Sie sind auf Seite 1von 668

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

ANTNIO FIDALGO e PAULO SERRA (ORG.)


Cincias da Comunicao em Congresso na Covilh
Actas do III Sopcom, VI Lusocom e II Ibrico

Volume III

VISES DISCIPLINARES

UNIVERSIDADE DA BEIRA INTERIOR

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Actas dos III SOPCOM, IV LUSOCOM e II IBRICO

Design da Capa: Catarina Moura

Edio e Execuo Grfica: Servios Grficos da Universidade da Beira Interior

Tiragem: 200 exemplares

Covilh, 2005

Depsito Legal N 233236/05

ISBN 972-8790-38-4
Apoio:

Programa Operacional Cincia, Tecnologia, Inovao do III Quadro Comunitrio de Apoio

Instituto da Comunicao Social

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


NDICE

Apresentao, Antnio Fidalgo e Paulo Serra ................................................................. 9

Captulo I
ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO
Apresentao, Helena Sousa e Csar Bolao ................................................................ 13
La desregulacin invisible: el caso de la televisin local por ondas en Espaa, ngel
Badillo Matos ..................................................................................................................... 15
OV - organizao virtual, Artur Castro Neves .............................................................. 25
Sociedade em rede: perspectivas de poder no espao virtual, Bruno Fuser ............. 39
A evoluo tecnolgica e a mudana organizacional, Carlos Ricardo ....................... 49
Contectualizacin e anlise da televisin de galicia no mbito europeo de televisins
rexionais, Carmen Ciller Tenreiro .................................................................................... 57
Conhecimento e informao na atual Reestruturao Produtiva: para uma crtica das teorias
da Gesto do Conhecimento, Csar Bolao e Fernando Mattos ................................ 65
As polticas audiovisuais de Portugal e do Brasil face globalizao e s propostas supranacionais da Unio Europeia e do Mercosul, Csar Bolao e Helena Sousa .......... 77
As polticas pblicas de incluso digital e seu impacto no processo de democratizao
na sociedade da informao brasileira, Dbora Burini ................................................. 89
Las nuevas estrategias de las radiotelevisiones pblicas en las comunidades autnomas
espaolas, Fernando Sabs Turmo ................................................................................... 95
A universalizao do servio telefnico no Brasil, Dr. Hans-Jrgen Michalski ..... 105
Reproduccin de la cultura o cultura de la reproduccin? Anlisis econmico poltico
de la lgica de distribucin y reproduccin de productos culturales en Internet, Juan
C. Calvi ............................................................................................................................. 113
Telefnica Espaa: estrategias y perspectivas, Mara Antonia Martn Dez ............ 121
Audiovisual e interesse pblico, Manuel Jos Lopes da Silva ................................. 129
Os bens digitais e a dinmica da Weightless Economy, Orlando Gomes ............... 137
O custo das no decises na imprensa local e regional portuguesa, Paulo Ferreira .. 145
Comunicao e mercado: a lgica televisiva moambicana, Valrio Cruz Brittos e Joo
Miguel ............................................................................................................................... 157
O jornalismo na era dos conglomerados globais, Virgnia Pradelina da Silveira Fonseca .... 165
A representacin da realidade galega na Televisin de Galicia, Xos Soengas e Ana Isabel
Rodrguez .......................................................................................................................... 173

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Captulo II
DIREITO E TICA DA COMUNICAO
Anlisis de los cdigos deontolgico aplicables a la Comunicacin Organizacional, Ana
Almansa Martnez ............................................................................................................ 181
A tica da diferena: Distribuio de bens e de oportunidades na produo do conhecimento
cientfico, Betania Maciel ............................................................................................... 191
La educacin en gnero a travs de las tecnologas de la informacin y la comunicacin,
Emelina Galarza Fernndez ............................................................................................ 199
Rdio Comunitria e poder local: um estudo das relaes entre os poderes locais e as
novas emissoras legalizadas da regio Noroeste do Estado de So Paulo, Gisele Sayeg
Nunes Ferreira .................................................................................................................. 205
A fragmentao do espao pblico: novos desafios tico-polticos, Joo Carlos Correia .. 217
El Informe Hutton: criterios judiciales para una tica periodstica, Julin Rodrguez
Pardo .................................................................................................................................. 227
O problema da tica na comunicao pblica da cincia e da tecnologia: uma proposta
de manual deontolgico, Marcelo Sabbatini ................................................................ 237
La necesidad de una publicidad responsable: Los conflictos tico-jurdicos del discurso
publicitario audiovisual, M Dolores Prieto del Pino ................................................. 245
A sociedade da comunicao ou o Mito da Mudana: implicaes ticas, Maria Gabriela
Gama ................................................................................................................................. 253
Etica y responsabilidad social de la empresa. Una propuesta de comunicacin y
creacin de valor en las organizaciones, Jos Luis Fernndez Fernndez e Nuria
Villagra Garca ................................................................................................................ 259
No pntano das boas intenes: o combate baixaria na TV e a tica politicamente
correta, Sylvia Moretzsohn ........................................................................................... 269

Captulo III
HISTRIA DA COMUNICAO
Apresentao, Jos Augusto dos Santos Alves ............................................................ 281
Nacimento e desarrolo del nacionalismo en la prensa espaola y gallega, Ana Mara
Rodrguez Rivas ............................................................................................................... 283
Aportaciones para una historia del acontecer catastrfico, Carlos Lozano Ascencio ... 289
Comunicao no mundo lusfono - Sntese histrica da imprensa portuguesa em Goa
(ndia), Eduardo Judas Barros ........................................................................................ 299
Comunicando as Cincias ao Pblico. As cincias nos peridicos portugueses de finais
do sc. XVIII e princpios do sc. XIX, Fernando Jos Egdio Reis .................... 305
Narrao e informao na gnese do jornalismo, Hris Arnt ................................... 317

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Usos de la radiodifusin en Espaa en los primeros aos treinta: una patente nacional
para la transmisin de imgenes y fotografas, Francisco Javier Ruiz del Olmo .. 323
A hidra da anarquia solta ou histria das eleies de 1882, no Funchal, segundo
os jornais da poca, Joana Gaspar de Freitas ............................................................. 331
Semiotecnias: la doble vida de los instrumentos y los signos, Luis Alonso Garca...341
A prensa, motor do cambio social, construtora da realidade. O papel da prensa galega
na construcin da autonoma de Galiza e no fortalecemento da democracia no proceso
de Transicin Poltica Espaola (1975-1981), Marcos Sebastin Prez Pena ......... 353
Sempre en Galicia: Cinqueta anos de radio en galego, Mnica Rebolo Vzquez ... 363
As frmulas dialogadas nas orixes do xornalismo en lingua galega, Rosa Aneiros Daz
e Xos Lpez Garca ...................................................................................................... 371
Nas trilhas da histria da comunicao: principais teorias e interseces, Tarcyanie Cajueiro
Santos ................................................................................................................................ 381
Los nuevos resortes de la informacin globalizada: Del poder simblico al terror
emocional, Tasio Camias Hernndez ......................................................................... 389

Captulo IV
ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO
Apresentao, Carolina Leite .......................................................................................... 399
Apresentao, Maria Joo Silveirinha ........................................................................... 401
Corpo-Vero: agendamento corporal na imprensa feminina, Adriana Braga ........... 403
Amas de casa y jefes de familia mexicanos: entre Urnas y Pantallas, Aime Vega
Montiel .............................................................................................................................. 413
Polticas de identidade e estudos de recepo: relatos de jovens e mulheres, Ana Carolina
D. Escosteguy e Nilda Jacks ......................................................................................... 421
Uma nica Europa? O tratamento das questes europeias em quatro jornais nacionais
(1985-2003), Ana Horta .................................................................................................. 431
Imagens perifricas: entre a hiprbole freak e a voz do subalterno, Angela Prysthon .. 441
As relaes comunicativas entre Portugal, Brasil e Itlia, Barbara Bechelloni ...... 451
A imaxe das mulleres reflectada pola prensa galega. O tratamento da violencia de xnero
en La Voz de Galicia e El Correo Gallego, Montserrat Pernas Bellas e Ana Beln Pual
Rama .................................................................................................................................. 457
Fico Nacional: a emergncia de um novo paradigma televisivo, Catarina Duff
Burnai ................................................................................................................................ 465
O rdio na vida de mulheres rurais: to importante na terra, quanto Deus no cu, Celsina
Alves Favorito .................................................................................................................. 473
La identidad cultural: Representaciones de la identidad y su interaccin con la construccin
de la mujer valenciana en la televisin autonmica, Cristina Marqus i Ferrer ... 481

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Excluso informativa: representao e representatividade dos negros e afrodescendentes
nas capas da revista Veja, Derval Golzio .................................................................... 491
Identidad cultural en las series de ficcin en Espaa, Enric Castell .................... 499
Apuntes para el abordaje de la cultura poltica de los jvenes: propuesta terico
metodolgica, Mara Gladys Mathieu ........................................................................... 509
Interculturalidade, Encontros e Desencontros em Universidades Virtuais, Hiliana Reis .. 517
Las mujeres y el trabajo en las series de ficcin. Cambio social y narraciones televisivas,
Irene Garca Rubio .......................................................................................................... 525
A mulher brasileira na televiso portuguesa, Isabel Ferin Cunha ............................ 535
Comunicao e comunidade na cidade do Rio de Janeiro: as costureiras da Mangueira,
Joo Maia ......................................................................................................................... 555
A publicidade entre o exerccio da hetero e da homossexualidade, Jos Lus de Carvalho
Reckziegel ......................................................................................................................... 563
Entre o espelho e a janela A relao entre comunicao mediada e identidades sociais:
contributos do interaccionismo simblico e da sociologia fenomenolgica, Jos Ricardo
Carvalheiro ........................................................................................................................ 571
Imagens de mulher: o feminino no cinema brasileiro contemporneo, Lara Lima de O.
Paiva e Maria Luiza M. Mendona .............................................................................. 579
Cidade dos Homens e Turma do Gueto: oportunidades de inovaes a partir das brechas,
Maria Ataide Malcher, Marly Camargo Barros Vidal e Maria Lourdes Motter ..... 587
Para uma reviso das identidades coletivas em tempo de globalizao, Maria Immacolata
Vassallo de Lopes ............................................................................................................ 595
Perspectivas e Ficciones de Gnero en los Relatos de Vida de Quince Parejas de Jvenes
de la Ciudad de Mxico, Mara Adriana Ulloa Hernndez ...................................... 603
Testimonios sobre violencia de gnero en los Talk Shows Realidad o construccin?,
M Isabel Menndez Menndez ..................................................................................... 613
Discurso e construo da identidade social da lpica, Nadia Regina Loureiro de Barros
Lima ................................................................................................................................... 623
Evolucin socio-cultural en la representacin meditica del hombre agresor y maltratador,
Natalia Fernndez Daz ................................................................................................... 629
2001: odisea africana en el espacio lusofono, Priamo Marratzu .............................. 635
Moambique e Timor-Leste: onde tambm se fala o portugus, Regina Helena Pires de
Brito e Moiss de Lemos Martins ................................................................................. 641
Os grupos minorizados transformados em informao: representaes, ideologias e construes da imagem de afro-brasileiros no jornalismo, Ricardo Alexino Ferreira ... 649
Retratos de mulher: um estudo das imagens visuais e sociais do feminino, Silvana MotaRibeiro ............................................................................................................................... 657

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

APRESENTAO
Antnio Fidalgo e Paulo Serra

Cincias da Comunicao em Congresso na Covilh (CCCC) foi a designao


escolhida, pela Direco da SOPCOM
Associao Portuguesa de Cincias da Comunicao, para o seu III Congresso, integrando o VI LUSOCOM e o II IBRICO,
e que teve lugar na UBI, Covilh, entre os
dias 21 e 24 de Abril de 2004 (o LUSOCOM
teve lugar nos dois primeiros dias e o
IBRICO nos dois ltimos).
Dedicados aos temas da Informao,
Identidades e Cidadania, os Congressos de
Cincias da Comunicao na Covilh constituram um momento privilegiado de encontro das comunidades acadmicas lusfona e
ibrica, fazendo pblico o estado da pesquisa
cientfica nos diferentes pases e lanando
pontes para a internacionalizao da respectiva investigao. Ao mesmo tempo, contriburam de forma importante para a consolidao, tanto interna como externa relativamente comunidade cientfica, ao mundo acadmico e ao prprio pblico em geral
das Cincias da Comunicao como campo
acadmico e cientfico em Portugal.
Este duplo resultado ainda mais relevante tendo em conta que se trata de campo
de investigao recente em Portugal. No
pretendendo fazer uma descrio exaustiva
do seu historial, assinalem-se algumas datas
mais significativas. O primeiro curso de
licenciatura na rea das Cincias da Comunicao na altura denominado de Comunicao Social iniciou-se em 1979, na
Faculdade de Cincias Sociais e Humanas da
Universidade Nova de Lisboa, a que se
seguiram o do ISCSP da Universidade Tcnica de Lisboa (em 1980) e o da UBI (em
1989), para citarmos apenas os trs primeiros, expandindo-se at aos actuais 33 cursos
superiores do ensino pblico universitrio e
politcnico actualmente existentes.
No que se refere aos antecedentes imediatos dos Congressos que tiveram lugar na
UBI, em Abril de 1997 realizava-se na

Universidade Lusfona, em Lisboa, o I


Encontro Luso-Brasileiro de Cincias da
Comunicao, momento em que os investigadores portugueses decidem criar a
SOPCOM Associao Portuguesa de Cincias da Comunicao. Um ano mais tarde,
em Abril de 1998, o II Encontro organizado na Universidade Federal de Sergipe, no
Brasil, incluindo investigadores de pases
africanos de lngua portuguesa. ento que
se funda a LUSOCOM Federao das
Associaes Lusfonas de Cincias da Comunicao. A terceira edio do LUSOCOM
realiza-se na Universidade do Minho, novamente em Portugal, em Outubro de 1999,
regressando ao Brasil para a sua quarta
edio, desta vez a S. Vicente, em Abril de
2000. Depois de dois anos de pausa, o V
LUSOCOM estreia Moambique como pas
organizador, decorrendo em Maputo em Abril
de 2002. Apenas com uma edio, realizada
em Mlaga em Maio de 2001, o Congresso
Ibrico de Cincias da Comunicao procura
agora, pela segunda vez, juntar investigadores e acadmicos de Espanha e de Portugal,
e assumir-se assim como momento de unio
e debate acerca do trabalho levado a cabo
nos dois pases. O primeiro congresso
SOPCOM a Associao teve a sua criao
legal em Fevereiro de 1998 , realizou-se em
Maro de 1999, em Lisboa, sendo tambm
a que, decorridos mais dois anos, viria a
organizar-se o II SOPCOM, em Outubro de
2001.
No decurso dos quatro dias em que
decorreram os Congressos de Cincias da
Comunicao na Covilh foram apresentadas
cerca de duzentas comunicaes, repartidas
por dezasseis Sesses Temticas (repetidas
em cada um dos Congressos), a saber: Teorias
da Comunicao, Semitica e Texto, Economia e Polticas da Comunicao, Retrica e
Argumentao, Fotografia, Vdeo e Cinema,
Novas Tecnologias, Novas Linguagens, Direito e tica da Comunicao, Histria da

10

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Comunicao, Esttica, Arte e Design, Publicidade e Relaes Pblicas, Jornalismo,
Estudos Culturais e de Gnero, Comunicao e Educao, Comunicao Audiovisual,
Opinio Pblica e Audincias, Comunicao
e Organizao.
A publicao do enorme volume de
pginas resultante de tal nmero de comunicaes um volume que, e a aplicar o
formato estabelecido para a redaco das
comunicaes, excederia as duas mil e
quinhentas pginas , colocava vrios dilemas, nomeadamente: i) Publicar as Actas do
VI LUSOCOM e do II IBRICO em separado, ou public-las em conjunto; ii) Publicar as Actas pela ordem cronolgica das
Sesses Temticas ou agrupar estas em grupos
temticos mais amplos; iii) Dada a impossibilidade de reunir as Actas, mesmo que de
um s Congresso, em um s volume, quantos
volumes publicar.
A soluo escolhida veio a ser a de
publicar as Actas de ambos os Congressos
em conjunto, agrupando Sesses Temticas
com maior afinidade em quatro volumes
distintos: o Volume I, intitulado Esttica e
Tecnologias da Imagem, compreende os
discursos/comunicaes referentes Abertura e Sesses Plenrias (Captulo I), Fotografia, Vdeo e Cinema (Captulo II),
Novas Tecnologias e Novas Linguagens

(Captulo III), Esttica, Arte e Design


(Captulo IV) e Comunicao Audiovisual
(Captulo V); o Volume II, intitulado Teorias e Estratgias Discursivas, compreende as comunicaes referentes a Teorias da
Comunicao (Captulo I), Semitica e Texto
(Captulo II), Retrica e Argumentao
(Captulo III) e Publicidade e Relaes
Pblicas (Captulo IV); o Volume III,
intitulado Vises Disciplinares, compreende
as comunicaes referentes a Economia e
Polticas da Comunicao (Captulo I),
Direito e tica da Comunicao (Captulo
II), Histria da Comunicao (Captulo III)
e Estudos Culturais e de Gnero (Captulo
IV); finalmente, o Volume IV, intitulado
Campos da Comunicao, compreende as
comunicaes referentes a Jornalismo (Captulo I), Comunicao e Educao (Captulo II), Opinio Pblica e Audincias
(Captulo III) e Comunicao e Organizao (Captulo IV).
A realizao dos Congressos de Cincias
da Comunicao na Covilh e a publicao
destas Actas s foi possvel graas ao apoio,
ao trabalho e colaborao de muitas pessoas e entidades, de que nos cumpre destacar
a Universidade da Beira Interior, o Instituto
de Comunicao Social, a Fundao para a
Cincia e Tecnologia e a Fundao Calouste
Gulbenkian.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Captulo I
ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

11

12

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Apresentao
Helena Sousa e Csar Bolao1

A economia e as polticas da comunicao so reas de estudo to antigas como o


seu prprio objecto. Tanto as telecomunicaes como os media tradicionais (imprensa,
rdio e televiso) exigiam recursos e estes
nunca deixaram de ser analisados pelos
investidores e pelos acadmicos. No entanto,
tal como aconteceu noutras sub-reas da vasta
inter-disciplina das Cincias da Comunicao, podemos afirmar que s de h meio
sculo a esta parte que se constituiu um
corpo terico verdadeiramente consistente.
O extraordinrio desenvolvimento
tecnolgico dos anos 60, com as subsequentes
aplicaes e com a intensa comercializao
ocorrida nas dcadas seguintes, fez com que
as comunicaes distncia e os media assumissem um papel sem precedentes nas
economias das sociedades ocidentais. As transformaes tecnolgicas possibilitaram a oferta de novos produtos e servios e os media
deixam de ser equacionados (essencialmente)
pelo seu potencial educativo, informativo e
de entretenimento.
Particularmente depois dos anos 80 do
sculo passado, teve lugar uma profunda
eroso das tradicionais estruturas de comunicao nos Estados Unidos (ex: com a
desagregao da AT&T e respectiva criao
das baby Bells), no Japo (com a
privatizao parcial da NTT) e na Europa
(com o fim do monoplio da maior parte dos
servios pblicos de televiso, com a
privatizao das empresas nacionais de telecomunicaes e com a proliferao de
entidades reguladoras). O fim das estruturas
tradicionais das comunicaes no mundo
ocidental com profundas implicaes nos
sistemas de comunicao por toda a Amrica
Latina, frica e sia fez com que a
academia redobrasse a sua ateno sobre as
questes econmicas e polticas.
Tal no significa evidentemente que as
questes fundamentais que se relacionam com
os contedos, funes, representaes e

recepo tenham de algum modo perdido


relevncia. Estas linhas transversais de estudo
da comunicao e dos media mantiveram (e
mantm) toda a pertinncia, mas no mais
possvel deixar de reconhecer as profundas e
aceleradas mutaes na estrutura do campo
comunicacional. A intensa reorganizao dos
sistemas tradicionais de comunicao, o desenvolvimento de novos (e alternativos) media
escala global (com inevitveis interligaes
com outros nveis de anlise) e a criao de
novos mecanismos de regulao deu um forte
impulso aos estudos da economia e das
polticas dos media e, consequentemente,
obrigou os acadmicos a desenvolver novos
instrumentos analticos para uma mais adequada compreenso da crescente complexidade das vertentes econmica e poltica das
comunicaes e dos media.
Apesar da riqueza e da diversidade de
aproximaes tericas que este sub-campo
suscita, hoje de particular importncia o
contributo de autores que se caracterizam pela
abordagem holstica e que frequentemente se
enquadram no mbito da chamada Economia
Poltica da Comunicao e/ou dos Media. Entre
muitos outros, podemos destacar Dallas Smyth,
Vincent Mosco, Nicholas Garnham, Graham
Murdock, Peter Golding, Moragas Sp, Janet
Wasko e Richard Collins. Mais do que identificar padres de produo, de distribuio e
de consumo e mais do que procurar compreender as estruturas polticas e reguladoras que
os possibilitam, a Economia Poltica da Comunicao, com as suas assumidas preocupaes
com a justia social, tem contribudo fortemente
para um entendimento profundo das estruturas
e das lgicas de poder subjacentes aos processos
de transformao de mensagens e de contedos
simblicos em mercadorias.
_______________________________
1
Respectivamente, Universidade do Minho e
UFS/Brasil. Coordenadores da Sesso Temtica de
Economia e Polticas da Comunicao do VI Lusocom.

13

14

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

La desregulacin invisible:
el caso de la televisin local por ondas en Espaa
ngel Badillo Matos1

Introduccin2
Apenas hace das y a escasas fechas de
las ltimas elecciones generales, el Ministerio
de Ciencia y Tecnologa ha aprobado el nuevo
Plan Tcnico de la Televisin Digital Local3,
con el que el ejecutivo ya saliente pretende
abocar a las estaciones de televisin local
por ondas hacia la digitalizacin de sus
emisiones. ste es un paso que culmina un
proceso que llamaremos en este trabajo de
desregulacin invisible de la televisin local
que comienza con la llegada del Partido
Popular al Gobierno en 1996 y concluye, al
menos momentneamente, con la publicacin
del Plan Tcnico en marzo de 2004 y la
derrota electoral de los populares en las
elecciones generales. Estos ocho aos han
supuesto para la televisin local en Espaa
una verdadera transformacin de un sector
ms relacionado con la iniciativa pblica y
sin nimo de lucro en la mayor parte del pas4
a un espacio clave para la inversin y el
posicionamiento de los grandes grupos de
comunicacin5.
El camino que se ha recorrido en estos
ocho aos pasa por una reformulacin del
modelo de televisin local propuesto por
el Parlamento dominado por el Partido
Socialista Obrero Espaol (PSOE) en 1995
hasta una tendencia al mercado, y en la
prctica a la libre ocupacin de frecuencias,
impulsada por el Partido Popular (PP) desde
su primera llegada al Gobierno y hasta hoy.
Este trabajo pretende, desde un anlisis de
polticas de comunicacin, acercarse a esta
transformacin y explicarla conforme a dos
factores: (a) la desactivacin de la funcin
sancionadora de la administracin durante los
ltimos aos en materia de ocupacin de
frecuencias y (b) la reordenacin de canales
de emisin consecuencia de la transicin a
la televisin digital terrenal.

1. La regulacin del fenmeno de la


televisin local en Espaa
Hemos definido 3 periodos regulatorios
para la televisin local en Espaa: el primero
coincide con las primeras experiencias de
audiovisual local, todava sin ninguna norma
que ordene el sector; el segundo se abre con
la propuesta del Gobierno del PSOE que se
convertir en la Ley 41/1995; el tercero surge
con la victoria electoral del PP y la
reordenacin del sistema audiovisual que,
basndose en la implementacin de la TDT,
va a hacer el Gobierno central y que se
extender hasta la modificacin del texto de
1995 a travs de las leyes de acompaamiento
de los presupuestos generales del Estado para
2003 y 2004.
1.1 El periodo de la alegalidad
La primera experiencia de televisin local
desarrollada en Espaa es la que se puso en
marcha en Cardedeu (Catalua), el 7 de junio
de 19806 y a raz de ella muchos otros
municipios pusieron en marcha emisoras
similares. Estas primeras experiencias son
herederas en algunos casos incluso
coetneas de las primeras radios libres: su
principal argumento es el del libre acceso al
espacio radioelctrico en nombre de las
libertades democrticas, contra el poder del
Estado en la administracin de ese recurso7
y en muchos casos con el interesado apoyo
de las empresas fabricantes de tecnologa
audiovisual8. Al tiempo que en Catalua, en
otras zonas del pas se viven fenmenos de
televisin local ligados a pequeas
productoras audiovisuales que difunden
televisin local sin permisos oficiales, tan slo
con el visto bueno de los Ayuntamientos,
durante las fiestas de las localidades o como
manifestacin de la necesidad de estructurar
vas de comunicacin local.

15

16

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


La actitud de la Administracin ante este
fenmeno colabora en la configuracin de dos
modelos diferenciados: por un lado, la
experiencia catalana, donde el mayor
desarrollo de la sociedad civil, su articulacin
ms frtil y la mayor implicacin de los
Ayuntamientos genera un gran nmero de
experiencias de comunicacin local apartadas
de la legalidad no ilegales, sino alegales,
como se vena denominando a su situacin
que contaban con el apoyo de las entidades
locales e incluso autonmicas. En el resto
de Espaa, la situacin apareci bien distinta:
aunque s se desarrollaron a lo largo de la
primera mitad de los ochenta experiencias de
televisin local, estuvieron marcadas por la
temporalidad lo que en otros lugares hemos
llamado titiriterismo audiovisual y por
la actitud belicosa de la Administracin
central, a travs de cuya Direccin General
de Telecomunicaciones se otorgaban las
licencias para la emisin temporal. Esta
persecucin por parte de los poderes pblicos
encuentra su reaccin en el asociacionismo
y las reuniones sectoriales que se repiten en
esos aos en busca del reconocimiento de
la alegalidad de la actividad.
En todo caso, las primeras experiencias
de televisin local hertziana en Espaa distan
mucho de estar en una rbita totalmente
comercial y cuentan con una implicacin
municipal que vara en funcin de las zonas9.
El progresivo crecimiento del fenmeno
hace que la administracin central empiece
a preocuparse por su posible regulacin.
Primero, entendiendo la televisin local como
una de las nuevas formas de televisin que
se implantaran en el futuro. As es durante
la gestin del ministro socialista Jos
Barrionuevo. Pero su sustitucin por Jos
Borrell coincide con el envo de esta cuestin
al Consejo Asesor de las Telecomunicaciones,
en el que presumimos que la presencia de
los operadores de televisin privada en
especial de Antena 3, beligerante en ese
momento con todas las experiencias de
televisin local condiciona un radical
cambio de actitud: a partir de ese momento,
el Gobierno comienza finales de 1991
a desmarcarse de la posible legalizacin del
fenmeno de la televisin local: el proyecto
de ley de presupuestos para 1992 contempla
el inicio de la regulacin del cable y el

satlite, pero deja fuera la regulacin de la


televisin local10. Una clave ms de este
cambio de perspectiva la encontramos en el
Plan Nacional de Telecomunicaciones 19912002, publicado en 1992, que se refera a
las previsiones del Gobierno en torno a la
televisin local por ondas, que esperaba fuera
eliminada por un lado por el aumento de
oferta producido por la llegada de las privadas
y, por otro, por las actuaciones
gubernamentales tendentes a la orientacin
de las experiencias de ondas hacia el cable:
El incremento de la oferta de
televisin con la puesta en servicio
de los 3 programas privados y
penetracin de las televisiones
pblicas, tanto TVE como las
autonmicas,
previsiblemente
autoeliminarn las experiencias
incontroladas de hace unos aos de
televisiones locales, tanto por ondas
como por cables. No obstante, a lo
largo de 1992 deber regularse la
distribucin de televisin local por
cable para canalizar hacia esta
modalidad las demandas todava
insatisfechas, establecindose un
procedimiento transitorio que permita
hacer confluir hacia esta tecnologa la
televisin local por ondas.11
El cambio de legislatura resultar
determinante. En un Parlamento que el PSOE
ya no controla con mayora absoluta sino
con el apoyo de partidos nacionalistas
procedentes de varias comunidades
autnomas y partidarios de expandir el tejido
de comunicacin local los movimientos en
torno a la regulacin definitiva de la televisin
local se suceden y empiezan a cristalizar en
1994 con la publicacin y difusin de los
primeros borradores de una futura norma
sobre la televisin local, una vez decidida
la separacin de regulaciones para las nuevas
formas de televisin (cable, satlite y local).
1.2 La ley de televisin local de 1995
En 1994, el Grupo Federal de Izquierda
Unida (IU) y el Parlamento de Catalua
presentan iniciativas legislativas para que se
regule la televisin local, y tambin lo hace

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


el Gobierno del PSOE. El texto presentado
incide sobre la escasez de operadores (uno
por demarcacin) y la preferencia por los
ayuntamientos como concesionarios, que de
no ejercer esa posibilidad la cederan slo
a entidades sin nimo de lucro. Tanto los
operadores como el principal partido de la
oposicin, el PP, se mostraron disconformes
con esta propuesta y abogaron por un nmero
de operadores limitado slo por las exigencias
de espectro. Distinguimos tres modelos en
la concepcin de la televisin local por parte
de los distintos grupos parlamentarios, a
travs del anlisis de sus enmiendas al texto
del Gobierno y de sus intervenciones en las
sesiones parlamentarias de tramitacin del
texto:
a. El modelo propuesto por el Gobierno,
municipalista y conectado con el modelo
existente de televisin local en Andaluca,
prximo al cual se encuentra el propuesto
por ERC de televisiones municipales. Este
modelo asume la televisin local como una
actividad de los ayuntamientos que slo
podra ser prestada por otro tipo de entidades
en el caso de que las municipalidades
prefirieran no desarrollar sus propios canales
locales. Es una propuesta similar a la
concepcin de las emisoras municipales de
radio en la Ley 11/1991.
b. El que combina la actividad de los
ayuntamientos con la de los entes sociales
sin nimo de lucro, dinamizada por IU-IC
y CiU. En ambos casos se trata de
concepciones en las que la sociedad civil,
a travs de asociaciones no lucrativas, puede
proporcionar el servicio de comunicacin
local televisiva con al menos tantas garantas
como el ayuntamiento.
c. El ms fuertemente mercantilizador de
la actividad es el propuesto por Coalicin
Canaria y el PP. Para ellos, la televisin local
debera ser desarrollada, fundamentalmente,
por entidades mercantiles en rgimen de libre
competencia, para favorecer la creacin de
un mercado de ideas que incrementara el
debate democrtico local.
El trnsito parlamentario sirvi para
delimitar los aspectos del texto final,
especialmente por la necesidad de
negociacin del Gobierno con los grupos
polticos dado el reparto poltico del arco
parlamentario en la V Legislatura. As, el

PSOE accedi a aproximarse al modelo


planteado por CiU valorando positivamente
en los concursos a las entidades sin nimo
de lucro12, aument hasta 2 el nmero de
licencias cuando fuera posible en funcin del
espectro siguiendo una enmienda del PNV13,
acept las crticas al escaso plazo de
concesin para aumentar la prrroga a los
5 aos, pero sobre todo el Grupo
Parlamentario Socialista en el Congreso
flexibiliz buena parte de las normas dejando
mayor margen de maniobra a las comunidades
autnomas en ejercicio de sus competencias,
como pedan especialmente PNV, ERC y CiU.
La Ley fue publicada finalmente en el
BOE como Ley 41/1995 de Televisin Local
por Ondas Terrestres y finalmente planteaba
un modelo de televisin local (a) de servicio
pblico, (b) de mbito estrictamente local,
(c) con dos licencias como mximo por
municipio, (d) con prioridad para
ayuntamientos y entidades sin nimo de lucro
frente a iniciativas empresariales, (e) sin
posibilidad de emisin en cadena, (f) con 5
aos de concesin renovables pero con la
indicacin de que el modelo es provisional
hasta la transicin digital y (g) sin necesidad
de un Plan Tcnico nacional, sino con
frecuencias asignadas a solicitud de las
comunidades autnomas (es decir, como se
vena haciendo desde 1991 con las emisoras
de FM municipales). Se podra resumir el
marco regulatorio diseado como la base para
la creacin de un tejido audiovisual
provisional,
condicionado
a
las
transformaciones tecnolgicas a corto plazo
del sistema audiovisual espaol, que tratar
de impulsar el desarrollo de un audiovisual
local de uno o dos operadores con gran peso
de la iniciativa de las administraciones locales
y que reconoce sus competencias a las
comunidades autnomas en la definicin de
modelos ms o menos desregulados en lo
referente a los contenidos.
1.3 La desregulacin invisible: las
polticas pblicas del Partido Popular en
materia de televisin local 1996-2004
El texto de 1995 qued, sin embargo, sin
el adecuado desarrollo legislativo. Publicado
en los ltimos das de diciembre de 1995,
se encontr con la victoria parlamentaria del

17

18

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


PP en marzo de 1996, que lo congel. Las
dos legislaturas siguientes, controladas por
el PP, veran distintas configuraciones
administrativas de la poltica en materia de
comunicacin, primero con el Ministerio de
Fomento y despus, en el segundo gabinete
Aznar, con el Ministerio de Ciencia y
Tecnologa. Pocos meses despus de ganar
las elecciones, el Gobierno sostenido por el
PP comienza un serio intento de
reestructuracin del sistema audiovisual
espaol. El 21 de febrero de 1997, el
Ejecutivo lanza el Plan de liberalizacin y
de impulso de la actividad econmica14. En
l se propone la supresin del carcter de
servicio pblico de las televisiones locales
y autonmicas, que pasaran as de un
rgimen de concesin a un proceso de
obtencin de la oportuna autorizacin reglada.
Fruto de este nuevo enfoque, el Ejecutivo
lleva al Parlamento en febrero de 1997 un
Proyecto de Ley de modificacin del texto
de 1995: el Proyecto de Ley propone la
supresin del carcter de servicio pblico de
la televisin local, con lo que los operadores
no necesitaran una concesin, sino
simplemente una autorizacin administrativa.
El texto advierte que el lmite fijado en 1995
de dos estaciones por municipio no tiene
sentido en este nuevo marco, y el nmero
de operadores puede aumentarse hasta tantos
como permita el espectro radioelctrico,
eliminando adems la preferencia por los
Ayuntamientos en la gestin del servicio;
como ltimo rasgo importante, el texto
propone prohibir que las televisiones locales
de titularidad municipal se financien a travs
de publicidad si lo hacen a travs de los
presupuestos pblicos. Sin embargo, el PP
no controlaba la mayora absoluta en el
Parlamento para aprobar el texto, y las
propuestas de su socio de Gobierno en
aquel momento, CiU que defenda una
estructura de la televisin local ms
proteccionista con la experiencia catalana de
emisoras sin nimo de lucro , suponan
renunciar a buena parte de esos principios.
Por ello del Partido Popular opt por retirar
el texto, aunque en los meses siguientes los
responsables ministeriales volvieron a insistir
en el deseo del Gobierno de abrir la televisin
local al mercado15.

Mientras tanto, la Ley 41/1995 segua sin


desarrollo, y sin l las Comunidades
Autnomas continuaban sin poder adjudicar
las licencias. Varias autonomas realizaron
desarrollos normativos complementarios a la
Ley 41/199516 as lo hicieron Navarra,
Catalua, Castilla La Mancha y Andaluca,
y otras como Murcia o Extremadura se
quedaron en puertas pero en todo caso
infructuosos. Sin embargo, a falta de un
camino parlamentario para la transformacin
del tejido de televisin local, el Partido
Popular opt por desactivar las sanciones a
la ocupacin del espectro. De esa manera,
la televisin local empez a convertirse en
tierra de nadie y las ocupaciones de frecuencia
se multiplicaron ante la falta de sanciones
y con la ausencia de normativa para emitir
legalmente. En este sentido, la reordenacin
de los canales de UHF para la implantacin
de la TDT17 realizada en 1998 ha tenido
un papel destacado al indicar a los
ocupantes de frecuencias cules iban a ser
utilizadas para la futura televisin digital y
dejando los dems (salvo los ya utilizados
para emisiones nacionales y regionales) como
inutilizados hasta el apagn digital anunciado
por el Gobierno del PP para 2012. Las
aproximaciones a esta cuestin mediante
trabajo de campo han mostrado claramente
cmo se ha producido la eleccin de canales
de emisin con este factor de fondo18.
Aunque es imposible dar una referencia
exacta de cuntas frecuencias ocupadas por
seales de cobertura local existen en Espaa,
sabemos que son muchsimas: la revista Cine
y Teleinforme hablaba en 2001 de 1.50019,
otra publicacin del sector, Cinevdeo20 las
cifraba en 1.20020, el diario El Pas ofreca
cifras similares21. No es ste un dato fcil
de obtener, puesto que no existe ningn
reflejo en documentos pblicos procedentes
del Ministerio de la ocupacin de frecuencias,
y los estudios ms minuciosos, como los de
la AIMC22, reflejan tan slo aquellas de las
que existe constancia documental y un
funcionamiento regular. Los censos de AIMC
muestran sin embargo el crecimiento
sostenido del sector: el ltimo informe de
la Asociacin para la Investigacin en Medios
de Comunicacin cifra el nmero de
estaciones areas en 897, frente a las 741

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


que fueron censadas en 1999 y las 881 que
aparecan en 1996, claro que contando en todos
los casos tanto emisoras va cable como va
ter23. En todo caso, el modo en el que se realiza
el estudio no permite recoger todos los casos
de ocupacin de frecuencias, como se puede
ver en la nota metodolgica de los estudios
de AIMC. Pues bien, si revisamos los datos
del censo de AIMC de 1999, slo el 69% de
las emisoras existentes haban sido creadas antes
de 1995, como la ley exiga24. Trabajando con
los datos del censo de 2002, el 47% de las
emisoras locales por ondas que hoy existen en
Espaa fueron creadas despus de 1995 un
total de 244 , frente al 44% que sobreviven
hoy de las creadas antes de esa fecha 227
emisoras , ms un 9% de las que
desconocemos su ao de inicio de emisiones.
Dicho de otra manera: en el plazo de 7 aos,
entre 1995 y 2002, se crearon ms emisoras
aun cuando en teora no estaba permitido
hacerlo que en los primeros 14 aos de
existencia de este tipo de estaciones, de 1980
hasta el ao de su regulacin (Figura 1).
En realidad, y dado que no se ha
producido ninguna modificacin de la Ley
41/1995 hasta diciembre de 2002, todas las
emisoras creadas a partir de la promulgacin
de la ley son, estrictamente, ilegales. Las
emisoras de televisin local posteriores al 1
de enero de 1995 podran encuadrarse en
distintos tipos de infracciones de la Ley
General de Telecomunicaciones, que es bien
clara respecto a la imposibilidad de utilizar
frecuencias sin el correspondiente ttulo
habilitante tanto la de 1998 como la de
2003 tipifican como infraccin la ocupacin
de espectro. Sin embargo, y pese a la
explosin de operadores que entran en los
ltimos aos en el mercado, las sanciones
a televisiones locales descienden de manera
muy significativa desde 1999 (Figura 2).
Esta situacin permite la entrada de
centenares de nuevos operadores en el
mercado: algunos que disponan de estaciones
de emisin en redes de cable saltan a ondas,
otros multiplican los canales ocupados para
aumentar la cobertura ms all de la local,
algunos crean redes que se convierten de facto
en emisoras con coberturas autonmicas
(como ocurre en Castilla y Len con Canal
4 o Televisin Castilla y Len), muchos otros
ocupan frecuencias y rellenan su espacio con

barras o con emisiones va satlite en


muchos casos financiadas por audiotex
frecuentemente con la intencin de especular
con ellas y revenderlas a elevados precios
a los operadores que deseen entrar en el
mercado En esta situacin catica que se
ha vivido en la televisin local espaola en
los ltimos tres aos, los ltimos en
incorporarse son los grandes grupos de
comunicacin, en especial Vocento (con
vocacin de convertirse en un grupo que
incorpore pequeos multimedia regionales
que incluyan una estacin de televisin local
en los mercados en los que opera), Prisa (con
la red Localia, que ya incorpora a ms de 60
estaciones) y la cadena radiofnica COPE
(mediante Popular Televisin, que supera ya
las 50 estaciones). La mercantilizacin e
industrializacin del sector en los ltimos 4
aos ha sido muy notable, en medio de una
vorgine de ocupacin de frecuencias y
creacin de nuevas estaciones, muchas ms
no cabe duda de las que recoge el censo
de AIMC cuyos datos se comparan, en esta
figura, con los expedientes abiertos por la
administracin en los ltimos aos (Figura 3).
Como se aprecia en los modelos grficos,
existe una clara desactivacin de la actividad
sancionadora de la Administracin en materia
de televisin local. Las razones para esta
reduccin del nmero de sanciones no han
sido manifestadas por el Gobierno
pblicamente, pero coinciden en el tiempo
con la reestructuracin del sistema
audiovisual que propone el Partido Popular
a travs de la implementacin de la Televisin
Digital Terrenal, cuyas consecuencias sern
determinantes para la reordenacin del
espectro y para la reactivacin de la Ley 41/
1995 que se produce, finalmente, en el marco
de la TDT en 2002. El PP realiza los cambios
a travs de la Ley de Acompaamiento de
los Presupuestos Generales del Estado (tanto
en 2002 como en 2003) y con ellos marca
la transicin de la televisin local hacia la
TDT, cuya implantacin es hoy, 6 aos
despus de su regulacin, uno de los ms
llamativos fracasos de las polticas de
telecomunicaciones y sociedad de la
informacin del Partido Popular. La
publicacin, apenas unos das antes de las
elecciones de marzo de 2004, del Plan
Tcnico Nacional de la Televisin Digital

19

20

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Figura 1
Emisoras de televisin local creadas en Espaa,
por ao declarado de comienzo de emisiones, segn la AIMC (2002)

Fuente: elaboracin propia sobre datos de AIMC (2002).

Figura 2
Expedientes sancionadores a televisiones locales (1997-2002)

Fuente: elaboracin propia sobre datos del Ministerio de Ciencia y Tecnologa.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Figura 3
Expedientes abiertos por la Administracin y emisoras creadas por aos

Fuente: elaboracin propia con datos del Ministerio de Ciencia y Tecnologa y AIMC (2002).

Terrestre pendiente de publicacin en el


Boletn Oficial del Estado cuando se escribe
este texto plantea un futuro complicado para
las televisiones locales, a las que se obligar
a pasar a emisin digital. El nuevo entorno
dibujado por el Gobierno del Partido Popular
permite la existencia de ms de mil emisoras
en el territorio del estado espaol y reserva de
cada mltiplex local a la gestin municipal
slo en el caso de que los ayuntamientos as
lo deseen , lo que orienta el paisaje final de
la televisin local en Espaa al modelo
planteado en los debates parlamentarios por el
PP, deja espacio a todas las emisoras existentes
y an ms (si consideramos la cifra recogida
en el censo de AIMC), y las fuerza a una
transicin digital que probablemente eliminar
a las ms pequeas ante las importantes
inversiones que los operadores tendrn que
hacer para obtener la habilitacin antes del 1
de enero de 2006 segn las ltimas
modificaciones incorporadas a la Ley 41/1995.
2. Conclusiones: desregulacin de la
televisin local y transformacin hacia el
mercado
La actitud del Gobierno del Partido Popular
en materia de telecomunicaciones y sociedad
de la informacin ha estado claramente
orientada hacia la apuesta por la

industrializacin como garanta para encontrar


en los mercados de comunicacin operadores
fuertes capaces de proporcionar un servicio
atractivo y competitivo a los ciudadanos. Para
ello, en los distintos mbitos pero en especial
en el de las telecomunicaciones, las polticas
del PP han estado orientadas con la poderosa
influencia de las directrices comunitarias en
este campo hacia la apertura al mercado y
la eliminacin de las barreras de entrada a
los distintos mercados de la comunicacin.
El mbito de la televisin local ha vivido
tambin esta decidida orientacin
desregulatoria pero, al contrario de lo que
ocurre habitualmente con las desregulaciones,
que son articuladas mediante un proceso
hiperreglamentarista que dispara el nmero
de normas que rigen los nuevos mercados,
el camino hacia el mercado se ha abierto en
Espaa mediante la desactivacin de las
sanciones administrativas por ocupacin de
espectro, lo que Bustamante ha denominado
una situacin de pasividad cmplice de la
administracin en los ltimos tres aos25.
En definitiva, como sugerimos en esta
investigacin, la opcin desregulatoria se ha
articulado de una manera silenciosa, pero ha
conseguido una verdadera transformacin del
tejido audiovisual local que sin duda
condicionar cualquier decisin poltica que
el nuevo Parlamento espaol quiera tomar al
respecto en la legislatura 2004-2008.

21

22

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
AIMC, Censo de televisiones locales,
Madrid, AIMC,1996.
AIMC, Censo de televisiones locales,
Madrid, AIMC,1999.
AIMC, Censo de televisiones locales,
Madrid, AIMC, 2002.
Badillo, ., La desregulacin de la
televisin local en espaa: El caso de castilla
y len, Tesis Doctoral, Universidad
Autnoma de Barcelona, Bellaterra
(Barcelona), 2003.
Baget i Herms, J. M., Historia de la
televisi a catalunya, Barcelona, Centre
dInvestigaci de la Comunicaci de la
Generalitat de Catalunya, 1994.
Bustamante, E., Televisin: Errores y
frenos en el camino digital. In E. Bustamante
(Ed.), Comunicacin y cultura en la era
digital (pp. 213-264), Barcelona, Gedisa,
2002.
Comisin del Mercado de las
Telecomunicaciones, La televisin digital
terrenal en espaa. Situacin y tendencias,
Madrid, Comisin del Mercado de las
Telecomunicaciones y Consell Audiovisual de
Catalunya, 2002.
Corominas, M., & Llins, M., La
experiencia catalana de radiotelevisin local:
Un importante fenmeno social y
comunicativo, Telos, 30, 125-130, 1992.
Direccin
General
de
Telecomunicaciones, Plan nacional de
telecomunicaciones 1991-2002, Madrid,
Ministerio de Obras Pblicas y Transportes,
1992.
Ferreras, I. (2001). Tv local: Ante un
gran reto. CineVdeo 20, 14-22.
Martnez Hermida, M., Televisin local
en galicia: Unha aproximacin comunidade
de intereses e s relacins mediocomunidade, Estudios de Comunicacin, 0,
169-178, 2001.
Navarro Moreno, J. A., La televisin
local: Andaluca, la nueva comunicacin,
Madrid, Fragua-Medea, 1999.
Prado, E., & Moragas, M., Televisiones
locales: Tipologa y aportaciones de la
experiencia catalana, Barcelona, Col.legi de
Periodistes de Catalunya, 1991.
Prado, E., & Moragas, M. d., Les
televisions locals a catalunya. De les

experincies comunitries a les estratgies de


proximitat, Quaderns del Consell
Audiovisual de Catalunya, nm. extraordinari
(Setembre 2002), 2002.
Prado i Pic, E., & Moragas Sp, M.,
Televisiones locales: Tipologa y aportaciones
de la experiencia catalana, Barcelona,
Col.legi de Periodistes de Catalunya, 1991.
Rozados Oliva, M. J., La televisin local
por ondas: Rgimen jurdico, Granada,
Comares, 2001.
Teleinforme. (2001). Televisin local: Un
negocio en alza. Cine y Teleinforme, 41-62.

_______________________________
1
Centro Tecnolgico de Diseo Cultural.
Facultad de Ciencias Sociales, Universidad de
Salamanca.
2
Una versin anterior de este trabajo se
present ya en el I Congreso Ibrico de
Comunicacin, celebrado en la Universidad de
Mlaga en 2001. El marco general de esta
investigacin fue defendido como tesis doctoral
en la Universidad Autnoma de Barcelona, bajo
la direccin del Dr. Emili Prado i Pic, en 2003.
3
En el momento de redactar este texto, el
Plan Tcnico se encuentra pendiente de
publicacin en el Boletn Oficial del Estado.
4
Prado and Moragas, Televisiones locales:
tipologa y aportaciones de la experiencia catalana
(Trans. ed. Vol.), Barcelona, Col.legi de
Periodistes de Catalunya, 1991.
5
Prado and Moragas, Les televisions locals
a Catalunya. De les experincies comunitries a
les estratgies de proximitat (Translator, Trans.
Edition ed. Vol. nm. extraordinari), City, 2002.
6
Prado i Pic and Moragas Sp, Televisiones
locales: tipologa y aportaciones de la experiencia
catalana (Trans. ed. Vol.), Barcelona, Col.legi
de Periodistes de Catalunya, 1991.
7
Navarro Moreno, La televisin local:
Andaluca, la nueva comunicacin (Trans. ed.
Vol.), Madrid, Fragua-Medea, 1999; Prado i Pic
and Moragas Sp, Televisiones locales: tipologa
y aportaciones de la experiencia catalana (Trans.
ed. Vol.), Barcelona, Col.legi de Periodistes de
Catalunya, 1991.
8
Baget i Herms, Historia de la televisi a
Catalunya (Trans. ed. Vol.), Barcelona, Centre
dInvestigaci de la Comunicaci de la Generalitat
de Catalunya, 1994.
9
Corominas and Llins, La experiencia
catalana de radiotelevisin local: un importante
fenmeno social y comunicativo (Translator, Trans.
Edition ed. Vol. 30), City, 1992; Martnez
Hermida, Televisin local en Galicia: unha

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


aproximacin comunidade de intereses e s
relacins medio-comunidade (Translator, Trans.
Edition ed. Vol. 0), City, 2001; Navarro Moreno,
La televisin local: Andaluca, la nueva
comunicacin (Trans. ed. Vol.), Madrid, FraguaMedea, 1999; Prado and Moragas, Televisiones
locales: tipologa y aportaciones de la experiencia
catalana (Trans. ed. Vol.), Barcelona, Col.legi
de Periodistes de Catalunya, 1991.
10
El Pas, 9 de octubre de 1991.
11
Direccin General de Telecomunicaciones,
Plan Nacional de Telecomunicaciones 1991-2002
(Trans. ed. Vol.), Madrid, Ministerio de Obras
Pblicas y Transportes, 1992.
12
Diario de Sesiones, Congreso de los
Diputados, Comisin de Infraestructuras y Medio
Ambiente, 4 de octubre de 1995, p. 17437.
13
Vase Boletn Oficial de Cortes Generales,
Congreso de los Diputados, 6 de octubre de 1995,
p. 79.
14
Un extracto del mencionado Plan
liberalizador puede revisarse en http://
w w w. m i n h a c . e s / G A B I N E T E P / M e d i d a s Economicas/1997-1998/LIBER2.htm.
15
Se puede revisar este proyecto en el Boletn
Oficial de Cortes Generales, serie A, 17 de febrero
de 1997, nm. 30-1.
16
Rozados Oliva, La televisin local por
ondas: rgimen jurdico (Trans. ed. Vol.),
Granada, Comares, 2001.
17
Comisin del Mercado de las Telecomunicaciones, televisin digital terrenal en

Espaa. Situacin y tendencias (No.), Madrid,


Comisin
del
Mercado
de
las
Telecomunicaciones y Consell Audiovisual de
Catalunya, 2002.
18
Durante el ao 2002 se realiz un extenso
trabajo de campo en Castilla y Len en el que
se demostr ampliamente este extremo. Vase
Badillo, La desregulacin de la televisin local
en Espaa: el caso de Castilla y Len, Tesis
Doctoral, Universidad Autnoma de Barcelona,
Bellaterra (Barcelona), 2003.
19
Teleinforme, Televisin local: un negocio
en alza. Cine y Teleinforme, 41-62, 2001.
20
Ferreras, TV local: ante un gran reto.
CineVdeo 20, 14-22, 2001.
21
El Pas, 20 de mayo de 2001.
22
AIMC, Censo de televisiones locales (No.),
Madrid, AIMC,1996; AIMC, Censo de
televisiones locales (No.), Madrid, AIMC,1999;
AIMC, Censo de televisiones locales (No.),
Madrid, AIMC, 2002.
23
AIMC, Censo de televisiones locales (No.),
Madrid, AIMC, 1999; AIMC, Censo de
televisiones locales (No.), Madrid, AIMC,2002.
24
El dato es de elaboracin propia sobre el
censo AIMC de emisoras de televisin local de
1999.
25
Bustamante, Televisin: errores y frenos
en el camino digital Trans.). In Bustamante
(Ed.),^(Eds.), Comunicacin y cultura en la era
digital (ed., Vol. pp. 213-264), Barcelona, Gedisa,
2002.

23

24

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

OV - organizao virtual
Artur Castro Neves

Polticas pblicas e organizaes sem fins


lucrativos
Numa economia baseada nas indstrias
de servios de natureza pblica ou
parapblica (educao, pesquisa, formao
profissional, cultura) a interveno do Estado tem uma incidncia muito forte na actividade empresarial, tornando as polticas
pblicas (sobretudo aquelas que beneficiam
o capital humano) um factor determinante da
produtividade e da competitividade econmicas.1
Designamos este novo paradigma da
interveno do Estado como polticas pblicas e descrevemo-lo como uma interveno pr-competitiva na rea das infraestruturas e da qualificao profissional. O
Estado, de interventor, passa a ser construtor
de ambientes, e da sua eficcia depende a
competitividade e segurana econmica dos
tecidos industriais.
As organizaes sem fins lucrativos
deveriam inscrever-se nesta forma de interveno a montante do normal funcionamento
dos mercados, mas a pensar nestes.
A nova filosofia social fundamenta as
ventures das organizaes sem fins lucrativos como iniciativas de promoo de bens
pblicos com externalidades no desenvolvimento de negcios privados e da economia
em geral. Ainda vo passar vrios anos para
que aqueles que apregoam o excesso do Estado e as ineficincias do Estado compreendam na prtica legislativa e numa
concepo avanada de governabilidade o que
um bem pblico e o papel do sector no
empresarial na promoo da competitividade
dos tecidos scios-econmicos.

aplicaes especficas de programas


(software: Microsoft word, Netscape
navigator, o programa do call center da
Telecel, uma folha de clculo de um servio
de contabilidade, um formulrio na Internet,
etc) destinadas a suportar informao e
a transmiti-la, compreendendo todas as tarefas necessrias a essas actividades como
processamento, arquivo, classificao, busca,
envio, transmisso, transferncia e recepo.
Esta informao consiste na traduo em
linguagem binria de texto, som e imagens,
ou criao em linguagem binria de representaes daqueles ou de informao sobre
eles.
As tecnologias da informao e comunicao compreendem igualmente, e por
definio, sistemas de telecomunicaes e a
utilizao de contedos media, que lhes do
razo de ser e explicam a sua gnese. De
qualquer modo a nossa exposio centrar-se em torno do conceito de informao.
O crescimento desta mede-se no s pela
capacidade de produo de tecnologias da
informao e comunicao, mas sobretudo
pelo consumo de tecnologias da informao
e comunicao pelos outros sectores da vida
social.
Arquitecturas e interveno operacional

Tecnologias da informao e comunicao

A informatizao de uma organizao


atravs da introduo das tecnologias da
informao e comunicao implica uma
alterao das estruturas administrativas e
operacionais, dos mtodos e dos comportamentos.
Diz-se assim que a arquitectura da organizao se deve adaptar ao modelo
informacional decorrente de como vo actuar as TIC:

As TIC so ferramentas electrnicas


materiais (hardware : PCs, modems, rooters,
impressoras, cartes, chips), programas e

a. Bases de dados relacionais:


O primeiro passo a digitalizao ou
processamento dos contedos para obter uma

25

26

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


informao estruturada e uma documentao
organizada.
O segundo passo consiste na classificao
dos contedos transformando-os em dados.2
b. Produo de conhecimentos
A produo de conhecimentos resulta do
trabalho efectuado sobre os chamados conhecimentos implcitos na informao no
estruturada, contida em documentos do tipo
de relatrios, estudos, memrias, notas e
recortes, etc..
o terceiro passo que pressupe a
extraco de conceitos e sua indexao s
bases de dados.3

Aps a transformao da informao e


dados em conhecimento entra-se na fase dos
sistemas de apoio deciso que visam
melhorar os resultados da actividade.
esta avaliao que vai permitir a
redefinio de objectivos e programas.
Aps a escolha e deciso, eventualmente
necessrio redesenhar a actividade e operar
a reengenharia dos processos e sistemas de
fabricao.4
Este conjunto de actividades costuma
designar-se por inovao, e constitui uma rea
particularmente importante na estruturao
das organizaes, merecendo um tratamento
autnomo.
Inovao

c. Gesto dos conhecimentos, avaliao


e reengenharia
O conhecimento obtido passa a ser enriquecido com a informao originada na
execuo das actividades da organizao.
Esta informao, para poder assegurar
uma eficiente captura e recolha de informaes sobre a actividade e experincia da
organizao, utiliza diversos tipos de fontes
(Internet, negcios, intercmbios), de canais
(site, correio electrnico e postal) e de agentes
(empresas cadastradas, visitantes do site,
redes de informadores, clientes).
Este trabalho transforma a base de dados
num Arquivo vivo em que a distino entre
presente, passado e futuro, passa a ser funcional e subsumida indexao classificatria.
Este Arquivo, que na linguagem banal das
organizaes virtuais se designa por
datawarehouse, passa a constituir um dos
principais activos.
No Arquivo podem obter-se conhecimentos sobre como, com qu, e quanto se produziu, quem, como, quando e onde o produto/servio foi utilizado, quantas vezes, e
com que reactividade.
As tcnicas para obteno destes conhecimentos so designadas de data research e
data mining.
Existem outras disciplinas importantes, como
o data marketing e a gesto do cliente (CRM
costumer relationship management), que se
destinam a produzir e explorar informaes
destinadas inovao, referida mais abaixo.

Por inovao entendemos a introduo de


novos processos, bens ou servios, visando
a maximizao dos resultados comerciais.5
A inovao como conceito da nova
economia resulta da introduo das tecnologias electrnicas nos processos industriais, e
significa assumir estrategicamente todas as
consequncias dessa introduo.
Podemos assim estabelecer duas condies muito importantes na organizao das
actividades ditas avanadas:
1. introduo sistemtica dos novos sistemas de informao nas disciplinas de
marketing e comercializao;
2. capacidade operacional de organizar a
produo e decidir processos e produtos, em
funo de estratgias apoiadas na aprendizagem resultante da monitorizao e avaliao dos resultados da actividade comercial
A compreenso do facto de que a definio de negcios depende da capacidade das
empresas em compreender e adoptar as disciplinas que permitem transformar o saberfazer em conhecimentos e estes em novos
processos ou produtos, ou seja, novos negcios, o novo registo estratgico da actividade econmica na sociedade da informao.
Modelo de negcio
A actividade econmica na sociedade da
informao, sobretudo com o desenvolvimento das indstrias de servios de informao,
tende a configurar um formato, vulgarmente
designado de modelo de negcio, que articu-

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


la em si aspectos tecnolgicos, processos de
fabricao e caractersticas estruturais de
produtos/servios, incluindo os modos da sua
explorao comercial e marketing.
De facto, com o aparecimento das novas
tecnologias de informao e comunicao,
surgiram alteraes na orgnica e logstica dos
negcios, impondo reengenharias tanto a nvel
da comunicao interna e externa das organizaes, como nos seus processos de concepo
e deciso, como ainda na operacionalizao dos
processos em toda a cadeia fabril.
neste sentido que se pode falar em
organizao virtual, enquanto iniciativa
institucional assente em redes de informao
e comunicao de base electrnica ao servio de uma estratgia baseada na definio
de negcios, entendendo esta ltima expresso como um conjunto articulado de actividades visando um resultado especfico em
direco de pblicos pr-seleccionados.6
Estratgia
Por estratgia entendemos o conjunto de
objectivos especficos de uma organizao na
prossecuo do seu fim ltimo.
A estratgia traduz-se em Programas de
Actividades (aces) que integram um conhecimento adequado do terreno, ou tctica.
O modo global de operar de uma organizao corresponde normalmente a uma
viso do(s) empreendedor(es) do ponto
de onde se parte, ao ponto aonde se pretende chegar.
Os condicionamentos da actividade organizada e do esprito empreendedor tm
variado ao longo da histria econmica: obras
pblicas hidrulicas, fiscalidade, poltica de
fronteira, criao de mercados internos,
conquista colonial, etc..
Hoje a principal condicionante a concorrncia ou, mais precisamente, a capacidade de competir nos mercados.
Consideraes breves em torno da expresso guerra econmica
Ensino ao longo da vida
A socializao da actividade informtica
e a predominncia do software (programas
informticos) sobre o hardware (material

electrnico) alteraram o conceito de evoluo tecnolgica.


Hoje, o problema no adquirir/importar capital fixo, mas ter capacidade para
proceder a transformaes / transferncias
tecnolgicas. Estas transformaes / transferncias dependem da capacidade de assimilao do sistema educativo e de formao
profissional, dos sistemas nacionais de cincia e de inovao e ainda da organizao de
I&D industrial, a assimilar e acompanhar o
ritmo brutal de mudana tecnolgica, cujos
ciclos de aperfeioamento so por vezes
semestrais.
A formao ao longo da vida um novo
conceito que responde ao paradigma da
sociedade da informao e da economia
baseada no conhecimento. No cabe aqui
desenvolver o conceito7, mas devemos estabelecer desde j alguns princpios:
1. uma organizao baseada nas tecnologias da informao e comunicao, por
definio uma organizao aprendente, como
resultado da regra de inovao permanente
a que est submetida
2. dada a difuso generalizada da informao como base de toda a actividade
institucional, a produtividade dos recursos
humanos depende da sua capacidade em
comunicar e da eficincia das redes de
comunicao
3. a formao (e informao8) permanente dos recursos humanos sobre as estruturas,
programas de actividades, ferramentas e
integrao ambiental da instituio, uma
necessidade normal de funcionamento.
Esta rea muito importante e constitui
um factor crtico de sucesso na produtividade pela maneira como pode desenvolver
a capacidade cooperativa das chefias e dos
restantes recursos humanos.
Vamos agora tentar descrever melhor
como funcionam as organizaes segundos
os novos paradigmas da sociedade da informao.
II. Organizao virtual
Enquanto no primeiro captulo descrevemos os principais conceitos operacionais da
sociedade da informao, dos quais decorrem consequncias organizativas para o
conjunto da actividade scio-econmica, neste

27

28

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


captulo vamos abordar, atravs de uma
anlise mais ou menos desenvolvida da nossa
concepo de organizao virtual, o modo
como as organizaes se devem preparar para
os novos desafios.
Definio
Por organizao virtual entendemos uma
organizao cuja estrutura administrativa, o
fluxo das suas actividades, as regras que
regem a sua comunicao tanto interna como
externa, assentam em arquitecturas que
derivam da estrutura das tecnologias da
informao e comunicao. Diz-se assim que
uma organizao virtual uma organizao
integrada por sistemas de informao.
Componentes da organizao virtual
As principais componentes de uma organizao virtual ou avanada so:
1. Datawarehouse
As bases de dados relacionais so sistemas de arquivo de informao traduzida ou
criada originalmente em linguagem binria
(0,1), dita informao digitalizada ou numrica9, e classificada segundo critrios especficos. O conjunto desta informao dita
estruturada designa-se por datawarehouse,
e ao seu contedo dados ou data.
Nos casos da informao traduzida em
linguagem binria, a informao original
encontra-se em arquivos analgicos ou
fsicos. Estes arquivos, na medida em que
se encontram integrados por uma organizao virtual, tm uma estrutura dependente dos
princpios classificatrio e lexical do arquivo
digital.10
Esta relao entre fsico e virtual uma
das problemticas mais fascinantes das teorias da sociedade da informao, e provavelmente o cerne crtico da eficcia das
polticas pblicas contemporneas nas sociedades mais desenvolvidas.11 12
2. Redes electrnicas
Redes electrnicas so sistemas de transmisso de data ou informao digitalizada

atravs de suportes, meios de envio e meios


de recepo, electrnicos.
O grau de dependncia da informao
analgica dos sistemas de informao digitais determina a natureza das redes electrnicas. (Pense-se na telecpia, num filme
gravado em DVD, um concerto ao vivo em
CD, etc)
3. Sistemas de gesto de conhecimentos
Sistemas de gesto de conhecimentos so
ferramentas de pesquisa e explorao nas
datawarehouse e de codificao da experincia e saberes-fazer ainda no estruturados
das organizaes. Estas ferramentas permitem conhecer e compreender a realidade e
esto normalmente ao servio dos rgos de
deciso.
A partir destas tarefas primrias estes
sistemas integram uma avaliao geral dos
resultados a partir da anlise do desempenho
e da comparao com a concorrncia e com
o que se passa nos mercados (benchmarking).
Esta avaliao a base de apoio deciso
para o ciclo seguinte de actividade, quer no
plano operacional (visando processos menos
custosos), quer no plano dos objectivos de
produo (definindo melhorar produtos ou
criando novos produtos), segundo estratgias
que aqueles elementos permitem precisamente
desenhar com maior segurana.
Estas estratgias tanto podem ser de
reduo de custos/preos para manter clientes, como para reduzir margens para dissuadir a concorrncia, como podem ser de novos
produtos para satisfazer novas necessidades
dos clientes ou para entrar em novos mercados. Este processo de deciso, que implica
alteraes operacionais nos processos (ou
reengenharia) e alteraes comerciais nos
produtos, designa-se de Inovao. Ele apoiase num quadro de pilotagem que reproduz
a vida da organizao em tempo real e resulta
da sua informatizao abrangente.
A Inovao assim o resultado da utilizao sistemtica das tecnologias da informao e comunicao nas organizaes,
desde os arquivos s operaes e gesto
de conhecimentos, at aos sistemas de informao de apoio deciso (EIS- executive
information systems).

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


As novas disciplinas da gesto de negcios
Podemos definir agora uma organizao
virtual mais detalhadamente: uma organizao em que as actividades, as tarefas dos
recursos humanos, os sistemas de comunicao interna e externa, os sistemas
decisrios, so integrados por bases de dados,
redes e programas de comunicao electrnicos, cuja arquitectura decorre da utilizao
abrangente das tecnologias da informao e
comunicao.
a) Data management
As funcionalidades determinantes nestas
organizaes decorrem de disciplinas novas,
proporcionadas pela informatizao estrutural e operacional das actividades, que se
traduzem numa gesto electrnica de toda a
informao ou data management.
(1) Processamento de dados
A gesto da informao comea pelo
processamento (digitalizao) de dados, sua
classificao em arquivo, e prossegue pela
sua circulao interna e externa.
(2) Fluxograma
A gesto da informao traduz-se em
seguida no controlo da actividade atravs de
fluxograma, o que implica a produo de
dados histricos sobre os dados existentes
(que se designa por metadata, ou dados
sobre dados), e que constitui a matria prima
dos indicadores de eficincia.
(3) Data research: data mining, data
marketing
O papel da informao na cadeia de valor
determina o desenvolvimento de disciplinas
centradas em pontos crticos da actividade
organizacional. Estas disciplinas apoiam-se
em pesquisas nas bases de dados, tanto para
encontrar padres de comportamento e/ou de
acontecimento, como para conhecer melhor
o cliente e a actividade do cliente
b) Disciplinas da Captura de informao
Existem duas fontes principais de informao: as prprias actividades da organizao e o mundo exterior. (Costuma-se dizer
em business intelligence, que 80% da informao que se procura fora da organizao
existe sob alguma forma dentro dela.)

(1) Informao interna: formao profissional + CRM


Existem 3 tipos de informao no interior de uma organizao:
a - a informao resultante das bases de
dados ou informao estruturada
b - a informao includa em documentos
pouco ou no tratados electronicamente
(como relatrios e Comunicaes, actas e
notas de reunies, notas de sntese e estudos,
circulares e outra imprensa prpria), dita
informao no estruturada
c - a informao escondida na experincia e no saber-fazer da organizao, dita
conhecimento implcito.
Designa-se por gesto de conhecimentos
o programa de integrao num corpo unificado dos conhecimentos implcitos e da
informao no estruturada, devidamente
codificados e classificados com a informao estruturada das bases de dados. Este corpo
passa a chamar-se conhecimento explcito
ou simplesmente conhecimento.
Existe ainda um campo especfico da
informao interna que convm relevar: os
dados relativos ao cliente.
Estes dados so de diversa ordem : desde
dados no estruturados do conhecimento
(implcito ou organizacionalmente implcito)
do vendedor, passando pela informao
externa adquirida, at aos dados passados
existentes nas bases de dados. Estes dados
respeitam gostos, motivaes, correlao de
decises de compra, regularidades, formas de
pagamento, volumes de despesa, etc
Se pensarmos que certos estudos apontam para o facto de que conquistar um novo
cliente custar em mdia 16 vezes mais do
que conservar um cliente j em carteira,
podemos compreender a importncia destas
informaes para a cadeia de valor de uma
organizao.
A disciplina que se ocupa desta actividade teve um desenvolvimento espectacular
nos ltimos anos, e designa-se gesto da
relao com o cliente (CRM costumers
relationship management). Juntamente com
o data mining, data marketing e gesto dos
conhecimentos, uma disciplina que resulta
especificamente da utilizao intensiva das
tecnologias da informao e comunicao nas
organizaes.

29

30

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


(2) Informao externa : inteligncia
econmica
A informao existente fora de uma
organizao com maior impacto a relativa
aos seguintes campos:
a - informao sobre os mercados (contexto legal e fiscal, localizao, acessibilidades, cultura comportamental)
b - informao sobre clientes e fornecedores (variaes de preos que podem afectar a estrutura de custos, alteraes na oferta,
novos entrantes, concentraes repentinas
tornando a oferta mais imperfeita)
c - informao sobre concorrentes ou
concorrentes potenciais (alterao na fabricao do mesmo produto ou o seu aparecimento em condies mais competitivas por
um novo fabricante)
A disciplina que se ocupa desta actividade de procura, recolha, tratamento e explorao da informao designa-se por inteligncia econmica (business intelligence).
A gesto da informao torna-se assim
um sector muito importante da actividade de
uma organizao e conduz ao aparecimento
de departamentos de informao e de directores de informao (CIO chief information
officer).
O domnio de todos os nveis da informao constitui assim um pressuposto de uma
boa capacidade de deciso.
c) Concorrncia e capacidade de competir:
inteligncia competitiva e reengenharia
fcil concluir que o poder de deciso
de uma organizao, e sobretudo o modo de
exerccio desse poder profundamente afectado pelos sistemas informticos.
A tomada de deciso em situao de
informao assimtrica favorvel uma
vantagem competitiva de uma organizao.
Por outro lado, a teoria da deciso trouxe
para a ribalta a teoria dos jogos, num contexto em que, crescentemente, as decises
devem ter em conta a previsibilidade da
reaco dos mercados e o comportamento dos
agentes concorrentes.
Desenvolveram-se assim duas disciplinas
estratgicas que cada vez mais acompanham,
aconselham e conduzem a deciso dos dirigentes das organizaes, a saber:

a - inteligncia competitiva (competitive


intelligence ou veille concurrentielle), consistindo na explorao de informao capaz
de tornar previsveis os comportamentos dos
concorrentes e ganhar assim vantagem
negocial nos mercados;
b - reengenharia, consistindo na
implementao do redesenho de processo e/
ou de produtos/servios com os objectivos
de rentabilizao comercial.
d) Infra-estrutura aprendente da organizao
Para l das actividades de formao e
reciclagem, normais em qualquer organizao, designa-se por actividade aprendente o
exerccio de (re)qualificao do capital
humano, relativamente sua experincia e
saber-fazer adquiridos, num processo ao
longo da vida articulado com o desenvolvimento do ambiente tecnolgico em que se
encontra inserido.
Consequentemente, por organizao
aprendente entende-se uma organizao cuja
actividade resulta de sistemas de gesto em que
a deciso assenta na gesto de conhecimentos.
Compreende-se assim como a capacidade e a qualidade do capital humano so
elementos crticos de qualquer organizao
para a determinao da cadeia de valor.
Logstica do comando de uma organizao virtual
O quadro infra pretende representar os
fluxos de informao numa organizao
virtual.
A informao, as operaes e a cadeia de
valor
A informao e respectiva comunicao
operacional constituem a coluna dorsal de
uma organizao virtual. O papel da informao em todos os nveis e estdios da
actividade de uma organizao pode ser
caracterizado da seguinte maneira:
A matria prima de uma Organizao
Virtual a INFORMAO
Todos os dados, elementos e instrumentos que dizem respeito, directa ou indirec-

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

tamente, actividade de uma organizao


arquivo, cartas, telecpias, mensagens electrnicas e no electrnicas, telefonemas, notas
de servio, comunicados, notas de sntese,
folhas, jornais, recortes de imprensa, relatrios, Comunicaes, oramentos, agendas,
planos, programas - tm uma expresso
electrnica, esto classificados electronicamente, e encontram-se registados num arquivo electrnico.
Desta definio resulta que as formas de
classificao e arquivo no-electrnicos, esto
dependentes das respectivas formas electrnicas. Por exemplo, a classificao dos documentos sendo serial, uma carta, um texto
ou outro documento no so recuperveis sem
recurso aos sistemas electrnicos de classificao, onde um n. de cdigo ou Identificador
indexa a uma localizao fsica.
O processo fundamental da Organizao
Virtual a MENSAGEM
A mensagem, enquanto instrumento funcional dos processos de execuo das diversas
tarefas, a forma como a informao
comunicada a um destinatrio ou se integra
numa tarefa. Ela permite que a informao
funcione tanto como matria prima, como
produto intermedirio ou como produto final.
Por exemplo, um processo verbal, ou a acta
de uma reunio ou de um telefonema, so
informaes que servem para preparar um
relatrio, uma carta, um memo ou um discurso.
A mensagem a maneira de circulao
da informao sem a qual uma organizao
no funciona nem a informao se justifica.

A actividade base de uma Organizao


Virtual a COMUNICAO
O modo de funcionamento normal de uma
Organizao Virtual a comunicao, ou seja,
a transferncia - externa ou interna ( e neste
caso, inclui-se o simples envio para o Arquivo) - de mensagens electrnicas.
Estas mensagens electrnicas podem ter
origem em documentos no electrnicos,
como um relatrio recebido pelo correio, e
terminar em suportes no electrnicos, como
o envio de uma carta registada pelo correio.
No entanto no processo funcional da organizao h um momento crtico de tratamento
da informao em que tanto o suporte ficheiro - como o contedo - informao
digitalizada - da mensagem so electrnicos,
momento em que precisamente se impem
os critrios estruturais e estruturantes de
classificao e arquivo, sem o qual o documento no electrnico perde toda a sua
autonomia.
O sistema de circulao das mensagens
traduz, e determina, o fluxograma da Organizao Virtual.
A ltima mas no a menor das caractersticas da Organizao Virtual ter
como suporte estrutural o ARQUIVO
O arquivo electrnico no tem mais a
funo residual ou memorial tpicas das
empresas tradicionais, mas antes o principal instrumento de trabalho, o local de
armazenamento da matria prima e dos seus
produtos intermedirios e finais, e o local de

31

32

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


armazenamento de todos os instrumentos de
classificao assim como das ferramentas de
trabalho.
Assim, contrariamente, s organizaes
tradicionais, em que o arquivo o destino
ltimo de um documento, na Organizao
Virtual o arquivo o destino inicial de todo
o documento ou informao, ou mesmo o
seu bero.
Consequentemente o REGISTO de um
documento o acto inicial em que este se
torna um input institucional.

telefonemas, memos, relatrios, notas de


sntese, impressos, PVs reunies, estudos,
e-mails

Anlise estrutural: Classificao da Informao

f) aplicativos

Compreende-se que, de um ponto de vista


organizativo, o desenho da estrutura do
Arquivo seja uma prioridade.
Esta estrutura determina o sistema de
classificao da informao, das mensagens
e da maneira como elas so comunicadas.
Vamos tratar sucessivamente cada uma destes trs aspectos estruturais para, em seguida, analisar os chamados elementos
conjunturais: calendrio, alvos e efeitos.
A informao divide-se em vrios elementos: contedos das mensagens (recebidas ou
enviadas), suportes desses contedos (cartas,
telecpias, impressos), ou tipos de mensagens (Comunicaes, relatrios, oramentos,
estudos, etc.), ou ainda ferramentas de trabalho (dicionrios, templates, pginas de
clculo, directrios, anurios, etc.).
Para efeitos de maior segurana na execuo dos sistemas de classificao a usar
parece-nos importante dar definies prticas destas trs formas de informao.
1. Os contedos da Informao
Os contedos da Informao respeitam os
dados relacionados com as diversas actividades da organizao, com os projectos em
curso e com os seus programas de trabalho
correntes.
2. Os suportes da informao
Os suportes da informao so os diversos meios que ligam a organizao ao mundo
exterior e que ligam os seus diversos elementos internos entre si: cartas, telecpias,

3. As ferramentas
Existem diversos tipos de ferramentas:
e) templates
formulrios de cartas, telecpias, relatrios,
de publicaes, etc.

ferramentas para ajudar a planificar e oramentar


tarefas, calculadoras electrnicas, programas de
simulao de negcios, de cash flow
g) data bases e outras aplicaes de software
do tipo ANURIO, REGISTER MAIL,
Contabilidade, Project Management, Schedule
Plus, Dicionrios, Address Books, Correio
Interno, etc..
Anlise conjuntural: calendrio, alvos e
efeitos
A informao e os documentos, para l
da sua classificao estrutural, devem conter
indicaes relativas s datas da sua produo, classificao e envio.
Por outro lado, deve haver um registo dos
produtores e receptores dos documentos, assim
como um eventual relacionamento dos mesmos
com a agenda das actividades da organizao.
1. calendrio
um documento deve ter a indicao do
conjunto das datas relativas sua existncia
desde a fabricao
2. alvos
um documento deve conter uma referncia da pessoa que o fabricou e da(s) pessoa(s)
ou entidade(s) a que se destina (tanto no
sentido de envio ou recepo a partir dos
escritrios da organizao)
3. efeitos
um documento deve ainda referir-se a uma
agenda ou programa de trabalho, e conter,

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


entre outros dados, a indicao das consultas
de que foi objecto e de uma data limite das
tarefas que ele prev (deadline)
Tentamos, neste captulo, descrever analiticamente o que entendemos por informao, enquanto conceito construdo da economia na sociedade da informao. A principal
concluso que se pode extrair a ideia de
que a informao se encontra no centro de
todos os negcios, e determina o grau de valor
acrescentado em cada etapa do ciclo produtivo.
No captulo final vamos expor alguns
aspectos metodolgicos a ter em conta na
elaborao e implementao de polticas
voluntaristas de fomento da sociedade da
informao na rea modernizao organizacional das instituies, sem as quais estas
polticas correm o risco de encontrar resistncias incontornveis ou produzir conflitos
negativos para o clima e ambiente de cooperao e competitividade que a sociedade
da informao requer para se expandir.
Concluso: uma poltica de transio
permanente
Salvo nos casos de criao de raiz, pode
dizer-se que a deciso de implementao de
uma nova organizao, de novos mtodos,
ou de novas actividades, ou seja, qualquer
poltica de reformas, se traduz invariavelmente numa poltica de transio.13
Com efeito, uma interveno reformista
implica agir sobre uma realidade preexistente,
com o objectivo de a fazer evoluir para uma
nova situao.
Esta afirmao permite extrair uma primeira regra da actividade reformista: uma
poltica para o perodo de transio deve ser
concebida como uma fase da poltica de
implementao das reformas, e nunca como
um perodo intermedirio entre a situao
anterior e a situao reformada.
Esta distino essencial, porquanto
permite identificar a vontade reformista.
Aquela regra importante ainda por uma
segunda razo: durante o perodo de
implementao de uma reforma os contextos
e os parmetros podem alterar-se exigindo
muitas vezes ajustamentos que no so simplesmente de pormenor.

Isto quer dizer que o perodo de transio


pode prolongar-se, na medida em que o seu
perodo de execuo no depende exclusivamente da realidade onde se suposto
intervir, mas depende igualmente dos ambientes que justificam as polticas e os modos
escolhidos para introduzir determinadas reformas.
Nesse sentido, sem inocncia que se
reconhece que os contextos esto em mudana permanente e que se aceita, finalmente, que
uma poltica de reformas se traduz de facto
por uma poltica de transio permanente.
Prope-se assim uma abordagem
prospectiva, por oposio a uma abordagem
meramente estratgica.
Um plano de transio deve assim:
1 - comear por definir a viso e o fim
ltimo de um projecto
2 - descrever a realidade sobre a qual vai
intervir
3 - avaliar a razoabilidade da interveno, e definir um programa de actividades
(ou seja, os objectivos especficos)
4 - monitorizar o desempenho da execuo do programa, por um lado, e a evoluo
do contexto, por outro lado, e rever eventualmente os fim e objectivos especficos.
Viso e fim ltimo
A definio destas duas rubricas deve ser
fornecida pelo cliente e, nesse sentido, apenas
nos permitimos avanar ideias ultra-gerais:
- criar uma organizao virtual caracterizada pela transparncia, credibilidade e
previsibilidade da sua actuao
- criar uma organizao excelente nas suas
reas prioritrias de actuao
A realidade intervencionada
A realidade objecto de uma interveno
reformista deve poder ser descrita com todo
o pormenor, incluindo uma cartografia dos
seus conhecimentos, ou seja um levantamento de toda a informao existente, da experincia e do saber fazer acumulados.
Programa de actividades
absolutamente necessrio poder identificar a cultura existente na organizao

33

34

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


intervencionada: os elementos ultrapassados,
os elementos a ter em conta e os elementos
a desenvolver.
Trata-se de um trabalho realista de avaliao que assegura a eficcia do programa
de actividades.
4. Aces preparatrias e iniciais
A elaborao definitiva do programa de
actividades deve assim ser precedida de
algumas aces preparatrias:
a - explicao pblica do programa
(advocacy policy)
b - formao profissional para as novas
misses e tarefas
c - introduo de instncias de dilogo
a todos os nveis
Alm destas aces o programa dever
implementar sistemas de classificao e de
prmio de acordo com os novos paradigmas14,
a fim de tornar as pessoas cooperantes com
as reformas em curso.
Sendo o objectivo ltimo a criao de uma
organizao baseada no conhecimento, assente em arquitecturas de bases de dados e
redes cooperativas electrnicas, o papel dos
recursos humanos fundamental na produo de riqueza institucional, pelo que dever
haver uma preocupao sustentvel de desenvolvimento do capital humano.
A formao ao longo da vida uma
condio vital para assegurar a explorao
maximizada da experincia, do saber-fazer,
e do saber tout court, existentes na organizao.
5. Como introduzir as reformas?
Existem vrias teorias sobre a introduo
de sistemas de informao nas organizaes.
Estas teorias pretendem sobretudo resolver
o problema das resistncias mudana.15
Existem vrias vias para introduzir a
mudana numa organizao: de cima para
baixo (ou bottom-up), de baixo para cima (ou
top-down), esta ltima com uma variante que
atravs de projectos-piloto.
Conforme as situaes uma soluo
mais recomendvel do que outra.

Pessoalmente j nos ocupamos deste


assunto a propsito de uma agncia governamental e chegamos concluso que existem duas regras muito importantes:
1 - a nvel do Topo da organizao e da
sua Tutela necessrio uma enorme vontade
poltica, coerente e explcita, de introduo
das reformas
Esta vontade tem que ter uma cara, com
acesso imediato e permanente ao Topo, de
modo a curto-circuitar, em tempo extremamente reduzido todas as ameaas de conflito,
ou blocagens, resultantes da introduo da
reforma em curso.
Este aspecto muito importante. Somos
de opinio que as situaes e as realidades
existentes devem ser respeitadas e atendidas,
mas tal implica no entanto que as solues
sejam sempre no sentido da introduo da
reforma e nunca de uma conciliao com
interesses que se lhe opem e pretendem
retard-la. Esta estratgia implica, por sua
vez, uma tctica de evitar sempre que possvel a guerra16, j que a valorizao do
capital humano um factor decisivo na cadeia
de valor.
2 - a segunda regra a ter em conta que
a melhor soluo, por definio de reconhecimento da realidade existente, uma combinao das duas vias (ascendente e descendente)
Esta articulao de dois procedimentos
diferentes justifica-se pela prpria natureza
da modernizao de uma organizao.
Uma organizao baseada no conhecimento e centrando a sua actividade operacional
na inovao precisa, em primeiro lugar, saber
conciliar princpios hierrquicos com prticas de comando (ou task force) autnomo.
Por um lado, a actividade organizacional
depende do seu Arquivo, da forma de processar e explorar a sua memria institucional,
e da forma como serve todos os departamentos. Isto implica uma organizao piramidal.
Por outro lado, as operaes dependem
de ordens e decises que alteram em permanncia duas das estruturas mais vitais de
uma organizao: os seus processos e os
produtos/servios fabricados.
Como vimos atrs, estas alteraes resultam de decises apoiadas por sistemas dinmicos de anlise e avaliao do posicionamento da organizao nos mercados. Muitas

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


destas actividades implicam tarefas que se
adaptam particularmente bem estrutura de
comando agindo autonomamente, de base
horizontal, e necessitando uma comunicao
que no se coaduna com as regras de poder
hierrquico.
Esta estrutura necessita de consultar transversalmente as bases de dados, os servios
de clientes, os informadores ligados aos
fornecedores e distribuidores, evitando as
morosidades, barreiras e resistncias que
resultam de sistemas de dependncia vertical.
Por este conjunto de razes tendemos a
sugerir vrias maneiras de introduzir as
reformas numa organizao, j que se prosseguem objectivos diversos e no h que ser
fundamentalista na modificao do que existe,
pela simples razo que no se pretende
introduzir um nico tipo de estrutura, mas
antes criar uma nova articulao de estruturas diversificadas.
Finalmente, convm referir que os projectos-piloto so muito teis, pois a sua
verticalidade permite elaborar uma via de
modernizao por socializao do exemplo.
Como natural que as organizaes
intervencionadas disponham de uma ou
mais reas de excelncia, estas devem ser
consideradas como projectos-piloto realizados, e ser objecto de um plano de
generalizao do exemplo, enquanto reas-ncora com efeitos de socializao por
via dos contactos estabelecidos com outros
departamentos.
So reas que inclusivamente podem
desempenhar um papel formativo muito
importante.
Quanto articulao da via bottom-up
com a top-down, dever-se- ter em conta
necessidades especficas de cada uma, como
respectivamente:
- top-down Pode ser experimentada em reas em que
a organizao j est preparada para uma
transformao radical, e quando j possui um
grau avanado de informatizao das suas
actividades (a todos os nveis e departamentos envolvidos com aquela rea), e o trabalho em equipa, os hbitos de cooperao e

partilha da informao esto razoavelmente


difundidos.
Alm desta predisposio cultural
necessrio ainda poder montar um sistema
de formao e consciencializao generalizado, e sistemas de informao, divulgao
e avaliao a todos os nveis, atingindo o
conjunto dos agentes, desde a Administrao
e Direco ao enquadramento intermedirio
e ao conjunto dos funcionrios, de modo a
obter um grande grau de participao e
minimizar os focos de resistncia possveis.
- bottom-up Este procedimento consiste na organizao de reas de actividade, ou no desenvolvimento de um projecto piloto, que possam
constituir exemplos bem sucedidos e um
impulso socializao dos comportamentos.
A iniciativa a partir da base deve ter um
patrocinador a nvel superior, que a possa
defender. Este advogado deve ter capacidade
para desobstruir eventuais blocagens. A iniciativa deve ainda ter um chefe de projecto
totalmente empenhado na operao. A Administrao e a Direco devem acompanhar
a execuo com um espirito construtivo, de
modo a poderem decidir, logo em seguida,
o lanamento de novas iniciativas ou a sua
generalizao a toda a organizao.
Monitorizar o desempenho do programa;
avaliao e redefinio dos seus fim e
objectivos
O projecto de modernizao, que tem de
corresponder a um Fim institucional assumido, deve ser permanentemente
monitorizado e avaliado pelos seus promotores. Estes devem estar organizados em task
force e preparados para introduzir as correces reengenharias sempre que
julgadas teis.
Como j salientmos por duas ocasies,
estas reengenharias devem responder no s
avaliao dos resultados da reforma em
curso, como reconsiderao da viso e fim
ltimo da operao, que podem exigir ajustamentos em funo da prpria evoluo dos
contextos externos e da evoluo das problemticas.

35

36

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


_______________________________
1
A Europa ter que ter uma grande sabedoria para conciliar polticas industriais activas,
ambientes pr-competitivos adequados ao fomento de estratgias competitivas, e polticas comerciais e de cooperao externa favorveis ao desenvolvimento de uma verdadeira indstria de
contedos e sua posterior internacionalizao.
por este conjunto de razes que, mais do que falar
de processos de inovao - que cabe ao sector
privado decidir e implementar -, falamos das
condies de introduo desses processos, isto ,
de polticas pblicas e investimentos pr-competitivos. in A Europa na encruzilhada
informacional: inovao e recursos humanos face
aos modelos culturais, ECONOMIA &
PROSPECTIVA, n. 11, Outubro 1999Maro
2000, Lisboa, Ministrio da Economia.
2
A classificao resulta de um trabalho de
anlise dos primrios ou informao do domnio, seguida de uma tarefa experimental de
indiciao (para utilizar a terminologia da
Engenharia dos conhecimentos).
3
Desenvolvemos aqui o conceito de SBCsistema baseado no conhecimento. Um sistema
baseado no conhecimento (SBC ) assenta em conhecimentos analisados difceis de:
- adquirir
- estruturar
- modelar
Um SBC consiste num modelo terico
construdo a partir da realidade (domnio) e a sua
capacidade de resolver problemas depende do grau
de abstraco do modelo. Aquela capacidade
pequena quando o modelo est muito prximo da
realidade, e tanto maior quanto mais abstracto o
modelo for.
O modelo terico de um SBC consiste numa
tripla descrio abstracta (sem implementao) de:
1 - os objectos do domnio analisado e suas
relaes (modelo do domnio)
2 - mtodo de resoluo (modelo de raciocnio ou modelo conceptual)
3 - relaes entre conhecimentos
O modelo terico (no papel) deve ser
operacionalizado em seguida, atravs da passagem a uma arquitectura informtica (no se trata
de uma simples codificao informtica).
4
Da a nossa definio da natureza capital
humano intensivo da organizao.
5
Abordamos o processo de inovao na nova
economia no artigo A Economia da Convergncia e a Indstria de Contedos-Media O Estado
como factor social de produo, publicado in
ECONOMIA & PROSPECTIVA, n. 17, JulhoSetembro de 2001, Lisboa, Ministrio da Economia (ver em especial, A socializao da inovao, pginas 138-139).

6
Esta definio de negcio pretende encarar
a hiptese tanto de negcios comerciais como de
negcios institucionais, sem fins lucrativos.
7
Ver o nosso Memorando Uma poltica
pblica de emprego, visando o fomento da literacia
informtica e do empreendorismo.
8
De uma maneira geral todas as organizaes
dispem de um sistema de comunicao interna
para informao das decises da direco e das
novas medidas tomadas. O novo paradigma da
gesto informacional pressupe que esta forma de
comunicao interna no suficiente; torna-se cada
vez mais necessrio conceber essa comunicao,
no como simples informao mas como formao.
9
Conforme se preferir, respectivamente a
etimologia grega ou latina.
10
Raul Junqueiro, no seu recente livro A
Idade do Conhecimento (Lisboa, Editorial Dirio de Notcias, 2002) descreveu, de forma
eloquente, esta evoluo: o mundo virtual vai
acabar por albergar a maioria das actividades
econmicas que hoje se processam somente no
mundo real (pgina 163). E, mais adiante, analisa
o processo logstico em causa: Apesar da relevncia do mundo virtual, ele no pode dispensar
o mundo real. Pelo contrrio, h uma relao de
intimidade entre os doisAlis, o virtual e o fsico
so interdependentes, mas aquele ser sempre
dependente deste. As economias e as sociedades
no dispensam bens fsicos, como a gua, a
alimentao, o alojamento ou os combustveis, e
mesmo o virtual assenta em infra-estruturas fsicas, como as redes e os equipamentos de telecomunicaes e de tecnologias de informao.
O comando que o virtual assume face ao fsico,
reflecte-se sobretudo no aumento dramtico dos
graus de competio, que ainda por cima se
manifestam em mercados cada vez mais globais,
no acrscimo exponencial da produtividade e na
melhoria potencial da qualidade de vida. A dependncia das sociedades e das economias das
actividades mais avanadas, ligadas ao tratamento
da informao e do conhecimento, apenas significa que a produo de bens bsicos est a ser
progressivamente mecanizada e robotizada. A
criao de riqueza encontra-se cada vez mais
relacionada com o conhecimento A logstica
um bom exemplo da interdependncia dos dois
mundos. (pginas 164-5). E a concluir: apesar da dependncia do virtual em relao ao fsico,
a verdade que aquele impe a este um novo
ritmo, em face da concorrncia acrescida que
tambm gera. Nesse sentido se diz que o mundo
virtual comanda o mundo real e que este comea
a viver ao ritmo da Internet. (pgina 166,
sublinhados nossos, ACN)
11
Queria aqui prestar homenagem ao Professor, e admirado amigo, Joaquim Jos Borges

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Gouveia, cujas preocupaes sobre mobilidade e
logstica so reveladoras da sua perspiccia sobre
o que est em jogo quando se diz pretender
desenvolver a sociedade da informao num pas.
A sua participao na 3 Conferncia Internacional A comunidade das naes ibero-americanas
e a sociedade da informao, organizada em S.
Paulo pela APCNP Associao para a Promoo
Cultural do Norte de Portugal, foi especialmente
importante para lanar o debate nesta rea.
12
No nosso discurso de abertura da 3
Conferncia Internacional A comunidade das
naes ibero-americanas e a sociedade da informao, em S.Paulo, a 30 de Agosto de 2001,
tivemos ocasio de comentar: No fundo a sociedade continua a ser feita de seres humanos,
objectos fsicos, campos e cidades. Acontece que
os sistemas organizativos se apoiam agora em
arquitecturas baseadas nas novas tecnologias da
informao e comunicao, ou seja, em programas e redes electrnicos, ou seja ainda, na informao digital ou data. Logstica e distribuio
fsica sero assim duas disciplinas destinadas a
revolucionar-se e a responder ao desafio do relacionamento do virtual com o fsico na sociedade
contempornea.

13
Mesmo nos casos de criao de raiz, os
recursos humanos, certos mtodos de trabalho e
sistemas de subcontratao devem ser considerados como dados, e ser objecto de interveno
formativa e renegociao. Nomeadamente, em
relao s encomendas, a subcontratao tende a
ser substituda por vrias formas de parceria, em
resultado das prticas inovadoras do cliente, e para
as quais os fornecedores nem sempre esto preparados. (Este facto particularmente crtico para
pases e regies exportadoras de servios de
subcontratao como Portugal e, em especial, a
Regio Norte.)
14
Esprito de cooperao, de reporting, capacidade de equacionao de problemas,
participacionismo crtico.
15
Estas resistncias podem ser de diversa
ordem: institucionais (sindicatos, accionistas,
regulamentares, etc.) e estruturais (a mo de obra
menos qualificada, as chefias intermedirias,
segmentos privilegiados no controlo logstico, da
informao, etc.).
16
Por evitar a guerra entendemos encontrar
solues sociais para as crises sociais que no
redundem na destruio de valor relativo ao capital
humano e aos conhecimentos empresariais.

37

38

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

39

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Sociedade em rede: perspectivas de poder no espao virtual


Bruno Fuser1

Introduo
Os meios massivos de difuso de informao j exerceram, nas ltimas dcadas,
papis semelhantes aos de bandido e mocinho, por vezes simultaneamente. Foram
descritos por imagens conflitantes ao extremo, como se constitussem entes malficos
capazes de inocular comportamentos, sistemas onipresentes e onipotentes manipuladores
de conscincias e formadores de gostos
homogneos, instrumentos de potencializao
de mercados novos e tradicionais, meios
sensveis manifestao do receptor, formas
de construo e manifestao de culturas. Por
vezes de maneira entrelaada, tais interpretaes tm recebido novo e importante componente com os elementos que acompanham
o discurso sobre as chamadas tecnologias da
informao e da comunicao (TICs).
Tais questes tm sido objeto de discusses e reflexes em diversos momentos. As
consequncias advindas da implantao da
informatizao de inmeros setores da sociedade - como a eventualidade de estarmos
vivendo em um mundo em que as relaes
so pautadas pela virtualizao, um real
latente, em oposio ao atual, e no ao
concreto, como quer Pierre Lvy (1996) encontram paralelo em outros perodos de
inovao tecnolgica. O automvel e os trens
j haviam, assim como a eletricidade e o
telefone, imposto novos padres de sociabilidade. Hoje, no entanto, ao debatermos a
sociedade em rede, a era da informao
ou a sociedade do conhecimento, somos
intensamente tomados pela presena das redes
de
comunicao
garantidas
pela
informatizao da sociedade, em todas as
esferas, desde o plano da poltica e do poder,
at o das relaes humanas mais sensveis,
como a afetividade.
Uma segunda modernidade, a da era
da cultura eletrnica, sincrnica e com
multiperspectivas, baseada num sistema tc-

nico (automvel, avio, eletricidade, telecomunicaes), verificou-se aps uma primeira modernidade, que se associa Revoluo
Industrial, com as estradas de ferro, iluminao a gs, telgrafo, telefonia, conformando uma cultura tipogrfica (diacrnica e
linear), fundamentada na escrita (ORTIZ,
1991). Vivemos, agora, uma terceira modernidade, com a disseminao das TICs.
Esto em curso profundas mudanas de
comportamento a partir do uso constante dos
equipamentos de informtica, associados
telecomunicao em grau de sofisticao at
h pouco apenas imaginado, e em perspectiva de convergncia tecnolgica que apontaria para uma cibersociedade.
O momento de intensificao de tecnologias digitais traz consequncias diversas no nvel
do cotidiano das pessoas, em todas as esferas,
de maneira diferenciada mas ampla. Na prtica cotidiana da disseminao de informaes
isso perceptvel de mltiplas formas, a ponto
de ser tornar difcil a tarefa de se desenvolver
qualquer atividade que no esteja total ou
parcialmente inserida nos novos aparatos
tecnolgicos de informao.
Os impactos das TICs atingem o
mundo do trabalho, as formas de
coordenao inter e intra-empresariais e institucionais e os modos de
consumo e de vida de milhes de
pessoas por todo o globo, constituindo-se em fator de importncia crucial para as grandes transformaes
por que o mundo vem passando nesta
virada de sculo (BOLAO, 2003).
Essa terceira modernidade, prpria de
uma Terceira Revoluo Industrial que tem
como uma de suas caractersticas o peso
crescente do complexo eletrnico, como
apontou Coutinho citado por Bolao (1999,
p. 73) parte constitutiva de outro fenmeno, a globalizao.

40

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Assim como a globalizao no
outra coisa seno o auge da
internacionalizao do capital
monopolista, a indstria cultural o
ponto de partida para a constituio
de uma cultura capitalista mundial que
se expande (BOLAO, 1999, p.84).
Internet e a nova cultura
O elemento mais significativo na
implementao dessa nova cultura , sem
dvida, a Internet. Criada em 1969 com o
objetivo de garantir a comunicao militar
e cientfica estratgica nos Estados Unidos,
em caso de guerra nuclear, a Internet desenvolveu-se de rede essencialmente cientfica,
financiada por recursos pblicos, para, hoje,
uma crescente utilizao comercial, em que
o comrcio eletrnico (e-commerce) e os
negcios em rede (e-business) convivem com
aplicaes como correio eletrnico, grupos
de discusso, educao distncia, bibliotecas virtuais, jornalismo online, telemedicina
e teleconferncias.
a Internet a base da sociedade em rede,
como diz Castells:
Internet sociedade, expressa os
processos sociais (...) ela constitui a
base material e tecnolgica da sociedade em rede. (...) Esta sociedade em
rede a sociedade (...) cuja estrutura
social foi construda em torno de redes
de informao a partir de tecnologia
de informao microeletrnica
estruturada na Internet. Nesse sentido, a Internet no simplesmente uma
tecnologia; o meio de comunicao
que constitui a forma organizativa de
nossas sociedades; o equivalente ao
que foi a fbrica ou a grande
corporao na era industrial. A Internet
o corao de um novo paradigma
sociotcnico, que constitui na realidade a base material das nossas vidas
e de nossas formas de relao, de
trabalho e de comunicao. O que a
Internet faz processar a virtualidade
e transform-la em nossa realidade,
constituindo a sociedade em rede, que
a sociedade em que vivemos
(CASTELLS, 2003, p.286-287).

Andr Parente (2000, p.171) refora o


conceito de rede:
A compreenso da poca em que
vivemos apia-se, cada dia mais, sobre
o conceito de rede. A rede atravessa
hoje todos os campos do saber da
biologia s cincias sociais, passando
pelas cincias exatas -, seja como
conceito especfico, em cada um
destes campos, seja como paradigma
e imagem do mundo, ou ainda como
rede sociotcnica necessria produo do conhecimento.
Esse pesquisador considera a rede como
que a condio de possibilidade do movimento de uma espcie de interconectividade
generalizada. Essa interconectividade seria
o fundamento de um novo tipo de pensamento, conexionista:
O conexionismo generalizado da sociedade das redes de computadores criou
novas formas de espao e tempo (...)
Para pensarmos a nova ordem do capital
informao, a nova cultura do digital
-, somos levados a pensar a partir de
novos paradigmas comunicacionais
(PARENTE, 2000, p.168).
Andr Parente sustenta que se criam a
partir desses fenmenos novas perspectivas
no campo da cincia, na medida em que se
implantam interaes entre o observador e
o objeto do conhecimento.
As teorias cientficas e artsticas
contemporneas no pensam mais a
realidade em grupos de diferentes
objetos, separados de ns, mas em
grupos de diferentes interaes que
incluem o observador. Quando hoje
se fala em interatividade (por ser
sensrio-motora) na multimdia, trata-se do que chamamos de
interatividade pobre, se comparada a
esta que existe e que se estabelece
como novo paradigma no campo do
conhecimento. Como conhecer sem
levar em conta a interao que se
estabelece com o objeto do conhecimento? (PARENTE, 2000, p.173).

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Interatividade: perspectivas e limitaes
Essa interatividade sensrio-motora a que
refere Parente uma das caractersticas da
Internet, assim como o contedo quase infinito a que se pode ter acesso. Se a
interatividade j est presente em outros
meios, como o rdio e, em menor escala, a
televiso, o retorno e a possibilidade de
participao do pblico alcanam (ao menos
potencialmente) nveis muito diferenciados na
nova mdia. De fato, jamais se chegou ao
ponto de se instalar, em cada televisor, um
aparelho para medir a audincia e, ao mesmo
tempo, permitir ao espectador que se manifestasse livremente em relao ao que v. Os
aparelhos limitaram-se a amostragens sociolgica e mercadologicamente convenientes,
e a possibilidade de manifestao tem se
restringido ou a pfios e predeterminados
programas do tipo voc decide, ou, por
outra via, atravs do pay-per-view, em que
se escolhe entre algumas alternativas,
permeadas sempre pela tica do consumo.
A interatividade, vista como forma de
participao direta num meio, extrapolou essas
perspectivas televisivas, ou aquelas
radiofnicas, de participao por telefone que msica voc escolhe. Interativo como
telefone, a Internet disseminou o correio
eletrnico - acrescendo-lhe a possibilidade de
salas de bate-papo, em que se garante a
privacidade. Trouxe a possibilidade de recebimento, sem taxas adicionais, de mensagens
de qualquer parte do mundo, e de qualquer
tamanho ou formato, anexando-se arquivos.
igualmente verdade, contudo, que a
interatividade que se pode alcanar atravs da
Internet dificilmente se realiza: trata-se essencialmente de escolher um produto para comprar, participar de uma enquete que busca
traar opinies sobre assuntos da moda, entrar
num bate-papo especfico ou enviar e receber
mensagens. A possibilidade de que os usurios interfiram decisivamente no contedo de
um site dificilmente aberta. Tivemos oportunidade de discutir tal questo em um estudo
que buscou analisar o jornalismo online da
regio de Campinas. Ali destacamos que:

do que propriamente como espao


participao na produo de contedo
(...) Assim, pode-se concluir que,
embora haja possibilidades tcnicas
com a nova mdia de maneira
inigualvel para se estabelecer uma
comunicao horizontal, interativa
que, atravs de outras estratgias, seria
possvel igualmente nas mdias como
rdio, TV e impresso -, o que se v
nos casos estudados a repetio de
uma estrutura vertical, em que o
usurio levado a consumir informaes, no a produzi-las, muito menos
com a possibilidade de disponibilizlas nos sites em questo. Portanto,
confirmam-se afirmaes como as de
Samuelson (2000), segundo as quais
h um enorme hiato entre os custos
e as receitas dos negcios na Internet,
o que permite vislumbrar uma concentrao das empresas e a repetio
de normas e regras que vigoram hoje
na velha economia da comunicao.
(FUSER; SAMPAIO, 2001)
A repetio de aspectos da lgica da
chamada velha economia no novo mundo
globalizado analisada por Octvio Ianni (1995,
p.112). Para ele, embora a globalizao conduza idia de homogeneizao da cultura,
inegvel que as mais diversas
modalidades de organizar a vida e o
trabalho, as heranas e as tradies,
as faanhas e as derrotas, ou os trabalhos e os dias, continuaro a produzir e a desenvolver as diferenas,
as diversidades e as polifonias.
Ianni questiona os conceitos de identidade enquanto algo estanque, inamovvel. A
identidade ao menos em parte uma fico
ideolgica. Por isso eu gosto da hiptese da
transculturao, uma identidade mltipla,
reconhecermos que somos polifnicos, salienta (IANNI, 1997). Polifnicos, contraditrios, dialticos.
Dilemas da globalizao

A propalada interatividade surge mais


como ferramenta de segmentao, de
deteco de tendncias de consumo,

O desemprego estrutural, a terceiromundizao do 1. mundo so alguns dos

41

42

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


exemplos de problemas que a globalizao
traz, na medida em que globaliza o mercado
de trabalho e as foras econmicas e sociais.
Numa tica histrica e poltica, d
para dizer que a questo social
global, hoje, e que as lutas sociais se
desenvolvem no Oriente Mdio, na
frica do Sul, como em Londres,
Paris, Nova Iorque... e isso tudo est
fertilizando o cenrio mundial como
um vasto palco da histria, tanto de
criaes culturais, artsticas,
econmicas, como de lutas sociais.
Acho que no exagero dizer que
estamos entrando num novo ciclo de
lutas sociais (IANNI, 1997).
Esse novo ciclo de lutas sociais tem um
novo espao, que o espao da sociedade
mundo globalizada.
Renato Ortiz reflete sobre esse novo
espao.
Aps
ressaltar
que
a
desterritorializao um dos traos essenciais da modernidade mundo, Ortiz (1999)
aponta para a perspectiva da existncia da
cidade global, um ncleo articulador do
capitalismo mundial.
Diante da globalizao do mercado,
da fragmentao da produo, da
deslocalizao do trabalho, da flexibilidade das tecnologias, as instituies econmicas se rearticulam, determinando centros de comando de
suas atividades planetrias (ORTIZ,
1999, p. 56).
Ortiz assinala que o conceito de cidade
global refere-se essencialmente dimenso
econmica, uma cidade s global quando
se encontra dinamicamente articulada ao
sistema capitalista mundial (ORTIZ, 1999,
p.57).
Poderamos imaginar uma srie de
centros urbanos que, de alguma
maneira, preenchem essa condio.
So Paulo, Osaka, Cidade do Mxico,
Seul e Buenos Aires, em nvel regional, concentram, relativamente, as
funes que definem a globalidade
(ORTIZ, 1999, p. 57).

Para o antroplogo, seria necessrio


distinguir a globalizao das sociedades em
que assume particular papel a dimenso
econmica - da mundializao da cultura, em
que a questo do espao se colocaria como
um conjunto de planos atravessados por
processos sociais diferenciados (ORTIZ,
1999, p.62).
A civilizao da modernidade-mundo
se caracteriza pois, como sendo, simultaneamente, uma tendncia da
conjuno e da disjuno de espaos.
isso que nos faz perceb-la como
sendo marcada por duas direes, uma
voltada para a homogeneizao, outra, para a diversidade (...) no existe
uma oposio imanente entre local/
nacional/global (...). Uma primeira implicao da noo de
transversalidade resulta na constituio de territorialidades desvinculadas
do meio fsico (...). Ocorre, na
verdade, a constituio de uma territorialidade dilatada, composta por
faixas independentes, mas que juntam,
superpem-se, na medida em que
participam da mesma natureza. Viajar, deslocar-se por esses estratos
permanecer no interior de um tipo de
espacialidade comum a povos
diversos.(ORTIZ, 1999, p.62-66).
Novas territorialidades
As territorialidades desvinculadas do meio
fsico so discutidas tambm na perspectiva
das cidades digitais,
um sistema de pessoas e instituies
conectadas por uma infra-estrutura de
comunicao digital (a Internet) que
tem como referncia comum uma
cidade real (...) A sociedade da informao criou o espao virtual, uma nova
dimenso da cultura e da vida dos
homens. Mas o espao virtual existe
como uma metacidade, isto , como
uma cidade universal em construo.
O fundamento da existncia das cidades a relao e a proximidade
humana. (ZANCHETI, 2001, p.323).

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Na administrao das cidades digitais
criam-se desafios: seus objetivos so os de
criar um espao de manifestao
poltica e cultural das pessoas e
grupos; criar um canal de comunicao entre pessoas e grupos; criar
canais de comunicao e negociao
entre a administrao municipal e os
cidados; favorecer uma maior identificao dos moradores e visitantes
com a cidade referncia; criar um
acervo de informaes das mais
variadas espcies e de fcil aceso
sobre a cidade referncia.
(ZANCHETI, 2001, p.314).
Outra denominao que se tem dado a
esse espao de sociabilizao o de
cibercidades. Lemos assinala:
As ciber-cidades passam a ser pensadas como formas emergentes do
urbano que, pelo potencial do
ciberespao, poderia restabelecer o
espao pblico, colocar em sinergia
diversas inteligncias coletivas, ou
mesmo reforar laos comunitrios
perdidos na passagem da comunidade
sociedade moderna. (LEMOS, 2003)
Slvio Zancheti assinala que as cidades
digitais se desenvolvem sob duas perspectivas: as analgicas e as simblicas. Enquanto aquelas esto voltadas para a
referencialidade nas cidades reais, estas, as
simblicas, criam novos espaos, em que essa
referencialidade no est presente.
Uma outra caracterstica distintiva das
CDs a relao entre a cidade de
referncia (a real) e a cidade virtual
(a CD). Existem pelo menos dois tipos
de relao: uma analgica, outra
simblica.
Na relao analgica, a estrutura e
a organizao da CD correspondem
aos atributos fsicos do espao urbano, especialmente o pblico, da cidade real.
Na relao simblica no existe a
correspondncia entre elementos do
espao real da cidade e os componen-

tes da CD. Nesse caso, em geral,


utilizada uma representao sem
analogia com a cidade fsica, com
conceitos completamente diferentes,
tais como: grupo de discusso, anncios, consulta a banco de informao,
etc. (ZANCHETI, 2001, p.314)
Andr Lemos destaca que um dos objetivos
das cibercidades lutar contra a excluso
social, regenerar o espao pblico e promover
a apropriao social das novas tecnologias
(LEMOS, 2003). Mas as limitaes dessas
iniciativas - consideradas no mbito europeu
projetos prioritrios so analisadas por
Castells, para quem, nos usos pelas administraes pblicas, a Internet geralmente se
restringe a um quadro de avisos.
Em princpio, a Internet poderia ser
um instrumento de participao cidad extraordinrio; de informao da
classe poltica, dos governos e dos
partidos aos cidados em seu conjunto, e de relao interativa. Poderia ser
uma gora poltica e sobre isso tm
escrito todos os futuristas.
Atualmente, na prtica, h experincias interessantes de democracia local, curiosamente local, como a Digital City, a cidade digital de Amsterd (hoje passando por uma sria
crise), as redes cidads de Seattle, o
programa Iperbole em Bolonha (tambm em crise); mas, em geral, o que
se observa que os governos, as
administraes, os partidos polticos
confundiram a Internet com um quadro de anncios. Em geral, limitamse a expor dados: aqui est a nossa
informao para que vocs fiquem
sabendo o que fazemos, isso nos
poupa trabalho e, se desejarem, podem nos dar a sua opinio. O que
acontece que no sabemos o que
se passa com essa opinio.
(CASTELLS, 2003, p. 279)
Governo eletrnico
O desafio de transformar o governo
eletrnico, ou as cidades digitais, em espaos pblicos de participao direta significa

43

44

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


trazer a poltica para o campo da comunidade, uma comunidade que possa se expressar atravs da produo de informao
eletrnica. Castells lembra, contudo, que
(...) todos os Parlamentos tm
websites, todos os partidos tm
Internet em todos os pases desenvolvidos. No entanto, so vias, repito,
unidirecionais de informao, para
captar a opinio, simplesmente para
converter os cidados em eleitores
potenciais e para que os partidos
obtenham informaes para ajustar a
sua publicidade.
Nesse sentido, o problema no a
Internet, e sim o sistema poltico. (...)
l onde existe burocratizao poltica
e poltica estritamente miditica de
representao cidad, a Internet
simplesmente um quadro de anncios. preciso mudar a poltica para
mudar a Internet e, ento, o uso
poltico da Internet pode converter-se
em uma mudana da poltica em si
mesma (CASTELLS, 2003, p. 280).
No campo da poltica, uma questo de
pesquisa que se impe a de estudar de que
maneira se d a relao novas tecnologias
de informao e poltica.
Em geral, temos escassssimos exemplos de prtica interativa cotidiana do
sistema poltico com os cidados.
Portanto, as fronteiras de pesquisa que
gostaria de desenvolver sobre a
Internet so as seguintes: de que
maneira ela pode permitir a
desburocratizao da poltica e superar a crise de identidade dos governos
que se verifica no mundo todo, a partir
de uma maior participao permanente, interativa, dos cidados e de uma
informao constante em mo dupla?
Na realidade, isso no se produz
(CASTELLS, 2003, p.279-80).
Implementar tais novas perspectivas de
exerccio de poder significaria superar barreiras de acesso, que no podem ser deixadas
de lado. No entanto, embora existam tais
barreiras de acesso no Brasil, tm acesso

a computadores, segundo dados da FGV,


cerca de 10% da populao, enquanto teriam
acesso Internet aproximadamente 7% da
populao , tem-se igualmente que superar
as limitaes de uso desses meios. A ponto
de Castells afirmar que tal desafio maior
do que o prprio acesso:
O que se observa, contudo, naquelas
pessoas, sobretudo estudantes, crianas, que esto conectadas que
aparece um segundo elemento de
diviso social mais importante que a
conectividade tcnica: a capacidade
educativa e cultural de utilizar a
Internet. Uma vez que toda a informao est na rede ou seja, o
conhecimento codificado, mas no
aquele de que se necessita -, trata-se
antes de saber onde est a informao, como busc-la, como transformla em conhecimento especfico para
fazer aquilo que se quer fazer. Essa
capacidade de aprender a aprender;
essa capacidade de saber o que fazer
com o que se aprende; essa capacidade socialmente desigual e est
ligada origem social, origem
familiar, ao nvel cultural, ao nvel de
educao. a que est, empiricamente falando, a divisria digital
neste momento (CASTELLS, 2003, p.
266-7)
Mesmo no que se refere produo de
contedo, importante assinalar que a possibilidade de se publicar material na Internet,
embora seja vasta, no foi suficiente para
trazer de fato uma democratizao nesse
sentido.2 A produo de informao permanece nesse meio, como nos demais, bastante
concentrada:
Supunha-se que, em princpio, as
tecnologias da informao e de telecomunicao permitiriam que qualquer um pudesse localizar-se em
qualquer lugar e prover, a partir dali,
o mundo inteiro. O que se observa
empiricamente o contrrio. Verifica-se uma concentrao maior na
indstria provedora de contedos de
Internet, assim como de tecnologia de

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Internet, do que em qualquer outro
tipo de indstria e concentra-se fundamentalmente nas grandes reas
metropolitanas dos principais pases
do mundo (CASTELLS, 2003, p. 263)
TICs e esfera pblica
A insero das TICs na sociedade contempornea seria, para alguns pesquisadores,
a origem de uma reestruturao da esfera
pblica.
essa revoluo que est na raiz do
desenvolvimento das novas TICs,
elemento central, por sua vez, na
reestruturao da esfera pblica, com
o surgimento da televiso segmentada, da internet e todas as inovaes
ligadas ao conjunto dos processos de
comunicao, que modificam a estrutura das indstrias culturais, criando
inclusive novas, e alteram as formas
de interao e de reproduo simblica do mundo da vida (...). Podemos
falar em uma nova mudana estrutural da esfera pblica, pois as novas
TICs pem em cheque o sistema
global das Indstrias Culturais, vigente
desde os anos 50, ao atingir o seu
ncleo central, a televiso de massa.
(BOLAO, 2003)
Tambm ZANCHETI (2001) reflete sobre a criao de um novo espao pblico,
virtual, a partir da implantao das novas
TICs:
A sociedade da informao encontra
nas cidades o seu necessrio e principal campo de desenvolvimento, e
ser nelas que ocorrero os experimentos para a construo do espao
virtual. A idia de cidade digital ,
portanto, uma conceituao preliminar para se descrever a construo do
espao pblico virtual nos seus primeiros estgios.
Consideramos que, embora as TICs introduzam novas formas de sociabilidade e
tragam consigo potencialidades diversas, a
forma como se d o seu desenvolvimento no

altera significativamente o papel que


exercido hoje pela indstria cultural. Contribui essencialmente para a manuteno dessa
perspectivas a reproduo, no mbito da
produo de contedo, dos mesmos grupos
pertencentes indstria do entretenimento e
da comunicao, assim como a manuteno
de um padro de televiso de massa, no
Brasil, que supera amplamente a audincia
da televiso segmentada. Vale dizer, complementarmente, que o consumo da TV por
assinatura, majoritariamente, em grande
medida reproduz padres de programao
(cinema, futebol) j presentes na TV de
massa.
Assim, a sociedade em rede uma realidade, mas as potencialidades de transformao que ela traz consigo, como destaca
Castells, efetivamente no se realizaram. As
diferenas, a polifonia a que Ianni se referia
anteriormente esto presentes. Movimentos
como o do Frum Social Mundial trazem
tona duas perspectivas bastante distintas de
ao, mas que podem confluir para o
questionamento de como se tem organizado
a sociedade contempornea.
Hardt (2003) considera que h duas
tendncias que buscam se contrapor forma
como se implementa a globalizao: uma,
antiglobalizao, de cunho nacionalista, que
opera atravs das organizaes tradicionais,
como partidos polticos, e outra, que opese a qualquer soluo nacional, defende uma
globalizao democrtica, e que opera atravs dos movimentos em rede:
(...) Os movimentos organizados em
redes exercem seu poder mas no
procedem por meio de oposies.
Uma das caractersticas bsicas da
forma de rede que dois ns no se
enfrentam em contradio mas, pelo
contrrio, so sempre triangulados por
um terceiro e depois um quarto e um
nmero infinito de outros na rede. (...)
Tomando um ponto de vista um
pouquinho diferente, os movimentos
que funcionam como uma esfera
pblica, no sentido de poderem permitir a expresso completa de diferenas dentro do contexto comum de
trocas abertas. Mas isso no significa
que as redes sejam passivas. As redes

45

46

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


desalojam as contradies e realizam,
em vez disso, um tipo de alquimia ou,
melhor, uma mudana de mar que
transforma as posies fixas tradicionais nos fluxos dos movimentos. As
redes impem sua fora por meio de
um tipo de corrente submarina
irresistvel (HARDT, 2003, p. 346).
Intelectual coletivo e hegemonia
Em meio s disputas pela direo a ser
tomada por movimentos contra globalizao
ou contra a forma como se d a globalizao
destaca-se a importncia dos meios de
comunicao, considerados por Sodr (1996,
p.73) uma espcie de intelectual coletivo
das novas tecnoburocracias gestionrias da
vida social. Da mesma forma como ocorria,
segundo Gramsci, com a imprensa e os
partidos polticos, os meios de comunicao
de massa exerceriam hoje o papel de dar
coerncia ou homogeneidade a um grupo
social, ou seja, exercer a hegemonia, conforme destaca Sodr (1996, p.73).
Concorda com esse ponto de vista Caio
Navarro de Toledo (1994), para quem a
hegemonia - a conquista do consenso sobre
a sociedade civil - se exerce de maneira
central pelos media, no terreno da cultura
e da ideologia. Pontifica Toledo:
Tome-se o caso dos meios de comunicao de massa (mediante os quais
se difundem e se produzem as informaes, os valores, as opes polticas e eleitorais; onde se forjam novos
comportamentos sociais e hbitos
culturais etc.). , pois, de se perguntar: a mais extensa democratizao dos
meios de comunicao de massa
(pblicos e privados), na vigncia da
ordem capitalista, permitir a
veiculao, permanente e sistemtica,
de valores antiburgueses e de uma
cultura poltica de orientao socialista e popular? O que dizer ainda da
hiptese desses meios difundirem, no
limite, interpelaes massivamente
anticapitalistas e revolucionrias? Nos
regimes democrticos mais avanados
nem de longe se pode vislumbrar essa
possibilidade (TOLEDO, 1994, p.32).

Ainda que aponte de maneira otimista


quanto s possibilidades de essa esfera pblica
vir a exercer um papel crtico, semelhante
esfera pblica liberal-burguesa anterior ao
desenvolvimento da indstria cultural, Bolao
(2003) assinala que essa perspectiva necessita de uma nova postura do trabalhador
intelectual:
(...) o trabalhador intelectual, essa
nova camada proletarizada, deve,
superando os interesses mesquinhos e
as hierarquias que a dividem, ajudar
a organizar a luta contra a alienao
e pela construo de uma sociedade
mais justa, reconhecendo o seu papel
histrico de mediador no processo de
emancipao do Homem.(BOLAO,
2003)
Tal ao defendida por Bolao, em que
deveriam se envolver os profissionais da
cincia da informao interessados na construo dessa sociedade mais justa, pode ser
entendida como a construo do que Muniz
Sodr (1996) define como cultura democrtica. Estimular uma cultura democrtica,
no entender do pesquisador, implicaria cultivar a expresso orgnica da pluralidade
social, restituda a cada passo da
cotidianeidade pela memria coletiva. Se
a esquerda clssica no agiu dessa forma,
tampouco os meios de comunicao de massa,
que procurariam legitimar o novo poder
econmico-gerencial, significando no
memria, mas amnsia coletiva.
Continua Muniz Sodr:
Na realidade, o projeto de uma cultura democrtica passa necessariamente pela dimenso da tica (em seu
estatuto distinto da moral, do direito
e da esttica), como experincia do
reconhecimento da diferena
(ontolgica) e, portanto, dos limites
das determinaes institucionais; tica, entendida no como de ontologia
privatista, mas como fundamento da
liberdade humana, que possibilita a
produo livre do sentido e a insero dos sujeitos sociais em processos
de verdade (SODR, 1996, p.94).3

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Consideramos que a sociedade em rede
e as TICs trazem inmeras perspectivas de
estudo para a Cincia da Informao, seja
em termos tericos, seja para estudo de
como se desenvolve o planejamento de
aes de governo intermediadas ativamente
por esse aparato sociotcnico, seja, ainda,
na verificao das mltiplas formas de relacionamento existentes na sociedade em
rede. Neste espao buscamos trazer elemen-

tos para a reflexo sobre os novos espaos


em que ocorre a sociabilidade, espaos nos
quais co-existem diferenas e conflitos e
tambm uma viso hegemnica, para cuja
transformao torna-se necessria a participao do nmero cada vez crescente de
profissionais de informao, que podem
devem? atuar na construo de alternativas sociais no campo da cultura e da
comunicao.

47

48

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Bolao, Csar, Trabalho Intelectual,
Comunicao e Capitalismo. A re-configurao do fator subjetivo na atual
reestruturao produtiva, palestra proferida
no programa de Mestrado em Cincia da
Informao da PUC-Campinas, em 19/08/
2003.
Bolao, Csar (org.), Globalizao e
regionalizao das comunicaes, So Paulo, Educ/UFS, 1999.
Bolognesi, Mrio Fernando, Poltica
cultural: uma experincia em questo (So
Bernardo do Campo: 1989-1992), So Paulo, ECA/USP, 1996.[Tese de dout.]
Castells, Manuel, Internet e sociedade em
rede. Em: Moraes, Dnis de (org.) Por uma
Outra Comunicao, Rio de Janeiro, Record,
2003.
Fuser, Bruno e Sampaio, Caroline Voigt,
Jornais online fecham-se interatividade,
trabalho apresentado no II Colloquio ItaloBrasiliano di Scienze della Comunicazione.
Firenze, 15-17 gennaio 2001, organizado por
DISPO - HYPERCAMPO (Master
comunicazione e media) e INTERCOM (Sociedade Brasileira de Estudos Interdisciplinares
da Comunicao). Resumo (Online
newspapers close to the interactivity) em:
h t t p : / / w w w. h y p e r c a m p o . o r g / n e w s /
4_appuntamenti_colloquio.html. Visitado em
04/12/03.
Hardt, Michael. Movimentos em rede,
soberania nacional e globalizao alternativa. Em: Moraes, Dnis de (org.), Por uma
Outra Comunicao, Rio de Janeiro, Record,
2003.
Ianni, Octavio, conferncia realizada no
Seminrio Internacional A Arte na Era
Contempornea, do Instituto de Artes da
Unicamp, dia 08/04/1997.
Ianni, Octavio, Teorias da Globalizao,
Rio de Janeiro, Civilizao Brasileira, 1995.
Lemos, Andr, Ciber-cidades, em
Ciberpesquisa, Centro de Estudos e Pesquisa
em Cibercultura. Em: www.facom.ufba.br/
ciberpesquisa/. Consultado em 29/08/2003.
Lvy, Pierre, O Que Virtual, So Paulo,
Ed. 34, 1996.
Lvy, Pierre, Pela Ciberdemocracia, em
Moraes, Dnis de (org.), Por uma Outra
Comunicao, Rio de Janeiro, Record, 2003.

Ortiz, Renato, Cultura e modernidade,


So Paulo, Brasiliense, 1991.
Ortiz, Renato, Um outro territrio, em
Bolao, Csar (org.), Globalizao e
regionalizao das comunicaes, So Paulo, Educ/UFS, 1999.
Parente, Andr, Pensar em rede. Do livro
s redes de comunicao, em Revista Brasileira de Cincias da Comunicao,So
Paulo, Intercom, vol. XXIII, n1, jan/jun de
2000.
Sodr, Muniz, Reinventando a Cultura,
Petrpolis, Vozes, 1996.
s, Caio Navarro de, A modernidade
democrtica da esquerda: adeus revoluo?, em Crtica Marxista, vol. 1, n. 1, So
Paulo, Brasiliense, 1994.
Zanchetti, Slvio Mendes. Cidades digitais e o desenvolvimento local, em Recitec,
Recife, v.5, n.2, p.311-329, 2001. Disponvel
em: http://www.fundaj.gov.br/rtec/art/fn1.
Consultado em: 04/12/2003.
_______________________________
1
Pontifcia Universidade Catlica de Campinas.
2
Mas tais vises que acentuam as diferenas, a busca de pluralidade, de expresso
aberta e democrtica na produo de informao
e de cultura no so, certamente, as nicas.
Assertiva como a de Pierre Lvy ilustrativa
nesse sentido: As mdias interativas e as comunidades virtuais desterritorializadas abrem uma
nova esfera pblica em que floresce a liberdade
de expresso. (...) O desenvolvimento do
ciberespao j suscitou novas prticas polticas.
So os primeiros passos da ciberdemocracia.
(LVY, 2003, p.367)
3
As observaes de Muniz Sodr sobre
cultura democrtica se aproximam bastante das
preocupaes relativas a uma poltica cultural que
procuram resgatar o espao da pluralidade e da
cidadania. Bolognesi (1996, p.233), por exemplo, afirma, sobre a prtica da administrao
petista em So Bernardo do Campo, entre 1989
e 1992: Aquela poltica cultural, que procurou
privilegiar a subjetividade, no poderia deixar de
admitir o sujeito como cidado. Da, portanto,
a premncia em inseri-lo na organizao e na
administrao dessa prpria poltica. O carter
poltico, assim, complementou-se com a dimenso exata da participao nos processos
decisrios, mais uma maneira de demonstrar que
a ao cultural est para alm do estritamente
artstico.

49

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

A evoluo tecnolgica e a mudana organizacional


Carlos Ricardo1

A crise da modernidade
O futuro est cada vez mais no centro
dos debates dos pases industrializados avanados e o interesse crescente das oportunidades que nos reserva imputvel crise
generalizada e profunda com que as sociedades modernas se defrontam. No que respeita s organizaes, esta crise embrionria
faz-se sentir em vrios planos cada vez mais
interdependentes. Por um lado, a transformao do meio ambiente das organizaes
obriga-as a adaptar-se para sobreviver. A crise
tambm se abate sobre o corao das organizaes e destri, de uma forma geral, os
espaos organizados, provocando o desaparecimento das convenes de aprendizagem
de cada organizao. Por outro lado, a questo
da mudana tecnolgica e das suas provveis
repercusses no pra de aparecer no complexo discurso sobre o futuro.
A percepo da relao entre evoluo
tecnolgica e mudana organizacional exprime-se de mltiplas maneiras, onde o
determinismo tecnolgico se reveste de formas imaginadas ou subtis que influenciam
a maneira de pensar dos indivduos sem que
estes tenham disso conscincia. Qualificar o
aumento das NTIC de revoluo digital, por
exemplo, pode ser incisivo e marcante, mas
expresses deste tipo podem ocultar as
interaces complexas, dando a impresso
subliminar de que a digitalizao o motor
de toda a mudana. Noes como organizao virtual ilustram este ponto de vista2.
As redes informticas mundiais j permitem s empresas ligar todos os aspectos
relativos calendarizao, contedo e difuso dos processos de desenvolvimento dos
produtos dispersos no conjunto de todo o
planeta, as quais oferecem um sistema de
transporte de dados e permitem criar um
espao virtual em que os bens e servios so
propostos e trocados escala global e no qual
os indivduos fisicamente separados tm

capacidade de interaco e comunicao uns


com os outros em tempo real, instaurando
novas formas de cooperao no seio das
organizaes e entre elas.
Considera-se que as inovaes tcnicas
decorrentes dos resultados da investigao
independente e conduzidas pela curiosidade
no domnio das cincias naturais so factores
determinantes no contexto social e ambiental. Trata-se, agora, de examinar todas as
repercusses possveis das tecnologias a
diversos nveis, sendo o objectivo final limitar as incidncias negativas e maximizar
os eventos considerados desejveis.
As interaces entre evoluo tecnolgica
e a mudana organizacional inibem toda a
compreenso se nos contentarmos em substituir um conceito errado por outro ou se se
substituir o determinismo tecnolgico por
outra forma de determinismo social, na qual
as relaes causa-efeito ou o domnio relativo
de um ou de outro elemento estejam simplesmente invertidos. Em definitivo, estas formas
de determinismo reduzem-se questo conhecida e estril do ovo e da galinha3.
Factores determinantes da evoluo
tecnolgica
Com base nos resultados empricos de uma
srie de estudos foi possvel elaborar um
quadro terico que permita aos investigadores
definir os factores organizacionais e culturais
determinantes da evoluo tecnolgica. Do
ponto de vista organizacional pode pr-se em
evidncia vrios parmetros que actuam sobre
a evoluo de novas tecnologias, nomeadamente, a viso prospectiva, a cultura organizacional e a aprendizagem organizacional.
O papel da viso prospectiva4
As vises prospectivas so o reflexo das
ideias relativas s futuras tecnologias partilhadas pelas comunidades, instituies e orga-

50

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


nizaes envolvidas no processo de pesquisa-desenvolvimento. Concretizam a percepo comum da oportunidade e a
implementao de ideias e projectos num
futuro relativamente prximo e tornam-se
assim objectivos fortes que influenciam os
mecanismos de inovao, determinando o
processo complexo no qual esto envolvidos
mltiplos actores, tendo em vista a deciso
do prosseguimento de certas escolhas
tecnolgicas e do abandono de outras.
As vises prospectivas do progresso tcnico assumem uma tripla funo: impem uma
direco, facilitam a coordenao e agem como
foras mobilizadoras. Desempenham um papel
na orientao ao procurarem um ponto de
partida ao qual todos os indivduos se podem
referenciar para ordenar as suas percepes,
o seu raciocnio e os seus mecanismos de
tomada de deciso duma forma que defina um
objectivo comum para a reflexo sobre o
futuro. Asseguram a coordenao das percepes, dos pensamentos e dos processos de
tomada de deciso, instaurando a compreenso entre os indivduos e as organizaes,
permitindo ultrapassar os quadros de referncia divergentes e simplificando a indispensvel cooperao entre estes dois grupos. Agem
como uma fora mobilizadora, na qual esto
presentes as percepes, simultaneamente no
esprito e no corao dos indivduos5.
O papel da cultura organizacional
A aco que as vises prospectivas exercem
sobre as inovaes tcnicas , em larga medida,
condicionada pela cultura da organizao. A
cultura organizacional pode representar, simultaneamente, um trunfo e uma desvantagem para
o sistema. Ela procura um sentimento de estabilidade e uma identidade aos quais os membros da organizao se podem referir, igualizando
os comportamentos, que embora eficaz no
passado, se arrisca ser inadaptado ou mesmo
travar os esforas dispendidos no sentido de
relevar os desafios actuais.
O papel da aprendizagem organizacional6
A aprendizagem organizacional desempenha um papel crucial na evoluo da tecnologia
graas sua capacidade de influenciar a direco e o curso da investigao-desenvolvi-

mento, no seio de uma organizao ou numa


rede de organizaes. A aprendizagem, tal como
se entende neste contexto, no significa uma
formao tcnica profissional ou um ensino
acadmico tradicional, mas a gesto de uma
soluo flexvel ou a antecipao da mudana
de uma organizao no seu conjunto.
Esta aprendizagem encontra a sua expresso quando, por exemplo, uma organizao
decide abandonar as estratgias e os conceitos de gesto ultrapassados, para descobrir
e promover mecanismos organizacionais
novos ou reformados e encoraja modos de
reflexo inditos. A aprendizagem organizacional traduzida em imagens e constataes
originais pe em causa e transforma as
estruturas e a cultura existentes.
A necessidade de aprender , presentemente, um elemento que condiciona cada vez mais
o sucesso das organizaes. Muitas instauram
uma cultura criada e assente em estruturas da
sua prpria supremacia, num meio estvel que
permita fazer a previso do mercado ou de um
produto, de um domnio tcnico ou de um sector
particular. As mutaes aceleradas obrigam as
organizaes a proceder a uma reviso das suas
percepes, dos seus valores e do seu comportamento, a fim de poder reagir rapidamente
nova concorrncia mundial. Elas devem
elaborar estratgias de longo prazo que englobem processos de produo originais ou bens
e servios novos. Se estes processos de autoavaliao intervm demasiado lentamente, a
organizao corre o risco de perder o comboio do progresso tcnico ou de perder adaptao ao mercado e ver-se- talvez na impossibilidade de preservar a sua competitividade.
A aprendizagem organizacional efectua-se
ao nvel dos indivduos e dos grupos que
muitas vezes esto na sua origem. Todavia,
esta aprendizagem no consiste apenas numa
acumulao de experincias de formao
independentes, mas numa aquisio colectiva
de percepes ou de competncias novas, o
que pode, na realidade, representar menos
do que a soma das aprendizagens individuais
operadas no seio de uma organizao, isto ,
as percepes e as competncias adquiridas
pelos indivduos no so todas transferidas para
a organizao no seu conjunto.
Por outro lado, a aprendizagem organizacional reveste muitas vezes uma dimenso
mais vasta do que a totalidade dos conhe-

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


cimentos pessoais angariados, porque combina e amplia ao mesmo tempo os efeitos
educativos, as experincias e o saber individuais, por via dos mecanismos quotidianos
de cooperao e comunicao.
Imaginar conceitos novos e explorar as
inovaes
As estruturas necessrias para imaginar
conceitos novos e explorar plenamente as
inovaes diferem duma empresa para outra,
em certos casos de forma considervel. Num
extremo, a investigao e o desenvolvimento
efectuados em certas empresas esto separados das tarefas correntes, de forma a favorecer ao mximo a liberdade e a criatividade.
No outro extremo, podem estar intimamente
associados ao funcionamento quotidiano, de
maneira a assegurar a pertinncia dos produtos resultantes da investigao aplicada.
Como demonstram os exemplos seguintes, os factores descritos (viso prospectiva,
cultura e aprendizagem organizacionais)
podem agir de forma permanente sobre a
interaco complexa das mutaes
tecnolgicas e das mudanas organizacionais.
Aqueles exemplos tm em comum dois
aspectos. Em primeiro lugar, referem-se
ambos a uma forma particular de inovao
tecnolgica: as novas tecnologias da informao e das comunicaes (NTIC) e mais
precisamente a informatizao e a digitalizao do meio quotidiano. Em segundo, os
dois exemplos explicam claramente que uma
reflexo, que se exprime exclusivamente em
termos de determinismo tecnolgico ou
social, pode modificar ou falsear as perspectivas de desenvolvimento futuro.
A perenidade da sociedade do automvel:
inovaes sem mudana significativa
Contrariamente s vises prospectivas
prprias das organizaes, a representao da
sociedade do automvel apresenta ramificaes muito extensas e profundas. No aparece isoladamente como uma organizao
nica, mas vai buscar as suas razes s
empresas da indstria automvel, aos governos e s diversas associaes do ramo, assim
como a domnios exteriores esfera organizacional como, por exemplo, ao compor-

tamento quotidiano dos condutores e s suas


projeces individuais e colectivas sobre o
que desejvel e realizvel.
Esta viso prospectiva, em que o automvel domina as reflexes relativas mobilidade,
estruturou e condicionou as polticas de transporte durante dcadas, podendo ser considerada como uma das representaes tecnolgicas
mais conseguidas em termos de alcance e de
impacto a longo prazo. Durante muitos anos,
o automvel foi o smbolo e o indicador de
prosperidade individual e macrosocial. Apesar
das tenses e das evolues que anunciam uma
reestruturao da sociedade automvel no est
vista nenhuma ruptura fundamental. A viso
da sociedade do automvel disfruta hoje de uma
tal omnipresena em todo o mundo, que quase
cada uma das organizaes que por ele se
interessaram deixaram a sua marca, encontrando a sua expresso numa aprendizagem sistematicamente centrada na experincia do
passado.
O aparecimento massivo de inovaes
resultantes da utilizao de novas tecnologias
sem ligao aparente com o automvel, tem
contribudo para assegurar a sua expanso a
nvel mundial. A introduo de tecnologias da
informao e de tcnicas de deteco, assim
como da optoelectrnica alimenta vivas esperanas futuras. Sobrestima-se o ganho real
da eficincia produzida pelos acessrios que
apelam s tecnologias da informao, mas no
h razo para subestimar a sua real capacidade de resoluo das principais dificuldades
com que hoje se confronta a sociedade do
automvel. A telemtica oferece perspectivas
considerveis para a modernizao do sector
dos transportes, admitindo-se que o automvel inteligente funcionando em rede seja o elemento central da viso futura da sociedade
do automvel7.
Tendo em conta a direco que os avanos
tecnolgicos esto a ter, a melhor maneira de
os classificar seria falar de inovao estagnante
(ou estagnao da inovao), designada por
estagnovao (Canzler e Marz, 1997)8.
As inovaes tecnolgicas claramente
identificadas correspondem a uma aprendizagem e a uma adaptao das organizaes
envolvidas. O seu carcter inovador prendese com o funcionamento de uma larga
variedade de novas tecnologias no domnio
da informao e das comunicaes, de forma

51

52

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


a estabilizar a viso actual da sociedade do
automvel e a explorar ao mximo a estreita
margem de manobra existente. A introduo
da rede global de transmisso de dados na
mquina cria, no universo dominado por esta
viso prospectiva, um espao para estas
inovaes. No entanto, estes avanos
tecnolgicos embatem no facto de que as
inovaes no sero de natureza a pr fim
s dificuldades, tendo apenas o efeito de as
afastar ou atenuar provisoriamente, permitindo a sua gesto mais eficaz. Apelar aos
computadores para resolver o problema dos
engarrafamentos retardar o bloqueio total
do sistema de transporte nas zonas urbanas,
mas no suprimir as suas causas.
A estagnovao diminui as hipteses de
proceder a uma modernizao radical, concentrando o potencial de inovao no prolongamento da durao de vida dos conceitos actualmente dominantes, sem promover
a elaborao de instrumentos inditos para
resolver as dificuldades subjacentes. Quanto
mais esta tendncia persistir, tanto mais difcil
ser descobrir e explorar outras solues
tecnolgicas para aumentar a mobilidade num
contexto social e organizacional diferente. O
principal perigo da estagnovao ocultar
a relao que existe entre o adiamento de
um problema e o seu agravamento, o que
favorece a atitude ingnua e passiva que
consiste em pensar que as coisas se resolvero na altura necessria.
Considerando estas estratgias de inovao, que prolongam a durao de uma viso
dominante da tecnologia, por meio de uma
aprendizagem incompleta e de uma alterao
da organizao limitada, trata-se de saber se
a estagnovao apenas especfica da
sociedade automvel ou se este fenmeno se
esconde igualmente noutras aces, visando
fazer face a outras crises. indispensvel
compreender os fundamentos da estratgia da
estagnovao, na medida em que este
processo tem incidncias na viso das tecnologias, alimentando a sua generalizao um
estado de esprito prejudicial s iniciativas
que visam a gesto proveitosa da crise que
atinge a sociedade moderna.
Por um lado, a estagnovao favorece
um sentimento de euforia, visto que, quanto
mais uma inovao consegue afastar a necessidade de uma modernizao, mais este

adiamento dos problemas se arrisca a ser


adoptado como uma soluo geral. Melhorar
as estruturas tradicionais por inovaes
incrementais parece ser a maneira de chegar ao fim das dificuldades e os actores
podem ter a impresso enganadora de que
o pior j passou ou, pelo menos, de que
dominam a situao. Por outro lado, a
estagnovao encoraja os sentimentos de
depresso. Apesar das inmeras certezas
contrrias, o facto de adiar uma modernizao radical faz nascer um sentimento de malestar na populao. Para os responsveis
encarregados de definir as orientaes em
matria de tecnologia, torna-se cada vez mais
difcil no admitir que prosseguir uma tendncia no constitui, a prazo, um progresso.
Ao mesmo tempo, a concentrao de
esforos sobre o aperfeioamento e a generalizao de solues mdias desvia a ateno dos meios possveis, ainda que difceis
de pr em aco, para fazer face dimenso
dos problemas. A estratgia de estabilizao
de uma situao difcil sem a corrigir e que
implica uma aprendizagem parcial no quadro
dos conceitos tecnolgicos dominantes tornar-se- um impasse. O sentimento de ineficcia da estagnovao e a percepo do
seu carcter irreversvel so factores que
correm o risco de alimentar a morosidade em
que ela se move.
Considerando este fenmeno, perguntamos
se existem outras vias que permitam explorar
as NTIC para estimular a inovao social, mais
do que simplesmente a manuteno e a reforma progressiva das alianas sociais tradicionais. A existncia de tais vias de mudana
perde evidncia se nos voltarmos para a rea
em que as inovaes e as mutaes tcnicas
e sociais simultaneamente se envolvem estreitamente e se estimulam reciprocamente, como
o caso actual da rede da Internet.
A inovao induzida pela cooperao entre
agentes: a Internet
O segundo exemplo das relaes que
alimentam a evoluo tecnolgica e a reforma organizacional, ilustra a forma como as
inovaes tecnolgicas abrem uma via para
novas formas de produo e de organizao
que, por sua vez, contribuem para um novo

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


avano das tecnologias A Internet poder estar
na vanguarda duma viso muito diferente do
trabalho e da sociedade. Esta viso assenta
numa forma de organizao, naturalmente
concebida para se difundir, que passa por uma
estrutura de responsabilidade e de autoridade
mais descentralizada.9.
A tecnologia posta em aco pela Internet,
aperfeioada inicialmente no quadro do sector
pblico, permite acesso gratuito e livre a uma
vantagem aprecivel, uma norma comum que
permite aplicar plenamente uma lei econmica vital, trazendo rendimentos de escala
crescentes graas s redes e ao conjunto
aberto de normas universais10. Comparativamente com modelos de organizao hierrquica fortemente centralizados, que prevalecem nos locais de trabalho, a Internet um
espao (virtual) anrquico, extremamente
descentralizado e desorganizado. um verdadeiro oceano de informaes, percorrido
de forma no linear por hiperligaes. Torna-se muito eficaz para a troca de ideias e
o estabelecimento de laos espontneos,
independentemente da distncia, dos fusos
horrios ou de qualquer ideia pr-concebida.
A Internet demarca-se nitidamente do
modelo industrial mais rgido de produo e
de consumo de massas, desenvolvendo-se num
mundo em que os bens imateriais se revestem
de maior importncia que os bens imobilizados de antigamente e em que a duplicao
digital se traduz por um custo de reproduo
marginal, praticamente nulo. Da mesma forma, a Internet poder transformar um nmero
de dispositivos institucionais e modelos de
comportamentos caractersticos, ao nvel
microeconmico, da oferta e da procura. Do
lado da oferta, comeam a aparecer novas
formas de organizao do trabalho, de fabrico
e distribuio de produtos, de entrada no
mercado e de cooperao. Do lado da procura, o consumo est a tornar-se activo.
Modelos de empresas inteiramente novos
foram inventados, a fim de explorar de forma
rentvel estas novas condies. Os particulares e as empresas recorrem Internet no
apenas para encontrar informaes sobre os
produtos existentes, mas tambm para pr em
circulao a produo de artigos que conceberam. O consumidor assume, pouco a
pouco, o papel determinante reservado antigamente ao produtor. Se esta alterao

paradigmtica se confirmar, a cadeia de valor


poder ser completamente transformada numa
srie de actividades.
A adopo e a propagao de uma cultura organizacional diferente necessitam de
um certo intervalo de tempo. Uma verdadeira descentralizao, ultrapassando o tele-trabalho que vem reduzir os espaos destinados
aos escritrios e as deslocaes domicliotrabalho, supe que os indivduos assumam
responsabilidades, desde o momento em que
escolhem (na qualidade de produtor/consumidor) os produtos preferidos at ao momento
em que imaginam (na qualidade de trabalhador/dirigente de empresa) uma soluo inovadora em cooperao com um cliente.
Hesitamos naturalmente em renunciar s
estratgias conhecidas para obter resultados
econmicos e sociais, para gerar riscos e para
assegurar a continuidade das actividades.
Ainda que, por vezes, se trate de uma simples questo de percepo da maneira de
encarar a mudana, um novo modelo pode
ser muito perturbador. As procuras da reciprocidade dinmica em rede, vo muito
para alm das funes de formao e das
formas de aprendizagem privilegiada pelos
estabelecimentos de ensino, os escritrios e
a maioria das famlias.
Apesar das possibilidades oferecidas pela
Internet, preciso ter em conta numerosos
obstculos, entre os quais figura a propenso
para reintroduzir os mtodos tradicionais,
contentando-se em transplantar os velhos
hbitos para os novos. Estas tendncias contraditrias so perceptveis em todos os domnios, desde as empresas privadas aos organismos pblicos, que se contentam em
utilizar a Internet sem modificar os hbitos
de organizao, at s iniciativas governamentais mal concebidas que impem a aplicao
de solues para resolver problemas ligados
economia do saber datadas da era industrial.
A Internet prepara-se para utilizao em
tempo real de formas de transmisso vdeo
e fixou como objectivo futuro o desenvolvimento de estruturas organizacionais abertas e de aplicaes flexveis. A cooperao
entre empresas concorrentes s poder ser
proveitosa se a tecnologia em desenvolvimento for concebida para prevenir os monoplios e procurar idnticas vantagens para o
conjunto dos fornecedores.

53

54

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Tendo em conta estas consideraes,
numerosos sinais anunciam o aparecimento
de um novo modelo de cooperao e de
produo, no qual as inovaes tecnolgicas
e a aprendizagem organizacional sero
mutuamente indispensveis e envolvidas num
processo de arrastamento recproco.
As estruturas de inovao divergentes:
concluses
Os exemplos sobre as estratgias de
inovao na indstria automvel e no seio
da Internet deixam transparecer tendncias
divergentes. Enquanto a evoluo tecnolgica
na indstria automvel se reveste de um
carcter marginal que visa a conservao dos
elementos essenciais representativos da sociedade automvel, a tecnologia das telecomunicaes passa por profundas mutaes nos
planos tcnico e organizacional, que se
referem no apenas aos modos de produo
tecnolgica e de coordenao mas tambm
aos produtos em si. A estagnovao, caracterizada pelo adiamento incessante de uma
modernizao fundamental, ope-se radicalmente s reformas tecnolgicas e
organizacionais ligadas a alteraes de
modelos de aprendizagem, de criao e de
manuteno de novas vises revolucionrias
da tecnologia.
O quadro conceptual apresentado no
poder revelar as causas profundas das divergncias observadas nas estruturas de
inovao dos sectores do automvel e das
comunicaes. Conceitos como viso
prospectiva, cultura organizacional e aprendizagem organizacional fazem ressaltar as
condies empricas susceptveis de justificar a diversidade dos modos operatrios da
evoluo tecnolgica.
De uma forma mais geral, o quadro
conceptual permite identificar modelos especficos de mudana tecnolgica e relacionlos com o meio cultural e organizacional. De
facto, a fuso dos aspectos tecnolgicos,
culturais e organizacionais pode ser considerada como o elemento central desta abordagem conceptual. Ao estudar a forma de
interaco de um objecto tcnico com ideias
e percepes sociais assim como com as
finalidades e tradies organizacionais mais
gerais, poder-se- evitar todo o determinismo

tcnico e social para explicar a evoluo


tecnolgica.
A comparao dos dois exemplos faz
ressaltar as diferenas e as semelhanas. Os
dois tipos de inovao aparecem em mercados estabelecidos e regulamentados pelos
poderes pblicos. A indstria automvel e a
estrutura institucional do sector das comunicaes resistem s mudanas de modelos
de aprendizagem e ao aparecimento de novos
conceitos tcnicos.
Esta resistncia conduz a que nos interroguemos sobre os factores que facilitam a
emergncia de uma viso totalmente inovadora da tecnologia Internet deixando relativamente inalteradas as formas de organizao e as culturas no sector das comunicaes. Quanto indstria automvel como
justificar que no tenha aparecido nenhuma
nova viso, nem alterao radical nas formas
de organizao e culturas.
Sem poder dar uma resposta global e
totalmente satisfatria a estas questes, os
casos permitem clarificar certos aspectos
susceptveis de explicar a razo porque certas
inovaes tecnolgicas se impem e outras
no. Estes aspectos referem-se aos actores
da transformao e aos fundamentos do
contexto social e poltico no qual intervm.
Como referimos, a criao da Internet no
resultou de organizaes at ento encarregadas de produzir tecnologia de transmisso
internacional. O comportamento das empresas de telecomunicaes, em matria de
inovao, no foi fundamentalmente diferente do da indstria automvel. A tradio, que
consistia em trazer para o sector melhoramentos marginais, foi interrompida pela
constituio de um novo grupo de
intervenientes e pelo aparecimento de uma
nova cultura em matria de produo e de
desenvolvimento tecnolgico. Este modelo
concorrente deve a sua vitalidade e o seu
sucesso superioridade tecnolgica dos seus
produtos e ao facto de representar uma
verdadeira escolha oferecida aos utilizadores.
Contrariamente s opes propostas aos
consumidores pela indstria automvel, que
se limitam a algumas variantes (e no oferecem substituto para o motor de combusto),
a Internet representa uma soluo de alterao
fundamental escrita tradicional, assim como
ao telefone. A expanso acelerada da World

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Wide Web explica-se em grande parte pelo
acolhimento favorvel que lhe reservaram os
consumidores. As preferncias dos utilizadores
podem constituir um factor de adeso e de
eleio importante de conceitos tecnolgicos
revolucionrios, arrastando uma srie de inovaes importantes nos planos tcnico e
organizacional. Convm reconhecer que os
utilizadores fazem parte integrante da pliade
de actores que contribuem para a difuso das
inovaes socialmente desejveis.
Um outro aspecto posto em evidncia
o contexto poltico e social em que se inscrevem as diversas estratgias, em matria
de inovao. O triunfo do modelo Internet
corresponde a uma tendncia geral para a
desregulamentao. A disperso das organizaes monopolistas tradicionais de telecomunicaes favorece o aparecimento de
fornecedores que utilizam a rede local, propondo servios clssicos com tarifas mais
vantajosas ou pondo em funcionamento novos
meios de explorao da rede.
O interesse que a sociedade demonstra
pelas novas formas de comunicao e servios digitais coincide com uma vontade
poltica de aligeirar a regulamentao do que
pertencia anteriormente ao sector pblico.
Estas condies no esto reunidas no sector
automvel, onde no existem actores influentes para propor conceitos diferentes em
matria de mobilidade, nem tecnologias em
concorrncia, entre as quais os utilizadores
possam escolher.
Estes factos, conduzem aos aspectos
organizacionais da inovao tecnolgica. A
diversidade dos esquemas de inovao ilustrada
pelos sectores referidos ajuda a tomar conscincia do facto de que a inovao tecnolgica
no conduz automaticamente a uma inovao
organizacional. Reciprocamente, as inovaes
organizacionais no decorrem de tecnologias
novas e a emergncia de novos modos de
organizao no garante que sejam criadas novas
tecnologias e utilizadas com sucesso.
Tendo em conta a dimenso e gravidade
da crise da modernidade, as organizaes no
podem permitir a entrada em exclusividade
de um potencial de inovao esperando que
o resto das inovaes acabe por se materializar. Para fazer face crise, as organizaes no devem explorar os potenciais de
inovao tecnolgica ou organizacional de

forma independente mas sim mistur-los


sistematicamente.
O potencial de inovao real das organizaes tecnolgicas e organizacionais, at agora
insuficientemente desenvolvido, no reside nas
inovaes tecnolgicas e organizacionais propriamente ditas, mas sim na sua fuso, a qual
representa um potencial de inovao secundrio. Da aptido para entender este potencial e
da vontade de o concretizar depender o sucesso
dos esforos desenvolvidos pelas organizaes
para elaborar estratgias que visam enfrentar
estas crises.
Os exemplos referidos chamam a ateno
das organizaes para a existncia de um tal
potencial de inovao secundrio mostrando
claramente porque lhes possvel e necessrio ligarem-se ao seu desenvolvimento,
contrariamente ao acontecido no passado.
certo que as organizaes sofrem a tentao
de se abster desse potencial de inovao
fugindo s dificuldades inerentes, seguindo,
por exemplo, a via da estagnovao, utilizando as inovaes tecnolgicas para estabilizar e preservar as vises prospectivas,
as estruturas sociais e as estratgias
organizacionais tradicionais.
O exemplo da normalizao da Internet
mostra, no entanto, que esta atitude pode levar
a um impasse de forma muito rpida, quando
outras organizaes mais jovens e dinmicas
combinam as inovaes tecnolgica e social,
apontando caminhos novos e originais. Estas
incurses em terreno desconhecido representam
riscos, porque nada garante que encontraro um
sucesso durvel, ainda que bem conseguidas. As
organizaes que ousam procurar novas vias de
desenvolvimento e de crescimento podem encontrar-se em caminhos para alm dos balizados.
A estagnovao da indstria automvel
e a capacidade de inovao do sector das
telecomunicaes suscitam a questo dos
ensinamentos que podem ser retirados desta
anlise. Apesar da crescente concorrncia
internacional que se exerce sobre as empresas, as inovaes radicais so colectivamente
evitadas, porque constituem uma ameaa
para todas as normas estabelecidas. No
momento em que se inicia o sculo XXI, a
tarefa para as organizaes aperceberemse destes limites, a fim de ultrapassarem a
crise da modernidade e de se prepararem para
os novos desafios.

55

56

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


_______________________________
1
Instituto Portugus de Administrao de
Marketing.
2
Evolues como os documentos hipermdia
(Coy, 1994), asredes informticas abertas
(Hoffmann, 1996) e o ciberespao (Rheingold,
1992), bem como os conceitos como a simulao do universo (Grassmuck, 1995), mostram
que impossvel ter noo das caracteristicas e
direces especficas da mudana por meio de
algumas frmulas sedutoras que invocam a
digitalizao.
3
Os estudos relativos aos grandes sistemas
tecnolgicos (Joerges, 1993) e s teorias das redes
como actores (Akrich, 1992) mostram que uma
tese nunca apreender correctamente a dinmica
especfica da evoluo em curso e atingir simplesmente um certo nmero de paradoxos fundamentais e mtodos de explicao insuficientes, se
apenas apresentar os aspectos sociais e tcnicos
desta evoluo ou, em particular, como esferas
de acco independentes mais ou menos opostas
(Latour, 1995).
4
Imagens vulgarizadas como auto-estradas da
informao, sociedade sem moeda, escritrio
sem papel permitem s instituies acumular uma
soma de experincias e de conhecimentos combinando-os de forma singular e eficaz. No encorajam nem favorecem uma posio em detrimento
de outra, tendo por efeito fundi-los num objectivo
comum, para as cristalizar sob uma forma nova.
5
Imagens como oficina sem operrio ou
sociedade nuclear suscitam fortes reaes emocionais. As vises prospectivas no solicitam
apenas os projectos racionais, mas fazem igualmente apelo aos valores profundos da percepo,
pensamento e deciso individuais. este aspecto
que explica a capacidade das vises prospectivas
de despertar o interesse dos indivduos e de os
levar a agir.
6
A aprendizagem organizacional define-se
como a aquisio ou o estmulo colectivo das
percepes, competncias estratgicas ou processos de reflexo inditos dominantes, para adaptao s mutaes do meio exterior.

7
O veculo do futuro dever comportar
trs tipos de melhoramentos que atenuaro os
impactos negativos da sociedade automvel.
Em primeiro lugar, os sistemas de informao
colectivos sobre a circulao. Em segundo
lugar, o prosseguimento do desenvolvimento
e introduo de tecnologias da informao
devero levar realizao de sistemas de
informao disponveis para consulta antes de
empreender uma deslocao. Em terceiro
lugar, prev-se a reduo dos tempos de
deslocao e do volume de circulao, atravs da instituio de um sistema electrnico
de tarifas de circulao ou de congestionamento e pela possibilidade de explorao de
sistemas interactivos.
8
Embora isso no signifique que os modelos
de mobilidade, datados de h vrias dcadas,
tenham sido conservados ou que sejam objecto
de uma modificao total ou mesmo postos em
causa.
9
A histria da gnese da Internet explica como
a tecnologia de transmisso, prpria desta rede,
constitui o objectivo de um programa de desenvolvimento escala internacional, no qual esto
envolvidas as grandes indstrias do sector da
informao e das comunicaes. As empresas que
concorrem para o escoamento dos seus produtos
e para a conquista de partes do mercado cooperam estreita e proveitosamente quando se trata de
transportar as inovaes tecnolgicas para a
Internet.
10
As palavras de ordem da Internet so:
cooperao e no isolamento, alargamento e no
restrio. Para o testemunhar observemos a
sbica rapidez com que os concorrentes normalmente inconciliveis unem os seus esforos
para fazer da Internet um espao aberto sem
hiatos. Os governos nacionais e as organizaes
internacionais mantm-se vigilantes para que a
Internet se torne um terreno largamente partilhado, oferendo condies idnticas, desprovido de obstculos, ao comrcio electrnico, ao
correio electrnico e livre circulao da
informao.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Contextualizacin e anlise da televisin de galicia


no mbito europeo de televisins rexionais
Carmen Ciller Tenreiro1

Introduccin
Nos ltimos anos os distintos pases que
integran Europa asistiron a unha serie de
transformacins claves que afectaron directamente as sas polticas de comunicacin.
Os cambios orixinados hasta a actualidade
contriburon a potenciar sistemas audiovisuais
nos que prolifera o auxe de estructuras
rexionais e locais.
A reivindicacin poltica duns medios de
comunicacin propios en pases cunha cultura e unha lingua diferenciadas posibilitou
a creacin e a consolidacin de sistemas
televisivos considerados decisivos para a
recuperacin e a normalizacin das nacionalidades, rexins e localidades que constiten
a Unin Europea. Como consecuencia mais
directa xurdan os casos da Televisin de
Galicia en Galicia, a TV3 en Catalua, Euskal
Telebista no Pas Vasco, S4C no Pas de
Gales, Omrop Fryslan en Holanda ou Telifis
na Gaeilge en Irlanda.
De entre os diferentes procesos que se
sucederon e que de maneira decisiva
orixinaron unha nova articulacin e
modificacin do panorama audiovisual
europeo, os derivados da desregulacin e en
consecuencia da privatizacin da televisin
son os que conseguiron quebrar mis significativamente o sistema de monopolio
imperante hasta o momento. As mesmo, e
a consecuencia da dixitalizacin, prodcense
os fenmenos decisivos para a evolucin dos
medios de comunicacin: multiplcanse as
canles televisivas e se desencadea unha nova
manifestacin do fenmeno: a converxencia
entre a televisin, a informtica e as
telecomunicacins2. Existe ademis outro
proceso que se desenvolveu paralelo a auxe
dos mencionados espacios locais e rexionais
e qu foi adquirindo espacio en Europa a nivel
econmico, poltico e cultural, o da
descentralizacin.

Unha rexin sen espacio audiovisual


propio, sen capacidade de produccin
audiovisual e sen programas de cooperacin
intersectorial, condnase a s mesma
progresiva prdida de potencial no conxunto
do seu desenrolo3. Desta aseveracin, en
parte, dedcese, que un dos factores que en
maior medida impulsou a descentralizacin
televisiva foron os acontecementos polticos.
Que esta ltima desenvolveuse paralelamente descentralizacin poltico-administrativa
dos Estados unha evidencia tal, como que
a labor de determinados grupos polticos foi
a que impulsou de maneira decisiva o desenrolo das televisins nas rexins, amparada e creada na maiora dos casos pola iniciativa pblica.
O obxecto da presente comunicacin
consiste en analizar o novo panorama
audiovisual que se presenta en Galicia nos
ltimos aos coa aparicin da Televisin de
Galicia. En primer lugar se presenta unha
contextualizacin dos condicionantes
televisivos, polticos e econmicos que van
a determinar a aparicin desta televisin
pblica. A continuacin, analzanse as seas
de identidade que caracterizan a TVG e que
a identifican como canle rexional. Finalmente, o texto expn de que maneira todas estas
variables estn incidindo nas polticas de
desenvolvemento do audiovisual rexional en
Galicia.
Contextualizacin da aparicin da
Televisin de Galicia
O sistema televisivo espaol, marcado
desde un primer momento polo seu carcter
centralizado e pblico, remontase aparicin
da TVE en 1956. Televisin Espaola unha
empresa pblica integrada Grupo RTVE,
composta sa vez por Radio Nacional de
Espaa, TVE Temtica y TVE Internacional.
TVE presenta das canles hertzianas de
mbito estatal, TVE-1 ( La Primera ) e TVE-

57

58

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


2 ( La 2 ). Esta ltima creada en 1966, conta
con 17 delegacins territoriais, unha en cada
Comunidade Autnoma, desde as que se
emite programacin rexional.
Como consecuencia directa do proceso de
desregulacin en Europa, a aprobacin da Ley
de la Televisin Privada de 1988 posibilitou
a aparicin de tres canles privados que
comezaron a emitir entre finais de 1989 e
principios de 1990. Antena 3 TV, Telecinco
e Canal Plus, o nico canal de pago.
A dixitalizacin e a globalizacin
configranse como procesos claves que
repercutiron no sistema audiovisual do estado espaol. TVE, as tres canles privadas
e todas as televisins autonmicas presentan
na actualidade emisins va satlite. Ademis,
recentemente Distribucin de Televisin
Digital-Va Digital e a plataforma de
televisin dixital, Canal Satlite Digital que
operaban de maneira independente
fusionronse dando lugar a Digital Plus que
opera desde xullo de 2003.
O autntico proceso que exerceu unha
forza descentralizadora definitiva en Espaa
iniciouse en 1982, a consecuencia da
aprobacin da Ley de los Terceros Canales,
coa posta en marcha da primeira televisin
autonmica, a Euskal Televista. A
coexistencia no estado espaol de diferentes
linguas autctonas: o espaol ou casteln,
lingua oficial do Estado; o cataln, lengua
propia de Catalua, as Illas Baleares e gran
parte do Pas Valenciano e dunha pequena
parte de Aragn; o euskera, lingua propia de
Euskadi e parte de Navarra; e o galego, lingua
propia de Galicia, quedou reflectido coa
chegada da democracia na Constitucin de
1978, na que se reconoce y garantiza el
derecho de autonoma de las nacionalidades
y regiones que integran Espaa e se
establece un marco para a descentralizacin
poltico-administrativa, no que nun primeiro
momento se diferenciaron as autonomas de
primeira velocidade (Andaluca, Catalua,
Galicia e Pas Vasco ) e as de segunda
velocidade (as trece restantes). Todas as
comunidades autnomas (17: Andaluca,
Aragn, Canarias, Cantabria, Castilla-La
Mancha, Castilla y Len, Catalua,
Comunidad Foral de Navarra, Comunidad
Valenciana, Extremadura, Galicia, Islas

Baleares, La Rioja, Madrid, Pas Vasco,


Principado de Asturias, Regin de Murcia)
organzanse institucionalmente da mesma
maneira: un parlamento rexional e un executivo encabezado por un presidente,
nombrado pola cmara. En canto as
competencias en materia televisiva, estas
concrtanse na posibilidade de crear e
xestionar as sas propias radios e
televisins.
A aparicin das televisins autonmicas
en Espaa producronse en duas fases. Na
primeira, cranse as corporacin de tres
nacionalidades histricas, que detentan o
obxectivo comn e prioritario de contribuir
normalizacin da lingua e a cultura propias,
Euskal Itarri Telebistal no Pas Vasco en
1982, Corporaci Catalana de Rdio i
Televisi en Catalua en 1983 e Compaa
de Radio e Televisin de Galicia en 1985.
O feito de que Galicia se vira afectada por
unha capacidade financieira mis restrinxida
repercutiu indudablemente no desenrolo da
televisin4.
A segunda fase desenvlvese entre 1986
y 1989. No Pas Vasco e Catalua poen en
marcha as segundas canles de televisin,
ETB2 (emite maioritariamente en casteln)
en 1986 e Canal 33 (ntegramente en cataln
baixo un perfil especializado, deportes,
msica, cultura). En 1989 se crean as
televisins autonmicas de Andaluca, Madrid
e Comunidad Valenciana. En 1989 inicia as
sas emisins a Radio Televisin Pblica de
Andaluca, en 1998 pon en marcha unha
segunda canle terrestre, o Canal 2 Andaluca.
En 1989 inicia as sas emisins a Radio
Televisin de Madrid. Tamn neste ano inicia
as sas emisins o Canal 9, primer canal da
Radiotelevisi Valenciana. En 1997, comezou
a emitir a segunda canle autonmica
valenciana, Notcies 9. En 1998 concdese
a licencia para a televisin autonmica da
Comunidade Autnoma de Canarias, e no
2001 comeza a emitir a Televisin
Autonmica de Castilla-La Mancha.
O escenario televisivo espaol
completase coa posta en marcha e
consolidacin, nos anos mis recentes das
televisiones locais5, xurdidas no marco dun
proceso histrico de recuperacin das liberdades democrticas6.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


A Televisin de Galicia e o seu perfil de
televisin rexional
Definido o contexto no que xurde a
Televisin de Galicia no marco do sistema
televisivo do Estado espaol, a continuacin
presntase unha breve exposicin sobre as
principais caractersticas que identifican TVG
como televisin rexional. Previamente e atendendo diversidade de modelos de televisin
rexional que se distinguen actualmente en
Europa, obsrvase como a TVG atpase
ubicada baixo a denominada Televisin
independiente de cobertura especficamente
rexional7, en canto que rene unha serie de
caractersticas especficas a este modelo:
presenta unha capacidade autnoma de
producir e emitir para a sa rexin unha
programacin completa e xeneralista. Dentro
desta clasificacin tamn aparecen incluidas
o resto das televisins autonmicas do Estado
espaol, as como a S4C do Pas de Gales
ou a Omrop Frysln en Holanda.
As distintas emisin televisivas da TVG
va satlite recibidas en Europa e en Amrica, as como as do resto das televisins
autonmicas, inclen a sua vez a todas stas
dentro do modelo de televisin rexional
independente de cobertura suprarexional,
nacional ou internacional. Unha
programacin especfica de proximidade
(consecuencia do proceso de descentralizacin) atende a unha cobertura internacional a travs das recentes tecnoloxas do
satlite e do cabo (consecuencia da
globalizacin e a dixitalizacin).
O Parlamento de Galicia, amparndose na
condicin de nacionalidade histrica para
Galicia, en base lexislado na Ley del Tercer
Canal de 1983, accede creacin da Compaa
de Radio e Televisin de Galicia. A xestin
pblica da televisin va a determinar absolutamente os seus obxectivos e as sas prioridades. Contribuir normalizacin do idioma
a travs da potenciacin da idiosincrasia que
caracteriza ao pobo galego se convertir no eixo
principal que articule os contidos de
programacin da canle pblica. mesmo tempo
a TVG deberase converter no motor
dinamizador da industria audiovisual na rexin,
con capacidade para crear novos postos de
traballo e aumentar o volumen de negocio.
Acorde a estes principios, a Televisin

de Galicia exerceu desde os seus comezos


unha labor de importancia capital para o
afianzamiento dunha cultura, unha lingua, uns
valores e a plasmacin decisiva da
construccin identitaria como nacionalidade.
A identidade como ncleo organizador da
Industria da Cultura en Europa e como activo
na definicin de reas xeo-lingsticas na
Mundializacin - e no Mercado Globalademis da Televisin Pblica como factor
identitario - sobre todo nos pases pequenos,
nas situacins perifricas ou nas sociedades
en proceso de normalizacin - son os dous
conceptos xerais que enmarcan o
achegamento realizado ao audiovisual en
Galicia8.
A Televisin de Galicia afronta, entre
outras, unha doble funcin principal: ofertar
unha programacin, e facer frente
financiacin desta. Para isto a televisin conta
cunha serie de recursos (financiacin pblica)
que non son ni moito menos suficientes. Como
televisin de servicio pblico necesita e se
presupn pertinente que estableza mltiples
relacins co resto das institucins e entidades
pblicas na comunidade (administraciones
pblicas, universidades, teatros, organismos
deportivos, xornais ) coas que poder establecer
acordos de coproduccin y colaboracin que
redunden no beneficio e a dinamizacin
econmica e socio-cultural de Galicia.
Mais toda esta serie de colaboracins e
acordos para paliar os recursos econmicos
que se precisan para facer frente s gastos
que xenera a canle non resultaron suficientes. En consecuencia, a TVG viuse na senda
de perseguir outros medios de financiacin:
os ingresos publicitarios. A utilizacin destes
recursos derivaron progresivamente nunha
constante loita pola maximizacin de
audiencias, o que provocou o desvo da
televisin de maneira continuada dos seus
criterios de servicio pblico. Isto viuse
traducido nunhas grellas que utilizan o
entretemento como frmula principal dos sus
contidos de programacin.
O reiterado incumplimiento do medio dos
principios bsicos que deba atender como
servicio pblico as como unha forte presin
poltica e social, pero en definitiva, a
transposicin da Directiva de 1989, na Lei
25/1995 de 12 de xullo de Televisin sen
Fronteiras que otorga as Comunidades

59

60

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Autnomas as funcins de control, inspeccin
e imposicin de sancins respecto os contidos de programacin das terceiras canles
propias, as como a emisin en xullo de 2000
do Dictamen sobre o cumplimento dos artigos 4 e 5 relativos a radiodifusin televisiva
dunha produccin maioritaria de obras
europeas e de produccins independentes
durante o periodo 1997-1998 provocou nos
ltimos aos unha modificacin da poltica
de actuacin da TVG nun intento de
Documentais

N Capitulos

involucrarse de maneira mis notoria no


desenrolo dun modelo televisivo cunha iniciativa mis destacada que se inclina cara a
potenciacin da produccin audiovisual
autctona9.
A continuacin podemos observar unha
relacin da produccin de stock producida
polo sector da produccin independente
galega na que se implicou directamente a
Televisin de Galicia para ser programada
nas sas grellas durante o ano 200110.

Reposicins

Duracin

TOTAL

A memoria coti

13

30'

7h

Bestas

60'

1h52'

Galicia Visual

96

17

35'

54h13'

Terra e vento

22

60',30'

21h18'

Castelao

30'

2319'

Monte Aln

30'

28'

Gordura

30'

2h

O milagro dos

35'

31'

Barreiros

50'

50'

Himno Galego

55'

TOTAL

Series

54'
112h25'

N Capitulos

Reposicins

Duracin

Mareas vivas

40

75'

TOTAL
1h32'

Fos

70'

4h57'

Galicia express

19

40'

11h46'

Pratos
combinados

104

61

80'

132h57'

Pequeno hotel

25

45'

16h21'

Terra de
miranda

30

80'

30h06'

Avenida de
Amrica

40

30'

17h30'

Comediantes

40'

1h33'

Ras baixas

29

80'

TOTAL

Longametraxes

29h
245h42'

N Capitulos

Reposicins

Duracin

TOTAL

Sempre Sonxa

108'

1h48'

Galego

12843'

2h08'

Dame lume

9815'

3h16'

Cando o mundo
se acabe

7440

2h30'

Dame algo

8542'

TOTAL

1h25'
11h07'

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


A Televisin de Galicia e o impulso do
audiovisual rexional
Para 1997 foi aprobado un Plan de
Actuacin11 cunhas prioridades que atendan
produccin propia, o apoio sector
audiovisual galego a travs da ficcin realizada e producida en Galicia. Con un Plan
de Ficcin Feita en Galicia iniciado por la
CRTVG en 1996, con inversins superiores
s mil millns das antiguas pesetas, a TVG
participa en numerosos proxectos,
longametraxes, sereies de ficcin e documentais que aparecern reflectidos mis adiante
nas grellas da TVG.
Paralelamente poltica iniciada pola
Televisin de Galicia nos ltimos anos, que
incide especialmente na potenciacin da
produccin do sector audiovisual en Galicia
e que repercute de maneira directa na sua
programacin de cotidos de proximidade, o
que consolida a sua posicin como motor
clave e decisivo do sector da produccin
independente; as sas redes de distribucin,
ligadas s constantes transformacins
tecnolxicas, presentan cada vez novos retos
que alcanzan tanto consumo da televisin
como alcance das sas emisins.
Por suposto sempre e cando non xurda
un obstculo maior: a ausencia de polticas
democrticas de comunicacin capaces de
comprender a importancia de mbitos
rexionais e locais na Europa do futuro12.
Nias rexins que logren superar estas
dificultades polticas e consigan un grado de

autonoma considerable para xestionar os seus


propios medios televisivos, ademis de aproveitar as novas posibilidades que implica a
implantacin das novas tecnoloxas, podern
asistir a unha autntica revolucin econmica, social e cultural. A diversidade de canles
e a especializacin de pblicos, implicar
ademis a oportunidade de (re)construir as
sas tradicins culturais e a sa identidade,
a posibilidad de dinamizar as industrias
audiovisuais rexionais a travs da sa
implicacin directa nos procesos de
produccin continuada, decisivos para cubrir
os novos contidos e programas que
proliferarn coa ampliacin da oferta.
O feito que supuxo a aprobacin dun texto
como a Lei 6/1999 do Audiovisual de Galicia
leva a pensar que os polticos conciencironse
da importancia trascendental que supn a
industria audiovisual en e para Galicia.
Galicia presenta nos comezos do novo
milenio todas as posibilidades de artellar a
travs do sector do audiovisual, as
telecomunicacins e as novas tecnoloxas, os
principais polos que debern impulsar e
consolidar o seu desenrolo econmico e
socio-cultural como nacionalidade Europea.
Sen dbida, todas istas potencialidades no
podern ser materializadas se non existe e
se da unha implicacin absoluta desde a
Administracin,
fundamentalmente
encaminada a coordinar os tres pilares bsicos nos que se haber de asentar clquela
sector econmico: a formacin, a
investigacin e o sector industrial.

61

62

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Bustamante, Enrique, Audiovisual y
nuevas tecnologas de la informacin y
comunicacin, el necesario protagonismo de
las regiones en Comunicacin Audiovisual
y Desarrollo en las Regiones, Actas del II
Congreso Internacional, Publicaciones de la
Universidad Pontificia de Salamanca, 2000.
Bustamante, Enrique, La televisin econmica, Barcelona, Gedisa, 1999.
Ciller, Carmen (tesis doctoral), La
Televisin de Galicia. Un estudio de su
programacin: 1985-1998. Universidad
Complutense de Madrid, 2000.
Garca Matilla, Agustn, La televisin
local como propuesta innovadora de
comunicacin en Chaparro Escudero, Manuel: Radiotelevisin pblica local y alternativa. Perspectivas, Jerez de la Frontera,
Asociacin de Emisoras Municipales de
Andaluca de Radio y Televisin, 1997.
Informe de Xestin e Contas Anuais da
Televisin de Galicia, S.A., 1997.
Ledo
Andin,
Margarita,
O
Audiovisual, A Comunicacin en Galicia
2000/ Ponencia de Comunicacin; Santiago
de Compostela, Consello da Cultura Galega,
2000.
Ledo Andin, Margarita, Televisin e
Interculturalidade en Galicia, Bretaa e Pas
de Gales; Santiago de Compostela, Unin
Europea, Direccin Xeral XXII, Conseil
Regional de Bretagne, CRTVG, Facultade de
Ciencias da Informacin da USC, Instituto
Culturel de Bretagne, 1998.
Ledo Andin, Margarita (edic.), Os Estados Xerais da Cinematografa e do Audiovisual
en Galicia. Catlogo de produccins 20012002, Universidade Santiago de Compostela,
2004. Edicin bilingue galego-ingls.
Lpez, Bernat, La televisin en las
regiones de Europa: una investigacin
pionera, Zer, n 1, 1996.
Moragas
Sp,
Miquel
de,
Garitaonanda, Carmelo y Lpez, Bernat
(Eds): Televisin de Proximidad en Europa,
Universitat Autnoma de Barcelona, Barcelona, 1999.
Moragas Sp, Miquel de, Espacio
Audiovisual y regiones en Europa; Telos,
n 45, Madrid, marzo- mayo, 1996.

Snchez, Josefina, (tesis doctoral)


Audiovisual y sociedad de la informacin en
las regiones: Castilla - La Mancha 1991 2001. Universidad Complutense de Madrid,
2003.

_______________________________
1
Universidad Carlos III de Madrid.
2
Moragas Sp, M. de, Garitaonanda, Carmelo
y Lpez, Bernat (Eds): Televisin de Proximidade
en Europa, Universitat Autnoma de Barcelona,
Barcelona, 1999.
3
Moragas Sp, Miguel de, Espacio
Audiovisual y regiones en Europa, Telos, n 45,
Madrid, marzo-mayo, 1996.
4
En 1998, mentres que los presupostos de
la Corporaci Catalana de Rdio i Televisi y de
la Euskal Irrati Telebista ascendan a 36.000 y
14.538 millns de pesetas respectivamente, la
Compaa de Radio e Televisin de Galicia contou
con 12.000 millns de pesetas de presuposto.
5
A primeira televisin local crease en Catalua
no 1981.
6
Garca Matilla, Agustn, La televisin local
como propuesta innovadora de comunicacin en
Chaparro Escudero, Manuel: Radiotelevisin
pblica local y alternativa. Perspectivas, Jerez de
la Frontera, Asociacin de Emisoras Municipales
de Andaluca de Radio y Televisin, 1997.
7
Uno de los siete modelos de televisin
regional propuestos por Miguel de Moragas,
Carmelo Garitaonanda y Bernat Lpez en
Televisin de Proximidad en Europa, Universitat
Autnoma de Barcelona, 1999. La clasificacin
distingue entre: Televisin de produccin delegada en la regin, dentro de la que se ubican los
centros regionales que producen programas para
una televisin nacional de la que dependen
orgnicamente, adems de actuar como
delegaciones informativas de stas ltimas, sin
tener que emitir para la regin en la que estn
implantadas; Televisin descentralizada, en la que
se incluyen las estructuras de centros regionales
dependientes de una televisin nacional que
producen y emiten un informativo diario para su
regin, caso de los centros regionales de la TVE
( Espaa ); Televisin de desconexin regional,
que se corresponden con los centros regionales
de una televisin nacional que emiten en
desconexin una hora diaria o ms, con una parrilla
diversificada, y con capacidad de produccin
autnoma para sus propias necesidades de
programacin, o bien para producir programas de
difusin nacional, como ocurre con las
delegaciones de TVE en Catalua y en Canarias;
Televisin de organizacin federada, que se
corresponde con los organismos televisivos

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


regionales, jurdicamente independientes pero
asociados entre s, encargados de la gestin de un
canal nacional y de produccin de programas del
mismo, identificados con los organismos
radiotelevisivos de los lnder alemanes y las
compaas regionales privadas de Channel 3 en
Reino Unido; Televisin regional independiente de
cobertura especficamente regional; Televisin
regional independiente con cobertura
supraregional, nacional o internacional y Televisin
local de influencia regional, las emisoras de difusin
hertziana cuya zona de difusin e influencia alcanza
una parte importante de la regin en que radican,
que sera el caso de Tl Lyon Mtropole en Lyon
en Francia, Rete 7 en Bologna en Italia.
8
Ledo Andin, Margarita O Audiovisual,
en A Comunicacin en Galicia 2000/ Ponencia
de Comunicacin, Santiago de Compostela,
Consello da Cultura Galega, 2000.
9
Tras o anlise sistemtico dos informes
presentados polos Estados membros sobre as
normas relativas radiodifusin televisiva de obras
europeas e produccins independentes (un 50%
dos contidos difundidos debern ser de produccin
europea, mentres que un 10% deben ser realizadas por productores independentes) conclese que
o promedio ponderado de obras europeas vara
segn os pases entre o 81,7% e o 53,3% aproximadamente (excepto no caso de Luxemburgo
RTL Tele Ltzebuerg que alcanza o 100%

e Portugal que apenas chega 43%). En Espaa,


por exemplo, as canles autonmicas obtiveron
mellores resultados que as cadeas nacionais
(Televisin Galicia atpase nun 80% en emisin
de obras europeas, seguida por TV 33 de Catalua
cunha media do 72% nos dous anos analizados,
pola sa parte Euskal Irrati Telebista alcanza o
916% nesta seccin). Tele 5 e Antena 3 nin
sequera alcanzan o mnimo obrigado. En xeral,
obtivronse mellores resultados na difusin de
programas de productores independentes xa que
Canal + chegou a un 426%, cifra difcil de
alcanzar polas televisins autonmicas espaolas
que, na maiora dos casos non poden comprar os
dereitos, neste sentido a televisin galega solo
obtivo un 36% en 1998. Snchez, J., (tesis
doctoral) Audiovisual y sociedad de la informacin
en las regiones: Castilla - La Mancha 1991 - 2001.
Universidad Complutense de Madrid.
10
Ledo Andin, M.(edic.) Os Estados Xerais
da Cinematografa e do Audiovisual en Galicia
. Catlogo de produccins 2001-2002, Universidade Santiago de Compostela, 2004, pags. 48-50.
11
Informacin extrada do Informe de Xestin
e Contas Anuais de Televisin de Galicia, S.A.,
1997.
12
Moragas Sp, M. de, Garitaonanda,
Carmelo y Lpez, Bernat (eds): Televisin de
Proximidad en Europa, Universitat Autnoma de
Barcelona, Barcelona, 1999.

63

64

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Conhecimento e informao na atual Reestruturao Produtiva:


para uma crtica das teorias da Gesto do Conhecimento
Csar Bolao1 e Fernando Mattos2

A idia de uma Sociedade Ps-industrial,


formulada no incio dos anos 70 e que
manteve seu vigor at o princpio dos 80,
cedendo passo, em seguida, s noes de
Sociedade da Informao e, mais recentemente, Sociedade do Conhecimento, baseava-se
na constatao de mudanas significativas
ocorridas na composio setorial do emprego nos paises capitalistas desenvolvidos
(queda do emprego industrial e aumento do
peso dos servios no conjunto dos ocupados),
como mostra a tabela 1 e na existncia de
novas formas de trabalho (especialmente nos
setores com alta concentrao de atividades
intensivas em conhecimento). A perspectiva
ps-industrialista nutre-se, portanto, das transformaes efetivamente promovidas pelo
capitalismo contemporneo sobre a estrutura
social, decorrentes, em grande medida, das
transformaes tecnolgicas e as crescentes
exigncias de contedos de conhecimento das
tarefas realizadas pelos trabalhadores, num
contexto de alteraes da estrutura de emprego e de mudanas estruturais e institucionais de ampla magnitude, decorrentes do
enfrentamento da crise do padro de acumulao de longo perodo do ps-guerra.
Tendo como referncia dados deste tipo,
Bell (1973) pde afirmar, simplesmente, que
a sociedade ps-industrial a sociedade dos
servios que passam, pois, a dominar a
produo nessas economias, assim como, no
seu tempo, a indstria veio a suplantar a
agricultura como setor fundamental da produo.3 Mas as atividades reunidas no setor
de servios, como se sabe, so residuais, ou
seja, so classificadas por excluso. So todas
aquelas que no podem ser classificadas como
agrcolas (que incluem a extrao mineral ou
vegetal) ou industriais (indstria da transformao e construo civil). Ou seja, no setor
de servios, incluem-se o comrcio de
mercadorias, os servios financeiros, aqueles
realizados pelo setor pblico e as profisses
liberais. Incluem-se tambm o servio doms-

tico e os servios pessoais, esses ltimos


praticados por empresas ou indivduos que
trabalham por conta-prpria. Trata-se, portanto, de um amplo leque de atividades, com
mo-de-obra de diferentes graus de qualificao e de rendimentos, para no dizer das
perspectivas de carreiras profissionais.
importante destacar, por exemplo, que
muitas vezes atividades que atualmente esto
colocadas como servios, eram, h alguns
anos, realizadas no mbito das empresas do
setor industrial. Ou seja, h diversos casos
de profissionais que atualmente executam as
mesmas tarefas que executavam h alguns
anos, mas no as executam mais no espao
do planta produtiva de uma empresa, mas
em escritrios ou em casa, com trabalho
contratado pela mesma empresa que antes o
empregava. H tambm casos em que o
profissional mantm-se no mesmo espao
fsico do tempo em que estava ocupado como
assalariado de uma empresa do setor industrial, mas seu contrato de trabalho diferente
do caso anterior, ou seja, o trabalhador foi
terceirizado e sua ocupao, estatisticamente, entra na classificao do setor tercirio.4
Muitas profisses ou ocupaes, por outro
lado, embora claramente definidas como
integrantes de atividades do setor de servios, somente existem como conseqncia do
desenvolvimento de novas atividades industriais ou do avano tecnolgico em atividades
industriais j existentes.
As insuficincias do conceito de Sociedade Ps-industrial levaram autores como
Manuel Castells a adotar alternativamente a
idia de sociedade informacional ou simplesmente informacionalismo.
Assim,
o que mais distintivo em termos
histricos entre as estruturas
econmicas da primeira e da segunda metade do sculo XX a revoluo nas tecnologias da informao e

65

66

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Tabela 1
Participao setorial do emprego civil em pases e regies selecionados
(em % do emprego civil total)
1960-2001
Pases ou regies

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2001

EUA
Agrcola

8,5

6,3

4,5

4,1

3,6

3,1

2,9

2,9

2,6

2,4

Industrial

35,3

35,5

34,4

30,6

30,5

28,0

26,2

24,0

22,9

22,4

Servios

56,2

58,2

61,1

65,3

65,9

68,8

70,9

73,1

74,5

75,2

Total

10 0

100

100

100

100

100

100

100

100

100

Agrcola

14,0

10,9

8,6

6,8

5,3

4,6

3,5

3,2

2,7

2,6

Industrial

47,0

48,4

49,3

45,4

43,7

41,0

39,8

36,5

33,4

32,5

Servios

39,1

40,7

42,0

47,8

51,0

54,4

56,7

60,2

63,9

64,8

Total

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

Agrcola

22,5

17,8

13,5

10,3

8,7

7,6

5,7

4,7

3,9

3,7

Industrial

37,6

39,1

39,2

38,6

35,9

32,0

29,6

26,5

24,2

24,1

Servios

39,9

43,1

47,2

51,1

55,4

60,4

64,7

68,8

72,0

72,2

Total

10 0

100

100

100

100

100

100

100

100

100

Agrcola

30,2

23,5

17,4

12,7

10,4

8,8

7,2

5,7

5,1

4,9

Industrial

28,5

32,4

35,7

35,9

35,3

34,9

34,1

33,6

31,2

30,5

Servios

41,3

44,1

46,9

51,5

54,2

56,4

58,7

60,8

63,7

64,6

Total

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

ALEMANHA

FRANA

JAPO

REINO UNIDO
Agrcola

4,7

3,8

3,2

2,8

2,6

2,3

2,1

2,1

1,5

1,4

Industrial

47,7

46,6

44,7

40,4

37,6

34,8

32,3

27,4

25,4

24,9

Servios

47,6

49,6

52,0

56,8

59,7

62,9

65,5

70,5

73,0

73,7

Total

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

Agrcola

17,3

13,3

10,0

7,8

6,5

5,5

4,5

3,9

3,3

3,2

Industrial

36,7

38,0

38,2

35,7

34,5

32,0

30,3

28,5

26,7

26,1

Servios

46,0

48,6

51,8

56,5

59,0

62,5

65,2

67,7

70,0

70,7

Total

100,0

100,0

100,0

100,0

100,0

100

100

100

100

100

Agrcola

21,3

16,8

13,5

11,3

9,5

8,4

6,4

5,1

4,3

4,1

Industrial

39,7

41,2

41,4

39,6

37,5

34,2

32,6

30,4

28,7

28,3

Servios

39,0

41,9

45,0

49,1

53,0

57,4

60,9

64,5

67,0

67,6

Total

100,0

100

100

100

100

100

100

100

100

100

G7

UN. EUROPIA 15

Fonte: OCDE (2002). Statistiques de la Population Active. Elaborao prpria.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


sua difuso em todas as esferas de
atividade social e econmica, incluindo sua contribuio no fornecimento da infra-estrutura para a formao de uma economia global. Portanto, proponho mudar a nfase analtica do ps-industrialismo para o
informacionalismo.
A nfase de Castells no determinismo
tecnolgico encerra diversos problemas,
segundo alerta Garnham (2000), pois o autor
no consegue sustentar seu argumento, segundo o qual a atual Era da Informao
estaria sendo caracterizada por expressivos
ganhos de produtividade decorrentes do uso
da TIC. Comparando-se os dados de ganhos
de produtividade mdia horria do trabalho
dos anos 50/60 aos dados correspondentes
atuais, percebe-se uma significativa diferena em favor dos indicadores dos Anos
Dourados, como se poder notar na tabela
2. Independentemente do critrio pelo qual
se mede a evoluo comparativa da produtividade dos tempos do capitalismo industrial aos do atual capitalismo informacional, os dados revelam que os ganhos de
produtividade eram maiores no passado.
Mas mesmo considerando o fato de que
nos ltimos anos da dcada de 1990 tenha
sido possvel notar aumentos de produtividade, as observaes de Garnham colocam
em evidncia uma lacuna na argumentao
de Castells: como se opera verdadeiramente
a transformao do capitalismo industrial em
capitalismo informacional? E porque esses
supostos expressivos ganhos de produtividade das novas tecnologias no se espalharam
por toda a atividade produtiva de bens e de
servios? H ainda um outro aspecto que deve
ser mencionado na crtica ao determinismo
tecnolgico de Castells. O discurso do
determinismo tecnolgico tem efeito
desmobilizador para a ao poltica concreta.
Ao tomar as modificaes que tm conduzido ao chamado capitalismo informacional
meramente como resultantes de desdobramentos tecnolgicos, o autor despreza os conflitos existentes entre o capital e o trabalho
(para ele, a figura do empresrio se esvai
em favor da sociedade em rede) e entre os
diferentes Estados Nacionais (como se o
poder de cada um deles fosse semelhante).

O fato que a ruptura dos acordos de


Bretton Woods, ligada aos impactos do avano
industrial alemo e japons dos anos 60 sobre
a competitividade das empresas dos EUA
redundar, com a retomada da hegemonia
norte-americana, no avano da ortodoxia neoliberal sobre os escombros do modelo de
regulao fordista e seu crculo virtuoso.
A ruptura do padro de acumulao
vigente em todo o longo perodo expansivo
do ps-guerra, tendo em vista o esgotamento
do potencial dinmico dos setores que puxavam o crescimento e os limites expanso
impostos pelo endividamento generalizado
dos estados, empresas e famlias, criar as
condies
estruturais
para
uma
financeirizao geral, impulsionada pela
poltica econmica da potncia hegemnica
a partir do incio dos anos 80.
Os impactos mais eloquentes dessas transformaes, sobre os mercados de trabalho,
podem ser avaliados pela evoluo recente
de seus diversos indicadores, que apontam
para o aumento do peso do emprego de
carter temporrio e das ocupaes em jornadas de tempo-parcial, aumento do desemprego de longa durao, do desemprego dos
jovens, etc. e rompimento do padro de
determinao salarial que havia sido consolidado durante os Anos Dourados. A partir
dos anos 80, comea a se consolidar um
distanciamento crescente entre a evoluo dos
salrios reais e da produtividade (tabela 3).
Esses resultados revelam a virtual falncia
do processo de regulao vigente sob a
chamada Sociedade da Informao, da qual
o modelo japons, de que trataremos adiante
o exemplo mais propalado.5
A mudana na natureza da concorrncia
capitalista leva a um progressivo ataque das
lideranas empresariais (em aliana com
funcionrios graduados de ministrios ligados rea econmica, com banqueiros centrais e demais funcionrios graduados de
atividades ligadas ao setor financeiro privado) ao contrato social estabelecido no psguerra (Bernard, 1994). Esse contrato social, que serviu como principal ponto de
sustentao da construo macroeconmica
das economias nacionais nos anos 50 e 60,
passa a ser interpretado, no contexto das
finanas desregulamentadas que vigoram a
partir do final dos anos 70, como empecilho

67

68

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Tabela 2
Ganhos mdios reais anuais de produtividade do trabalho por perodo
Diversas fases histricas do capitalismo
Ganhos de produtividade por perodo (*)
PASES
Blgica

1870/1913

1913/1929

1929/1938

1938/1950

1950/1973

1973/1992

1,2

1,8

1,0

1,2

4,5

1,9

Alemanha

1,9

1,4

1,1

-0,8

6,0

1,8

Frana

1,7

2,4

2,9

0,5

5,1

1,8

Itlia

1,7

2,0

3,1

1,0

5,8

1,6

Holanda

1,3

2,9

-0,1

0,3

4,8

1,4

Reino Unido

1,2

1,5

-1,0

3,7

3,1

1,4

Austrlia

1,1

1,3

1,1

1,6

2,9

1,0

Canad

2,3

1,3

0,1

5,3

3,0

1,0

EUA

1,9

2,4

1,6

3,2

2,7

0,7

Japo

1,9

3,5

2,3

-0,6

7,7

2,0

Fonte: Maddison (1995).


(*) variao da produtividade mdia por perodo.

Tabela 3
Comparao entre evoluo da produtividade e dos
salrios horrios reais na indstria de transformao (manufacturing)
Taxa de variao mdia anual por perodo (em %)
1964/1973 e 1983-1992
Produtividade (*)(A)

Salrio horrio real (**) (B)

A/B (***)

PASES
1964/1973

1983/1992

1964/1973

1983/1992

1964/1973

EUA

3,6

2,8

1,3

0,3

2,8

1983/1992
8,2

Alemanha

4,0

2,4

4,8

2,7

0,8

0,9

Frana

5,5

2,6

4,8

1,4

1,1

1,9

Itlia (1)

5,1

2,6

6,2

1,1

0,8

2,4

Reino Unido

4,2

3,6

2,9

2,5

1,4

1,5

Japo

8,5

2,24

13,87

3,13

0,6

0,7

Fonte: OECD Main Economic Indicators, vrios anos.


(*)produto industrial por assalariado.
(**) taxa de salrio horrio nominal na ind. transf. deflacionada pelo ndice de preos ao consumidor.
(***)relao entre ganhos em produtividade e aumentos salariais reais por perodo considerado.
(1) neste caso, produo e emprego na construo tambm esto includos.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


para a melhoria das condies de competitividade das empresas no mercado internacionalizado.
Uma comparao da atual reestruturao
produtiva com a primeira e a segunda revolues industriais que marcaram, respectivamente, a instaurao do modo de produo capitalista e a passagem, grosso modo,
do capitalismo concorrencial do sculo XIX
para o capitalismo monopolista do sculo XX,
permite definir o processo atual como um
momento fundamental de avano da
subsuno do trabalho intelectual no capital,
atravs da incorporao em larga escala das
tecnologias da informao e da comunicao
no processo produtivo e nas relaes de
distribuio e de consumo (Bolao, 2002).
Se, seguindo Marx, podemos dizer que as
TIC cumprem hoje para a subsuno do
trabalho intelectual (e a intelectualizao geral
dos processos de trabalho e de consumo que
o acompanham), papel semelhante ao desempenhado pela mquina-ferramenta na Revoluo Industrial originria, foroso reconhecer que ainda no se apresentou claramente aquele outro elemento crucial para o
desenvolvimento capitalista, qual seja, um
crescimento significativo e sustentado da
produtividade permitindo uma massificao
da produo a ponto de garantir um amplo
movimento de incluso social.
H dois problemas a serem considerados
em relao s atuais dificuldades para o
avano da acumulao: (1) a financeirizao
da riqueza e seus efeitos sobre as decises
de investimento produtivo; (2) o problema
de criar as condies concretas para que o
sistema retome o seu dinamismo, ou seja, que
permitam a estabilizao de um novo modo
de regulao capaz de garantir uma evoluo
articulada, de longa durao, entre a lgica
da produo capitalista de bens e servios
e os modos de consumo e de vida das mais
amplas camadas da populao.
Isso no nos permite descartar a possibilidade da instalao de um novo modo de
regulao inclusivo, como o que antecedeu
a crise atual. Nesse sentido, poderiam, por
exemplo, as biotecnologias preencher aquela
necessidade fundamental de massificao do
consumo para a superao da crise e o
deslanche de uma nova onda expansiva de
longo prazo? Essa uma hiptese de traba-

lho a ser explorada, mas cuja resposta no


pode ser dada de forma simples, tendo em
vista o fato de que a lgica que governa a
prpria produo na atual economia do
conhecimento , ela tambm, problemtica
e inerentemente especulativa (Bolao, 2003).
No sero, em todo caso, as tecnologias
da informao e da comunicao que garantiro o dinamismo do novo modo de
regulao. Seu papel na constituio deste
absolutamente crucial, mas em outro sentido: so elas que permitem a subsuno do
trabalho intelectual e a intelectualizao geral
da produo e do consumo (Bolao, 2002),
sem o que as prprias biotecnologias no
poderiam ter se desenvolvido da forma e na
extenso que conhecemos hoje. A lgica da
atual expanso das TIC, no obstante, tem
sido plenamente adequada ao modelo
excludente adotado pelo sistema a partir da
crise do fordismo.
Para uma crtica das teorias da gesto do
conhecimento
Foray (2000), ao fazer a apresentao da
chamada Economia do Conhecimento, define a expresso como referindo-se, alternadamente, a uma importante mudana social
e a uma nova disciplina acadmica no campo
da Cincia Econmica. A concepo de uma
Crtica da Economia Poltica do Conhecimento (Bolao, 2002) refere-se precisamente
articulao entre esses dois fenmenos e
sua crtica, no sentido marxista do termo,
realizando, assim, um trabalho de esclarecimento das relaes essenciais que caracterizam o objeto emprico e dos limites
imanentes da conscincia burguesa a seu
respeito. Tudo o que foi dito no item anterior
serve, em ltima anlise, a este propsito.
Neste item, guisa de concluso, podemos
estender aquele esboo de empreendimento
crtico para o campo da Gesto do Conhecimento, rea de atuao concreta e de
interface entre Cincias da Informao,
Administrao e Economia. Dados os limites
de espao que se nos impem aqui, limitarnos-emos anlise do artigo seminal de
Nonaka e Takeuchi (1986), que dar origem,
mais tarde, ao seu mais conhecido livro,
campeo de vendas e de citaes em todo
o mundo (Nonaka e Takeuchi, 1995).

69

70

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Embora o artigo se referisse a uma
pesquisa sobre os mtodos de gesto do
desenvolvimento de novos produtos adotados
por importantes empresas do Japo e dos
Estados Unidos da Amrica, no h como
desvincular a abordagem de uma viso dos
negcios ligada inovao empresarial representada pelo chamado modelo japons,
vitorioso na concorrncia internacional durante o perodo expansivo do ps-guerra nos
mais importantes ramos da indstria que
marcaram o perodo do fordismo. Lojkine
(1995, p. 30 a 41) faz uma interessante anlise
sobre o carter de mito mobilizador dos
conceitos de americanismo e niponismo,
qual no precisamos voltar aqui. Ao invs
disso, vale retomar a contribuio de Kamata
Satoshi (1980), que nos apresentou a outra
face do milagre japons no momento em
que a crise que se abateria sobre a economia
nipnica apenas se insinuava, com o objetivo
de localizar a nossa questo no seu contexto
histrico.
precisamente na busca obsessiva pela
reduo de custos de que se falou no item
anterior que se inserem todos os variados
projetos de reestruturao, notadamente,
atravs do binmio inovao produtiva-inovao organizacional. No caso das inovaes
produtivas, busca-se ampliar a incorporao
de novos equipamentos de alto teor
tecnolgico (em particular as chamadas
tecnologias da informao), com o intuito
de tornar mais flexvel tanto o processo
produtivo, quanto o uso da mo-de-obra
remanescente nas plantas produtivas, com o
fito de ampliar continuamente os ganhos em
produtividade atravs de tecnologias altamente poupadoras de mo-de-obra. A
reestruturao produtiva visa, portanto, tornar os processos de produo e de
comercializao mais geis e menos custosos6.
Esse processo de reestruturao produtiva vem acoplado a processos recorrentes de
inovaes organizacionais, que se baseiam em
dois fatores principais, superpostos: a reduo das escalas hierrquicas na estrutura
ocupacional das empresas e a ampliao das
possibilidades de uso mais flexvel da mode-obra. As inovaes organizacionais em
curso desde pelo menos o final dos anos 70
tm recebido diferentes denominaes, que

vo da reengenharia ao mais atual


downsizing e atendem especialmente aos
objetivos de intensificao e flexibilizao do
uso do trabalho e de racionalizao e reduo de custos produtivos, com os impactos
j discutidos sobre os mercados de trabalho,
tendo em vista as citadas mudanas na
natureza da concorrncia. O caso japons no
diferente.
Francis Ginsbourger apresenta bem a
questo no seu prefcio edio francesa (de
1982) do livro de Satoshi (1980), lembrando
que o sucesso do modelo japons est relacionado no s ao protagonismo do Ministrio da Indstria e Comrcio Exterior
(MITI), s aes seletivas dos bancos ou
estrutura oligopolista dos grandes conglomerados (zaibatsu) que caracterizam aquela
economia, mas tambm s falncias e aposentadorias antecipadas como forma de
flexibilizao do famoso sistema de emprego
vitalcio e do salrio por antigidade (nenko).
O ataque sistemtico ao sindicalismo
combativo faz parte da histria do Japo
moderno, tendo sido pea chave da administrao norte-americana ao final da segunda guerra mundial: o Japo, diz-se, superou
o risco de se tornar comunista em 1947-1948;
para impedir o perigo, foram necessrios a
proibio geral das greves imposta pelo
General Mac Arthur, a caa s bruxas
comunistas, a eliminao sistemtica do
sindicalismo de oposio, o fortalecimento
das foras conservadoras ... (idem, p. 14).
Assim, ao lado da estratgia dos 20 grandes
zaibatsu, fortemente integrados, cada um
deles incorporando as diferentes etapas do
processo produtivo, alm de uma cabea
financeira, permitindo um protecionismo de
fato do mercado interno, situa-se o sistema
de sindicato de empresa obrigatrio, importado dos Estados Unidos (os chamados
segundos sindicatos, que feriram de morte
o tradicional sindicalismo combativo, de
tendncia socialista, estruturados segundo o
modelo europeu, que haviam sido proibidos
durante a guerra).7 Em 1959 haver, segundo
Kamata, uma onda de milhares de demisses
de perturbadores da ordem, fenmeno que
se repetir no perodo da racionalizao
(aposentadorias antecipadas, falncias,
diminuio do poder de compra, extenso da

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


rea de emprego precrio, regresso das
compras de todo tipo, combate s interrupes no processo de produo, intensificao do trabalho e aumento do horrio de
trabalho real op. cit., p. 26) que se seguiu
crise de 1974 a 1978. A depurao e a
eliminao dos sindicatos de oposio, dos
elementos contestadores no seio do aparelho
sindical, so as condies sine qua non da
racionalizao (ibidem) de 1979.
sobre este pano de fundo que se deve
pensar o sucesso do modelo de gesto japons, que incorporou e aperfeioou mecanismos originalmente desenvolvidos nos
Estados Unidos, transformando-os em modo
comum de operao da empresa capitalista
no momento da crise do fordismo, em
particular, no que nos interessa mais de perto,
os mecanismos da chamada gesto do conhecimento que, ao lado das inovaes na
organizao dos processos industriais, como
os conhecidos sistemas kanban e a produo
just in time, constituem uma inovao organizacional maior, inserida no conjunto das
grandes transformaes trazidas pela Terceira Revoluo Industrial. A gesto do conhecimento em especial est diretamente ligada
subsuno do trabalho intelectual e
renovada importncia que adquire a inovao tecnolgica na concorrncia capitalista
entre os grandes blocos de capital produtivo
no momento da crise do padro de desenvolvimento do ps-guerra, quando as estratgias de diferenciao, segmentao,
flexibilizao, vo no sentido de dinamizar
o consumo de camadas restritas da populao, num ambiente de excluso crescente.
Esse claramente o pressuposto dos
novos mtodos gerenciais, que pode ser
encontrado nas entrelinhas do trabalho de
Nonaka e Takeuchi (1986), dedicado justamente s inovaes na rea do desenvolvimento de novos produtos no mbito das
grandes empresas.
Trata-se, portanto, de uma mudana significativa no modo de regulao (ou de no
regulao, se se preferir) e, agora sim,
preciso reconhecer, o modelo japons apresenta inovaes importantes, ligadas em boa
medida s especificidades culturais do seu
mundo empresarial, com razes mais ou
menos remotas.

Os autores enfatizam o carter de agente


de mudanas no interior da organizao que
este novo modelo assume, ao estimular novas
formas de pensamento e aprendizagem em
todos os seus diferentes nveis e funes, e
no mascaram o papel central da alta gerncia em todo o processo. A primeira das seis
caractersticas do novo modelo, descritas ao
longo do artigo, justamente o que eles
chamam de built-in instability. Atravs da
definio de metas extremamente desafiantes,
a alta gerncia evita a anarquia que poderia decorrer de um dos atributos das equipes
de trabalho, ligado segunda caracterstica
(self-organizing project teams): a autonomia.
O segundo atributo (auto-transcendncia) no
mais do que a internalizao, pelo grupo,
do elemento de tenso criado pela alta
gerncia ao dar a este uma grande liberdade
para desenvolver um projeto de importncia
estratgica para a companhia, definindo, ao
mesmo tempo, metas extremamente ambiciosas. Auto-transcendncia , no apenas a
aceitao dessas metas, masa never-ending
quest forthe limit, pela prpria equipe, que
eleva recorrentemente os prprios desafios.
O terceiro atributo (cross-fertilization), enfim, refere-se ao aproveitamento de sinergias
caracterstico da ao de equipes formadas
por indivduos com especializaes variadas.
A quinta caracterstica (subtle control),
para no perdemos a linha de raciocnio,
precisamente definida nesse mesmo sentido:
Although project teams are largely on
their own, they are not uncontrolled.
Management establishes enough
checkpoints to prevent instability,
ambiguity, and tension from turning
into chaos. At the same time,
management avoids the kind of rigid
control that impairs creativity and
spontaneity. Instead, the emphasis is
on self-control, control through peer
pressure, and control by love, which
collectively we callsubtle control
(Nonaka e Takeuchi, 1986, p. 143).
Ora, estamos precisamente nos aproximando do que caracteriza a dominao
capitalista do trabalho intelectual, a qual no

71

72

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


pode operar atravs de formas de coero
puramente fsicas. A idia foucaultiana da
passagem da sociedade disciplinar sociedade de controle encontra aqui a sua expresso mais adequada, referida mudana
fundamental do capitalismo da segunda para
o da terceira revoluo industrial, conforme
tivemos a oportunidade de mostrar acima,
como em outros lugares (Bolao, 2002).
Podemos expressar o problema tambm na
perspectiva daquela capacidade do pensamento oriental, enfatizada por Pierre Fayard, de
perceber imediatamente, no somente pela
intuio, mas tambm de agir sem passar
pela lentido de um processo consciente ...
A educao para a sensibilidade aos sinais
est inscrita na cultura japonesa. A comunicao no Japo no somente dependente
do contexto, mas baseada sobre um no dito
decodificado na recepo (Fayard, 2002, p.
132). 8 Assim, as palavras no so os
melhores veculos de comunicao: elas so
muito lentas e especficas, muito limitadas
em seus significados. O componente tcito,
ao contrrio, est em seu mais alto grau de
desenvolvimento (idem).9
A grande contribuio de Nonaka e seus
colegas reside justamente na concepo que
desenvolvero da separao entre conhecimento tcito e codificado, elemento chave da
Economia do Conhecimento (Foray, 2000) e
da subsuno do trabalho intelectual, como
j tivemos a possibilidade de discutir (Bolao,
2002). As caractersticas citadas da cultura
japonesa tero sem dvida contribudo, no seu
momento, para o sucesso da economia
nipnica na concorrncia internacional, mas
do que estamos tratando, afinal das contas,
de uma caracterstica fundamental da economia do conhecimento em qualquer
quadrante. O controle pelo amor, na verdade, no outra coisa seno a forma de
garantir a explorao capitalista do trabalho
intelectual, pois a mais valia j no advm
prioritariamente da extrao das energias
fsicas, mas mentais do trabalhador. A
subsuno do trabalho intelectual , portanto,
a explicao marxista, no concernente ao
processo de trabalho sob o capitalismo avanado, da passagem para a sociedade de controle, o que exige a atividade intelectual constante dos trabalhadores e a recorrente converso do conhecimento tcito em codificado.

O que Nonaka (2001) designa como


saber tcito yin (70% da informao, individual, invisvel) em relao
ao yang explcito (30% da informao, coletivo, visvel). Por ser individualizado e no expresso, para que
ele possa se adaptar, prepara-lhe uma
margem de manobra, uma liberdade
de ao, uma plasticidade e uma
fluidez. O saber tcito, tornando-se
explcito, coletivo e visvel pela sua
socializao e combinao, volta a se
tornar tcito pela sua internalizao
que lhe permite ser frtil ... (Fayard,
2002, p. 134).
A terceira caracterstica do novo modelo
(overlapping development phases) definido como a construo, pela equipe, de um
ritmo ou dinmica unitria, uma sincronizao de todos os tempos de trabalho dos
diferentes elementos do grupo, com suas
diferentes funes, de modo que the team
begins to work as a unit. At some point, the
individual and the whole become
inseparable (Nonaka e Takeuchi, 1986, p.
140). Qualquer semelhana com a discusso
marxiana sobre a constituio do trabalhador
coletivo no perodo da subsuno do trabalho manual no mera coincidncia. As novas
formas de gesto do conhecimento no fazem seno criar as condies para a organizao do trabalho intelectual coletivo,
ampliando a sua produtividade, num sentido
semelhante (mas no idntico) ao que fez a
chamada organizao cientfica do trabalho
anteriormente com o trabalho manual na linha
de montagem fordista. A quarta caracterstica (multilearning) decorrncia das
especificidades do trabalho intelectual, que
deve estar constantemente envolvido com
processos de aprendizagem. O mesmo pode
ser dito para a sexta e ltima caracterstica
(transfer of learning). Toda a discusso
muito interessante, remetendo ao conceito
neo-shumpeteriano de learning by doing, mas
no poder ser retomada aqui. Nosso objetivo,
nesta parte, apenas ilustrar as possibilidades de crtica das teorias da gesto do
conhecimento que a matriz terica brevemente exposta antes oferece.
Apenas algumas observaes precisam ser
feitas ainda. Em primeiro lugar, os autores

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


no se iludem, em nenhum momento, com
o alcance de sua teoria. Deixam claro, pelo
contrrio, ao final do artigo, os limites de
aplicabilidade do novo modelo, entre os quais,
vale destacar que it may not apply to
breakthrough projects that require a
revolutionary innovation. This limitation may
be particularly true in biotechnology or
chemistry (idem, p. 145). Estamos falando,
portanto, da inovao corrente, rotinizada,
aquela justamente incapaz de produzir a
dinmica shumpeteriana clssica. No vamos
entrar em detalhes aqui, mas preciso dizer
que isso ter conseqncias fundamentais para
a crtica da Economia Poltica do Conhecimento, nos dois sentidos mencionados anteriormente.
Em segundo lugar, vale registrar o carter
coletivo e multi-funcional do processo de
conhecimento no novo modelo, o que remete para a nossa discusso (Bolao, 2003)
sobre a constituio hoje de uma esfera
pblica produtiva, que problematiza profundamente a determinao do valor na Economia do Conhecimento. Os autores, evidentemente, no chegam sequer a colocar
o problema, mas o conceito de ba, desenvolvido por Kitaro Nishida (1990) e utilizado por Nonaka (1998) em outra ocasio,
representa uma interessante intuio do
problema. Fayard resume assim o conceito
que, segundo afirma, est na base de todas
as estratgias de criao do conhecimento
no Japo: lugar, espao dividido, campo
magntico que possvel traduzir por crculo de convivncia, ou ainda por comunidade de prticas ... Em qualquer nvel da
organizao tanto interno quanto externo,
a organizao dos espaos vazios espaos
de tenso, de convivncia e de relaes

torna-se prioridade (Fayard, 2002, p.


135).Nas palavras do prprio Nonaka:
Ba could be thought as a shared space
for emerging relationships. This space
can be physical (e.g., office, dispersed
business space), mental (e.g., shared
experiences, ideas, ideals) or any
combination of them. What
differentiates ba from ordinary human
interactions is the concept of
knowledge creations. Ba provides a
platform that a transcendental
perspective integrates all information
needed. Ba may alsobe thought as
the recognition of self in all.
According to the theory of
existentialism, ba is a context which
harbors meaning. Thus, we consider
ba to be shared space that serves as
a foundation for knowledge creation
(Nonaka, 1998, apud Fayard, 2002,
p. 135).
Trata-se, portanto, de lugares fsicos ou
mentais, reais ou virtuais, compartilhados.
Infelizmente, no h lugar aqui para entrar em
debate sobre esse conceito, que poderia ser
facilmente aplicado, por exemplo, quela esfera pblica produtiva inerente ao funcionamento da Economia do Conhecimento muito
concretamente observada na pesquisa sobre o
Projeto Genoma Humano do Cncer da
FAPESP (Bolao, 2003). Para finalizar, lembremos que os autores consideram o novo
modelo como um agente em si de reestruturao
empresarial e, portanto, podemos dizer, de
quebra das resistncias dos trabalhadores intelectuais no momento do avano fundamental
da sua subsuno no capital.

73

74

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Bascur, R. S. (1984). Nuevas tecnologias de la informacin y desequilbrio de poder
mundial. In: Comunicacin y Cultura, n. 11,
UAM, Mxico DF.
Bell, D. (1973). El advenimiento de la
sociedad post industrial. Alianza Editorial:
Madrid, 1976.
Bernard, M. (1994). Post-Fordism,
transnational production and the changing
global political economy. In: STUBBS, R.
e UNDERHILL, G. (ed.) (1994). Political
Economy and the Changing Global Order.
London: Macmillan.
Belluzzo, L.G. (1997). Dinheiro e as
transfiguraes da riqueza. In: TAVARES,
M.C. e FIORI, J.L. (org.), Poder e Dinheiro.
Uma Economia Poltica da Globalizao.
Petrpolis (RJ):Vozes, p. 151-194.
Bolao, C. R. S. (2002). Trabalho Intelectual, Comunicao e Capitalismo. A reconfigurao do fator subjetivo na atual
reestruturao produtiva. Revista da Sociedade Brasileira de Economia Poltica-SEP, n.
11, segundo semestre, So Paulo.
____________. (2002 b). O Imprio
Contra-ataca. URL www.eptic.com.br (textos para discusso, n. 3.
____________. (2003). Economia Poltica do Conhecimento e o Projeto Genoma
Humano do Cncer de So Paulo. UFS,
Aracaju, mimeo.
____________. (2003b). Polticas de
Comunicao e Economia Poltica das Telecomunicaes. URL www.eptic.com.br (livro on line).
Castells, M. (1999). A Sociedade em
Rede: a era da informao. Economia,
sociedade e cultura. Vol.1 Ed. Paz e Terra:
So Paulo.
Chesnais, F. (1996a). A Mundializao
do Capital. Ed. Xam: So Paulo.
________ . (org.). (1996b).
La
mondialisation financire: gense, cot et
enjeux. Syros: Paris.
Cohen, S. e Zysman, J. (1987).
Manufacturing Matters: the myth of the postindustrial Economy. Basic Books, Inc.,
Publishers: New York.
Coriat. B. (1976). Science, technique et
capital. Seuil: Paris.

Coutinho, L. (1995). Notas sobre a


natureza da globalizao. Economia e Sociedade, Campinas (SP), n.4, p.21-26.
Coutinho, L. e Belluzzo, L.G.M. (1998).
Financeirizao da riqueza, inflao de
ativos e decises de gasto em economias
abertas. Economia e Sociedade, Campinas
(SP), n.11, p.137-150.
Dantas, M. (1986). O Brasil na encruzilhada. In Dados e Idias, n. 100, Gazeta
Mercantil Editora, So Paulo, setembro.
_________ (1999). Capitalismo na era
das redes: trabalho, informao e valor no
ciclo da comunicao produtiva. In Lastres,
H. M. M. et Albagli, S. (org.) (1999).
Informao e Globalizao na Era do
Conhecimento. Ed. Campus: Rio de Janeiro.
Fiori, J.L. (2001). 60 Lies dos 90. Ed.
Record: Rio de Janeiro So Paulo.
Fayard, P. (2002). A Cultura da Estratgia na via japonesa da criao do saber.
In: Conexo, v.1, n. 2, jul-dez, EDUCS,
Universidade de Caxias do Sul (RS).
Foray, D. (2000) Leconomie de la
conaissance. Paris: La Decouverte.
Fukuyama, F. (1989). O fim da histria
e o ltimo homem. Ed. Rocco: Rio de Janeiro.
Garnham, N. (2000). La Sociedad de la
Informacin como ideologa: uma crtica. In:
Primer foro de las comunicaicones: desafios
de sociedad de la informacin en Amrica
Latina y em Europa. UNICOM/Lom Ed.
Santiago (Chile).
Ginsbourger, F. (1982). Prefcio edio
francesa de Satoshi (1980).
Gorz, A. (1980). Adeus ao proletariado.
Forense: Rio de Janeiro, 1982.
Hobsbawm, E. (1995). Era dos Extremos - o breve sculo XX (1914-1991).
Companhia das Letras: So Paulo.
Junichiro, T. (1993). Eloge de lombre.
Publications Orientalistes de France, Paris.
Lastres, H. M. M. et Albagli, S. (org.)
(1999). Informao e Globalizao na Era
do Conhecimento. Ed. Campus: Rio de
Janeiro.
Lojkine, J. (1995). A revoluo
informacional. Cortez: So Paulo.
Maddison, A . (1995). Monitoring the
World Economy: 1820-1992. Paris, OCDE.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Mallet, S. (1963). La nouvelle classe
ouvrire. Seuil: Paris.
Marques, I. C. (1980). Computadores:
parte de um caso amplo da sobrevivncia
e da soberania nacional. In Revista de
Administrao Pblica, FGV, Rio, outubro/
dezembro.
Martre et allii (1994). Comission
Gnrale du Plan. La Doc. Franaise, Paris.
Masuda, Y. (1980). A sociedade da
informao como sociedade ps-industrial.
Ed. Rio, Rio de Janeiro, s/d.
Mattos, F.A .M. (2001). Transformaes
nos mercados de trabalho dos pases capitalistas desenvolvidos a partir da retomada
da hegemonia americana. Tese de
Doutoramento. Instituto de Economia da
UNICAMP.
Mills, C. W. (1951). A nova classe mdia.
Zahar: Rio de Janeiro, 1969.
Montoya, A. N. (2002). Puentes
tecnolgicos, abismos sociales. Un.
Manizales, Colmbia.
Negri, A. e Hardt, M. (2001). Imprio.
Ed. Record: Rio de Janeiro/So Paulo.
Nishida, K. (1990). Na inquiry into the
good. Yale UP, New Heaven.
Nonaka, I. (1998). The concept of ba:
building a foundation for knowledge creation.
Califrnia Management Review, v. 40, n. 3,
Spring.
_________ (2001). Managing industrial
knowledge. Creation, transfer and utilization.
Sage, London.
Nonaka, I. et Takeuchi, H. (1986). The
new new product development game. In;
Harvard Business Review, jan-feb.
_____________________ (1995). Criao de Conhecimento na Empresa. Como as
empresas japonesas geram a dinmica da
inovao. Ed. Campus, Rio de Janeiro, 1997.
Nora, S. et Minc, A. (1987).
Linformatization de la Socit. La Doc.
Franaise, Paris.
Rada, J. (1982). A Third World
Perspective. In Friedrichs, G. et Shaff, A.
(orgs.). Micoreletronics and Society, for better
or for worse. Pergamon Press, Oxford.
_______. (1985). Information technology
and Third World. In Forester, T. (org.). The
information technology revolution. Basil
Blackwell, Oxford.

Richta, R. (1969). La civilizacin en la


encrucijada. Siglo XXI, Mxico, 1971.
Rodgers, G. e Rodgers, J. (1989).
Precarious Jobs in labour market regulation:
the growth of atypical employment in Western
Europe. Genebra: IILS/ILO.
Rodrigues, L. I. (2003). Esse bando de
amalucados e seus programas livres. Reportagem, ano IV, n. 44, maio, So Paulo.
Santos, T. dos (1983). A revoluo cientfico-tcnica e o capitalismo contemporneo. Vozes, Rio de Janeiro.
Satoshi, K. (1980). Japo: a outra face
do milagre. Brasiliense, So Paulo, 1985.
Serfati, C. (1996). Le rle actif des
groupes dominante industrielle dans la
financiarisation de lconomie. In:
CHESNAIS (org.). La mondialisation
financire: gense, cot et enjeux. Syros,
Paris.
Shimada, H. (1980). The Japanese
Employment System. Japan Institute of
Labour, Tkio.
Singelman, J. (1978). The Transformation
of Industry: from agriculture to service
employment. Beverly Hills, CA: Sage.
Smith, A. (1980). The geopolitics of
information: How the western culture
dominates the world. Oxford UP, New York.
Toffler, A. (1980). A Terceira Onda. Ed
Record, Rio de Janeiro, 1981.

_______________________________
1
Universidade Federal de Segipe (UFS),
Brasil.
2
Centro de Economia e Administrao (CEA)
da PUC de Campinas, Brasil.
3
O autor argumenta ainda que na sociedade
ps-industrial, fundada nos servios, o motor
bsico da economia seria a informao e no mais
o trabalho produtivo, o trabalho braal do setor
industrial. Para Bell, a sociedade ps-industrial
representaria a superao da habilidade (o saberfazer) por uma (suposta) cincia abstrata.
4
Mas no apenas por causa desses movimentos de terceirizao da fora de trabalho que
o peso relativo do setor de servios aumentou.
Muitas pessoas, premidas pelo desemprego, ou
pela expulso de atividades em empresas
manufatureiras industriais, buscam formas de autoocupao no setor tercirio como forma de sobrevivncia, inchando as atividades no-industriais dos mercados de trabalho, especialmente em
paises como o Brasil.

75

76

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


5
No Japo, os ganhos de produtividade, em
todos os perodos, foram ainda maiores, durante
os Anos Dourados, do que nos demais pases, em
grande parte devido ao processo de reconstruo,
seguido do chamado Milagre Japons. A trajetria
revelada pelo perodo 1983-1992, ao contrrio,
de queda da produtividade. Como se observa na
ltima coluna, repete-se o mesmo fenmeno
ocorrido nos demais pases, ou seja, diminuio
da diferena entre ganhos salariais reais e ganhos
de produtividade, provavelmente j revelando a
perda do poder de barganha dos trabalhadores a
partir dos 80. importante destacar, ademais, que,
diferentemente de alguns pases europeus, os
ganhos de salrio real na indstria do Japo
estiveram sempre abaixo dos ganhos de produtividade industrial, reflexo das condies polticas
locais a que nos referiremos adiante, que reduzem
drasticamente o poder de negociao dos sindicatos.
6
Coutinho (1995) sublinha que uma das
principais caractersticas do atual estgio de
internacionalizao da economia capitalista reside
na forte acelerao da mudana tecnolgica,
caracterizada pela intensa difuso das inovaes
telemticas e informticas e pela emergncia de
um novo padro de organizao da produo e
da gesto na indstria e nos servios; padro esse
caracterizado pela articulao das cadeias de
suprimento e de distribuio atravs de redes que
minimizam estoques, desperdcios, perodos de
produo e tempos-de-resposta, tornando os processos mais rpidos e eficientes (p. 21)
7
A estas condies deve-se acrescentar o
carter reconhecidamente dual da economia japonesa: um setor industrial muito produtivo e
concentrado, ao lado de uma multido de pequenas e mdias empresas; emprego estvel e garantido para um tero da populao ativa, enquanto a maioria trabalha nas pequenas empresas, tm ocupaes temporrias, como diaristas,

trabalhadores a domiclio, ou so dekasagi (trabalhadores rurais que deixam a fazenda para


trabalhar na cidade durante o perodo da
entressafra agrcola) (Ginsbourger, 1982, p. 15).
A origem social dos dekassegui, sabemos, mudar
posteriormente, passando a incluir essencialmente
trabalhadores estrangeiros imigrados, provenientes da Coria e outros pases asiticos, mas tambm
do Brasil em anos mais recentes, sem que as
caractersticas do modelo se alterem em essncia,
antes aprofundando-se.
8
Assim, citando Junichiro (1993), afirma o
autor: uma formulao por demais explcita
provoca a perda de prestgio, pois ela aparece
como a demonstrao da incapacidade dos
interlocutores de compreender por si prprios os
sinais, que lhe so enviados, por mais tnues que
sejam ... Resultam, ento, capacidades de observao muito sutis e perigosas para fazer falar
os sinais, sem que a necessidade de demonstrao clara e distinta se imponha e interponha
(Fayard, 2002, p. 132). Segundo Fayard, uma
explicao para este fenmeno, parte essencial do
conceito de sen no sen (iniciativa pela iniciativa),
estaria na necessidade de procurar no tempo, por
meio da antecipao baseada ao mesmo tempo
no conhecimento, na sensibilidade e na excelncia prtica (idem, p. 131), um paliativo para os
limites ao impostos pelo reduzido espao fsico
do arquiplago.
9
A utilizao, no Japo, de vrias escritas,
misturando-as em funo das necessidades do texto
e, em particular, a presena dos ideogramas
chineses kanji, mais conceituais, est ligada a essa
relao entre sutileza, intuio e velocidade. O
leitor pode levar em conta apenas os ideogramas
em kanji, como sinais chave para a compreenso
do texto, sem necessidade de ler os outros, ao
contrrio da leitura alfabtica, que passa necessariamente pela reproduo sonora do conjunto
das palavras e das frases (idem, p. 136).

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

As polticas audiovisuais de Portugal e do Brasil face globalizao


e s propostas supra-nacionais da Unio Europeia e do Mercosul
Csar Bolao1 e Helena Sousa2

Este artigo foi produzido a partir de uma


parceria iniciada na coordenao conjunta,
pelos autores, da mesa de Poltica e Economia das Comunicaes do congresso de 2004
da LUSOCOM. Reflete a preocupao comum de organizar e apresentar alguns elementos com vista a uma posterior anlise
comparativa das estruturas de mercado e das
polticas de comunicao no grande espao
latino global na perspectiva da Economia
Poltica da Informao da Comunicao e da
Cultura. Por esse motivo, foi proposto para
a mesa de Economia Poltica do II Encontro
Ibrico de Comunicao. Trata-se de uma
contribuio modesta e preliminar, visando
um objetivo estratgico: a constituio de um
pequeno coletivo de pesquisadores iberoamericanos interessados em aprofundar o
tema ulteriormente.
Breve caracterizao do problema para o
caso brasileiro
O sistema de telecomunicaes, organizado em torno da holding Telebrs, tal como
ficou constitudo, no perodo do regime
militar, imagem e semelhana do modelo
europeu, mas apresentando, em relao a este,
novidades interessantes, como a autonomia
gerencial, j nos anos 60, da empresa pblica, a separao dos correios, o sistema de
autofinanciamento, que colocava uma parte
significativa do capital nas mos do pblico
em geral, caracterizava-se, do ponto de vista
da sua organizao interna, por uma centralizao e hierarquizao extremas, de um
lado, e pela centralidade do elemento tcnico
na tomada de decises.
O modelo do trip, que caracterizava a
estrutura de diferentes setores industriais,
onde interagiam a empresa multinacional, o
capital nacional privado e o capital estatal,
colocava a transmisso e a pesquisa e desenvolvimento nas mos do sistema estatal,
enquanto que o conceito europeu de cam-

peo nacional na produo de equipamentos substitudo pelo de um conjunto de


empresas oligopolistas multinacionais, implantadas no pas, privilegiadas nas compras
do setor pblico, em troca da internalizao
do progresso tcnico. Do ponto de vista da
questo regional, o sistema estava fundado
na existncia de uma empresa pblica em
cada estado da federao, ligada holding
Telebrs. A Embratel, carrier de longa distncia vinculada ao sistema, tambm est
presente em todos os estados. Esse modelo
de articulao nacional/regional passa por
modificao significativa nos anos 80, durante o governo de transio de Jos Sarney,
com uma politizao exacerbada, no apenas
no que se refere poltica tarifria, que
deteriorou de forma importante a situao do
conjunto do sistema, mas tambm, e principalmente no que nos interessa, na nomeao da direo das empresas estaduais ligadas holding, deixada a cargo da negociao entre os polticos locais, sob o comando do governador do estado, a quem
passa a caber, de fato, a indicao do presidente da companhia.
A reforma brasileira determinada no
essencial pelos mesmos fatores que impulsionaram aquelas de outros pases latino-americanos. A opo do governo, na segunda
metade dos anos 90, no entanto, foi diferente
e sua caracterstica fundamental a da fragmentao da Telebrs e da rearticulao regional das teles, aliada privatizao e abertura concorrncia. O impacto dessa reforma,
constituindo toda uma nova estrutura de
mercado, com profundas alteraes nas relaes entre matriz e filial, introduo de novas
tecnologias, vem no sentido de uma transformao profunda do sistema, na qual a questo
regional adquire um papel central e o problema da convergncia (econmica) ganha
uma relevncia maior.
No mercado de televiso, onde o sistema
quase totalmente privado, financiado pela

77

78

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


publicidade, a questo regional se apresenta
tanto pelo lado do modelo de concesses
pblicas, tambm extremamente politizado,
caracterstica que se radicaliza, mais uma vez,
durante o governo Sarney, quanto pela estrutura do prprio oligoplio privado, montado sobre um sistema de afiliadas que
promove a articulao de interesses
econmicos e polticos entre grupos nacionais e estaduais. O resultado um modelo
de televiso em que a produo extremamente centralizada nas cabeas de rede situadas em So Paulo e no Rio de Janeiro,
com um nico caso de sucesso mais importante de empresa regional - RBS, afiliada da
Globo. A competitividade internacional das
grandes redes brasileiras, especialmente a
Globo, atesta o sucesso do modelo, do ponto
de vista econmico, mas esconde o fracasso
do sistema educativo estatal, impedido de
concorrer no mercado (problema que comea a atenuar-se lentamente nos anos 80, mas
recrudesce sob o acicate da dvida e a crise
atual), e das emissoras locais, essencialmente limitadas condio de retransmissoras.
A aprovao, por outro lado, da emenda
constitucional que abre a possibilidade de
participao do capital estrangeiro em empresas de comunicao no Brasil, um marco
histrico na evoluo do modelo brasileiro
de regulao das comunicaes, promovendo uma mudana dramtica em relao a
dcadas de exclusividade para o capital
nacional no setor de radiodifuso, fruto do
movimento mais recente de globalizao das
indstrias culturais, que levou a uma derrota
indita de um setor tradicionalmente protegido da burguesia nacional, obrigado agora
a associar-se, por presso do mercado, com
as grandes empresas oligopolistas internacionais.
verdade que uma brecha j havia sido
aberta na prpria Lei do Cabo de 1995, que
permitia a participao do capital estrangeiro
(at 49%) na propriedade das empresas, e
principalmente na regulamentao por portaria das tecnologias posteriores de TV
segmentada, que no respeitou aquela determinao legal, permitindo que a propriedade
estrangeira de emissoras de DTH ou MMDS
fosse de at 100%, fato que acabou
municiando o projeto do senador Ney
Suassuna, sob o argumento da duplicidade

de normas de extenso da regra dos 100%


para toda a TV paga.
Mas os jornais e as emissoras de radio
e televiso abertas, assim como o sistema
financeiro e o setor de construo civil,
sempre foram rea privilegiada de uma certa
burguesia nacional. A aprovao da PEC 5/
2002, alterando o artigo 222 da Constituio
Federal, aprovada com o apoio de todos os
partidos, exceto o PDT, foi fruto de um acordo
que ps fim a um debate de sete anos, graas
a uma mudana radical de posio por parte
da Globo, para quem o aporte de recursos
externos passou a ser mais importante que
a defesa que a regra anterior representava
para a sua posio hegemnica frente a
concorrentes financeiramente mais frgeis.
Em ltima anlise, a mudana explicita
a atual situao de crise aberta pela expanso
da televiso segmentada e de outros media,
como a internet, por exemplo, pelo avano
da concorrncia internacional trazido por
esses novos setores e, sobretudo, pela implantao generalizada do paradigma da
digitalizao e elevados investimentos que
supe. Mais uma vez, a produo legislativa
referenda os compromissos previamente
pactuados entre os atores hegemnicos. O
problema que a aprovao da PEC 5/2002
no foi suficiente para resolver o problema
das empresas de comunicao brasileiras.
Vale lembrar que nada disso afetar de
forma fundamental os contedos que so
oferecidos para a populao brasileira nos
canais da TV aberta ou paga, j extremamente internacionalizados. No caso da TV aberta, mesmo desconsiderando o importante
problema da internacionalizao da programao infantil, o elevado ndice de nacionalizao da programao brasileira mascara
o fenmeno da importao de formatos, que
tem se acentuado recentemente, quando o
negcio dos direitos de autor passa a ser cada
vez mais importante se comparado com o da
importao de programas, dada as prprias
caractersticas do meio e da expanso da TV
paga e do paradigma da segmentao, consoante s atuais tendncias de desenvolvimento do capitalismo. O fato que nunca houve
no Brasil uma poltica nacionalista em relao aos contedos, como, alis, nunca houve
concretamente no pas uma preocupao com
a regulao dos contedos em geral ainda

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


que, em alguns dos mais avanados dos
nossos instrumentos legais, a questo da
produo regional e independente ou da
programao cultural e educativa estivessem
presentes, o seu resultado prtico pode ser
considerado nulo em termos histricos.
O prprio debate sobre o assunto praticamente deixou de existir no pas a partir
dos anos 80, sem nunca ter sido seriamente
retomado, em contraste com o que ocorre em
nvel internacional, onde o liberalismo dos
EUA, que pretendem incluir a cultura nos
acordos da Organizao Mundial do Comrcio (OMC), se ope tese europeia, amplamente aceita no resto do mundo, da excepo cultural. O direito dos povos a no
apenas preservar a sua cultura local e nacional, mas tambm apresent-la e divulgla atravs dos canais e mecanismos mais
amplos, aparece, para estes ltimos, como um
direito fundamental e condio bsica de
sobrevivncia na chamada Sociedade da
Informao, que se constri globalmente pela
ao decidida dos diferentes Estados nacionais, sendo a defesa da diversidade cultural
to importante e vital como a da
biodiversidade para o futuro humano.
O Brasil chegou a fazer ao final do governo
de Fernando Henrique Cardoso, uma proposta
para a discusso do tema do audiovisual na
OMC. Alm do fato de que a proposta brasileira pode fazer parte de uma estratgia mais
ampla, visando vantagens em outras reas, ao
demarcar uma posio diferenciada para o pas
no processo global de negociao sobre a
liberalizao dos servios, cabe perguntar que
atores internos poderiam beneficiar da
liberalizao proposta pelo Brasil para o setor
udio-visual.3 At hoje, o Brasil, como a
metade dos membros da OMC, no assumiu
nenhum compromisso de liberalizao no setor
cultural no quadro da AGCS, ainda que o
citado processo de abertura das empresas de
comunicao ao capital estrangeiro aponte para
uma possibilidade efetiva de oferta brasileira
nesse sentido4. Tampouco deve-se esperar mudanas importantes decorrentes dos acordos
do Mercosul (Bolao, 2003 b), visto, pelos
autores do Livro Verde da Sociedade da
Informao no Brasil, como uma importante
iniciativa de pases latino-americanos, diante
da tendncia mundial de formao de blocos
e mega-mercados regionais.

O Livro localiza bem o problema da


necessidade de definio de uma estratgia
internacional do Brasil em matria de comunicao, dando a devida nfase para a colaborao latino-americana e do Mercosul.
Infelizmente, o Livro no retoma essa importante questo no captulo sobre contedos, apesar da clareza com que coloca, ao
apresentar justamente na questo do marco
regulatrio, por exemplo, o problema das
relaes internacionais e a necessidade de
uma estratgia nacional.
A questo regulamentar, complexa, como
sabemos, aborda temas prprios das leis da
informtica e do debate sobre as polticas
industrial e de desenvolvimento, das leis de
incentivo cultura, dos direitos autorais etc,
tudo isso numa situao em que a expanso
da internet e do projeto global de Sociedade
da Informao favorece os pases de maior
peso no cenrio internacional. Ademais, os
autores reconhecem a importncia do debate
interno para criar um consenso em relao
aos interesses nacionais, visando a negociao internacional em torno da regulamentao do setor.
A existncia do Livro Verde seguia essa
lgica, abrindo a possibilidade de ao da
sociedade civil e dos diferentes atores interessados em pressionar por avanos efetivos
no modelo brasileiro de regulao das comunicaes, o que, lamentavelmente, nunca
chegou a ocorrer. Ao contrrio, o governo
de Fernando Henrique Cardoso, alm de
paralisar o processo que deveria levar
redao do Livro Branco da Sociedade da
Informao, de acordo com a boa tradio
europeia, engajou-se, em matria de polticas
de comunicao, numa operao de salvamento das empresas do setor de televiso que
inclui no apenas a aprovao, no legislativo,
da PEC do capital estrangeiro, mas tambm
um vultoso emprstimo do BNDES
Globocabo, recebido como um escndalo nos
meios jornalsticos e empresariais.5
O novo governo brasileiro, do presidente
Luis Incio Lula da Silva, no alterar esta
situao (maro de 2004), apresentando, no
obstante, uma proposta interessante, muito
diferente daquela do governo anterior, para
a TV digital: a de um padro prprio, em
parceria com a China, a Argentina e outros
eventuais scios de pases do Terceiro Mundo,

79

80

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


como a ndia (Bolao e Brittos, 2003). Se,
do ponto de vista de uma poltica industrial
de desenvolvimento nacional alternativa,
articulando interesses no hegemnicos em
nvel global, a proposta altamente defensvel, insuficiente como poltica de comunicao visando a incluso social e a construo de uma esfera pblica universal6.
O debate governamental sobre o tema,
neste momento, gira em torno da crise de
endividamento das empresas do setor de
comunicaes. Vimos que o governo
Fernando Henrique Cardoso abriu duas linhas
de apoio possveis: a entrada de capital
externo em at 30% da propriedade das
empresas e emprstimos do BNDES. Ocorre
que a primeira alternativa no interessa aos
investidores estrangeiros, de modo que, no
governo Lula, neste momento, o que se
discute a possibilidade de uma nova ajuda
daquele banco estatal ao sistema privado de
comunicao do Brasil. Nesse sentido,
manipula-se o argumento da cultura nacional. s empresas de comunicao, particularmente a Globo, fica implcito, so as nicas
capazes de sustentar a produo cultural
nacional na disputa internacional. Assim,
contra o avano do capital internacional no
setor, investimento pblico na empresa privada oligopolista, que se endividou, sabe-se
porqu: apostou em planos de expanso e de
investimento em novas tecnologias e novos
mercados, antes da desvalorizao cambial
de 1999. No deu certo. Vem a desvalorizao, a crise econmica acaba se manifestando no mercado publicitrio com o fim da
longa euforia do Plano Real, no segundo
governo FHC, e o sistema todo vai falncia7.
Assim, a bolha especulativa das empresas de novas tecnologias afetou em cheio os
setores da comunicao no Brasil, encantado
pelo maravilhoso mundo novo propalado pela
ideologia ps-moderna e neoliberal. O
endividamento da Globo, por exemplo, no
est relacionado com a operao da TV de
massa, mas com investimentos realizados, a
partir de 95, em TV a cabo (Net Servios),
satlite (projeto Sky, em parceria com Rupert
Murdoch) e na Globosat.
nesta condio que se volta a discutir
a possibilidade de financiamento pblico pelo
BNDES, para as empresas de comunicao

no pas, assunto polmico entre as prprias


empresas do ramo, a depender, evidentemente da situao financeira de cada uma.8 De
um modo geral, argumenta-se que o emprstimo deveria ter contrapartidas em termos de
transparncia das contas. A esquerda parlamentar, s voltas com um projeto de
regionalizao da produo, encontra-se
diante de uma daquelas situaes, raras na
histria da regulao das comunicaes no
Brasil, em que se abrem possibilidades
efetivas de negociao que poderiam significar avanos concretos no sentido da democratizao do setor.
O tema complexo e no ser possvel
enfrent-lo nos limites deste trabalho. Em
todo caso, vale explicitar a crescente
politizao do debate atual e o retorno do
discurso nacionalista por parte das empresas
de comunicao endividadas, que defendem
o financiamento pblico em nome da preservao da cultura nacional, argumento, no
mnimo discutvel, na medida em que, como
apontado acima, a enorme concentrao do
setor no pas, alm de prejudicar a democracia brasileira, afeta negativamente a competitividade sistmica.
Portugal na Europa: liberalizar, privatizar
e re-regular
Ao contrrio do que ocorre com o Brasil
em relao ao Mercosul, a reestruturao dos
sistemas de comunicao em Portugal foi
fortemente influenciada pelo desenvolvimento
poltico e econmicos que tivera lugar no
conjunto dos pases europeus e pela emergncia de uma poltica (ainda que incipiente)
da Unio Europia para as comunicaes.
As mais importantes reformas do sistema
miditico e das comunicaes, em Portugal,
desde o perodo revolucionrio de 1974-75,
foram efetivamente levadas a cabo pelos
social-democratas. O governo socialista de
Antnio Guterres herdou um sistema profundamente transformado, mas com deficientes
mecanismos de regulamentao e controle.
Tendo chegado ao poder aps a introduo
de reformas entendidas como irreversveis,
o primeiro governo de Antnio Guterres
procurou essencialmente acompanhar as
medidas desenvolvidas pela Unio Europia
e melhorar instrumentos legais e entidades

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


reguladoras. So as reformas efetivas do
perodo anterior, de Cavaco Silva, portanto,
o que interessa analisar mais de perto.
Nos anos 80, decorreram na Europa
importantes mudanas que iriam ter um claro
impacto em Portugal. A televiso e a rdio
estavam, at ento, concentradas nas mos dos
Estados. A noo de servio pblico na esfera
miditica foi dominante durante dcadas e,
salvo raras excees, no era permitida a
entrada de atores privados nos media
eletrnicos. Esta tradio, no entanto, foi posta
em causa e as presses para abrir o mercado
a novos atores intensificaram-se. O poder
poltico numa Europa ento dominada por
governos conservadores no estava disposto
a aumentar as taxas de televiso e de rdio.
Os servios pblicos comeavam ento a sentir
dificuldades de financiamento cada vez maiores. Os governos conservadores viam na
reduo de impostos um importante fator de
popularidade e as taxas de televiso tenderam
a estagnar. Como os custos de produo no
baixavam, os servios pblicos encontravam
dificuldades em desempenhar suas funes, ao
mesmo tempo em que o desenvolvimento das
tecnologias do cabo e do satlite fizeram com
que um grande nmero de canais de rdio e
televiso fosse tecnicamente possvel, derrubando um dos argumentos frequentemente
utilizado pelos governos para justificar o
reduzido nmero de canais disponveis.
Estas transformaes constituram o pano
de fundo no qual se podem ler as reformas
estruturais que viriam a ocorrer em Portugal
no final dos anos 80 e no incio dos anos
90. Mas, internamente, Portugal reunia tambm as condies indispensveis mudana.
Em 1987 o pas teve o seu primeiro governo
majoritrio. A estabilidade poltica favoreceu
o crescimento econmico, o que contribuiu
para a expanso do mercado publicitrio,
possibilitando a criao de importantes peridicos (ex: Pblico e Independente) dando
confiana a vrios atores para investirem nas
comunicaes. Nesta fase, tornava-se tambm
cada vez mais difcil justificar a forte concentrao dos media e das telecomunicaes
nas mos do Estado. Esta concentrao
ocorrera num contexto ps-revolucionrio e
inmeros lderes de opinio defendiam que
no havia qualquer justificao para a manuteno do status quo.

Foi neste contexto nacional e internacional que Cavaco Silva definiu as suas linhas
de ao para os media. Props privatizar a
imprensa que havia sido nacionalizada no
perodo revolucionrio, liberalizar o setor
radiofnico, privatizar a Rdio Comercial e
abrir a televiso iniciativa privada.9 A mais
complexa reestruturao, no entanto, teve
lugar no setor televisivo. A abertura da
televiso iniciativa privada foi, sem dvida, o aspecto mais marcante da interveno
do governo na esfera miditica. A Constituio de 1976 s permitia a existncia de
televiso pblica e foi apenas em 1989 que
os obstculos entrada de operadores privados na atividade televisiva foram retirados
do texto constitucional. Ultrapassado este
obstculo, e no contexto de uma grande
polmica sobre o processo de atribuio de
freqncias, Cavaco Silva decidiu atribuir, em
1992, duas freqncias de televiso nacionais: uma Sociedade Independente de
Comunicao (SIC), liderada por Pinto
Balsemo e outra Televiso Independente
(TVI), um canal de inspirao crist, ento
associado Igreja Catlica.
O sistema de televiso hertziana, em
Portugal Continental, passou assim a dispor
de quatro canais (dois pblicos e dois privados). Tal como no setor radiofnico, esta
transformao no setor televisivo no foi
precedida de um estudo cuidadoso sobre as
implicaes desta reforma. Todas as atenes
estavam centradas nos atores que iriam ser
contemplados com estas freqncias e nas
implicaes polticas de tal deciso. Questes absolutamente cruciais, como a dimenso do mercado publicitrio, fontes alternativas de financiamento dos canais, clarificao das regras de concorrncia, limites e
obrigaes ao nvel da programao de canais
pblicos e privados, entre muitas outras,
foram negligenciadas.
A abertura do mercado televisivo teve um
grande impacto no servio pblico de televiso. A RTP passou a ter que competir pelo
mesmo bolo publicitrio com mais dois
operadores. Tendo sido tambm abolida a taxa
de televiso e tendo sido vendida Portugal
Telecom a sua rede de transmissores, a RTP
sofreu uma drstica reduo das suas receitas e um aumento das despesas, relacionado
no s com o pagamento da transmisso de

81

82

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


sinal, mas tambm com a necessidade de
competir pelos mesmos produtos audiovisuais
e recursos humanos. A disputa por programas, formatos e estrelas inflacionou o seu
preo.10 As dificuldades financeiras da RTP
refletem tambm o sucesso comercial de um
dos operadores privados. Dois anos e sete
meses depois de ter iniciado as suas emisses, a SIC ultrapassa o share semanal do
Canal 1 da RTP. Seguindo uma agressiva
estratgia de programao, a SIC arrastou
audincias e consequentemente uma parte
significativa do bolo publicitrio. Dividida
quanto aos seus objetivos, a TVI no teve
inicialmente o sucesso comercial da SIC e
enfrentou srios problemas financeiros.
Os problemas da RTP esto diretamente
relacionados com o fato da empresa nunca
ter clarificado o seu papel enquanto Servio
Pblico de Televiso. Ainda que o segundo
governo majoritrio de Cavaco Silva tivesse
tentado regulamentar alguns destes aspectos,
f-lo de forma inepta e sem qualquer resultado positivo atravs da celebrao do
Contrato de Concesso de Servio Pblico
de Televiso, em 17 de Maro de 1993. O
governo de Cavaco Silva considerou que uma
televiso seria de Servio Pblico enquanto
cumprisse um determinado nmero de tarefas 11. Entre as inmeras tarefas nada de
concreto apresentado relativamente programao. No h qualquer tentativa de
explicitar o que se pretende dizer com respeito pelo interesse do pblico nem por
exigncias de qualidade e de diversidade. Sem
recursos financeiros e insegura quanto aos
seus objetivos, a RTP no foi capaz de
conquistar o seu espao num mercado aberto
aos operadores privados.
No plano das telecomunicaes, houve
tambm grandes mudanas no tempo de
Cavaco Silva. Em linha com o que estava
a ser discutido e aprovado na Unio europia, os social-democratas comearam por
criar um organismo de regulamentao do
setor: o Instituto das Comunicaes de
Portugal (ICP)12. A Unio europia e outros
atores internacionais empenhados em liberalizar as telecomunicaes argumentavam que
os estados no poderiam acumular a funo
comercial e de prestao de servios com as
funes de regulamentao do setor das
telecomunicaes. O inevitvel conflito de

interesses implicava a criao de organismos


autnomos. No entanto, e ainda que esta
tivesse sido a lgica que presidiu criao
do ICP, este organismo nunca se tornou
verdadeiramente independente.
Aps a criao do ICP, foi aprovada a
Lei Bsica das Telecomunicaes (88/89 de
11 de Setembro) que abriu as portas
liberalizao do setor. De acordo com esta
lei, competia ao Estado a proviso dos
servios bsicos de telecomunicaes, nomeadamente o telefone fixo e o telex, mas os
servios que envolvessem o uso complementar das infra-estruturas de telecomunicaes
poderiam ser prestados por empresas pblicas ou privadas, desde que devidamente
licenciadas. Estas previses legais no impediram, no entanto, as frequentes alegaes,
por parte de operadores privados, de abuso
da posio dominante por parte do Estado.
Para alm da abertura gradual das telecomunicaes a novos atores, o segundo
governo majoritrio de Cavaco Silva entendeu ainda que era necessrio re-organizar o
setor, que compreendia na poca trs operadores pblicos: os Correios e Telecomunicaes de Portugal (CTT), Telefones de
Lisboa e Porto (TLP) e Marconi13. Estes
operadores tradicionais estavam organizados,
por razes histricas, numa base geogrfica 14, o que passou a ser entendido pelo
governo como inadequado. Por isso, foi criada
a holding Comunicaes Nacionais (CN), que
tinha a responsabilidade de coordenar o setor
e de o preparar para a privatizao. A CN
comeou a operar em 1993, compreendendo
cinco empresas pblicas: os CTT (ramo dos
correios), a Portugal Telelecom (PT) (ramo
das telecomunicaes da antiga empresa
CTT), a Teledifusora de Portugal (TDP), os
TLP e a Marconi.
O resultado final do processo, assim
iniciado, levaria, apesar da feroz oposio da
Marconi e de influentes figuras dentro do
prprio governo, a uma fuso entre as quatro
empresas de telecomunicaes comandadas
pela PT. Nem o governo nem a PT, no
entanto, foram capazes de explicar o paradoxo de argumentarem simultaneamente a
favor da liberalizao e da concentrao das
empresas que levaram a cabo. Estando
consumada a concentrao das vrias empresas pblicas de telecomunicaes numa s,

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


o prximo passo dos Social-democratas no
governo foi a privatizao da PT.
De facto, quando Antnio Guterres chegou ao governo no final de 1995, as reformas estruturais nas telecomunicaes, no
setor televisivo, radiofnico e na imprensa
tinham sido j executadas. O programa do
governo (Assembleia da Repblica, 1995)
demonstrava com clareza que no era inteno inverter qualquer reforma e que as suas
propostas no passavam de tmidos retoques
a instrumentos legais e organismos de regulamentao.
Neste sensvel setor miditico, um dos
problemas de mais difcil resoluo herdado
da legislatura anterior foi, sem dvida, a RTP.
A apressada abertura do mercado iniciativa
privada criou grandes dificuldades empresa
e o Secretrio de Estado da Comunicao
Social, Arons de Carvalho, dizia-se disposto
a dedicar-lhe grande ateno. Foram aprovados planos de reestruturao da empresa,
foram colocados na Direo da Informao
profissionais conhecidos pelo seu rigor e
independncia, foi assinado um novo Contrato de Concesso do Servio Pblico de
Televiso. Estas medidas no tiveram, porm,
resultados importantes servindo de arma de
combate para a oposio e para os demais
operadores privados.
No setor das telecomunicaes, o governo
de Antnio Guterres dizia-se, uma vez mais,
disposto a dar continuidade a um trabalho que
vinha detrs. No programa do seu governo
(1995), ficou clara a inteno de aprofundar
o processo de liberalizao do mercado das
telecomunicaes e de garantir uma cada vez
maior competio nestes servios. De particular importncia foi, sem dvida, o Decretolei 381-A/97, de 30 de Dezembro, que estabeleceu um novo regime de acesso prestao de servios de telecomunicaes. A partir
da publicao deste instrumento legal, um
vasto nmero de servios de telecomunicaes
deixou de precisar de autorizao por parte
do Instituto de Comunicaes de Portugal para
entrar no mercado. exceo do telefone fixo,
redes pblicas e servios que impliquem a atribuio de frequncias, todos os servios de
telecomunicaes podem ser prestados, sem
a autorizao do ICP, apenas com o registro
nesta entidade reguladora do servio a ser
prestado15.

Se na rea do audiovisual e das telecomunicaes no houve mudanas de grande


significado na conduo poltica do setor
durante o primeiro mandato de Antnio
Guterres, o mesmo no pode afirmar-se em
relao chamada Sociedade da Informao.
Pela primeira vez, um governo deu grande
importncia s tecnologias da informao.
Argumentando que a competitividade das
naes est intimamente ligada forma como
estas incorporam nos tecidos produtivo e
social os avanos verificados no domnio
tecnolgico e, particularmente, aqueles que
se verificam na rea das tecnologias da
informao (Assembleia da Repblica, 1995),
o XIII governo constitucional considerou
marca distintiva e prioridade a aposta na
definio e aplicao de uma poltica de
desenvolvimento das tecnologias da informao.
A apresentao pblica do Livro Verde
para a Sociedade da Informao, em 1997,
constituiu um importante passo nesta esfera.
A partir de ento, foi desenvolvida uma rede
cientfica nacional no sentido de aproximar
os pesquisadores portugueses e incrementar
a pesquisa e desenvolvimento; foram feitos
esforos para garantir que, dentro de poucos
anos, todas as escolas portuguesas estivessem ligadas Internet; foram tomadas
medidas para facilitar a integrao das
empresas nas redes globais e para facilitar
o acesso dos cidados s redes telemticas.
Desde a adeso de Portugal ento
denominada Comunidade Econmica
Europeia, em 1986, at aos dias de hoje
(governo de Duro Barroso), sempre houve
uma grande preocupao por parte dos
executivos no sentido de fazer convergir as
polticas internas com as grandes linhas de
ao poltica e reguladora, desenvolvidas a
partir de Bruxelas, no nvel da Sociedade da
Informao, das telecomunicaes e do
audiovisual (Sousa, 1996). A Unio Europeia
conseguiu no seu passado recente desenvolver essencialmente um poltica coesa de telecomunicaes e hoje a poltica nacional
nessa matria no escapa s determinaes
supra-nacionais. No mbito do audiovisual,
podemos afirmar genericamente que a UE
teve sempre mais dificuldades no desenvolvimento de uma poltica coesa devido s
profundas contradies internas sobre esta

83

84

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


matria. Tendo claramente uma poltica
audiovisual mais difusa, os pases da Unio
tm ainda nesta esfera um considervel
espao de manobra.
Nota (in) conclusiva
O objetivo deste artigo foi apontar apenas para o interesse de uma anlise comparativa das polticas audiovisuais do Brasil e
Portugal, face s determinaes supra-nacionais de duas regies do globo: a Unio
europia e o Mercosul. Esta anlise dever
contribuir para a compreenso, seja das
lgicas e dinmicas de interveno das estruturas transnacionais e do seu impacto no
desenvolvimento e implementao de polticas audiovisuais no plano nacional, como
o caso, especialmente de Portugal, seja dos
impasses e limites para a ao das autoridades supra-nacionais, em funo da existncia de mercados oligoplicos constitudos
base de empresas fortemente vinculadas
com os poderes polticos locais e nacional,
como ocorre no Brasil.
No caso europeu, parte-se da hiptese de
que, apesar de todas as dificuldades e contradies da Unio europia no processo de
desenvolvimento de uma poltica comum para
o audiovisual, esta entidade conseguiu avanos muito significativos, que podem ser
observados analisando algumas dimenses do
impacto da sua interveno em Portugal. O
mesmo no ocorre no Mercosul, o que impede
a implantao de uma poltica de integrao
cultural, em grande parte por causa da forma
como se estrutura o mercado brasileiro de
televiso. Essa assimetria entre as duas situaes, fruto do desenvolvimento, historicamente determinado, das suas indstrias
audiovisuais uma surgida da reforma do
modelo anterior de servio pblico e outra
de um importante processo de oligopolizao,
que se vincula, por outro lado, s mudana
polticas e institucionais decorrentes do golpe

militar de 1964 , fonte de dificuldades


para a elaborao de um modelo de anlise
comparativa.
Por outro lado, a evoluo das estruturas
de mercado em questo e sua integrao
transnacional apontam para a necessidade,
para alm das polticas, de uma anlise
comparativa tambm dos processos concretos de reestruturao nos dois setores convergentes do audiovisual e das telecomunicaes (para no falar ainda da telemtica
e, especialmente, da Internet, que esto
tambm no centro de nossas preocupaes).
Assim, se, no audiovisual, Portugal representa, ao final das contas, o caso mais importante de sucesso internacional da Rede Globo
de Televiso (Brittos, 2002), que disputa, por
sua vez, com a Televisa e outros importantes
grupos latino-americanos, como o Clarin, no
Mercosul, a liderana do setor no sub-continente, mas enfrentando, como tambm o
grupo argentino, uma crise de enormes
propores, fruto da prpria reestruturao
produtiva global, dos movimentos do capital
financeiro internacional e da concorrncia internacional acrescida no setor (Bolao, 2003
b), nas telecomunicaes, a privatizao de
Fernando Henrique Cardoso abriu as portas
para a penetrao da PT em posio de
vantagem no Brasil, a partir de sua aliana
com a hegemnica Telefnica espanhola,
proprietria da melhor parte do mercado
brasileiro, argentino e de outros paises da
Amrica Latina. Neste caso, enfrentar a
concorrncia da Telecom Itlia e, principalmente, agora, ao que parece, da Telmex, nova
proprietria, at segunda ordem, da Embratel,
adquirida MCI que, com isto, sai do
mercado brasileiro.
Estes so, em linhas gerais, alguns dados
que podero contribuir para o desenvolvimento
de uma anlise comparativa do impacto que duas
estruturas supra-nacionais regionais (Mercosul
e Unio europia) podem ter nas esferas nacionais, nomeadamente no Brasil e em Portugal.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Bibliografia
Assemblia da Repblica Programa do
XI Governo Constitucional, Apresentao e
Debate, AR-Diviso de Edies, Lisboa,
1987.
Assemblia da Repblica (1992) Programa do XII Governo Constitucional, Apresentao e Debate, AR-Diviso de Edies,
Lisboa, 1992.
Assemblia da Repblica Programa do
XIII Governo Constitucional, Apresentao
e Debate, AR-Diviso de Edies, Lisboa,
1996.
Bolao, C. R. S. Mercado Brasileiro de
Televiso, Ed. UFS, Aracaju. Segunda edio, Ed. UFS e EDUC, So Paulo, no prelo.
Bolao, C.R.S., Indstria Cultural, Televiso e Estratgias de Programao em trs
pases da Amrica Latina: Brasil, Argentina
e Uruguai. In KUNSCH, Margarida M. K.
et F. A. M. FERNANDES (1989). Comunicao, democracia e cultura. Loyola, So
Paulo, 1989.
Bolao, C. R. S., A Reforma das Telecomunicaes no Governo FHC. In: Universidade e sociedade, ANDES, So Paulo, 1998.
Bolao, C. R. S., A Economia Poltica
da Televiso Brasileira, in Revista Brasileira
de Cincias da Comunicao, XXII (2), jul/
dez/1999.
Bolao, C. R. S. e Massae, F., A situao
das telecomunicaes no Brasil ao final do
processo de privatizao, in Revista Brasileira de Cincias da Comunicao, XXIII (1),
jan/jun, 2000.
Bolao, C. R. S. et SICS, A. B. (2000).
Sociedade da Informao, setor produtivo e
desenvolvimento regional.
Bolao, C. R. S. e Brittos, V. C.
Capitalismo, esfera pblica global y la
televisin digital terrestre , p. 5 a 18, Revista
Escribana,
Manizales, Colombia, 2003,
www.umanizales.edu.co.
Brasil, Projeto de Lei do Senado n 175,
de 19 de setembro de 2001. D nova redao
ao art. 7 da Lei n 8.977, de 6 de janeiro
de 1995, que dispe sobre o Servio de TV
a Cabo e d outras providncias. Senado
Federal, p. 4.
Disponvel
em:
http://
www.legis.senado.gov.br/pls/prodasen/
prodasen. Acesso em 5/4/002.

Brasil, Lei no 8.977, de 6/1/95, art. 7o,


incisos I e II. Anexo Instruo Normativa
n 76, de 28/12/1998. www.dnec.ucam.edu.br.
Acesso em 28/2/2004.
Collins, Richard et al., The Economics
of Television, Londres, Sage, 1987.
Comisso de Reflexo sobre o Futuro
da Televiso, Relatrio Final, Outubro de
1996.
Contrato de Concesso do Servio
Pblico de Televiso Celebrado entre o
Estado Portugus e a Rdioteleviso Portuguesa, SA, em 17 de Maro de 1993.
Contrato de Concesso do Servio
Pblico de Televiso Celebrado entre o
Estado Portugus e a Rdioteleviso Portuguesa, SA, em 31 de Dezembro de 1996.
Frum Nacional pela Democratizao
da Comunicao FNDC, Manifesto sobre
o PL do Senado 175/2001: 100% de capital
estrangeiro na TV a Cabo, 2001. Disponvel
em http://www.fnde.com.br/data/manifesto
PL175-2001. Acesso em 5-4-2002.
Garnham, Nicholas, Capitalism and
Communication - Global Culture and the
Economics of Information, Londres, Sage,
1990.
MCT, Setor de Tecnologias da Informao: resultados da lei 8.248/91. Braslia,
Ministrio da Cincia e Tecnologia, Secretaria de Poltica de Informtica e Automao,
1989.
Pinto, Manuel e Sousa H., Portugal,
In: Kelly, M., G. Mazzonelli e D. McQuail,
The Media in Europe, Londres, Sage, 2003.
Silva, Anbal. C., As Reformas da Dcada (1986-1995), Venda Nova, Bertrand,
1995.
Sousa, Helena, Communications Policy
in Portugal and its Links with the European
Union,
An
Analysis
of
the
Telecommunications and Television
Broadcasting Setors from the mid-1980s until
the mid-1990s, Londres, School of Social
Sciences, City University, 1996. (Tese de
Doutoramento)
Sousa, Helena, The Liberalisation of
Media and Telecommunications in Portugal,
comunicao apresentada na Conferncia
Portugal at the Millenium, organizada pelo
Centre for Entreprise and Economic
Development Research, Canning House,
Londres, 21 de Maio, 1999a.

85

86

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Sousa, Helena Portugal in Legal Guide
to Audiovisual Media in Europe, Recent Legal
Developments in Broadcasting, Film,
Telecommunications and the Global
Information Society in Europe and
Neighbouring States, European Audiovisual
Observatory, Estrasburgo, 1999b.
Sousa, Helena, Servio Pblico, Televiso Comercial e a Implementao da Lei:
Alguns Elementos para o Debate in Comunicao e Sociedade I, Cadernos do Noroeste, Srie Comunicao, Vol.12 (1-2), 1999c,
p.121-130.
Sousa, Helena e Lus Antnio Santos
RTP e Servio Pblico, Um Percurso de
inultrapassvel dependncia e contradio.
In Pinto, M. et. al. A Televiso e a Cidadania, Contributos para o debate sobre o
Servio Pblico, Braga, Departamento de
Cincias da Comunicao da Universidade
do Minho, 2003.

_______________________________
1
Universidade Federal de Sergipe.
2
Universidade do Minho.
3
Sabemos que a competitividade do pas na
rea questionvel, na medida em que se resume
hoje basicamente ao domnio, compartido com
outras importantes empresas latino-americanas, de
um segmento do mercado de exportao de
produtos de fico televisiva como o das
telenovelas por uma nica empresa nacional,
que controla de forma extremamente centralizada
a capacidade interna de produo. Todo o longo
perodo de predomnio da Globo no pas, iniciado
j na segunda metade dos anos 60, tem-se caracterizado por uma poltica de centralizao da
produo que tem impedido o desenvolvimento
de uma efetiva competitividade sistmica para o
pas na rea. Num momento em que se exige do
pas um ambiente competitivo rico e diversificado
para fazer frente s novas exigncias impostas pelo
sistema global, percebe-se que, mesmo do ponto
de vista econmico, o modelo extremamente
frgil, visto que a concentrao das capacidades
inovativas nas mos de um ou poucos capitais
individuais reduz brutalmente a capacidade de
resposta do pas. A soluo do problema passa
longe das polticas de salvamento acima mencionadas e, mais ainda, de uma poltica de
liberalizao. Muito mais importante seria a adoo
de uma poltica industrial para o audiovisual, capaz
de disseminar a capacidade (econmica, financeira e de conhecimento) de produo e difuso de
contedos locais, regionais e independentes

(Bolao, 2003), aliada a uma poltica de incluso


digital e de universalizao do acesso aos novos
meios por parte das mais amplas camadas da
populao, reforando o mercado interno na rea
e contribuindo para o enriquecimento e a diversidade cultural do pas, fontes primrias da competitividade (Bolao & Sics, 2000), que to
poucos tm tido a capacidade de explorar, dadas
as caractersticas centralizadoras do sistema comercial brasileiro de televiso e a promiscuidade
que o modelo de regulao atual enseja nas
relaes entre interesses polticos e econmicos
nacionais e regionais no setor, ainda que alguns
instrumentos interessantes no sentido da democratizao das comunicaes estejam presentes em
elementos especficos desse modelo, como o caso
da Lei do Cabo ou da prpria Constituio Federal
de 1988.
4
O cronograma da OMC para a liberalizao
do comrcio de servios previa a apresentao de
demandas iniciais de engajamento especfico, at
o dia 30 de junho de 2002, e ofertas iniciais, at
31 de maro de 2003. O site da OMC, consultado
em Maro de 2004, informa que houve troca de
peties iniciais bilaterais a partir de junho de
2002 e que, entre 31 de maro e 30 de outubro
de 2003, 39 pases apresentaram ofertas iniciais.
O Brasil no se inclui entre eles.
5
Segundo a revista Carta Capital, a operao
de socorro Globo, cuja dvida total atingiria os
US$ 1,3 bilho, pode custar ao BNDES R$ 284
milhes. Disso, R$ 125 milhes em debntures
de 1999 o banco troca por aes (...) H trs
anos o BNDES j entrara com outros R$ 284
milhes. No total, sem ser feita a conta real-dlar
de 1999, e incluindo um financiamento de outros
R$ 220 milhes em 1997, desde ento a parceria
com o BNDES rendeu Globo R$ 639 milhes.
Fora penduricalhos: R$ 58 milhes para o parque
grfico em 1998, outros R$ 12 milhes para o
Projac em 2001 (Carta Capital, 2002). A operao mais recente foi vista como um escndalo
pelos concorrentes da Globo e pela imprensa pelo
fato de ter ocorrido s vsperas da votao da
emenda ao artigo 222 da Constituio Federal
(dando empresa de Roberto Marinho condies
consideradas privilegiadas num futuro processo de
negociao para a entrada de scios estrangeiros)
e poucos meses antes das eleies presidenciais,
no momento exato em que ocorriam os acontecimentos que levaram ao rompimento da aliana
PSDB/PFL.
6
A TV digital tem tambm esse potencial
democratizador. Tudo depende do modelo de esfera
pblica que se pretende implantar e no se
observou ainda, no novo governo, qualquer interesse em mudar a estrutura do sistema brasileiro
de televiso.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


7
Segundo Elvira Lobato, a dvida do conjunto
dos media brasileiros estimada em R$ 10 bilhes,
tendo acumulado um prejuzo de R$ 7 bilhes
em 2002, R$ 5,6 bilhes (US$ 1,9 bilhes) dos
quais registrados apenas pela Globopar, a holding
das Organizaes Globo. Naquele mesmo ano, a
receita lquida do setor caiu 20%, em termos reais,
e 17 mil empregados foram demitidos. A euforia
da segunda metade dos anos 90, em que as
empresas se endividaram em dlar para diversificar seus negcios e aumentar a capacidade de
produo, levou a que, em outubro de 2003, 80%
da dvida total esteja denominada em dlar e 83,5%
seja constituda de crditos a vencer no curto prazo.
Elvira Lobato lembra que o grosso da dvida
acumulada vem de novos negcios: TV por
assinatura, telefonia e Internet. O setor imaginava que haveria uma rpida convergncia entre
a mdia tradicional e as telecomunicaes e temia
o fim da mdia impressa e a dominao do
mercado pelas companhias telefnicas (FSP, 16/
2/2004).
8
Na mesma edio da FSP em que se publica
o artigo citado de Elvira Lobato, faz-se uma
interessante resenha das posies das diferentes
empresas, numa matria intitulada Empresas
divergem sobre pedido ao banco estatal. O prprio
presidente do BNDES, referindo-se mais especificamente ao financiamento para a compra de papel
de imprensa pelos grandes jornais brasileiros,
segundo a FSP (idem), mostrou desconforto em
relao possibilidade de abertura de linhas de
crdito desse tipo, afirmando que no misso
do banco financiar operaes para capital de giro.
9
Cavaco Silva entendeu tambm preservar um
servio mnimo de rdio e televiso e manter
pblica a agncia noticiosa LUSA. Estes programas do governo no deixaram tambm de dar
considervel ateno s comunidades portuguesas
no estrangeiro e aos pases de lngua oficial
Portuguesa, nomeadamente atravs da RTP Internacional (RTPi).
10
As srias dificuldades da RTP comearam
a sentir-se imediatamente aps a entrada dos novos
operadores no mercado. A 25 de Janeiro de 1995
- como podemos confirmar na cronologia apresentada nesta obra - o ento presidente do Conselho de Administrao da RTP, Freitas Cruz,
revelou ao jornal Pblico que o dficit acumulado
da empresa, no fecho das contas de 1994, se elevou
a 25 milhes de contos (125 milhes de euros).
Se, por um lado, a reestruturao do setor
televisivo agravou seriamente a situao financeira da RTP, por outro, a reestruturao no trouxe
novidades quanto independncia poltica da
estao de Servio Pblico. Tal como no passado,
a RTP continuou a ser vista como uma estao

dependente dos interesses dos governos do dia e


incapaz de garantir um tratamento equilibrado dos
diversos atores polticos. A este nvel, a cronologia apresenta - ainda no tempo de Cavaco Silva
- alguns dados reveladores. Por exemplo, a 28
de Maro de 1995, e pela segunda vez no espao
de menos de um ms e meio, o PCP apresentou
Alta Autoridade para a Comunicao Social
(AACS) um protesto contra os comentrios polticos na RTP, que considera ofensivos dos
princpios da equidade e do pluralismo por se
resumirem a individualidades do PSD e do PS.
11
Na clusula 5 do contrato de 1993, pode
ler-se que a RTP fica obrigada a pautar a sua
programao, com respeito pelo interesse do
pblico, por exigncias de qualidade e de diversidade para assim promover o esclarecimento,
formao e participao cvica e poltica dos
cidados; fica tambm obrigada a contribuir para
a informao, recreio e promoo educacional e
cultural do pblico em geral, no respeito pela
identidade nacional e ainda obrigada a promover
a produo e emisso de programas educativos
ou formativos, especialmente os dirigidos a crianas, minorias e deficientes auditivos
12
Formalmente, existia um ICP desde 1981,
criado pelo Decreto-lei 181/81 de 2 de Junho, mas
esta entidade no passou do papel at 1989. Aps
a aprovao do Decreto-lei 283/89 de 23 de
Agosto, o ICP foi efectivamente implementado.
13
Apesar da Marconi ser considerado um
operador pblico, 49% das suas aces estavam
nas mos de privados.
14
Os CTT prestavam servios de telecomunicaes em todo o pas, excepo de Lisboa
e Porto e prestavam servios de longa distncia
para a Europa e Norte de frica; os TLP prestavam servios de telecomunicaes em Lisboa
e no Porto e a Marconi tinha o monoplio das
comunicaes por cabo e satlite para o resto do
mundo.
15
O princpio da liberdade de estabelecimento patente neste decreto-lei tem como principal
objetivo, a reduo da burocracia e a facilitao
da entrada de novos atores no mercado das telecomunicaes. O decreto-lei 381-A/97 no
corresponde apenas ao desejo do governo de
aprofundar o processo de abertura do mercado
das telecomunicaes. Ele em si mesmo a transposio de diretivas comunitrias para a legislao nacional, particularmente as diretivas 96/
2/CE (comunicaes pessoais e mveis), 96/19/
CE (introduo de competio total no mercado
das telecomunicaes) e 97/13/CE (quadro comum para as autorizaes e licenas no acesso
ao mercado das telecomunicaes) (Sousa,
1999b).

87

88

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

89

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

As polticas pblicas de incluso digital e seu impacto no processo


de democratizao na sociedade da informao brasileira
Dbora Burini1

Introduo
Chacrinha2 h muito tempo j revelava
que a comunicao era elemento fundamental para as pessoas e repetia sempre, em seu
programa, o jargo quem no se comunica
se trumbica. Talvez ele no soubesse a
extenso que sua frase representaria hoje, e
nem poderia imaginar a importncia que seria
dada comunicao e, em particular,
informao na economia mundial.
Chacrinha parte, a verdade que vivemos uma nova era, em que a disputa
bem mais complexa e gira em torno de
informaes que ultrapassam fronteiras e
invadem territrios numa velocidade surpreendente. As chamadas infovias ou
supervias se caracterizam basicamente pelo
imediatismo e rapidez com que percorrem as
informaes para chegarem ao usurio, telespectador ou como queiram chamar esses
indivduos que permanecem do outro lado da
conexo.
As redes mundiais de comunicao eliminaram muitas barreiras do espao fsico
que poderiam criar impedimentos para o
transporte das informaes; o tempo parece
ter diminudo e nunca esteve to curto.
A era da informao parece ter
reduzido as distncias da comunicao, desterritorializado os negcios e
desconfigurado a noo de tempo
diante de uma crescente velocidade de
interaes e do fluxo de mensagens.3
Graas convergncia digital das mdias
possvel transmitir dados, voz, imagem pelo
celular, acessar a internet pelo telefone, enviar
e-mails, assistir a vdeos, transmitir fotos,
escolher o melhor ngulo de cmera no
televisor da sala, votar no filme a que queira
assistir, comprar, ou se comunicar instantaneamente com pessoas geograficamente distantes. como se a aldeia global de

McLuhan se materializasse e o homem, com


apenas um clic no mouse, tivesse acesso
a informaes de todo o mundo.
Globalizao no um fenmeno momentneo e inesperado. um processo de desenvolvimento do capitalismo mundial que
vai alm da diminuio de distncias
territoriais, mundializao da economia ou
padronizao de idiomas.
(...) globalizao no fenmeno
recente, como se poderia supor, mas
representa um processo de larga
maturao, com ciclos de retrao,
ruptura e reorientao, em que antigos costumes se mesclam com novos
signos. Na atualidade, pode ser descrita a partir de algumas caractersticas vinculadas s relaes
econmicas, ideologia poltica,
lngua predominante e aos modos de
comunicao.4
Este trabalho procura colocar em discusso um desses aspectos: os modos de comunicao e sua relao com os processos de
democratizao da informao por meio de
polticas pblicas de incluso social, que
atendam as reais necessidades da comunidade como geradora de sua prpria cultura
participante dos mecanismos de produo.
Temas como sociedade da informao
ou economia do conhecimento tomaram,
nos ltimos anos, destaque nas organizaes
em todo o mundo. Recentemente em Genebra, na Sua, os principais representantes de
indstrias de entretenimento e conglomerados de mdia mundiais reuniram-se para
definir as diretrizes a serem tomadas no futuro
que se aproxima.
Mas, afinal, o que Sociedade da Informao? O termo originalmente do ingls
World Summit on the Information Society
(WSIS), ou Cpula Mundial da Sociedade
da Informao, segundo o socilogo Bernard

90

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Sorj5 a denominao mais usual para indicar
o conjunto de impactos e consequncias
sociais das novas tecnologias da informao
e da comunicao. Impactos e consequncias
que podem na verdade representar uma
possibilidade econmica e social capaz de
transformar e promover a integrao de um
povo, alterando as estruturas produtivas
atravs de uma revoluo tecnolgica.
(...) a informao por si mesma no
tem valor algum; sua relevncia
depende de sua insero no sistema
de produo de conhecimento. Nesse
sentido, o conceito, tambm bastante
disseminado, de sociedade de conhecimento [knowledge society] seria
mais adequado. Mas aqui, novamente
estaramos nos esquecendo de que
todas as sociedades se fundam no
conhecimento.6
A sociedade da informao se ampara na
produo de conhecimento cientfico, sem o
qual no haveria relao econmica. A
globalizao concentra e unifica, de certa
forma, essa difuso das mdias digitais.
Para Jorge Werthein, representante da
Unesco no Brasil, o crescimento das redes
e a aplicao das tecnologias de informao
e comunicao no garantem os fundamentos das sociedades do conhecimento. Segundo Werthein preciso escolher a poltica sobre
as quais se possa ampliar o acesso justo
educao e ao conhecimento7. Para ele, essa
tarefa de todos e se insere no processo
coletivo de superao da excluso digital.
Incluso ou excluso no uma
simples escolha de estar dentro ou fora da
sociedade tecnologizada. A pretensa escolha
representa uma falcia na medida em que,
para uma escolha livre, preciso antes um
conhecimento livre, em que o debate, as
opinies, as especificidades locais e os
objetivos imediatos sejam a representao das
necessidades de uma comunidade contribuindo para uma opo alicerada na convergncia das divergncias.
Vivemos numa falsa concepo de
democracia. Buscamos muito a idia
de consenso, segundo a qual a democracia seria o que h de comum para

todo mundo. Eu acredito que a democracia seja um esforo rduo, para


cada um, de trabalhar com as diferenas. E no conflito que se encontra a democracia, no no consenso.8
No entanto, os modelos atuais de incluso digital refletem, na verdade, um
distanciamento entre a maioria da populao
mundial, que, por sua vez, colabora para o
crescimento da chamada massa de analfabetos digitais. Nesse aspecto essas polticas
reforam a dependncia econmica e principalmente cultural, atrelando o acesso a uma
mudana de atitude social. No basta criar
mecanismos acreditando que a necessidade
puramente tcnica operacional. A incluso
deve passar obrigatoriamente pelo acesso ao
conhecimento antes do acesso s tecnologias, permitindo uma escolha mais livre e
consciente da utilizao destas.
O giz, o quadro negro e um professor frente de trinta ou quarenta
alunos continua sendo a estrutura
bsica da educao formal em uma
sociedade eletrnica, universal,
interdependente. Por outro lado, os
MCM9 tal como so utilizados pela
sociedade de consumo constituem-se
em uma escola mais vertical, com
funes muitas vezes mais alienadoras
e massificantes que a tradicional.10
Nesse panorama a tecnologia permite um
acesso ao meio (internet, TV digital, telefonia mvel) sem um conhecimento do processo de produo da informao, impossibilitando uma leitura representativa do que
transmitido. Reverter esse processo de
padronizao de leitura por uma ausncia de
conhecimento est alm do simples desenvolvimento de ferramentas tecnolgicas mais
modernas mas sempre distantes da realidade
do cotidiano.
No basta apenas depositar na
tecnologia que se apresenta a esperana da
incluso social, preciso permanecer no
caminho buscando as finalidades humanas,
assegurando sociedade uma economia do
conhecimento mais democrtica, que garanta o desenvolvimento do pas e da populao.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


(...) uma nova realidade poltica e
cultural, na qual os diversos atores
sociais indivduos, grupos, instituies, empresas se orientam em
funo de informaes, expectativas
e desejos inspirados em referncias
globais.11
A TV Digital
A presena da televiso na sociedade brasileira extremamente forte. Cada vez mais
somos bombardeados por todos os lados com
informaes e estmulos, nestes tempos em que
se consolida uma sociedade da informao. A
televiso , de longe, o principal meio de
comunicao privilegiado por jovens, adultos
e crianas, em uma realidade em que a leitura
preterida frente s mdias digitais. Estimase que uma criana passe em mdia de trs
a quatro horas por dia em frente TV.12
Hoje inegvel a importncia da TV como
veculo de comunicao popular, haja vista sua
cobertura geogrfica nacional, audincia regional, autonomia de recepo, variedade e
qualidade tcnica de programao.
na convergncia da televiso com a
internet que nasce uma nova possibilidade
de linguagem audiovisual que provocar
mudanas profundas na forma de produzir
e de consumir vdeos que tm como suporte
o computador pessoal. Ao mesmo tempo, a
produo desses novos contedos requer altos
investimentos por parte das empresas de
software, hardware, entretenimento e tecnologias de transporte da informao.
O desafio ser encontrar formas inteligentes de apresentar contedos na TV Digital, que conta com o sincretismo entre os
planos visual, sonoro e verbal.
A televiso, diferentemente do computador,
fica ligada e vai retransmitindo a programao,
havendo ou no algum para assistir.
Broadcast, internet ou banda larga de televiso a cabo, pouco importa. Equipamentos e softwares no so problemas para os
produtores.
Usando hipermdias, sistemas de simulao e redes de aprendizagem cooperativa cada vez mais integrados aos locais
de trabalho, a formao profissional tende
a integrar-se com a produo.13

Apesar de existirem diferenas entre


televiso e internet sobretudo em aspectos
como escolha e tempo a televiso j no
s televiso, uma vez que telecomunicaes e televiso esto se misturando cada vez
mais, e uma hora o produto oferecido pelo
broadcasting tambm vai mudar.
Diante dessa realidade, esta nova TV
passa a representar uma possibilidade importante de incluso social da grande massa da
populao, que no possui acesso ao lazer,
educao, informao a no ser pela televiso.
A transmisso aberta, anteriormente restrita a poucos canais, com a implementao
da tecnologia digital, poder gerar uma
multiplicao de canais oferecidos, permitindo uma democratizao ao acesso da televiso e, desta forma, abrindo a possibilidade
de manifestaes culturais de variados
extratos da sociedade. Com esse aumento da
oferta, a possibilidade de acesso ao meio de
produo televiso tambm poder crescer,
dependendo da forma como forem
implementadas as polticas pblicas de concesso de canais.
Alm disso, o potencial de interao
apresentado por esse novo veculo por meio
do acesso mltiplo (internet-TV) permitiria
uma interferncia dos telespectadores, tanto
no assistir como no participar do fazer,
direcionando os contedos para suas necessidades.
Mas nada disso ser real se as polticas
de relacionamento social no mudarem. De
pouco adiantar um novo jogo se a grande
massa dos jogadores no conhecer as regras,
ou pior, se os detentores do jogo mudarem
as regras a todo o momento ao sabor de seus
interesses pessoais. Excluir a grande massa
da populao do conhecimento do processo
de produo para inclu-la apenas no processo de consumo manter inalteradas as relaes que persistem desde a implementao
da televiso analgica no Brasil.
A televiso digital passaria a ser apenas
mais um instrumento de dominao por parte
da classe dominante e uma novidade
eletrnica para o consumidor/usurio.
Infelizmente o processo de manuteno
do status quo bem mais simples que o
processo de desconstruo. Manter o atual
modelo de concesso com critrios polticos

91

92

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


paternalistas, excluindo grupos representativos da sociedade, fcil. Criar polticas
pblicas com objetivos educativos segundo
os quais simplesmente se ensina o usurio
a ser consumidor passivo tambm fcil.
(...) no se controla a comunicao
audiovisual se no se conhecerem os
mecanismos emocionais e inconscientes a partir dos quais ele atua (...) o
analfabetismo audiovisual mais perigoso que o verbal. O analfabeto verbal
consciente de sua limitao. No
poder ter acesso informao escrita,
mas tampouco poder ser manipulado
por ela. O analfabeto audiovisual, no
entanto, ser presa fcil da manipulao audiovisual, porque ter acesso s
mensagens sem capacidade de anlise
e, ao mesmo tempo, sem uma atitude
de defesa, de controle.14
necessrio que as polticas pblicas
ofeream a possibilidade de abertura da
capacidade de as pessoas realizarem sua
prpria leitura de forma autnoma, sem
interferncias.
A televiso aberta como a conhecemos
hoje no ser a mesma televiso do futuro.
E no sendo mais a mesma, muda a forma
de produzir televiso, a alma da televiso,
e mudam as relaes de foras dos grupos
de mdia.
Consideraes finais
No basta se ter a inteno de estabelecer
uma comunicao dialgica a partir da TV
Digital, preciso se estabelecer um universo
comum de competncias comunicativas que
permitam ao telespectador sua real participao. O uso das tecnologias dever com-

binar a melhor maneira de conseguir uma


interatividade com a presena fsica, que
oferea acesso, disposio para gerar a
capacidade de resolver problemas, e produo dos contedos pela investigao da
comunidade, gerando-se, assim, o desenvolvimento de conhecimento local, respeitandose as especificidades do ambiente. A garantia
da participao dever ser oriunda de investimentos na implementao das polticas
pblicas voltadas a um modelo que contemple os vrios setores da sociedade (pblico,
privado, ONGs, acadmico), representandose como uma poltica de Estado e evitando
uma tendncia inauguralista de governos.
Hoje, estamos cada vez mais conscientes de que o mdium no um
simples meio de transmisso do
discurso, mas que ele imprime um
certo aspecto a seus contedos e
comanda os usos que dele podemos
fazer. O mdium no um simples
meio, um instrumento para transportar uma mensagem estvel: uma
mudana importante do mdium
modifica o conjunto de um gnero de
discurso.15
Nesse sentido, desenvolver a cidadania,
estimular a reflexo e a crtica, provocar o
debate, democratizar a informao so algumas das possibilidades que a televiso digital poder apresentar. Ser isso quando
reivindicado um novo tipo de conhecimento,
um conhecimento por participao.
Conhecer, saber manipular, entender o
modo de expresso da televiso criam uma
competncia importante no sentido de utilizla com eficincia na produo de contedos
esperados pelos telespectadores envolvidos na
comunicao.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Bibliografia
Ferrs, Joan. Televiso Subliminar: socializando atravs de Comunicaes Despercebidas. trad. Ernani Rosa e Beatriz A. Neves.
Porto Alegre, Artmed, 1998.
Foucambert, Jean. Revista Nova Escola,
So Paulo, mar. 1993.
Gianotti, Francesco. Televisione su
misura digitale e satellite: fare e vedere la
nuova tv. Milano, Lupetti, 2001.
Lvy, Pierre. Cibercultura. trad.de Carlos
Irineu da Costa. So Paulo: Editora 34, 1999.
____________ As tecnologias da inteligncia: o futuro do pensamento na era da
informtica.Rio de Janeiro, Editora 34, 1993.
Maingueneau, Dominique. Anlise de
textos de comunicao. So Paulo, Cortez,
2001.
Mattar, Maria Eduarda. Revista
eletrnica do terceiro setor intitulada
Mdia para a infncia: preocupao de
gente grande de 25 de Fevereiro de 2004
11:58h.
Mcluhan, Marshall. Os meios de comunicao: como extenses do homem. So
Paulo, Cultrix, 1964.
Morin, Edgar. A cabea bem-feita: repensar a forma repensar o pensamento. trad.
Elo Jacobina, 9 edio, Rio de Janeiro,
Bertrand Brasil, 2004.
Peruzzo, Ciclia e Brittes, Juara (org.).
Sociedade da Informao e Novas Mdias:
participao ou excluso? So Paulo,
INTERCOM, 2002.
Silveira, Srgio Amadeu da. Excluso Digital, a misria na era da informao. So
Paulo, Ed. Fundao Perseu Abramo, 2001.
_________________________ A parte
que te cabe: entenda os interesses que esto
por trs da reunio de cpula da sociedade
da informao. Revista Educao, So Paulo, set. 2002.
Silva, Ynaray Joana da. Meios de comunicao e educao o rdio, um poderoso
aliado. In Citelli, Adilson (coord.).Outras
linguagens na escola. So Paulo, Cortez,
2000.
Soares, Ismar de Oliveira. Sociedade da
Informao ou da Comunicao? So Paulo,
Cidade Nova, 1996.

Sorj, Bernardo. Brasil@povo.com: a luta


contra a desigualdade na Sociedade da
Informao. Rio de Janeiro, Jorge Zahar Ed.,
2003.
Vivarta, Veet. Que pas este?: pobreza,
desigualdade e desenvolvimento humano e
social no foco da imprensa brasileira. So
Paulo: Cortez, 2003.
(Srie mdia e
mobilizao social: v. 4)
Frum de Polticas Pblicas. http://
www.poli.usp.br/pro/fpp/tvdigital/doc01.htm
Programa Sociedade da Informao:
www.socinfo.org.br
FNDC Frum Nacional pela Democratizao
da
Comunicao
http://
www.fndc.org.br/Data/PropFNDCDocMinicomTVDigital.pdf
Rits (Rede de Informaes do terceiro
Setor).
www.rits.org.br
http://
arruda.rits.org.br/notitia/servlet/
newstorm.notitia.apresentacao.ServletDeSecao?
codigoDaSecao=3&dataDoJornal=atual
Telaviva. News letter Televiso, cinema
e mdias eletrnica. So Paulo, Glasberg,
2004, www.telaviva.com.br

_______________________________
1
FAAP - Fundao Armando lvares Penteado So Paulo Brasil.
2
Nome artstico de Jos Abelardo Barbosa
de Medeiros, nascido em Pernambuco no dia 20
de janeiro de 1916. Comunicador irreverente
trabalhou quase 50 anos no rdio e na televiso.
Popularizou vrias expresses como: roda e
avisa, eu vim para confundir e no para explicar, quem no se comunica se trumbica.
Faleceu em 30 de julho de 1988.
3
Srgio Amadeu da Silveira, A parte que te
cabe: entenda os interesses que esto por trs
da reunio de cpula da sociedade da informao. Revista Educao, So Paulo, set. 2002, p.
64-54.
4
Ismar de Oliveira Soares. Sociedade da
Informao ou da Comunicao? So Paulo,
Cidade Nova, 1996, p.9.
5
Bernardo Sorj. Brasil@povo.com: a luta
contra a desigualdade na Sociedade da Informao. Rio de Janeiro, Jorge Zahar Ed., Braslia,
DF: UNESCO, 2003.
6
Ibid. p.35.
7
Ibid. p.10.
8
Jean Foucambert. Revista Nova Escola,
maro 1993, p.25.
9
MCM, abreviao para Meios de Comunicao de Massa.

93

94

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


10
Ynaray Joana da Silva. Meios de comunicao e educao o rdio, um poderoso aliado.
In Citelli, Adilson (coord.). Outras linguagens na
escola. So Paulo, Cortez, 2000, p.169.
11
Bernardo Sorj. Brasil@povo.com: a luta
contra a desigualdade na Sociedade da Informao. Rio de Janeiro, Jorge Zahar Ed.; Braslia,
DF: UNESCO, 2003, p.12.
12
Maria Eduarda Mattar. Revista eletrnica
do terceiro setor intitulada Mdia para a infn-

cia: preocupao de gente grande de 25 de


Fevereiro de 2004 11:58h.
13
Pierre Lvy. Cibercultura. trad.de Carlos
Irineu da Costa. So Paulo: Editora 34, 1999, p.174.
14
Joan Frres. Televiso Subliminar: socializando atravs de Comunicaes Despercebidas.
trad. Ernani Rosa e Beatriz A. Neves. Porto Alegre,
Artmed, 1998, p.273.
15
Dominique Maingueneau,. Anlise de textos
de comunicao. So Paulo, Cortez, 2001, p. 71-72.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Las nuevas estrategias de las radiotelevisiones pblicas


en las comunidades autnomas1 espaolas
Fernando Sabs Turmo2

Las radiotelevisiones autonmicas como


medios de comunicacin de proximidad
La creacin por parte de los gobiernos
autonmicos espaoles de medios de
comunicacin pblicos, fundamentalmente de
radio y televisin, tuvo su momento cumbre
en la dcada de los 80, etapa en la que se
consolid la descentralizacin poltica y este
proceso tambin se traslad a los medios de
comunicacin. Un buen nmero de
comunidades autnomas se sumaron a esta
iniciativa, mientras que otras quedaron
relegadas tanto por los problemas polticos
que desencadenaron las propuestas para su
formacin como por las limitaciones
econmicas con las que partan.
No obstante, estamos observando en la
actualidad que este fenmeno se ha
reactivado. Territorios tan dispares como el
extremeo, el balear, el asturiano o el
aragons estn dando pasos ms o menos
firmes hacia la creacin de nuevas
televisiones autonmicas, aunque con
propuestas, a priori, mucho ms austeras que
la mayor parte de las impulsadas en los 80
y 90, pero con el objetivo de cubrir un espacio
de comunicacin de proximidad que qued
hurfano.
De todos modos, algunas de estas
iniciativas estn amparadas en grupos de
comunicacin privados, acercndose a la
frmula de televisin autonmica de Canarias,
es decir, la subcontratacin de contenidos a
una o varias empresas privadas (en el caso
de Canarias a un productora controlada
esencialmente por el grupo de comunicacin
Prisa, editor del diario El Pas). sta parece
ser la frmula, por ejemplo, por la que se
est optando en Aragn, mbito en el que
centraremos el tramo final de esta
comunicacin.
Es cierto que este modelo rompe, en parte,
el espritu inicial de las radios y las
televisiones autonmicas, pero permite que

econmicamente estos nuevos canales puedan


ser desarrollados en territorios con baja
poblacin y recursos ms limitados. Sin
embargo, tampoco es una frmula mgica ya
que poner en marcha una corporacin
autonmica supone un gran esfuerzo
econmico.
Legislacin
La legislacin aprobada en Espaa en los
ltimos 25 aos relativa a la televisin ha
sido considerable: el Estatuto Jurdico de la
Radio y la Televisin (1980), la Ley de Tercer
Canal (1983), la Ley de Televisin Privada
(1988), la Ley de Televisin Local (1995),
la regulacin de las emisiones de televisin
por satlite (1992 y 1995) y cable (1995),
entre otras. Sin embargo, todas estas normas
no siempre, y el caso ms evidente es el de
la televisin local, se han cumplido. De todas
maneras, para el tema que estamos analizando
en esta comunicacin nos centraremos en el
Estatuto Jurdico de la Radio y la Televisin
(1980) y en la Ley del Tercer Canal (1983).
Ley 4/1980, de 10 de enero, de Estatuto de
la Radio y la Televisin
Con la llegada de la democracia se decidi
otorgar un estatuto jurdico al ente pblico
de Radio Televisin Espaola (RTVE). Se
aprob el 10 de enero de 1980 y, al ser una
norma bsica, necesitaba de una mayora de
dos tercios del total del Congreso de los
Diputados, lograda con los votos de la Unin
de Centro Democrtico (UCD), coalicin que
en aquel momento gobernaba el pas, y el
principal partido de la oposicin, el Partido
Socialista Obrero Espaol (PSOE).
El Estatuto Jurdico de la Radio y la
Televisin recoge en su artculo 1.2 que tanto
la radio como la televisin son servicios
pblicos esenciales propiedad del Estado,
pero en el artculo 2.2 seala que las

95

96

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


comunidades autnomas podrn gestionar un
canal de televisin, previa autorizacin por
ley de las Cortes Generales.
Asimismo, en el artculo 13, se aade que
RTVE, a travs de su organizacin territorial,
deber elaborar una propuesta de
programacin especfica de radio y televisin
que ser emitida en el mbito territorial de
la nacionalidad o regin que corresponda,
salvaguardando el porcentaje y distribucin
de horas establecidas para la programacin
nacional que el Gobierno fijar anualmente
a propuesta conjunta del consejo de
administracin y del director general de
RTVE.
El Estatuto Jurdico de la Radio y la
Televisin abra la posibilidad, por un lado,
a la descentralizacin comunicativa a travs
de centros territoriales de RTVE y, por otro,
a la aparicin de entes de radio y televisin
autonmicos dependientes de las
comunidades autnomas. No obstante, ste
era nicamente un primer paso que deba
consolidarse posteriormente con otra ley, la
que regulara la concesin de canales a las
administraciones autonmicas.
Ley 46/1983, de 26 de diciembre, reguladora
del Tercer Canal de Televisin
El Estatuto Jurdico de la Radio y la
Televisin recoga en el artculo 2.2 que las
comunidades autnomas podran gestionar un
canal de televisin con el consentimiento de
las Cortes Generales. Este hecho motiv que
se regulara esta transferencia de gestiones
mediante la Ley 46/1983 de 26 de diciembre,
aunque sin olvidar que la propiedad del
servicio de televisin y radio continuaba
siendo del estado (Artculo 1).
Se autoriza al Gobierno para que
tome las medidas necesarias para la
puesta en funcionamiento de un tercer
canal de televisin de titularidad
estatal y para otorgarlo, en rgimen
de concesin, en el mbito territorial
de cada Comunidad Autnoma, previa
solicitud de los rganos de Gobierno
de estas, y en los trminos previstos
en los respectivos Estatutos de
Autonoma, en el Estatuto de Radio
y Televisin, en sus disposiciones

complementarias de orden tcnico y


en la presente Ley.
Esta ley signific el impulso definitivo
para que las comunidades autnomas pudieran
disponer de un canal de televisin, aunque
algunas, como es el caso de Catalua y
Euskadi, ya haban comenzado sus emisiones
de forma alegal, aspecto que se convirti en
una medida de presin para regular esta
descentralizacin comunicativa. Exista en
este momento en determinadas demarcaciones
la necesidad de contar con unos medios
propios dependientes de los gobiernos
autonmicos, sobre todo, en aquellas zonas
con una lengua propia diferente al castellano.
Fundamentalmente estamos hablando, en un
primer momento, de Euskadi y Catalua y
posteriormente tambin de Galicia. Vean a
estas nuevas corporaciones de medios como
una herramienta que demostraba su hecho
diferencial y una forma de trasladar la
descentralizacin poltica tambin a los
medios de comunicacin porque, salvando las
distancias, los modelos escogidos repitieron
el planteamiento de Radio Televisin
Espaola. Estos medios pblicos fueron
utilizados como un elemento ms para
fomentar el desarrollo de las lenguas propias
y a la vez tambin rompan con el monopolio
informativo en televisin que hasta ese
momento siempre haba tenido el Estado a
travs de las dos cadenas de Televisin
Espaola y de sus desconexiones territoriales
que eran catalogadas de insuficientes desde
las autonomas. La Ley 46/1983 hablaba de
gestin directa por parte de las comunidades
de sus radios y televisiones. Este aspecto est
siendo cuestionado desde hace varios aos
con propuestas como la de la Televisin
Canaria, modelo que propone la
subcontratacin de la programacin a una
empresa privada. En un proceso similar est
el ente pblico valenciano, es decir, en un
intento de privatizacin del servicio. Sin
embargo, de momento esta propuesta no
puede llevarse a cabo despus de la sentencia
que dict un juez y en la que indicaba que
esta privatizacin iba en contra de dos leyes:
la ley de Creacin de la Radio Televisin
Valenciana y la Ley del Tercer Canal. No
obstante, la direccin de este ente ha recurrido
la decisin. Uno de los aspectos que lleva

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


a dudar de este sistema es el posible control
desde los parlamentos autonmicos de la
programacin que se emite, por lo que para
ello se debe articular perfectamente cual es
la forma que se establece. De todos modos,
no es sino institucionalizar y regular la
participacin de la empresa privada en las
televisiones y radios autonmicas, aspecto
que tambin se produce en la actualidad en
aquellas que todava son gestionadas
directamente desde los gobiernos autnomos.
Los nuevos proyectos de corporaciones de
medios autonmicos
Espaa cuenta en estos momentos con
ocho corporaciones de radio y televisin
autonmicas, aunque esta cifra podra
aumentar en breve si se consolidan proyectos
como los de Illes Balears, Asturias,
Extremadura y Aragn que estn en fase de
concrecin. Las comunidades que ya cuentan
con radiotelevisiones propias son: Euskadi
(1982), Catalua (1983), Galicia (1985),
Andaluca (1988), Madrid (1989), Pas
Valenciano (1989), Canarias (1999) y Castilla
La Mancha (2001).
Las radios autonmicas nacen en el
Estado espaol como respuesta al
deseo de autogobierno expresado,
reiteradamente, por los ciudadanos de
territorios histricos y regiones que
se constituyen en Comunidades
Autnomas, profesionales polticos,
gente de la calle, intelectuales, artistas
... se suman al deseo de unos medios
propios de comunicacin para cada
nacionalidad o regin (Peafiel,
1992:57).
Esta afirmacin queda corroborada con
la decisin de la puesta en marcha de sus
corporaciones por parte de dos de las
denominadas nacionalidades histricas 3,
Euskadi y Catalua, de forma previa a la
aprobacin de la Ley del Tercer Canal y en
el momento en el que se estaba discutiendo
cmo redactar esta norma. Incluso, en ese
momento, destacados polticos espaoles
argumentaban que estos medios autonmicos
slo podan ir destinados a las comunidades
histricas. Con mayor o menor facilidad, se

han podido crear corporaciones pblicas de


radiotelevisin en las autonomas, aunque s
es cierto que los distintos gobiernos de
Madrid, incluso de diferente signo poltico,
han dificultado a determinados territorios
desarrollar sus iniciativas comunicativas. De
esta forma, observamos los problemas que
tuvo la Televisin Canaria para comenzar sus
emisiones ya que se aseguraba que su modelo
de gestin poda no ser compatible con la
ley o el cierre de la experiencia de televisin
extremea (Canal Sur Extremadura), entre
otros.
Los proyectos de Aragn, Asturias,
Extremadura e Illes Balears
Aragn, Asturias, Extremadura e Illes
Balears estn en la actualidad en proceso de
crear una televisin autonmica y en algn
caso tambin una radio. Estas cuatro
comunidades estn dando pasos firmes para
contar con estos nuevos entes. Una
caracterstica comn tienen estos cuatro
proyectos y es el convencimiento de los
gobiernos que los impulsan, no todos del
mismo signo poltico, de la necesidad de
limitar el gasto y evitar que se disparen los
costes como ha sucedido en otras iniciativas
similares. As, el Consejo de Ministros del
12 de marzo de 2004 concedi el tercer canal
de televisin a Extremadura y Baleares.
Aragn est muy cerca de conseguir
finalmente tener su propia televisin. En esta
Comunidad, de momento, solamente se
plantea este medio, aunque tambin es cierto
que no se ha descartado tampoco la
posibilidad de contar con una radio. Todas
las formaciones polticas parecen, al menos
de momento, decididas a dar el respaldo
definitivo a este proyecto, aunque tambin
es probable que las discusiones lleguen en
el momento en el que se decida el modelo
de programacin y de gestin. Hay una
amplia mayora que apostara por la
subcontratacin de toda o parte de la
programacin a un grupo empresarial privado.
Desde el Ejecutivo se baraja una fecha para
el inicio de las emisiones, el 23 de abril de
2005, coincidiendo con la festividad de San
Jorge, patrn de Aragn.
Asturias se ha planteado poner en marcha
su radiotelevisin autonmica a finales de este

97

98

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


ao o comienzos del prximo, aunque se
podra retrasar por problemas legales. El ente
contar con una televisin, una radio y un
portal de internet. El primer paso que se debe
llevar a cabo es el nombramiento del Consejo
de Administracin que en principio podr ser
elegido por mayora simple despus de que
la Ley de Acompaamiento de Presupuestos
de 2004 modificara este aspecto.
Anteriormente se necesitaba disponer de una
mayora de dos tercios del Parlamento, por
lo que se encontraba con la oposicin del
Partido Popular (PP). De todos modos, este
cambio podra quedar paralizado ya que el
Gobierno del Estado present el pasado 6 de
febrero de 2004 un recurso de
inconstitucionalidad contra la ley que vari
el sistema de eleccin del Consejo de
Administracin. Si este recurso fuera
admitido a trmite por el Tribunal
Constitucional la norma quedara suspendida
de forma inmediata, aunque esta paralizacin
se debera ratificar o levantar en un plazo
no superior a cinco meses.
Extremadura tambin est dando pasos
para desbloquear la situacin de su canal
autonmico. Para ello, el Partido Socialista
(PSOE) e Izquierda Unida (IU) han llegado
a un acuerdo con el fin de presentar
enmiendas parciales para reformar la Ley de
2000 de Creacin de la Corporacin
Extremea de Medios Audiovisuales. El
principal cambio que se propone es que si
no se puede conformar en Consejo de
Administracin por falta de consenso sea el
Consejo Asesor de Radiotelevisin Espaola
en Extremadura quien asuma sus funciones.
Con este planteamiento se pretende evitar un
posible veto del Partido Popular a la
conformacin del Consejo de Administracin
y de esa forma se impedira que el proyecto
quedara de nuevo en punto muerto.
Illes Balears est perfilando su modelo
de televisin y radio autonmico. El Ejecutivo
ha asegurado que las emisiones comenzarn
el 1 de marzo de 2005 y que la lengua
vehicular ser el cataln. S ha dejado claro
el Gobierno balear su decisin de crear
tambin una radio autonmica para la que
ya ha conseguido legalizar frecuencias. La
Comisin de Gestin Directa de Frecuencias,
dependiente del Ministerio de Ciencia y
Tecnologa, aprob el pasado 5 de febrero

de 2004 la concesin de las frecuencias por


las que emitir la radio autonmica en las
tres islas, atendiendo a la peticin que haba
efectuado el Ejecutivo presidido por Jaume
Matas. Asimismo, esta Comunidad tambin
ha recibido la concesin del tercer canal de
televisin.
La televisin aragonesa: una propuesta que
empieza a ver la luz tras 17 aos
La historia de la Radio Televisin
Aragonesa (RTVAR) est salpicada de
polmica desde un comienzo. Las trifulcas
entre los diferentes partidos polticos en
relacin a este asunto han sido constantes y
se han repetido en todas las legislaturas. Pese
a que parece que en los ltimos tiempos el
consenso puede haber hecho su aparicin s
habr que estar muy atentos al momento en
el que primero se decida la forma de gestin
del ente y su programacin y posteriormente
la adjudicacin, si es que se produce, a algn
grupo o grupos de comunicacin de una parte
o de la totalidad de sus contenidos. En los
prximos meses, Aragn deber establecer el
modelo de televisin que desea aplicar ya que
segn se ha apuntado las emisiones podran
empezar en un ao.
Se puede decir que la radiotelevisin
aragonesa hizo su aparicin el 15 de abril
de 1987, cuando las Cortes de Aragn
aprobaron la Ley 8/1987 de Creacin,
Organizacin y Control Parlamentario de la
Corporacin Aragonesa de Radio y
Televisin. De todos modos, este surgimiento
fue ficticio ya que despus de 17 aos los
aragoneses seguimos sin poder disfrutar de
una televisin y de una radio propia.
El hueco que ha dejado vacante en este
tiempo la fallida RTVAR ha llevado a que
varios grupos de comunicacin privados
pusieran en marcha su propia televisin,
algunas con vocacin autonmica, aunque es
cierto que slo una ha llevado su seal a
prcticamente toda la Comunidad: Antena
Aragn, la televisin que emite desde el
edificio que se construy en los inicios de
los 90 para albergar la corporacin pblica
que despus no se cre.
La crispacin ha sido la nota caracterstica
de todos los intentos que se han llevado a
cabo en Aragn para poner en marcha su

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


radiotelevisin, una situacin que podra
haber cambiado en la actualidad, ya que
parece que todas las formaciones polticas
estn, a priori, dispuestas a dar su apoyo al
proyecto que en estos momentos est
impulsando el Gobierno autonmico, formado
por el PSOE -fuerza mayoritaria- y el Partido
Aragons (PAR).
Oficialmente no existe un modelo
definido de cmo ser la televisin pblica
aragonesa, aunque todo parece indicar que
se optar por uno similar al utilizado en
Canarias, es decir, la contratacin de la
programacin a una o varias empresas,
aunque con algunas diferencias, entre ellas
podra estar el deseo del Ejecutivo autnomo
de subcontratar toda la programacin con la
excepcin de los espacios informativos. De
todos modos, lo que s es definitivo es que
el edificio desde el que emitir la televisin
aragonesa ser el que se construy para tal
fin en los inicios de la dcada de los 90.
El mismo que actualmente utiliza Antena
Aragn, televisin controlada por Caja
Inmaculada, pero en la que tambin participan
como socios minoritarios, y algunos con
muchas ganas de dejar de serlo, Ibercaja,
Heraldo y Radio Zaragoza.
En estos momentos est claro que la
intencin del Ejecutivo autonmico es poder
contar con todos estos grupos comunicativos
que tienen experiencia en el audiovisual
aragons, es decir, Radio Zaragoza, Heraldo
y las dos cajas de ahorros (CAI e Ibercaja)
e integrarlos en su proyecto sin cerrar las
puertas a otras empresas. La forma en que
buscar el acuerdo es una incgnita y a la
vez ser complicado, ya que las prdidas que
arrastra Antena Aragn estn siendo uno de
los caballos de batalla en las conversacionesnegociaciones que ya se han producido.
Tambin existen otros grupos interesados en
participar, como es el caso de Z a travs de
El Peridico de Aragn, al igual que no es
descartable la posible entrada de forma muy
minoritaria de El Diario del Alto Aragn,
publicacin de la provincia de Huesca.
Ante esta situacin se encuentra en estos
momentos el Gobierno de Aragn, pero lo
que s comienza a ser una realidad es que
esta Comunidad contar en 2005 con una
televisin autonmica, 18 aos despus de
que se aprobara la Ley 8/1987 de Creacin,

Organizacin y Control Parlamentario de la


Corporacin Aragonesa de Radio y
Televisin.
Proyectos aragoneses de televisin local con
vocacin autonmica
El hueco que ha dejado vacante en estos
ltimos 17 aos la fallida RTVAR ha llevado
a que varios grupos de comunicacin privados
pusieran en marcha su propia televisin,
algunas con una vocacin autonmica, aunque
es cierto que solamente una ha conseguido
llevar su seal a prcticamente toda la
Comunidad: Antena Aragn, impulsada en
estos momentos por Caja Inmaculada.
Encontramos otros tres proyectos interesantes
por la importancia de los grupos que los
promueven: RTVA, Localia Zaragoza y
Localia Huesca.
De todas formas, stas no son los nicas
televisiones locales en Aragn sino que en
toda la autonoma existen 25, aunque no todas
ellas son profesionales y algunas son de
propiedad pblica.
Antena Aragn
Desde el Grupo Rey (empresa de
comunicacin local), adjudicatario de la
explotacin del Centro de Produccin
Audiovisual ubicado en el edificio que se
construy para albergar la televisin
aragonesa y que qued sin uso tras fracasar
el proyecto en los primeros aos de los 90,
se apost en 1997 por crear su propia
televisin local para Zaragoza. Para ello
decidi la compra de Zaravisin, un canal
que ya funcionaba en aquellos momentos.
Comenz sus emisiones en pruebas en
diciembre de 1997, la programacin regular
la inici en el mes de febrero de 1998.
Tambin se vari el nombre al operador y
pas a denominarse Aravisin. No obstante,
esta situacin no se convirti en la definitiva
ya que el 21 de septiembre de 1998 se cre
Antena Aragn, que reciba la herencia de
las dos anteriores, pero que tena la intencin
de convertirse en una especie de televisin
autonmica de carcter privado.
Una de las principales novedades que se
dio en el momento en que apareci Antena
Aragn fue que este operador tambin se

99

100

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


poda ver en Huesca por medio de un acuerdo
con la sociedad Tele Huesca SL, que
pertenece a Radio Huesca (Ibercaja). Desde
la capital oscense se realizaban una serie de
desconexiones en las que se incorporaban
espacios propios. Sin embargo, Tele Huesca
dej de emitir la programacin de Antena
Aragn el 15 de septiembre de 2001,
incorporndose a la red Localia.
A finales de 2000, Antena Aragn sufri
importantes variaciones en su accionariado.
En ese momento pas a estar formado por
los siguientes socios: Aragn de
Comunicacin Audiovisual SA (ACASA),
grupo de empresarios e inversores locales;
Promocin, Imagen y Comunicacin SA
(PIC), filial de Estudio de Comunicacin SA,
empresa que opera a nivel estatal; Ibercaja,
primera entidad financiera de Aragn;
Heraldo de Aragn, lder de la prensa
regional, y Grupo Prisa, propietario de Radio
Zaragoza. Fue en ese momento cuando
Heraldo de Aragn y Radio Zaragoza se
hicieron con el control de la red, aunque no
dur mucho este proyecto que hubiera podido
ser el precedente de la televisin aragonesa
pblica tal y como se entiende en la actualidad
ya que prcticamente todos los grandes
grupos de comunicacin que ahora tienen su
propia emisora estaban alrededor de un nico
proyecto, Antena Aragn. En noviembre de
2001, de nuevo se produjeron novedades.
Caja Inmaculada (CAI) adquiri el 50% de
ACASA, quedando la otra mitad en manos
del Grupo Rey. Asimismo, Aragn de
Comunicacin Audiovisual obtuvo la mayora
en el consejo de administracin al hacerse
con las acciones que estaban controladas por
PIC. Este cambio llev a la CAI a tomar
el control de Antena Aragn y que tanto Radio
Zaragoza como Heraldo quedaran
desplazados de la emisora. Ambos todava
mantienen un volumen mnimo de acciones,
aunque han diseado sus propios proyectos
televisivos, primero de forma conjunta y ms
tarde individualmente.
Antena Aragn realiz una apuesta
importante en 2003 y decidi llevar su seal
a prcticamente todo el territorio aragons,
entre otros aspectos, con el fin de posicionarse
ante una posible subcontratacin de la futura
televisin autonmica pblica.

Localia Zaragoza
La presencia de Localia en Zaragoza con
programacin propia es reciente, en concreto,
desde 2003. Anteriormente, s se poda
sintonizar, aunque con una calidad mnima,
la parrilla generalista de esta televisin pero
sin desconexiones. Actualmente, estn en fase
de expansin. Este proyecto de Localia
Zaragoza surge despus de que se rompiera
el acuerdo al que haban llegado Radio
Zaragoza y Heraldo de Aragn para crear una
televisin de mbito regional con el soporte
programtico de Localia. Este pacto llev a
que Pretesa (Prisa) y Heraldo compraran lo
que se haba conocido hasta entonces como
Zaragoza Televisin o Canal 60, una
televisin local zaragozana. Sin embargo, en
verano de 2002 comenzaron los problemas
y definitivamente cada empresa empez a
preparar su proyecto televisivo en solitario.
RTVA
Radio Televisin Aragonesa (RTVA) es
el nombre comercial de la televisin que
impulsa el grupo Heraldo de Aragn y que
se puede ver en buena parte del territorio
aragons desde el 5 de marzo de 2003, aunque
est destinada fundamentalmente para
Zaragoza. La cadena lleg a un acuerdo con
el Grupo Correo, con Atlas-Une y con la
cadena musical MTV para completar su
parrilla que tiene un volumen importante de
programacin propia.
Localia Huesca
La red, que anteriormente se denominaba
Antena Aragn Huesca, es propiedad de Tele
Huesca SL, una sociedad perteneciente al
grupo de Radio Huesca, controlada por
Ibercaja. Este operador de televisin apareci
el 9 de agosto de 1998 coincidiendo con las
fiestas de San Lorenzo, patrn de Huesca.
Naci con el nombre de Aravisin, antigua
denominacin de Antena Aragn. Tele Huesca
SL lleg a un acuerdo de colaboracin con
el operador zaragozano con el fin de cubrir
con la programacin de ste buena parte de
su parrilla. Sin embargo, el 15 septiembre
de 2001, Tele Huesca dej de conectar con

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Antena Aragn (Zaragoza) y se incorpor a
Localia. Esta emisora ha hecho una apuesta
fuerte por intentar llegar a prcticamente toda
la provincia.
Tendencias de futuro de las radiotelevisiones
pblicas autonmicas en Espaa
Uno de los principales retos que estn
afrontando en estos momentos y que es
necesario que resuelvan definitivamente este
tipo de radiotelevisiones, pero tambin el resto
de medios de comunicacin pblicos, es la
financiacin. La racionalizacin del gasto debe
ser fundamental para evitar que se llegue a un
grado de insostenibilidad que impida desarrollar
estos y otros proyectos de comunicacin
impulsados por las diferentes administraciones.
Por el contrario, tambin hay que tener
en cuenta que estas radiotelevisiones son el

espejo de un colectivo y en este sentido los


contenidos que se ofrecen deben tener un
grado de calidad que permita a los habitantes
identificarse con estos productos, tanto a nivel
de consumo como por ofrecer espacios
prximos.
Otro aspecto relevante es la relacin de
estos medios con la poltica. Es diferente
hablar de politizacin que de control poltico.
La politizacin es claramente negativa ya que
supone la utilizacin de los medios por parte
de los gobiernos de los que dependen,
mientras que estas radios y televisiones deben
tener un control poltico tal y como se indica
en las leyes aprobadas. Es necesario una
reforma que les lleve a funcionar como
autnticos medios pblicos y que les permita
actuar con libertad y sin estar sometidos a
las presiones del partido poltico que controla
la institucin de la que forman parte.

101

102

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Baget, J. M. Histria de la televisi a
Catalunya, Barcelona, Ed. Centre
dInvestigaci de la Comunicaci, 1994.
Garitaonanda, C. Las televisiones
regionales en el marco europeo, en Telos,
Madrid, nm. 45, marzo-mayo 1996, pgs.
53-58.
Moragas, M.; Garitaonanda, C.; Lpez,
B (Ed.) Televisin de proximidad en Europa.
Experiencias de descentralizacin en la era
digital, Barcelona, Ed. Aldea Global, 1999.
Peafiel, C. Las radios autonmicas y
transformaciones de la radio entre 19801990, Leioa, Ed. Servicio Editorial de la
Universidad del Pas Vasco, 1992.
Peafiel, C.; Ibez, J.l.; Castilla, M.
La televisin que viene, Bilbao, Ed.
Departamento de Periodismo de la UPV/
EHU, ETB y Diputacin Foral de Bizkaia,
1991.
Prez rnia, J.R. (Ed.) La nueva
perspectiva audiovisual. El reto de la
televisin pblica regiona Madrid, Ed.
Telemadrid, 1995.
sabs, F. La radio y la televisin local
en Aragn, Lleida, Ed. Milenio, 2002.
Fuentes hemerogrficas
Acuerdo para elegir el Consejo de la
Corporacin de Radio y Televisin. En
Diario del Alto Aragn. 25/03/2004.
lvarez Amarro, J. El Consejo Asesor
de RTVE dirigir la TV regional si no hay
acuerdo poltico. En El Peridico de
Extremadura.16/03/2004.
Aragn tendr su propia radiotelevisin
autonmica, tanto en analgico como en
digital. En Noticiasdot.com (http://
www.noticiasdot.com). 24/02/2004.
Biel tendr el proyecto de televisin
autonmica en febrero. En El Peridico de
Aragn. 17/12/2003.
Blasquiz, C. La DGA ya tiene lista la
peticin a Madrid del tercer canal de TV.
En El Peridico de Aragn. 16/12/2003.
CHA condiciona su s a la TV
autonmica. En El Peridico de Aragn. 06/
11/2003.

El acuerdo sobre la radiotelevisin


autonmica de Aragn, a un paso de cerrarse.
EnEl Peridico de Aragn. 10/02/2004.
El Gobierno aprueba la ley de
acompaamiento que pretende sortear el
rechazo del PP a la televisin autonmica.
En El Comercio Digital (http://
elcomerciodigital.com). 21/11/2003.
El Gobierno de Aragn solicita la
concesin de un canal de televisin
autonmica. Europa Press. 16/12/2003.
El Ministerio recurrir la radio TV
regional si lo hace el PP. En La Voz de
Asturias. 09/12/2003.
El Principado utiliza la Ley de
Acompaamiento para sacar adelante la
radiotelevisin autonmica. En Radio
Asturias.com (http://www.radioasturias.com).
21/11/2003.
Enguita, J.R.; Villa, O. El Gobierno del
Estado frena la televisin autonmica con un
recurso de inconstitucionalidad. En El
Comercio
Digital
(http://
www.elcomerciodigital.com). 07/02/2004.
La direccin de Canal 9 confirma que
ha recurrido la sentencia que paraliza la
privatizacin del ente. En Las Provincias.
04/03/2004.
La sociedad aragonesa cree beneficioso
que haya una televisin autonmica En El
Peridico de Aragn. 20/12/2003.
La televisin autonmica de Asturias
podra emitir a finales de 2004. En Cine
por la red (http://www.portalred.com). 27/11/
2004.
La televisin autonmica de Baleares
comenzar sus emisiones el 1 de marzo de
2005. En Europa Press. 24/03/2004.
Las Cortes de Aragn aprueban tres
mociones para el impulso de una
radiotelevisin autonmica. En Cine por la
red (http://www.portalred.com). 27/11/2003.
Movimientos
para
crear
la
radiotelevisin extremea. En El Peridico
de Extremadura. 17/02/2004.
Pallero, L. Negar el PP la televisin
por tercera vez? En El Peridico de
Extremadura. 19/02/2004.
Pons, J. La televisin balear utilizar el
cataln como lengua vehicular. En Avui. 25/
03/2004.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


PSOE y PAR tendrn la mayora en el
consejo de la TV autonmica. EnEl
Peridico de Aragn. 22/02/2002
Ruiz, M. A. Echa a andar la radiotelevisin
balear. En El Mundo. 04/02/2004.
Ruiz, M. A. El Gobierno autoriza en
tiempo rcord la radio autonmica balear y
le asigna frecuencias en tres de las islas.
En El Mundo. 06/02/2004.
Sabs, F.; Viudas, A. Mapa interactivo
de las emisoras de radio y televisin en
Aragn. En dialectus.com (http://
w w w. d i a l e c t u s . c o m / f e r n a n d o s a b e s /
mapainteractivo-emisoras-ragon/index.html),
2002.

_______________________________
1
El artculo 143.1 de la Constitucin Espaola
seala que en el ejercicio del derecho a la

autonoma reconocido en el artculo 2 de la


Constitucin, las provincias limtrofes con
caractersticas histricas, culturales y econmicas
comunes, los territorios insulares y las provincias
con entidad regional histrica podrn acceder a
su autogobierno y constituirse en Comunidades
Autnomas con arreglo a lo previsto en este Ttulo
y en los respectivos Estatutos.
2
Departamento de Periodismo y Ciencias de
la Comunicacin de la Facultad de Comunicacin
de la UAB.
3
El ttulo VIII de la Constitucin Espaola
analiza la organizacin territorial del Estado. Se
incluy la reivindicacin de los derechos de algunas
nacionalidades histricas (Euskadi, Catalua y
Galicia). El modelo de descentralizacin poltica
adoptado en aquel momento pretenda, por un lado,
satisfacer el deseo de las nacionalidades histricas
y, por otro, permitir un desarrollo menor y ms
lento de la autonoma para el resto de territorios.
As se consider dos formas de acceder a la
autonoma a travs de los artculos 151 y 143.

103

104

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

A universalizao do servio telefnico no Brasil1


Hans-Jrgen Michalski2

Telefonia muito cara para o cidado brasileiro.3


Miro Teixeira
(Ministro das Comunicaes)

Segundo a Lei Geral das Telecomunicaes Brasileiras, valem para os servios de


telecomunicaes em regime pblico obrigaes de universalizao e de continuidade,
as quais a prpria Unio compromete-se a
assegurar. A lei define obrigaes de
universalizao como as que objetivam
possibilitar o acesso de qualquer pessoa ou
instituio de interesse pblico ao servio de
telecomunicaes, independentemente de sua
localizao e condio scio-econmica, bem
como as destinadas a permitir a utilizao
das telecomunicaes em servios essenciais
de interesse pblico. O poder pblico tem
o dever de garantir, a toda a populao, o
acesso s telecomunicaes, a tarifas e preos razoveis, em condies adequadas e o
usurio tem o direito de acesso aos servios
de telecomunicaes, com padres de qualidade e regularidade adequados sua natureza, em qualquer ponto do territrio
nacional. Essas caractersticas do servio
pblico de telecomunicaes no Brasil correspondem ao conceito de universalizao,
tal como definido tambm pela Comisso
Europia:
Servio universal significa um conjunto
definido de servios de determinada qualidade que est disponvel a todos os usurios
independentemente da localizao geogrfica deles e, a luz de condies nacionais
especficas, a um preo razovel.4
Esses critrios fundamentais do servio
universal - contidos nas duas definies
citadas acima, quais sejam: a acessibilidade,
a disponibilidade e a qualidade do servio
para todos os clientes - so termos da eficincia e da distribuio do bem-estar

econmico e formam o modo econmico do


conceito universal service, cujas origens so,
em geral, atribudas construo do monoplio privado nas telecomunicaes pela
American Telephone & Telegraph (AT&T)
nos Estados Unidos (Michalski, 1997: 7582 e Tapia/Dalmazo, 1999). Mas, segundo
Verhoest, as origens da noo de servio
universal na Europa podem ser regressadas
na histria at o sculo XIX. Contudo, o
uso desse termo s entrou recentemente no
resto do mundo, a partir do desencadeamento
da onda da liberalizao. E, tambm, no
Brasil, ao contrrio do que Tapia/Dalmazo
afirmam, uma poltica de universalizao
recorrendo explicitamente ao termo universal service no existia na poca do Sistema
Telebrs. No havia nenhuma necessidade
de elaborar obrigaes de servios explcitas sob o monoplio pblico anterior, pois
era suposto que o estado agisse no interesse
pblico.
Realmente, os critrios de servio de
acessibilidade, disponibilidade e qualidade
de servio descrevem um output produto que
coincide aproximadamente com a definio
clssica de eficincia econmica. Produtos
ou servios seriam, primeiro, oferecidos ao
mais baixo custo possvel, isto , refletiriam
timos custos de produo (disponibilidade); segundo, distribudos otimizadamente
entre os membros da sociedade, estando
dadas suas rendas disponveis (acessibilidade); e, terceiro, haveria um timo nvel de
inovao (qualidade). Em outras palavras,
em uma economia perfeita com mercados
de telecomunicao perfeitamente maduros
no existiria necessidade de regulamentao
de servio universal. Desta perspectiva,
obrigaes de servio universais s so
incentivos reguladores para favorecer os
efeitos que podem ser supostos a um
mercado de telecomunicao competitivo e
maduro.

105

106

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


No Brasil, as obrigaes de universalizao sero objeto de metas peridicas,
confor-me plano especfico, o Plano Geral
de Metas de Universalizao, PGMU, elaborado pela Agncia e aprovado pelo Poder
Executivo. Essas metas para a progressiva
universalizao do Servio Telefnico Fixo
Comutado (STFC) prestado no regime pblico a serem cumpridas pelas Concessionrias do servio so detalhadas, por Concessionria, nos respectivos contra-tos de
concesso. Tanto para os acessos individuais quanto para os acessos coletivos (Telefone de Uso Pblico, TUP) esto fixadas
metas quantitativas exatas nos anexos do
decreto do Presidente.5 Alm disso, as concessionrias devem cumprir certas densidades para telefones de uso pblico no fim
de 2003 e de 2005. Elas devero implantar tambm o STFC, com acessos individuais, em todas as localidades conforme um
cronograma em que a obrigao ao atendimento depende da grandeza das localidades (medida por habitantes), diminuindo
a grandeza mnima das localidades a serem
atendidas no decorrer do tempo. Tambm
para o acesso coletivo em localidades ainda
no atendidas pelo STFC vale tal
cronograma. Cada uma dessas localidades
dever dispor de pelo menos um Telefone
de Uso Pblico (TUP), instalado em local
acessvel, vinte e quatro horas por dia, com
capacidade de originar e receber chamadas
de longa distncia nacional e internacional. Tais cronogramas existem, igualmente, para:
- o atendimento das solicitaes de acesso individual, nas localidades com STFC;
- o atendimento dos deficientes auditivos e de fala, em localidades com STFC, com
acessos individuais;
- a ativao de telefones de uso pblico
nos estabelecimentos de ensino regular e em
institui-es de sade, em localidades onde
o servio estiver disponvel6;
- a disponibilidade de acesso a TUP em
localidades com STFC, com acessos individuais.7
Apesar dos cronogramas, deve ser feita
a crtica de que o PGMU no tem uma
perspectiva de longo prazo para a

universalizao do acesso telefnico. 8 As


metas quantitativas para os acessos individuais estiveram fixadas somente para o
perodo de trs anos, de 1999 at 2001.
Depois do cumprimento dessas metas pelas
concessionrias, no existem novas metas
quantitativas, a no ser que a negociao
das prorrogaes dos contratos das concessionrias resulte em metas quantitativas que possam estar em vigor a partir
de 2006.
Todavia, o cumprimento do PGMU,
consequentemente a antecipao do cumprimento das suas metas, levou o Brasil a quinta
posio mundial, no que se refere a nmero
de telefones fixos instalados. Em nmero de
telefones celulares, o Brasil est entre os dez
primeiros pases (Quadros, 2002: 300). O
nmero absoluto de acessos fixos comutados
instalados pde ser aumentado cerca de 2,5
vezes num perodo de quase quatro anos e
meio, de julho de 1998 at novembro de 2002.
Nesta ltima data, o Brasil tinha 49.410.000
acessos, o que supera a meta em 9,5 %. O
nmero absoluto corresponde a uma
teledensidade de 28,8, que corresponde a mais
que 2,5 vezes a teledensidade em julho de
1998.9 Quanto ao Servio Mvel Celular,
33.271.00 pessoas - ou 19,4 pessoas por grupo
de 100 - dispunham de um acesso, no fim
do ano de 2002. Esse nmero quase 6 vezes
maior do que o nmero de celulares em julho
de 1998. Alm disso, o nmero dos TUPs
em servio aumentou de 547.000, em julho
de 1998, para 1.367.000, em novembro de
2002. A densidade dos TUPs por 1000
habitantes nesse tempo era 8 e superou a meta
em 9,2 %.
Considerando os domiclios, e no os
indivduos, a situao da infra-estrutura de
telecomunicaes melhorou bastante no
perodo de 1999 at 2001. A cota de posse
dos domiclios particulares permanentes de
telefones subiu para 37,6%, em 1999, e
chegou em 2001 a 58,9 %. Alm disso, 7,8
% dos domiclios tinham acesso somente ao
celular. Com isso dois teros dos domiclios
tinham um acesso telefnico, alm de acesso
aos TUPs (Ministrio do Planejamento, 2002).
Sem dvida, o desenvolvimento da rede
brasileira de telecomunicaes impressio-

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


nante. Mas, uma anlise mais profunda do
desenvolvimento dos nmeros de acessos
fixos instalados, revela que sua dinmica
diminuiu no decorrer do perodo de dezembro de 1998 at novembro de 2002.10 De
dezembro de 1998 at dezembro de 2000,
o salto de aumento de acessos telefnicos foi
de 16.208.000. No perodo seguinte, de
dezembro de 2000 at novembro de 2002,

esse salto foi apenas de 11.070.000. Considerando os aumentos nos anos singulares,
podemos constatar que a partir de 2000 esses
saltos dos nmeros se reduziram. Isso vale
tambm para a telefonia mvel. No caso dos
TUPs, a evoluo dos aumentos est invertida, ou seja, os saltos aumentaram at 2001
e no ano de 2002 o nmero dos telefones
pblicos diminuiu.

Tabela I: Aumentos absolutos dos acessos telefnicos


Periodo

Acessos fixos

TUPs

Celulares

1998-1999

5.634.000

150.000

7.633.000

1999-2000

10.574.000

169.000

8.155.000

2000-2001

9.448.000

469.000

5.557.000

2001-2002

1.622.000

- 11.000

4.526.000

Fonte: Ministrio das Comunicaes, Telecomunicaes: Metas. Sistema de Informaes Gerncias


novembro de 2002. Clculos prprios.

Comparando os aumentos efetivos de


acessos telefnicos no perodo de 2001 at
2002 com os previstos no programa PASTE, podemos constatar que existe uma
lacuna considervel entre planejamento e

realidade para todos os acessos telefnicos.


Para atingir as modestas taxas de crescimento da teledensidade o aumento efetivo
dos nmeros dos acessos teria que ser
maior.

Tabela II: Aumentos de acessos telefnicos previstos no programa PASTE 2000


Periodo

2002-2003

2003-2004

2004-2005

Acessos fixos comutados instalados

4.420.000

4.280.000

4.160.000

Densidade (em pontos percentuais)

2,2

2,1

2,0

171.900

107.000

104.700

0,9

0,5

0,5

8.000.000

6.999.900

5.500.000

4,3

3,6

2,8

TUPs
Densidade em pontos percentuais
Servio mvel celular
Densidade (em pontos percentuais)
Fonte: Anatel, 2000. Clculos prprios

Alm disso, os resultados da


universalizao precisam ser relativizados se
se leva em considerao que existe uma
diferena considervel entre os acessos instalados e os em servio. Por exemplo, em
novembro de 2002, essa diferena, os chamados telefones ociosos, montava o notvel
nmero de 10.604.000, soma maior do que
um quinto dos acessos fixos instalados.
claro que a teledensidade diminui se usada
como base dos clculos os acessos em servio. Neste caso, temos uma teledensidade
s de 22,62 e no de 28,8. Tambm a dinmica do desenvolvimento dos terminais em
servio (aqueles que esto efetivamente

ativados) afrouxa-se. Enquanto a planta em


servio aumentou, de dezembro de 2000 at
dezembro de 2001, em 6.474.000, esse
aumento, durante quase o mesmo perodo,
de dezembro de 2001 at novembro de 2002,
s foi de 1.376.000.
Visto que as regies Norte (18,3) e
Nordeste (17,7) ficam, quanto
teledensidade, consideravelmente atrs das
regies Sul (30,8), Sudeste (37,4) e Centro
Oeste (29,5), coloca-se obviamente a questo se o novo modelo das telecomunicaes
vigente no Brasil ser capaz de resolver a
questo da universalizao na periferia e no
campo.

107

108

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Tabela III: Posse dos domiclios particulares de meios de comunicao permanentes
Regio

Brasil

Norte
urbano

Nordeste

Sudeste

Sul

Centro
Oeste

27 404 531

1 207 880

4 328 242

14 961 941

4 899 706

2 011 857

Telefone
Em 2001
Em %

58,9

53,4

35,9

70,6

64,9

59,9

16 487 183

628 616

2 421 570

9 106 640

3 012 888

1 325 479

37,6

33,7

21,0

45,3

42,1

41,8

2001

3 629 870

183 911

617 615

1 577 648

927 829

323 209

Em %

7,8

8,1

5,1

7,4

12,3

9,6

Em 1999
Em %
Somente
celular
mvel

Fonte: Ministrio do Planejamento, 2002

Dada a imensa demanda (lista de espera


de 13 milhes em 1997), o Brasil pde atravs da venda da Telebrs para empresas
europias e para uma empresa norte-americana de telecomunicaes, fato denominado
como internacionalizao passiva pelo
Wohlers - mobilizar os investimentos necessrios para o desenvolvimento da infra-estrutura. At hoje, essa estratgia, que visou
a uma rpida expanso dos servios sem
descuidar do interesse do retorno de capital
dos investidores, tem se cumprido.11 Porm,
coloca-se a indagao: poder ser mantido
o nvel de investimentos em servios de telecomunicaes para o futuro prximo, tal
como previsto no PASTE 2000? S para o
servio fixo esto previstos 7,7 bilhes de
reais para 2003, 7,2 para 2004 e 6,8 para
2005 (Anatel, 2000: 139).12
Hoje podemos observar algumas indicaes para uma desacelerao dos investimentos das concessionrias. Por exemplo, os
investimentos da Telemar para o ano de 2002
foram reduzidos para um quarto do realizado
no ano anterior. De um total de cerca de R$
2,5 bilhes, devem cair R$ 1,1 na telefonia
mvel e R$ 1,4 na telefonia fixa, com foco
principalmente na melhoria da qualidade, e
para iniciar os servios de longa distncia
nacional e internacional e a expanso no
mercado corporativo. Em relao aos investimentos da Embratel para 2003, a expectativa de que o volume caia dos R$ 1,1
bilho de 2002 para algo entre R$ 800
milhes e R$ 600 milhes.13

Outro fator contraprodutivo ao desenvolvimento dinmico da infra-estrutura de telecomunicaes utilizada efetivamente a


inadimplncia considervel, que vem contribuindo para uma taxa menor de utilizao
da planta instalada. Em proviso para os
chamados devedores duvidosos, j em 2001,
as trs operadoras (a Telemar, a Brasil
Telecom e a Telefnica) lanaram R$ 2
bilhes.14 A Telemar provisionou R$ 812
milhes para devedores duvidosos, o equivalente a 5,9 % da receita bruta, e gerou
desligamento de cerca de 2,289 milhes de
linhas, que equivalem a 15,4 % das linhas
em servio. Observe-se que uma linha
desligada somente aps 90 dias de atraso no
pagamento. No final do exerccio, 945 mil
linhas encontravam-se bloqueadas por atraso
no pagamento, sendo que deste total cerca
de 60 % com bloqueio parcial (inabilitadas
para realizao de chamadas, por atraso
superior a 30 dias) e os outros 40 % com
bloqueio total (inabilitadas para realizao e
recebimento de chamadas, devido a atraso
superior a 60 dias). Com efeito, a taxa de
utilizao da planta instalada, que nos trs
anos anteriores se situou nos nveis de 89/
92 %, reduziu-se, ao final de 2001, para 82
%. Mas, no ano seguinte, a lacuna absoluta
entre linhas instaladas e a planta em servio
dimi-nuiu de modo que a taxa de utilizao
da planta instalada aumentasse para 86 %,
em novem-bro de 2002.15
A Brasil Telecom cancelou, em 2001,
874,5 mil linhas em funo de no pagamen-

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


to. No quarto trimestre de 2001, a taxa de
cancelamento por inadimplncia chegou a
2,8% das linhas em servio. Ao final do ano,
o total de contas a receber bruto era de R$
1.374,5 milhes (ou 3,83 % da receita bruta),
dos quais R$597,8 milhes estavam vencidos: 20,9 % at 30 dias, 7,8 % entre 31 e
60 dias, 4,7 % entre 61 e 90 dias e 10 %
vencidos h mais de 90 dias. No decorrer
dos quatro trimestres de 2001, tanto o aviso
de bloqueio parcial aumentou de 4.861.625
para 6.565.208, como o bloqueio parcial
efetivo aumentou de 1.766.992 para
2.401.821. Isso vale tambm para o bloqueio
total: O aviso desse bloqueio subiu de
1.287.675 para 2.345.850 e o bloqueio total
de 487.412 para 600.707.16 A Brasil Telecom
conseguiu melhorar a taxa de utilizao da
planta consecutivamente: de 81 % em dezembro de 2000, via 85 %, em dezembro
de 2001, at 89 % em novembro de 2002.17
A Telefnica no divulgou informaes referentes inadimplncia dos seus clientes.18
O aumento da inadimplncia, o cancelamento de linhas e a queda na taxa de utilizao foram efeitos do cumprimento das
metas da prpria universalizao devido
forte expanso da planta em servio junto
s classes sociais mais baixas. Os novos
assinantes do servio local foram basicamente famlias das classes D e E, que no so
capazes de financiar um telefone fixo a longo
prazo. Todavia, nestas classes se encontra o
potencial para o maior crescimento do servio telefnico. Segundo a GVT, 99 % das
residncias da classe A j tm telefones, na
classe B o servio chega a 80 % das residncias, e na classe C ainda assim atinge 60
% das casas, mas na classe D alcana apenas
20 % das residncias e na classe E a penetrao de apenas 5 %.19 Mas com receita
mdia de R$ 30 mensais dedicada conta
de telefone, a famlia de baixa renda no
chega a ser atrativa, porque os investidores
exigem um retorno de capital tanto mais
rpido quanto possvel.20
O fenmeno da inadimplncia indica que
o conceito tradicional ou restrito da
universalizao (disponibilidade) no funciona num pas em desenvolvimento e no
resolve o problema da democratizao da
comunicao. Para garantir uma universalizao verdadeira no basta que as conces-

sionrias instalem terminais, que depois ficaro mudos. Para que famlias de baixa renda
tenham acesso permanente ao servio
preciso pensar em solues alternativas
baseando-se num novo conceito de servio
universal. Tapia/Dalmazo (1999: 86-88) remetem concepo normativa e funcional
de Servio Universal e Verhoest o concebe
como servio social. Assim, alm de ser infraestrutura, essencial para o desenvolvimento
socio-econmico, os servios de telecomunicaes so um direito social, vinculado
cidadania o direito comunicao, o direito
informao ou ao conhecimento, que
legitimo numa sociedade democrtica. Por
serem meios primrios para a circulao das
idias e da informao, eles tm um carter
pblico. Na perspectiva da sociedade da
informao, a igualdade de oportunidade e
de acesso aos servios de interesse pblico/
coletivo um valor democrtico que, por
vezes, at pode sobrepor-se ao interesse
individual de acumulao de riqueza. Consequentemente, a ao das instituies democrticas deve temperar os valores da sociedade capitalista e controlar os seus excessos. Nesse sentido o servio social um
tratamento preferencial de certas categorias
de usurios. Se a sociedade tem decidido
quais servios de comunicao/informao
devem ter um carter universal, ou seja, quais
devem ser democratizados, ela tem que
determinar como eles devem ser financiados.
Aqui existem principalmente duas opes:
financiamento pelas empresas privadas dos
servios de telecomunicaes ou pelo estado, ou seja, pelos usurios ou renda de
imposto. Se um servio julgado essencial
para sociedade, pode ser legtimo subsidiar
sua proviso com renda de imposto. Porm, tal poltica no necessariamente
eqitativa, porque o imposto tambm
imposto a no-usurios. A imposio de
obrigaes de servio na indstria pode ser
mais eqitativa. Alm disso, existem razes
econmicas favorveis a um Servio Universal: ao contrrio do que se diz, a
obrigao de universalizao representa
uma capacidade potencial de utilizao da
rede e de gerao de receitas, enquanto a
excluso de um nmero significativo de
consumidores potenciais reduz essas
externalidades de rede.

109

110

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


A sociedade brasileira se decidiu pelo
estabelecimento de um Universal Service
Fond, tal como j existe, por exemplo, nos
EUA. Por iniciativa do deputado Jos
Pimentel do Partido dos Trabalhadores, foi
criado o Fundo de Universalizao dos
Servios de Telecomunicaes - FUST.
Segundo a lei n 9.998, de 17 de agosto de
2000, o FUST tem por finalidade proporcionar recursos destinados a cobrir a parcela
de custo exclusivamente atribuvel ao cumprimento das obrigaes de universalizao,
que no possa ser recuperada com a explorao eficiente do servio. Os recursos do
FUST tm que ser aplicados em consonncia
com o plano geral de metas para
universalizao de servio de telecomunicaes ou suas ampliaes. Pelo menos trinta
por cento dos recursos do FUST devem ser
gastos para programas, projetos e atividades
executados pelas concessionrias do STF118
C nas reas abrangidas pela SUDAM (Superintendncia do Desenvolvimento da Amaznia) e SUDENE (Superintendncia do
Desenvolvimento do Nordeste), e de dezoito
por cento, no mnimo, para tais em educao.
O FUST est em vigor desde 2.1.2001
com uma alquota de 1 % sobre a receita
lquida mensal das empresas de telecomunicaes. No incio do ano 2003, o FUST
contou com cerca de R$ 2 bilhes porque
o Governo Cardoso no conseguiu realizar
nenhum dos sete progra-mas previstos (Programa Educao, Programa Sade, Programa
Bibliotecas, Programa de Atendimento a
Deficientes, Programa Telecomunicaes,
Programa para Regies Remotas e de Fronteira, Programa Segurana Pblica). Hoje, os
recursos correm o risco de permanecer no
caixa do Tesouro Nacional para fazer supervit fiscal. O oramento do governo deste
ano previu apenas R$ 120 milhes do FUST
para aplicao nos programas, de uma arrecadao prevista de R$ 576 milhes.
Contabilizando o recente corte de 30 % feito

pelo governo no Oramento do Minicom, h


menos de R$ 100 milhes disponveis para
os programas.21
Esses recursos no bastariam nem de
longe para realizar os diversos programas ou
at alternativas ao conceito econmico de
universalizao. Isso superaria at todas as
receitas do FUST que corre o risco de acabar,
se o grupo de trabalho do Ministrio das
Comunicaes que estuda as alternativas que
permitam executar os programas do fundo
no tiver sucesso. S para subsidiar a conta
telefnica das famlias de baixa renda, uma
das linhas mestras anunciadas inicialmente
no Programa Telecomunicaes, o governo
teria que gastar R$ 5 bilhes anualmente R$ 20,00 mensalmente para 18 milhes de
residncias sem telefone.22
Outras alternativas seriam
- eliminar os impostos que incidem sobre
as contas telefnicas das famlias que gastam
apenas os pulsos includos na assinatura
mensal, o que reduziria a conta entre 20 e
40 %, dependendo do valor do ICMS (Imposto sobre Circulao de Mercadorias e
Servios) estadual,
- uma tarifa especfica para as classes de
baixa renda e
- um programa de estmulo s concessionrias para o desenvolvimento de planos
especiais para esses assinantes.23
Ainda no se nitidiza se o governo petista,
que vem formulando uma nova poltica de
telecomunicaes, opta por tais alternativas
ou vai continuar o caminho do governo
Cardoso. Visto que os contratos das concessionrias sero renegociados neste ano, o
governo Silva tem pelo menos uma boa
oportunidade de estabelecer novas metas
obrigatrias de universalizao dos servios
de telecomunicaes. Se ele quer democratizar o servio telefnico verdadeiramente, ele
no deve assustar-se com medidas de distribuio da renda mesmo quando elas se
oponham ao conceito clssico de
universalizao.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Bibliografia
Anatel/Governo Federal, PASTE. Perspectivas para ampliao e modernizao do
setor de telecomunicaes, 2000.
Brasil Telecom S.A., Annual Report
2001, Verso eletrnica.
Decreto n 2.592, de 15 de maio de 1998
(Plano Geral de Metas de Universalizao PGMU).
Fiuza, Eduardo Pedral Sampaio / Neri,
Marcelo Cortes, Reflexes sobre os mecanismos de universalizao do acesso disponveis para o setor de telecomunicaes no
Brasil. Texto para discusso n 573, Rio de
Janeiro, IPEA, julho de 1998.
Lei n 9.472, de 16 de julho de 1997
(Lei Geral de Telecomunicaes Brasileiras).
Lei n 9.998, de 17 de agosto de 2000
(Fundo de Universalizao dos Servios de
Telecomunicaes FUST).
MC, Telecomunicaes: Metas. Sistemas
de Informaes Gerenciais Novembro 2002.
Michalski,
Hans-Jrgen,
Der
Telekommunikationskomplex. Politische
konomie
der
Technikund
Infrastrukturentwicklung
in
der
Telekommunikation, Marburg: BDWI, 1997.
Ministrio do Planejamento, Oramento e Gesto e Instituto Brasileiro de
Geografia e Estatstica IBGE, Diretoria
de Pesquisas, Departamento de Emprego e
Rendimento, Pesquisa Nacional por Amostra de Domiclios. Sntese de Indicadores
2001, Rio de Janeiro, 2002.
Mortimore, Michael, Corporate
strategies for FDI in the context of Latin
Americas New Economic Model, in: World
Development, Volume 28, Issue 9, September
2000, p. 1611-1626.
Quadros do Nascimento, Juarez,
Universalizao das comunicaes e da
informtica, in: Paulo dos Reis Velloso, Joo
(Coordenador), Brasil e a Economia do
Conhecimento, Rio de Janeiro, Jos Olympio,
2002, p. 297-302.
Tapia, Jorge Ruben Biton / Dalmazo,
Renato A., O significado do servio universal frente liberalizao das telecomunicaes e Sociedade da Informao, in: Tapia,
Jorge Ruben Biton / Rallet, Alain, Telecomunicaes, desregulamentao e convergn-

cia tecnolgica. Uma anlise comparada,


Campinas 1999, p. 75-103.
Telekommunikationsgesetz (TKG) BGBl
I Nr. 39 S. 1.120 vom 31.07.96.
Verhoest, Pascal, The Myth of universal
service: hermeneutic and political
recommendations. in: Media, Culture &
Society, Vol. 22, 2000, p. 595 61.

_______________________________
1
Esse texto toma em considerao a situao
poltica e jurdica na rea das telecomunicaes
at fevereiro de 2003.
2
Universidade Federal de Sergipe (UFS),
Brasil.
3
Miriam Aquino, Miro afirma que a telefonia
muito cara, Telecom Online 6.1.2003.
4
Universal service means a defined set of
services of specified quality which is available
to all users independently of their geographic
location and, in the light of specific national
conditions, at an affordable price. (citado segundo Verhoest, 2000: 599).
5
Decreto n 2.592, de15 de maio de 1998.
6
Nestes trs casos diminuem os prazos
mximos para o atendimento das solicitaes no
decorrer de tempo.
7
Aqui o cronograma estabelece distncias
mximas entre os TUPs e os usurios decrescendo no decorrer do tempo.
8
Mesmo a perspectiva do programa PASTE
atinge s at o ano de 2005, em que a teledensidade
deve ser 32,6 um nmero sem compromisso
(Anatel, 2000).
9
A teledensidade , no caso dos acessos
individuais, um nmero entre 0 e 100 que indica
o nmero dos telefones por 100 habitantes.
10
Alm disso, o nmero de acessos instalados, divulgado pela Anatel, estava superestimado,
no refletindo nem de longe a base instalada. Isto
porque, a Agncia considera o nmero de acessos
que poderiam ser disponibilizados nas centrais
telefnicas dos espelhos. Se contar apenas a base
das concessionrias (incluindo as regionais CTBC
Telecom e Sercomtel), a planta de terminais
instalados no Brasil cai consideravelmente. Miriam
Aquino,. Menos de 100 mil usurios por ms se
incorporaram planta neste semestre, Telecom
Online 25.10.2002.
11
Da perspectiva do capital estrangeiro essa
estratgia no sem risco, como, por exemplo,
para a Telefnica (Mortimore, 2000).
12
Enquanto os investimentos em servios fixos
devem diminuir em R$ 2 bilhes - de R$ 8,8
bilhes em 2002 a R$ 6,8 bilhes em 2005, os
investimentos em servios mveis devem aumen-

111

112

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


tar em R$ 1,4 bilhes - de R$ 6,4 bilhes em
2002 a R$ 7,8 bilhes em 2005.
13
Fatima Fonseca, Inadimplncia na Telemar
deve se manter alta ainda este ano, Telecom
Online 5.3.2002 e, Carmen Lcia Nery, Mercado
aguarda balano da Embratel com otimismo,
Telecom Online 30.1.2003.
14
Carmen Lcia Nery, Operadoras querem
reduzir prazo para bloquear telefone, Telecom
Online 14.6.2002.
15
A Telemar atingiu, em novembro de 2002,
17,570 milhes de acessos fixos comutados instalados enquanto a planta em servio, no mesmo
perodo, foi 2,533 milhes de linhas menor.
Carmen Lcia Nery, Antecipao de metas,
inadimplncia e reestruturao societria derrubam lucro da Telemar, Telecom Online 4.3.2002;
Wanise Ferreira, Desligamentos no primeiro trimestre 2002, Telecom Online 26.4.2002 e MC,
Telecomunicaes: Metas. Sistemas de Informaes Gerenciais Novembro 2002. Telemar.
16
Brasil Telecom S.A., Annual Report 2001,
Verso eletrnica, p. 11, 74.
17
Clculos prprios, segundo MC.
18
Telecom Online No. 164 maro 2002.
19
Cristiana Nepomuceno, Brasil ter, em breve,
70 milhes de telefones, Telecom Online 14.8.2002.
20
Gazeta Mercantil 23.8.2001, p. 1.
21
Cristiana Nepomuceno, Governo analisa
possibilidade de nova lei para o FUST, Telecom
Online 13.2.2003; a mesma. Programas do FUST
podero contar com recursos complementares,
Telecom Online 9.1.2003 e Carmen Lcia Nery,
Bittar v dificuldades para liberao de recursos
do FUST, Telecom Online 17.1.2003.

22
No caso do subsdio s famlias de baixa
renda, os critrios de utilizao dos recursos
foram modificados em relao proposta inicial.
Enquanto, primordialmente, teriam integralmente as contas telefnicas bancadas pelos recursos
do FUST, o programa do antigo governo estabeleceu mais tarde que o dinheiro do FUST ser
utilizado para custear 50% da assinatura bsica,
que o valor fixo mensal das contas telefnicas.
A habilitao, a outra metade da assinatura e o
que exceder da franquia sero pagos pelos
usurios. O subsdio s atingir famlias cujas
renda per capita no seja superior a meio salrio
mnimo. H 1,122 milho de famlias de baixo
poder aquisitivo (com renda per capita inferior
a meio salrio mnimo) que devero ser atendidas com acessos individuais. O ento ministro
chegou a anunciar que 32 milhes de pessoas
seriam atendidas. Ele estudou a pos-sibilidade
de os recursos do FUST serem utilizados para
pagar, por um perodo, a habilitao e a assinatura bsica. Os usurios s pagariam o trfego. Cristiana Nepomuceno, Planejamento
garante liberao de R$ 612 mil-hes para
telecomunicaes, Telecom Online 24.6.2002 e
Miriam Aquino, Cidades com menos de 100
habitan-tes tero telefones pblicos com dinheiro do FUST, Telecom Online 1.10.2002.
23
Wanise Ferreira, Telecom Online No. 164
maro 2002; Cristiana Nepomuceno, Conselho da
Anatel comea a fechar hoje textos que vo
consulta pblica, Telecom Online 12.12.2002 e
a mesma. Mesmo com todos os recursos. FUST
no ser suficiente para atender programas,
Telecom Online 20.2.2003.

113

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Reproduccin de la cultura o cultura de la reproduccin?


Anlisis econmico poltico de la lgica de distribucin
y reproduccin de productos culturales en Internet
Juan C. Calvi1

Introduccin
El presente trabajo analiza, desde la
perspectiva terica que brinda la economa
poltica de la comunicacin, la informacin
y la cultura, las nuevas condiciones de
distribucin y reproduccin de informacin
en general y de productos culturales en
particular que imperan hoy en Internet.
Tomando en cuenta que Internet es
esencialmente un sistema tcnico diseado
para distribuir y reproducir todo tipo de
informacin que sortea cualquier barrera a
su intercambio y a su libre acceso, esto
conlleva indefectiblemente una serie de
inconvenientes, no solo tcnicos sino
fundamentalmente econmicos y polticonormativos, a aquellas empresas que
controlan distintos sectores de las Industrias
Culturales y que intentan mercantilizar sus
productos en la Red.
Una de las principales caractersticas de
Internet es que la distribucin de un archivo
informtico - susceptible de contener
informacin bajo cualquier forma, incluida
la de un producto cultural, como veremos
ms adelante - se realiza a travs de
mltiples vas reproducindose a s mismo,
con un coste de distribucin y reproduccin
nulo, y posibilitando la disponibilidad de
dicho archivo en la Red tantas veces como
haya sido distribuido y reproducido. A estas
caractersticas
las
denominamos,
parafraseando a Walter Benjamin
(Benjamin, 1981), las condiciones de
reproductibilidad de los productos
culturales en Internet. Estas condiciones de
reproductibilidad plantean hoy una serie de
problemas a las empresas que intentan
imponer modelos de acceso restringido a
sus
productos,
para
poder
as
comercializarlos, e intentan a la vez
controlar el intercambio, la distribucin y

la reproduccin de estos a travs de la


aplicacin del copyright2.
Para comenzar a delimitar nuestro marco
de anlisis, proponemos algunas
definiciones de Industrias Culturales (I.C.),
entre otras, las que sealan su carcter
industrial como un conjunto de ramas,
segmentos y actividades industriales
productoras y distribuidoras de mercancas
con contenidos simblicos, concebidas por
un trabajo creativo, organizadas por un
capital que se valoriza y destinadas
finalmente a un mercado de consumo, con
una funcin de reproduccin ideolgica y
social (Zallo, 1988: 26). En la misma
lnea, podemos definir a las I.C. como toda
actividad de produccin y distribucin de
un producto simblico (que integra un
trabajo intelectual, artstico o creativo),
organizada de acuerdo al principio de
separacin entre productor y producto y
entre concepcin y ejecucin, dentro de una
divisin tcnica del trabajo para producirlo
(Lacroix, 1986) 3 . Y en trminos de
reproduccin seriada de un trabajo
simblico, las I.C. pueden comprenderse
como una serie de creaciones simblicas
que, reproducidas en numerosas copias en
soportes materiales e inmateriales, estn
destinadas al encuentro de sus receptores
(Benjamin, 1981; Bustamante y otros,
2003).
Las I.C. poseen una serie de rasgos
especficos que las diferencian de otros
sectores de la produccin industrial, y las
definiciones citadas destacan su
caracterstica esencial, esto es, la naturaleza
simblica del trabajo que incorporan. Este
trabajo intelectual, artstico o creativo, con
una forma esttica o cultural determinada
(novela, cancin, pelcula, etc.), tiene como
resultado final un producto cultural (libro,
disco, pelcula, peridico, programa de
radio o televisin, etc.), de naturaleza

114

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


sgnica y simblica (texto, audio, imagenmovimiento o vdeo).
Ahora bien, en base al anlisis de varios
autores (Bustamante y otros, 2003; Flichy,
1982; Garnham, 2000; Lacroix y Tremblay,
1997; Mige, 1989; Newman, 1991;
Williams, 1975; Zallo, 1988), podemos
sealar algunos de los problemas de
realizacin econmica como mercancas que
presentan los productos culturales, y las
lgicas fundamentales 4 sobre las cuales
operan los distintos sectores de las I.C. para
resolverlos, lo cual determinar a su vez los
lmites y posibilidades de mercantilizacin
de estos productos tan particulares en
Internet.
Los productos culturales presentan dos
caractersticas derivadas de su naturaleza
simblica: 1) poseen un valor de uso
ilimitado que no se agota ni destruye con
su uso o consumo, y 2) presentan diversos
problemas de realizacin econmica como
mercancas (valor de cambio).
Los problemas de realizacin econmica
como mercancas que presentan estos
productos se derivan principalmente de la
aleatoriedad del valor simblico de la
creacin artstica, esto es, de la dificultad
para predecir su consumo. Dicho en otros
trminos, por ejemplo, un productor musical
nunca podr predecir el xito o el fracaso
del disco que est por lanzar al mercado,
aunque puede recurrir a diversas estrategias
para mitigar esa incertidumbre, tales como
el control de amplios canales de distribucin
del producto, el despliegue masivo de
marketing y publicidad, y tambin
recurriendo al despliegue de un catlogo
de productos (o economa de alcance) de
modo que el xito de un producto
recompense el fracaso de los otros. Pero an
as, la realizacin econmica del producto
cultural como mercanca es incierta5.
Esto conlleva la necesidad de una
innovacin constante de la produccin
cultural (ms que cualquier otro producto
industrial), lo cual dificulta la
estandarizacin inherente a todo proceso de
produccin industrial, en base a una
estructura econmica de altos costes de
produccin del original y costes reducidos
de reproduccin de copias, con costes
marginales por consumidor complementario6,

y fundamentalmente, en base al desarrollo


de economas de escala (ahorro de costes
de produccin e incremento de los beneficios
proporcionalmente al aumento del mercado
de consumo), lo cual conlleva
indefectiblemente a la concentracin de los
mercados nacionales e internacionales de
consumo cultural.
Debido a la dificultad para integrar el
trabajo simblico en una lgica de
produccin industrial, la necesidad de una
innovacin constante de esa produccin y
la aleatoriedad de la demanda, los grandes
grupos
productores-editores,
que
denominamos genricamente grupos
multimedia, dejan parte de la fase de
innovacin en manos de pequeas empresas,
compaas y grupos. En la mayora de los
casos, cuando el producto cultural presenta
ciertas garantas de xito, los grupos
multimedia adquieren los derechos de
reproduccin, distribucin y explotacin
comercial (copyright) de ese producto
directamente a los autores o a las pequeas
productoras; controlando de ese modo tanto
los medios de reproduccin como los canales
de distribucin, acceso y comercializacin
del mismo. De este modo, la estructura de
los grandes grupos productores-editores
presentan cierta apertura en la fase de
produccin pero una gran concentracin en
la fase de distribucin y comercializacin.
En este sentido, la hegemona de los
grupos multimedia se basa no tanto en la fase
de produccin como en la concentracin y
el control de los canales de distribucin,
reproduccin, comercializacin y acceso, y
el dominio de los mercados de consumo de
sus productos (Miguel, 1993; Zallo, 1988).
De esta manera, los productores-editores se
aseguran las necesarias economas de escala
y alcance para sus productos, lo cual conlleva
de forma inevitable a la constitucin de
monopolios u oligopolios que dominan
amplios sectores de la produccin y
distribucin cultural (Miguel, 1993; Newman,
1991; Quirs y Sierra, 2001).
Las lgicas fundamentales de las
Industrias Culturales
Como ha sido ampliamente comentado,
correlativamente al desarrollo de las I.C.,

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


se han ido estableciendo diferentes tipologas
para caracterizar las formas institucionalizadas que adquieren los distintos sectores
que las componen.
La mayora de los autores citados parten
del reconocimiento de dos lgicas (o
modelos) generales de industrializacin y
mercantilizacin de la cultura: una basada
en la reproduccin y distribucin de copias
individuales del producto cultural, y otra
basada en la difusin masiva en continuo
del prototipo original. Ambas lgicas, sobre
las cuales se articulan y organizan los
distintos sectores de las I.C., se denominan
lgica Editorial y lgica de Flujo7:
1. Lgica Editorial (Publishing): es la
fijacin en un soporte material (analgico
o digital) e inmaterial (redes digitales) de
un trabajo simblico (artstico, intelectual
o creativo) cuyo resultado es un producto
cultural nico, que ser reproducido en
forma seriada (soporte material) o distribuido
por unidad (soporte inmaterial) para ser
vendido directamente a los consumidores.
Este modelo es caracterstico de los sectores
del libro, revistas, discos, pelculas,
videojuegos, etc. Su forma de financiacin

es directa, en base al pago por parte del


consumidor del producto cultural obtenido.
2. Lgica de Flujo (Flow): es la emisin
continua de productos culturales a travs de
un soporte inmaterial (redes de difusin
analgica o digital, y eventualmente
registrables en soportes materiales
analgicos o digitales) con el objetivo de
crear una audiencia indiferenciada de
espectadores. Su forma de financiacin es
indirecta por medio de la publicidad,
recursos fiscales e impuestos (canon) o el
patrocinio. Este modelo es caracterstico de
la radiotelevisin pblica y comercial.
Habra una tercera lgica, denominada
Prensa (Press), derivada de la lgica de
flujo, cuyo producto es un peridico o diario,
y su objetivo es crear una audiencia dado
que se financia indirectamente a travs de
la publicidad, y tambin directamente en
base al pago por producto, porque ste es
comprado regular y directamente por el
consumidor.
El siguiente cuadro resume las principales
caractersticas de las lgicas Editorial y de
Flujo:

Cuadro 1: Las lgicas Editorial y de Flujo


Lgica Editorial

Lgica de Flujo

Soporte material
Reproduccin en serie de numerosas
copias odistribucin por producto

Soporte inmaterial
(o eventualmente registrable
sobre soporte analgico o digital)

Producto nico o por demanda

Programacin en forma continua

Financiacin directa:
pago por producto

Financiacin indirecta:
oferta gratuita financiada por publicidad,
patrocinio, recursos fiscales
Funcin Central

Editor/Productor

Programador
Distribucin

Distribucin continua punto-masa

Distribucin discontinua punto-masa

Cadena Econmica
Organizacin neo-artesanal

Grupos industriales

Mercados de consumo
Segmentados
Fuente: (Lacroix y Tremblay, 1997; Mige, 2000)

Indiferenciados

115

116

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


De acuerdo a estas dos lgicas bsicas de
organizacin de la produccin cultural,
podemos establecer dos tipos generales de
productos culturales (Flichy, 1982): (1) el
producto editorial o mercanca cultural,
que comprende a aquellos productos vendidos
en un mercado (discos, libros, pelculas), y
(2) la cultura del flujo, que comprende a
aquellos productos caracterizados por la
continuidad y la amplitud de su difusin
(televisin, radio y prensa).
Ahora bien, esta tipologa fue establecida
a finales de los aos 70, y aunque la divisin
fundamental entre lgica editorial y de flujo
sigue siendo operativa, segn algunos de los
autores citados, a partir del desarrollo del
sector audiovisual en los ltimos aos, estas
categoras se volvieron mucho ms complejas
(Lacroix y Tremblay, 1997; Richeri, 1993).
As, con el desarrollo de las redes de
televisin por cable, satlite y ahora las
nuevas redes de televisin digital terrestre,
asistimos al ascenso de una nueva lgica,
denominada lgica de club o lgica de
acceso8, basada en el acceso discriminado
a la nueva oferta audiovisual a partir del pago
de productos y/o la suscripcin a servicios
de valor aadido por parte de los usuariosconsumidores (Lacroix y Tremblay, 1995,
1997). Esta nueva lgica, derivada de la
lgica de flujo, se aplica a travs de distintos
modelos de acceso como Pagar para Ver
o PPV en el sector audiovisual, o a travs
de distintos modelos de pago por productos
y servicios de valor aadido en las redes de
telecomunicaciones, aunque tambin se
verifica de manera creciente su aplicacin en
otros sectores de la comunicacin y la cultura.
La reproduccin de productos culturales
en Internet
En el actual contexto de convergencia
creciente entre la industria de las
telecomunicaciones, la industria informtica,
los distintos sectores de las I.C. e Internet,
tendente a conformar nuevas redes-mercado
de valorizacin y explotacin de todo tipo
de productos y servicios de informacin,
cultura y comunicacin, la lgica de club
se constituye en la forma predominante de
acceso a la produccin cultural (Lacroix y
Tremblay, 1997; Richeri, 1993).

Por otra parte, este complejo proceso


implica la integracin y unificacin de
diversos canales de distribucin hacia una
plataforma comn, el encuentro entre formas
y contenidos diversos (texto, imagen, audio,
vdeo), la integracin de distintos modelos
de financiacin (por publicidad, pago directo
o por suscripcin, por consumo o por tiempo),
y la fusin de mercados diferenciados
(hogares, empresas, ocio, entretenimiento y
negocios) (Bustamante, 1999).
Ahora bien, Internet, que es el espacio
donde se desarrolla nuestro anlisis, es el
nico sistema que integra los dos tipos de
redes actualmente predominantes, esto es, las
redes de distribucin de productos culturales
y las redes de telecomunicaciones (Garnham,
2000; Newman, 1991):
A) Las redes verticales de una va (topdown/one-way) o redes de distribucin
punto-masa, analgicas y/o digitales:
distribuyen productos culturales tales como
peridicos y revistas, libros, discos, pelculas
y tambin productos audiovisuales (a travs
de sistemas de cable, antena o satlite). La
caracterstica principal de estas redes es que
la distribucin se realiza desde un punto
central hacia una masa de usuarios,
consumidores, clientes, espectadores, etc.
B) Las redes horizontales de dos vas
(point to point/two ways) o redes de
distribucin punto-punto, analgicas y/o
digitales:
distribuyen
informacin
directamente entre los usuarios de las mismas,
tales como las redes de telecomunicaciones
o las redes informticas. La caracterstica
principal de estas redes es que la distribucin
de la informacin se produce de forma
descentralizada, directamente entre los
usuarios y no desde un punto central.
La red Internet, que integra los dos
modelos de distribucin (punto-punto y
punto-masa), plantea as nuevos problemas
a los ya clsicos de la economa de estas
redes, donde los grupos multimedia deben
resolver cmo transformar en mercanca sus
productos culturales, cmo fijarles un precio,
cmo establecer modelos de acceso a los
mismos y cmo comercializarlos.
El consumo cultural en Internet es una
cuestin de acceso (Lacroix y Tremblay,
1997), y el elemento clave para los grupos
productores-editores radica en el control de

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


amplios canales de distribucin, de acceso
y comercializacin de sus productos. De este
modo, la lgica de acceso se constituye en
una estrategia fundamental para estos grupos
en Internet, donde se verifica de manera
creciente los intentos por imponer modelos
de pago por contenidos de todo tipo, incluidos
productos culturales como discos, pelculas,
prensa, libros, videojuegos, etc.
Sin embargo, las nuevas condiciones de
reproductibilidad de los productos culturales
en Internet, plantearn nuevos problemas a
las empresas que controlan distintos sectores
de las I.C., las cuales intentan instaurar
modelos de acceso restringido dentro de un
sistema diseado para la distribucin, el
intercambio, la reproduccin y el libre acceso
a la informacin. Y si bien existe la
posibilidad de que Internet sea regulada (y
probablemente lo ser en un futuro cercano)
para facilitar las operaciones comerciales de
los principales grupos productores-editores
que controlan los distintos sectores de la
produccin cultural, sin embargo, hoy se
verifica que la mayora de las actividades que
se desarrolla en la Red est relacionada con
la bsqueda, la distribucin, el intercambio
y la reproduccin libre de productos culturales
fuera de toda lgica mercantil, como por
ejemplo, a travs de los llamados Sistemas
de Intercambio de Usuario a Usuario o Peer
to Peer (P2P).
Tal como intuyeran tempranamente los
principales tericos de la Escuela de Frankfurt
en sus trabajos sobre la incipiente
industrializacin de la cultura (Adorno, 1991;
Adorno y Horkheimer, 1994; Benjamin,
1981), el eje del proceso de industrializacin
y mercantilizacin de la cultura es la
reproductibilidad tcnica de la obra de arte,
transformada en producto cultural a partir de
la insercin del trabajo simblico en un
proceso mecanizado que permite su
reproduccin en serie. Nuestro anlisis,
partiendo de esta perspectiva, se basa en las
caractersticas fundamentales que distinguen
a los productos culturales de cualquier otro
producto industrial - la naturaleza simblica
de su contenido - y en las nuevas condiciones
de su reproductibilidad en Internet.
Recordemos una vez ms que, desde sus
orgenes, Internet es un sistema de
distribucin de informacin9 (punto-punto y

punto-masa) diseado para sortear toda


barrera a su circulacin y a su libre acceso,
y es a la vez un sistema de reproduccin10
de informacin, dado que la distribucin de
un archivo informtico de un ordenador a otro
genera una copia de s mismo, con un coste
de distribucin/reproduccin nulo, y
posibilitando la disponibilidad de dicho
archivo en la Red tantas veces como haya
sido distribuido y reproducido.
Hoy, la mayora de los procesos de
produccin industrial de bienes culturales son
digitales11, y dada la naturaleza simblica de
su contenido (texto, audio, imagen, vdeo),
ste puede ser registrado, distribuido y
reproducido en mltiples canales, soportes y
sistemas digitales, o separado de su soporte
digital original (CD, DVD, etc.) y manipulado
de diversas maneras (Bettetini y Colombo,
2001; Calvi, 2002).
Las condiciones de reproductibilidad en
Internet hacen que los productos culturales
distribuidos/reproducidos bajo la forma de
archivos informticos, por ejemplo a travs
de los Sistemas P2P, sean recursos libres y
gratuitos difciles de convertir en mercancas
culturales, y por tanto de realizar
econmicamente. Ello se debe principalmente
a las dificultades para controlar su
distribucin, imponer modelos de pago por
acceso a los mismos o imponer el derecho
exclusivo de su reproduccin por medio del
copyright.
As, los productos culturales que circulan
a travs de estos sistemas se constituyen en
recursos culturales abundantes, gratuitos y
compartidos (Quau, 2000), por los cuales
no hay que pagar para obtenerlos ni para
cederlos, y por lo tanto resistentes a su
conversin en mercancas.
El proceso de distribucin, intercambio y
reproduccin de productos culturales en
Internet, se inscribe dentro de la contradiccin
histrica entre el desarrollo de nuevas
tecnologas y soportes de reproduccin y las
I.C. Y dadas las condiciones de
reproductibilidad que plantea Internet, esta
contradiccin se desarrolla de una manera
ms radical, poniendo en cuestin no slo
un rgimen de propiedad sobre los productos
culturales, sino tambin fundamentalmente la
lgica dominante de produccin y acceso a
la cultura.

117

118

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


No obstante, estas nuevas condiciones de
reproductibilidad no estn determinadas slo
por su componente tcnico. As, partimos del
axioma de que todo sistema de informacin
se define por la articulacin entre tecnologa,
contenidos, modos de financiacin y usos
sociales (Flichy, 1993). Y en este sentido,
entendemos que son las condiciones
tecnolgicas, econmicas, polticas y sociales
en conjunto las que determinan el desarrollo,
la lgica y los usos de los sistemas de
informacin en general y de Internet en
particular (Murdock, 1998; Newman, 1991;
Williams, 1975).
Dado que nuestro anlisis se centra en este
sistema informtico sobre el cual se articula
una determinada lgica de distribucin y
reproduccin de productos culturales, no es
fcil evitar el determinismo tecnolgico,
puesto que las redes de usuarios que

distribuyen, intercambian y reproducen


productos culturales en Internet se articulan
a partir de sistemas informticos. Y si bien
el componente tcnico de estos sistemas no
determina la cultura de la reproduccin de
productos culturales, s define los lmites
dentro de los cuales se desarrollan los usos
de esos sistemas, dado que las condiciones
tecnolgicas determinan lo que puede hacerse
o no con las tecnologas de reproduccin y
los sistemas de informacin en general
(Garnham, 2000; Newman, 1991).
En resumen, desde nuestra perspectiva
terica, no son las condiciones tcnicas en s
las que determinan la lgica de distribucin,
intercambio y reproduccin de productos
culturales en Internet, sino un complejo proceso
tecnolgico, econmico, poltico y social dentro
del cual se desarrollan los sistemas tcnicos
y se articulan los usos sociales de los mismos.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Bibliografia
Abbate, J. (1999). Inventing the Internet.
Massachusetts: Massachusetts Institute of
Technology.
Adorno, T. W. (1991). The cultural
industry. New York: Routledge.
Adorno, T. W., y Horkheimer, M. (1994).
Dialctica de la Ilustracin. Madrid: Trotta.
Benjamin, W. (1981). La obra de arte en
la poca de su reproductibilidad tcnica. En
J. Curran, M. Gurevitch y J. Woollacott
(Eds.), Sociedad y comunicacin de masas
(pp. 433-460). Mxico: Fondo de Cultura
Econmica.
Bettetini, G., y Colombo, F. (2001). I
nuovi strumenti del comunicare. Milano:
Bompiani. Bustamante, E. (1999). La
televisin econmica. Madrid: Gedisa.
Bustamante, E., y otros. (2003). Hacia
un nuevo sistema mundial de comunicacin.
Las industrias culturales en la era digital.
(Vol. 2). Barcelona: Gedisa.
Calvi, J. C. (2002). The digitalisation of
cultural industries. Trabajo presentado en la
conferencia: 23 Conference and General
Assembly
IAMCR/AIECS/AIERI,
Intercultural Communication, InCom,
Universidad Autnoma de Barcelona.
Calvo, R. F. (2003). Glosario bsico
ingls-espaol para usuarios de Internet.
Asociacin Tcnicos de Informtica (ATI).
Consultado el: 16/12/2003, en la pgina web:
http://www.ati.es/novatica/glointv2.html
Flichy, P. (1982). Las multinacionales del
audiovisual. Barcelona: Gustavo Gili.
Flichy, P. (1993). Una historia de la
comunicacin moderna. Barcelona: G. Gili.
Garnham, N. (2000). Emancipation, the
Media and Modernity: arguments about the
media and social theory. London: Oxford
University Press.
Huet, y otros. (1978). Capitalisme et
industries culturelles. Grenoble: Presses
Universitaires de Grenoble.
Lacroix, J.-G. (1986). Pour une thorie
des industries culturelles. Cahier de reserche
sociologique, Presses de lUniversit de
Quebec, Montreal, 4(2), 5-18.
Lacroix, J.-G., y Tremblay, G. (1995).
Les autoroutes de linformation: un produit
de la convergence. Saint-Foy: Presses de
lUniversit du Qubec.

Lacroix, J.-G., y Tremblay, G. (1997).


The information society and cultural
industries theory. Toronto: Sage.
Mige, B. (1989). The capitalization of
cultural production. New York: International
General.
Mige, B. (2000). Les industries du
contenu face lordre informationel.
Grenoble: Presses Universitaires de Grenoble.
Miguel, J. C. (1993). Los grupos
multimedia: estructuras y estrategias en los
medios europeos. Barcelona: Bosch.
Murdock, G. (1998). Comentarios de
base: las condiciones de la prctica cultural.
En P. Golding y M. Ferguson (Eds.),
Economa poltica y estudios culturales.
Barcelona: Bosch.
Murdock, G. (2000). Digital futures:
european television in the age of convergence.
En J. Wieten y P. Dahlgren (Eds.), TV across
Europe. London: Sage.
Newman, R. W. (1991). The future of the
mass audience. Nueva York: Cambridge
University Press.
Panama COM. (2003). Glosario de
terminos de Informtica e Internet. Panama
COM. Consultado el: 16/12/2003, en la
pgina web: http://glosario.panamacom.com/
Quau, P. (2000). La plante des esprits.
Pars: Editions Odile Jacob.
Quirs, F., y Sierra, F. (2001).
Comunicacin, globalizacin y democracia.
Crtica de la Economa Poltica de la
Comunicacin y la Cultura. Sevilla:
Comunicacin Social Ediciones y
Publicaciones.
Richeri, G. (1993). La Transicin de la
televisin. Barcelona: Bosch.
Williams, R. (1975). Television,
Technology and cultural form. London:
Fontana.
Zallo, R. (1988). Economa de la
comunicacin y la cultura. Madrid: Akal.

_______________________________
1
Universidad Complutense de Madrid.
2
Utilizamos aqu, provisoriamente, la primera
acepcin del concepto copyright como el derecho
exclusivo que detenta un sujeto (autor,
productores-editores u otros) a la reproduccin y
distribucin de copias de un producto cultural,
aunque ms adelante profundizaremos sobre este

119

120

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


concepto desde una perspectiva histrico-crtica
(cfr. 5.4.1).
3
The industrialization of culture involves any
activity of production, distribution and difussion
of symbolic productions (integrating an intellectual
work), organised in accordance with the principles
of separation between producer and product and
between conception and execution, as well as the
technical division of the tasks (Lacroix, 1986:
6).
4
Entendemos por lgica la forma dominante
de industrializacin y mercantilizacin de la
cultura en un momento histrico determinado, la
cual es el resultado de la articulacin entre la
produccin, la programacin o la edicin, y las
funciones de difusin o distribucin (de productos
culturales) (Lacroix y Tremblay, 1997: 53).
5
La distincin entre el proceso de
industrializacin de un producto cultural y su
realizacin econmica como mercanca es
pertinente, tal como sealan Lacroix y Tremblay
(Lacroix y Tremblay, 1997) por cuanto: The terms
commodification and industrialization are used
so often that authors sometimes do not even bother
to define them. As such, they tend to become catchwords. Without going into a long conceptual
discussion, we use industrialization to refer the
presence of three factors in the field of cultural
and communication production: significant capital
investment and valorization, mechanized
production and division of labour. For its part,
commodification refers to the process of
transforming (subjecting to the laws of the
marketplace) objects and services into
commodities, that is, into products having both
use value and exchange value. Commodification
is a more encopassing process than
industrialization and does not necessarily entail
the use of industrial production techniques
(Lacroix y Tremblay, 1997: 68-96).
6
No aumenta el coste de produccin, por
ejemplo, de un programa de televisin, al aadirse
un espectador ms.
7
Esta tipologa bsica es utilizada por la
mayora de los autores que trabajan el concepto
de Industrias Culturales desde la perspectiva

terica de la economa poltica de la comunicacin


y la cultura (Bustamante, 1999; Flichy, 1982;
Garnham, 2000; Huet y otros, 1978; Lacroix y
Tremblay, 1997; Mige, 1989; Zallo, 1988), y en
general es atribuida al trabajo pionero de P. Flichy
(Flichy, 1982). No obstante, una nocin
aproximada de estos dos modelos tambin puede
encontrarse en Raymond Williams: Television,
technology and cultural form, cap. 4:
Programmnig: distribution and flow, Schocken
Books, Londres, 1975.
8
Concretamente, la lgica de club o acceso
es el resultado del uso de tecnologas de
comunicacin, como las telecomunicaciones, como
medio de acceso a productos culturales y de
comunicacin (Lacroix y Tremblay, 1997: 63).
9
El concepto de informacin adquiere mayor
pertinencia en el campo de estudios de la
produccin cultural a partir de la posibilidad de
digitalizar cualquier tipo de informacin y
distribuirla a travs de cualquier tipo de canal o
soporte digital (Lacroix y Tremblay, 1997).
10
Utilizamos el verbo reproducir como accin
de replicar, copiar o duplicar y no de ejecutar
un programa informtico.
11
Entendemos por digitalizacin la
codificacin en lenguaje binario (0 y 1) de
cualquier tipo de informacin o contenido, sea
este texto, audio, imagen o video, dando como
resultado un archivo informtico que puede ser
manipulado por un sistema informtico (Abbate,
1999; Murdock, 2000). Un archivo informtico
tiene una identificacin nica formada por un
nombre y una extensin. El nombre del
archivo es escogido por el usuario, mientras que
la extensin viene por defecto determinada por
el formato del archivo, que indica el tipo de
contenido del mismo, tal como texto, audio,
imagen o video. Por ejemplo, los archivos de
texto pueden tener la extensin txt, los de audio
MP3, las imgenes jpg o los de video MPG4
(Calvo, 2003; Panama COM, 2003). Los archivos
informticos pueden contener productos
culturales, tales como un libro, un disco, una
pelcula, un videojuego, etc., o cualquier otro tipo
de contenido o informacin digitalizable.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Telefnica Espaa: estrategias y perspectivas


Mara Antonia Martn Dez1

La gran enseanza que nos ofrece


Telefnica de Espaa es la de una empresa
que tradicionalmente haba tenido las
caractersticas de ser local y que, desde
mediados de los aos ochenta a mediados
de los noventa, se convirti en una formidable
empresa internacional. Est presente en 50
pases y tiene ms de ochenta millones de
clientes. Segn M Dolores Garca Dotor,
Directora de Foros y Conferencias Telefnica,
S.A., la organizacin est integrada por un
equipo de 161.500 personas. Se han elevado
las lneas de servicio de junio de 2001 a junio
de 2002 en un 2,3%, los clientes de mviles
en un 19,4% y los de televisin de pago en
un 8,5%. Como eje de su estrategia, telefnica
se ha propuesto liderar la revolucin digital,
centrndose en la satisfaccin de los clientes,
la innovacin de productos y servicios, la
diversificacin geogrfica y de negocios, el
reforzamiento de los contenidos y las redes
y un modelo de crecimiento rentable que
procure flujos de caja y rentabilidades
crecientes.(2003:57-58)2
La presente comunicacin va a analizar
cules han sido las caractersticas ms
relevantes de dicho cambio. En primer lugar
es necesario hablar de las motivaciones que
impulsaron a realizar una transformacin de
tan gran envergadura. Fueron estas tres:
1) La entrada, en el mundo de la telefona
de nuevas tecnologas como la fibra ptica
y la digitalizacin.
2) La posibilidad de ofrecer ms servicios
a los clientes. Para realizar dicha oferta,
Telefnica de Espaa se senta estimulada por
la competencia que le hacan otras empresas.
3) El hecho de la globalizacin: en las
dos ltimas dcadas ha aumentado
considerablemente la interrelacin entre las
economas antes encerradas en los mbitos
nacionales protegidos por sus propias
fronteras.
Estas innovaciones han llevado consigo
un fuerte crecimiento de la comunicacin

internacional. En estos ltimos aos, el


cambio en el panorama mundial ha sido
extraordinario. Mencionemos slo estos datos:
a) Termina el monopolio de la AT & T
en los Estados Unidos (1984).
b) La Organizacin Mundial de Comercio
liberaliza el amplio sector de las
comunicaciones en sus pases miembros
(1997).
c) Terminan los monopolios en Europa.
Telefnica se lanza entonces a operar el gran
cambio que, en nuestros das, le caracteriza.
Dicho cambio resulta inteligible desde que
aparecieron en los mercados las siguientes
tendencias :
1) La diversificacin de la oferta. Los
servicios multimedia se lanzan y se
multiplican con la finalidad de conseguir
espacios en el mercado. Se espera con ello
obtener grandes beneficios.
2) Se realizan los estudios de mercado
con el nimo de utilizar al mximo las
posibilidades que ofrece.
3) Se internacionalizan las actividades.
Los mercados nacionales estn ya totalmente
ocupados. Es necesario superar el estrecho
marco en el que se encuentran limitados.
Las transformaciones a las que nos
referimos pueden ser analizadas con detalle.
Lo que ha hecho Telefnica en estas dos
ltimas dcadas, ha sido convertirse en una
operadora global de telecomunicaciones. El
proceso de modernizacin ha pretendido
alcanzar amplios niveles de desarrollo y de
calidad capaces de competir en un rea
internacional dentro de un sector liberalizado.
Aquella Compaa Telefnica Nacional de
Espaa, fundada en 1924, como monopolio,
como empresa privada en rgimen de
concesin, con importante control pblico,
fue nacionalizada en 1945, siendo el Estado
el principal accionista.
La Compaa ha funcionado sobre la base
de un contrato hecho con el Estado en 1946.
En 1991 el contrato se modific inicindose

121

122

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


as, la privatizacin que lleg a ser total en
el mismo ao.
Otro aspecto importante de la evolucin
de Telefnica fue el originado por la entrada
de Espaa en la Comunidad Europea, hecho
que se produjo en 1986. Ello llev a la
promulgacin de la Ley de Ordenacin de
las Telecomunicaciones de 1987. Se sigui
con el monopolio de la telefona de voz
abrindose a los otros servicios. Dicha ley,
sin embargo, qued desfasada al cabo de
pocos aos y tuvo que ser reformada. En 1993
el Consejo de Ministros de la Unin Europea
liberaliz el sector de telecomunicaciones.
Hacia la gran expansin
A partir de 1989 se inici la expansin
de Telefnica, con Cndido Velsquez (J.J.
Fernndez: 2000:79)3 Los rasgos evolutivos
pueden concretarse de la siguiente forma:
1 - aumento considerable de la demanda
de usuarios (mayor nmero de lneas y de
utilizacin de las mismas).
2 - ampliacin de la infraestructura
(digitalizacin de la red; introduccin de la
fibra ptica).
3 - modernizacin (tecnologas digitales;
telemtica).
4 - adaptacin a la liberalizacin del sector
de acuerdo con las normas de la Comunidad
Europea.
5 - competencia con otras empresas.
A partir de 1996, el carcter empresarial
de Telefnica que estableca como centro de
su actividad la atencin al cliente, logr unos
niveles de calidad ciertamente modlicos. Se
introduca con ello una nueva estrategia y
una nueva poltica. Ello estaba en relacin
con el ambiente de competencia que se haba
establecido tras la aplicacin de las normas
comunitarias. Era una cuestin de
mantenimiento del liderazgo e, incluso a
ms largo plazo -, de supervivencia. Al hablar
de clientes, Telefnica se refera a estos cinco
grandes grupos: gran pblico, empresas,
usuarios de telefona mvil, clientes de
Amrica, clientes de otros pases.
Telefnica entraba as en el mbito de
los grandes negocios multimedia y de los
audiovisuales. Todas las lneas de accin
tuvieron como objetivo el desarrollo de los
negocios. Haba que tener, por consiguiente,

en cuenta, la gestin de los recursos humanos


y la poltica de reduccin de costos. Ello llev
consigo toda una estrategia de
reestructuracin de Telefnica. De particular
inters es la accin llevada a cabo en el ao
1997. Es el ao en que la empresa se
convierte en la primera empresa espaola
dedicada a ofertar servicios de comunicacin
en un sector mundialmente muy influyente.
Telefnica va a llegar a ser un importante
motor de actividad econmica. Un gran
generador de riqueza y un gran creador de
empleo. Debido al establecimiento de otra
Compaa en el mismo sector - Retevisin
-, dedicada a prestar servicio telefnico,
Telefnica se vio obligada a ocupar un papel
mucho ms amplio como operadora global
no slo nacional sino internacional. A la lnea
de los negocios tradicionales de
telecomunicaciones (telefona bsica),
Telefnica aada las telecomunicaciones
interactivas y multimedia y los negocios
audiovisuales. Con respecto a la expansin
de Telefnica en Amrica Latina, la empresa
filial, Telefnica Internacional (TISA), se
introdujo en las compaas de telefona de
Argentina (impulsando en este pas
especialmente la televisin por cable), Brasil
(Telefnica fue la primera empresa extranjera
que entr en este campo introducindose en
Telebrs, la compaa ms importante de la
regin), Chile. Colombia, Venezuela, Per y
Puerto Rico. Se aprovech la corriente
privatizadora que tuvo lugar en los pases
latinos del continente americano. Las
empresas estatales fueron vendidas tanto para
afrontar el problema de la deuda como para
vincularse a la filosofa liberal del desarrollo
predominante enlas dos ltimas dcadas del
final de siglo. Telefnica Internacional ha
realizado un gran esfuerzo de implantacin
en mercados exteriores. Con el objetivo de
hacer negocio ha destacado en ofertar lo
siguiente: servicios integrados (voz, vdeo,
mviles, multimedia), transmisin de seales
y comunicaciones empresariales.
TISA represent para Telefnica, en la
dcada de los noventa, un factor de
crecimiento muy importante (el 15% de sus
ingresos totales en el ao 1996). En el ao
1997, TISA gestionaba cerca de doce millones
de lneas de telefona bsica y el nmero de
clientes de televisin por cable ya pas del
milln. En el ao 1997, en relacin con el

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


ao anterior, 1996, el beneficio obtenido se
increment el 12, 5 %. En el ao 2000 se
lanz en Latinoamrica la Operacin Vernica
(OPA: Ofertas Pblicas de Adquisicin), lo
que permiti un ahorro de 89.033 millones
de pesetas que habran ido a manos de los
accionistas. La operacin produjo un fuerte
saneamiento financiero. Las operadoras fijas
y mviles de Latinoamrica aportaron
108.451 millones de pesetas. Destac entre
ellas la brasilea Telesp con 30.032 millones.
En Marruecos, Telefnica Inter
Continental obtuvo dos licencias de mviles.
Se realizaron, adems, notables inversiones
en la construccin de la red. Durante los aos
2000 y 2001, Telefnica Inter Continental se
lanz a operar en todo el continente europeo
(UMTS) con una estrategia priorizadora de
los mercados de Reino Unido, Alemania,
Francia, Italia y Suiza. Tambin Telefnica
Inter Continental entr en Turqua por medio
de concesiones de telefona mvil.
Actividades multimedia
Al establecerse con carcter de operadora
global, Telefnica se lanz a aprovechar los
enormes avances tecnolgicos: utilizacin de
la misma red para transmitir a la vez, datos,
imgenes y voz; transmisin de informacin
con ms calidad, mayor cantidad y ms
rapidez. Ello ha llevado consigo el desarrollo
de numerosas industrias: informtica,
electrnica, operadoras por cable,
entretenimiento etc.
Todos los servicios multimedia se han
mostrado muy capaces de ser motores de una
gran actividad industrial en muchos campos.
Integran a compaas de microelectrnica y
de software, a operadoras de redes tanto de
telefona como de televisin por cable y a
compaas empaquetadoras de programas y
de servicios. Por ltimo integra un
variadsimo juego en relacin con la
propiedad de las creaciones y de los
programas.
Todos los factores y los elementos que
forman el amplsimo campo de los
multimedia estn sometidos a una gran
movilidad. Las compaas forman entre ellas
alianzas, realizan fusiones, crean filiales, se
introducen muy agresivamente en los
mercados.

Los criterios con los que Telefnica se


lanz con fuerza a invertir en el sector
audiovisual fueron los siguientes: a) invertir
en sectores que agrupen servicios de
telecomunicacin y entretenimiento. b)
invertir en la industria, la distribucin, y el
empaquetamiento
de
contenidos
audiovisuales.
Con esos criterios Telefnica se lanz en
primer lugar al mercado de la televisin
digital. En enero de 1997 constituy la
empresa Distribuidora de Televisin Digital
(DIS), popularmente conocida como Va
Digital Televisin de Pago -. El gobierno
espaol apoy decididamente dicho
lanzamiento. La participacin de Telefnica
en la empresa fue del 35%. Telefnica
aprovech esta irrupcin extendindola a la
telefona fija, Internet, pago por visin ,
etc. De esa forma, las inversiones por cable
quedaron ms rentabilizadas. La sociedad que
agrupa y gestiona las participaciones de
Telefnica S. A. en el mercado de servicios
audiovisuales espaol y latinoamericano se
llamaba Telefnica Media y posteriormente
Grupo Admira. Telefnica consigui ser, de
esa forma, una de las mejores compaas del
mundo en produccin, tenencia y difusin de
contenidos y servicios audiovisuales en el
mbito parlante hispano portugus. Llega
a cerca de seiscientos millones de clientes
potenciales.
La Televisin
Telefnica adquiri el 25% del capital de
Antena 3 Televisin S. A. Al aumentar de
esa forma su capital, el banco Central Hispano
y el Banco de Santander, Telefnica llegaba
a controlar Antena 3. Como que Antena 3
estaba presente en Sogecable (73%) y en
Gestora de Medios Audiovisuales Futbol S.
A (GMAF), que perteneca a Antena 3,
Telefnica particip en las dos plataformas
digitales existentes.
Toda esa gran operacin tena detrs un
notable trasfondo poltico en el que estaba
muy presente el ministro de Fomento Rafael
Arias Salgado. El gobierno, ocupado por el
partido popular se abra paso en los medios
digitales a travs de Va Digital encabezada
por Telefnica. La oposicin (PSOE), se
defenda desde Sogecable. Telefnica

123

124

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


adquiri, en Argentina, Telef (Televisin
Federal S.A), que cuenta en el pas con siete
cadenas de televisin que llegan a siete
millones de hogares argentinos. Tambin
adquiri la cadena Telearte, desarrollando a
la par productoras de contenidos
audiovisuales y con estructuras similares a
las de Espaa.
La Radio
Telefnica tuvo en Espaa: Onda Cero,
Cadena Voz y un conjunto de 219 emisoras
propias y asociadas. Onda cero lleg a situarse
como la cuarta cadena de audiencia en
Espaa. Hoy sin embargo, en una situacin
de quiebra tcnica mantiene su futuro unido
a Antena 3 y un conflicto con Telefnica tras
el laudo arbitral a favor de Blas de Otero.
Telefnica mantiene en Argentina las cadenas
de AM y FM de Radio Continental.
La produccin de contenidos
Telefnica participa en Espaa en varias
sociedades de produccin como son como son
ST-Hilo, GMAF, Audiovisual Sport y
Lolafilms, y en Argentina participa en Torneos
y Competiciones y en Patagonik Film Group.
La principal empresa del grupo es Endemol,
primera productora europea de contenidos.
Sistemas y Servicios Audiovisuales
La Sociedad que Telefnica cre para
estar presente en ese campo se llama
Telefnica Servicios Audiovisuales (TSA) y
participa en Hispasat. TSA desarrolla
actividades en servicios audiovisuales,
sistema audiovisuales y servicios de
produccin. La expansin internacional de
PSA se ha producido en Argentina, Brasil,
Chile y Per.
Los resultados de dicho esfuerzo fueron
los siguientes. Segn datos de 1998,
Telefnica ofreca sus servicios a 35, 5
millones de clientes. Ms de la mitad de ellos
se encontraban en Amrica Latina. Las
acciones de Telefnica cotizaban en las Bolsas
extranjeras de Nueva York, Frankfurt, Pars
y Londres.
En 1997, los ingresos de Telefnica
alcanzaron los 2.363.102 millones de pesetas.

Entre todos los ingresos destacaban los de


telefona bsica que resultaba ms atractiva
debido a los servicios complementarios que
ofertaba (Info Va, contestador automtico),
lo que aument el consumo.
En diciembre de 1998 Telefnica cre la
empresa Terra llamada luego tambin Terra
Networks-, para proveer en los pases de
lenguas espaola y portuguesa -, accesos y
servicios de Internet. Un ao ms tarde contaba
con ms de .300. 000 suscriptores. A la propia
dinmica de crecimiento se uni la de la
adquisicin de otros grupos como Ol, en
espaa. ZAZ, en Brasil, Infova, en Guatemala
e Infosel, en Mxico. Y tambin, la de vincular
a Terra Networks diversas filiales que ya tena
Telefnica como CTC Internet, de Chile, e
Internet de Telefnica del Per. Tambin entr
Telefnica, por medio de Internet, en el
mercado estadounidense, para usuarios de
habla hispana. De esa forma lleg a ser lder
en el mercado latinoamericano de Internet.
Terra tiene, como empresa, unas
caractersticas muy originales y singulares que
la diferencian claramente de otros grupos
similares:
1 - Ocupa un rea geogrfica todava
bastante desierta y por ello resulta adecuada
para el rpido y gran crecimiento. Son ms
de veinte los pases en dicha rea, con una
poblacin de cerca de 600 millones de
habitantes.
2 - Cuenta con un equipo gestor de
Internet altamente profesionalizado.
3 - Dentro de su marco multinacional
ofrece muchos contenidos y respuestas locales
cubriendo la insatisfecha demanda en lenguas
espaola y portuguesa. Su mxima favorita
es pensar global, actuar local. El nmero
de empleados de Terra est muy repartido.
Slo el 13 % de ellos est ubicado en Espaa.
4 - Ofrece toda la cadena propia del
Internet desde el acceso hasta el comercio
electrnico.
5 - Une, a su crecimiento propio, tal como
hemos expresado antes, una amplia poltica
de adquisiciones.
Debido a todo ello, la salida a Bolsa de
Terra consigui una revalorizacin inicial
muy fuerte. Sin embargo Terra Lycos no
obtuvo rentabilidad hasta el ltimo trimestre
del 2003. Actualmente se encuentra en fase
de reestructuracin con la creacin de nuevas

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


operativas, como la divisin de Contenidos
y la de Innovacin, Tecnologa y Desarrollo.
Telefnica reducir los gastos de esta empresa
de forma drstica, acelerando la rentabilidad
de esta filial.(El Mundo: 2004-p.)4
Las dos principales actividades de Terra
son la provisin de acceso y los portales.
La provisin de acceso: Fue establecida
con una poltica muy atractiva de prestacin
de acceso gratuito. Utiliza una amplia
variedad de medios: telefona fija, mvil,
cable, satlite etc), para promover servicio
de comunicaciones con Internet.
El portal: Ofrece publicidad y comercio
electrnico. Realiza muchas transacciones
comerciales. Numerosas grandes empresas
muy conocidas por el gran pblico (El Corte
Ingls, Mexicana de Aviacin, Servicaixa),
se han vinculado a Terra para la utilizacin
del comercio electrnico.
La organizacin de Telefnica como
empresa
De acuerdo con los que realizan estudios
desde la perspectiva empresarial, Telefnica,
en la dcada de los ochenta era una empresa
grande, burocratizada en exceso, diversificada
por medio de un sistema de departamentos.
Su estructura estaba muy jerarquizada
destacando en el conjunto la macrocefalia.
Los cambios que quisieron hacerse venan
impulsados desde perspectivas mucho ms
dinmicas y flexibles. Se vea necesario
imponer un sistema ms descentralizado, la
delegacin de poder, la reduccin del nmero
de escalones intermedios, la anticipacin a
los cambios y la potenciacin de un mayor
sentido del negocio. Era necesario abrirse a
mayores y ms imaginativas iniciativas. Era
necesario eliminar las rmoras de la gran
burocracia a la que haba ayudado tanto la
proteccin del monopolio. Se necesitaba,
sobre todo, un cambio de cultura en todos
los que trabajaban en la empresa, desde la
cspide hasta la base. Se trataba de conseguir
mayor productividad. A los empleados se les
fue inculcando una filosofa de entrega a la
empresa, de competitividad, de sumisin
ideolgica, que fue fuertemente criticada por
os analistas. Una de las caractersticas de la
nueva organizacin fue la transmisin de
algunas de las actividades a filiales. El

conjunto operacional fue legalmente separado


en una pluralidad de empresas. La
coordinacin de las diversas entidades se
haca desde un ncleo corporativo.
El organigrama
El nuevo director de Telefnica desde
junio de 1996, Villalonga, reestructur el
organigrama de la empresa entre 1996 y 1998.
El Organigrama responda a las siguientes
ideas rectoras:
1) Configurarse como empresa multinacional.
2) Configurarse como operadora de todos
los medios de comunicacin.
3) Ser capaz de competir con las dems
empresas de su rea y de sus especialidades.
Estas ideas rectoras necesariamente tenan que
influir en el organigrama. El primer paso que
se dio fue hacer una divisin de las unidades
de negocio que quedaron convertidas en
cinco. A saber - Empresas Gran pblico
Mviles Telefona internacional
Internacional.
A ellas haba que aadir dos unidades de
recursos compartidos: - Infraestructuras y
recursos. Ambas con la finalidad de ofrecer
servicios comunes a las cinco unidades de
negocio. Los complicados niveles
organizativos existentes quedaron reducidos
a estos cuatro, todos ellos situados debajo
del Subdirector General establecido en
Madrid: 1 - Director 2 - Gerente 3 - Jefe
4 - Supervisor. Se pretenda con ello, ms
flexibilidad, ms eficacia, ms fluidez en las
relaciones.
El Grupo Telefnica desde 1998 qued
articulado desde un Centro Corporativo
(llamado Telefnica S. A). De l dependen
las siguientes empresas filiales: - Telefnica
de Espaa Telefnica mviles Telefnica
internacional Telefnica media. Telefnica
intercontinental Telefnica interactiva
Telefnica Data.
La llegada de Cesar Alierta presenta
modificaciones a esta estructura ya desde su
discurso inicial, ante la Junta General de
Accionistas, el 15 de junio de 2001 al sealar
que el conjunto de compaas productoras
de contenidos de Telefnica Mediaentre las
que se encuentra Endemol, junto con Terra
Lycos, jugarn un papel central en la

125

126

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


estrategia de convergencia de Telefnica hacia
lo que se ha definido como nueva media.5
El cambio de denominacin de Telefnica
media por el de Admira, aprobado por el
Consejo de Administracin de la compaa
(6-septiembre de 2001) y su estructuracin
en tres reas de negocio: televisin en abierto
y radio, contenidos y televisin de pago,
presagiaban la decisin actual.6 Tras la fusin
digital con Sogecable y la venta de las
acciones de Antena3 y Onda Cero, el grupo
quedaba concentrado a la produccin de
contenidos. Endemol, comprada dos das
antes de la salida de la presidencia de
Villalonga (24 de julio de 2000) se convierte
en la pieza clave de Admira y sta pasa a
engrosar la divisin de Telefnica Contenidos.
Conclusin
El gran xito de Telefnica en su
transformacin realizada convirtindose de
una empresa local en una gran multinacional
se explica por diversas razones:
1) Era la nica empresa especializada en
unos servicios cuya demanda ha subido
mucho en breve tiempo con una gran cantidad
de ofertas de amplsimos y diversos tipos.
Telefnica no ha tenido en Espaa una gran
competencia que le pudiera perjudicar. Lo
nico que ha hecho ha sido extender las
manos para coger los frutos que, con facilidad
se le ofrecan. Eso s, lo ha hecho de forma
imaginativa y creadora. Ha sabido preparar
los instrumentos adecuados para que la
captacin de las necesidades clientelares que
se multiplicaban en rpido crecimiento se
hiciera a manos llenas.
2) Lo mismo que hizo en Espaa se
realiz
tambin
en
los
pases
latinoamericanos. Dichos pases se
encontraban en una situacin menos
desarrollada que la de Espaa en lo que
respecta a las materias y los servicios de la

telefona y de la comunicacin. Por razones


culturales, Telefnica ha tenido grandes
facilidades para entrar en los pases del rea
geogrfica mencionada.
3) A partir de la gran capacidad existente
(capital, experiencia, redes, tecnologa,
capacidad humana), se ha lanzado a competir
en otros medios de comunicacin como la
Televisin, la Radio, la produccin de
contenidos y los sistemas y servicios
audiovisuales. Sin embargo, en los medios
audiovisuales no ha sabido crear una marca
de identidad propia, pese a gozar de los
favores del partido en el poder ofreciendo
meras inversiones sin poltica ideolgica.
4) Ha seguido una poltica de compra
de empresas preexistentes y de creacin de
otras nuevas que diversificaran y
descentralizaran lo que antes ofreca una
empresa sola.
5)
Toda
esa
operacin
de
engrandecimiento y globalizacin lo ha hecho
con un serio sentido de la eficiencia,
modernizando la accin empresarial,
procurando el mayor rendimiento del empleo,
haciendo mucha propaganda etc.
Telefnica ha pasado de estar en el
segundo grupo de empresas de
telecomunicacin con GTE, cinco Bell
regionales y Sprint a ser la quinta empresa
de telecomunicacin mundial. Mostrando una
capacidad de liderazgo que viene a colaborar
sus estrategias y a constatar que tambin en
Espaa, las empresas de telecomunicacin
presentan unos resultados muy superiores a
las empresas multimedia.7 Tras el triunfo del
Partido Socialista en las pasadas elecciones
se han querido ver incertidumbres en el futuro
de Telefnica. El ofrecimiento de Alierta de
mantenerse en la presidencia no sera
suficiente garanta de continuidad sino
estuviera precedida por dos dcadas de la
misma poltica de desarrollo y el deseo de
querer ser un medio global.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


_______________________________
1
Universidad Europea de Madrid.
2
M Dolores Garca. 2003. Informe de la
sociedad de la informacin.- Juan Benavides y
Nuria Villagra (eds.).-Pblicos, instituciones y
problemas en la comunicacin del nuevo milenio.Madrid.- Fundacin General de la Universidad
Complutense, pp. 57-58.
3
Juan Jos Fernndez .- 2000.- Que informen
ellos!.- Madrid.- Huerga & Fierro Editores, p. 79.

4
La Gaceta de los Negocios. Terra prev
suprimir hasta un 10% de su plantilla. Madrid.
30 de marzo de 2004, p.16.
5
Discurso presidencial ante la Junta General
de Accionistas de Telefnica S.A. de Csar Alierta:
15 de junio de 2001.
6
Rosa del valle Valero.- 2003.- De Telefnica
Media a Admira. mbitos. n9 y 10.- p. 45.
7
Edward S. Herman y Robert W.McChesney.1999.- Los medios globales.- Madrid.- Ctedra, p. 188.

127

128

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Audiovisual e interesse pblico


Manuel Jos Lopes da Silva1

I. Introduo
A falncia do Mercado AV em respeitar
os Direitos dos cidados a uma boa comunicao, leva a uma reflexo sobre o que
o Interesse Pblico nessa rea.
Acadmicos e Associaes Cvicas estabeleceram os seus quadros de referncia, que
permitem identificar os valores da sociedade
que esto na base daquele Interesse.
Atravs dos Documentos da EU sobre
Poltica da Comunicao e do Contrato de
Concesso do SPTV portugus podem identificar-se os valores que devem ser respeitados, englobados na Ideia de Interesse
Pblico que referimos.
Verificando-se a necessidade de rever os
mecanismos de Regulao, completou-se recentemente uma actualizao da Directiva
TSF, incidindo mais nas questes da Informao e da Publicidade do que nos problemas dos contedos.
H no entanto uma grande insatisfao
dos cidados em relao evoluo para uma
Sociedade da Informao que, podendo
contribuir para a promoo geral da sociedade, pode todavia leva-la a degradar-se.
Cimeira Mundial para a SI contrapese criticamente uma Sociedade Civil emergente, talvez o facto mais significativo do comeo do milnio no domnio da Comunicao.
II. Interesse pblico
1. O funcionamento do Mercado
Audiovisual exibe disfunes que tm sido
estudadas pela Teoria Econmica.
Trata-se das designadas externalidades
que resultam dos Media induzirem a sociedade ao culto da violncia, sexismo e mau
gosto, por um lado, mas tambm da informao ser um bem de mrito, ou seja, s
conhecido depois de utilizado.
Alm disso o mercado audiovisual no
pode proporcionar informao (actualidade,

educao, divertimento) que forme os consumidores para uma convivncia cidad,


saudvel e enriquecedora, ou seja socialmente responsvel.
Um conhecimento comum partilhado,
base da comunidade nacional, alheio aos
contedos comerciais que recorrem largamente a contedos adquiridos no mercado internacional.
A criao de comunidade que o mercado
AV incapaz de resolver, tambm condio fundamental para o desgnio poltico de
promover a democracia. Sem o dilogo social
isento de constrangimentos econmicos, sem
concesses ao populismo e vulgaridade, no
possvel falar de verdadeira vivncia da
democracia.
Por todas estas razes, e com a finalidade
de estabelecer uma alternativa ao actual
sistema de mercado, foi-se desenvolvendo a
convico de que importante criar um
quadro de referncia dos Media que defenda
os interesses fundamentais dos cidados,
embora no sendo por eles directamente
explicitado, em torno da ideia de Interesse
Pblico.
2. A dificuldade em abordar a questo do
Interesse Pblico resulta do facto das expectativas da sociedade que o fundamentam no
poderem ser expressas pessoalmente.
No entanto fcil, em certos domnios
pblicos como o Ensino, a Sade ou a
Segurana Social exprimir tais expectativas
at em ndices como a percentagem de
literacia, as filas de espera nos Hospitais, ou
os nveis das penses de reforma.
E todos sabemos muito bem o que, em
termos gerais, podemos beneficiar da actuao global dos sistemas nos domnios referidos.
Quando porm abordamos o problema do
Interesse Pblico no sistema Audiovisual, a
j se revela a dificuldade que referimos,
porque se trata de oferecer sociedade bens
intelectuais dificilmente mensurveis dado o

129

130

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


seu carcter essencialmente intelectual e
esttico.
No caso do Servio Pblico de Rdio e
TV ( SPRTV) uma primeira constatao se
pode fazer : a sua caracterstica fundamental
deve ser a qualidade, surgindo porm imediatamente a questo de saber o que ela .
Podemos afirmar numa perspectiva
alargada, que o Interesse Pblico de RTV
exige que, antes de tudo, a qualidade se
oriente pelos valores da sociedade, no s
respeitando-os mas sobretudo promovendoos.
3. Para conhecer os valores que a sociedade persegue com um mnimo de exactido podemos recorrer aos resultados das
investigaes dos acadmicos ou s declaraes de inteno das Associaes Cvicas.
uma via aceitvel para abordar o problema, embora se reconhea que quer os
Acadmicos quer as Associaes podero no
ser, nalguns casos, intervenientes desinteressados.
Os investigadores dos media consideram
que os valores da sociedade dependem do
modelo em que esta se fundamenta, existindo vrios modelos identificados: o Autoritrio, o Liberal, o da Responsabilidade Social
ou o Sovitico (tambm o do Desenvolvimento ou o Participativo segundo Mac Quail).
Cada um dos modelos assenta no seu
quadro de valores, mas uma leitura transversal desses quadros permite identificar alguns
valores comuns (Rosengren, Carlsson,
Tgerud):
- Os Media devem evitar ofender os
valores morais e polticos dominantes.
- Ataques inaceitveis s Autoridades ou
ofensas contra os cdigos morais so considerados actos criminosos.
- Os Media no seu conjunto devem ser
pluralistas e reflectir a diversidade da sociedade, dando acesso aos vrios pontos de
vista e aos direitos de resposta.
- Os Media devem evitar o que possa
induzir ao crime, violncia ou desordem civil,
ou ofender os grupos minoritrios.
- Os Media devem proporcionar uma
viso completa e objectiva da sociedade e
do mundo.
- Os Media devem dar prioridade nos
seus contedos cultura nacional e linguagem prpria.

- Os Media devem dar prioridade, na sua


Informao, s notcias relacionadas com os
povos em desenvolvimento da sua rea
geopoltica.
Vemos desde j que h valores de natureza exclusivamente tica e outros de
natureza tico-poltica, que convm examinar com mais detalhe.
Mas a Sociedade Civil, atravs das
Associaes Cvicas, tambm manifesta as
suas expectativas acerca do comportamento
do AV no respeito pelo Interesse Pblico.
Uma associao de utentes dos Media,
a ACMedia, manifesta como prioritrios
alguns fins como a proteco dos direitos e
interesses dos consumidores dos Media,
promover e fazer respeitar os valores humanos, culturais e ticos, fomentar actividades
de natureza cvica, cultural e educativa,
incrementar a existncia de Observatrios de
Qualidade, intervir nos Cdigos de Conduta,
apoiar o desenvolvimento da auto-regulao
dos rgos de comunicao, contribuir para
o funcionamento de um verdadeiro SPRTV.
A ACMedia sintetiza em trs pontos o
quadro de referncia para a sua actuao:
defesa dos valores humanos e culturais,
negociao duma tica na CS e promoo
de Leis adequadas. Face a este quadro de
referncia das Associaes Cvicas e ao
anterior proposto pelas instncias de Investigao, podemos desde j concluir que os
actuais sistemas de Comunicao de Massa
de base concorrencial propem contedos
(programas no caso da RTV) que no s no
satisfazem os Interesses dos cidados como
at, frequentemente, esto contra eles.
III. Poltica da Comunicao na EU
4. A poltica das comunicaes de massa
definida pela Conferncia Ministerial
Europeia em Praga e Tessalnica tem como
horizonte fundamental o reforo da cidadania numa sociedade democrtica.
Sendo um instrumento das polticas
nacionais, tem de se fundamentar porm no
respeito pelo interesse pblico, sem o que
os Media podem condicionar negativamente
a participao cidad.
Um valor fundamental referido nos documentos da Conferncia o da Liberdade
dos Media, sem a qual no h democracia,

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


e que de alguma maneira assegura outros
valores relevantes: o pluralismo de opinies
e a diversidade da comunicao.
referida vrias vezes a importncia do
respeito pela Declarao dos Direitos do
Homem, instrumento poltico que nos nossos
dias defende a dignidade da pessoa humana.
Numa linha que promove o desenvolvimento
intelectual desta, frequentemente citada a
necessidade do promover a criao artstica
em cada pas como actividade apropriada
afirmao da identidade nacional.
Outro valor frequentemente invocado
o da coeso social, posta frequentemente em
cheque por alguma programao. Referemse sobretudo os programas que incitam
violncia gratuita, pornografia, ao mau gosto
ou intolerncia como os que mais atentam
contra a solidariedade entre as pessoas.
Por isso se fazem apelos adopo de
polticas de proteco dos Menores que se
a desenvolvem por vrias vias.
5. A primeira via que todos privilegiamos
a da auto-regulao, ou seja, a da adopo
de critrios de auto-conteno internos dos
Media, e da co-regulaao, que levanta a
questo dos Cdigos de Conduta.
H de facto uma grande insistncia da
Conferncia Ministerial na urgncia em serem
assinados, em todos os pases, Cdigos de
Conduta que respeitem o direito dos utentes
dos Media a programas de qualidade, no
massificantes nem embrutecedores.
Mas outra via, fundamental quando falha
a primeira via, a da hetero-regulao, ou
seja duma regulao imposta pela sociedade.
A eficcia da regulao social ( do Estado)
depende de dois parmetros fundamentais, em
primeiro lugar da existncia duma boa Lei
da RTV, e depois do bom funcionamento dum
rgo de regulao apropriado.
Est em curso a reestruturao do sistema de regulao do AV portugus fundindo
num nico rgo os anteriormente existentes: o ICS, a AACS a ANACOM.
Aparentemente o poder poltico pretende
manter no seu controlo o novo rgo, o que
desaconselhvel dado o desprestgio da
AACS, que se revelou incapaz de defender
os valores da sociedade e permitiu que as
programaes da RTV comercial descessem
a nveis inconcebveis.

6. Outro instrumento fundamental de


regulao do AV em Portugal o recente
Contrato de Concesso Geral do SPTV
(Setembro de 2003) feito com a Rdio e
Televiso de Portugal.
Este documento invoca a Resoluo 1,
de 12/94 sobre o Futuro do SPRTV adoptada na 4 Conferncia Ministerial Europeia
a que j nos referimos.
A se afirmas a funo vital do SPRTV
que dever ser uma fonte de programas
alternativa TV comercial, como o Interesse
pblico impe, devendo ser garantida a
existncia duma Televiso Nacional de referncia tendo como base a legitimidade do
SPTV que se deve caracterizar pela afirmao duma identidade prpria.
Na Clusula 5 (Obrigaes Gerais da
Concesso) estabelece-se que a Concessionria deve assegurar uma programao de
qualidade, equilibrada e diversificada, que
contribua para a formao cultural e cvica
dos telespectadores, promovendo o pluralismo
poltico, religioso, social e cultural, e o acesso
de todos os telespectadores informao,
cultura, educao e ao entretenimento de
qualidade.
E na Clusula 6 (Obrigaes da Programao do SPTV) entre outras obrigaes, a
de contrariar a tendncia para a uniformizao e massificao da oferta televisiva,
proporcionando programas no directamente
ditados pelos objectivos da explorao comercial (por exemplo ndices da audincia).
Ainda nesta mesma clusula se exige a
adopo duma tica de antena que claramente recuse a violncia gratuita, a explorao
do sexo ou que, de qualquer modo, atente
contra a dignidade devida pessoa ou contra
os demais direitos fundamentais, com a
proteco em especial dos pblicos mais
vulnerveis, designadamente crianas e jovens.
7. Verificamos que os Ministros europeus
tm perfeita conscincia dos abusos da
comunicao que o sistema comercial, de base
concorrencial, da RTV tende a suscitar.
E nos vrios documentos que produziram
apelam para a regulao, para a auto-conteno dos operadores comerciais, por um
lado, e por outro para o estabelecimento
sustentado dum SPRTV responsvel.

131

132

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Como porm vamos ver a seguir, estas
declaraes de inteno no chegaram a
suscitar uma verdadeira regulao do AV na
Europa.
Mas tambm a nvel mundial se exprimem crticas apelando a uma tica da comunicao que defenda os interesses dos
cidados.
Vemos assim que nas polticas europeias,
e particularmente na portuguesa so acautelados os Interesses fundamentais dos utentes
dos Media concretizando alguns pontos do
quadro que estabelecemos no nosso anterior
ponto 3.
IV. A regulao do AV
8. O mais recente documento da EU sobre
esta questo fundamental saiu em Dezembro
de 2003 e trata de O futuro da Poltica
europeia de Regulao AV e enviado pela
Comisso ao Parlamento Europeu.
Comea-se nele por reconhecer o papel
central dos Meios AV nas democracias
modernas, no seu funcionamento e na definio e transmisso de valores. E sendo
assim vital para esta indstria cultural
que os operadores desfrutem dum ambiente
poltico claro e previsvel, propcio s suas
estratgias.
Mas o que de facto se pretende que
a Poltica comunitria do AV promova o
desenvolvimento do sector designadamente
atravs da realizao do mercado interno
neste domnio, apoiando simultaneamente
objectivos primordiais de Interesses Geral,
tais como a diversidade lingustica e cultural, a proteco de menores, a dignidade
humana e a defesa dos utentes.
Ora a compatibilidade do Mercado com
o Interesse Geral sempre foi difcil e continua a s-lo. Como sabemos a directiva TV
sem Fronteiras considerada como o instrumento fundamental para o que se designa
por Nova governana dos Media AV
europeus, e acabou de ser sujeita a uma
ampla reviso.
Realizou-se uma muito alargada consulta
aos agentes scio-polticos do sector (que
tambm nos abrangeu), e interessante reflectir um pouco sobre os seus resultados para ter
uma percepo da evoluo que o problema
da regulao AV est a ter no espao europeu.

9. Em termos gerais considera-se que a


directiva deve ser melhorada nos domnios
da Informao, da Produo de Programas
e da Publicidade, tendo at em conta a
evoluo imposta pelas NTIC. No entanto o
domnio da Proteco de Menores e da
Ordem Pblica considerado suficientemente coberto pela directiva, apenas se sublinhando a necessidade urgente de implementar em
todo o espao europeu a adopo de Instrumentos de auto e co-regulao dos operadores.
O artigo 22 faz uma distino pouco clara
entre programas susceptveis de prejudicar
gravemente o desenvolvimento dos menores
(e que devero ser banidos) e os susceptveis
de apenas os prejudicar (e que podero ser
transmitidos em certas condies).
A maioria dos interessados que comentou a questo da proibio de programas que
contenham incitamento ao dio (em razo da
raa, do sexo ou da nacionalidade) declarouse satisfeita com a actual formulao da
disposio.
Ora estas concluses no deixam de ser
surpreendentes se recordarmos a profunda
insatisfao sobre a programao do AV, que
todos dias exibe rubricas que no respeitam
o Interesse Pblico, como aqui definido,
e que manifestada por amplos sectores da
sociedade civil na Europa, e tambm partilhada por inmeros grupos Cvicos a nvel
mundial.
V. Crtica da sociedade civil
10. A Cimeira Mundial da Sociedade
da Informao que se realizou de 10/12 de
Dezembro de 2003 em Genebra foi rodeada
de grandes expectativas, intensas negociaes
polticas e posteriores frustraes. Tinha sido
difundido um Projecto de Declarao de
Princpios em que os representantes dos
povos do mundo se comprometiam a adoptar
medidas que favorecessem o progressivo
estabelecimento da designada Sociedade da
Informao, considerado o desafio mundial
do novo milnio.
Reclamava-se uma SI para todos, devendo-se trabalhar para aumentar o acesso
infra-estrutura e s tecnologias da IC, assim
como o acesso informao e ao conhecimento, para criar capacidades, promover a

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


confiana e a segurana no que toca s NTIC,
criar um ambiente habilitador a todos os
nveis, desenvolver e ampliar as aplicaes
das TIC, promover e respeitar a diversidade
cultural (fomentar o desenvolvimento dos
Meios de Comunicao), abordar os aspectos ticos da SI e alentar a cooperao internacional e regional.
H um apelo claro para que se permita
a prestao correcta de um servio Pblico
em todos as circunstncias. A criao dum
ambiente habilitador impe o imprio da
Lei apoiado numa regulamentao (incluindo a auto-regulao) essencial para suscitar
a confiana e segurana.
A SI deve apoiar as condies (econmicas, sociais) propcias ao bom governo
democrtico, sendo particularmente a Internet
indispensvel a uma boa governana da
sociedade.
No domnio da identidade e diversidade
culturais, a sua defesa um imperativo tico,
inseparvel do respeito pela dignidade humana.
O desenvolvimento de contedos nacionais que se ajustem s necessidades nacionais e regionais fomentar o desenvolvimento scio-econmico e estimular a participao de todas as partes interessadas.
A expanso dos media estimulada pelas
NTIC cria novas oportunidades, mas tambm
novas responsabilidades aos profissionais do
sector pelo que se impe sejam formuladas
normas ticas e profissionais que respeitem
os valores da sociedade.
11. As dimenses ticas so tratadas num
pargrafo especial do Projecto de Declarao. Afirma-se assim que a SI, em conformidade com a Declarao Universal dos
Direitos do Homem dever respeitar a paz,
reger-se por valores de liberdade de expresso, de conscincia e de religio, assim como
por outros valores como a liberdade, a igualdade, a solidariedade, a tolerncia, o respeito
pela natureza e a responsabilidade compartilhada. Na SI revestem particular interesse
valores como a verdade, a honestidade, a
justia, a dignidade humana e o respeito pelos
valores morais, sociais e religiosos de todas
as sociedades.
E ainda neste pargrafo se afirma que a
SI deveria ter plenamente em conta os requisitos ticos e morais, deveria prestar a
maior proteco e assistncia possvel

famlia, que constitui o grupo natural e


fundamental da sociedade.
O Projecto sublinha a importncia dum
Servio Pblico correctamente prestado, a par
da promoo e incremento dos investimentos
privados.
Estas preocupaes ticas resultam directamente do empenho manifestado no incio
do Projecto de Declarao em promover as
metas da Declarao do Milnio de que tanto
se falou, com o fim de alcanar um mundo
mais pacfico, justo e prspero.
A Declarao de Princpios finalmente
aprovada adoptou uma exposio mais sinttica do que do Projecto, deixando todos
insatisfeitos.
O capitulo final do documento intitulase Para uma SI para todos baseada num
conhecimento partilhado e manifesta claramente o idealismo que presidiu redaco
da Declarao, mas o documento no conjunto parco de medidas concretas.
Verificaram-se supresses significativas
sendo a mais emblemtica a da referncia a
valores como o Bem Comum, a Verdade ou
a honestidade. E desapareceu tambm a referncia ao Servio Pblico, sendo substituda
pela vaga expresso Domnio Pblico.
natural que este resultado tenha desiludido muitos actores sociais a nvel mundial. Por isso as Organizaes da Sociedade
civil adoptaram a sua prpria Declarao que
expressa uma viso alternativa e propostas
prprias.
Vemos que a Cimeira defende valores
claramente abrangidos pela nossa ideia de
Interesse Pblico, pena que os compromissos redutores contidos nos documentos oficiais assinalem a debilidade da vontade
poltica dos lderes mundiais, traduzida pela
ausncia na Cimeira dos Chefes de Estado
ou de Governo da maioria das naes influentes do mundo.
12. Foi proclamada simultaneamente com
a Declarao de Princpios da CMSI a
Declarao da Sociedade Civil na CMSIConstruir Sociedades da Informao que
atendam s necessidades humanas, que
iniciada sugestivamente com a afirmao ns
homens e mulheres de distintos continentes,
contextos culturais, perspectivas, experincias e conhecimentos tcnicos, actuando como
membros de diferentes audincias e de uma

133

134

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


emergente sociedade civil mundial, considerando que fundamental a participao da sociedade civil na 1 Cimeira organizada pelas NU
sobre questes de informao e
comunicaoapresentamos na presente Declarao a nossa viso, como convite a participar no presente dilogo e a colaborar
connosco na definio do nosso futuro comum.
So apresentados os Princpios e os
desafios fundamentais como o da Justia
Social, de Desenvolvimento sustentado
centrado no ser humano, abrangendo a
erradicao da pobreza, a cidadania global,
a justia de gnero, a importncia da juventude, o acesso Informao, a alfabetizao
bsica, o desenvolvimento de solues de TIC
sustentveis e comunitrias.
Um princpio fundamental invoca os
Direitos Humanos comeando pela liberdade
de expresso, o direito privacidade,
participao nos assuntos pblicos, os direitos dos trabalhadores, o dos povos indgenas,
os das mulheres, os do Menino, os das
pessoas incapacitadas, o regimento e o
imprio da Lei.
Na rea da Cultura, Conhecimento e
Domnio Pblico o documento reivindica a
proteco da diversidade cultural e lingustica, a liberdade dos MC, a defesa e a
divulgao do domnio pblico, do conhecimento mundial.
Sublinha que os SPRTV tm que desempenhar a importante funo de garantir a
participao de todos na SI/C.
Estes Meios de Comunicao Pblicos
devem transformar-se em organizaes que
ofeream um SP com independncia editorial.
No domnio do ambiente habilitador
reclama-se o acesso equitativo, justo, e aberto
aos conhecimentos e aos recursos de informao, princpio fundamental da sociedade.
Tambm um governo transparente e responsvel, a tica empresarial, as prticas
financeiras das empresas do sector da Comunicao e o comportamento tico dos MCS
adquirem importncia particular neste contexto, sendo importante que se adoptem
Cdigos e Normas ticas e se estabeleam
mecanismos de superviso eficazes.
A alfabetizao, o Ensino e a Investigao so considerados fundamentais nas sociedades do Conhecimento, devendo as NTIC
associar-se aos mtodos tradicionais

A criao de capacidades humanas na SI/


C exige pessoas competentes no conhecimento dos MI/C, e a par do ensino deve promover-se a investigao a todos os nveis de modo
adequado ao emprego social das TIC.
Tambm a Internet e outros servios
globais devem ser orientados no por grupos
privados mas pela comunidade internacional
no seu conjunto (governo mundial).
Em concluso, so as pessoas que fundamentalmente constituem e conformam as
sociedades, (e as SI/C no so uma excepo), estando os Direitos humanos no centro
da viso do documento.
Para atingir os objectivos fixados pela
Cimeira deve criar-se uma Comisso, dispondo-se os autores deste Documento a trabalhar
com boa f com os responsveis oficiais.
Tambm neste documento, mesmo mais
que no anterior, se faz ao fim e ao cabo,
a defesa do Interesse Pblico.
VI. Perspectiva final
13. O mundo da Comunicao manifesta
de forma evidente, o tipo de evoluo que
est a sofrer a sociedade ocidental. Ela
curiosamente contraria o prognstico de
Habermas sobre a evoluo do
sptkapitalismus , prognstico que alis no
contempla a emergncia duma nova Sociedade Civil a nvel mundial.
no entanto muito claro que s um
SPRTV revalorizado, ainda poder compensar a eroso devastadora suscitada pelo actual
modelo do AV sobre os valores que fundamentam o Interesse Pblico no campo da
Comunicao.
Porm a Sociedade Civil vai muito mais
longe, reclamando uma nova Justia Social
e um Desenvolvimento sustentado centrado
no ser humano.
assim posto em causa o actual modelo
do AV baseado em Operadores Comerciais
que orientam a sua actividade exclusivamente pelo lucro.
A Sociedade Civil exige que esta motivao dos Operadores de TV d antes lugar
a polticas da comunicao que promovam
a dignidade da pessoa, oferecendo programas no massificantes, intoxicantes ou simplesmente embrutecedores.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Bibliografia
Blumler, Jay G. (Ed.), Television and the
Public Interest, Sage Publ. London, 1992.
Ishikawa, Sakae, Quality Assessment of
Television, University of Luton Press, Luton,
1996.
McQuail, Denis, Media Performance,
Sage Publ., London, 1993.

Thompson, Kenneth (Ed.), Media and


Cultural Regulation, Sage Pbl., London,
1997.

_______________________________
1
Professor Jubilado da Universidade Nova de
Lisboa, Presidente Honorrio da ACMedia.

135

136

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

137

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Os bens digitais e a dinmica da Weightless Economy1


Orlando Gomes2

Introduo
Uma das caractersticas fundamentais do
sistema econmico a mudana. Os bens
produzidos, os meios de transaco e as
preferncias de consumo tendem a alterarse no tempo. Certamente que as decises de
um consumidor em qualquer pas desenvolvido so hoje muito diferentes das decises
que um qualquer indivduo tomava h 500
anos no sentido de maximizar a sua utilidade, porque a variedade e quantidade de bens
disposio muito diferente, porque as
formas de acesso ao mercado se alteraram,
porque a estrutura do mercado de trabalho
sofreu alteraes com implicaes no montante e na forma dos rendimentos obtidos.
Da mesma forma, uma dada empresa enfrenta no mundo contemporneo outro tipo de
exigncias e oportunidades desconhecidas no
passado. No entanto, a essncia dos problemas econmicos de consumidor e produtor
no se modificou apesar da diferena de
escala e complexidade das transaces econmicas ser tremenda.
Como sempre, o problema de deciso do
consumidor continua a ser a maximizao da
utilidade do consumo perante uma restrio
oramental que limita as suas escolhas e o
problema do produtor consiste, ainda e
sempre, em gerir receitas e custos no sentido
de maximizao do lucro. Na verdade, a
dimenso do sistema econmico alterou-se,
mas a sua natureza no. A razo para a
imutabilidade da essncia dos problemas
econmicos reside no facto de a generalidade dos bens que hoje transaccionamos no
diferir significativamente do tipo de bens
trocados em pocas anteriores. A mais requintada pea de vesturio hoje produzida
difere no tipo de recursos usados para a sua
execuo e na tecnologia de produo face
pele de leopardo usada pelo mais remoto
dos nossos antepassados, mas as suas propriedades econmicas so idnticas. A mais

significativa destas propriedades a rivalidade: o uso do bem por um indivduo


inviabiliza o usufruto dessa mesma unidade
em simultneo por parte de qualquer outro
indivduo.
A evoluo recente do sistema econmico leva-nos contudo constatao que algo
mais do que a escala e frequncia das transaces econmicas est a mudar. H uma
vertente imaterial das transaces, ligada a
um tipo particular de bens e servios que
apresentam caractersticas distintivas face ao
comum dos bens privados, que comea a
ganhar um peso decisivo nas trocas. Os bens
digitais ou bens-conhecimento tm introduzido ao longo dos ltimos anos uma vertente
imaterial na actividade econmica que se
manifesta a todos os nveis: nas trocas e
portanto na organizao e estrutura dos
mercados, na produo, no que respeita s
tcnicas que permitem racionalizar e tornar
mais eficiente o processo produtivo e tambm inovao, desde novas formas de
gesto at novas variedades de bens e servios ou sofisticao das existentes, e mesmo ao nvel do consumo, essencialmente no
que toca s alteraes no cabaz tipo de bens
e servios adquirido pelos consumidores; este
cabaz inclui cada vez mais bens com as
caractersticas dessa nova realidade imaterial
ou intangvel.
Se inegvel a emergncia e reforo de
uma economia do conhecimento, em que as
actividades imateriais ganham protagonismo
e a qual sem dvida knowledge-driven,
como o indica por exemplo o estudo de
Murteira, Nicolau, Mendes e Martins (2001)
no que respeita realidade econmica portuguesa, j no ser to lquido aquilo que
a economia do conhecimento e os bens nela
transaccionados significam em termos de
configurao de uma nova economia e como
a esta dever estar associada uma nova forma
de pensar a realidade; a questo central
relaciona-se com a avaliao daquilo que

138

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


novo no sentido de perceber se necessrio
alterar a estrutura terica no sentido de
perceber os novos fenmenos, ou se pelo
contrrio a teoria existente suficientemente
rica e flexvel para continuar a dar indicaes fiveis sobre o modo como os indivduos produzem, transaccionam e consomem.
O contedo do artigo encontra-se resumido em seguida. A seco II aborda a
natureza da weightless economy e dos bens
nela transaccionados; a seco III descreve
de forma breve uma possvel estrutura de
modelizao para a economia dos bens digitais e a seco IV conclui.
A economia do conhecimento e os bens
digitais
Para melhor entender a importncia da
intangibilidade observe-se separadamente as
trs questes fundamentais do sistema econmico:
a) Produo. Do ponto de vista produtivo, os bens-conhecimento podem ser associados revoluo tecnolgica que as novas
tecnologias da informao e da comunicao
(TIC) tm vindo a permitir. A evoluo
conseguida ao nvel da eficincia e da produtividade pode ser destacada como
quantitativamente mais significativa que as
resultantes de revolues tecnolgicas anteriores, mas o que facto que, como Quah
(2001) salienta, do ponto de vista qualitativo
no haver nesta revoluo nada de radicalmente novo; h um paralelismo entre esta
e outras grandes mutaes tecnolgicas do
passado, donde as TIC podem ser encaradas
ao mesmo nvel daquilo que a inveno da
roda ou o conjunto de inovaes que permitiram a primeira fase da revoluo industrial trouxeram para a estruturao da organizao econmica que hoje temos;
b) Consumo. A emergncia da nova
economia, economia imaterial ou weightless
economy, como Quah (1998) a designou,
inova face a outros momentos da evoluo
do sistema econmico precisamente porque
no se limita a reflectir-se em mais um
incremento rpido e substancial de produtividade. Do lado da procura uma outra revoluo tem vindo a suceder. Os bens-conhecimento so muito mais que meros novos
factores produtivos. Os bens-conhecimento

so hoje mais do que nunca uma parcela


importante do consumo da generalidade das
famlias, ou seja, se at determinado ponto
na nossa histria recente os indivduos
consumiam bens materiais contendo conhecimento, cada vez mais o prprio conhecimento consumido como um bem final.
Alguns exemplos a este nvel tornaram-se
triviais: hoje consumimos videojogos,
software informtico, imagens e msica
digitais, servios de telecomunicaes e
acesso a contedos na Internet da mesma
forma que acedemos ao conjunto de bens
materiais que sempre fizeram parte do nosso
cabaz de compras, desde a alimentao ao
vesturio.
c) Transaces. Uma terceira esfera onde
a weightless economy deve ser enquadrada
a de transferncia de posse dos bens de
quem os produz para quem os consome. Na
realidade, a nova economia no s contribuiu no campo da eficincia produtiva e
revolucionou a estrutura do consumo. Tambm serviu, e esta at talvez seja a mutao
mais evidente, para que surgissem novas
formas de organizao de mercados, ou seja,
para que as trocas assumissem novas formas
de concretizao. A este nvel ser importante perceber o que mudou ao nvel da
eficincia nas transaces, ou seja, se os
ganhos de informao conseguidos e a conseguir so significativos e compensam eventuais entraves que a nova economia pode
produzir ao nvel da concorrncia e portanto
da eficincia dos mercados.
A weightless economy no estar ligada
apenas s TIC e Internet, mas esta uma
das suas faces mais visveis. Instrumento de
comunicao de mais rpido crescimento de
sempre, a Internet mais do que simplesmente
um meio de comunicao unilateral (como
o so a generalidade dos meios de comunicao) constitui-se como um mercado,
tendo em conta uma definio ampla que se
possa tomar deste; de facto, a Internet funciona como um sistema de informao
biunvoco, em que produtores e consumidores podem interagir.
Ao encarar a Internet como um mercado,
conveniente olhar para as premissas que
fazem dos mercados estruturas mais ou menos
concorrenciais ou mais ou menos concentradas. Apesar dos ganhos extraordinrios ao

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


nvel da informao, que configuram um
elemento fundamental para que os mercados
se aproximem de uma situao de concorrncia perfeita, preciso no esquecer o
reverso da medalha ao proporcionar mercados globais, a Internet incentiva a concentrao e a sobrevivncia apenas daqueles que
se encontram acima de uma determinada
dimenso. Esta outra das caractersticas
fundamentais da nova economia, que pelo
aumento da dimenso e pelo tipo de actividades e de meios que envolve promove
economias de escala e por conseguinte
mercados concentrados onde domina um
pequeno nmero de empresas. Mercados
concentrados significam regra geral uma
menor eficincia, dado que as propriedades
de fluidez (livre entrada e sada de empresas
no mercado) e atomicidade (a incapacidade
das empresas dada a sua pequena dimenso
para assumirem outro papel que no o de
price-takers) so corrompidas em desfavor
do consumidor e dos concorrentes de menor
dimenso.
Diversos estudos empricos, como Freund
e Weinhold (2002) e Brown e Goolsbee
(2002) entre outros, enfatizam os ganhos de
informao que a Internet possibilita, mesmo
que no seja atravs dela que as transaces
se concretizem (para a generalidade dos
consumidores a Internet ser mais uma
espcie de pginas amarelas onde se procura
dados para basear as decises de compra do
que um supermercado em que no s se
comparam preos como se procede simultaneamente transaco). Outros estudos, como
o de Smith, Bailey e Brynjolfsson (2000),
apontam os efeitos perversos que podem
resultar de um meio como a Internet. Ela pode
representar uma forma de discriminar preos
via diferenciao de bens e envolve problemas de informao assimtrica, no sentido
em que quem nela coloca informao tem
a capacidade de controlar e manipular essa
informao. A este nvel, a Internet poder
funcionar como um mercado relativamente
eficiente para os bens da nova economia, que
sendo bens digitais podem ser avaliados
distncia sem que se perca muita informao
sobre o que eles efectivamente so, mas para
os bens da economia tradicional, a avaliao
das suas propriedades distncia pela mera
descrio por parte do produtor das caracte-

rsticas do bem torna difcil a concretizao


das transaces, uma vez que em qualquer
processo de troca existem interesses
conflituantes entre vendedor e comprador que
efectivamente introduzem dificuldades ao
nvel da assimetria de informao.
Para Quah (2002) os bens distintivos da
weightless economy podem ser designados por
bens digitais e definem-se de forma genrica
como sequncias de zeros e uns com valor
econmico (ou bitstrings). Os bens digitais
correspondero ento quilo que pode ser
codificado e enviado de um local para o outro
sem necessidade de transferncia fsica.3 Os
bens digitais so ento aqueles que nos
habituamos a armazenar no nosso computador pessoal e a enviar para outros via Internet,
sejam frmulas qumicas, sequncias de
DNA, teoremas matemticos, msica e
imagens digitais, software de trabalho ou de
entretenimento. Um cuidado a ter consiste
em no confundir, o que nem sempre fcil,
o bem digital com o seu suporte fsico. A
generalidade dos bens digitais
transaccionada num objecto fsico; por exemplo, um CD um objecto fsico e portanto
pode ser enquadrado do ponto de vista da
anlise econmica na abordagem tradicional
sobre bens privados. No entanto, a msica
que nele se encontra gravada um bem digital
com caractersticas peculiares que em seguida so descritas.
So as seguintes cinco as propriedades
que Quah (2002) identifica para os bens
digitais:
1) No rivalidade. Os bens privados, alvo
de transaco no mercado, so rivais, ou seja,
o respectivo consumo elimina a sua existncia. Os bens digitais, por seu lado, podem
ser consumidos por um agente sem que isso
implique que o mesmo bem no ir continuar disponvel na ntegra para um outro
agente, ou para o mesmo numa situao
posterior. A no rivalidade no propriedade
exclusiva dos bens digitais; qualquer bem
pblico ou semi-pblico assume esta propriedade, como a defesa nacional ou o fornecimento de electricidade. Mas no deixa de
ser verdade que tambm uma propriedade
dos bens digitais: o acesso de algum a um
videojogo no corrompe a possibilidade de
uso posterior por outrem.

139

140

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


2) Expansibilidade infinita. Os bens
digitais, como outros bens, tm custos de
produo; mas ao contrrio da generalidade
dos bens no tm custos de expanso. Aps
produzida uma unidade do bem, a quantidade disponvel pode ser aumentada arbitrariamente sem custos adicionais e de uma
forma praticamente instantnea. Num jogo
para Playstation 2 ou para X-Box o custo
encontra-se concentrado na concepo da
primeira unidade; para as restantes, a cpia
imediata e praticamente a custo nulo.
Esta propriedade tem implicaes enormes sobre o funcionamento e a estrutura dos
mercados. Primeiro, porque os custos de
concepo so regra geral elevados, os
mercados de bens digitais caracterizam-se por
uma forte concentrao do lado da oferta,
ou, de outro modo, trata-se de indstrias onde
proliferam rendimentos crescentes escala
e portanto poucos produtores podem existir.
Em segundo lugar, estes mercados s sobrevivem se houver mecanismos de excluso
face cpia; a definio clara de direitos
de autor e copyrights so um elemento central
para que a economia dos bens digitais prolifere, o que evidente pelo facto de o custo
estar concentrado na gerao da unidade
nmero 1.
3) Discrio. Associado ideia de
expansibilidade infinita encontra-se o conceito
de discrio, que nos diz em relao aos bens
digitais que s interessa do ponto de vista
da sua utilizao unidades inteiras do bem.
Em particular interessar uma unidade inteira do bem (j que a partir da outras podem
ser reproduzidas). Menos de uma unidade no
tem qualquer utilidade: meia ideia de nada
serve, metade da informao contida num
software, ou num cdigo gentico ou numa
frmula de um medicamento no ter qualquer uso. S tm utilidade de facto unidades
inteiras do bem.
4) A-espacialidade. No completamente correcto dizer que um bem digital uma
vez produzido est disponvel em toda e
qualquer localizao. No entanto, os bens
digitais podem ser considerados a-espaciais
no sentido em que desrespeitam a distncia
fsica. Praticamente no mesmo tempo e com
o mesmo custo o bem digital pode ser
difundido a curta ou a longa distncia. Esta
propriedade colide de forma bvia com aquilo

que nos habituamos a observar para a generalidade dos bens econmicos. Logo, parece
urgente rever teorias de localizao de actividades e de comrcio.
5) Recombinao. Os bens digitais podem ser recombinados, no sentido em que
a informao necessria para a produo de
uns pode ser reconvertida com facilidade de
modo a dar origem a outro bem digital (por
exemplo, a informao contida numa notcia
de jornal pode ser utilizada para produzir uma
pea televisiva).4
As cinco propriedades prvias possibilitam uma distino formal entre a economia
dos bens digitais e a economia dos bens no
digitais. um pouco por este caminho que
se procura ir na seco seguinte, com particular nfase sobre a utilidade do consumo
na presena de bens digitais. Um dos aspectos fundamentais a salientar que a ideia
de bitstrings (sequncias de zeros e uns) tem
um duplo significado: diz respeito s caractersticas fsicas dos bens digitais, como se
mencionou, mas tambm ao modo como estes
bens vo ser encarados do ponto de vista da
teoria econmica.
Fundamentalmente, faz sentido desde j
reter dois pontos:
1: os bens digitais possuem caractersticas que os demarcam claramente dos bens
alvo da anlise econmica tradicional;
2: a economia em que vivemos numa
parcela cada vez mais significativa uma
economia de bens digitais.
A dinmica da economia digital
A teoria da utilidade para bens privados
uma das peas basilares da cincia econmica. Com o trabalho de Arrow e Debreu
(1954) o modo como os consumidores encaram o processo de escolhas de consumo tendo
por base as respectivas preferncias pode ser
sintetizado num pequeno conjunto de axiomas
que sustentam o tratamento analtico do problema do consumidor representativo.5
Entre estes axiomas, o axioma da
convexidade das preferncias no verificado para bens digitais. Tal acontece devido
essencialmente a duas das propriedades que
se verificou serem verdadeiras para os bens
digitais: a discrio e a expansibilidade
infinita.

141

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


A propriedade de discrio diz que os bens
digitais s so relevantes do ponto de vista
do consumo para quantidades inteiras (meia
ideia ou metade de um cdigo gentico no
traduzem qualquer utilidade para quem os
consome). Por outro lado, a expansibilidade
infinita significa que ao indivduo basta
adquirir uma unidade do bem podendo
posteriormente reproduzi-la indefinidamente.
A par da propriedade fsica que permitiu
definir os bens digitais como bitstrings, do
ponto de vista da utilidade do consumo um
cabaz de bens digitais tambm uma sequncia de zeros e uns, dado que s duas possibilidades interessam quanto posse do bem:
a posse de uma unidade integral ou a posse
de nenhuma unidade integral.
No que concerne teoria da utilidade
poder-se- ignorar quaisquer quantidades de
um bem digital zi diferentes de 0 ou 1 e
portanto considerar um conjunto Z={0,1} tal
que z iZ. Para variveis definidas num
conjunto discreto como Z as preferncias no
sero convexas. A no convexidade coloca
problemas ao tratamento analtico do problema de maximizao da utilidade do consumo, mas no o inviabiliza. Em seguida tratar-se- tal problema considerando um cenrio dinmico e por conseguinte um problema
de controle ptimo.
De modo a admitir um cenrio dinmico
ou intertemporal suponha-se a seguinte regra
para a gerao de rendimento numa economia:

k(t ) = A.k (t ) c(t ) .k (t )


dado.

, k(0)=k0

x (t ) = c(t ) pi .zi (t ).di ,

com p i o

preo de cada bem digital (variveis exgenas


anlise) e zi(t){0,1}.
De modo a permitir a tratabilidade analtica do modelo ir-se- considerar uma funo
de utilidade aditivamente separvel. Para o
bem no digital considera-se uma funo
CIES (constant intertemporal elasticity of
substitution) comum a este tipo de problemas de optimizao:

U[ x (t )] =

( 1)

1 c(t ) pi .zi (t ).di


0

, >1
(2)

Para os bens digitais a forma funcional


da funo de utilidade a adoptar :

(1)

Na equao (1), A um ndice de


tecnologia, (0,1) a elasticidade produtocapital e a taxa de depreciao do capital.
A varivel k(t) representa a quantidade de
capital fsico em cada momento de tempo
t e c(t) corresponder varivel consumo real
(tambm em cada momento t). O nvel de
rendimento surge na equao como
correspondendo a uma funo de produo
neoclssica de rendimentos marginais do
capital
decrescentes.
Quanto
a

k(t ) dk (t ) / dt

de capital (1) semelhante originalmente


avanada por Solow (1956) e Swan (1956) para
explicar o processo de crescimento econmico.
Para chegar funo objectivo do problema ( funo utilidade) repare-se que
existe uma varivel rendimento na economia, mas deste apenas uma parte
consumida, num montante c(t). A varivel
c(t) representa assim o nvel total de consumo em cada momento de tempo, abarcando este nvel de consumo bens digitais e
bens no digitais. Considere-se que os bens
no digitais podem ser contabilizados atravs de uma nica varivel homognea, x(t),
e admita-se um conjunto de bens digitais
z i (t), no intervalo [0,n], de modo que

define o acrscimo tem-

poral da varivel k(t). A regra de acumulao

U[ z1 (t ),..., zn (t )] =

u( zi ) .di

1/

0, zi < 1
u( zi ) =
, 0 < < 1(3)
ui , zi 1
com ui o nvel de utilidade de cada bem
digital.
Interessar ento trabalhar com a funo
de utilidade (4).

U[c(t )] = U[ x (t )] + U[ z1 (t ),..., zn (t )]
(4)

142

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


O problema de controle ptimo em
considerao corresponder maximizao
do fluxo intertemporal de funes U,

Max

U[c(t )].e

.t

.dt

c(t ) =

(5)

onde o parmetro >0 uma taxa de desconto reveladora de que a utilidade presente
mais valorizada que a utilidade futura. Este
problema de maximizao encontra-se sujeito restrio de recursos (1).
O problema de controle ptimo definido
geralmente designado por modelo de
Ramsey (1928), o qual estabelece uma relao entre consumo presente e consumo
futuro (a acumulao de capital hoje permite
o consumo futuro) que revela a tenso
existente entre o objectivo final que conseguido via consumo e o instrumento necessrio para o atingir que a poupana e o
correspondente investimento. A nica novidade introduzida nesta estrutura a considerao de bens digitais no cabaz de consumo do consumidor representativo que se
subentende existir.
Utilize-se as tcnicas de optimizao
dinmica, em particular o princpio de
Pontryagin, para resoluo do modelo. Ao
problema de ptimo corresponde o seguinte
Hamiltoniano de valor corrente:

em ordem ao tempo, obter-se- uma expresso para a evoluo temporal da varivel


consumo:

(t ) = U[c(t )] + q(t ). A.k (t ) c(t ) .k (t )


(6)

com q(t) uma varivel de co-estado ou preosombra do capital fsico. As seguintes condies de ptimo so verdadeiras:

1
. . A.k (t ) (1 )

][

( + ) . c(t ) pi .zi (t ).di


0

(10)
Fazendo uso de (1) e (10), na situao
de longo prazo os seguintes valores de
equilbrio so encontrados:

(k , c ) = +. A

1 /(1 )

1
1
; . +
. .k

(11)

Perante os resultados em (11), o bem


homogneo no digital ser consumido no
estado de equilbrio na quantidade
n
1
1
x = . +
. .k pi .zi .di
0

(12)
com

zi , i [0,n],

o valor de equilbrio

de cada bem digital, que como sabemos


assumir o valor zero ou o valor um.
O resultado (12) limita-se a estabelecer
uma relao de longo prazo entre quantidades consumidas de bens no digitais e os bens
digitais adquiridos pelo consumidor. evidente o trade-off que se estabelece: a sequncia de zeros e uns representada por

lim q(t ).e

.t

t +

.k (t ) = 0

(condio de

transversalidade) (7)

c = 0 c(t ) pi .zi (t ).di


0

= q(t )
(8)

q(t ) = .q(t ) k q(t ) =

= ( + ) . A.k (t ) (1 ) .q(t ) (9)


Diferenciando a condio de ptimo (8)

zi

influencia decisivamente o valor de x que


se define no conjunto de nmeros reais
positivos.
O modelo que se props procurou essencialmente sublinhar que apesar da natureza
distinta dos bens transaccionados na economia
do conhecimento, o problema fundamental de
escolha do consumidor pode continuar a ser
equacionado sob uma perspectiva de
maximizao intertemporal do consumo, estrutura recorrentemente utilizada para perspectivar
o funcionamento do sistema econmico.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Concluso
Os bens digitais possuem caractersticas
que os distinguem dos bens que so geralmente utilizados para descrever os processos
econmicos de produo, transaces e consumo. A no rivalidade, a expansibilidade
infinita, a discrio, a a-espacialidade e a
recombinao permitem a distino clara entre
estes bens e outros bens econmicos, o que
tem consequncias sobre o modo como devemos olhar para a realidade econmica,
principalmente quando cada vez mais evidente que os bens digitais ou bens-conhecimento detentores das referidas propriedades
tm vindo a ganhar de forma bastante rpida
peso no conjunto das transaces econmicas,
nomeadamente nos pases mais desenvolvidos.
A primeira consequncia da diferente
natureza dos bens digitais sobre a forma como
se analisa o sistema econmico respeita no
convexidade das preferncias quando em
causa esto bens digitais. A no convexidade
significa que a teoria da utilidade que a
cincia econmica desenvolveu ao longo das
ltimas dcadas necessita de ser adaptada a
uma nova classe de bens que so bitstrings
no apenas pela sua forma fsica mas tam-

bm pelo modo como podem ser consumidos: a utilidade no consumo de bens digitais
pode ser reduzida utilidade de consumir
ou no uma unidade inteira e completa do
bem.
No obstante os bens digitais poderem
ser do ponto de vista econmico facilmente
distinguidos dos bens privados para os quais
diferentes quantidades representaro regra
geral diferentes nveis de utilidade, na realidade a existncia e relevncia crescente dos
bens conhecimento no sistema econmico no
altera a filosofia de base dos problemas
fundamentais que a cincia econmica aborda. Como se constatou, o problema da utilidade do consumidor o mesmo quer se trate
de bens digitais ou no, no sentido em que
cabe ao agente representativo maximizar a
utilidade dada a respectiva restrio
oramental. Assim sendo, muda a natureza
dos bens, mas no a natureza do problema.
No modelo intertemporal desenvolvido,
as escolhas que se fazem dependem da
utilidade atribuda ao consumo de cada bem,
seja ele digital ou no, e da capacidade
produtiva, que no caso dinmico evolui no
tempo de acordo com a capacidade de investimento e produo.

143

144

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Arrow, Kenneth J. e Grard Debreu
(1954). Existence of Equilibrium for a
Competitive Economy. Econometrica, vol.
22, n 3, pp. 265-290.
Brown, Jeffrey R. e Austan Goolsbee
(2002). Does the Internet Make Markets
More Competitive? Evidence from the Life
Insurance Industry. Journal of Political
Economy, vol. 110, n 3, pp. 481-507.
Freund, Caroline e Michael Weinhold
(2002). The Internet and International Trade
in Services. American Economic Review, vol.
92, n 2, pp. 236-240.
Jehle, Geoffrey A. e Philip J. Reny (2001).
Advanced Microeconomic Theory. Second
edition. Boston: Addison Wesley Longman.
Murteira, Mrio; Isabel Nicolau; Vivaldo
Mendes e Antnio Martins (2001). Servios
Informacionais e Transio para a Economia do Conhecimento em Portugal. Lisboa:
GEPE e IAPMEI.
Quah, Danny (1998). A Weightless
Economy. The UNESCO Courier, December.
Quah, Danny (2001). Technology
Dissemination and Economic Growth: Some
Lessons for the New Economy. CEPR
working paper.
Quah, Danny (2002). Digital Goods and
the New Economy. Working paper. London:
LSE Economics Department.
Ramsey, Frank (1928). A Mathematical
Theory of Saving. Economic Journal, vol.
38, pp. 543-559.
Smith, Michael D.; Joseph Bailey e Erik
Brynjolfsson (2000). Understanding Digital Markets: Review and Assessment. em
E. Brynjolfsson e B. Kahin, eds.,
Understanding the Digital Economy: Data,

Tools and Research. Cambridge, Mass.: MIT


Press.
Solow, Robert M. (1956). A Contribution
to the Theory of Economic Growth.
Quarterly Journal of Economics, vol. 70, n
1, pp.65-94.
Swan, Trevor W. (1956). Economic
Growth and Capital Accumulation.
Economic Record, vol. 32, pp. 334-361.
_______________________________
1
Este artigo foi escrito no mbito do projecto
A Economia Digital e do Conhecimento, apoiado
pelo Instituto Politcnico de Lisboa, a quem se
agradece o apoio financeiro prestado. Agradecese ainda organizao e participantes no terceiro
congresso da Associao Portuguesa de Cincias
da Comunicao (SOPCOM) [II congresso ibrico], e em particular ao Dr. Pedro Braumann, pelos
valiosos comentrios sobre o contedo do artigo.
Este texto encontra-se publicado no volume IX,
n 2, da revista Economia Global e Gesto.
2
Escola Superior de Comunicao Social e
Unidade de Investigao em Desenvolvimento
Empresarial [UNIDE/ISCTE].
3
A fico cientfica j h muito fez do prprio
homem um bitstring. O teletransporte da srie
Startrek proporcionava esta propriedade. Na realidade os bens fsicos e os seres vivos no tm
esta propriedade, mas uma parcela crescente dos
factores de produo, bens intermdios e bens de
consumo final pode efectivamente ser
teletransportado.
4
Em relao notcia de jornal esta um bom
exemplo na distino entre bem digital e o respectivo suporte fsico. A notcia em si um bem
digital, que possui as cinco caractersticas apontadas. O papel em que est impressa ser um bem
privado, com as caractersticas de rivalidade e
excludabilidade que sabemos que estes possuem.
5
Ver Jehle e Reny (2001) para a enumerao
e explicao pormenorizada do significado destes
axiomas.

145

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

O custo das no decises na imprensa local e regional portuguesa1


Paulo Ferreira

Introduo
Quando, em 1995, Jacques Chirac escolheu a imprensa regional para publicar uma
carta onde apresentava as razes da sua
candidatura liderana do Estado francs,
no o fez por mera simpatia para com estes
rgos de comunicao social. F-lo porque
sabia que a imprensa regional francesa tem
20 milhes de leitores, o dobro dos que
preferem a imprensa nacional.
Nunca em Portugal se assistiu a um facto
semelhante. O anncio de candidaturas a
cargos relevantes invariavelmente forjado
na imprensa nacional. O que faz sentido, na
medida em que, ao contrrio do que acontece
em Frana e em muitos outros pases europeus, a imprensa local e regional portuguesa
vive genericamente mergulhada numa profunda letargia.
Os dados que se conhecem sobre a
realidade do sector parecem atest-lo
saciedade, como adiante se ver. Mas se
dvidas sobrassem sobre esta abulia que, no
limite, contagia e distorce o chamado espao
pblico (um espao democrtico de expresso da cidadania, de interaco e de intercomunicao social, seguindo aqui o sentido
em que Habermas o concebia), bastaria olhar
para a apresentao cronolgica dos factos
mais relevantes ocorridos no campo da
comunicao e dos media portugueses no
perodo que vai de 1995 a 1999. Nesse
contributo para a memria e leitura da
segunda metade dos anos 90, no que aos
media e comunicao diz respeito (Pinto
et al, 2000:11), so elencadas 1325 referncias a notcias sobre este campo vindas a lume
nos principais rgos da imprensa nacional.
Quantas falam sobre a realidade dos media
regionais? Sessenta e seis (66). Contas feitas, menos de 5 por cento do total2.
A percentagem espanta? Sim e no.
Espanta, se tivermos em considerao que
existem em Portugal, s no que diz respeito

imprensa escrita local e regional, cerca de


900 ttulos devidamente registados no Instituto de Comunicao Social. Com tanto
jornal, os acontecimentos dignos de nota
foram to exguos? As decises tomadas pelos
proprietrios dos ttulos e pelo Estado relativamente marcha do sector foram assim
to escassas?
No espanta se, como faremos adiante,
olharmos para as principais caractersticas da
imprensa local e regional e para o contedo
das decises que sobre ela foram tomadas
desde 1975.
E volta a espantar se analisarmos o que
dizem dois estudos de opinio sobre a
imprensa local e regional portuguesa. O
primeiro, realizado em 2000 pelo Instituto
de Pesquisa e Opinio de Mercado (IPOM)3,
mostra que 1.600 dos 2.859 entrevistados
liam, na altura do trabalho, mais jornais
regionais que nacionais. Isto : cerca de 56
por cento da amostra ento escolhida optava
por ler notcias de mbito regional em
detrimento das de mbito nacional, o que
evidencia bem uma das principais caractersticas deste tipo de imprensa: a estreita solidariedade com a estrutura social local
(Alves, 1990: 242).
Em Outubro de 2003 ficaram a conhecerse as concluses de um outro estudo sobre
a imprensa regional, este da Marktest4. Mais
de metade (50,9 por cento) dos inquiridos
referiu ler ou folhear jornais regionais. Ainda
assim, o nmero de pessoas que tm algum
tipo de contacto com os jornais nacionais
ditos de informao geral (64,7 por cento)
superior aos leitores que contactam com
a imprensa regional (50,9 por cento).
Alguma coisa parece no bater certo. Se
os estudos cientficos mostram de forma
evidente a importncia da imprensa local e
regional, por que razo no tem ela visibilidade na leitura cronolgica a que aludimos?
A resposta talvez esteja no facto de os estudos
apenas mostrarem as potencialidades da

146

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


imprensa local e regional. No falam das
suas dificuldades e, por isso mesmo, no
podem retratar a fraca qualidade da esmagadora maioria dos ttulos. Acima de tudo,
no explicam nem era esse o objectivo
o atraso estrutural em que o sector se encontra. Podem ser estas, entre outras, as
razes que explicam a quase ausncia de
referncias aos media regionais na cronologia.
O objectivo deste ensaio passa, justamente, pelo debate que nos pode conduzir s
causas e as consequncias do hiato entre a
quantidade e qualidade na imprensa local e
regional portuguesa. O que atrs fica escrito
permite-nos assumir que a esmagadora
maioria dos ttulos est longe de fazer o que
se lhe pede: ser
um canal de transmisso de mensagens capaz de desempenhar um papel
activo nafabricao de ideias dentro de uma comunidade em cujo seio
cresceu a nossa cultura pessoal
(Mathien, 1983:32).
Desde logo, porque, em boa medida, a
sua sobrevivncia tem sido assegurada muito
custa dos apoios que o Estado tem
disponibilizado. Citemos apenas dois exemplos: dos 900 ttulos, 645 beneficiam de
apoios estatais; e, s entre 1999 e 2003, foram
gastos mais de 89 milhes de euros em ajudas.
Independentemente de outros factores que
podem contribuir para o entendimento desta
situao, este artigo ir centrar a sua ateno
na dimenso poltica do problema, por entendermos que a se situa o cerne dos problemas. Neste sentido: as polticas desenhadas, desde o primeiro Governo Constitucional, para a comunicao social e regional
no tm incentivado a procura da qualidade,
mas antes a manuteno da mediocridade.
Mais: em vez de falarmos na tomada de
decises, talvez seja mais relevante referir
as no-decises, to escassas so as medidas
que, no seu conjunto e pelo seu alcance,
deixam antever a definio clara de uma
poltica para o sector. As leituras indicamnos que o trabalho de Steven Lukes (Power:
a Radical View) sobre a tomada de deciso
decisivo para tentarmos sustentar minimamente a hiptese que nos guiar ao longo

do ensaio: Mais do que incentivar o desenvolvimento da imprensa local e regional, as


polticas ou a falta delas definidas para
este sector pelos vrios Governos tm
coarctado a sua evoluo.
Esta discusso tanto mais relevante
quanto se sabe que o anterior e o actual
Governo5 (os XV e XVI Governos constitucionais formados pela coligao PSD/CDS-PP)
tm vindo a prometer a realizao de uma
verdadeira reforma estrutural no sector. Mas
no a queramos iniciar sem falarmos das
caractersticas da imprensa local e regional.
Agarraremos depois aquelas que nos parecem
ser as duas decises mais relevantes sobre o
sector elaborao do Estatuto da imprensa
local e regional e deciso de reduzir o portepago de que beneficiava, at a a 100 por cento,
a maioria dos ttulos para entender quem
foram os actores e que movimentaes encetaram para alcanar os objectivos.
Dada a amplitude da reforma prometida
pelo anterior e pelo actual Executivo, lanaremos um olhar sobre o que at agora
conhecido, para tentar perceber se, de facto,
as prioridades e o processo de deciso se
inverteram.
S ento arriscaremos dizer alguma coisa
na concluso do ensaio.
Caractersticas da imprensa local e regional
Deixamos para um artigo sobre esta
mesma matria submetido para publicao na
Revista Comunicao e Sociedade, nmero
temtico relativo Economia Poltica da
Comunicao, a anlise do conceito de
imprensa local e regional em Portugal e o
debate sobre o papel que ela pode desempenhar numa altura em que a deriva psmoderna e globalizadora obriga a reintroduzir
no debate a importncia das identidades
culturais e das comunidades locais e regionais.
Interessa-nos agora olhar para algumas
das suas caractersticas, de modo a percebermos de que realidade falamos quando
falamos da imprensa local e regional.
Os dados disponveis no Instituto de
Comunicao Social mostram o seguinte:
i) H 900 ttulos de publicaes peridicas;

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


ii) O nmero de jornais dirios no
ultrapassa os 30;
iii) A periodicidade mais comum a
mensal, seguida da semanal;
iv) O conjunto de tiragens mdias situase perto dos 4.500 exemplares. Metade dos
jornais com direito a porte-pago (645 no total)
no vai alm dos 2.500 exemplares;
v) S 8 por cento dos jornais tem tiragens acima dos 10.000 exemplares;
vi) S 23 por cento das empresas
jornalsticas tem contabilidade organizada
vii) S dez empresas ultrapassam os 500
mil euros de vendas anuais de publicidade.
No documento que serviu de base
apresentao da reforma dos media regionais,
o secretrio de Estado com a tutela do sector
no XVI Governo Constitucional, Feliciano
Barreiras Duarte, divulgou mais dados uns
actualizam os do ICS e outros so novos e
relevantes.
Assim:
i) A maioria dos jornais tem uma situao econmica dbil;
ii) A tiragem mdia de 4 mil exemplares;
iii) A periodicidade mais frequente a
mensal (43%), seguida da semanal (30%) e
da quinzenal (23%);
iv) Apenas 15% da tiragem vendida em
banca;
v) 281 dos ttulos que recebem porte-pago
no tm um nico profissional com contrato
de trabalho.
O exerccio da deciso
Por que razo se chegou a este estado?
O olhar que lanamos, no artigo da Revista
Comunicao e Sociedade a que aludimos
acima, sobre as polticas de informao dos
governos portugueses que se seguiram
Revoluo do 25 de Abril mostra que sempre
a imprensa local e regional foi uma espcie
de parente pobre dessas mesmas polticas.
Mesmo quando, com os Governos de Cavaco Silva, a pulso liberalizadora viu chegado
o seu tempo, o sector no deixou de ser
olhado com o mesmo paternalismo de sempre.
Essa realidade evidente quando se
analisam as decises mais relevantes que
foram tomadas sobre o sector. Antes de

partirmos para a, importa, contudo, perceber


do que falamos quando falamos da tomada
de decises. O que , afinal, decidir? Num
processo de tomada de decises, que valores
e circunstncias fazem pender a balana para
um dos lados e no para o outro? A no tomada
de decises pode ser ela mesma uma deciso?
Quem intervm no processo decisrio e quem
tem poder para tomar decises?
O interesse pelo estudo das decises tem
em Herbert Simon um dos principais
percursores. Logo a seguir II Guerra
Mundial, Simon procurou mostrar que os
modelos matemticos usados at ento para
estudar as decises eram insuficientes, advogando que o importante analisar o indivduo (o decisor) e a organizao onde ele
se insere. Por isto: na medida em que a
deciso contm em si uma proposta de aco,
ela perceber-se- tanto melhor quanto melhor pudermos identificar os actores nela
envolvidos.
Ou seja: a deciso no mais que
o instante final de um processo que
se inicia um tempo antes, muitas vezes
num momento difcil de identificar.
Esse momento aquilo a que muitas
vezes se chama o estmulo da deciso (Cames, 1997: 81).
Podemos igualmente falar de um conjunto de aces e factores dinmicos que
comea com a identificao de um estmulo
para a aco e termina com o consenso ou
envolvimento para a aco (idem,
ibidem).Importa reter nestes conceitos uma
outra varivel. que, havendo muitos
intervenientes no processo de deciso, os
factores externos so inequivocamente relevantes. O ambiente muitas vezes pode
tambm decidir (idem, ibidem).
Simon identificou dois tipos de decises:
programadas ou de rotina e no programadas. A tipologia clssica opta por uma classificao que nos parece mais rigorosa:
i) decises estratgicas (grande impacto
a longo prazo, envolvendo muitos membros
e todos os nveis organizacionais);
ii) decises tcticas (impacto de mdio
prazo);
iii) decises operacionais (impacto de
curto prazo);

147

148

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Para a discusso que nos interessa aqui
levar a cabo deve acrescentar-se a importncia dos aspectos polticos na tomada de
deciso: os jogos de poder, os grupos de
influncia, os lobbies e a defesa dos seus
interesses. Veremos mais frente como uma
das principais decises sobre a imprensa
regional o corte no porte-pago tem todos
estes condimentos.
O contributo de Lukes
Se o trabalho de Herbert Simon importante pela sua componente pioneira, o
contributo que Steven Lukes deu para o
entendimento da tomada de decises no
mbito do exerccio do poder igualmente
de enorme relevncia.
A primeira constatao de Lukes esta:
para perceber o exerccio do poder, no basta
analisar as prticas facilmente observveis.
A sua tese a de que o poder tem trs
dimenses:
i) Viso unidimensional. A anlise dos
processos de deciso faz-se atravs do estudo do comportamento dos vrios protagonistas sociais. O que interessa perceber
quem fez impor o seu ponto de vista e por
que razo o que conseguiu impor. Ou seja:
s podemos chegar a concluses quando o
conflito e a luta pelo exerccio do poder so
abertos e observveis.
ii) Viso bidimensional. O poder tem duas
faces: a tomada de decises e a no tomada
de decises. Neste ltimo caso, evita-se a
aco sobre questes em relao s quais no
importa decidir, maneira de afastar da agenda pblica as matrias mais complexas e
problemticas para o exerccio do poder.
iii) Viso tridimensional. Nas duas vises
anteriores, a noo de conflito est sempre
presente. Ora, a melhor forma de exercer o
poder passa por eliminar o conflito, estgio
a que corresponde justamente a viso tridimensional.
A nossa proposta inicial passava por
considerar que a imprensa regional e local
de Portugal tem sido vtima da no tomada
de decises. O que nos obriga, tendo por certo
que a sua operacionalizao em termos cientficos no fcil, a olhar com um pouco
mais de cuidado para as no decises.

Lukes recorre aos trabalhos de Bachrach


e Baratz6 e de Matthew Crenson7 para nos
explicar que estamos perante um processo
em que
os pedidos de mudana (...) podem
ser sufocados mesmo antes de serem
verbalizados. Ou mortos antes de
subirem arena da tomada de decises. Ou, falhando todas estas
coisas, destrudos durante o estgio
da tomada de decises no processo
poltico (Lukes, 1974: 18, 19).
Do que se trata, no fundo, de reconhecer que estamos perante assuntos de fronteira no espectro poltico. Ora, Bachrach e
Baratz consideram fundamental identificar
essas questes, na exacta medida em que
a sua no colocao na agenda pode dizer
muito do poder poltico em causa e dos
interesses que giram em torno de si.
Mais: para os mesmos autores, a ideia
de que o poder na tomada de decises s
observvel quando o conflito aberto
tambm se aplica anlise das no-decises.
Se no h conflito, aberto ou encoberto, a presuno s pode ser a de que h
um consenso, caso em que a existncia de
no-decises impossvel, escrevem os
autores, citados por Lukes (Lukes, 1974: 19).
Matthew Crenson ainda mais lapidar.
A sua tese basicamente esta: a anlise das
no-decises mais relevante do que a
anlise das decises, visto que estas no nos
dizem nada sobre os grupos e os problemas
que foram postos de lado na vida poltica
de uma determinada comunidade. A sua
perspectiva agrada a Lukes, que a cataloga
como estando na fronteira entre as segunda
e a terceira dimenses do poder.
Seja como for, Steven Lukes prefere
aquilo a que chama uma concepo radical do poder, que tende para a eliminao
do conflito no exerccio do mesmo. As
leituras feitas sugerem-nos outra ideia, que
tentaremos aprofundar na concluso do
trabalho: no caso dos media regionais e
locais em Portugal, o exerccio da no
deciso no paradoxal com a eliminao
do conflito no exerccio do poder. complementar.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Pela poltica dentro
Defendemos no incio do trabalho que as
decises mais relevantes e de carcter estritamente poltico tomadas at hoje no que diz
respeito aos medias regionais e locais se
prenderam com a elaborao do Estatuto da
Imprensa Regional e com o corte no portepago. Tentaremos agora sustentar esta ideia.
A anlise de todos os programas dos
vrios Governos constitucionais desde o 25
de Abril at hoje (que fazemos na Revista
Comunicao e Sociedade a que aludimos
acima) um bom ponto de partida. Desde
logo, porque nos ajuda a elucidar a questo
central deste ensaio. Com mais ou menos
espao nos vrios Dirios da Repblica onde
os programas so publicados, h um fio
condutor claro e evidente nas preocupaes
dos executivos: apoiar sempre, atravs da
atribuio de subsdios, a imprensa regional
e local.
no XI Governo Constitucional o
segundo dos Governos de Cavaco Silva que
se decide aprovar o Estatuto da Imprensa
Regional (Decreto Lei n106/88, de 31 de
Maro), atravs do qual o Governo reconheceu formalmente o inegvel interesse
pblico deste sector da comunicao social
(Silva, 1995: 24). O que se pretendia com
o Estatuto?
Consagrar, de modo explcito, o
apoio do Estado afirmao da
imprensa regional, designadamente
pela criao de instrumentos de ajuda
reconverso tecnolgica e modernizao das suas estruturas e equipamentos. Ao longo destes anos, foram
j mais de 400 os jornais regionais
beneficiados, e os projectos de investimento concretizados permitiram que
hoje, de forma objectiva e inegvel,
o Pas disponha de uma imprensa
regional de melhor qualidade, mais
pujante e com crescente afirmao
social e cultural (idem, ibidem).
H trs reparos que, a nosso ver, ajudam
a perceber o que est por detrs desta deciso.
i) O Estatuto contm um erro susceptvel
de desvirtuar as boas intenes do Governo.

que a definio de imprensa regional


constante do Estatuto, a partir da qual se
lanam as bases para esta poltica, confunde conceitos bsicos. A definio mete no
mesmo saco realidades distintas. Um semanrio que, por exemplo, se edita num determinado concelho de Trs-os-Montes mas que
cobre, com o contributo de jornalistas profissionais, os distritos de Vila Real e
Bragana, no igual a um outro que, apesar
de editado no mesmo concelho, publica
apenas e s notcias dessa localidade e sem
o contibuto de jornalistas profissionais. As
duas realidades estruturalmente distintas. E,
sendo assim, talvez meream polticas
distintas.
ii) Na mesma altura da publicao do
Estatuto, a tutela do sector estava entregue
a Marques Mendes, ento secretrio de Estado
adjunto do ministro adjunto e para os Assuntos Parlamentares. Ora, Marques Mendes,
em 1987, no encerramento do II Congresso
da Associao de Imprensa No Diria, tinha
sobre a imprensa regional e local esta viso:
A imprensa regional assume-se por mrito
prprio, com a carolice, o salutar amadorismo
e a invulgar dedicao que so prprios de
quem sente, com sinceridade, o que vive, o
que exerce, o que faz e o que realiza8. O
salutar amadorismo pode bater certo com
a imprensa regional de melhor qualidade
que o ento primeiro-ministro, vislumbrava?
iii) O comentrio de Cavaco Silva ao
Estatuto elucidativo quanto viso que o
Governo tinha sobre os media regionais e
locais. Porque nos parece muito redutor
considerar que a atribuio cega de subsdios
possa ser considerada uma poltica.
, porm, no seu segundo Governo de
Guterres (XIV Constitucional) que se tomar
a deciso que, provavelmente, mais abalou
o sector desde o 25 de Abril.
Quando assumiu, em 1995, o lugar de
secretrio de Estado da Comunicao Social
no primeiro Governo de Antnio Guterres,
Alberto Arons de Carvalho encontrou um
sector que, a par com alguma gente nova com
arrojo e com ideias, tinha muita gente acomodada, muita gente que estava frente de
jornais regionais para manter uma tradio
familiar, sem nenhuma viso empresarial9.
Mais do que isso: Tambm tive a noo
que havia um sistema de auxlios do Estado

149

150

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


que afastava a imprensa regional da procura
da qualidade. O porte-pago a 100 por cento
fazia com que houvesse muitos jornais que
tinham uma tiragem ditada pela relao com
os anunciantes e no pela relao com os
leitores. Eram jornais praticamente gratuitos,
em grande parte10. Chegava a ser assustador. As pessoas viajam pelo pas, vo aos
quiosques comprar os jornais nacionais e no
encontram o jornal da terra. Como o portepago permitia que a distribuio fosse toda
feita, de borla, pelo correio, os jornais locais
no tinham visibilidade nas bancas.
O secretrio de Estado decidiu que era
tempo de alterar este estado de coisas e
pugnar pela moralizao (sic) do sector. E
isso s se podia fazer alterando as regras do
porte-pago.
O processo conheceu duas fases. Numa
primeira, quando o Governo era minoritrio,
a proposta enviada Assembleia da Repblica no colheu a simpatia dos grupos
parlamentares, que a viam como um entrave
ao futuro da imprensa regional e local.
Com a conquista, nas legislativas de 1999,
de 115 deputados (no limiar da maioria
absoluta), o PS passou a ter outras condies
para fazer aprovar diplomas na Assembleia
da Repblica. Arons de Carvalho voltou
carga. Percorreu o pas de ls-a-ls, falou com
todas as associaes do sector em busca de
apoios, tentou sensibilizar outra vez alguns
partidos da oposio (nesta segunda etapa j
no abordou o PSD. Com o CDS/PP no
chegou a conversar em nenhuma altura),
escreveu a todos os directores dos rgos de
comunicao social regional e local, explicou as suas razes na imprensa nacional e
nalguns media locais e regionais.
Apesar disso, a medida governamental
provocou fragorosos protestos vindos de
praticamente todas as associaes ligadas
imprensa regional e local. Em sucessivos
comunicados enviados para os filiados e em
sucessivas reunies onde se juntavam os
associados, o argumento foi sempre o mesmo: o repdio veemente do sistema de
aplicao e comparticipao do porte-pago,
por este pr em causa a sobrevivncia de
muitos jornais regionais, locais e para as
Comunidades.
Com a esmagadora maioria da imprensa
regional local contra si, Arons no tinha outra

hiptese seno procurar apoios no Parlamento. Foi o que fez. Mas tambm a encontrou
gigantes resistncias. Da Esquerda Direita,
praticamente todos os partidos se opunham
medida. Todos, excepto o Bloco de Esquerda. Para espanto (sic) do secretrio de
Estado, os bloquistas permitiram, com os seus
votos, que a medida passasse no Parlamento.
O novo diploma entrou em vigor em
Maro de 2001. Aplicado a publicaes cujo
peso no ultrapasse as 200 gramas, o Decreto-Lei 56/2001 determina que a expedio passa a ser comparticipada em 95 por
cento se o jornal for enviado para um assinante residente no estrangeiro. No que diz
respeito expedio para territrio nacional,
passavam
a
beneficiar
de
uma
comparticipao de 80 por cento nos custos
os jornais que tenham cinco profissionais ao
seu servio (trs deles jornalistas) e com
tiragem mdia de 5.000 exemplares e com
periodicidade igual ou inferior trissemanal;
os jornais com pelo menos trs profissionais
ao seu servio, dois dos quais jornalistas, e
tiragem mdia de 3.000 exemplares e com
periodicidade superior trissemanal e igual
ou inferior semanal; os jornais com pelo
menos dois profissionais, um deles jornalista, e uma tiragem mdia de 1.000 exemplares; e os jornais com apenas um profissional
ao seu servio e uma tiragem mdia de 1.000
exemplares e com periodicidade superior
semanal e igual ou inferior quizenal. Depois
de uma fase de adaptao, em Janeiro de 2002
o Decreto-Lei passou a ser integralmente
aplicado. Os valores de ajuda no porte-pago
passaram a ser de 60 e 80%, consoante as
situaes.
E por que razo foram reduzidos os
apoios? Porque o Governo entendeu que as
regras do jogo estavam falseadas, uma vez
que muitos jornais regionais e locais, podendo utilizar gratuitamente os servios dos CTT,
enviavam milhares de exemplares para casa
de pessoas que nem sequer eram assinantes
do jornal. O que trazia bvias vantagens:
exibiam-se tiragens elevadas junto dos anunciantes e dos poderes locais, de modo a atrair
mais publicidade, mesmo que nem um exemplar sequer da publicao fosse colocado
venda nas bancas.
Falta, contudo, a parte politicamente mais
relevante desta histria. que Arons de

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Carvalho teve tambm que gerir e ultrapassar os temores dentro do prprio Governo,
onde imensos colegas o alertaram para o
sarilho em que se estava a meter e, sobretudo, para as consequncias que da podiam
advir para o Executivo. De tal modo que,
quando o diploma subiu a Conselho de
Ministros, acabou por ser aprovado por um
fio. Um fio que , parece-nos, de uma enorme
relevncia para o que nos propusemos aqui
discutir.
Os ministros, conta o secretrio de Estado, temiam que o pas profundo se erguese contra o Governo, depois de posto em
prtica o corte no porte-pago. No meio da
discusso, um deles avanou um argumento
decisivo: se era certo que a aprovao da
medida causaria danos ao Executivo, no era
menos certo que esses danos seriam menores
quanto menos fossem os jornais locais e
regionais a levantar-se contra o Governo. Por
isso, havia que avanar rapidamente com o
corte e esperar que alguns jornais locais e
regionais desaparecessem. Assim, a luta dos
proprietrios das publicaes seria feita com
uma tiragem limitada. Caso no se optasse
por essa via, seria feita com uma tiragem
ilimitada e, ainda por cima, sustentada pelo
Governo.
Isto : a deciso final do Governo foi
tomada no porque o Executivo estivesse
convencido da bondade da medida, ou de que
ela beneficiaria, no futuro, a imprensa local
e regional, mas porque o que interessava em
minimizar os danos. Evitar o conflito.
Novo Governo, novas regras
O tempo encarregar-se-ia de provar duas
coisas.
Primeira: meses volvidos sobre a reduo do porte-pago, era j claro para Arons
de Carvalho que, alm da moralizao, a
medida no tinha surtido o efeito desejado.
Os dados mais recentes dos CTT
demonstram que o nmero de exemplares distribudos baixou pouco, se
os compararmos com os anteriores
entrada em vigor da lei. A quebra de
trfego postal de jornais regionais, de
acordo com os dados dos CTT, limitou-se a cerca de 15% entre Janeiro

e Fevereiro de 2001 e idnticos meses


de 2002, o que revela que nem mesmo
o fim do perodo transitrio, que
decorrera desde Maro at ao fim do
ano, provocou qualquer diminuio
significativa no nmero de jornais ou
mesmo na circulao (Carvalho,
2002: 115, 116).
Os dados de que dispe o actual
governante com a tutela do sector (Feliciano
Barreiras Duarte, secretrio de Estado adjunto do ministro da Presidncia) corroboram
o facto. Poucos ttulos desapareceram e na
circulao existem mesmo alguns nmeros
que mostram um aumento11. Pode perguntar-se: a dura luta travada por Arons de
Carvalho de nada valeu? Ou ser que os
nmeros apenas provam que uma medida no
faz uma poltica?
Segunda: apesar dos exguos efeitos da
moralizao encetada no Governo socialista, estava partida a pedra, se nos
permitida a expresso, necessria para o
lanamento de uma verdadeira reforma no
sector.
Relevante , desde logo, o facto de o
programa do XV Governo Constitucional
voltar a acentuar a defesa da imprensa regional pelo lado dos apoios. O Governo quer
assegurar que o recente processo de concentrao de empresas coexista de forma harmoniosa com as iniciativas de pequena e
mdia dimenso, regionais e locais. Isso
significa defender um regime de concorrncia e definir um quadro de apoio a algumas
actividades de maior risco, como , por
exemplo, o caso da imprensa regional.
Sucede que este chapu apenas uma pequena parte do que o Governo de coligao
PSD/CDS-PP promete fazer com a imprensa
local e regional.
Na verdade, este modelo proteccionista
no parece bater certo com o modelo
empresarial que o Governo quer pr em
marcha no sector. E que fica mais claro
quando se olha para o programa do XVI
Governo Constitucional. Ser implementado
um sistema de apoios que obedea a aspectos de maior racionalidade, com melhor
gesto por parte das empresas e do Estado,
criando-se as condies para que a comunicao social regional e local se afirme como

151

152

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


um forte instrumento de coeso nacional e
de promoo do desenvolvimento do pas
escala regional, distrital e local. Mas a
reduo do peso do Estado na comunicao
social regional e local ser feita depois de
um perodo de transio durante o qual os
apoios sero mais diversificados e mais
adequados s exigncias do sector, designadamente na rea da formao e da insero
de profissionais, visando o surgimento de
grupos empresariais de mbito regional de
mdia dimenso, gerando condies para que
os rgos de comunicao se possam modernizar e fazer face a uma situao que, no
futuro, ter mais mercado e menos Estado.
O modelo assente na carolice e no apoio
do Estado est perto da falncia, entende
Barreiras Duarte. Por isso, h que escolher
caminhos alternativos. Tnhamos dois possveis: ou caminhvamos para o modelo
liberal (o Estado saa do sector e o mercado
fazia a seleco), ou ficaramos no meio
termo, optando pelo modelo empresarial.
Optmos por este.
E em que se traduz este modelo? Na
necessidade de melhorar a qualificao do
sector, de aprofundar a empresarializao e
de permitir que o Estado d apoios premiando o mrito e aqueles que so profissionais. Os jornais e as rdios vo ter oportunidade de receber de forma macia, num
perodo transitrio de trs anos, novos apoios para que se criem as condies mnimas
para que o sector se profissionalize. Findo
esse perodo, subentende-se, o mercado far
a seleco.
Um plano de formao para o sector
(apostas na gesto empresarial, no marketing
e publicidade, na maquetagem, em animadores de rdio, entre outras coisas), a criao
de instrumentos de apoio contratao de
jornalistas profissionais, a elaborao de um
plano nacional de promoo da leitura, uma
majorao dos apoios para os media locais
e regionais do interior do pas esto entre
as medidas que o Governo conta pr em
prtica.
Estamos j bem longe do modelo proteccionista que o Governo prope no seu
programa. Na verdade, o modelo, embora
hbrido, tem, no limite, uma forte componente liberal, na medida que o Estado prope
o seu afastamento da imprensa local e re-

gional, ainda que no o faa de supeto. A


melhor prova a sua atitude em relao ao
famigerado porte-pago. Nunca o porte-pago
voltar aos 100%. Bem pelo contrrio, ele
ir diminuir paulatinamente, assegura o
governante.
Relevante para esta discusso o facto
de Barreiras Duarte ter sido avisado por
vrios colegas do Governo da embrulhada em
que se iria meter. Achavam que eu devia
ter procurado fazer o tradicional: reunir com
as associaes do sector e decidir de forma
a no criar grandes problemas. No h
melhor maneira de evitar o conflito.
O Conselho de Ministros de 7 de Outubro de 2004 acabou por aprovar vrios
projectos de Decreto-Lei sobre o sector.
A reforma divide-se, genericamente, em
cinco diplomas (um deles dedicado Lei da
Rdio) e complementada com cinco decises administrativas. Vejamos, de forma
sinttica, as linhas mestras que interessam
imprensa local e regional:
i) Alterao do regime dos incentivos
lanando uma nica medida que visa:
- Incentivo criao de parcerias estratgicas
- Requalificao de infra-estruturas
- Gesto e valorizao profissional
- Desenvolvimento tecnolgico e multimdia
- Difuso do produto jornalstico
- Expanso cultural e jornalstica nas
comunidades portuguesas
- Introduo de um critrio diferenciador
entre regies mais e menos desfavorecidas.
ii) Diploma do porte-pago
- adoptado o princpio de que se trata
de um apoio leitura (assinantes) e no aos
jornais, como acontecia at aqui
- Novo regime reduz a comparticipao
mdia do Estado para 50% dos custos de
expedio, contra os actuais 80%
- Aps os trs anos de transio previstos, as publicaes que no tenham qualquer
requisito de profissionalizao perdem o
porte-pago.
iii) Publicidade do Estado
- Nas campanhas de valor superior a 15
mil euros, passa a ser obrigatrio destinar

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


25% desse valor comunicaoo social
regional e local. Actualmente, o valor de
15% para campanhas superiores a 100 mil
euros.
iv) Alterao ao Cdigo da Publicidade
- Os boletins pertencentes administrao local no podem ter publicidade, salvo
se forem empresas municipais.
v) Decises administrativas complementares
- Apoio contratao de profissionais.
O Estado suporta parcialmente os salrios
durante trs anos, sendo depois os jornalistas
contratados em definitivo pelas empresas
- Plano de formao descentralizado para
diversas reas
- Plano e campanha para incentivar a
leitura da imprensa
- Protocolo com a Agncia Lusa em que
o Estado subsidia o servio orientado para
as necessidades dos meios locais e regionais
- Criao de um portal ao servio da
comunicao social regional e local.
Com estas medidas, o Estado conta
combater a pulverizao do sector e espera
que entre 50 a 100 meios locais e regionais
fiquem pelo caminho (no se sabe se a curto,
mdio ou longo prazo, o que faz alguma
diferena para avaliar o impacto pretendido
com a reforma). Tambm por isso, os ttulos
criados nos cinco anos imediatamente a seguir
entrada em vigor da nova lei no tero
direito a qualquer tipo de apoio do Estado.
Concluso
Recordemos a hiptese de trabalho que
decidimos lanar no incio do ensaio: mais
do que incentivar o desenvolvimento da
imprensa local e regional, as polticas ou
a falta delas definidas para este sector pelos
vrios Governos tm sido um factor de
constrangimento sua evoluo.
A anlise dos programas de Governo e
das circunstncias em que foram tomadas
algumas das mais importantes decises sobre
a imprensa regional e local portuguesa permite concluir que, sobre este sector, sempre
os Governos tiveram uma viso limitada,
consubstanciada no facto de verem nos apoios

a melhor seno a nica forma de ajudar


ao seu desenvolvimento. Trata-se, a nosso ver,
de uma atitude errada, mas que no nos
espanta, visto que, se nos ficarmos apenas
pelo exerccio do poder dos ltimos detentores da tutela do sector, percebemos que
raramente houve uma ideia clara uma poltica, enfim sobre o que fazer para criar
no pas condies para o desenvolvimento
srio de jornais locais e regionais, equilibrando quantidade e qualidade.
A definio de uma poltica para o sector
no se pode nunca resumir, parece-nos, ao
desenho, mais ou menos bem gizado, de um
modelo de apoios do Estado. No se trata
de defender o fim das ajudas. Faz-lo de
supeto seria seguramente contraproducente.
Trata-se, isso sim, de perceber que os desafios que se colocam aos jornais locais e
regionais s podem ser ultrapassados estudando, um a um, os problemas que os afectam e definindo, a partir da, uma poltica
clara que os ajude a crescer em tamanho e
importncia.
, obviamente, mais cmodo e politicamente mais interessante distribuir subsdios. Mas isso no faz, como temos vindo
a notar, uma poltica. Mais: tende a prejudicar quem investe com seriedade em projectos jornalsticos, porque mantm artificialmente o que naturalmente o mercado rejeitaria.
No nos parece, por isso, abusivo concluir que o actual estado da imprensa regional e local portuguesa tributrio da ausncia de uma poltica digna desse nome para
o sector. E mesmo quando alguma deciso
estratgica (para recorrer tipologia clssica) se toma sobre ele (caso do porte-pago),
percebemos, pela movimentao dos actores,
que estamos a falar, para regressar a Lukes,
de uma deciso que fica na fronteira entre
a viso bidimensional e a viso tridimensional do poder. Porqu? Porque os vrios
Governos sabiam que a questo, trazida para
a agenda pblica, podia causar grande
celeuma (viso bidimensional), como causou.
Mesmo assim, quando se tratou de tomar uma
deciso to importante, o que prevaleceu foi
o argumento a favor da minimizao do
conflito (viso tridimensional).
Quando olhamos, por exemplo, para os
nossos vizinhos espanhis (Espanha tem

153

154

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


apenas 213 jornais locais e regionais, contra
os 900 portugueses), percebemos bem a
importncia que os media regionais e locais
ali tm. A evoluo neste e noutros pases
fez-se com o apoio do Estado, mas nunca
na dependncia do Estado. O caso mais
paradigmtico , porventura, o dos pases
nrdicos. Apesar dos excelentes ndices de
leitura, o Estado continua a apoiar os jornais.
Sucede que esses apoios no so dados, as
mais das vezes, para os ttulos sobreviverem,
mas sim para crescerem.
Em Portugal acontece exactamente o
contrrio. Em bom rigor, o Estado dono
de uma boa parte dos 900 ttulos da imprensa local e regional, porque sem as suas ajudas
eles muito provavelmente no sobreviveriam.
E mau dono, acrescente-se. Tomemos
apenas como exemplo o porte-pago (uma
singularidade nacional, na medida em que,
com excepo de Frana onde a
comparticipao do Estado de apenas 30%
no existe apoio idntico em toda a
Europa). Entre 1991 e 2003, foram gastos
mais de 208 milhes de euros. E entre 1999
e 2003 despenderam-se mais de 89 milhes
de euros em incentivos directos e indirectos.

As perguntas so legtimas: a qualidade e o


nmero de leitores da imprensa local e regional
subiram? No. Subiu o nmero de ttulos (40%),
mas baixou o ndice de leitura (11%).
As mudanas previstas pelo actual Governo parecem, contudo, abrir uma porta por
onde possa entrar ar fresco para imprensa
local e regional. Ainda assim, o aviso feito
pelos colegas de Barreiras Duarte quanto aos
perigos que as mudanas encerram traz de
volta a tentativa de eliminar o conflito na
tomada de decises.
Era bom que assim no fosse. que, neste
tempo em que a crise de esperana nos
enreda num quotidiano higienizado e atolado
no indiferentismo e absentismo polticos
(Pinto et al, 2003: 9,10), a imprensa local
e regional, alm de tudo o mais, pode ser
um instrumento decisivo para impedir que
se enruguem ainda mais as nossas identidades pessoais e comunitrias e que se reganhe
a importncia da cidadania e da interveno
e participao na esfera pblica.
Se, um dia, um candidato presidncia
da Repblica portuguesa decidir anunciar a
sua disponibilidade na imprensa local e
regional, estaremos seguramente mais perto
desse desejvel patamar.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Bibliografia
Alves, Anbal Augusto, Imprensa local e
desenvolvimento, in Cadernos do Noroeste,
vol.3. Braga, Universidade do Minho, 1990.
Alves, Anbal Augusto, A qualidade de
vida na imprensa local. Imagens e valores
em destaque, in Cadernos do Noroeste,
vol.4. Braga, Universidade do Minho, 1991.
Alves, Anbal Augusto, A informao
construda, in Cadernos do Noroeste, vol.5.
Braga, Universidade do Minho, 1992.
Cames, Pedro, Processos de tomada de
deciso numa organizao municipal: estudo
exploratrio, Factos & Ideias, II Srie, Vol.
1, n1, pp. 79-99, 1997.
Carvalho, Alberto Arons, Valer a pena
desmenti-los?, Coimbra, Minerva, 2002.
Congressos da Associao de Imprensa
No Diria, volumes I a VI.
Dowding, Keith M., Rational Choice and
Political Power, England, Edward Elgar
Publishing Company, 1991.
Esteves, Joo Pissara, Comunicao regional e local em Portugal: a situao da
imprensa e os grandes desafios do audiovisual, in Cadernos do Noroeste, vol.3.
Braga, Universidade do Minho, 1990.
Garca, Xos Lpez, A prensa local e
comarcal en Galicia, Lugo, Edicins La,
1992.
Garca, Xos Lopez et al, El valor social
de la informacin de proximidad, Revista
Latina de Comunicao Social, nmero 7,
Julho de 1998, La Laguna (Tenerife),
URL: http://larazillo.com/latina/a/
68xose.htm.
Garca, Xos Lopez, La informacin de
proximidad en la sociedad global, Revista
Latina de Comunicao Social, nmero 13,
Janeiro de 1999, La Laguna (Tenerife),
URL: http://larazillo.com/latina/a1999c/
140xose.htm.
Garca, Xos Lopez, La comunicacin
del futuro se escribe con L de local, Revista
Latina de Comunicao Social, nmero 34,
Outubro de 2000, La Laguna (Tenerife)
URL: http://www.ull.es/publicaciones/latina/aa2000kjl/w34oc/41xose.htm
Lukes, Steven, Power: A Radical View,
Londres, MacMilan Press, 1974.

Pinto, Manuel et al, A comunicao e os


media em Portugal (1995-1999), cronologia
e leituras de tendncias, Braga, Edio do
Departamento de Cincias da Comunicao
da Universidade do Minho, 2000.
Pinto, Manuel et al, Televiso e cidadania contributos para o debate sobre o
servio pblico, Braga: Edio do Departamento de Cincias da Comunicao da
Universidade do Minho, 2003.
Programas dos Governos Constitucionais
de Portugal: I a XVI, Apresentao e Debate,
AR Diviso de Edies, Lisboa.
Silva, Anbal Cavaco, As reformas da
dcada, Venda Nova, Bertrand Editora, 1995.

_______________________________
1
Este texto resulta de uma investigao ainda
em curso tendo em vista a apresentao de uma
tese de Mestrado na Universidade do Minho.
2
O trabalho de enorme relevncia, no s
porque, para o perodo em anlise, nada de anlogo
existe em Portugal, mas tambm porque permite
perceber as grandes linhas de fora e as decises
tomadas neste campo, na medida em que a
compilao foi feita nos jornais Expresso,
Dirio de Notcias e Pblico, publicaes que,
pelo seu carcter, tendem a dar mais visibilidade
s grandes decises polticas.
3
A imprensa regional em Portugal elementos para a gesto estratgica e planeamento
publicitrio.
4
Bareme Imprensa Regional, realizado pela
Marktest.
5
data em que este texto foi concludo, o
Governo PSD/CDS-PP encontrava-se j em gesto, na sequncia da dissoluo do Parlamento
decidida pelo Presidente da Repblica.
6
The two faces of power, American Political
Science Review, 56, 1992, pp. 947-52
7
The un-politics of air pollution: a study of
non-decision making in the cities, Baltimore e
Londres, The Johns Hopkins Press, 1971
8
II Congresso da Associao de Imprensa
No Diria Aposta no Futuro, Lisboa, 1998
9
As citaes usadas doravante e atribudas
a Arons de Carvalho resultam de uma entrevista
feita em Dezembro de 2001, no mbito da recolha
de materiais para a elaborao de uma tese de
mestrado sobre esta matria. A reproduo do
contedo da entrevista est devidamente autorizada.
10
Hoje, o conjunto de incentivos do Estado
comunicao social est divido em dois: incentivos directos (modernizao tecnolgica; forma-

155

156

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


o e qualificao profissional; criao de contedos na Internet; inovao e desenvolvimento
empresarial; incentivos especficos; e incentivos
edio de obras sobre comunicao social) e
incentivos indirectos (porte-pago). O porte-pago
leva, de longe, a fatia de leo.

11
Todas as declaraes atribudas a partir daqui
a Feliciano Barreiras Duarte resultam de uma
entrevista feita em 22 de Janeiro de 2003 no mbito
da recolha de materiais para a elaborao da tese
de mestrado. O uso dessas declaraes neste
trabalho foi devidamente autorizado.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

Comunicao e mercado: a lgica televisiva moambicana


Valrio Cruz Brittos1 e Joo Miguel2

Introduo
Contemporaneamente, com o desenvolvimento sem precedentes das tecnologias da informao e da comunicao (TIC), o campo
da mdia se tornou um lugar privilegiado de
luta por publicizao das demandas sociais.
A centralidade do campo miditico acontece
numa altura em que o capitalismo assumiu
uma nova fisionomia, enfaticamente
globalizada, e revela-se marcado pelo
neoliberalismo e seus ditames de desregulao
e privatizao, com o consequente enfraquecimento do poder estatal. Essa tendncia do
capitalismo contemporneo beneficia a um
pequeno grupo de corporaes que intervem
diretamente a partir do exterior, resultando da
a transnacionalizao e a oligopolizao. Essa
conjuntura faz com que pases no centrais,
particularmente os africanos, permaneam
numa situao desfavorvel, herdada dos
tempos da colonizao e que tender a se
perpetuar enquanto continuarem nas armadilhas do Fundo Monetrio Internacional (FMI)
e do Banco Mundial. A maioria dos pases
africanos no faz seno direcionar boa parte
dos seus recursos para pagar a dvida externa,
em detrimento de polticas pblicas e sociais
deveras urgentes nesses pases. justamente
dentro deste contexto global e particular que
se insere a mdia em Moambique.
O fenmeno televisivo moambicano, a
partir do momento em que foi adotada a
economia de mercado e publicada a Lei 18/
91 de 10 de agosto, a Lei da Imprensa,
incorporou-se na dinmica do capitalismo
contemporneo. O empresariado nacional,
formado em boa parte pelos membros do
grupo governista, e o empresariado
transnacional passaram a utilizar esse meio
como alavanca de rentabilizao de seus
negcios. Os polticos, agora com diversidades ideolgicas, de acordo com a nova
Constituio, tambm perceberam que, quanto
mais visibilidade, mais chances tinham de

conquistar a opinio pblica. As entidades


da sociedade civil, embora de forma tmida,
tambm se mobilizaram em busca de
agendamento e debate de assuntos menosprezados pelas elites econmica e poltica,
como o caso das desigualdades sociais e
da pobreza nas periferias das grandes cidades e nas zonas rurais.
O surgimento de novas emissoras de TV,
do setor privado, na dcada de 90 marca esta
nova fase, da Multiplicidade de Oferta, ainda
em processamento, na medida em outras
operadoras abertas e comerciais esto entrando no cenrio. com base nesse pressuposto
que urge compreender a lgica da TV
moambicana no mbito da economia de
mercado. A reflexo, margeada pela Economia Poltica da Comunicao, pertinente,
na medida em que permite captar as relaes
dominantes/dominados tanto das grandes
instituies internacionais, quanto do
empresariado nacional centrados no lucro, em
detrimento de interesses da coletividade.
A nova fisionomia do capitalismo
Uma nova fase do capitalismo pode ser
demarcada como tendo incio nos trs decnios finais do sculo XX. Imbricam-se
globalizao e neoliberalismo, numa confluncia estratgica modeladora do capitalismo
contemporneo. As medidas previstas no
receiturio de desmontagem de grande parte
das atividades estatais, com seu repasse
iniciativa privada, so adotadas como condio necessria para a plena efetivao do
movimento globalizante. Em alto grau a
globalizao insere-se num panorama de
expanso do capital (na verdade, inerente ao
prprio capitalismo), paulatinamente sendo
abertos e ocupados novos espaos para inverso, pelas corporaes transnacionais,
dinmica complementada com uma intensidade crescente pelo livre fluxo de recursos diretamente financeiros. A poltica

157

158

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


neoliberal ganha dimenso, desde os anos 70,
contribuindo atravs de liberalizao,
privatizao e desregulamentao, o que
permite novos lugares para os capitais. Para
a viabilizao disso tudo, primordial o papel
exercido pela tecnologia, especialmente os
satlites e as redes terrestres de transmisso
de dados, auxiliares no funcionamento (sincronizado) dos mercados.
De um ponto de vista estrutural, a
globalizao deve ser entendida como a forma
atual de um processo mais antigo de transformaes profundas do capitalismo em nvel
mundial, no interior do qual os aspectos
econmicos, ligados expanso do capital financeiro internacional e de transna-cionalizao
do capital produtivo, articulam-se a outros, de
ordem poltica e cultural. A chamada
globalizao um elemento da atual transformao do sistema capitalista em mbito mundial que, tomado isoladamente ou numa perspectiva monodisciplinar, tende a tornar-se uma
das palavras de ordem da ideologia neoliberal.3
Este fenmeno tem sido no raro fetichizado,
devendo-se buscar sua elucidao a partir da
Economia Poltica Marxiana. Tal dinmica
assenta-se sob dois pontos, a existncia de um
sistema financeiro internacional funcionando
essencialmente fora do controle dos Estados
nacionais e a mundializao do sistema produtivo, resultado tambm de um processo histrico
cujas origens prximas esto na crise do modelo
de desenvolvimento do ps-guerra.
No mago desta realidade do capitalismo
contemporneo, os processos culturais e
comunicacionais, majoritariamente circulando sob a forma de mercadoria, podem ser
desenvolvidos atravs de diversas formas de
financiamento:
[...] sob o capitalismo, os meios da
produo cultural podem ser fornecidos tanto na forma mercadoria, como
parte da acumulao do capital (ex.:
discos); quanto parte do processo de
realizao de outros setores da economia capitalista (ex.: publicidade);
quanto diretamente atravs da renda
dos capitalistas (ex.: patrocnio das
artes); quanto atravs do Estado. Cada
um dos meios acima de distribuio
do excedente para a esfera cultural
afetar diferenciadamente os meios

atravs dos quais a classe dominante


controla os meios de distribuio
cultural. Diferentes contradies estaro em jogo, contradies que
necessitam ser especificadamente
analisadas em cada caso.4
Relativamente ao audiovisual, o mundo
todo atravessa um perodo de transio,
admitindo-se variveis que vm se sobrepondo progressivamente, como a segmentao, o
pagamento pelos servios, a amplitude de
produtos ofertados e a digitalizao. Conforme Giuseppe Richeri, o setor televisivo enfrenta atualmente muitas dificuldades, destacando-se o contnuo incremento dos custos de
produo, tambm porque os programas devem
ter cada vez mais atrativos tcnicos e expressivos para conquistar a audincia, em uma
situao de crescente concorrncia; o forte
aumento dos preos dos direitos de emisso,
sobretudo para os produtos de fico e para
os eventos; a progressiva fragmentao do
pblico, devido ao aumento dos canais e s
dimenses dos distintos mercados nacionais,
que limitam a capacidade de pagar com
publicidade os custos dos programas; e o
crescimento das normas que reduzem as fontes
de financiamento do setor.5 Para que um bem
simblico seja assimilado, aceito e consumido
por um dado tempo pelo receptor, a diferenciao do produto hoje requer maior elaborao esttico-expressiva, o que no pode ser
alcanada sem interveno de uma grande
soma de recursos.
em meio a esse contexto global que se
formou o mercado televisivo moambicano,
justamente numa fase em que o novo marco
regulatrio da mdia preconizava uma
pluralidade de opinies, diferentemente do
perodo anterior quando os rgos de comunicao deveriam se orientar de acordo com
os princpios marxista-leninistas. O advento
da economia de mercado e o surgimento de
outras operadoras comerciais marcaram o
incio da fase da Multiplicidade da Oferta, cujo
processo ainda est em formao, na medida
em que outras emissoras esto ingressando no
cenrio.
A TV e a Multiplicidade da Oferta
A concorrncia deve ser considerada alm
dos mtodos de disputa, constituindo-se no

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


processo de enfrentamento dos vrios capitais, ou seja, no motor bsico da dinmica
capitalista, fundando teoricamente a anlise
dinmica dos mercados no capitalismo. Dito
de outra forma, sem concorrncia - e no
livre concorrncia, uma exceo no jogo
capitalista no haveria o prprio capitalismo, pois atravs dela que os capitais
participam do sistema scio-econmico. No
um mecanismo de preo de mercado tomado como dado ou um ajustamento s
posies de equilbrio, mas um processo
interativo entre unidades econmicas, visando a apropriao privada dos lucros e o
correspondente aumento do valor de capital.6
Cada mercado ter um padro de concorrncia especfico, que ser redefinido com base
nos elementos estrutura produtiva e estratgias
de concorrncia. O padro de concorrncia
caracterstico de uma dada estrutura de mercado, por sua vez, se resolve no nvel das
barreiras entrada.7 Se a estrutura produtiva
refere-se s questes prprias de cada mercado, as estratgias de concorrncia dizem respeito s decises de cada corporao frente s
particularidades do setor. Esses fatores permitem a passagem ao plano das estruturas de
mercado, conceito unificador de indstria e
mercado, para captar suas especificidades,
definidas considerando-se os ramos de atividade
que possuem uma dada individualidade.
So cinco as classes de estruturas de
mercado, segundo a tipologia dinmica de
Possas, que, por sua vez, incorpora os avanos de Sylos-Labini e Maria da Conceio
Tavares: oligoplio concentrado, oligoplio
diferenciado, oligoplio misto, oligoplio
competitivo e mercado competitivo.8 A estrutura prpria das indstrias culturais o
oligoplio diferenciado, onde a disputa acontece devido diferenciao do produto,
havendo um esforo competitivo centrado em
publicidade, comercializao e inovao, no
sendo habitual, portanto, a concorrncia em
preos. A natureza das barreiras entrada no
se prende a economias tcnicas, nem ao
volume mnimo de capital, mas sim s
economias de escala de diferenciao, ligadas persistncia de hbitos e marcas.
A lgica televisiva moambicana
O contexto atual do setor televisivo em
Moambique conta com quatro operadoras

abertas e duas por assinatura, estas ainda


privilgio de poucos. Isto tem forado a TV
aberta, principalmente nos ltimos tempos,
com a introduo de novas operadoras, a
repensar e a reestruturar a sua grade de
programao, o que desemboca na insero
de programas majoritariamente ldicos, com
finalidade de garantir maior audincia e o
faturamento publicitrio da decorrente.
Bustamante j havia se dado conta dessa
tendncia ao afirmar que a curto e mdio
prazos a programao televisiva est clara e
necessariamente marcada por um
conservadorismo e repetio imprescindveis
para manter a fidelidade do pblico e o atrativo
para os anunciantes, diante de mudanas que
supem um rico perigoso.9 A predominncia
da lgica mercadolgica na prxis das operadoras de TV moambicanas comprovada
pela anlise feita programao, s estruturas
e aos mecanismos de funcionamento das duas
principais emissoras do pas que representam
os dois setores, o pblico e o privado, a
Televiso de Moambique e a Televiso
Miramar, respectivamente.
a) as grades de programao
Numa indstria televisiva, o resultado final
do trabalho realizado a programao
disponibilizada ao telespectador. Toda a organizao e todo tipo de investimento que as
emissoras televisivas empreendem tem em
vista essa finalidade, e, a partir da obter lucro,
que advm dos anncios publicitrios inseridos na programao. A Miramar, comercial,
e a TVM, com seu carter misto, ao ordenarem as suas grades, levam em conta esse
aspecto. Assim, o fluxo no aleatrio, mas
montado de modo a prender o maior nmero possvel de pessoas tela. Para que isso
acontea e, principalmente, para fazer face
concorrncia, as emissoras optam por produtos que apresentam menos riscos, com garantia de retorno, em termos de faturamento. Essa
tendncia contempornea da mdia esbarra com
a pretenso da regulao do setor segundo a
qual os meios massivos devem contribuir para
a informao, formao, defesa dos valores
culturais, identidade cultural. Tendo sido
selecionada a programao correspondente a
semana 3 a 9 de agosto de 2003 obteve-se
o seguinte quadro, de acordo com as categorias estabelecidas:

159

160

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Quadro 1: Categorias de anlise estabelecidas
Categorias

Televiso de Moambique

Televiso Miramar
60h.00min - 43,2%

Nacional

61h.15min - 55,9%

Internacional

48h.25min - 44,3%

77h.00min - 56,8%

Informativo

27h.05min - 24,7%

09h.00min - 06,5%

Educativo

14h.35min - 12,8%

00h.00min - 00,0%

Cultural

10h.05min - 09,1%

00h.00min - 00,0%

Entretenimento

53h.35min - 48,6%

72h.20min - 52,5%

Religioso

00h.00min - 00,0%

62h.06min - 43,2%

Indito

90h.13min - 76,1%

135h.30min - 99,6%

Reprise

18h.47min - 23,9%

01h.30min - 01,4%

Fonte: Clculos dos autores.

Se abordar assuntos de interesse nacional


um dos requisitos para a consolidao da
unidade nacional, a TVM tem observado esse
aspecto, na medida em que 55,9% da sua
programao produzida dentro pas. No se
poderia esperar outra coisa de uma operadora
pblica, a qual, segundo Felisbela Lopes, deve
ser uma janela aberta contra a excluso, contribuindo para a integrao social e cultural,
a fim de garantir a coeso nacional.10 Porm,
boa parte dessa programao repetio
(23,9%), resultando da, muitas das vezes, um
desinteresse por parte do telespectador, que,
tendo assistido a um certo programa, no tem
interesse em v-lo novamente, ainda mais em
curto espao de tempo. Programas que impliquem poucos gastos e com qualidade poderiam
ocupar espaos reservados s reprises.
J a Televiso Miramar, com bastante
tempo de antena, 137 horas semanais, conta
com uma programao nacional com menos
da metade do total, ou seja, 43,2%, sendo
que diversos programas de cunho religioso
ocupam boa parte daquilo que produto
nacional. De um universo de 57 horas e 16
minutos em que a Miramar disponibiliza aos
seus telespectadores assuntos de carter
religioso, quase todo reservado aos relatos
de pessoas supostamente beneficiadas por
curas milagrosas ou ento aos cultos ou
oraes feitos pelos bispos. Da programao
proveniente da Rede Record, do Brasil, conta
principalmente com os cultos shows promovidos em estdios e grandes templos, com
a presena de numerosas pessoas. Feitos na
linguagem televisiva, esses espetculos tm
tudo para captar interesse da audincia.

Em termos de programas informativos, a


emissora pblica reserva 24,7% para servios noticiosos, reportagens, magazines e
debates, o que pode ser destacado como
positivo. A emissora tambm criou o programa Ver Moambique, para trazer a realidade
das provncias ao conhecimento do pblico,
o que ainda falta nas demais produes
telejornalsticas, centralizadas nos acontecimentos da capital do pas e em nmero
reduzido notcias da capital provincial de
Sofala, a segunda maior cidade de
Moambique.
Dentro da categoria informativo, merece
uma especial ateno o programa Espao
pblico, produto que vai ao ar aos domingos,
com uma durao de 60 minutos. Um tema
de interesse pblico escolhido pela produo.
Geralmente tratam-se de assuntos relacionados
com problemas municipais. Em seguida essa
equipe desloca-se para locais onde as pessoas
so abordadas para opinar sobre a questo. As
instituies responsveis pela soluo das
questes em causa tambm do a sua verso.
O pblico tem mostrado nesse programa uma
maturidade democrtica desconhecida pelo
poder executivo, acostumado a procurar solues independentemente da comunidade, que
lembrada nos perodos eleitorais.
Miramar Notcias, Jornal da Miramar e
Jornal da Record so tudo, em termos informativos, o que a Televiso Miramar disponibiliza para os telespectadores, o que
corresponde a 6,5%. Do total desse tempo,
somente um quarto trata da atualidade nacional, sendo que apenas uma mdia de 2
minutos noticia fatos de fora de Maputo. As

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


notcias do Brasil, com maior destaque, e as
do resto do mundo so obtidas diretamente
da Record, o que d a sensao de estar diante
da emissora brasileira, na medida em que as
notcias no so editadas.
A TVM, com uma porcentagem razovel
de programas informativos (24,7%), precisa,
ainda, fazer que essa informao seja o
reflexo do pas como um todo e tambm com
que assuntos de um Moambique real venham
tona, o que tem sido dificultado pelos
dirigentes, acostumados aos tempos
monopartidrios, em que a Frelimo sonegava
a informao real e disponibilizava os dados
que tendessem a imprimir uma boa imagem
da sua governao. J a Miramar, de acordo
com o levantamento, no prima nem pela
quantidade e nem pela qualidade: o Jornal
da Record (programa brasileiro) reproduzido
integralmente pela emissora comporta muita
informao sem importncia imediata para os
moambicanos.
A ausncia de programao educativa e
cultural, agregado ao fato da insuficincia de
programas informativos na Televiso Miramar, causa estranheza, no obstante ser uma
emissora privada. Esses tipos de programas
(culturais e educativos), eminentemente de
interesse pblico, poderiam merecer um lugar
na grade da emissora, mesmo que fosse em
horas de menos audincia (day-time), o que
no iria comprometer os objetivos lucrativos
que norteiam qualquer operadora do gnero.
Nieto da opinio de que deve haver uma
boa relao entre as finalidades comercial e
as necessidades da coletividade nos meios de
comunicao. Assim, ser garantida a sobrevivncia da mdia e a comunidade vai se
beneficiar de um espao pblico.11 Constatase que se privilegia apenas os crentes da
Universal, razo de sustento da emissora, e
se deixa de lado os princpios previstos pela
lei, nos quais os meios de comunicao social
devem contribuir a preservao da pluralidade
cultural e garantir a unidade nacional. Alm
de Pare de sofrer, Casos reais e Em busca
de amor, produtos destinados aos crentes da
Igreja Universal, a Miramar at poderia
incluir programas religiosos, mas teria que
observar os princpios democrticos, incluindo, assim, a variedade de manifestaes
religiosas existentes no pas. Em
Moambique, 7,8% da populao professa a

f evanglica compartilhada pela Universal


e outras igrejas. Isso quer dizer que mais de
90% dos moambicanos no vem suas
manifestaes religiosas visibilizadas pela
Miramar.
Por sua vez, a TVM, a partir do momento
que aumentou mais trs horas dirias na sua
programao, gasta 12,8% do seu tempo
semanal em programas como Telescola, Estrias de vov, Mosaico artstico, Masseve,
etc, o que mesmo sendo algo positivo, fica
aqum do que se espera de uma televiso
pblica. Segundo Helena Sousa, apesar das
profundas alteraes que os sistemas
televisivos nacionais sofreram na ltima
dcada, continua a esperar-se que cumpram
determinadas funes sociais, nomeadamente
de educao, de socializao, de construo
de identidade nacional, etc.;12 isso sem distinguir o setor pblico do privado. Evidentemente a TV pblica tem obrigaes acrescidas, j que a funo pedaggica e a integrao cultural nacional so tradicionalmente
reconhecidas como preocupaes de um servio pblico na rea da comunicao social.
Entretenimento (52,5%) e atividades
religiosas da Igreja Universal do Reino de
Deus (43,2) dividem boa fatia da grade de
programao da Televiso Miramar. Esses
programas so majoritariamente produzidos
pela Record, o que, de certa forma, no
proporciona gastos amide necessrios para
uma boa produo televisiva. Porm,
objetivos lucrativos no deveriam sobreporse aos interesses dos moambicanos.
Se o objetivo analisar como uma
operadora pblica, a TVM e outra privada,
a Miramar, se relacionam com a questo do
bem comum, que, a priori, deveria nortear
as suas prticas, refletindo-se numa programao diversificada e agregadora, os resultados ainda esto distantes desse ideal. Isto
porque a TVM, enquanto emissora pblica,
precisa dar mais passos com vistas a fornecer um verdadeiro servio pblico. Essa tarefa
tende a ser obstaculizada pela lgica de
consumo, da demanda, adotada pela TV
pblica com finalidade de concorrer com o
setor comercial. A Miramar, com bastante
tempo de antena, deveria comear a se
preocupar tambm com vrios moambicanos
no crentes da Igreja Universal do Reino de
Deus, nos moldes consagrados pelo artigo 4

161

162

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


da lei de imprensa e tambm como se espera,
em qualquer parte do mundo, dos meios de
comunicao, na direo de que contribuam
para o bem das pessoas, ao ser concedido
espao hertziano pelo Estado.
b) estruturas e funcionamento
Em termos empresariais, a TVM apresenta
uma estrutura mais complexa em relao
Miramar. Conta com maior nmero de profissionais e um patrimnio superior a todas as
operadoras de TV existentes no pas. O presidente do conselho de administrao, nomeado pelo primeiro ministro, instncia mxima
da emissora pblica. Abaixo deste esto os trs
diretores executivos, sendo que um deles eleito
pelos trabalhadores. Fazem parte do corpo
diretivo sete diretores. Na empresa pblica as
decises importantes so tomadas em conselho. A cada diretoria corresponde uma categoria de trabalhadores. O setor da informao
o mais saliente. O seu diretor, por vezes
associado ao partido no poder, chega a ser mais
conhecido do que o prprio PCA. As vagas
na TVM so preenchidas mediante concursos
pblicos e as remuneraes obedecem aos
mesmos critrios de todo o sistema de funcionalismo pblico do pas.
Na televiso Miramar existem duas categorias de trabalhadores: a) os que lidam
com a questo religiosa, os pastores, na sua
maioria brasileira; b) e aqueles que trabalham no departamento de jornalismo, na parte
tcnica, alm dos apresentadores dos programas Domingo da criana e programa musical Aventura. Os jornalistas, na sua maioria, tm o nvel mdio obtido na Escola de
Jornalismo, que, por muito tempo, foi a nica
instituio que formava os profissionais da
comunicao social no pas. Os trabalhadores da Miramar reclamam por maior participao na vida da empresa e por melhoria
das condies em matria de remunerao.
Nos ltimos tempos a Miramar perdeu alguns profissionais atrados por boas condies de trabalho e por melhores salrios
existentes em outras emissoras.
No topo da hierarquia da emissora se
encontra o diretor geral da Rede Comunitria
Miramar. Segundo a legislao do setor, a
chefia do setor, dever pertencer a instituies
ou associaes moambicanas e cidados
moambicanos residentes no pas que se

encontram em pleno gozo dos seus direitos


civis e polticos.13 O diretor executivo o
segundo na estrutura da Miramar. Nas suas
mos est a responsabilidade administrativa
para funcionamento da emissora. Esse cargo
exercido por um brasileiro, que tambm
bispo da Universal, auxiliado por pessoas de
confiana entre bispos e outras da Universal.
As barreiras poltico-institucionais logradas pela TVM ao longo da sua histria fazem
dela uma empresa com vantagem em relao
s concorrentes do setor privado. A prova
disso que, enquanto a Miramar enfrenta
problemas financeiros, a TVM registra um
crescimento incontestvel, atravs de
abrangncia da maioria das cidades e localidades, do aumento de horas de antena e
de profissionais. Isso faz com que a estrutura
empresarial seja mais complexa. A busca de
estabilidade faz com que a procura pela
empresa pblica seja maior.
Consideraes conclusivas
A partir do momento em que se estabeleceu o mercado moambicano de televiso
houve uma preocupao, por parte da TVM
e das outras emissoras, em organizar as suas
grades de modo a fidelizar o telespectador o
mais tempo possvel. A Miramar ao emitir
produtos novos, disponibilizados pela Record
conheceu momentos de crescimento de audincia. Esse fato foi estancado pela emissora
pblica que, beneficiada das barreiras poltico-institucionais logradas ao longo da sua
histria, reestruturou a sua programao,
incrementando mais programas populares, ou
seja, trocou a lgica da oferta pela procura.
Assim, a TV pblica moambicana continua
sendo a emissora mais preferida pela audincia. A Miramar, que em 2000 estava conhecendo um franco crescimento, se mostra
incapaz de fazer frente a TVM. O funcionamento e a forma como esto estruturadas as
duas TVs, enquanto organizaes empresariais, ilustram as particularidades vivenciadas
por cada operadora. Os aspectos analisados
demonstram que a lgica mercadologia perpassa toda a dinmica das duas empresas na
atual fase da Multiplicidade da Oferta, ainda
em formao, dentro de um contexto global
do capitalismo contemporneo.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Bibliografia
Assemblia da Repblica, Lei n 18/91,
de 10 de agosto, Maputo, Imprensa Nacional, 1991, artigo 6.
Bolao, Csar Ricardo, Economia poltica, globalizao e comunicao. In: Csar
Ricardo Bolao (Org.). Globalizao e
regionalizao das comunicaes, Educ, So
Paulo, 1999, p. 73-95.
Bustamante, Enrique, La televisin econmica: financiacin, estrategias y mercados, Barcelona, Gedisa, 1999.
Garnham, Nicholas, Capitalism and
communication: global culture and the
economics of information, London, Sage,
1990.
Lopes, Felisbela, As notcias regionais no
telejornal da RTP: que servio pblico?
Comunicao e Sociedade 1, Cadernos do
Noroeste, srie comunicao, Braga, v. 12,
n. 1-2, p. 131-150, 1999.
Nieto, Alfonso, El concepto de empresa
periodstica, Pamplona: Editorial Gmez,
1967.
Possas, Mario Luiz; Fagundes, Jorge,
Competition, strategic behaviour and antitrust
policy: an evolutionary approach. Revista
Brasileira de Economia, Rio de Janeiro, v.
52, n. 1, p. 111-143, jan./mar. 1998. p. 113114.
Possas, Mario Luiz, Estruturas de mercado em oligoplio, 2. ed., So Paulo,
Hucitec, 1990.
Richeri, Giuseppe, La transicin de la
televisin: anlisis del audiovisual como
empresa de comunicacin, Barcelona, Bosch,
1994.
Sousa, Helena, Servio pblico, televiso comercial e implementao da lei: alguns
elementos para o debate. Comunicao e
Sociedade 1, Cadernos do Noroeste, Srie

Comunicao, Braga, v. 12, n. 1-2, p. 121130, 1999.

_______________________________
1
Universidade do Vale do Rio dos Sinos
(UNISINOS).
2
Escola de Jornalismo de Maputo.
3
Csar Ricardo Bolao, Economia poltica,
globalizao e comunicao. In: Csar Ricardo
Bolao (Org.). Globalizao e regionalizao das
comunicaes, Educ, So Paulo, 1999, p. 73-95,
p. 73.
4
Nicholas Garnham, Capitalism and
communication: global culture and the economics
of information, London, Sage, 1990, p. 42-43.
5
Giuseppe Richeri, La transicin de la
televisin: anlisis del audiovisual como empresa
de comunicacin, Barcelona, Bosch, 1994, p. 19.
6
Mario Luiz Possas; Jorge Fagundes,
Competition, strategic behaviour and antitrust
policy: an evolutionary approach. Revista Brasileira de Economia, Rio de Janeiro, v. 52, n. 1,
p. 111-143, jan./mar. 1998. p. 113-114.
7
Mario Luiz Possas, Estruturas de mercado
em oligoplio, 2. ed., So Paulo, Hucitec, 1990,
p. 166.
8
Mario Luiz Possas, op. cit., p. 171.
9
Enrique Bustamante, La televisin econmica: financiacin, estrategias y mercados, Barcelona, Gedisa, 1999, p. 80.
10
Felisbela Lopes, As notcias regionais no
telejornal da RTP: que servio pblico? Comunicao e Sociedade 1, Cadernos do Noroeste,
srie comunicao, Braga, v. 12, n. 1-2, p. 131150, 1999, p. 132.
11
Alfonso Nieto, El concepto de empresa
periodstica, Pamplona: Editorial Gmez, 1967,
p. 39.
12
Helena Sousa, Servio pblico, televiso
comercial e implementao da lei: alguns elementos para o debate. Comunicao e Sociedade 1,
Cadernos do Noroeste, Srie Comunicao, Braga,
v. 12, n. 1-2, p. 121-130, 1999, p. 126.
13
Assemblia da Repblica, Lei n 18/91, de
10 de agosto, Maputo, Imprensa Nacional, 1991,
artigo 6.

163

164

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

O jornalismo na era dos conglomerados globais


Virgnia Pradelina da Silveira Fonseca1

Introduo
O presente ensaio visa refletir sobre as
implicaes para a atividade social chamada
jornalismo da introduo das novas tecnologias de comunicao e informao e do
regime de acumulao ps-fordista nas indstrias da mdia jornalstica contempornea.
Para isso, primeiramente, faz-se uma breve
discusso quanto estrutura social emergente no incio do sculo XXI. A seguir, discorre-se sobre as distintas concepes de
jornalismo vigentes ao longo da histria da
imprensa brasileira e, por fim, argumenta-se
em favor da hiptese de que, sob o regime
de acumulao flexvel em vigor, opera-se
uma transformao na natureza do jornalismo, uma nova concepo comea a tomar
forma.
A perspectiva geral de anlise a da
Economia Poltica da Comunicao, particularmente da vertente da Escola Francesa de
Regulao.
Estrutura social emergente
A transio do sculo XX para o sculo
XXI ocorre marcada por transformaes to
profundas na estrutura das sociedades, especialmente das sociedades capitalistas ocidentais, que nos permitido pelo menos considerar a hiptese de estarmos diante de uma
revoluo. So transformaes de natureza
econmica, social, poltica e cultural, que
atingem a todos indivduos, sociedades,
naes, estados e todos os contextos sociais, embora com diferentes impactos.
A idia de revoluo aqui utilizada no
tem o sentido clssico de ruptura. At porque
a histria nos tem demonstrado que o processo de mudana social ocorre muito mais
por acmulos, por continuidades, que por
rupturas. utilizada no sentido gradualista
proposto pelo paleontlogo Stephen J. Gould
(1980), quando diz que a histria da vida

uma srie de situaes estveis, pontuadas


em intervalos raros por eventos importantes
que ocorrem com grande rapidez e ajudam
a estabelecer a prxima era estvel.
A profundidade das transformaes que
vm ocorrendo no mundo desde o final do
sculo passado, mais precisamente a partir
da dcada de 1990, permite a Manuel Castells
(2000), por exemplo, sustentar a hiptese de
revoluo com base nesse conceito singular
de Gould. Ao constatar a emergncia de uma
nova estrutura social uma sociedade em
rede , o catedrtico de sociologia e
planejamento urbano e regional da Universidade da Califrnia, Berkeley, acredita que
o momento atual constitui um desses raros
intervalos na histria. Um intervalo que teria
comeado a se configurar a partir do
surgimento das novas tecnologias de comunicao e informao e da reestruturao
mundial do capitalismo, nos anos 1970 e
1980, respectivamente. Esses eventos, articulados, estariam implicando profundas
mudanas nos mais diversos mbitos da vida
e dando origem ao que ele denomina de
sociedade em rede, uma estrutura global
capitalista e informacional.
Mesmo que no tomada no sentido clssico de ruptura, entretanto, a idia de revoluo como representao das transformaes
em curso nesta transio de sculos controversa. Autores oriundos de outras matrizes de pensamento negam seu carter revolucionrio. Nicholas Garnham2 (2003) argumenta que tais transformaes no configuram revoluo, mas mudanas lentas, que vo
ocorrendo por camadas, sobrepondo-se umas
s outras, em contextos em que coexistem
situaes antigas e novas, estas minando
aquelas e vice-versa. David Harvey (2001),
tambm de tradio terica distinta de
Castells3, ao discorrer sobre modernidade e
ps-modernidade na cultura, dedica parte
considervel de sua pesquisa sobre as origens da mudana cultural s transformaes

165

166

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


polticoeconmicas do capitalismo do final
do sculo XX.
Harvey (2001) no se detm sobre a
questo especfica das novas tecnologias, mas
sustenta a existncia de algum tipo de relao necessria entre a ascenso de formas
culturais psmodernas, a emergncia de
modos mais flexveis de acumulao do
capital e um novo ciclo de compresso do
tempo-espao na organizao do capitalismo. Assim, levanta a hiptese da emergncia
de um novo regime de acumulao o de
Acumulao Flexvel, ou Ps-Fordista 4.
Segundo o autor, o novo regime comea a
se estruturar a partir de 1973 precisamente,
data em que teria incio um processo de
substituio do regime de acumulao
Fordista, em vigor nos pases capitalistas
avanados no perodo que vai do final da
Segunda Guerra Mundial, em 1945, ao incio
da dcada de 1970.
Mesmo que no estejam de acordo quanto a se estar ou no vivenciando um perodo
de revoluo, ainda que o termo tenha significados diferentes para neo-marxistas e
weberianos, o fato que a maioria dos
analistas sociais contemporneos reconhece
a existncia e a profundidade das mudanas
que marcam o finaldo sculo XX e os
primrdios do sculo XXI nas sociedades
ocidentais.
Em razo disso que se levado a inferir
que estamos de fato nos defrontando com a
construo de um novo paradigma de organizao social, receba ele a denominao que
for, seja ele identificado pelos critrios que
melhor contemplar os objetivos de uns e
outros pesquisadores. O perodo histrico que
comea a se configurar nas ltimas dcadas
do sculo XX pode ser nomeado sociedade
em rede ou capitalismo informacional (Manuel Castells), ps-industrialismo (Daniel
Bell), psfordismo (David Harvey), psmodernismo (Fredric Jameson), capitalismo
tardio (Ernest Mandel), ou mesmo pode
indicar o fim da histria (Francis Fukuyama).
O certo que se trata da emergncia de um
paradigma, um novo modelo, que se estrutura em torno das tecnologias de informao
e comunicao e de um capitalismo
reestruturado e mundial.
Ao discorrer sobre as teorias a respeito
do ps-moderno, Fredric Jameson (1996)

lembra que elas mantm uma grande semelhana com todas as generalizaes sociolgicas mais ambiciosas que, mais ou menos
na mesma poca, anunciam novidades quanto chegada, ou inaugurao, de um novo
tipo de sociedade, totalmente nova, cujo nome
mais famoso seria sociedade ps-industrial, proposto por Daniel Bell. Lembra,
entretanto, que essa nova sociedade tambm
pode ser conhecida como sociedade da informao, sociedade das mdias, sociedade
eletrnica ou high-tech, entre outras denominaes. Tais teorias, segundo o autor,
teriam a misso ideolgica de demonstrar que
a nova formao social no mais obedeceria
s leis do capitalismo clssico, isto , o
primado da produo industrial e a luta de
classes. Por isso, tais teorias encontrariam
resistncia veemente dos pensadores da tradio marxista. A exceo entre esses seria
o economista Ernest Mandel. Para este, a nova
formao social que denomina de Capitalismo Tardio nada mais do que um
estgio do capitalismo, o mais puro do
qualquer dos momentos que o precederam
(Jameson, 1996).
Sem pretender encontrar consensos para
o que por natureza controverso, o que se
quer ressaltar que as transformaes em
curso esto a determinar a prxima era estvel
em todas as formas de manifestao da vida
humana, da economia poltica, da organizao do Estado cultura. Atingem pessoas,
empresas, instituies, estados, movimentos
sociais, organizaes de todo gnero. E
podem ser tomadas como indcios de uma
revoluo, desde que entendamos por revoluo o aumento repentino e inesperado de
aplicaes tecnolgicas que transformam
processos de produo e distribuio, criam
novos produtos e mudam decisivamente a
localizao das riquezas e do poder no mundo
(Castells, 2000).
As concepes de jornalismo no Brasil
Historicamente o jornalismo uma prtica social que constitui um dos elementos
de formao da opinio pblica. Organizada
de modo capitalista, a mdia jornalstica
parte da esfera pblica onde se vai formatar
esse fenmeno de difcil definio chamado
opinio pblica. Apesar da impreciso

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


conceitual, entretanto, nestes tempos regidos
pelas idias de visibilidade e de transparncia, a opinio pblica constitui um fator de
referncia a orientar a ao de governos,
empresas, movimentos sociais, partidos polticos, organizaes no-governamentais etc.
Dos ideais do Iluminismo e da Revoluo Francesa, o jornalismo herdou o papel
de mediador, de intrprete dos fatos/eventos/
fenmenos da atualidade considerados relevantes. O conceito que regula essa prtica
social, no entanto, foi se modificando ao
longo do tempo, condicionando e sofrendo
os condicionamentos dos perodos histricos
e contextos singulares em que foi e exercido. As Quatro Teorias da Imprensa5, formuladas por Siebert, Schramm e Peterson em
1956, permitem-nos compreender essa modificao, na medida em que constituem
enfoque normativo sobre a forma de funcionamento dos meios de comunicao de
massa nos diferentes tipos de sociedade
(Kunczik, 1997, p. 74).
No Brasil, conheceu-se a imprensa tardiamente em relao s outras naes, inclusive latino-americanas.6 Foi s no sculo
XIX, quando a famlia real portuguesa transferiu-se para a colnia, em 1808, que tivemos a impresso e a circulao dos dois
primeiros peridicos que inauguram a histria da imprensa brasileira: o Correio
Braziliense, feito em Londres por Hiplito
Jos da Costa, e a Gazeta do Rio de Janeiro,
jornal oficial produzido na Imprensa Rgia
sob rgido controle da Coroa.
O conceito de jornalismo, contudo, no
se define no mesmo momento em que se
implanta a imprensa no Brasil. Francisco
Rdiger (2003) nos alerta para a possibilidade de haver imprensa sem que haja o
correspondente jornalismo. Argumenta que
pode haver imprensa literria, sindical, religiosa, humorstica, sem que estas possibilitem o exerccio do jornalismo. O alerta do
historiador se faz em razo da necessidade
de se distinguir entre conceitos que facilmente
podem ser confundidos. O autor designa
jornalismo a prtica social componente do
processo de formao da opinio pblica que,
dotada de conceito histrico varivel conforme o perodo, pode estruturar-se de modo
regular nos mais diversos meios de comunicao, da imprensa televiso. A impren-

sa, por sua vez, nada mais seria que o corpo


material do jornalismo, sua base tecnolgica
(rdio, tv, jornal) indispensvel para a divulgao de informaes, capaz de multiplicar
e transportar a mesma informao em propores de espao e de tempo radicalmente
diferentes da comunicao interpessoal direta
ou dos mtodos artesanais (Genro Filho,1989).
Conforme os registros historiogrficos, o
conceito que subjaz prtica social jornalismo no Brasil assume distintas configuraes ao longo do tempo, de acordo com a
forma como a atividade se organiza
institucionalmente. Essa organizao
institucional, por sua vez, caminha paralelamente, ou at mesmo subordinada,
estruturao do capitalismo em mbito nacional.
No princpio, podemos dizer at que o
tipo de imprensa que conhecemos no tinha
caractersticas lhe fossem prprias, isto , as
caractersticas no eram da imprensa, mas do
perodo histrico. No havia um conceito de
jornalismo por trs da atividade artesanal de
reproduzir textos impressos. Conforme Nelson Werneck Sodr (1983), os jornais publicados refletiam o ardor apaixonado do debate poltico que se travou primeiro em torno
da questo da Independncia e depois quanto
estrutura do Estado-Nacional a ser moldada a partir da separao de Portugal. Os
pasquins, tipo de periodismo que vicejou no
perodo que vai da Regncia at o final da
primeira metade do sculo XIX, so exemplos disso. Sua linguagem panfletria, virulenta, difamatria, sua periodicidade irregular e produo artesanal, entre outras caractersticas, so prprias mais da fase histrica
que da imprensa. Tratava-se de um tipo de
jornalismo poltico, mas de vozes desconexas, sem uma causa a lhes unificar a ao.
Tinham tais caractersticas, segundo o historiador, por absoluta impossibilidade de
ostentarem outras, uma vez que serviam a
pblico pequeno, de nvel baixo, usando as
armas que a poca oferecia e permitia a
injria e a difamao. A educao estava em
estado rudimentar, o ensino era pouco difundido, havia uma massa de analfabetos e os
que sabiam ler no compreendiam as questes pblicas Eram formais e vazios, numa
poca em que a educao era tida como

167

168

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


adorno. A nica linguagem que todos compreendiam era mesmo a da injria (Sodr,
1983, p. 157).
Apesar disso, o autor sustenta que o perodo Regencial (1831-1840) constitui um
momento de ascenso liberal entre o Primeiro
e o Segundo Reinado, quando os valores
nacionais se afirmam e em que prevalecem
algumas caractersticas de regime republicano,
como eleies, primazia do legislativo sobre
o executivo, e ampla liberdade de imprensa.
O perodo de conciliao que se inicia
com a unio de conservadores e liberais em
torno da figura de D. Pedro II, na primeira
fase do II Imprio, a partir de 1840, marcado
pelo recuo da luta poltica e pela aproximao com a literatura. Muitos dos principais
representantes do Romantismo brasileiro
tornam-se conhecidos do pblico e se consagram como grandes escritores na labuta das
oficinas artesanais onde se produziam os
jornais da poca. Machado de Assis, Jos de
Alencar e Joaquim Manuel de Macedo so
exemplos bastante significativos.
A luta poltica atravs dos jornais s
retomada nas ltimas dcadas do sculo XIX,
quando todas as instituies brasileiras, como
o escravagismo, o latifndio cafeeiro, a Igreja
e o prprio regime monrquico passam a ser
questionados. Esse perodo, que comea no
final dos anos 1860 e se estende at as ltimas
dcadas, especialmente importante porque
quando se encontra no Brasil, pela primeira vez, uma organizao do jornalismo em
termos empresariais. na dcada de 1870
que vamos encontrar os primrdios de uma
imprensa jornalstica de carter empresarial.
A Provncia de So Paulo, fundado em
1875, o primeiro jornal brasileiro a ser
organizado como empresa. O negcio
resultado da iniciativa de um grupo de
comerciantes, fazendeiros, empresrios e
jornalistas de So Paulo. Embora seus fundadores tivessem vnculos inegveis com o
Partido Republicano, apresenta-se ao pblico
como independente e comprometido com uma
organizao empresarial. O mesmo ocorre
com o Jornal do Brasil, de 1891, no Rio
de Janeiro, e com o Correio do Povo, de
1895, no Rio Grande do Sul. De forma que
podemos localizar as razes da grande imprensa brasileira fincadas no final do sculo
XIX, embora s se consolidem no sculo XX.

Essa breve recuperao histrica justifica-se pela necessidade de se buscar o conceito de jornalismo subjacente s distintas
formas de organizao institucional que o
jornalismo brasileiro vem experimentando ao
longo do tempo. Exceto no perodo em que
os jornais foram lanados diretamente pelo
Estado ou por ele subsidiados, no seio do
processo de estruturao do Estado-Nacional, pode-se afirmar que o desenvolvimento
da imprensa jornalstica no Brasil caminha
no rastro do desenvolvimento do capitalismo
nacional, confirmando a tese habermasiana6
a respeito do desenvolvimento da imprensa.
O esforo para se organizar como empresa foi a alternativa primeiro de jornalistas
e depois de empresrios da comunicao para
se livrarem do controle de grupos polticos,
do aparelhamento dos peridicos por parte
dos grupos em disputa pelo poder. A Provncia de So Paulo, que aps a proclamao da Repblica se transforma em O Estado
de So Paulo, Jornal do Brasil e Correio
do Povo, para citar apenas trs, so representativos desse esforo de produzir jornais
comprometidos apenas com os interesses do
pblico, ainda que esse fosse um objetivo
apenas retrico. No caso de O Estado de So
Paulo, alguns analistas asseguram que seu
discurso de independncia servia para dar
maior credibilidade s lutas do Partido
Republicano na fase das reformas. J o Jornal
do Brasil acolhia o pensamento conservador
de Rodolfo de Souza Dantas e Joaquim
Nabuco, este um notrio monarquista, na
primeira fase do regime Republicano (Bahia,
1990). E o Correio do Povo, como bem
observa Rdiger (2003), resultou da percepo de seu fundador, Caldas Jnior, de que
o carter poltico do jornalismo no precisava ser explcito. A organizao empresarial, entretanto, contribui para dar viabilidade econmica s publicaes e,
concomitantemente, para instituir um regime
jornalstico, ou um conceito para o jornalismo. O conceito de que jornalismo significa
fornecer periodicamente informao de
atualidade.
esse o conceito que passa a vigorar a
partir do momento em que se desenvolve de
forma mais sistemtica a grande imprensa
brasileira que se consolida no sculo XX. At
ento, a imprensa foi ou literria ou ins-

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


trumento poltico. Da dcada de 1920 em
diante vrios novos ttulos vo surgir (O
Globo, Folha de So Paulo, revista O
Cruzeiro, Revista do Globo etc.), configurando definitivamente o ingresso do jornalismo brasileiro numa fase empresarial.
O desenvolvimento tcnico e organizacional dessa imprensa das primeiras dcadas
do sculo XX, considerada por alguns como
representativa dos primrdios de uma indstria cultural, vai acompanhar os avanos e
os recuos da ordem capitalista nos demais
setores da economia nacional. Quando o
cenrio era de estagnao econmica, como
na Repblica Velha, essa estagnao se
reproduziu na imprensa jornalstica. Os jornais eram graficamente feios e editorialmente desinteressados das questes polticas, mais
ocupados da prpria sobrevivncia do que
com a formao de uma opinio pblica.
medida que o desenvolvimento capitalista vai se acentuando, depois que se
comeam a colher os resultados das polticas
inspiradoras da Revoluo de 30,
aprofundadas nos governos que se sucedem,
esses avanos tambm se refletem na organizao das empresas jornalsticas e na
qualidade dos jornais.
A dcada de 1960 marcada por grandes
transformaes na imprensa. Ao ser adquirido por Otvio Frias de Oliveira e Carlos
Caldeira Filho, em 1962, o grupo Folha da
Manh comea a se constituir como um
grande complexo de indstria cultural. Em
1966, para fazer frente concorrncia das
Folhas, o grupo O Estado de So Paulo lana
o vespertino Jornal da Tarde, com carter
absolutamente inovador para os padres da
poca. E, no mesmo ano, a Editora Abril lana
a revista Realidade, que se torna uma referncia na grande reportagem, seguida depois
por Veja, de 1968, revista semanal de informaes de maior circulao no Pas at os
dias de hoje.
Os novos ttulos vm se juntar srie
de publicaes que vinham das dcadas
anteriores, como as da rede de Dirios e
Emissoras
Associados,
de
Assis
Chateaubriand, e do grupo ltima Hora, de
Samuel Wainer. No Rio Grande do Sul, dois
novos jornais sero lanados na mesma
dcada: a unidade gacha do ltima Hora,
em 1960, e Zero Hora, em 1964. A profuso

de novos ttulos e as reformas grficas,


editoriais e administrativas implementadas
por publicaes j consolidadas, como o
prprio Jornal do Brasil, no final dos anos
1950, iro caracterizar um perodo de modernizao da imprensa jornalstica. Essa
modernizao, caracterizada pelo crescente
empresariamento e profissionalizao, vai
preparar a mdia jornalstica para o ingresso
na era das indstrias culturais, o que ocorre
a partir do final da dcada de 60, consolidando-se plenamente nos anos 70.
A constituio das empresas de comunicao do Brasil em indstrias culturais
fenmeno vinculado ao ingresso do Pas na
fase monoplica do capitalismo internacional (Ortiz, 1991; Taschner, 1992; Lopes,
1994; Lattman-Weltman, 2003), processo de
modernizao econmica coordenada pelos sucessivos governos militares ps-1964.
A fase monoplica do capitalismo brasileiro, da mesma forma que ocorre nos pases
de capitalismo avanado, realiza-se sob regimes de acumulao distintos. Nos anos 70
e 80, sob o fordismo. Nesse perodo, observa-se a plena subordinao do jornalismo
lgica capitalista. A partir dos anos 90, sob
o psfordismo, o regime de acumulao
dominante no incio do sculo XXI, tem-se
um aprofundamento dessa subordinao,
desse carter mercadolgico da informao,
que passa a ser um dos instrumentos de lucro
e poder mais importantes nas sociedades
contemporneas.
O jornalismo na nova estrutura social
O objetivo deste paper refletir, luz
da bibliografia, sobre as transformaes no
jornalismo decorrentes da introduo de dois
novos fatores a provocar mudanas na organizao social: as novas tecnologias de
comunicao e informao e a expanso em
escala mundial de um novo regime de acumulao capitalista o regime ps-fordista,
ou de acumulao flexvel (Harvey, 2001),
processo que vai se acentuar no Brasil a partir
dos anos 1990, tendo continuidade nestes
primeiros anos do sculo XXI.
Na fase que melhor se delineia a partir
da ltima dcada do sculo XX, os conglomerados de comunicao, em escala mundial, comeam a enfrentar um profundo

169

170

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


processo de reestruturao, deixando de se
reportar aos mercados internos apenas para
se dirigir para um mercado capitalista de
mbito global. A partir dessa conjuntura,
comea a ganhar contorno um novo desenho
na institucionalizao das mdias em geral.
Uma nova onda de concentrao (de propriedade e de capital) est levando formao
de oligoplios transnacionais.
Acredita-se que as implicaes dessas
mudanas sobre a atividade social chamada
jornalismo precisam ser analisadas num
quadro terico amplo, que permita compreender as restries encontradas por este para
cumprir seu papel histrico o de intrprete
e analista da realidade - diante das contingncias impostas por uma organizao
institucional subordinada s regras e lgica
das distintas etapas do desenvolvimento
capitalista brasileiro.
Que implicaes h para o jornalismo a
introduo da lgica do regime de acumulao ps-fordista nas indstrias da mdia?
Como isso se reflete na organizao das
empresas, nas rotinas de produo e na
concepo do jornalismo? Que atributos so
exigidos dos jornalistas nesse novo ambiente?
Do ponto de vista organizacional, entrase na era das fuses, que do novo impulso
concentrao de propriedade (vertical,
horizontal, cruzada e em cruz) e de capital.
Trata-se da era das convergncias
tecnolgica e financeira. Novas empresas
surgem (e desaparecem) da noite para o dia
como resultado da associao de capitais das
mais diversas origens (nacionalidades e
setores), integrando as mais variadas plataformas tcnicas. Ingressa-se na era dos
conglomerados transnacionais, que integram
o sistema capitalista global. O jornalismo,
concebido como produto - assim como a
informao e os bens de consumo simblico
em geral - mercadoria, fator de lucro no
mercado capitalista global.
Quanto s suas rotinas de produo, entre
muitas outras inovaes, observa-se o
surgimento do jornalismo on line e a atualizao das notcias em tempo real, um
exemplo da compresso do espao-tempo de
que fala Harvey (2001), assim como a
convergncia das mdias tradicionais (rdio,
tv, jornal) para a rede mundial de compu-

tadores (internet) e desta para as mdias


tradicionais (Garnham, 2003). Quanto ao
jornalista, emerge a figura do profissional
multimdia, o experto 7, profissional com
mltiplas habilidades, capaz de produzir
informao com estrutura e linguagem apropriadas para todos os suportes tcnicos.
Sustenta-se a hiptese de que as transformaes tcnicas e econmicas que atingem as organizaes da mdia jornalstica ao
longo do tempo transformam no apenas a
sua organizao institucional, suas rotinas de
produo e o perfil dos jornalistas, como
transformam tambm e principalmente
a natureza do jornalismo. Por conta disso,
a nova concepo de jornalismo em emergncia neste incio do sculo XXI, cuja
denominao ainda est por ser formulada,
distancia-se da idia de mediao. Pela
necessidade de fornecer o mximo de informaes precisas num tempo cada vez mais
comprimido, o jornalista afasta-se - ou
levado a renunciar - da sua condio de
mediador, daquele que relata, explica, interpreta e analisa questes de interesse pblico
para a sociedade, contribuindo para a formao da opinio pblica. O padro que
parece se delinear o de um jornalismo
basicamente informativo, prestador de servios, subordinado totalmente lgica capitalista da corporao que o explora como
negcio. Alm disso, esse padro serve a
interesses ideolgicos de classe, talvez menos
explcitos, mas nem por isso menos influentes. A concentrao de propriedade e de
capital (oligoplios transnacionais) leva ao
controle da informao (produo, armazenagem, disponibilidade e acesso) e, consequentemente, ao controle de poder nas sociedades contemporneas. Como observa
Lima (1999), as sociedades contemporneas
so centradas na mdia, que tem o poder de
construir a realidade, a longo prazo, por meio
da representao dos diferentes aspectos da
vida humana.
So sociedades que dependem da
mdia mais do que da famlia, da
escola, das igrejas, dos sindicatos, dos
partidos etc. para a construo do
conhecimento pblico que possibilita, a cada um dos seus membros, a
tomada cotidiana de decises. Por isso

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


no se pode reduzir a importncia das
comunicaes apenas transmisso de
informaes [...]. Elas no so canais
neutros. Ao contrrio, so construtoras de significao. (Lima, 2001, p.
113).

Para concluir, ressalta-se que a discusso


desse tema no interessa apenas a jornalistas
e a pesquisadores do campo, mas a toda a
sociedade, pelas implicaes que apresenta
para a democracia e para a diversidade
poltica e cultural no Brasil e no mundo.

171

172

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Bahia, Juarez. Jornal, histria e tcnica.
So Paulo: tica, 1990.
BOBBIO, Norberto. Os intelectuais e o
poder. So Paulo: Ed. da UNESP, 1997.
Castells, Manuel. A Sociedade em Rede.
4 ed. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 2000.
Garnham, Nicholas. La economia poltica
de la comunicacin: el caso de la televisin.
Revista Telos, Madrid, n. 55, abr/jun 2003.
Disponvel em: <htpp://www.campusred.net/
telos>. Acesso em: 18 jul. 2003.
Genro Filho, Adelmo. O segredo da
Pirmide: para uma teoria marxista do jornalismo. 2 ed. Porto Alegre: Ortiz,1989.
Gould, Stephen J. The Pandas Thumb:
more reflections on Natural History. Nova
York: W.W. Norton, 1980.
Habermas, Jrgen. Mudana estrutural
da esfera pblica: investigao quanto a uma
categoria da sociedade burguesa. 2 ed. Rio
de Janeiro: Tempo Brasileiro, 2003.
Harvey, David. Condio ps-moderna:
uma pesquisa sobre as origens da mudana
cultural. 10 ed. So Paulo: Loyola, 2001.
Jameson, Fredric. Ps-modernismo: a lgica cultural do capitalismo tardio. So
Paulo: tica, 1996.
Lattman-Weltman, Fernando. Mdia e
transio democrtica: a (des)institucionalizao
do pan-ptico no Brasil. In: ABREU, Alzira
Alves de; Lattman-Weltman, Fernando;
KORNIS, Mnica Almeida. Mdia e poltica
no Brasil: jornalismo e fico. Rio de Janeiro:
Ed. FGV, 2003 (129-183).
Lima, Vencio A. de. Mdia: teoria e poltica. So Paulo: Ed. Fundao Perseu
Abramo, 2001.
Lopes, Maria Immacolata Vassalo. Pesquisa em Comunicao: formulao de um modelo
metodolgico. So Paulo: Loyola, 1994.
Kunczik, Michael. Conceitos de jornalismo: Norte e Sul. So Paulo: Editora da
USP, 1997.
Ortiz, Renato. A moderna tradio brasileira: cultura brasileira e indstria cultural. 3 ed. So Paulo: Brasiliense, 1991.

Rdiger, Francisco. Tendncias do jornalismo. 3 ed. Porto Alegre: Ed. Universidade/UFRGS, 2003.
Sodr, Nelson Werneck. A histria da imprensa no Brasil. So Paulo: Martins Fontes,
1983.
Taschner, Gisela. Folhas ao vento: anlise de um conglomerado jornalstico no
Brasil. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1992.
________________. Do jornalismo poltico indstria cultural. So Paulo: Summus,
1987.

_______________________________
1
Faculdade de Biblioteconomia e Comunicao (Fabico/UFRGS); doutoranda na Universidade Federal do Rio Grande do Sul
(UFRGS) - Brasil.
2
Nicholas Garnham terico da vertente
inglesa da Economia Poltica da Comunicao.
3
David Harvey um dos principais representantes da Escola Francesa de Regulao,
outra vertente da Economia Poltica de extrao
marxista, enquanto Manuel Castells
weberiano.
4
Regime de acumulao integrante da etapa
monoplica do capitalismo que se caracteriza pelo
confronto com a rigidez do fordismo. Apia-se na
flexibilidade dos processos de trabalho, dos mercados de trabalho, dos produtos e dos padres de
consumo. Caracteriza-se tambm pelo surgimento
de setores de produo inteiramente novos, novas
maneiras de fornecimento de servios financeiros,
novos mercados e taxas altamente intensificadas
de inovao comercial, tecnolgica e organizacional (Harvey, 2001, p. 140).
5
As Quatro Teorias da Imprensa formuladas
por Sieber, Schramm e Peterson so: a teoria
autoritria, surgida da filosofia estatal do absolutismo, no sculo XVI; a teoria liberal, que teve
seu auge no sculo XIX; a teoria da responsabilidade social e a teoria comunista sovitica
(Kunczik, 1997, p. 74-79).
6
O Mxico conheceu a imprensa em 1539;
o Peru, em 1583; as colnias inglesas (Guiana
e Trinidad & Tobago), em 1650 (SODR, 1983).
7
No sentido atribudo por Bobbio, de intelectual-tcnico, que detm os conhecimento adequados para alcanar determinado fim. (Bobbio,
1997, p. 118-119).

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO

A representacin da realidade galega na Televisin de Galicia


Xos Soengas e Ana Isabel Rodrguez1

Este estudio resultado dun proxecto de


investigacin do Departamento de Ciencias
da Comunicacin da Universidade de
Santiago de Compostela, no que se analizan
os contidos dos informativos. Para esta
comunicacin en concreto tomouse como
obxecto de estudio a Televisin de Galicia,
e analizronse os informativos do mes de
novembro de 2003, utilizando o mtodo da
semana composta. O resultado da
investigacin ben ilustrativo.
A visin que da a Televisin de Galicia
da nosa comunidade a travs dos seus
informativos non reflicte a autntica realidade
poltica, econmica e social do pas e, polo
tanto, a emisora non cumple o papel de
servicio s cidadns que lle corresponde a
un medio de comunicacin pblico. O
tratamento informativo dos contidos dos
Telexornais est orientado para fabricar unha
imaxe irreal do pas, silenciando ou
deformando aqueles acontecementos que
perxudican Xunta de Galicia e, mesmo
tempo, potenciando todos aqueles feitos que
engrandecen Goberno do PP ou que
desgastan oposicin.
A falta de pluralidade informativa
reflctese no tratamento desigual que se lles
da s diferentes suxeitos informativos, en
funcin da sa afinidade coa lia poltica
gobernante, tanto desde o punto de vista
cualititativo como cuantitativo.
O organigrama establecido e as rutinas
implantadas nos procesos de produccin da
informacin da TVG fomentan o control
absoluto dos contidos desde os postos
directivos, impedindo s redactores a
posibilidade de traballar con liberdade,
especialmente naquelas noticias que se
consideran delicadas, maiormente as de ndole
poltica. O necesario control de calidade que
lles corresponde facer s directivos case
sempre deriva nun control poltico, cumplindo
indicacins precisas do Goberno sobre o
tratamento que se lles debe dar a

determinados feitos, extralimitando as as


funcins propias dun xornalista.
O tratamento esttico dos contidos da
TVG segue os mesmos criterios, sempre
encamiado a favorece-la imaxe das personas
prximas poder e a deteriora-la daqueles
sectores que exercen como oposicin. A
desigualdade de trato que reciben os
diferentes lderes polticos e mailos diversos
sectores socioeconmicos evidente. Moitas
veces a imaxe convrtese nun aliado do texto
para reforza-la censura ou ese enfoque
artificial encamiado a construir un discurso
predeterminado.
O fomento dos tpicos costumbristas e
a implantacin dunha lia conservadora
ensombrecen os aspectos comprometidos,
contestatarios, novidosos e progresistas que
case nunca son recollidos nos informativos
porque chocan coa poltica conservadora do
Goberno.
Como resultado desta lia informativa, a
sociedade galega recibe, a travs da Televisin
de Galicia, unha imaxe sesgada e uniforme
que corresponde s lias xerais de actuacin
da Xunta de Galicia e que non reflicten a
autntica realidade da sociedade galega. As,
a TVG deixa de cumplir as funcins propias
dun medio de comunicacin pblico e perde
a sa esencia poerse servicio do Goberno
da Xunta de Galicia.
En termos absolutos e porcentuais, e
segn os datos obtidos das unidades
informativas (100 pezas) e tempos analizados
(2 h. 3428), pdese deducir que, como era
de esperar, o peso informativo de Galicia nos
noticieros da TVG predominante (54% das
pezas e 52% do tempo) fronte resto de
contidos de carcter nacional (35% das
noticias e 30% do tempo) e mesmo
internacional (11% de pezas e 18% do tempo).
Desde este punto de vista, pdese dicir que
a TVG s que cumple unha das sas funcins
que a de dar prioridade informacin da

173

174

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


comunidade autnoma. Precisamente as
principais razns que se argumentaron no seu
momento cando se crearon as televisins
autonmicas foron a contribucin
normalizacin lingustica e preservar as
identidades culturais fronte s contidos
xeneralistas de TVE, onde quedaban moi
mermadas todas aquelas informacins que tian
un inters especfico para unha comunidade,
pero que non acadaban a suficiente entidade
informativa como para interesar a unha
televisin estatal. Pero este cumplimento s
aparente, porque anda que a informacin
referente a Galicia a que ten maior presencia,
esta porcentaxe, como se ver logo, ten uns
contados ben definidos, a veces monocolor, que
non reflexan a pluralidade poltica nin a
diversidade cultural que hai en Galicia.
Un simple anlise cuantitativo non permite
apreciar tdalas particularidades que logo se
atopan cando se fai un despece
pormenorizado, atendendo xa s contados, s
enfoques informativos e tratamento
especfico de cada noticia. Por exemplo, anda
que nalgns casos a presencia dos partidos
nos telexornais equitativa, logo prodcese
o desequilibrio no tratamento informativo, xa
que o tratamento de tdalas informacins

referentes PP e mis Goberno da Xunta


reflexan claramente a afinidade poltica da
TVG. E esta poltica informativa comprbase
doblemente analizar todos aqueles temas
relacionados cos partidos da oposicin,
especialmente co PSOE.
Nos temas que non son de ndole poltica
tamn se aplican criterios semellantes. Existe
unha tendencia a potenciar aquelas
informacins que, indirectamente, favorecen
a imaxe do Goberno da Xunta ou ben que
perxudican oposicin.
Os temas que non interesan Goberno
da Xunta, ben por razns polticas,
econmicas, ideolxicas ou incluso
estratxicas son directamente silenciados.
Esta outra das razns polo que se aprecia
unha reiteracin temtica, facendo un nfasis
extraordinario en determinados feitos, mentras
que non aparecen recollidos outros aspectos
que configuran a realidades poltica,
econmica e social galega. Por exemplo, non
se fai referencia a problemas ecolxicos,
precariedade dalgunhas infraestructuras,
especialmente as autoestradas e as vas frreas
e tampouco se analiza a difcil situacin
dalgunhas zonas rurais ou as consecuencias
da desindustrializacin.

mbito xeogrfico da informacin (n pezas)

mbito xeogrfico da informacin (tempo)

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Das 100 informacins estudiadas, 54
pezas tratan temas galegos, 35 nacionais e
11 internacionais, o que en tempos se traduce
en 1 h.2411 de contidos sobre Galicia,
4926 nacionais e 2954 internacionais.
Analizando a estructura dos informativos
da TVG no mes de novembro de 2003,
obsrvase que a maior concentracin temtica
se produce en torno seccin de Sociedade
cun 52% das noticias e un 53% do tempo
observado. Cmpre destacar que se consideran
incluidos os sucesos que equivalen a 35% das
pezas da seccin. O segundo bloque temtico
de maior importancia nos telexornais da TVG
corresponde s asuntos polticos co 35% das
pezas e do tempo analizados. Por ltimo
inclense as seccins de Economa (10% das
informacins e 9% do tempo) e de Cultura
con apenas presencia nestes noticieiros (3%).
O desequilibrio entre as seccins
evidente. Resulta significativo, por exemplo,
a pouca importancia que se lle da cultura,

que se traduce nunca presencia nos


telexornais casi testemual, cando en
realidade, como xa se mencionou antes, unha
das razns da creacin das televisins
autonmicas foi precisamente o fomento da
cultura e a conservacin das identidades.
Este desquilibrio temtico, en certa
medida, ven derivado dunha inercia
establecida que consiste en priorizar dun xeito
sistemtico as noticias de contido poltico
ainda que moitas veces carezan de inters
informativo. O actual sistema de
funcionamento dos medios piblicos, onde
os partidos polticos, extrapolando
inxustificadamente unha normativa creada
para espacios de propaganda electoral esixen
case diarimente unha presencia proporcional
a sa representacin parlamentaria,
desnaturaliza os contidos dos telexornais, pois
este criterio obriga a descartar temas
interesantes para poder incluir informacins
completamente rutinarias.

Estructura informativa: seccins (noticias)

Estructura informativa: seccins (tempo)

175

176

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Analizando as seccins, destacan:
Sociedade con 52 pezas e 1h.2229 (delas,
18 pezas son de sucesos, con 1428); Poltica
(35 pezas e 5322), Economa (10 pezas e
1304) e Cultura (3 pezas e 406).
Facendo unha prospeccin especfica dos
contidos de carcter poltico, como principal
motivo de anlise desta comunicacin,
obsesrvase unha presencia desigual dos
diferentes partidos polticos e institucins nos
noticieiros da TVG, moitas veces sen atopar un
elemento obxectivo que xustifique esa diferencia.
De novo empregando unha tcnica
descriptiva en temos absolutos en canto s
datos obtidos da observacin dos informativos
televisivos, pdese deducir que a presencia

da poltica galega con respecto poltica


nacional ou internacional queda mermada en
canto a nmero de pezas e minutos de
informacin ofrecidos (46% das pezas e 36%
do tempo do bloque poltico). Datos que neste
caso concreto contradn o inicialmente
afirmado sobre a presencia global da realidade
galega claramente superior a contidos de corte
nacional ou internacional. Motivo de anlise
pormenorizado , polo tanto, o por qu da
menor presencia da poltica galega nestes
noticieiros, fronte poltica nacional e
internacional, dun lado; e doutro, o
protagonismo das diferentes forzas polticas,
do goberno da Xunta e das institucins
galegas.

Presencia da poltica galega na informacin da TVG (pezas)

Presencia da poltica galega na informacin da TVG (tempo)

Grficos que trasladan a termos


porcentuais datos absolutos sobre a presencia
da Poltica galega (16 pezas e 1933), e da
Poltica nacional e internacional (19
informacins e 34) nos informativos da TVG.
Cmpre precisar que, anda que
maioritaria (31% do tempo do bloque
poltico), a informacin institucional adquire
especial relevancia na mostra analizada
debido conmemoracin dunha efemride
concreta como o 25 aniversario da
Constitucin espaola. Destaca, pola contra,
a superior presencia do BNG (26%) sobre
o Goberno galego (16%), o PSdeG-PSOE

(11%) e o PPdeG (16%). Pero estes


porcentaxes, que poderan aparentar unha
certa pluralidade, contradinse logo co
enfoque informativo aplicado a cada partido
poltico, que, en realidade, donde se
advirten as verdadeiras tendencias e onde
queda reflexada a poltica informativa da
TVG.
A anlise tamn variara lixeiramente
adoptarse unha medicin relativa,
considerando nun bloque unitario o tempo
concedido PP, Goberno da Xunta e s
institucins por canto se atopa un trasfondo
poltico monocolor fronte oposicin.

ECONOMIA E POLTICAS DA COMUNICAO


Presencia dos partidos, Goberno e institucins na informacin poltica galega
(tempo)

O grfico reflexa o peso da informacin


institucional (555); as como a presencia
do BNG (510), o Goberno (251), o
PSdeG-PSOE (156) e o PP (341). De
considerarse informacin monocolor os
contidos referentes Goberno, as Institucins
e PP, obsrvase un claro predominio deste
partido sobre a oposicin (PP: 1157, fronte
s 510 do BNG e o 156 do PSdeGPSOE).
Algns dos valores cuantitativos expostos
con respecto informacin poltica ofrecida
pola TVG veen a confirmar en gran medida
as reflexins de partida desta investigacin,
por canto se reflicten no enfoque tanto
esttico como de tratamento que a canle
autonmica lle aplica a cada formacin
poltica. O silencio informativo que se
somete PSdeG-PSOE contrasta, sen
embargo, co protagonismo do BNG como
partido con maior presencia na crnica
poltica da TVG, mesmo por diante do
PPdeG. Sen embargo, adoptando unha
perspectiva conxunta en canto a medicin de
forzas polticas desde tdolos puntos de vista
analizados (institucins, gobernos e partidos),

o PPdeG pasa a se-la forza claramente


dominante na informacin poltica diaria da
canle autonmica que, ademis, ofrece un
tratamento desigual s lderes polticos, por
canto os representantes da oposicin apenas
aparecen de xeito directo (non hai apenas
declaracins dos lderes do PSdeG-PSOE nin
do BNG), fronte presencia directa de lderes
do PPdeG relacionados con tarefas de
goberno; do que se deduce que a imaxe
pblica que se traslada desde a TVG
sociedade galega sobre PPdeG se fai en
termos claramente positivos (eficacia de
xestin, propostas, poder, etc.), fronte imaxe
que se ofrece dos partidos na oposicin
(propostas e lderes silenciados, problemas
internos desde o punto de vista partidista,
etc.).
marxe da manipulacin xa referida,
pdese concluir que os informativos da TVG
constren sistemticamente unha imaxe en
positivo do PP e do Goberno da Xunta cunha
carencia casi absoluta de posturas crticas cara
as institucins pblicas. mesmo tempo, a
homoxeneizacin temtica e as preferencias
continuas merman a diversidade.

177

178

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Bordieu, P. Sobre la televisin.
Anagrama. Barcelona. 1997.
Chomski, N.; Ramonet, I. Cmo nos
venden la moto. Icaria. Ms moderna.
Barcelona. 1995.
Velzquez, T. Los polticos y la televisin.
Aportaciones de la teora del discurso al
dilogo televisivo. Ariel Comunicacin.

Barcelona. 1992.
Vilches, L. Manipulacin de la
informacin televisiva. Paids Comunicacin.
Barcelona. 1989.
Watzlawick, P. La realidad inventada.
Gedisa. Barcelona. 1998.

_______________________________
1
Universidade de Santiago de Compostela.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

Captulo II
DIREITO E TICA DA COMUNICAO

179

180

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

Anlisis de los cdigos deontolgico aplicables


a la Comunicacin Organizacional
Ana Almansa Martnez1

Existen dos palabras griegas que dan


sentido al trmino tica: ethos (costumbre)
y thos (cuadra de animales, carcter o
manera de ser). A partir de estos significados,
el trmino ha evolucionado hasta lo que hoy
entendemos por tica: ciencia filosficonormativa y terico-prctica que estudia los
aspectos individuales y sociales de la
persona, a tenor de la moralidad de los actos
humanos2. Exposicin un poco ms amplia
que la recogida por el Diccionario de la Real
Academia 3 , que se refiere a la tica
nicamente como parte de la filosofa que
trata de la moral y de las obligaciones del
hombre.
Pinto de Oliveira y Neva4 conjuntan los
conceptos de tica y comunicacin, para
llegar a la conclusin de que la tica de
la comunicacin social se encamina y define
como el proyecto de una orientacin libre
y responsable del proceso y del sistema de
la informacin en s misma y del conjunto
de la sociedad.
Esta comunicacin est dedicada,
precisamente, a la tica en la comunicacin
organizacional, al repaso de los esfuerzos protica que suponen los cdigos deontolgicos.
Evidentemente, la existencia de cdigos no
acaban con los conflictos ticos que puedan
tener lugar pero, sin duda, suponen un avance
en este sentido. Por ello, hemos credo
oportuno ofrecer un anlisis de las principales
normas deontolgicas aplicables en el mbito
de las relaciones pblicas en
las
organizaciones.
tica en la comunicacin
En comunicacin debemos hablar de una
tica de las relaciones pblicas 5, de la
publicidad, del periodismo, de la imagen o
audiovisual, concretndose en cdigos
concretos (de organizaciones profesionales,
de medios de comunicacin, etc.). Es
necesario potenciar las relaciones entre las

distintas disciplinas de la comunicacin, para


no dividir esfuerzos en el terreno tico.
Mxime en una sociedad como la actual
(sociedad del conocimiento), que ha
evolucionado a tal velocidad que no ha sido
posible an definir suficientemente sus
problemas.
Las distintas definiciones de tica
coinciden en que sta ha preocupado a los
seres humanos desde el origen de la
civilizacin misma y an hoy es objeto de
debate. Como sealan Wilcox, Autt, Agee y
Cameron 6 , los profesionales de las
relaciones pblicas tienen el dilema adicional
de tener que tomar decisiones que satisfagan
al inters pblico, al empresario, el cdigo
tico profesional de la organizacin y sus
valores personales. Es fcilmente
comprensible, cualquier actividad de
relaciones pblicas, por estar proyectadas
hacia el exterior, debe satisfacer el inters
general; por estar ligada a una entidad u
organizacin tambin debe agradar en ese
contexto; por estar englobada dentro de una
actividad (las relaciones pblicas) debe
responder a los cdigos deontolgicos de la
profesin, de los que hablaremos ms
adelante; y, adems, no debe entrar en
conflicto con los valores personales de
quienes ejercen la profesin. Hacer coincidir
todo lo anterior no siempre resulta tan sencillo
como debiera.
No obstante, Grunig y Hunt7 sugieren dos
principios ticos bsicos en el ejercicio de
las relaciones pblicas: los profesionales
tienen toda la intencin de ser ticos, honestos
y dignos de confianza en su quehacer
cotidiano y las acciones de estos profesionales
no debe tener consecuencias negativas para
terceros, si es posible. Estos autores delegan
la mayor responsabilidad a los profesionales
ticos, que son los que tienen que
relacionarse y llevar a cabo las gestiones
necesarias para que el trabajo resultante no
colisione con los intereses de las distintas

181

182

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


partes implicadas. Es decir, para que las
relaciones pblicas consigan un status
profesional, se necesitan programas de
formacin
acadmica
especficos,
reconocimientos por parte de la sociedad,
responsabilidad individual y compromiso
para atenerse a los cdigos establecidos que
protegen al inters pblico. Es obvio que para
poder definir como profesional el ejercicio
de cualquier labor, ste debe acogerse a
principios ticos. En el caso de los gabinetes
de comunicacin, tambin.
Resulta clave que estas personas sean
autnticos profesionales, es decir, que tengan
la formacin especfica necesaria y conozcan
la forma adecuada de trabajar en el mbito
de las relaciones pblicas en general y de
los gabinetes de comunicacin en particular.
En este mbito, como en otros ligados a la
comunicacin, el intrusismo est
perjudicando al buen hacer de los autnticos
profesionales. Precisamente es la tica la que
distanciar a un profesional del que no lo
es, ya que el profesional conocer las normas
aceptadas para el buen ejercicio de su labor.
Incluso se puede defender la deseable
inseparabilidad de la comunicacin y la tica.
En esta lnea, Pars y Maicas8 argumenta
que la tica de la comunicacin debe
convertirse en el objetivo principal de una
teora de la comunicacin, pues entiende que
son dos enfoques a considerar conjuntamente
(uno no debera ir sin el otro, aunque la
realidad nos demuestre que no siempre es
as). Y aqu entra en juego la propia
credibilidad9. Un comunicador no tico (con
comportamientos poco ticos) acabar por
perder toda la credibilidad, mientras que uno
que s lo sea, con el trabajo constante, ir
comprobando cmo crece su reconocimiento.
O sea, resulta absolutamente necesario obrar
ticamente para inspirar confianza y
credibilidad10. Pero la cuestin no es tan
sencilla y no depende nicamente de la buena
voluntad del profesional. Grunig y Hunt11
conceden gran importancia al profesional
tico, pero cabe plantearse hasta qu punto
ste podr imponer su tica, por ejemplo, en
la organizacin para la que trabaja. Y es que,
cada vez ms, el profesional de la
comunicacin se ve sometido a presiones
polticas, econmicas o empresariales, contra
las que poco puede hacer individualmente.

En cualquier caso, la tica debe ser un


compromiso personal de cada uno de los
profesionales de la comunicacin en general
y de las relaciones pblicas12 en particular.
Efectivamente, al igual que sucede en otras
profesiones, cualquier persona puede vivir
situaciones en las que se plantee conflictos
ticos. Para salir de ellos deber tener sus
propios umbrales morales13, No se puede
justificar la falta de responsabilidad tica
personal transfiriendo el problema a la
sociedad14. Es decir, un comunicador no
puede ampararse en los problemas ticos de
una profesin para intentar justificar sus
comportamientos poco adecuados.
Al relaciones pblicas le ayudarn a
ejercer dignamente su trabajo las normas
deontolgicas de su profesin. Es cierto que
estos cdigos no agotan el tema de la tica,
pero por lo menos suponen un paso, una
materializacin, el establecimiento de unos
mnimos. Existen cdigos de tica llamados
tambin deontolgicos o de conducta
profesional - en las organizaciones
profesionales y tambin algunas empresas
cuentan con cdigos ticos propios. Estas
normas suelen ser asumidas por los
profesionales al formar parte de las
asociaciones. Sin embargo, uno de los
problemas con los que se encuentran en la
actualidad es la forma de hacer cumplir ese
cdigo y qu hacer con quienes no lo
respetan. El debate est abierto, especialmente
el cmo poder hacer efectivas determinadas
sanciones (por ejemplo, impedir el ejercicio
de aquella persona que, en reiteradas
ocasiones, ha incumplido el cdigo), qu
personas estn capacitadas para imponerlas
y qu organismos deben llevarlas a cabo.
Hasta ahora, casi ninguna asociacin habla
en su cdigo de sanciones y, en que caso
de que lo haga, suelen ser multas o la
expulsin de la agrupacin.
En este ltimo caso, tambin cabe
preguntarse si es adecuado que castigue la
organizacin profesional o debera trasladarse
a otras esferas, ya que, al ser voluntaria la
pertenencia a estas organizaciones, en la
mayora de los casos una sancin se salva
dejando de pertenecer al colectivo que castiga.
En el caso de que intervenga organismos a
otro nivel, habra que plantearse cules y
cmo.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

Figura 1 - Cdigo Deontolgico de la PRSA


CDIGO DE ESTNDARES PROFESIONALES PARA LA PRCTICA
DE LAS RELACIONES PBLICAS DE LA PUBLIC RELATIONS SOCIETY AMERICA
1. Todo miembro deber conducir su vida profesional en funcin del inters pblico.
2. Todo miembro deber ejemplificar elevados estndares de honradez e integridad en
cumplimiento de su doble obligacin frente a su cliente o empresario y al proceso democrtico.
3. Todo miembro deber actuar con justicia frente al pblico, con sus clientes y empresarios,
actuales o pasados, y con sus colegas profesionales, con el debido respeto al ideal de libre
pensamiento y a la opinin de los dems.
4. Todo miembro deber cumplir con los estndares ms exigentes de precisin y verdad, evitando
reclamaciones extravagantes o comparaciones injustas, y deber reconocer cules son las ideas
que ha adoptado de otros.
5. Ningn miembro deber, conscientemente, divulgar informacin falsa o engaosa, debiendo
actuar con prontitud para corregir cualquier comunicacin errnea de la que sea responsable.
6. Todo miembro deber evitar participar en cualquier prctica que tenga como fin corromper la
integridad de los canales de comunicacin o de los procesos de gobierno.
7. Todo miembro debe estar preparado para identificar pblicamente el nombre el cliente o
empresario en nombre del cual emit
8. Todo miembro deber evitar utilizar a cualquier individuo u organizacin que sirva o represente
una causa determinada, o que profese ser independiente y no sesgado, pero que de hecho est
sirviendo a otros o a intereses ocultos.e una comunicacin.
9. Ningn miembro podr garantizar un objetivo con resultados especficos que estn fuera del
alcance de su control directo.
10. Ningn miembro deber representar intereses contrapuestos, o que entren en conflicto, sin el
expreso consentimiento de los afectados, ofreciendo toda la informacin sobre los hechos.
11. Ningn miembro se pondr en una posicin en la que sus intereses puedan estar en conflicto
con los del empresario o cliente, u otros, sin haber informado previamente sobre dichos intereses.
12. Ningn miembro aceptar minutas, comisiones, obsequios ni ninguna otra consideracin de
nadie excepto los clientes o empresarios cuyos servicios atiende, sin expreso consentimiento y con
pleno conocimiento del hecho.
13. Todo miembro deber salvaguardar escrupulosamente la intimidad y privacidad de clientes u
empresarios actuales, antiguos o potenciales.
14. Ningn miembro daar la reputacin profesional intencionadamente de ningn otro colega.
15. Si un miembro tiene pruebas que otro miembro es culpable de prcticas ilegales, injustas o no
ticas, incluyendo aquellas que violen este Cdigo, el miembro est obligado a presentar con
prontitud la informacin a las autoridades pertinentes de la Sociedad, para que se emprendan las
acciones siguiendo el procedimiento establecido en el artculo XII del Reglamento.
16. Todo miembro que sea llamado a testificar en un procedimiento en virtud de este Cdigo est
obligado a presentarse, salvo que sea liberado de esta obligacin por motivo de fuerza mayor por
el tribunal.
17. Todo miembro deber, con la mayor brevedad posible, evitar toda relacin con cualquier
organizacin o individuo si esta relacin implica un comportamiento contrario a los artculos de este
Cdigo
Fuente: Wilcox, Autt, Agee y Cameron15

183

184

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Asimismo, en relaciones pblicas se ha
reclamado en mltiples ocasiones la necesidad
de establecer licencias para poder ejercer la
profesin, de crear colegios profesionales.
Edward L. Bernays ha sido uno de los
mximos defensores, aunque la mayora
considera que la colegiacin servira de poco,
en tanto en cuanto el hecho de no estar
colegiado no impide ejercer las relaciones
pblicas.
Los argumentos16 de quienes defienden
la existencia de licencias se basan en que
stas supondran una proteccin para los
pblicos y para los autnticos profesionales
de las relaciones pblicas, ya que se les
diferenciar del resto (slo podrn contar con
licencia las personas preparadas). Y quienes
estn en contra entienden que, puesto que
es difcil definir las relaciones pblicas, ms
espinoso es an crear una ley significativa
y consideran complicado que sean agencias
externas quienes decidan la concesin, al
tiempo que tambin critican que la licencia
ocasionara problemas constitucionales
relacionados con la libertad de expresin y
de opinin.
Por su parte, Noguero17 plantea que, por
desgracia, actualmente se puede ejercer la
profesin sin ningn impedimento tico (una
vez que no vulnere normativas legales). Esto
sucede, en gran medida, porque no se crean
comisiones de control en la mayora de las
asociaciones profesionales y, cuando existen,
no se da a conocer pblicamente su actuacin.
Pero, a pesar de las deficiencias, los
existencia de cdigos deontolgicos,
generalmente en asociaciones profesionales,
suponen un paso adelante en el afianzamiento
de la tica. Por ello, se deben destacar cdigos
como el de la Public Relations Society of
America (PRSA), que cuenta con normativa
deontolgica desde principios de la dcada
de los cincuenta y sanciona a los miembros
que lo violan (ver figura 1). La PRSA puede
reprimir, suspender o expulsar (ste es el
mximo castigo) al miembro que no cumple
las normas del cdigo. Sin embargo, no puede
impedir que esta persona siga trabajando se
relaciones pblicas. nicamente prohbe que
forme parte de la sociedad. Adems, no tiene
potestad para amonestar a aquellos
profesionales que no estn asociados. A pesar
de las dificultades, la poltica de PRSA en

EE.UU. es encomiable, porque aquellas


personas sancionadas vern daada su
imagen, algo a tener en cuenta en el sector.
Es en ste campo, en el de hacer constar
pblicamente quines son las personas que
no trabajan correcta ni ticamente, en el que
los cdigos deontolgicos tienen su mayor
margen de maniobra. Lo lgico sera que no
se contratara a ningn profesional con
sanciones serias y/o repetitivas, aunque esto
no est en manos de las asociaciones
profesionales sino de los contratantes.
Otra organizacin con cdigo tico es la
Internacional Association of Business
Communicators (IABC), que cuenta con
socios en 52 pases distintos. Su cdigo
deontolgico insiste en la tica profesional
de quien ejerce las relaciones pblicas y en
la necesidad de satisfacer tambin el inters
pblico (ver figura 2). Este organismo
internacional no impone sanciones, sino que
hace un llamamiento informal a quienes
violan el cdigo. La IABC recurre ms bien
a la concienciacin de sus miembros mediante
la publicacin de textos sobre tica, la
formacin (seminarios, etc.), as como hace
firmar a todos los aspirantes a formar parte
de la organizacin una declaracin de que
aceptan el cdigo.
La International Public Relations
Association (IPRA) tambin estableci en los
aos 60 su cdigo tico. En este caso tambin
se habla de sanciones18: toda violacin de
este cdigo por uno de sus miembros en el
ejercicio de su profesin siempre y cuando
sea probada ante la Juntas considerar como
falta grave que lleva consigo una sancin
adecuada. El Institute of Public Relations
de Gran Bretaa apoya los cdigos del IPRA,
aunque tambin establece su propio cdigo
de conducta profesional19, en el que se avisa,
en el caso de infringirlo, de advertencias al
socio implicado y de posterior aviso al
instituto, si las practicas continan.
Asimismo, la Confederacin Europea de
Relaciones Pblicas aprob en 1978 el
Cdigo Europeo de Deontologa Profesional20.
En este organismo est representada
prcticamente la totalidad de las asociaciones
existentes en Europa que agrupan a los
profesionales de relaciones pblicas. Respecto
a la violacin del cdigo, ste recoge en el
Captulo II: el profesional de las relaciones

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Figura 2 - Cdigo de tica para los profesionales de la comunicacin de
international association of business communicators (IABC)
1 - Los profesionales de la comunicacin realzan
la credibilidad y dignidad de su profesin
practicando una comunicacin honrada, a
tiempo y sincera, y fomentan el libre flujo de la
informacin esencial en funcin del inters
pblico.

7 - Los profesionales de la comunicacin revelan


la auditora de cualquier expresin que tomen de
otros, e identifican las fuentes y objetivos de toda
la informacin divulgada al pblico.

2 - Los profesionales de la comunicacin


divulgan informacin precisa y corrigen con
prontitud cualquier comunicacin errnea de la
que puedan ser responsables.

8 - Los profesionales de la comunicacin


protegen la informacin confidencial y, al mismo
tiempo, cumplen con todos los requisitos legales
para la revelacin de informacin relativa a la
riqueza de terceros.

3 - Los profesionales de la comunicacin


comprenden y apoyan los principios de libertad
de expresin, libertad de asociacin, y acceso a
un mercado de ideas abierto, y actan en
consecuencia.

9 - Los profesionales de la comunicacin no


utilizan informacin confidencial obtenida como
resultado de sus actividades profesionales para
su beneficio personal, y no representan intereses
contrapuestos o en conflicto sin la autorizacin
por escrito de los afectados.

4 - Los profesionales de la comunicacin


respetan los valores y creencias culturales y
participan en actividades de comunicacin justas
y equilibradas que fomentan y realzan el
entendimiento mutuo.

10 - Los profesionales de la comunicacin no


aceptan regalos o pagos secretos por servicios
profesionales de ninguna persona que no sea
cliente o empresario.

5 - L o s p r o f e s i o n a l e s d e l a c o m u n i c a c i n s e 11 - Los profesionales de la comunicacin no


niegan a participar en cualquier actividad que garantizan los resultados que estn ms all de
puedan considerar poco tica.
su alcance.
6 - Los profesionales de la comunicacin
obedecen las leyes y las polticas pblicas que
gobiernan sus actividades profesionales, y
respetan el espritu de todas las leyes y
normativas; en caso de que alguna ley o poltica
pblica fueses violada, por la razn que fuere,
actuarn con prontitud para enmendar la
situacin.

12 - Los profesionales de la comunicacin son


honrados no slo con terceros, sino, an ms
importante, con ellos mismos como individuos;
ya que todo profesionales de la comunicacin
busca la verdad y se dice a s mismo, ante todo,
la verdad.

Fuente: Wilcox, Autt, Agee y Cameron22

pblicas debe respetar el Cdigo Nacional


de conducta profesional, as como las leyes
del pas donde ejerza su profesin, dejando
muy abierto el tema de las posibles sanciones.
En el Captulo III se concluye que cualquier
profesional que permita una violacin del
cdigo, ser considerado l mismo como
infractor del cdigo (figura 3: Cdigo
europeo de deontologa de las RR.PP,
Black21).
En Espaa, la Asociacin de Empresas
Consultoras en Relaciones Pblicas y
Comunicacin (ADECEC) cuenta con un
cdigo de tica23 (figura 4) en el que se
establecen las pautas de cmo trabajar
correctamente las relaciones pblicas y no
se refiere a las actuaciones que la
organizacin podra llevar a cabo contra los
socios que violen el cdigo. Tambin la
asociacin
Dircom
ha
elaborado

recientemente un cdigo de conducta (figura


5), con la intencin de que la transparencia
presida todos los actos de comunicacin,
porquela comunicacin sin valores, o es
propaganda o es manipulacin, segn el
presidente de Dircom Antonio Lpez24 .
A modo de conclusin
La reflexin sobre deontologa y
transparencia en el ejercicio de las relaciones
pblicas apremia, mxime cuando parece
evidente que el futuro de la profesin pasa,
necesariamente, por interiorizan una conducta
tica26.
Sin tica, no se consigue credibilidad ni
el respeto de los pblicos. Rigor,
transparencia y fluidez son tres factores
condicionantes en la creacin de imagen de
cualquier organizacin o colectivo. Las

185

186

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Figura 3 - Cdigo europeo de deontologia de las RR.PP.


Captulo 1
Art. 1.- Se considera profesional de
RR.PP., segn los trminos del
presente cdigo obligados por lcualquier miembro de una asociacin
nacional admitido por ella como tal,
conforme a sus criterios o a los
establecidos por la ley, o por los
reglamentos oficiales nacionales.

Respecto de la opinin pblica y de los rganos de formacin


Art. 14.- El espritu de este cdigo y las normas que preceden, especialmente los
artculos 2, 3, 4 y 5, implican, por parte del profesional de relaciones pblicas, la
preocupacin constante del derecho a la informacin y del deber de informar,
teniendo en cuenta los lmites del secreto profesional y el respeto de los derechos
y de la independencia e iniciativa de los rganos de informacin.Art. 15.Cualquier tentativa de engaar a la opinin pblica o a sus representantes, queda
totalmente prohibida. Las informaciones deben ser facilitadas gratuitamente y sin
contrapartida clandestina por su utilizacin o publicacin.Art.16.- Si se considera
necesario conservar la iniciativa y el control de la difusin de una informacin, de
acuerdo con las especificaciones del presente cdigo, el profesional de relaciones
pblicas puede recurrir a la compra de espacio o de tiempo, siguiendo las normas,
prcticas y usos en esta materia.

Captulo 2
Art. 2.- En la prctica de su profesin, el profesional de relaciones pblicas se
compromete a respetar los principios enunciados en la Derechos del Hombre y,
en particular, la libertad de expresin y la libertad de prensa, que se concentra en
el derecho de toda persona a la informacin. Asimismo, se compromete a actuar
de acuerdo con el inters general y a no atentar contra la dignidad ni la integridad
de la persona.Art. 3.- En su conducta profesional, el profesional de relaciones
pblicas debe dar prueba de su honestidad, de integridad intelectual y de lealtad.
Se compromete, muy especialmente, a no utilizar cualquier comentario y/o
informacin que, segn su conocimiento o creencia, sean falsos o engaosos. Con
este mismo espritu, ha de tener cuidado en evitar la utilizacin, an
accidentalmente, de prcticas o de medios incompatibles con el presente
cdigo.Art. 4.- Las actividades de relaciones pblicas deben ejercerse
abiertamente, deben ser fcilmente identificables, llevar una clara mencin de su
origen y evitar que induzcan a error a terceros.Art.5.- En sus relaciones con otras
profesiones u otras ramas de la comunicacin social, el profesional de relaciones
pblicas debe respetar las reglas y los usos profesionales propios de cada una de
ellas, en la medida en que stas no sean incompatibles con la tica de la profesin.
El profesional de rr.pp. ha de tener mucho cuidado en realizar una recta y
moderada publicidad personal. El profesional de relaciones pblicas debe respetar
el cdigo nacional de conducta profesional, as como las leyes del pas donde
ejerza su profesin.

Respecto de los colegas


Art. 17.- El profesional de relaciones
pblicas debe abstenerse de cualquier
competencia desleal respecto a sus
colegas. Debe abstenerse, tambin de
cualquier acto o de cualquier palabra
que pueda menospreciar la reputacin o
el trabajo de un colega, vinculado, en
este caso, por el artculo 19 b) de este
cdigo.

Captulo 3
Obligaciones profesionales y especficas. Respecto de los clientes y
contratantes
Art. 6.- Salvo acuerdo expreso de los clientes o contratantes, el profesional de
relaciones pblicas no podr representar intereses conflictivos o en
competencia.Art. 7.- En la prctica de su profesin, el profesional de relaciones
pblicas est obligado a la ms estricta discrecin. Debe respetar
escrupulosamente el secreto profesional y abstenerse, en particular, de revelar
cualquier informacin confidencial que posea de sus clientes o contratantes
pasados, presentes o potenciales, o de hacer uso de la misma, sin haber obtenido
una autorizacin expresa.Art. 8.- El profesional de relaciones pblicas que tuviere
intereses que pudiesen entrar en conflicto con los de su cliente o contratantes
debe revelarlos tan pronto como sea posible.Art.9.- El profesional de relaciones
pblicas no puede recomendar a sus clientes o contratantes los servicios de
cualquier empresa u organizacin en la que posea intereses financieros,
comerciales o cualesquiera otros, sin haberlo advertido previamente.Art.10.- El
profesional de las relaciones pblicas no puede hacer contratos con un cliente o
contratante con garanta de resultados cuantificados.Art. 11.- El profesional de las
relaciones pblicas no puede aceptar remuneracin por sus servicios ms que en
forma de salario o de honorarios, y de ninguna manera puede aceptar cualquier
pago u otras compensaciones materiales que estuvieran vinculados a resultados
profesionales cuantificados.Art. 12.- El profesional de relaciones pblicas no
puede aceptar, por sus servicios a un cliente o a un contratante, cualquier
remuneracin de terceros, como descuentos, comisiones o pagos en especies,
salvo acuerdo del cliente o contratante.Art.13.- Cuando la ejecucin de un trabajo
de relaciones pblicas pueda comportar faltas profesionales graves e implicar una
conducta contraria a los principios de este cdigo, el profesional de relaciones
pblicas debe tomar las medidas oportunas para advertir inmediatamente a su
contratante y hacer todo lo posible para que ste respete las normas
deontolgicas de la profesin. Si el contratante persiste en sus intenciones, el
profesional est obligado siempre a respetar el cdigo, independientemente de
las consecuencias que de ello se deriven.

Respecto de la profesin
Art. 18.- El profesional de relaciones
pblicas debe abstenerse de cualquier
prctica que pueda perjudicar la
reputacin de la profesin. Ha de
abstenerse, especialmente, de causar
dao, por ataques desleales o por
violacin de los estatutos y de las
normas de orden interno, a la existencia
misma, al buen funcionamiento y al
buen nombre de la asociacin nacional
a la cual pertenece.Art. 19.- La
preservacin de la imagen de la
profesin es responsabilidad de cada
uno en particular, por tanto, el
profesional de relaciones pblicas tiene
el deber moral, no solamente de
respetar l mismo el presente cdigo,
sino de: participar personalmente en su
difusin y en su mejor conocimiento;
informar a las autoridades disciplinarias
competentes sobre las violaciones
efectivas o presuntas de las que tenga
noticia; contribuir, en la medida de sus
posibilidades a la ejecucin de las
resoluciones, as como a la aplicacin
efectiva de las sanciones pronunciadas
o decididas por las susodichas
autoridades.Cualquier profesional que
permita una violacin del cdigo, ser
considerado l mismo como infractor del
cdigo.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

Figura 4 - Cdigo tico de ADECEC


1 - Las empresas asociadas tiene la obligacin de proporcionar y mantener un trato justo e
impecable con sus clientes, sean actuales o no, como con sus colegas asociados (consultoras) y
el pblico en general y deben respetar el inters de la sociedad en la realizacin de sus actividades.
2 - Las empresas asociadas deben ajustarse a los cnones de la libre competencia, pudiendo
ofrecer sus servicios a clientes potenciales por libre iniciativa o bien a peticin de los mismos,
siempre que no exista coaccin sobre el cliente para prescindir de sus servicios ya contratados a
otra empresa.
3 - Las empresas asociadas, manteniendo una lnea de respeto hacia sus colegas asociados, no
menospreciarn la reputacin o profesionalidad de cualquier consultora en relaciones pblicas y
comunicacin bajo ningn concepto o situacin, ni en el caso especfico de trabajo conjunto,
posterior o anterior para un mismo cliente.
4 - Las empresas asociadas no se implicarn en actividades que corrompan o tiendan a corromper
la integridad de los canales de comunicacin pblica o la legislacin.
5 - las empresas asociadas no incurrirn en ninguna actividad que pueda perjudicar el prestigio de
la Asociacin o la totalidad de sus objetivos, siendo el primordial promover y enaltecer la prctica
de la consultora en relaciones pblicas y comunicacin en Espaa y como representantes de
Espaa en cualquier organismo extranjero.
6 - Las empresas asociadas debern negociar y acordar los trminos de los servicios ofertados
sobre la base de la viabilidad de los recursos ofrecidos, siendo stos de cualquier ndole.
7 - Las empresas asociadas tendrn la posibilidad de participar en concursos planteados por
clientes, siempre que los proyectos de estos concursos sean remunerados por igual entre los
concursantes y el cliente haya previamente informado del nombre de todos los aspirantes al
concurso.
8 - Las empresas asociadas, al margen de percibir los honorarios correspondientes a sus servicios
al cliente, pueden percibir honorarios, comisiones y otras compensaciones de terceras personas
vinculadas a los servicios prestados al cliente.
9 - las empresas asociadas y sus directivos pueden informar al cliente de la tendencia de las
acciones e intereses financieros en empresas en su competencia.
10 - Las empresas asociadas aceptan el compromiso de mantener la confidencialidad de los
servicios prestados, as como la informacin derivada de estos servicios, tanto de antiguos clientes
como de los actuales, salvo expresa autorizacin de los mismos.
11 - Las empresas asociadas no difundirn intencionadamente informacin falsa o tergiversada y
tienen la obligacin de velar por el mantenimiento ntegro y veraz de la informacin para que no
se puedan perjudicar los intereses y la prctica de la consultora en relaciones pblicas y
comunicacin.
Fuente: ADECEC 25

187

188

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Figura 5 - Cdigo de Conducta de DIRCOM
Los profesionales integrados en la Asociacin de Directivos de Comunicacin
entienden que el ejercicio de la comunicacin
S e a s i e n t a e n l o s p r i n c i p i o d e l i b e r t a d d e Deber respetar la diversidad cultural, los
expresin e informacin y en el derecho de v a l o r e s s o c i a l e s v i g e n t e s y l a s d i f e r e n t e s
rplica (amparados en la constitucin)
creencias religiosas
Deber realizarse con responsabilidad y
Asume y reconoce el derecho de los ciudadanos
eficacia, sin que el trabajo ofrecido o el mensaje
a estar informados de cuantos asuntos pudieran
emitido pueda crear expectativas o garantizar
afectarles, directa o indirectamente, en el
resultados inalcanzables para la organizacin o,
presente o en el futuro
en su caso, para el cliente
Est dirigido a proporcionar la informacin
adecuada que afecte al entorno de la compaa
o institucin para la que trabaja y atender las
demandas externas que no vayan en contra de
los legtimos intereses de aquellas

Deber desempearse con independencia,


respetando la crtica responsable, ofreciendo
datos y argumentos para el convencimiento,
evitando la descalificacin, la falacia y el conflicto
de intereses, siempre de acuerdo con la
legislacin vigente

Es un medio para generar conocimiento, obtener


la confianza de los destinatarios a travs de una
informacin veraz y contrastable, para que las
organizaciones sean responsables de sus
acciones y consecuentes con el alcance e
impacto que puedan producir en la sociedad

Requiere el conocimiento de los valores sociales


vigentes, de las tcnicas ms adecuadas y de las
tecnologas ms eficaces, en cada momento,
para el cumplimiento de los fines de cada
empresa, proyecto, organizacin o cliente

Est al servicio de las personas, como


consumidores, usuarios, empleados,
ciudadanos..., y de las organizaciones, para
favorecer el entendimiento entre las partes y
constituye un medio de creacin, desarrollo y
promocin de opiniones

Debe responder siempre al origen de la


informacin, identificado y contrastando las
fuentes responsables y los fines con los que se
genera el mensaje

Deber realizarse con honestidad, integridad y


CDIGO DE CONDUCTA DIRCOM
transparencia
Fuente: Dircom (www.dircom.org)

asociaciones profesionales tanto de relaciones


pblicas como de periodistas, que trabajan
frecuentemente estos mbitos, deberan
aplicarlos a ellos mismos, para el
reconocimiento social de su trabajo y
profesin. Porque sin credibilidad, con una
mala imagen entre los pblicos, difcilmente
podrn trabajar ni directores de comunicacin
ni periodistas. Por eso, tica y comunicacin
deben contemplarse de forma conjunta,
inseparable.
Para concluir este estudio, podemos
recordar las palabras de Grunig y Hunt27, que
reconocen se est en las primeras fases de

la profesionalizacin y que se hacen


progresos. En este sentido, aseguran que
slo cuando la mayora de los profesionales
acte de forma tica, quedar claro cuando
otros no lo hagan. Slo entonces aquellos
que no las practican (las relaciones pblicas)
reconocern que las relaciones pblicas
constituyen una profesin tica. Asimismo,
los autores insisten en que la solucin parece
ser la formacin de futuros profesionales de
las relaciones pblicas en habilidades y
conocimientos que les ayuden a ser una
fuerza tica en la organizacin para la que
trabajan.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografa
ADECEC: El libro prctico de la
Comunicacin y las Relaciones Pblicas. El
porqu y el cmo de una profesin
apasionante, Barcelona, Folio, 1997.
Benito, A. (dir.): Diccionario de Ciencias
y tcnicas de la comunicacin, Madrid, Ed.
Paulinas, 1991.
Berton, L.: Avoiding media Land
Mines, en The Public Relations Strategist,
verano 1997, pp. 12-21.
Black, S.: Las Relaciones Pblicas. Un
factor clave de gestin, Barcelona, Coleccin
Esade, 1994.
Garca, M. M.: Las Relaciones Pblicas,
Madrid, Libsa, 2000.
Grunig, J. E. y Hunt, T.: Direccin de
Relaciones Pblicas, Barcelona, Gestin
2000, 2000.
Noguero, A.: Comentaris sobre tica i
comunicaci social, en AA.VV.: tica i
comunicaci social, Barcelona, Generalitat de
Catalunya, 1993, pp. 81-82.
Pars i Maicas, M.: Introduccin a la
comunicacin social, Barcelona, ESRP-PPU,
1992.
Pito de Oliveira, C.J. y Neva, J. : thique
de la communication sociale. Vers un ordre
humain de linformation dans le monde,
Fribourg (Suisse), Ed. Universitaires, 1997.
Ricarte, J.M. : Reflexiones sobre tres
puntos ticos, en AA.VV.: tica i
comunicaci social, Barcalona, Generalitat de
Catalunya, 1993, pp. 79-80.
Seitel, F. P.: Teora y prctica de las
relaciones pblicas, Madrid, Prentice Hall, 2002.
Simon, R.: Relaciones Pblicas. Teora
y Prctica, Mjico, Editorial Limusa, 1996.
Tomas, C. M.: tica , credibilidad y
relaciones pblicas, en Barquero Cabrero,
J.D.: Manual de relaciones pblicas
empresariales e institucionales, Barcelona,
Gestin 2000, 1999, pp. 153-166.
Wilcox, D. L., Autt, P. H., Agee, W. K. y
Cameron, G. T. : Relaciones Pblicas. Estrategias
y tcticas, Madrid, Addison Wesley, 2001.

_______________________________
1
Universidad de Mlaga (Espaa).
2
Benito, A. (dir.): Diccionario de Ciencias
y tcnicas de la comunicacin, Madrid, Ed.
Paulinas, 1991, p. 560

3
Real Academia Espaola :Diccionario de
la Lengua Espaola, Madrid, Espasa Calpe, 1992,
p. 924.
4
Pinto de Oliveira, C.J. y Neva, J.: thique
de la communication sociale. Vers un ordre
humain de linformation dans le monde, Fribourg
(Suisse), Ed. Universitaires, 1987, p. 43
Reproducimos esta definicin por parecernos una
de las ms significativas, aunque existen otras
muchas. Por ejemplo, Wilcox, Autt, Agee y
Cameron (2001: 61) ofrecen una definicin de tica
y comunicacin de fcil aplicacin al mundo de
los gabinetes. Consideran que la tica hace
referencia al sistema de valores por el que una
persona determina qu es lo que est bien, y qu
est mal, qu es justo o injusto. Se muestra
mediante el comportamiento moral en
circunstancias especficas. La conducta de un
individuo no slo se mide en funcin de su
conciencia, sino tambin en funcin de algunas
normas de aceptabilidad que se han definido desde
el punto de vista social, profesional o de
organizacin.
5
Las normas ticas se reflejan en los cdigos
deontolgicos. As existen cdigos ticos de las
relaciones pblicas, del periodismo, de la
publicidad, del cine, adems de contar muchos
medios de comunicacin (radios, televisiones,
peridicos...) con cdigos propios.
6
Wilcox, D. L., Autt, P. H., Agee, W. K. y
Cameron, G. T.: Relaciones Pblicas. Estrategias
y tcticas, Madrid, Addison Wesley, 2001, p. 62.
7
Grunig, J. E. y Hunt, T.: Direccin de
Relaciones Pblicas, Barcelona, Gestin 2000,
2000, pp. 141-142.
8
Pars i Maicas, M.anuel: Introduccin a la
comunicacin social, Barcelona, ESRP-PPU, 1992,
pp. 331-344.
9
Uno de los principales elementos de
credibilidad que poseen los responsables de
comunicacin es la verdad, puesto que sin ella
no existe confianza de los periodistas y esa relacin
se ver limitada en gran medida. Desde esta
perspectiva, Berton (1997: 16) seala que si se
miente a un periodista, ste nunca ms volver
a creer a su fuente (en este caso, al comunicador
de la organizacin).
10
Toms, C. M.: tica, credibilidad y
relaciones pblicas, en Barquero Cabrero, J.D.
(1999): Manual de relaciones pblicas
empresariales e institucionales, Barcelona, Gestin
2000, 1999, pp. 153-166.
11
Grunig, J. E. y Hunt, T.: Direccin de
Relaciones Pblicas, Barcelona, Gestin 2000,
2000, pp. 141-142.
12
En este sentido, el cdigo deontolgico de
la Public Relations Society of America (PRSA)
seala en su artculo 4 todo miembro deber
cumplir con los estndares ms exigentes de

189

190

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


precisin y verdad, evitando reclamaciones
extravagantes o comparaciones injustas, y deber
reconocer cules son las ideas y expresiones que
ha adoptado de otros. Asimismo, el art. 5 aade
que ningn miembro deber, conscientemente,
divulgar informacin falsa o engaosa, debiendo
actuar con prontitud para corregir cualquier
comunicacin errnea de la que sea responsable.
No es el nico cdigo tico de RR.PP. que recoge
este tipo de cuestiones. El cdigo de la
International Association of Bussiness
Communicators (IABC) dedica varios artculos a
la verdad y la honradez. El nmero 1 dice
textualmente los profesionales de la
comunicacin realzan la credibilidad y dignidad
de su profesin practicando una comunicacin
honrada, a tiempo y sincera, y fomentan el libre
flujo de la informacin esencial en funcin del
inters pblico. El artculo 2 aclara que los
profesionales de la comunicacin divulgan
informacin precisa y corrigen con prontitud
cualquier comunicacin errnea de la que puedan
ser responsables. Y concluye el artculo 12: los
profesionales de la comunicacin son honrados
no slo con terceros, sino, an ms importante,
con ellos mismos como individuos; ya que todo
profesional de la comunicacin busca la verdad
y se dice a s mismo, ante todo, la verdad.
13
Simon, R.: Relaciones Pblicas. Teora y
Prctica ,Mjico, Editorial Limusa, 1996, pp. 461462.
14
Ricarte, J.M.: Reflexiones sobre tres puntos
ticos, en AA.VV. : tica i comunicaci social,
Barcelona, Generalitat de Catalunya, 1993, pp. 7980.
15
Wilcox, D. L., Autt, P. H., Agee, W. K.
y Cameron, G. T.: Relaciones Pblicas. Estrategias
y tcticas, Madrid, Addison Wesley, 2001, p. 65.

16
Simon, R.: Relaciones Pblicas. Teora y
Prctica, Mjico, Editorial Limusa, 1996, pp. 466467.
17
Noguero, A.: Comentaris sobre tica i
comunicaci social, en AA.VV.: tica i
comunicaci social, Barcelona, Generalitat de
Catalunya, 1993, pp. 81-82.
18
Segn se establece en el Cdigo de Atenas
de la IPRA, recogido en Garca (2000: 146-151).
19
Garca, M. M.: Las Relaciones Pblicas,
Madrid, Libsa, 2000, pp. 151-155.
20
Recogido en Black (1994: 246-250). El
Cdigo de Lisboa se adopt oficialmente en 1978
en la ciudad portuguesa y fue modificado en el
mismo lugar en 1989.
21
Black, S.: Las Relaciones Pblicas. Un
factor clave de gestin, Barcelona, Coleccin
Esade, 1994, 246-250.
22
Wilcox, D. L., Autt, P. H., Agee, W. K. y
Cameron, G. T.: Relaciones Pblicas. Estrategias
y tcticas, Madrid, Addison Wesley, 2001, pp. 7071.
23
Reproducido en ADECEC (1997: 345-358).
24
Lpez, en una entrevista en prnoticias.com,
el 10 de abril de 2003, entiende que, adems
de los cdigos, resulta imprescindible que los
comunicadores asuman el compromiso de la
transparencia y la tica.
25
ADECEC: El libro prctico de la
Comunicacin y las Relaciones Pblicas. El
porqu y el cmo de una profesin apasionante,
Barcelona, Folio, 1997, pp. 357-358.
26
Seitel, F. P.: Teora y prctica de las
relaciones pblicas, Madrid, Prentice Hall, 2002,
p. 104.
27
Grunig, J. E. Y Hunt, T.: Direccin de
Relaciones Pblicas, Barcelona, Gestin 2000,
2000, p. 146.

191

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

A tica da diferena: distribuio de bens e de oportunidades


na produo do conhecimento cientfico
Betania Maciel1

Nossa pesquisa baseia-se em uma anlise


de contedo da informao sobre as mulheres e sua participao nas revistas cientficas
Nature e Science nos anos de 1993, 1996
e 1999. Objetiva-se analisar manifestaes
do interesse renovado ao longo de uma
dcada sobre a questo social e as dimenses
ticas que pressupe a perspectiva de gnero, cuja caracterstica particular de uma
narrao sobre pesquisadoras que contriburam para a produo do conhecimento cientfico invadindo espaos variados de investigao.
O debate sobre a tica e a justia tem
o interesse para diferentes setores na sociedade. Temos visto planificado atualmente
que os estudos de gnero na produo de
conhecimento cientfico tiveram uma maior
ateno e conseqentemente na dcada passada pelos movimentos de luta pelos direitos
iguais entre as diferentes minorias sociais,
o espao dentro da sociedade de todos sem
diferena de sexo na busca no s do conhecimento cientfico, mas tambm e principalmente na produo desse conhecimento.
A teoria dominante do desenvolvimento
moral no refletiu no desenvolvimento dos
indivduos da espcie humana, apenas aceitava-se que o que o homem produzia cientificamente era de verdade a verdade, o
conhecimento em contrapartida ao conhecimento que a mulher apresentava, considerando que era incapaz travar o desenvolvimento do raciocnio moral das mulheres.
um exemplo de como algo que elaborado
pelos homens, geralmente se aceita como
universal, e consequentemente isso ponto
determinante.
Se existe ou no diferenas entre gnero
e juzo moral e se acaso existe de verdade
que postura apresenta a crtica feminista e
crtica feminina sobre esse tema? Que relao existe nessas diferenas? Est relacionado com outras crticas que se realizam

sobre tica dominante em nossas sociedades.


Portanto forma-se parte do debate sobre os
valores e sobre como deve ser uma tica que
nos permita avanar no caminho para a busca
enfim do desenvolvimento.
Este debate para clarificar e interessar
a crtica e a tica da justia, apresentando
o resultado de que nenhuma delas neutra,
nem universal, questionamos a existncia de
uma tica para o pblico a da justia e
outra para o privado a do cuidado. A partir
destas crticas tratamos de propor novos
critrios vlidos para mulheres e homens,
tanto na vida pblica e na vida privada, que
integrem de modo adequado as duas ticas.e
integram de modo adequado as duas ticas.
Alm desse aspecto pode ajudar a ver o
carter coletivo dos problemas que se apresentam com mais freqncia e discutirmos
a partir da moral que aplicamos individualmente, mas que possui carter social.
Objetivamos analisar manifestaes do
interesse renovado ao longo de uma dcada
sobre a questo social e as dimenses ticas
que pressupe a perspectiva de gnero, cuja
caracterstica particular de uma narrao
sobre pesquisadoras que contriburam para a
produo do conhecimento cientfico invadindo espaos variados de investigao.
Considera-se a capacidade de influncia dos
mass media sobre o conhecimento. Concluise que esta pode variar segundo os temas
escolhidos e que em certos meios de comunicao a influncia maior ou menor, o que
distingue as notcias e a sua centralidade, pois
quanto menor a experincia direta que as
pessoas tm de um determinado tema, mais
essa experincia depender dos mass media
para se obterem informaes e os quadros
representativos dessa rea temtica.
Seguimos os passos indicados, correspondentes anlise de contedo e encontramos:
O universo constitudo por todas as
notcias e reportagens sobre mulher e cincia.

192

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Seleo da mostra de materiais.
Seleo das fontes: Revistas Nature e
Science.
Seleo dos anos: 1993 1996 e 1999.
Seleo de gneros: todos.
Seleo da unidade de anlise: as notcias e reportagens cujo tema principal seja
a mulher na cincia.
Gerao das categorias de anlise e
proposta de quantificao.
O tratamento do tema principal da unidade de anlise foi desenvolvido, levando em
conta os seguintes indicadores. Em primeiro
lugar se cuidava de identificar o tema principal, o assunto central do texto para depois
estabelecer uma lista dos mesmos e calcular
em que assunto est centrado, a cobertura
da matria. Trata-se nesse caso de um indicador aberto, que foi codificado, posteriormente. Valorizamos a natureza positiva,
negativa ou neutral do acontecimento, em
lugar do carter de tratamento propriamente
dito, deste modo tentamos amenizar os
problemas da validade derivada da definio
daqueles atributos. Assim, adotamos uns
critrios de codificao j utilizados em outros
estudos (Kepplinger e Weisbecher, 1992).
Estes critrios so: positivo quando se refere
a xitos em campo poltico, econmico e
social (extenso de um conflito internacional, democratizao de um pas, estabilidade
econmica, avanos mdicos) ou, melhoria
de acontecimentos negativos, (aumento de
mulheres em universidades), negativo sem
aparecerem atos violentos (terrorismo, guerra, maus tratos), enfermidades ou mortes,
crise econmica, conflitos sociais ou polticos, controvrsias entre indivduos ou grupos, acidentes, catstrofes, e neutral para
acontecimentos que no podem ser classificados em nenhuma das outras categorias. Os
mesmos processos seguem, no caso, um
contexto relevante.
A expresso agenda-setting um termo
denominado com bastante xito por
comuniclogos norte-americanos e j transcendeu toda bibliografia internacional at ser
reconhecido e obrigado como termo de
referncia comum. um termo que est na
lngua inglesa e veicula em todos os outros
territrios sem necessitar traduo. Na
Espanha houve propostas de mudanas, mas
hoje por razes que informaremos a seguir

houve uma obrigao em utilizar o termos


em ingls para que houvesse uma identificao internacional nica.
Sua traduo literria ao portugus seria
fixao da agenda ou estabelecimento da
agenda, utilizamos para compreenso geral
tambm a palavra pauta.
Em castelhano foi citado em algumas
tradues menos artificiais como estabelecimento ou fixao dos repertrios temticos
de preocupao. Mas, esta alternativa de
traduo muito extensa no foi cultivada nos
estudos de comunicao na Espanha.
Outra opo da traduo seria a que
constitui a expresso tematizao da realidade ou fenmeno de tematizao. Tais
expresses tm sido utilizadas na Itlia,
primeiro, e na Espanha, depois para introduzir as reflexes do novo funcionalismoestrutural alemo (Nikolas Luhmann) sobre
o mesmo fenmeno, abordado a partir de uma
perspectiva muito mais profunda e nada
empirista. Esta outra forma terica de apresentar a discusso sobre o fenmeno tem
levado a refletir alguns pensadores e comentaristas como Saperas (1987) que se tratava
de dois efeitos diferentes embora estejam
relacionados. Uma breve anlise da questo
permite concluir que o fenmeno
exatamente o mesmo. Ainda que o enfoque
positivista ou da teoria sociolgica analisem
a partir de perspectivas distintas.
Aprofundando um pouco essa idia h que
lembrar que a expresso tematizao
utilizada em diversas publicaes francesas
para traduzir diretamente os trabalhos de
agenda-setting dos pesquisadores
positivistas. Os prprios autores italianos
como Agostini (1948) introduziram o termo
tematizzazione para explicar a anlise de
Luhmann, tambm empregam como referncia geral para comentar os trabalhos empricos
norte-americanos.
Uma primeira concluso que pode estabelecer-se, portanto, que o fenmeno da
tematizao e o da fixao da agenda
temtica uma mesma coisa, ainda que
distinguindo logo entre as aproximaes
puramente empricas ou as tericas.
A convenincia de localizar uma expresso em castelhano ou em outra lngua pode
ser entendida como uma coisa natural, mesmo
que no seja uma traduo literal.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Portanto o efeito agenda-setting tal e
como citado em toda bibliografia especfica de comunicao entendida em nossa
pesquisa como seu sentido real, ou seja, a
orientao, conduo ou canalizao que as
mentes dos cidados sofrem a partir de um
repertrio de temas de preocupao pblica,
em detrimento de outros que no so mencionados ou destacados, como conseqncia
da seleo prvia de assuntos que realizam
os mass media. O citado Agostini (1948),
afirma que os meios atuam canalizando a
ateno do pblico.
A idia chave deste poder canalizador dos
meios foi perfeitamente sintetizado por
Cohen, McCombs e Shaw. Estudiosos do
fenmeno agenda-setting.
A hiptese de agenda-setting (Shaw,
1979) defende que:
Em conseqncia da ao dos jornais, da televiso e dos outros meios
de informao, o pblico sabe ou
ignora, presta ateno ou descura,
reala ou negligencia elementos especficos dos cenrios pblicos. As
pessoas tm tendncia para incluir ou
excluir dos seus prprios conhecimentos aquilo que os mass media incluem ou excluem do seu prprio contedo. Alm disso, o pblico tende a
atribuir quilo que esse contedo
inclui uma importncia que reflete de
perto a nfase atribuda pelos mass
media aos acontecimentos, aos problemas, s pessoas (SHAW, 1979.
p.96). (traduo nossa).
Como afirma Cohen, (1963:13) se certo
que a imprensa,
(...) pode, na maior parte das vezes,
no conseguir dizer s pessoas como
pensar tem, no entanto, uma capacidade espantosa para dizer aos seus
prprios leitores sobre que temas
devem pensar qualquer coisa. (traduo nossa).
A citada frase de Cohen proporciona um
debate sobre a paternidade da perspectiva das
pesquisas sobre o papel e efeitos dos mass
media mesmo reconhecendo o ncleo de Mc

Leod, Mc Combs e seus seguidores desde


o final dos anos 60. Sugere ele, que as idias
de diversos autores, partindo de variadas
especializaes de alguma forma j haviam
identificado o fenmeno.
O prprio grupo de Mc Combs reconhece sua inspirao direta na frase de Cohen
e cita referncias de outros autores remontando-se aos anos vinte. Diferentes formas
de comentar esse fenmeno vo criando novas
referncias isoladas que apresenta algo de
lgico. Que o princpio de agenda-setting
no podia ser um descobrimento localizado
e tardio, como inicialmente sugerem os trabalhos de McLeod, McCombs e Shaw.
Para contrastar esse pensamento sobre as
idias dos efeitos dos mas media apresentaremos uma breve referncia cronolgica e
esquemtica de diversos autores que de
alguma forma fizeram referncias ao fenmeno que o mass media provoca na sociedade.
1896. William James em The Principles
of Psychology formula pela primeira vez a
idia de que a audincia formada por uma
familiaridade com a informao que recebe.
(Roger, E. y Dering, J., 1988). Esta idia ser
posteriormente desenvolvida por Lippmann
e Park.
Em 1922 Walter Lippmann em seu clebre Public Opinion concretamente no captulo O mundo exterior e as imagens de
nossa mente e A lista que a imprensa realiza
para orientar a ateno dos leitores. Como
caso real narra variados exemplos sobre a
convivncia pacfica de ingleses, franceses
e alemes em ilhas dispersas no Pacfico,
entre 1914 e 1917, at a chegada tardia a
alguns pontos sobre A Grande Guerra
(Lippmann, 1974).
Em 1922-1925 Robert Ezra Park, um dos
precursores da escola sociolgica de Chicago, em seu Inmigrant Press and its Control
(1922) e em sua obra mais clebre The City
(1925), comenta o poder da imprensa para
o estabelecimento de certa ordem de preferncias na capacidade de discriminao nos
temas apresentados pelo pblico (Roger, E.
e Dering, J., 1988).
Nos anos 20-30 Harold Laswell em seus
diversos trabalhos pressupe a capacidade de
estabelecer uma seleo temtica por parte
dos mass media (Saperas, 1987).

193

194

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Em 1938 o Comit de especialistas encarregado pelo Parlamento Britnico de elaborar um Plano de Poltica Econmica (o qual
entre outras coisas prope-se a criao do
British Press Council) declara no informe que:
talvez a influncia da imprensa deva ser
estimada, considerando-a como o organismo
que determina os temas de conversao diria
do homem da rua, e com ele o contedo desse
elemento impreciso que a opinio pblica
(Ddader, 1990).
Em1944 Lazarsfeld, Berelson e Gaudet,
no citadssimo Peoples Choice, citam o poder
dos meios para estabelecer a estrutura dos
temas (McQuail, 1987).
Em 1947 a Comisso Hutchins sobre a
liberdade de imprensa (EUA) cujo informe
surgir o novo enfoque da teoria da responsabilidade social, refere-se a homogenizao
das notcias como conseqncia da ateno
relacionada a uma srie de temas (Roger, E.
e Dering, J., 1988).
Em 1948 Lazarsfeld e Merton, em sua
Mass Communication, Popular Taste and
Organized Social Action, concebem a seleo
temtica dos meios como o resultado da
influncia de grupos de poder e grandes
companhias, que exerceriam uma sutil forma
de controle social (Lazarsfeld, P. e Merton,
R., 1960).
Em 1952 James Davis em Crime News
in Colorado Newspapers, publicado no
American Journal of Sociology, combina j
anlise de contedo com a amostra e as
variveis do mundo real - os mesmos instrumentos metodolgicos atuais para comprovar empiricamente a mesma hiptese
popularizada por McCombs e Shaw em 1972
(Roger, E. e Dering, J., 1988).
Em 1956 Wright Mills, em seu mais
famoso trabalho, La elite Del Poder, estabelecia como axioma que os meios no s
fornecem informao, mas tambm guiam
nossas experincias (Mills, 1973).
Em 1958 Norton Long, em um artigo
publicado em The American Journal of
Sociology, escrevia: em um sentido o peridico a mquina motriz que coloca a
agenda territorial. Esta determina em grande
parte o que vai estar falando as pessoas, que
dados consideram verdadeiros e como pensam as pessoas organizar os problemas e as
situaes (Severin, 1979).

Em 1959 o casal Kurt e Gladys Lang em


The Mass Media and Voting, comenta: os
meios foram a ateno at certos temas. Eles
constroem a imagem pblica das imagens
polticas. Constantemente apresentam objetos
que sugerem o que devem pensar sobre eles
os indivduos, o que devem saber e o que
devem sentir(McCombs, M.; Shaw, D., 1972).
Em 1961 o clssico jogo de palavras de
Cohen entre o que pensar e sobre o que
pensar havia sido sugerido por dois indicadores da sociologia da comunicao de
massas na Gr Bretanha (McQuail, 1987).
Em 1963 a referida frase de Cohen
citada no The Press and Foreign Policy
(McQuail, 1987).
A exposio cronolgica apresentada
anteriormente mostra com claridade que
quando McCombs e Shaw popularizam em
1972 o trmo agenda-setting e seu esquema
terico-metodolgico, no fizeram somente
retomar e condensar uma instituio sobre
o papel e efeitos dos meios de dilatada mesmo
que dispersa tradio.
Como assinalam Roger, E. e Dering, J.,
(1988), a contribuio de McCombs e Shaw
consiste na realidade em apresentar de forma
mais destacada a referida hiptese, em iniciar uma linha de pesquisa continuada, com
novas aportaes dos mesmos autores e de
outros muitos, em formar a idia de um
processo e no somente de uma questo de
efeitos dos meios, inclusive realizar uma
denominao, agenda-setting, que vai ser
divulgada mundialmente. A nova perspectiva
vai provocar alm do mais que os acadmicos
da comunicao de massas ao menos os de
inspirao anglosaxnica situem este enfoque
no centro de toda sua especialidade e cheguem a redescubrir por este caminho o velho
tema da formao da opinio pblica.
Considerando a formulao clssica da
hiptese de agenda-setting inscreve-se na
linha que vai de Lippmann aos Lang e a
Noelle Neuman:
A hiptese do agenda-setting no
defende que os mass media pretendam persuadir (...). Os mass media,
descrevendo e precisando a realidade
exterior, apresentam ao pblico uma
lista daquilo sobre que necessrio
ter uma opinio e discutir (...). O
pressuposto fundamental do agenda-

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


setting que a compreenso que as
pessoas tm de grande parte da realidade social lhes fornecida, por
emprstimo, pelos mass media
(SHAW, 1979. p. 96 - 101). (traduo
nossa).
As hipteses de agenda-setting levantadas tero um caminho extenso a percorrer
at que possamos obter uma resposta definitiva sobre todo processo que vai desde a
ocorrncia do fato at o leitor. Considerando
que a notcia reala a diversidade existente
entre a quantidade de informaes, conhecimentos e interpretaes da realidade social, apreendidos atravs do mass media.
Portanto imprescindvel a realizao de
questionrios e entrevistas com leitores das
revistas estudadas, com a finalidade de
contrapor as informaes e verificar se as
notcias correspondem realidade das mulheres cientistas.
Nas sociedades industriais de capitalismo
desenvolvido, em virtude da diferenciao e
da complexidade social e, tambm, em virtude do papel central dos mass media, foi
aumentando a existncia de fatias e de
pacotes de realidade que os indivduos no
vivem
diretamente
nem
definem
interativamente no nvel da vida quotidiana,
mas que vivem, exclusivamente, em funo de ou atravs da mediao simblica dos
meios de comunicao de massa. (Grossi,
1983:225).
O modo de hierarquizar os acontecimentos ou os temas pblicos importantes, por parte de um sujeito, assemelha-se avaliao desses mesmos
problemas feita pelos mass media,
apenas se a agenda dos mass media
for avaliada num perodo longo de
tempo, como um efeito cumulativo
(Shaw, 1979: 102). (traduo nossa).
A hiptese de agenda-setting defende
tambm que os mass media so eficazes na
construo da imagem da realidade que o
sujeito vem estruturando. Essa imagem
que simplesmente uma metfora que representa a totalidade da informao sobre o
mundo que cada indivduo tratou, organizou
e acumulou pode ser pensada como um

standard em relao ao qual a nova informao confrontada para lhe conferir o seu
significado. Esse standard inclui o quadro de
referncia e as necessidades, crenas e expectativas que influenciam aquilo que o
destinatrio retira de uma situao comunicativa (Roberts, 1972: 366). Neste quadro,
por conseguinte, a formao da agenda do
pblico vem a ser o resultado de algo muito
mais complexo do que mera estruturao de
uma ordem do dia de temas e problemas por
parte dos mass media.
A capacidade de influncia dos mass
media sobre o conhecimento do que tratado e relevante varia segundo os temas.
Em certos meios de comunicao a influncia maior ou menor. O que distingue as
notcias mais influenciveis das menos
influenciveis a sua centralidade. Quanto
menor a experincia direta que as pessoas
tm de um determinado tema, mais essa
experincia depender dos mass media, para
se obterem informaes e os quadros representativos dessa rea temtica. Por exemplo:
As pessoas no necessitam dos mass media
para terem um conhecimento vivido sobre
aumento de preos de um produto. Estas
condies, quando existem, invadem a vida
quotidiana das pessoas. A experincia direta,
imediata e pessoal de um problema, tornao suficientemente evidente e significativo para
fazer com que a influncia cognitiva dos mass
media se expanda A varivel da centralidade
deve, portanto, ser considerada como um dos
fatores de interveno da agenda-setting.
Outra observao pertinente diz respeito
a um mecanismo posterior de agenda-setting,
para alm do perfil baixo e do perfil alto:
a omisso, a no cobertura de certos temas,
a cobertura intencionalmente modesta ou
marginalizada que alguns assuntos recebem.
Este tipo de agenda-setting funciona, certamente, para todos os mass media, para l das
diferenas tcnicas, jornalsticas, de linguagem, pelo simples fato do acesso a fontes
alternativas quelas que garantem o fornecimento constante de notcias, ser bastante
difcil e oneroso.
Este o aspecto acadmico. O interesse
que temos mostrar como as teorias se
tornam sempre a favor dos homens, fala-se
muito em humanismo e pouco se v na prtica
e como resultado a mdia tem pouco divul-

195

196

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


gado sobre essa participao segundo os
estudos de agenda-setting.
Poucos pesquisadores cientficos masculinos tem-se preocupado em abordar esse
tema e divulgar essa efetiva participao,
podemos destacar um brasileiro que sempre
tem divulgado em livros, revistas, sites e at
mesmo realizado e promovido congressos
cientficos abordando e enaltecendo a participao da mulher brasileira na produo
de conhecimento cientfico especificamente
nas Cincias da Comunicao como o caso
do Professor Doutor Jos Marques de Melo
titular da Ctedra Unesco de Comunicao
da Universidade Metodista de So Paulo e
presidente da Associao Ibero-americana de
Comunicao (Ibercom).
As mulheres representam hoje a
grande maioria do alunado nas faculdades de comunicao social. Existem indcios de que elas ocupam j
uma posio predominante, assim
mesmo, no corpo docente dessas
instituies acadmicas. (Marques de
Melo, 2003).
Quem deter um olhar mais direto na
trajetria da comunidade internacional das
cincias da comunicao no ficar surpreendido ao tomar conhecimento das posies
conquistadas pelas mulheres pesquisadoras na
estrutura do poder acadmico. Estes postos
alcanados so fruto da luta incessante que
as lderes feministas desenvolveram durante
os anos 90.
A ascenso da mulher no mercado
de trabalho comunicacional uma

tendncia no mundo contemporneo.


Cresce globalmente o contingente
feminino que atua na empresas de
peridicos, agncias de publicidade,
departamentos de relaes pblicas e
indstrias audiovisuais. (Marques de
Melo, 2003).
A seguir conclumos o trabalho com
alguns pontos que consideramos importante
registrar encontrados atravs desse estudo.
A tica da justia se baseia na aplicao
de princpios morais abstratos (formalismo).
importante a imparcialidade, olhar para o
outro como um outro genericamente prescindindo de suas particularidades como indivduo (imparcialidade). Por estas caractersticas, todas as pessoas racionais devem coincidir quando na soluo de um problema
moral.
A tica ocupa-se de como chegar s regras
mnimas de convivncia, de marcar os procedimentos que devem seguir para chegar a
resultados justos, sem pronunciasse sobre os
resultados. Portanto pode-se dizer que algo
bom em geral, somente se foi seguido s
normas, os procedimentos ticos da justia.
Podemos observar que a produo de
conhecimento e a participao da mulher
sempre foram esquecidas ao longo da histria, no se levou em conta os diversos
aspectos da formao da conscincia e a tica
dentro do ponto de vista analisado.
No se pode falar da voz da mulher
independentemente das diferenas que atravessaram toda a histria das mulheres, independente dos critrios que foram adotados
e da forma que foi analisada a sua participao dentro da histria da cincia.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografia
Abril, G. Teora general de la
informacin. Madrid: Ctedra 1997.178p.
Agostini, Angelo. La tematizzazione.
Selezione e memoria dellinformazione
giornalistica. Problemi dell informazione. V.
9:4, 1984. 230p.
Amors, Celia. Hacia una crtica de la razn
patriarcal. Madrid: Anthropos. 1985 234p.
Amors, Celia. Seminario Las ticas del
Otro Generalizado y las ticas del Otro
Concreto: una perspectiva feminista (notas).
Madrid: Antropos,1992. 180p.
Benhabib, Seyla. El otro generalizado
y el otro concreto: La controversia
KOHLBERG-GILLIGAN y la teora feminista. Teora feminista, teora crtica. VALENCIA: Alfons el Magnnim. 1990. 165p.
Brosius H.-B. e Eps, Peter. Prototyping
through key events: news selection in the case
of violence against aliens and asylum seekers
in Germany. European Journal of
Communication. 1995, 412p.
Kepplinger Hans M. e Habermeier,
Johanna, The impact of key events on the
presentation of reality. European Journal of
Communication, 1995, 10, 371-390.

Marques de Melo, Jos. Mujeres,


comunicacin y globalizacin. Interaccin:
Revista de Comunicacin Educativa. Colmbia: CEDAL, Jlio, 2003.
Mc Combs, M. y Gilbert, S. News
influence on our pictures of the world. En
J. Bryant y D. Zillmann (Eds.), Perspectives
on media effects. Hillsdale, NJ: Lawrence
Erlbaum Associates, 1986. 15p.
Mc Combs, M. y Shaw, D. L. The agenda-setting function of mass media. Public
opinion quarterly. Chicago: University of
Chicago Press . 1972.187p.
Mc Combs, M. Influencia de las noticias
sobre nuestras imgenes del mundo. En : J.
Bryant y D. Zillmann (Comps.), Los efectos
de los medios de comunicacin. Investigaciones
y teoras. Barcelona: Paids, 1996. 34p.
Mc Combs, M. y Bell, T. The agendasetting role of mass communication. En: M.
B. Salwen y D, W. Stacks (Eds.), An
integrated approach to communication theory
and research. Mahwah, N. Jersey: Lawrence
Erlbaum Associates, 1996 p. 110p.

_______________________________
1
AESO/CESBAM - Centro de Estudos Superiores Barros Melo.

197

198

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

La educacin en gnero a travs de las tecnologas


de la informacin y la comunicacin
Emelina Galarza Fernndez1

Las Tecnologas de la Informacin y la


Comunicacin (TIC) son, per se, de vital
importancia en la sociedad actual, pero an
ms cuando las articulamos con las ciencias
humansticas. La necesidad de promover el
desarrollo de un marco de conciencia en la
comunidad sobre la cuestin de la igualdad
de gnero mediante una educacin sistemtica
catalizada a travs de las TIC es fundamental
para proporcionar a las mujeres y los hombres
del maana un pilar ms sobre el que
construir una sociedad ecunime y progresista
digna del siglo XXI.
Las TIC sirven para ejercer de manera
activa un gran poder; casi nada ni casi nadie
tiene tanta influencia hoy en da: ni la escuela,
ni la familia, ni la Universidad. El uso que
de l se hace sirve, voluntaria o
involuntariamente, para propiciar la creacin
de un estado de conciencia. Huelga obviar
que los que corren son tiempos proto
tecnolgicos, vista la progresin de los
avances cientficos y su inmediata aplicacin
sociocomercial, y que debemos preparar a
la gente para ello y del modo ms crtico.
En esta sociedad del conocimiento
(Sakaiya,1994), pues, slo sern creadores o
productores de valorconocimiento quienes
posean internamente los medios o
herramientas para su produccin o
recreacin. Al objeto de poder hablar del uso
eficiente de las tecnologas de informacin
en la educacin tenemos que abordar el asunto
de la parte sustantiva de los contenidos
divulgados.
Abrir la educacin y a los educandos a
la recepcin y a los efectos de medios
variados, simultneos y heterogneos, se
adivina como una forma nica de propiciar
la formacin de personas maduras, amplias
de mente y miras, aptas para recibir y
absorber sensibilidades, informaciones o
conocimientos sin restriccin de cdigos o
fuentes. Utilizar los nuevos tipos de
procesamiento de la informacin y tener en

cuenta las ms importantes tendencias de la


nueva sociedad de servicios puede y debe
ayudar a transmitir determinados valores con
el fin, repetimos, de conseguir un desarrollo
equilibrado de la personalidad del individuo
frente al resto de sus conciudadanos. La
transferencia de unos valores ve multiplicado
su efecto cuando es realizada desde la infancia
etapa vital de absorcin y asuncin
desprovista de prejuicios entorpecedores,
educando a los menores en estas aquellos.
Como reza un aforismo sueco, no se puede
ensear a un perro viejo a sentarse. Sobre
todo los padres, la escuela y los profesores,
apoyndose en la lgica tica del respeto y
de la diversidad, son los que, en definitiva,
pueden desandar las tramas del entendimiento
vulgar o de la comprensin falsa, dbil,
prejuiciosa, etc... de la realidad con que se
van impregnando los ms jvenes con la
cultura de la TV y de los videojuegos de
ordenador.
En otros trminos, el proceso educativo
ser tanto ms completo cuanto ms opere,
atienda y estimule, con todos los instrumentos
a su alcance, sobre los distintos aspectos de
la complejidad humana. Retomando el
concepto de la Dra. Fainholc, definimos a
la Tecnologa Educativa Apropiada como la
organizacin integrada de personas,
significados, conceptualizaciones,
procedimientos, artefactos simples y/
o equipos complejos electronificados,
pertinentemente adaptados, a ser
utilizados para la elaboracin,
implementacin y evaluacin de
programas, proyectos y materiales
educativos que tienden a la promocin
del aprendizaje contextuado de un
modo libre y creador.
A esta definicin dada se incorporara,
por tanto, el atributo valorativa, es decir,
tecnologa educativa no solamente

199

200

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


constreida al traslado de un programa
educativo a una plataforma tecnolgica o
virtual, sino que, adems, se dota de un
contenido vinculado a una serie de valores.
Justamente, el futuro de la educacin a travs
del uso de las nuevas tecnologas debe pasar
imperativamente por la transmisin de los
valores reconocidos internacionalmente como
los derechos fundamentales y libertades
pblicas llamadas a regir nuestra sociedad.
En el caso que nos ocupa, situamos entre
los mimos la no discriminacin por razn de
sexo, eje rector de una sociedad igualitaria
que avanza a medida que lo hacen sus
miembros.
La temtica de gnero, reducto de las
proclamas feministas hasta pocas
relativamente recientes, suele no entenderse
con el verdadero significado de lo que dicho
concepto involucra ms all de la confusin
con el trmino sexismo. La perspectiva de
gnero integradora alude al hecho de que el
sexo determina el gnero por la forma en
que los hombres y mujeres se relacionan con
los dems y consigo mismos, establecida
histricamente por cada sociedad y cultura;
no somos femeninos o masculinas por
naturaleza, s somos hombres o mujeres.
Las TIC son potenciales contribuyentes
al progreso de la mujer. No obstante, no hay
que esforzarse en demasa para observar la
desatencin a la cuestin del gnero en los
medios de masas por la persistencia de los
estereotipos basados en tpicos sexistas. Estos
insisten en presentar a la mujer en sus papeles
tradicionales siendo divulgados indiscriminadamente por las organizaciones de difusin
pblicas y privadas locales, nacionales e
internacionales. En efecto, hay que suprimir
la proyeccin constante de imgenes
negativas y degradantes de la mujer a travs
de las TIC bajo cualquier forma: electrnicas,
impresas, visuales o sonoras. Una buena
forma de alcanzar este fin es determinarse
a presentar en estos medios contenidos de
gnero desde la perspectiva de la educacin
y no solamente desde criterios de
entretenimiento o comerciales, ya que
mediante la formacin se puede llegar a
conseguir un paso ms en ese arduo camino
que es el reconocimiento de la igualdad entre
mujeres y hombres.

Para conseguir lo dicho, los poderes


pblicos con elapoyo, cuando corresponda de
organizaciones no gubernamentales y el sector
privado, deben elaborar criterios y capacitar
a expertos para que, en general, se aplique
el gnero a las TIC como componente
esencialmente educativo y, en particular, este
ejercicio se dirija a la infancia. Durante los
ltimos aos, y en consonancia con nuestro
entorno normativo ms cercano, el europeo,
en la esfera pblica se estn promulgando
leyes con el objetivo ms o menos ambicioso
a la vez que difuso de conseguir la igualdad
de las mujeres a travs de la educacin,
aunque rarsima vez se relaciona con su
divulgacin a travs de las TIC. Esta actividad
legisladora se enroca a nivel internacional,
por un lado, con la Convencin sobre los
derechos de los nios y las nias, en el sentido
del llamamiento a los medios de
comunicacin de masas para la difusin de
informacin y materiales de inters social y
cultural para el infante y, por otro lado, con
la Declaracin y Plan de accin sobre la
educacin para la paz, los derechos humanos,
la democracia y el entendimiento
internacional y la tolerancia, ratificada por
la UNESCO, que, entre las estrategias
planteadas preconiza la promocin de los
derechos de la mujer como parte integral e
indivisible de los derechos humanos
universales y el uso de los medios de
informacin como servidores de la educacin
para la paz, los derechos humanos y la
democracia.
En Espaa, las administraciones
educativas en los mbitos nacional y
autonmico apostaron en el proceso de
reforma de la educacin por la inclusin de
las TIC en los diseos curriculares. Es por
ello que tanto los objetivos de las etapas y
los ciclos escolares como los de las reas
determinados por ley se recogen implcita y
explcitamente la necesidad del uso de las
TIC como nuevos contenidos relevantes,
como lenguajes de comprensin e
interpretacin de la realidad y como nuevos
medios al alcance de la mano. Igualmente,
es evidente que el uso de las TIC responde
a un nuevo modelo de escuela que lleva
implcito una filosofa concreta: hacer frente
a una nueva visin del aprendizaje que
favorece el hecho de que los alumnos

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


comprendan y se relacionen con el mundo
comunicativo en el que viven de una forma
natural. En el Prembulo de la LOGSE se
establece que
El sistema educativo espaol,
configurado de acuerdo con los
principios y valores de la
Constitucin, y asentado en el respeto
de los derechos y libertades
reconocidos en ella y el la Ley
Orgnica 8/1985, de 3 de julio,
Reguladora del Derecho a la
Educacin, se orientar a la
consecucin de los siguientes fines
previstos en dicha ley:
a) El pleno desarrollo de la
personalidad del alumno.
b) La formacin en el respeto de los
derechos y libertades fundamentales
y en el ejercicio de la tolerancia y
de la libertad dentro de los principios
democrticos de convivencia.
c) La adquisicin de hbitos
intelectuales y tcnicas de trabajo, as
como de conocimientos cientficos,
tcnicos, humansticos,histricos y
estticos.
Se debe fundar, entonces, el sistema
educativo en formar teniendo como base los
derechos fundamentales que determina la
Constitucin. Por otro lado, el alumnado debe
adquirir el conocimiento de las herramientas
de trabajo necesarias para su desarrollo. Es
necesario, pues, establecer estrategias de
participacin para unificar criterios y
optimizar recursos, partiendo de que el centro
educativo ha de ser considerado como eje
vertebrador de la planificacin y ejecucin
de los procesos formativos, de asesoramiento
y de innovacin.
Esencialmente, es preciso incorporar
formas distintas de educacin, instruccin y
enseanza que ayuden a esclarecer lo que
significa el pertenecer a un gnero u otro
y es bsicamente a travs de la prctica
docente reglada donde se debe contribuir a
la adopcin de valores de gnero apropiados.
Sin embargo, segn un estudio realizado a
raz de Congreso Construir la escuela desde
la diversidad y para la igualdad se evidencia
el hecho de que, en la prctica, los educandos

no atienden ni esperan lo mismo de un


alumno que de una alumna
A los nios los consideramos ms
hbiles en algunas materias como
informtica, matemticas..., por lo que
su expectativas en estas materias
tambin se ver favorecida y ser
mejor que la de las nias. Las
expectativas se convierten en
realidades. Por lo que laexclusin de
las nias en las nuevas tecnologas
no es producto dela casualidad, sino
de la misma tendencia que ha hecho
de lasciencias algo de chicos; con
respecto a eso entendemos que la
buena valoracin social de las NNTT
y el hecho de considerarlas ms
complicadas ha llevado a dejar fuera
a las nias y a favorecer su
autoexclusin. Un ejemplo lo tenemos
en la F.P: las ramas de nuevas
tecnologas son un espacio
masculino.
De nada sirve que la teora establezca la
necesidad de educar en valores sin ello no
va seguido de la prctica. Respecto de la
relacin teora-prctica, dice Paulo Freire:
Separada de la prctica, la teora
es puro verbalismo inoperante;
desvinculada de la teora, la prctica
es activismo ciego. (Freire op.cit,
1999:30)
Entre las propuestas que se plantean desde
una perspectiva de gnero para trabajar la
diversidad desde la igualdad se halla la de
facilitar y promover el acceso a las nuevas
tecnologas. Los beneficios de esta innovacin
tecnolgica no estn distribuidos de forma
equitativa ya que est comprobado que
profundizan en todo momento en la
desigualdad entre las mujeres y los hombres.
Porque, en efecto, adems del hecho de que
hay que educar a los nios y nias en valores
es necesario que se realice un esfuerzo para
que las nias y mujeres accedan de manera
igualitaria a las TIC y que ello se potencie
desde la escuela. A este respecto, en la cuarta
Conferencia Mundial sobre la Mujer que tuvo
lugar en septiembre de 1995 en Beijing

201

202

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


(China), respecto de la mujer y los medios
de comunicacin se establecieron, entre otras,
la siguiente afirmacin:
Debera potenciarse el papel de la
mujer mejorando sus conocimientos
tericos y prcticos y su acceso a la
tecnologa y a la informacin, lo que
aumentar su capacidad de luchar
contra las imgenes negativas que de
ella se ofrecen a escala internacional
y de oponerse a los abusos de poder
de una industria cada vez ms
importante.
La tarea: trabajar en ricos diseos
educativos que incorporen y apropien los
recursos tecnolgicos actuales para el
desarrollo de la operatividad de un
pensamiento crtico y creador como interfaz
ineludible del proceso de aprendizaje en

general y para el desarrollo, a travs de


actividades didcticas, de las competencias
comunicativas, segn Habermas, J. (1990,
Teora de la accin comunicativa, Taurus,
Madrid), tan necesarias hoy para la
interaccin en la sociedad de la informacin.
Por ello se propone articular las TIC del modo
ms apropiado y reflexivo para el logro de
los ms altos objetivos didcticos aqu
sealados.
En definitiva, si queremos convertir a
nuestros alumnos en ciudadanos cultos,
responsables y crticos que disfruten de un
saber que resulta condicin suficientemente
necesaria, aunque no necesariamente
suficiente, para el ejercicio consciente de la
libertad, la democracia y la defensa de valores
fundamentales como la no discriminacin por
razn de sexo, debemos dotarles de todas los
recursos tcnicos y humanos que la sociedad
del conocimiento pone a nuestro alcance.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografa
Libros
Ballesta Pagan, J (2002): Educacin y
medios de comunicacin. En VV.AA, Medios
de comunicacin para una sociedad global,
Murcia, SP Universidad, pp 3253.
Castillo Flores, H. Conferencia: Derecho
de la niez y de la familia frente a los medios
de comunicacin. Encuentro Internacional:
Medios de Comunicacin, Educacin y Familia.
Ferrs. J y Marques. P (1994):
Comunicacin educativa y Nuevas
Tecnologas. Barcelona, Praxis.
Fierro, C. y Carvajal, P (2003) El
docente y los valores desde su prctica.
Sintica, ITESO, n.22, pp.3-11.
Freire, P (1999): La importancia de leer
y el proceso de liberacin. Siglo XXI
Editores. 13. Edicin Mxico.
Garcia Vera, A.B (1994) Las nuevas
tecnologas en la capacitacin docente,
Madrid, Visor.
Vera, H,(1992) La comunicacin
seductora. La accin comunicativa en la
poltica y en la vida diaria. Santiago, Chile.
Sakaiya,T. (1994) Historia del futuro. La
sociedad del conocimiento. Edit.Andres Bello.
Chile.
Articulos
Hacia la sociedad digital. La educacin
de la anticipacin y la autonoma Beatriz
Fainholc. http://www.revistainterforum.com.
Disponible el 3 de febrero de 2004.
La tecnologa educativa apropiada y
crtica Beatriz Fainholc. http://www.contextoeducativo.com.ar Disponible el 3 de febrero
de 2004.
Las Nuevas Tecnologias de la Informacin
y la Comunicacin : Un Proceso de lectura
diferente para el desarrollo de personas
inteligentes. Consideraciones y caractersticas.
Beatriz Fainholc.
http://www.contextoeducativo.com.ar
Disponible el 3 de febrero de 2004.

Lducation et les nouvelles technologies.


Internationale de l Education. Monique
Fouilhoux, Monique. Genve, 2002.http://
geneva2003.ch Disponible 3 de febrero de
2004.
La incorporacin de las NTIyC a los
diseos curriculares. Algunos temas crticos.
Maria Alejandra Zangara. http://c5.cl
Disponible 3 de febrero de 2004.
Las tecnologas d ela informacin y el
Nuevo paradigma educativo. Maria de las
Nieves Alva Suarez. http://contexto
educativo.com.ar Disponible 3 de febrero de
2004.
Globalizacin, Curriculum y profesorado.
Amalia
Lumpirez.
http://contexto
educativo.com.ar Disponible 3 de febrero de
2004.
Las nuevas tecnologas de la informacin
y las mujeres: reflexiones necesarias. Gloria
Bonder. http://cnm.gov.ar Disponible el 3 de
febrero de 2004.
Otros
Cuarta Conferencia Mundial sobre la
Mujer La Mujer y los Medios de
Comunicacin 4 - 15 de septiembre de 1995.
La educacin en gnero a travs de las
tecnologas de la informacin y la
comunicacin 11 Beijing, China.
Congreso: Igualdad entre los gneros,
desarrollo y paz para el siglo XXI La mujer
y los medios de comunicacin Nueva York,
5 a 9 de junio de 2000.
UNESCO. Declaracin Mundial sobre la
Educacin Superior , 2002.
CONGRESO 2001 Construir la Escuela
Desde la Diversidad y para la Igualdad.
Materiales previos y conclusiones del
Grupo de Trabajo. Sexo y gnero en la
educacin. Coordinacin del grupo: Azucena
Muoz (CGT) y Branca Guerreiro (STEs).

_______________________________
1
Universidad de Mlaga.

203

204

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

Rdio Comunitria e poder local:


um estudo das relaes entre os poderes locais e as novas
emissoras legalizadas da regio Noroeste do Estado de So Paulo
Gisele Sayeg Nunes Ferreira1

1 Introduo
Este trabalho constitui resultado parcial
de uma investigao mais ampla que pretende verificar as relaes de poder que se
estabelecem no mago das novas emissoras
comunitrias legalizadas da regio Noroeste
do Estado de So Paulo. A Regio Administrativa de So Jos do Rio Preto engloba
96 municpios e foi escolhida por abrigar
vrias emissoras comunitrias com outorga
definitiva, entre elas, algumas atuando legalmente h quase quatro anos. Esta situao
vem suscitando reflexes importantes para os
profissionais e pesquisadores das RadCom e
tornam visveis alguns impasses e problemas
aparentemente insolveis: qual o perfil real
das emissoras comunitrias legalizadas a
partir de 1998 na regio Noroeste do Estado
de So Paulo? Quantas operam em conformidade com os princpios e objetivos da lei?
Quem efetivamente as controla?
Distribuda em uma rea de 25.476 km2,
a regio de So Jos do Rio Preto possui
1.299.589 de habitantes (censo de 2000) e
uma vida econmica fortemente focada na
prestao de servios, atividade que concentra 40,95% do total de empregos ocupados.
Segundo informaes do Ministrio das
Comunicaes2, das 2.197 emissoras comunitrias autorizadas que operam em todo o
Brasil, 288 localizam-se no Estado de So
Paulo, sendo que 34 delas esto distribudas
na regio Noroeste, ou seja, 1,55% do total
nacional.
A partir dos indicativos obtidos durante
a pesquisa ainda em andamento (seja por meio
de leitura bibliogrfica, de anlise da programao irradiada pelas RadCom, de observao dos grupos que a constituem, bem
como de entrevistas com seus dirigentes)
ganha fora a hiptese de que parte significativa das novas emissoras legalizadas,
atuando na regio Noroeste de So Paulo,
restringe-se oportunidade de investimento

comercial de pequenos empresrios que, sem


condies de cumprir as exigncias para
obteno de uma emissora comercial, optam
por trabalhar nas fronteiras das chamadas
rdios comunitrias. Este trabalho parte do
pressuposto de que essa alternativa acarreta alguns problemas, pois alm de serem
meras repetidoras do modelo de transmisso
unilateral dos grandes veculos de comunicao, algumas rdios comunitrias esto
estritamente subjugadas aos ditames dos
poderes locais.
Tendo como parmetro experincias bem
sucedidas, nacional e internacionalmente, de
emissoras comunitrias que realmente so
espaos democrticos de expresso para as comunidades locais, a constatao de desvios ou
de condutas irregulares no pretende
desqualificar nem o movimento pela liberdade de emisses, nem a Lei de Radiodifuso
Comunitria, do qual resultado. Apenas
mostra que a radiodifuso comunitria legalizada tambm pode ter desenvolvido um lado
voltado s atividades comerciais, com ligaes polticas, econmicas e religiosas e que,
talvez, o conhecimento de sua operao e
estrutura possa auxiliar a traar polticas que
permitam transformar essas emissoras locais
em rdios realmente comunitrias3.
H que se levar em considerao ainda
que as emissoras em estudo encontram-se,
em sua maioria, instaladas em pequenos
municpios da regio Noroeste, principalmente nas pequenas comunidades. Assim como
em vrios lugares do Pas, o rdio , via de
regra, o nico meio de informao e servio
da populao; o nico instrumento em que
o ouvinte/receptor pode encontrar os assuntos de seu interesse, onde pode com maior
proximidade exercer vnculos mediadores. As
redes de TV e os jornais impressos, no
mximo, apresentam o cotidiano das cidades
de porte mdio, nos espaos destinados
programao regional. Da a necessidade da
anlise proposta por este trabalho.

205

206

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


2 Pluralidade de conceitos e experincias
Em quase todos os pases do mundo,
o Estado que detm a propriedade das ondas
radiofnicas, podendo tanto explorar o servio diretamente, como conceder o direito
de uso de faixas a determinados grupos,
atravs de concesso ou licitao. Em seus
primrdios, no entanto, quando mal comeava o sculo XX e as experincias de
transmisso de som se concentravam, principalmente, no potencial estratgico e militar
da radiotelegrafia e radiotelefonia 4 ,
radioamantes do mundo todo j se reuniam
em associaes para realizar suas prprias
(e livres!) experincias radiofnicas.
O movimento pela liberdade de uso das
ondas se intensifica a partir dos anos 1970
na Europa e Estados Unidos. As chamadas
rdios livres surgem para oxigenar o sistema unilateral de transmisso, constituindose em espao onde, finalmente, o receptor
pode emitir, denunciar ou reivindicar, informar ou simplesmente participar e se divertir.
Enfim, veculos que, procurando abrir
possibilidades para uma apropriao coletiva
dos meios, apresentam uma mensagem alternativa cujo objetivo atingir, no mais as
grandes massas, mas as minorias e os grupos
socialmente marginalizados. (Ortriwano,
1985: 34)
SANTORO observa duas vertentes no
movimento de liberdade que crescia: de um
lado a busca de uma comunicao prxima
dos movimentos sociais que no encontravam espao na grande mdia oficial; mas
tambm, o desejo de experimentao e de
expresso artstica. Nas duas vertentes a
evoluo tecnolgica e a vontade de resistir
e transformar o universo da comunicao
foram fundamentais.5
Graas evoluo tecnolgica, qualquer
pessoa consegue colocar no ar suas idias,
utilizando equipamentos simples e baratos.
Tambm no Brasil, o movimento pelas rdios livres se espalha rapidamente e se
intensifica a partir dos anos 1980 no por
acaso, a dcada da redemocratizao do Pas.
As novas emissoras oferecem transmisses
diferenciadas, voltadas para comunidades ou
grupos especficos e vo compondo um amplo
movimento de descentralizao e resistncia
que dar origem regulamentao das Rdios

Comunitrias, em 1998. Hoje, mais de dez


mil dessas rdios esto disseminadas pelo
Brasil atendendo um segmento que normalmente as grandes emissoras no se prestam
a fazer. (Coelho Neto, 2002: 28)6
Diferentes autores apontam a pluralidade
de conceitos e experincias para exprimir
rdios comunitrias, locais, populares, livres,
etc.7 Vale destacar ainda que quase todas as
emissoras livres ou no autorizadas se autodenominam comunitrias, apesar dos interesses distintos e de suas diferentes constituies e formaes.
TEIXEIRA (1998), por exemplo, demonstra a pluralidade de conceitos para exprimir
rdio local: rdios de pequeno alcance tm
como caracterstica a baixa potncia de transmissores; rdios populares so ligadas s
lutas e movimentos populares organizados;
rdios livres tm carter contestador; rdios
comerciais locais, manifestaes tipicamente
europias, esto voltadas para os interesses
de mercado e a populao de reas restritas;
as rdios rurais so meios para divulgar
inovaes e ligar o campo e a cidade; rdios
comunitrias so, por princpio, voltadas para
a comunidade, com ampla participao dela.
SILVEIRA distingue quatro conceitos: as
rdios clandestinas, em geral uma reao a
governos ou situaes polticas autoritrias;
as rdios piratas, com origem na dcada de
1960, na Inglaterra, quando jovens irradiavam a partir de navios ancorados em guas
extraterritoriais, para fugir do monoplio
estatal; as rdios livres, que tambm apresentavam um modelo alternativo ao modelo
oficial estatal, com o diferencial de emitir
em terra firme; e, finalmente, as rdios
comunitrias, que ele classifica como expresso tipicamente brasileira, surgidas das
necessidades de comunicao de pequenas
comunidades que no dispunham de servio
regular de radiodifuso.
Para COELHO NETO, a rdio comunitria um fenmeno mundial, atravs da qual
possvel realizar atividades sociais e
educativas, e que surge de lacunas deixadas
por emissoras de mdio e grande porte,
desatentas s necessidades das pequenas
comunidades, como bairros de uma grande
cidade ou pequenos municpios.
E na opinio de LPEZ VIGIL, uma
emissora comunitria quando promove a

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


participao dos cidados, quando responde
aos gostos da maioria e faz do bom humor
e da esperana a sua primeira proposta;
quando informa com verdade; quando ajuda
a resolver os mil e um problemas da vida
cotidiana; (...) quando a palavra de todos voa
sem discriminaes ou censuras. (Lpez
Vigil, 2003: 506)
3 Rdio, poltica e capital
de conhecimento geral, mesmo de quem
no especialista no assunto, a existncia
de uma relao ntima entre rdio e poder
poltico e econmico. Rdio, poltica e capital
mais que convivem estreitamente, atuando o
primeiro como veculo gerador-mantenedor
dos outros dois. A partir do momento em que
se imps como meio de comunicao
massivo, segmentos e grupos de deciso
poltica passaram a investir no rdio com
interesses os mais diversos. Intrinsecamente
ligado ao investimento de capital, o rdio vem
sendo usado, desde seus primrdios como
instrumento de poder poltico-ideolgico.
As primeiras experincias com transmisso de som e do uso das ondas
eletromagnticas no fim do sculo XIX foram
rapidamente incorporadas por grandes empresas concentradas, sobretudo, nos Estados
Unidos. As experincias ganham flego
durante a Primeira Grande Guerra Mundial,
quando ainda eram vistas quase que totalmente como meio de comunicao militar.
Aps o conflito, muitas empresas que haviam colaborado com a fabricao de equipamentos de radiodifuso sonora estavam produzindo muito mais do que o mercado passou
a demandar. Assim, produzir era buscar novas
alternativas para investimento do capital: as
grandes corporaes estendem suas teias,
ampliando seus mercados por meio da
internacionalizao de seus interesses. Com
o rdio, ocorre, deste modo, processo semelhante ao dos servios telegrficos e
telefnicos, de incio operados predominantemente por empresas estrangeiras
(Ferraretto, 2000:93). buscando ampliar
mercados e lucratividade, que a indstria
norte-americana Westinghouse Eletric and
Manufacturing Company atende a um pedido da Repartio Geral dos Telgrafos do
Brasil para realizar a primeira demonstrao

pblica de radiodifuso sonora, durante a


Exposio Internacional do Rio de Janeiro,
em Setembro de 1922.
Por outro lado, no faltam exemplos da
utilizao do rdio com fins polticos. Aquela
que considerada por muitos a primeira
experincia radiofnica no Brasil, foi marcada
por um discurso poltico: em setembro de
1922, durante a exposio que comemorava
o centenrio da independncia do Brasil, no
Rio de Janeiro, Epitcio Pessoa tornou-se o
primeiro Presidente brasileiro a falar no Rdio.
De incio, ainda era tmida a utilizao
poltica do veculo. Foi a partir dos anos 1930,
com Getlio Vargas no comando do governo
provisrio, que o rdio passa cada vez mais
para a rea de influncia direta do Presidente. (MOREIRA, 1998, p. 22) Nesse perodo, como observa Moreira, o rdio muda
de direo: de meio educativo e cultural
preconizado por Roquette-Pinto para um
padro claramente comercial, graas a um
decreto presidencial autorizando a veiculao
de publicidade.
E os exemplos se sucedem. Durante o
Estado Novo, Vargas utiliza o rdio como
o elemento fundamental para a implantao
e consolidao de um governo de exceo.
Ele cria a Hora do Brasil mais tarde
transformado em Voz do Brasil e o DIP
(Departamento de Imprensa e Propaganda),
cujas principais aes eram regulamentar a
radiodifuso, controlar a distribuio de
verbas publicitrias e atuar como rgo de
censura. O DIP promoveu uma das campanhas mais intensas de propaganda ideolgica realizadas no Brasil na primeira metade
do sculo passado. (MOREIRA: 1998, p.30)
Juscelino Kubitschek, Aluisio Alves,
Carlos Lacerda utilizaram intensamente o
rdio. Tambm Leonel Brizola viu no veculo um importante aliado: em 1961, implantou a chamada Rede da Legalidade para
tentar garantir a posse de Joo Goulart na
Presidncia, e tentar impedir o golpe militar,
impetrado mais tarde, em maro de 1964.
Nas dcadas de 1960 e 1970, sob regime
ditatorial, os militares utilizaram a censura
e a suspenso de licenas como recursos para
impedir que grupos contrrios ao regime de
exceo mantivessem controle sobre o rdio
e atravs dele manifestassem idias contrrias ao regime autoritrio.

207

208

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Com Joo Baptista Figueiredo, o ltimo
presidente do perodo militar (1979-1985) o
Pas vive uma nova fase nas relaes entre
o Estado (responsvel pelas concesses) e os
detentores de licenas de transmisso
radiofnica (concessionrios). A abertura
democrtica exigia que se comeasse a
negociar com o Congresso. Assim, a partir
do governo Figueiredo que as concesses
passam a ser empregadas como moeda
poltica em Braslia, nas negociaes entre
o Executivo e o Legislativo (MOREIRA,
1998, p. 86) O toma l, d c que nos
anos seguintes se tornou caracterstico nas
concesses de emissoras de rdio em todo
Pas se intensifica a partir de ento, com
o nmero cada vez maior de polticos (deputados federais, estaduais, prefeitos, vereadores, apadrinhados e outros), detentores de
canais de AM e FM.
Aps duas dcadas de ditadura militar,
o primeiro governo civil investiu no novo
cenrio. O Presidente Jos Sarney (19851989), auxiliado por seu Ministro das Comunicaes, Antonio Carlos Magalhes,
tornou-se recordista na distribuio de emissoras. Nesse perodo, aconteceu a mais
intrusiva ao do Estado no sistema
radiofnico nacional: em apenas um mandato presidencial foram concedidas a polticos
1.028 concesses de emissoras de rdio AM
e FM e de televiso, marca superada apenas
pelas permisses outorgadas por todos os
presidentes anteriores entre 1934 e 1979,
totalizando 1.483 canais. (MOREIRA, 2002,
p. 213)
Paralelamente ao festival de concesses
e mesmo como instrumento de resistncia
ao modelo subjetivo e clientelista de distribuio de canais a partir dos anos 1980
cresce em todo o Pas o movimento pela
liberdade de uso de ondas, intensificando-se
as emisses livres ou piratas. Em muitas
delas, o discurso de protesto contra o modelo
vigente vinha acompanhado do engajamento
em disputas eleitorais, como por exemplo,
a rdio Se ligue no Suplicy, de apoio ao
candidato do Partido dos Trabalhadores (PT)
Prefeitura de So Paulo, Eduardo Suplicy.8
O desvio de conduta das comunitrias
no de hoje. Antes mesmo da implantao
da Lei de Radiodifuso Comunitria, pesqui-

sadores e militantes j davam sinais de alerta:


Muchas de las emisoras que se
autodefinen como comunitarias, son
en verdad micro-empresas. Tienen
dueos particulares. Sirven al lucro,
cuya aplicacin depende nicamente
de la decisin de los propietarios.
Adems de la venta de espacios
comerciales, su estructura de
funcionamiento es similar a de
cualquier otra empresa pequea. Su
programacin es semejante a la de las
emisoras convencionales, o mejor,
reproducen su lgica. Sin embargo,
introducen innovaciones que agradan
a los oyentes. (PERUZZO, 1998 (B),
p.43)
4 Os limites nacionais: o que diz a lei
A Lei n. 9.612, de 19 de fevereiro de
1998, define a radiodifuso comunitria em
seu artigo 1o, como a radiodifuso sonora
em freqncia modulada, operada em baixa
potncia e cobertura restrita, outorgada a
fundaes e associaes comunitrias, sem
fins lucrativos, com sede na localidade de
prestao do servio, entendendo-se como
baixa potncia transmissores de at 25 watts
com antena de no mximo 30 metros, e por
cobertura restrita a limitao do servio a
um bairro, vila ou mesmo pequeno municpio, com alcance igual ou inferior a mil
metros a partir da antena transmissora.
Diz o artigo 3o da Lei (I a V), que as
rdios comunitrias tm por finalidade atender a comunidade onde esto inseridas, de
modo a permitir a difuso cultural e de idias;
promover a integrao da comunidade; prestar servios de utilidade pblica; e permitir
a capacitao dos cidados no exerccio do
direito de expresso da forma mais acessvel
possvel. Quanto programao irradiada,
o artigo 4o estabelece que ela deve promover
atividades que envolvam a comunidade,
dando prioridade aos programas educativos
e culturais. Tambm probe a discriminao
e o proselitismo de qualquer natureza. O
artigo recomenda ainda o estmulo ao
pluralismo, e garante a qualquer cidado o
direito de emitir sua opinio bastando apenas

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


encaminhar o pedido para a direo da
emissora.
As rdios comunitrias devem ser administradas por associaes sem fins lucrativos.
Apesar de proibida a propaganda comercial,
as RadCom podem receber apoio cultural,
de estabelecimentos sediados na comunidade
da emissora. vedada formao de redes e
no h proteo contra interferncias
provocadas por emissoras comerciais. Podem
pleitear uma concesso de rdio comunitria
associaes sem fins lucrativos, com sede na
comunidade onde pretendem operar, dirigidas
por brasileiros natos ou naturalizados h mais
de 10 anos, residentes na mesma comunidade, e que no sejam titulares de qualquer
outra modalidade de servio de radiodifuso
ou televiso por assinatura.
Ao contrrio das concesses comerciais,
no h licitao para a prestao do servio
de radiodifuso comunitria. Pela internet, os
interessados podem cumprir muitas das formalidades burocrticas exigidas pelo Ministrio das Comunicaes para a outorga.
Depois da habilitao dos municpios, as
entidades podem enviar a documentao para
anlise do ministrio. Se houver mais de uma
entidade interessada no mesmo canal comunitrio, o Ministrio sugerir um acordo de
associao entre elas. No sendo isso possvel, o critrio observado o da
representatividade, verificada atravs das
manifestaes de apoio 9 da comunidade
apresentadas por cada entidade. E aqui o
critrio no deixa de ser subjetivo, pois valem
manifestaes de apoio de toda ordem: de
outras associaes, at apoios de lideranas
polticas e religiosas. Persistindo o empate,
um sorteio realizado. A licena definitiva,
ou seja, a concesso de uso por 10 anos,
somente concedida aps a anlise do
processo pelo Congresso Nacional. No entanto, o Ministrio das Comunicaes pode
emitir uma licena provisria de funcionamento10 caso o Congresso ultrapasse o prazo
legal de 90 dias para anlise.
Apesar dos inmeros pedidos que se
acumulam no Ministrio das Comunicaes,
trata-se de um processo simples e pouco
dispendioso. O mais importante preencher
corretamente todos os formulrios a serem
encaminhados para o Ministrio. Para evitar
problemas, muitas associaes hoje se valem

dos servios de assessoria de empresas


especializadas na tramitao de pedidos de
radiodifuso comunitria (pagando muito
menos do que pagariam por uma concesso
comercial).
Vejamos agora qual o procedimento para
outorga de uma emissora comercial. De
acordo com o artigo 1o , do Decreto no 2.108,
de 24 de novembro de 199611, as emissoras
comerciais tambm so radiodifuso sonora,
a serem direta e livremente recebidas pelo
pblico em geral, com permisso para operar
em Freqncia Modulada (FM), Onda Mdia
(OM) Onda Curta (OC) ou Onda Tropical
(OT). Legalmente, so considerados servios
de interesse nacional, com finalidade educativa e cultural. A concesso de uso da
freqncia se d atravs de licitao, podendo concorrer, com preferncia estabelecida
em lei, a Unio Federal, os Estados, Distrito
Federal, os municpios e as Universidades
Pblicas; e em seguida, sem nenhum tipo
de preferncia, as sociedades por aes
nominativas ou por cotas de responsabilidade limitada, constitudas sob a gide da
legislao da legislao brasileira; as universidades particulares; as fundaes particulares.12
Respeitada a preferncia estabelecida em
lei, o processo licitatrio para outorga pode
ser iniciado de dois modos: pelo Ministrio
das Comunicaes que periodicamente divulga listas com chamadas de concorrncia para
regies onde os canais esto disponveis; ou
atravs da ao da entidade interessada em
prestar os servios. No segundo caso, a
entidade deve enviar documentao ao ministrio comprovando a viabilidade
econmica do empreendimento ou, em alguns
casos, demonstrando a viabilidade tcnica
(para incluso de novo canal de distribuio).
Tais estudos no garantem qualquer tipo de
preferncia entidade em questo, durante
o processo de licitao. Ou seja, aps conseguir a abertura de um novo canal e comprovar a viabilidade econmica da operao,
ela corre o risco de no vencer a concorrncia pblica. Isso porque, todos os interessados concorrem em igualdade de condies concorrncia publicada no Dirio
Oficial da Unio, que exige, basicamente trs
documentos: os dados da empresa, o projeto
tcnico e a proposta de pagamento pela

209

210

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


outorga. A classificao final das empresas
inscritas feita de acordo com a mdia
ponderada da pontuao obtida em cada um
dos documentos.
Entre 1997 e 2002, o governo promoveu
a venda de concesso por concorrncia
pblica de canal de radiodifuso em oito
municpios da regio noroeste do Estado de
So Paulo, objeto deste estudo: Catanduva,
Guapiau, Ibir, Jos Bonifcio, Nova Granada, Sales, Tanabi e Valentim Gentil. Os
vencedores de todos os processos j so
conhecidos, mas apenas alguns tiveram
autorizao de funcionamento. Causam espanto os valores atingidos pelas emissoras
no processo de licitao: variam de R$
16.200,00 a R$ 835.400,00, em cidades que
tm de 4.634 a 107.021 habitantes.
As incertezas da licitao e, sobretudo,
os valores finais das concesses afastam os
pequenos empreendedores locais. O investimento em uma emissora comunitria est em
torno de R$ 2.500,00 em equipamento. Quase
nada se gasta na tramitao dos processos.
Por esse motivo, o pequeno empresrio da
comunicao prefere investir nas RadCom,
apesar das inmeras restries impostas: entre
elas, a baixa potncia, a entidade sem fins
lucrativos, e a proibio de publicidade paga.
5 A realidade no interior do Estado
No estudo realizado com emissoras comunitrias na regio noroeste do Estado de
So Paulo, cai por terra, logo primeira
aproximao, o mito que envolve as RadCom
e o papel que desempenham na comunidade.
O termo radiodifuso comunitria quase
sempre nos remete a experincias pioneiras,
umbilicalmente ligadas aos interesses da
comunidade. E aqui, so inmeros os exemplos: a Rdio Favela (de Belo Horizonte),
a Rdio Helipolis (em So Paulo), ou a
Rdio Muda (Unicamp/Campinas). Estas
experincias, bastante positivas sem dvida,
acabaram transformando-se em paradigma,
consagradas pela grande imprensa. No entanto, aparentemente, seus objetivos diferem
muito dos que norteiam muitas das novas
concesses oficiais.
Para conhecer quais so os parmetros
que realmente vigoram, o estudo concentrase somente em emissoras comunitrias com

outorga definitiva, localizadas na regio de


So Jos do Rio Preto. Trata-se de regio
homognea, com alto ndice de urbanizao,
um dos maiores IDHs (ndice de Desenvolvimento Humano) do Estado, voltada para
o comrcio, agricultura e servios. Focar o
trabalho nas legalizadas permite escapar da
efemeridade e transitoriedade comuns entre
as emissoras ditas comunitrias, resultado,
sobretudo, da ao fiscalizadora da Anatel
e Polcia Federal que tem se intensificado
nos ltimos meses.13
Numa pesquisa mais ampla, envolvendo
em torno de 20 emissoras comunitrias legalizadas, so realizadas visitas, acompanhamento de programao, entrevistas com seus
responsveis e com lderes polticos locais.
Para o trabalho que ora se apresenta, foram
selecionadas apenas trs emissoras, instaladas em municpios de pequeno porte, com
14 e 15 mil habitantes, s quais chamaremos
X, Y e Z, para evitar sua identificao. Se
forem tomadas como parmetro, supondo que
o discurso que nas trs se verifica no
manifestao isolada entre as novas RadCom,
podemos antecipar que a Lei de Radiodifuso Comunitria sinaliza ser mais um instrumento para legalizao de uma atividade
comercial pura e simples, de pequenos investidores, sem fora econmica para pleitear uma concesso de emissora comercial,
cujo processo hoje se d atravs de licitao
pblica. So pequenos empresrios que pressionam polticos locais (sobretudo deputados
federais) para regularizao de sua atividade,
a cujos favores retribuem com espao e
divulgao. Como rdios comerciais comuns,
buscam o lucro.
5.1 Grupo de comunicao regional
Idealizada e dirigida por um radialista
(que aqui chamaremos de Joo14), a emissora
X obteve autorizao de funcionamento em
maio de 2001, aps trs anos de operao.
Joo acredita ter sido fundamental o auxlio
de um deputado federal da regio para
acelerar o processo no ministrio, bem como
permitir que a sua associao fosse escolhida
em detrimento de outra fundao, da mesma
cidade, que tambm pleiteava a concesso.
Apesar de outorgada para irradiar em
104,9 MHz (mesma frequncia destinada s

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


outras emissoras comunitrias observadas
neste estudo), a rdio X vai ao ar em 103,9
MHz, fugindo s regras estabelecidas na
concesso. O radialista diz no ter outra
alternativa, pois seu sinal estaria sendo
encoberto pela emissora comunitria Y, que
trabalha com transmissor de potncia acima
do recomendado em lei. Com o apoio financeiro do responsvel por Y, Joo mudou a
freqncia da emissora X e realizou uma
ampla campanha de divulgao. O radialista
no pretende denunciar a concorrente a
Anatel.
Diferentemente das demais emissoras, a
rdio comunitria X no tem funcionrios.
Joo desenvolveu um software (que ele vende
por R$ 7 mil) que permite o funcionamento
da emissora 24 horas por dia sem nenhum
operador. A maior parte da programao
gravada e enviada por diferentes locutores
via internet. Tambm em rede, ele capta,
gratuitamente, reportagens e notas
jornalsticas atravs de uma agncia de
notcias.15 O radialista conta que gasta apenas alguns minutos por dia alimentando o
sistema que monta automaticamente a programao.
Alm da rdio comunitria X, Joo
montou uma fundao cultural que pleiteia
licena para um canal de TV educativa. Ele
tambm controla mais uma associao, com
sede em cidade vizinha, que tem pedido de
rdio comunitria tramitando no Ministrio
das Comunicaes; proprietrio de trs
jornais impressos que circulam em pequenas
cidades da regio; e scio de uma empresa
de assessoria de comunicao que presta
servio a outras 65 emissoras16. Profissional
especializado na montagem de emissoras de
rdio e TV, Joo um pequeno empresrio
da comunicao regional, que busca ampliar
suas atividades, encontrando brechas na
legislao.
Sua experincia o transforma em fonte
de informao sobre o universo de rdios comunitrias. Do total de emissoras por ele
atendidas, em torno de quarenta, so rdios
comunitrias, outorgadas ou com processo em
andamento. Destas, Joo estima que 15
estejam subordinadas aos interesses polticos
do prefeito da cidade, mas cujo controle
permanece, invariavelmente, nas mos de um
pequeno empresrio; oito seriam emissoras

ligadas a igrejas; as demais, ou seja, dezessete


delas, seriam empreendimentos comerciais
independentes politicamente. Neste caso,
vale o critrio comercial: quem colaborar
financeiramente com a emissora tem espao
garantido. O prprio Joo considera sua
emissora independente e mantm relao
estritamente profissional com a administrao municipal. A relao se d de dois modos:
uma formal, quando a prefeitura ou Cmara
de Vereadores contrata anncios regularmente, e paga pelos servios prestados com verbas
oramentrias; e outra informal, quando a
ajuda no entra na contabilidade da emissora.
Assim, para Joo, mais forte que o poder
poltico municipal a influncia de deputados federais ou estaduais, decisivos na
agilizao da tramitao de processos e na
resoluo de impasses. Para ele, hoje, a maior
parte de pedidos de concesso de rdio
comunitria encaminhada por pequenos
empresrios, sem condies financeiras de
enfrentar uma licitao. A rdio comunitria
tem dono, sim, e quase nenhum deles oculta
essa propriedade em suas comunidades.
5.2 A rdio do prefeito-empresrio
So notrias as ligaes da emissora Y
com a prefeitura local: o prefeito teria
comprado os equipamentos, sua esposa
presidente da associao responsvel pela
rdio e o primo dela diretor da emissora.
Alm disso, alguns funcionrios, que trabalham na emissora, so registrados por uma
empresa do prefeito. Empresrio bem-sucedido, o poltico ressalta que a rdio pertence
comunidade, atravs da associao cultural. No entanto, quando da inaugurao da
emissora, destacou a importncia do apoio
de um deputado federal da regio, para
obteno da outorga.
H quase quatro anos no ar, e de modo
semelhante s demais emissoras observadas,
Y reproduz a programao pasteurizada das
grandes redes comerciais e no mantm um
programa jornalstico regular, limitando-se
simples leitura de informaes retiradas do
jornal impresso da cidade ou de releases. Ou
seja, notcias superficiais que no estimulam
a anlise e o aprofundamento das questes
pela comunidade. No entanto, como alerta

211

212

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


PASSOS, o que diferencia a rdio comunitria justamente o poder de subverter a
lgica do capital da informao, que fragmenta e quebra o impacto da notcia, impedindo que o ouvinte elabore uma compreenso global dos fatos. Ao repetir o modelo
de simulacro jornalstico, as trs comunitrias mantm o modelo impositivo e vertical
dos grandes veculos, fugindo ao papel de
instrumento para desenvolvimento da comunidade.
5.3 Negcio de radialista
A emissora Z fruto do trabalho de mais
de quatro anos de uma associao cultural,
presidida pelo radialista Tadeu, que contou
com a ajuda do prefeito local para comprar
os equipamentos. Ele classifica como imprescindveis, durante o processo de outorga, o
apoio da prefeitura municipal, e de outros
polticos de prestgio regional, sobretudo o
mesmo deputado federal que j havia auxiliado no andamento dos processos de X e
Y.
A rdio Z est instalada em um imvel
de Tadeu. A meta adquirir a sede prpria
e um veculo. Hoje, o faturamento mensal
de Z gira em torno de R$ 7 mil, sendo o
salrio mnimo oficial o menor salrio da
equipe. Radialista experiente, durante anos,
Tadeu conciliou seu trabalho como funcionrio pblico e o emprego como comunicador
em grandes emissoras de rdio da regio. O
sonho de possuir a prpria emissora, na sua
cidade de origem, s pode ser realizado aps
a legalizao das comunitrias.
6 Consideraes finais
As rdios comunitrias foram ideologicamente concebidas como antpodas, ou
antdotos, ou seja, criadas para serem a
expresso de foras de contra-poderes. No
entanto, a prtica demonstra uma grande
disparidade em relao ao idealizado pelo
movimento de rdios livres (pela liberdade
de utilizao de ondas), assim como ao
estabelecido na Lei de Radiodifuso Comunitria de 1998. Em menor escala, uma vez
que atuando em nvel local, as novas emissoras comunitrias legalizadas reproduzem
um modelo maior de estreitas relaes com

as foras de poder poltico e econmico. Ou


seja, o mesmo jogo de relaes de poder que
se manifesta de maneira clara e decisiva nas
grandes redes de rdio, tambm ocorre em
nveis menores, regionais e comunitrios.
Concebidas para serem vozes dos que
no tm voz (ou seja, daqueles que no
detm o poder), as rdios comunitrias legalizadas se transformaram em instrumentos
de conquista e manuteno do poder local
por parte de polticos e pequenos empresrios. Ou seja, essas foras menores locais
se infiltram nas normas e instrumentalizam
as regras em benefcio prprio, refletindo
relaes reais de poder de uma comunidade.
Como h muito se pressente, o levantamento de dados concretos junto s novas
emissoras comunitrias legalizadas mostra
que, na realidade, tal mecanismo de outorga
tem se consolidado como uma forma de
investimento para pequenos empresrios, sem
capital nem condies tcnicas ou polticas
de conseguir uma concesso radiofnica
comercial ou educativa. Assim, as RadCom
se transformaram em instrumentos atravs do
qual pequenos investidores realizam sua
vocao empresarial e ampliam as oportunidades de negcio, e que s se tornam
possveis mediante alianas seladas com
polticos de atuao local (prefeitos, vereadores, lderes comunitrios), e com o apoio
de polticos de maior envergadura (deputados estaduais, deputados federais, senadores).
A mudana no processo de outorga de
emissoras comerciais17, por sua vez, no
chegou a garantir o propalado fim da subjetividade na concesso nem mesmo o tratamento isonmico dos participantes, previsto legalmente. Isso porque, o critrio passa
a ser a contemplao de quem tem mais
recursos financeiros para pagar pela concesso: o benefcio concedido a quem possuir
maior poder econmico-financeiro, o que,
sem dvida, continuar inviabilizando o
acesso s ondas por parte da maioria das
organizaes da sociedade civil, sobretudo
dos movimentos populares. (PERUZZO,
1998: 245-246) Vale destacar que os preos
praticados nos recentes processos licitatrios
realizados na regio noroeste do Estado de
So Paulo tm se mostrado proibitivos para
pequenos investidores e organizaes da
sociedade civil.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Entretanto, cumpre ressaltar que, bem ou
mal, com erros e acertos, essas emissoras so
novas vozes18 de interlocuo social que vo
surgindo no cenrio regional. Vozes que, de
uma forma ou de outra, estabelecem um
inusitado modelo de relao emissor-receptor,
na medida em que se colocam como alternativa emisso das potentes redes de radiodifuso, que transmitem a partir dos grandes
centros urbanos. Levando-se em conta que a
emisso das grandes redes pode se configurar
como modelo ideal de controle poltico e
social, as novas comunitrias, ainda que com
desvios, rompem esse monoplio abrindo uma
brecha para novos caminhos. A configurao
desses novos caminhos depende da comunidade e de aes governamentais eficazes.
A forma de comunicao que surge,
infelizmente, at o momento, pouco ou quase
inova. Mas at seus responsveis pressentem
que preciso estar a cada dia mais prximo
do cidado e seus problemas, que preciso
se ligar umbilicalmente com as questes da
comunidade onde a RadCom est inserida,
caso contrrio, o modelo se esgota, diante
de um mar de opes. preciso considerar
que, se Joo e Tadeu so pequenos comerciantes sem poder econmico para enfrentar
a licitao de uma emissora comercial ou
mesmo para arrendar ou adquirir uma emissora comercial j estabelecida, eles tambm
so radialistas apaixonados pelo trabalho que
desenvolvem. Vem na Lei de Radiodifuso
Comunitria a oportunidade nica para
viabilizarem o sonho do negcio prprio,
mas tambm sabem que existe uma audincia (a comunidade onde vivem), cada vez
mais exigente, a conquistar.

Nesse contexto, possvel arriscar um


prognstico: em algum momento, a rdio
comunitria ter que buscar o cidado e sua
realidade, com contedos que lhe dizem
respeito mais diretamente. Tal mudana de
comportamento pode se dar por exigncia da
prpria comunidade (cujo desejo de falar, de
se fazer ouvir, e de ouvir o que lhe diz
respeito no foi satisfeito); por aprendizagem
da emissora, no seu processo de busca de
audincia; ou por formatao legal e fiscalizao mais rigorosa de princpios e contedos.
Peruzzo observa que:
Se o momento atual no favorece uma
participao nas esferas decisrias
mais amplas da poltica, da cultura e
da economia, o mesmo pode no estar
se verificando em nvel de organizaes autnomas da sociedade civil.
Esta no se acha parada, estagnada
em suas contradies. Pelo contrrio,
busca reordenar-se incessantemente,
num motocontnuo. Existe muita gente
trabalhando para colocar o homem
como centro das estratgias polticas
que visam sua emancipao. (1998:
301)
Quem sabe o aumento no nmero de
emissoras comunitrias no possa se tornar
tambm em elemento colaborador/provocador da participao do cidado: quanto maior
o nmero de pequenas emissoras, voltadas
para pequenas comunidades, maior a aproximao desse cidado com o veculo e o
processo de produo de contedo.

213

214

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Aufderheide, Patricia. The Daily Planet: a
Critic on the Capitalist Culture Beat. Minneapolis:
University of Minnesota Press, 2000.
Coelho Neto, Armando. Rdio Comunitria no crime, direito de antena: o
espectro eletromagntico como bem difuso.
So Paulo: cone, 2002.
Ferraretto, Luiz Artur. Rdio: o veculo,
a histria e a tcnica. Porto Alegre: Editora
Sagra Luzzatto, 2000.
Lpez Vigil, Jos Ignacio. Manual urgente para radialistas apaixonados. So
Paulo: Paulinas, 2003.
Meliani, Marisa. Rdios Livres, o outro
lado da voz do Brasil. So Paulo: ECA-USP,
1995. Dissertao de Mestrado.
Moreira, Sonia Virginia. Rdio em transio: tecnologias e leis nos Estados Unidos
e no Brasil. Rio de Janeiro: Mil Palavras,
2002.
____________________. Rdio Palanque. Rio de Janeiro: Mil Palavras, 1998.
Ortriwano, Gisela S. A informao no
rdio: os grupos de poder e a determinao
dos contedos. So Paulo: Summus, 1985.
Passos, Silvia Regina Garcia. Rdios
Comunitrias: caminho aberto cidadania?
So Paulo, 2001. Dissertao de Mestrado.
Universidade So Marcos.
Peruzzo, Ciclia Krohling. Comunicao
nos movimentos populares: a participao na
construo da cidadania. Petrpolis, RJ:
Vozes, 1998 (A).
______________________. Participacin
en las Radios Comunitarias en Brasil. Signo
Y Pensamiento n 33 (XVII), Universidad
Javeriana: Departamento de Comunicacin,
1998 (B). pp. 35-46.
Santoro, Luiz Fernando. O pensamento
comunicacional latino-americano e a produo audiovisual independente. Palestra proferida no Celacom 2003.
Silva, Maurcio Ferreira da. Quem me
elegeu foi o rdio: como o rdio elege seu
representante. So Paulo: Olho dgua, 2000.
Silveira, Paulo Fernando. Rdios Comunitrias. Belo Horizonte: Del Rey, 2001.
Teixeira, Teresa Patrcia de S. Todas as
vozes: diferentes abordagens para um conceito de rdio local. So Bernardo do Campo,
1998. Dissertao de Mestrado. UMESP.

Sites, documentos
jornalsticas

matrias

Bortoleto, Gisele. PMs apreenderam


equipamentos de rdios piratas. So Jos do
Rio Preto: Jornal Dirio da Regio, 07/08/
2003.
Bortoleto, Gisele. Responsveis por
rdios piratas so processados. So Jos do
Rio Preto: Jornal Dirio da Regio, 11/07/
2003.
Lobato, Elvira. ACM deu emissoras de
rdio a senadores que o julgaro. Folha de
S. Paulo, 06/05/01.
Documento aprovado durante a VII
Assemblia Mundial (AMARC 7), realizada
em Milo, de 23 a 29 de agosto de 1988.
Disponvel em www.amarc.org
www.iba.org.za
www.amn.ie

_______________________________
1
Jornalista; professora conferencista e
mestranda na ECA-USP; bolseira CAPES.
2
Ver http://www.mc.gov.br. ltimo acesso em
23/10/2004.
3
De acordo com informaes do Ministrio
das Comunicaes, esto sendo apuradas vrias
denncias de irregularidades e descumprimento da
legislao vigente por parte de emissoras comunitrias legalizadas, entre elas, de insero de
propaganda comercial. No entanto, o prprio
Ministrio no realizou e no tem conhecimento
de pesquisas ou estudos sobre o funcionamento
de tais emissoras.
4
A radiotelegrafia e a radiotelefonia eram
um interesse militar estratgico por facilitarem as
comunicaes militares entre os navios de uma
frota. (Ferraretto, 2000: 85)
5
SANTORO, Luiz Fernando. O pensamento
comunicacional latinoamericano e a produo
audiovisual independente. Resumo de palestra
apresentada no Celacom.
6
Para SILVEIRA o nmero seria ainda maior:
20 mil emissoras de baixa potncia (com 25 a
100 watts) estariam operando sem autorizao
oficial em todo o Pas.
7
Com apenas alguns exemplos possvel
perceber a grande diversidade de conceitos, experincias e marcos institucionais que regem a radiodifuso comunitria. Alm dos autores citados,
ver, por exemplo, os documentos divulgados pela
AMARC (Associao Mundial de Rdios Comunitrias), pelo IBA (Independent Broadcasting
Authority), e CMN (Community Media Network).

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


8
Veja Moreira (1998). A rdio integrava uma
rede de emissoras no autorizadas, a RTTT (Rdio
Tot Tenura de Telecomunicaes).
9
Lei n. 9.612/98, artigo 9.
10
Permitida atravs da Medida Provisria n.
2.143-33 de 31/05/2001.
11
Os servios de radiodifuso (radiodifuso
sonora e televiso) esto submetidos aos preceitos
da Lei n. 4.117, de 27 de agosto de 1962, do
Decreto n. 52.026, de 20 de maio de 1963, e das
disposies da Lei n. 8.666, de 21 de junho de
1993. At o Decreto 2.128/96, as outorgas no
eram precedidas de processo licitatrio, dependendo de critrios de avaliao puramente subjetivos.
Eram freqentes as denncias de uso polticoeleitoreiro na concesso de emissoras. Segundo
matria da Folha de S. Paulo, no incio dos anos
90, o Ministrio das Comunicaes aprovou 958
concesses de rdio e TV. Grande parte das
concesses foi dada a polticos e seus familiares,
a comear pelo prprio senador baiano [Antonio
Carlos Magalhes], ento ministro. (LOBATO,
2001)
12
Informaes fornecidas pela Associao
Brasileira de Emissoras de Rdio e Televiso
(ABERT).

13
No perodo de nove de julho e sete de
agosto, onze emissoras no autorizadas foram
fechadas na regio de Rio Preto, conforme o jornal
Dirio da Regio. (BORTOLETO, 2003). Segundo informaes da Associao Brasileira de Rdio
e Televiso (ABERT), em dezembro de 2003, trinta
e seis emissoras foram lacradas pelo Escritrio
Regional da Anatel em So Paulo (fonte: http:/
/www.abert.com.br).
14
Todos os nomes so fictcios para evitar
possveis represlias.
15
As notas so retransmitidas a cada 15 ou
20 minutos durante toda a programao. Os sites
utilizados por Joo so http://www.radio2.com.br,
que disponibiliza notcias e entrevistas, e o http:/
/radiobrasil.com.br, onde ele pode acessar programas, msicas e tambm obter informaes e dicas
sobre o mundo artstico.
16
Segundo o radialista, a Rdio Sines, de
Portugal, trabalha com o software desenvolvido
por ele: http://www.radiosines.com.
17
Atravs do Decreto no 2.108/96, assinado
pelo presidente Fernando Henrique Cardoso.
18
MELIANI, Marisa. Rdios Livres, o outro
lado da voz do Brasil. So Paulo: ECA-USP, 1995.
Dissertao de Mestrado.

215

216

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

217

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

A fragmentao do espao pblico: novos desafios tico-polticos


Joo Carlos Correia1

Introduo
Recentemente, assistimos a uma verdadeira transformao estrutural do Espao
Pblico seja no seu entendimento mais lato,
enquanto espao de visibilidade pblica; seja
no seu entendimento normativo, como instncia de comunicao poltica aonde
colocada a questo da legitimidade do poder
e onde se verifica um debate com vista
produo da deliberao colectiva. Esta transformao estrutural manifesta-se atravs da
segmentao dos fenmenos de produo e
recepo. Para tal contribuem as Novas
Tecnologia Multimdia, a Internet, a Televiso por cabo e satlite, a regionalizao
dos media de massa e a emergncia dos
fenmenos identitrios gerados na tenso
entre o global e o local que percorre transversalmente os domnios da cultura, dos
media, da economia e da poltica. Num
contexto de mediatizao generalizada, muitas
das identidades emergentes, dos respectivos
imaginrios e vises do mundo dependem da
presena de meios de comunicao.
Tal problema urge ser abordado, sob um
ponto de vista que atribua ao Estado modelos de organizao e de observao de procedimentos que permitam uma deliberao
verdadeiramente democrtica fundada na
garantia do debate entre os vrios interesses
legtimos. O facto de esta ser uma posio
contrafactual, exercida no plano de um
confronto entre os factos e as normas, no
constitui, a nosso ver, um bice, na exacta
medida em que entendemos que a pura
observao da realidade s existe no plano
de uma sociologia positivista estreita e de
um entendimento incorrecto da Teoria
Poltica e do Direito.
A fragmentao do espao pblico
Hoje, o espao pblico, entendido no seu
sentido mais lato enquanto espao de visi-

bilidade pblica, encontra-se sujeito a tenses fragmentrias. Entre os factores sociais


que mais tm contribudo para esta tendncia
destacam-se o actual sistema de consumo e,
em particular, os modernos dispositivos
tecnolgicos de mediao.
A diferenciao cultural trao mais
vincado desta mudana estrutural - est ligada a fenmenos extraordinariamente diversos como sejam as presses do mercado com
vista emergncia de novos segmentos de
consumidores, aos fluxos migratrios europeus, s alteraes de costumes e do estatuto
da mulher, ao aumento da mobilidade,
relativizao dos Estados-Nao,
enfatizao das diferenas identitrias em
torno de temas como a religio, a regio, o
gnero ou o ambiente, especializao dos
mercados e ao aparecimento de uma nova
forma de tecnologia relacionada com a produo de informao e de conhecimento.
Segundo Castells, num mundo de mudanas confusas e incontroladas, as pessoas
tendem a reagrupar-se em torno de identidades primrias: religiosas, ticas, territoriais
e nacionais. O fundamentalismo religioso,
cristo, islmico, judeu, hindu e at budista
(o que parece ser um contra senso) provavelmente a maior fora de segurana
pessoal e mobilizao colectiva nestes anos
conturbados.2
Regies, classes e subclasses, culturas e
subculturas, grupos de interesse e minorias
associativas so objecto de uma recomposio crescente. O esprito do tempo, particularmente no que diz respeito s formas tradicionais de socializao e de construo da
identidade faz ecoar na memria uma velha
frase de Marx: Tudo o que slido se
dissolve no ar.
Grande parte destas transformaes surgem associadas aos mass media. A
globalizao desvalorizou as identidades
baseadas em papis sociais em detrimento
crescente de identidades baseadas em perten-

218

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


as culturais. Logo, os media emergem mais
fortes na sua ligao quase estruturante com
a definio dos territrios simblicos que
permitem a formulao destes novos tipos de
afirmao identitria.
As reaces fragmentao do espao
pblico
Os problemas que estes fenmenos contraditrios suscitam so de natureza ticopoltica seja quanto ao estatuto a conferir ao
Estado seja no que respeita as possibilidades
desse mesmo Estado intervir na regulao de
uma instncia decisiva para a formulao do
problema: os mass media e, especialmente,
a produo jornalstica. Perante a
multiplicidade de pretenses de validade que
se apresentam num espao pblico de natureza democrtica como possvel assegurar
uma regulao colectiva que no se traduza
na crise dos sistemas de mediao e de
representao (problema da governabilidade)
nem ao invs, numa concepo de cidadania
meramente centrada na rotao das elites
(problema da participao)? A resposta a este
problema, ou melhor s duas dimenses do
problema, implica uma tomada de posio
a dois nveis: a) a relao do Estado com
a pluralidade das diferenas legtimas; b) uma
inquirio sobre o papel dos mass media, pois
o espao pblico contemporneo
mediatizado em larga escala e os media
desempenham um papel fundamental na
representao dos interesses contraditrios.
Uma primeira reaco encara este fenmeno com elevado criticismo, parcialmente
justificado.
Ao nvel antropolgico, clara a suspeita
de que muitas das identidades perdem a sua
dimenso relacional e crtica se esgotam na
explorao de mecanismos compulsivos de
desejo. No plano comunicacional, a multiplicao de espaos pblicos no significa
o aumento do pluralismo poltico e traduz
uma segmentao de audincias e de nichos
de mercado, numa perspectiva comercial ao
servio de uma lgica de acumulao de
capital. Esta tendncia para a segmentao
lana dvidas sobre a fiabilidade e solidez
da esfera pblica, da qual apenas se vislumbraria uma plida nostalgia. Sob o signo do
multiculturalismo, os media de hoje, orga-

nizados em segmentos alvo e subculturas de


consumo, capitalizam graas multiplicao
de fronteiras identitrias. No limite, recorrese a um novo elemento induzido pelas tendncias mais recentes dos media: a transformao do quotidiano individual numa mercadoria de elevada rentabilidade (at pela
dispensa de actores especializados) confundir-se-ia com o direito de acesso democrtico visibilidade.
Finalmente, sob o ponto de vista poltico,
duvidoso que os movimentos sociais
centrados na diferena signifiquem necessariamente o to desejado regresso do actor.
Muitas das relaes sociais tpicas da nossa
contemporaneidade desprezam a reflexividade
crtica prpria da modernidade. Ao lado da
libertao dos dialectos e das comunidades
minoritrias, o fundamentalismo, o
tradicionalismo e o culto exacerbado de uma
crtica de universalidade feita em nome de
valores pr-modernos conduzem defesa da
pureza tnica. Receia-se que as sociedades
ocidentais se estilhacem numa multiplicidade
penosa de guerras de secesso. A no ser
integrada num esquema englobante de defesa das liberdades pblicas que enfatize os
valores universais e cosmopolitas, a poltica
das identidades pode facilmente desembocar
num novo tribalismo Corre-se o risco de
reforar uma manta de trapos de identidades
locais, em que as pessoas s possam falar
e interrelacionar-se com os que lhe so
imediatamente contguos ou com quem
partilhem uma caracterstica comum.
Uma segunda reaco, tipicamente psmoderna e especialmente optimista, acredita
que a fragmentao um fenmeno cultural
e poltico que permite o regresso das tais
pequenas narrativas e dialectos. Chega-se a
considerar relativamente irrelevante discutir
questes como a concentrao da propriedade dos mass media por ser uma questo
relativamente menor se comparada com a
capacidade de os mesmos media desempenharem uma tal funo democratizante. A
pluralidade e as aventuras da diferena
surgem como se fossem em si prprias um
fim exaltante.3
Em alternativa a qualquer destas possibilidades, possvel desenhar uma concepo menos unilateral que continue devedora
da ideia de espao pblico aceitando crticas
dos novos movimentos sociais. Os proble-

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


mas que se colocam so relativamente evidentes embora se adivinhem cada vez mais
complexos: Ser que muitas dessas pretenses ao reconhecimento da diferena no
escondem, dentro de si, uma manifestao
de exotismo comercial e de um regresso de
um comunitarismo que implode atravs da
violao de direitos humanos e explode sob
a forma detestvel do Terror? Como garantir
a universalidade sem desconsiderar o
particularismo e o pluralismo sociolgico e
poltico de tal modo que a sua eventual
omisso se no venha a traduzir numa efectiva violao dos direitos humanos? Como
garantir inevitveis consensos em face do
incontornvel diferendo desperto pelas mltiplas e conflituais pretenses de legitimidade apresentadas pelas identidades em luta pelo
reconhecimento? O problema tem um sentido verdadeiramente desafiante na medida
em que nos lana no corao das relaes
complexas entre o uno e o diverso.
Apesar das dificuldades em obter certezas, cr-se que a resposta passa pela insistncia num modelo de democracia
deliberativa assente num confronto entre
leituras plurais da vivncia cvica, enquadrado por modelos de regulao do debate que
continuam a conferir ao Estado Constitucional de Direito a primazia. A diferenciao
introduzida pelos particularismos emergentes
haver de equacionar-se com um
universalismo que permita, por um lado, a
afirmao das especificidades, e por outro
lado, impea que a afirmao dessas
especificidades se sobreponha aos direitos
humanos. O corolrio a defesa do direito
de manter a prpria forma de vida cultural
com a obrigao de aceitar o marco poltico
da convivncia definido pela supremacia dos
direitos humanos. Esta convico traduz-se
numa concepo de cidadania em que a
exigncia de coexistncia de subculturas em
igualdade de direitos se encontra submetida
reserva segundo a qual as confisses,
crenas e prticas protegidas no podem
contradizer os princpios do Estado Constitucional Democrtico que garantem a sua
avaliao em condies consideradas justas.
No campo mais especfico dos media e
do jornalismo postula-se uma atitude crtica,
que se recusa, no entanto a seguir uma via
que passe pela condenao ou absolvio

generalizada. Aceita-se que o fenmeno da


comunicao polimrfico e marcado por
graduaes diversas. Muitas das crticas
formuladas pela primeira tendncia a
despolitizao da comunicao pblica, o
aproveitamento comercial das tendncias de
diferenciao identitria - so genunas e esto
presentes no espao pblico portugus.
Porm, as possibilidades de resistncia e de
aprofundamento democrtico da indstria
meditica tambm se continuam a revelar.
Do espao pblico ao Estado Constitucional
Nesta posio confluem vrios factores
que urge ponderar com as devidas cautelas:
- desde logo, insiste-se no modelo da
Publicidade como uma tradio da modernidade graas ao qual a se opera a transformao do domnio pblico em espao pblico. O impulso crtico desencadeou transformaes importantssimas na forma de
mediao entre o pblico e o privado. Vindo
de baixo, da reunio das pessoas privadas
em espaos informais onde se procede ao
intercmbio dos argumentos, o impulso crtico desencadeou transformaes importantssimas na forma de mediao entre o pblico
e o privado, sendo responsvel pela afirmao de uma autonomia da pessoa como limite
da legitimidade das decises do poder. A
publicidade desempenha um lugar central na
discusso em torno da fragmentao cultural
uma vez que so as discusses democrticas
que possibilitam aos cidados a oportunidade de esclarecerem quais as tradies que
querem perpetuarem e quais as que querem
abandonar;4
- desde logo tambm se aceita uma certa
suspeita em relao aos ideais de universalidade que atravessavam a esfera pblica sem
abandonar o reconhecimento de uma fora
crtica originria nessa mesma tradio de
origem burguesa Esta suspeita no incide
sobre os ideais de universalidades mas sobre
a ausncia da sua realizao efectiva. Assume, por isso, uma certa forma de olhar
sensvel s diferentes formas de desigualdade, de ocultao do sofrimento, de imposio da dor e de prtica da discriminao.
Parece importante analisar as diferenas
relativas da capacidade dos diferentes pbli-

219

220

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


cos no acesso ao debate democrtico, a
pluralidade de interesses e de pretenses que
se fazem sentir nesse espao, as relaes de
poder, a posio diferenciada das redes de
comunicao, a estrutura de influncias que,
decerto, se faz sentir no seio dessa instncia;
- finalmente, esta perspectiva enfatiza de
forma particularmente insistente o papel do
Estado e do Direito num modelo de democracia deliberativa. Ao mesmo tempo relana
a discusso sobre as condies de viabilidade de um espao pblico informal, o qual
em larga medida, um espao pblico
mediatizado. A questo reside em garantir a
existncia de fluxos entre a constituio da
opinio na esfera pblica e a tomada de
deciso institucional. Estes fluxos implicam
uma anlise exigente da forma como est
organizado o espao pblico contemporneo,
quais as suas instituies, constrangimentos
e desigualdades.
Este modelo de democracia deliberativa
cr encontrar nos princpios constitucionais
vigentes (a diviso de poderes no aparelho
estatal, a vinculao do Estado ao Direito e
em particular nos mecanismos parlamentares
de produo legislativa), um reflexo, pelo
menos parcial do seu modelo poltico. O
Direito permite a uma sociedade regular as
respectivas interaces sem ter que ter em
conta as motivaes directas de cada um dos
seus membros. A importncia desta neutralidade processual no significa uma espcie
de refgio na positividade da lei. Por um lado,
as questes que dizem respeito identidade
e forma de vida podem e devem ser objecto
de debate pblico. Por outro lado, acreditase que as sociedades multiculturais s conhecero a coeso desejvel se para alm de
proporcionarem uma cultura de cidadania em
que imperem os direitos de liberdade e de
participao, dinamizarem a fruio dos
direitos sociais e culturais. Finalmente, a
insistncia na importncia do Estado de
Direito implica a institucionalizao dos
correspondentes procedimentos e pressupostos comunicativos, assim como da interaco
entre deliberaes institucionalizadas com
opinies pblicas desenvolvidas informalmente5.
A esfera pblica, surge como uma esfera
de identificao, deteco e tematizao de
problemas, cuja influncia se deve continuar

a reflectir no posterior tratamento das questes que, seguidamente, originam os processos de deciso e de produo legislativa no
interior do sistema poltico. Os grupos cvicos so vistos como actores que procuram
modificar a percepo e interpretao dos
problemas sociais. Podem articular projectos alternativos de polticas pblicas, divulgando, entre outros grupos populacionais, o
interesse pelas suas causas. No h dvida
que muitas formas de poder ilegtimo permanecem nas mega - instituies sistmicas.
Porm, o uso do poder no fica imune a uma
crtica que no limite conduz crise da prpria
legitimidade da deciso.
A ambiguidade da comunicao
Para o funcionamento geral deste modelo
deliberativo importa que se generalize, no
espao pblico, em parte graas
mediatizao e especializao crescentes, a
presena do fenmeno da influncia como
uma forma simblica generalizada de comunicao que facilita a interaco em virtude
da convico ou da persuaso. Toda a esfera
gigantesca e complexa da informao pblica ou seja, toda a produo e consumo
do conhecimento social disponvel nas sociedades complexas depende da mediao
dos modernos meios de comunicao. Para
Habermas, Num pblico de grande dimenso este modo de comunicao exige meios
especficos para transmitir informao e
influenciarem os que a recebem. Hoje, jornais e revistas, Rdio e TV so os meios da
esfera pblica.6
Ao olhar o espao meditico como uma
instncia de competio na luta pela definio e a construo da realidade social, o
problema dos media torna-se merecedor de
uma aturada reflexo. Sem eles, torna-se
utpico falar em deciso democrtica. Porm,
muitas vezes eles prprios se tornam obstculos reais s possibilidades dessa mesma
deliberao. Sabemos que algumas das crticas atrs afloradas, mesmo nas suas verses
mais pessimistas, merecem crdito. Em certas
circunstncias, a sociedade civil pode adquirir influncia na esfera pblica e produzir
impacto sobre o processo de deciso poltica.
Porm, a sociologia da comunicao oferece
uma viso cptica sobre as esfera pblicas
mediatizadas das democracias ocidentais. Os

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


movimentos sociais, as iniciativas e fruns
de cidados, as diferentes formas de
associativismo so sensveis aos problemas.
Todavia, em grande parte devido aos media,
os sinais e impulsos enviados so por vezes
demasiado fracos para redireccionarem os
processos de deciso no sistema poltico.
A funo de agendamento est largamente confiscada pelos polticos e pelos jornalistas dos grandes meios de comunicao
social. Graas estrutura assimtrica dos
processos de comunicao meditica, as
possibilidades de participao encontram-se
distribudas de forma inqua entre os que tm
acesso ao uso da palavra pblica e os receptores. Os jornalistas recolhem informao
e tomam decises acerca da seleco e
apresentao de programas e projectos,
controlando, em certa medida, a entrada de
tpicos, contributos e agentes na esfera
pblica. A presso selectiva exercida pelos
media exerce-se seja do lado da oferta seja
do lado da procura. A imagem dos polticos
apresentada na televiso composta por
temas e contributos profissionalmente produzidos como inputs dirigidos para os media
atravs de diferentes formas de assessoria,
conferncias de imprensa e campanhas de
relaes pblicas entre outros dispositivos
conhecidos, que exigem recursos financeiros,
tcnicos e profissionais.
Ao mesmo tempo, os media apelam cada
vez mais ao envolvimento emocional de um
modo que contaminou a linguagem jornalstica. A coero mais drstica que os media
impem sobre a comunicao , desde logo,
a secundarizao das mensagens polticas.
Esta passa por duas estratgias: a sua subordinao a um papel secundrio e s caractersticas (formais mas tambm substanciais)
dos produtos light gerados no infortainment
Antes de as prprias mensagens polticas
seleccionadas serem emitidas so sujeitas a
estratgias de processamento de informao
no interior dos media. Perante as presses
da economia da ateno a escassez de
recursos cognitivos do pblico perante uma
multiplicidade de estaes disponveis os
factos so relatados como histrias de interesse humano, as informaes mesclam-se
com entretenimento, o material mais complexo repartido em fragmentos mais pequenos.

Apesar de tudo, no se pode ocultar o


reverso da medalha, mesmo que esse reverso
seja alimentado por possibilidades e esperanas cuja concretizao no segura.
A ideia de ambivalncia fundamental
para pensar a histria e a realidade presente
da comunicao, nomeadamente em termos
ticos. Est presente desde logo na definio
e discusso permanente dos critrios reguladores do discurso pblico: dividido entre
a legtima aspirao sua afirmao autnoma e as ameaas de instrumentalizao,
com origem, desde logo, nas duas principais
instncias de deciso das sociedades modernas o mercado e o Estado7.
Desde logo, a proliferao de self media
e o acesso fcil a canais de informao
alternativa dificultam o monoplio da agenda pblica pelo menos em situaes de crise:
o recurso Internet para desencadear movimentos de opinio em torno de Timor,
para pr em causa a hegemonia do PC Chins,
para divulgar os protestos dos agricultores
franceses contra a cadeia norte-americana
McDonalds, a organizao do protesto contra
a Organizao Mundial do Comrcio em
Seattle e a convocatria da manifestao que
precedeu as eleies espanholas so alguns
dos muitos exemplos bem actuais. Muitas
destas possibilidades, nalguns dos seus usos
mltiplos, nem sempre virtuosos, podero
passar pela atribuio de relevncia a temas
geralmente ocultos, alterando a funo de
agendamento graas ao impacto produzido
junto dos prpriosmedia de massa. Na
verdade, uma parte substancial dos temas
sociais da agenda publica, (a sensibilizao
para questes ambientais, novos direitos
sociais, etc.), dificilmente ganhariam relevncia sem as estruturas comunicativas da esfera pblica que competissem com o centro
do sistema poltico e com a influncia do
dinheiro.
Os prprios media ditos de massa confrontam-se com interesses conflituantes entre si, vendo-se obrigados a procurar conciliar pontos de vista econmicos, culturais,
profissionais, ideolgicos e polticos. No
podem, apesar de tudo, furtarem-se s obrigaes que resultam da misso jornalstica
nem corresponder, ao menos na totalidade,
aos standards mais grosseiros da cultura de
massa. Apesar de serem empresas que impli-

221

222

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


cam normas rgidas de especificao produtiva destinadas a conseguir a melhor adequao possvel entre os seus produtos e as
necessidades do mercado, os media geram
espaos onde se confrontam pretenses de
validade conflituais que contribuem, de modo
decisivo, para equacionar a legitimidade do
sistema poltico.
Tais media de massa so confrontados
com exigncias que muitos dos seus profissionais acreditam estarem a cumprir e at que
acreditam tentar cumprir. Michael Gurevitch
e Jay Blumer atribuem aos media algumas
tarefas que estes devem desempenhar e que
dizem respeito, no essencial, a uma vida
pblica saudvel apoiada por uma comunicao poltica ao servio dos cidados:
vigilncia sobre o meio ambiente de modo
a detectar situaes que se podem repercutir
positiva ou negativamente no bem estar dos
cidados; a identificao dos assuntos chave,
incluindo as foras que esto por detrs deles;
a criao de plataformas para uma apresentao inteligente e esclarecida de novas causas
e grupos de interesse; a criao de mecanismos de responsabilizao dos servidores
pblicos pelo exerccio do poder; a criao
de incentivos aos cidados para se informarem, aprenderem, escolherem e envolveremse em vez de se limitarem a seguir de forma
passiva processo poltico; a resistncia contra foras exteriores aos media que subvertem sua integridade e independncia e disponibilidade ara servirem as audincias; o
respeito pelo membro da audincia , como
algum potencialmente interessado e capaz
de compreender o ambiente poltico. 8 Tais
princpios ou, pelo menos alguns deles,
podem ser escassamente aplicados no quotidiano. Porm, fazem parte da imagem que
os media e os profissionais criam de si
prprios. Na esquizofrenia institucionalizada
que, sob o ponto de vista tico, se instalou
no campo dos media, os profissionais e os
media defendem as suas actuaes muitas das
vezes, em nome destes princpios. No limite,
tentam convencer-se a si prprios que agiram na defesa de tais princpios. No fundo,
precisam de um espelho onde possam ver uma
imagem mais virtuosa de si prprios. Na pior
das hipteses, receiam ser denunciados
porque tambm eles esto sujeitos ao escrutnio pblico. Obviamente, no campo

jornalstico isto particularmente sentido e


origina prticas contraditrias.
Finalmente, a seleco no definida
apenas pela emisso. Ela tambm igualmente exercida pelo pblico ao nvel da
recepo, pela escolha entre os programas
oferecidos, e em especial, pela possibilidade
de os pblicos, de acordo com uma lgica
de redinamizao e democratizao da sociedade civil, pretenderem eles prprios
tomarem a palavra, fazendo chegar ao espao pblico interpretaes conflituais e
afirmaes em defesa do reconhecimento de
identidades excludas e de problemticas
esquecidas. A periferia civilista tem a vantagem, comparativamente ao centro poltico,
de uma maior sensibilidade para detectar
situaes problemticas. Por outro lado, a
visibilidade dos temas agendados pelos media
e a configurao que lhes conferida pelas
vises do mundo dos jornalistas organizados
enquanto comunidade interpretativa tambm
se confronta com a opinio do cidado
comum na sua vida quotidiana, a qual se
difunde atravs de espaos informais. Um
governo que mente de forma demasiado
ostensiva mesmo com apoio de media
poderosos, pode ser confrontado com instncias de comunicao informal que no controla. A pesquisa sobre efeitos e sobre recepo tem, apesar do reconhecimento do
poder do jornalismo, vindo a abandonar a
ideia da manipulao absoluta dirigindo a
nossa ateno para as estratgias de interpretao dos espectadores, que comunicam
uns com os outros e que, de facto, podem
rejeitar ou criticar um projecto ou programa
poltico ou sintetiz-lo com os seus prprios
julgamentos e avaliaes. evidente, que h
espaos importantes da comunicao poltica
que se integram dificilmente no espao
pblico. De um lado, dos cidados comuns,
existem formas de comunicao informal,
ocasional, directa e espontnea, que funciona
como um elemento natural de politizao mas
que fica muitas vezes limitada a crculos
restritos de participantes e que no conseguem alcanar a mediatizao. Do outro lado,
das elites, existem formas de comunicao
poltica subtradas deliberadamente ao espao pblico e que se confinam troca de
informaes confidenciais entre jornalistas,
polticos e alguns crculos acadmicos. Porm,

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


a comunicao poltica no se restringe ao jogo
de interaces entre jornalistas, polticos,
institutos de sondagem e lderes de opinio.
Em democracia, as fronteiras entre aquelas
duas formas de comunicao e o prprio
espao pblico no so rgidas: a opinio
aparentemente perifrica do senso comum
influencia a percepo das mensagens
mediticas e pode, ocasionalmente, tornar-se
politicamente relevante. Ao mesmo tempo, a
poltica de segredo das elites confronta-se com
as contradies que se verificam entre elas,
com lgicas de interesses conflituais e com
a voracidade dos media e as presses da
opinio pblica.9 O problema da credibilidade
emerge em contraponto poltica do segredo.
Do lado iraquiano, ficou famoso o Ministro
do Interior que negava a chegada dos americanos a Bagdad. Porm, ao Ocidente tambm proliferaram episdios pouco edificantes.
A retrica das armas de destruio macissa
gerou dificuldades aos Governos da Coligao. A relao entre a BBC e o Governo de
Blair, o criticismo e a suspeita sobre a
Administrao Bush alimentaram a chacota
mordaz do cidado comum. No plano da
Economia, grandes empresas como a Parmalat,
a Living Omnimdia, a Eron ou a Royal
Dutsch Schell so objecto de investigaes
judiciais que conduzem a prises ou a investigaes jornalsticas que conduzem a quedas
abruptas na bolsa e demisso de Presidentes. Contra a lgica que sempre presidiu sua
actuao, os prprios media so notcia:
sectores importantes da opinio pblica discutem as opes dos media, a forma como
constroem a agenda e como se submetem a
ditames exteriores, nomeadamente em questes de politica externa.
Apesar de tudo, neste contexto de forte
desregulao mercantil, todo o minucioso
recenseamento das perverses e possibilidades do sistema meditico parece eficaz e
impotente e, em ltima instncia, contraditrio, sem contar com o Estado. Com efeito,
o poder meditico no deve nem pode tornar-se o poder pblico, o qual deve ter o
seu centro no poder poltico.
E de novo, o Estado
Sem deixar de reconhecer as dificuldades
do modelo social europeu, admitindo at as

fragilidades, dificuldades e perverses que


uma concepo centralista pode originar, no
parece incorrecto que um Estado Constitucional e Democrtico se possa tornar ele
prprio uma instncia dinamizadora de formas de contratualizao que permitam a
criao de mecanismos reguladores do espao meditico que o tema central deste
trabalho. A tica exige necessariamente a
interveno da poltica. A tica sem a sua
traduo institucional frgil.
Por isso, legtimo defender a interveno do Estado na criao de condies para
o exerccio de um debate esclarecido, com
um enquadramento institucional que assegure a existncia de uma pluralidade de organizaes mediticas independentes. O que
est em causa no a salvaguarda do espao
hertziano como um bem escasso. A defesa
do de servio pblico deve ser assumida
atravs da assuno do princpio segundo o
qual a liberdade de expresso e o direito a
informar e ser informado no so meros
direitos subjectivos. Tm, claramente, uma
dimenso pblica e articulam-se com outras
vertentes do patrimnio constitucional europeu como o direito Cultura. Por isso,
defensvel uma interveno estatal em diversos nveis:
Na garantia do exerccio dos direitos por
todos os cidados, impedindo e dificultando
as formas de concentrao de propriedade que
se traduzam numa reduo significativa da
diversidade, com sacrifcio do pluralismo
sociolgico e poltico;
Na criao de meios e recursos disponveis para assegurar nveis de pluralismo e
qualidade aceitveis. Uma televiso de servio pblico deve ser financiado pelo Estado, atravs de uma taxa ou do pagamento
de indemnizaes compensatrias pagas pelo
Estado, quebrando o vnculo relativamente
estratgia dos anunciantes. Pode-se aceitar
a possibilidade da adopo do modelo finlands, sendo-lhe atribuda uma receita em
funo das receitas publicitrias dos canais
privados, diminundo a sua dependncia do
Estado. Quanto aos seus contedos, eles
devem reflectir o pluralismo sociolgico e
poltico, proporcionar informao de qualidade e desgovernamentalizada e manter, com
as devidas cautelas, uma distncia profunda
em relao guerra de audincias o que no

223

224

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


significa ser inconsciente relativamente s
mesmas audincias;
Na criao de oportunidades para assegurar a existncia de outras plataformas
independentes de produo e de emisso,
colocando como elementos essenciais de
regulao a qualidade dos projectos e a sua
diversidade poltica e sociolgica. Neste
domnio, a sociedade da informao e os seus
alicerces tpicos, a televiso digital e a
Internet, constituem desafios particularmente
interessantes no que respeita capacidade
reguladora do Estado. Por outro lado, a
reflexo sobre os media locais e regionais
est longe de estar terminada. Os 900 ttulos
recenseados no Instituto da Comunicao
Social fazem de Portugal o pas com maior
taxa de jornais por mil habitantes, apesar de
ter o ndice leitura mais baixo da Unio
Europeia. Estas empresas conseguem captar
apenas 5% das receitas publicitrias e pautam-se, em grande parte, pelo amadorismo.
Por outro lado, no estulto pensar, com
cautela na televiso regional ou de proximidade seguindo o princpio de que ter que
se ter em conta no apenas a cultura mas
a estrutura econmica. Os exemplos de
Espanha desde o Canal 9 TV ( da comunidade valenciana) Telemadrid so muito
diversificadas. Ao nvel local no se parece
ter passado da fase experimental.
Finalmente, importa tornar as novas tecnologias acessveis a todos, tornando claro
que os indivduos tm necessidade de desenvolver uma cultura meditica. O receptor
s passa a ser sujeito da informao quando

dispe de critrios prprios. No exagerado dizer que alguns movimentos de literacia


meditica nos confrontam com desafios e
problemas dos mais delicados entre aqueles
que, como educadores e cidados, teremos
que enfrentar no sculo XXI. Trata-se no
fundo de promover as competncias que
permitam aos estudantes e os cidados em
geral tornarem-se mais sensveis aos mecanismos sociais de representao tantas vezes
ocultos na linguagem meditica. Nessa
medida, influenciar o modo como se constri
a diferena e a hierarquia no interior dos
discurso mediticos em geral e dos discursos
jornalsticos em particular, implica saber
como eles so construdos, quais so os seus
cdigos e convenes e, em ltima instncia,
ser capaz de produzir artefactos mediticos,
de forma a us-los como meios de expresso
e de comunicao
Concluso
Um espao pblico fragmentado , em
si, teatro de esperanas e decepes. As
exigncias tico-polticas com que os media
se confrontam so cada vez maiores. A
capacidade de estes responderem a essas
exigncias relativamente pobre, especialmente quando, como o caso, se verificam
contextos de desregulao mercantil pouco
prometedores. Porm, as foras que o Estado
possa acrescer a uma regulamentao ticopoltico do papel dos media so foras que
apelam inegvel vocao do politico: a
responsabilidade para decidir.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografia
Castells, Manuel A Era da Informao:
Economia, Sociedade e Cultura, Vol. I, A
Sociedade em Rede, Lisboa, Fundao
Calouste Gulbenkian, 2002.
Frry, Jean.-Marc, Les Transformations
de la publicit politique in Herms 4 (Le
Nouvel espace publique), Paris, CNRS,1989.
Gurevitch, Michael. e Blumer, Jay,
Political communication systems and
democratic values in J Lichtenberg,
Democracy and the mass media, Cambridge,
MIT, 1990.
Habermas, Jrgen, The Public Sphere,
in New German Critique 3, 1974.
Habermas, Jrgen, (1996), Between
facts and norms, Cambridge, MIT Press,
1996.
Pissarra Esteves, Joo, A tica da comunicao e os media modernos, Lisboa,
Fundao Calouste Goulbenkian/ Junta Nacional de Investigao Cientfica, 1998.
Vattimo, Gianni , A sociedade transparente, Lisboa: Relgio dgua, 1992.
Wolton, Dominique, (1989), La
communication politique: construction dun

modle, in Herms 4 (Le Nouvel espace


publique), Paris, CNRS, 1989.

_______________________________
1
Departamento de Comunicao e Artes da
Universidade da Beira Interior.
2
Manuel Castells, A Era da Informao:
Economia, Sociedade e Cultura, Vol. I, A Sociedade em Rede, Lisboa, Fundao Calouste
Gulbenkian, 2002, p. 3.
3
Cfr. Gianni Vattimo, A sociedade transparente, Lisboa: Relgio dgua, 1992 pp.29-30.
4
Jean-Marc Frry, Les Transformations de
la publicit politique in Herms 4 (Le Nouvel
espace publique), Paris, CNRS, 1989, p.17.
5
Jrgen Habermas, Between facts and norms,
Cambridge, MIT Press,1996, p.298
6
Jrgen Habermas, The Public Sphere, in
New German Critique 3, 1974: 49.
7
Joo Pissarra Esteves, A tica da comunicao e os media modernos, Lisboa, Fundao
Calouste Gulbenkian/ Junta Nacional de Investigao Cientfica, 1998: pp. 24-25.
8
Michael Gurevitch e Jay Blumer,, Political
communication systems and democratic values
in J Lichtenberg, Democracy and the mass media,
Cambridge, MIT, 1990, 268-69.
9
Cfr. Dominique Wolton, (1989), La
communication politique: construction dun
modle, in Herms 4 (Le Nouvel espace publique), Paris, CNRS, 1989: 35.

225

226

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

El Informe Hutton: criterios judiciales para una tica periodstica


Julin Rodrguez Pardo1

Introduccin
El 28 de enero de 2004 el juez Lord Brian
Hutton hizo pblicos los resultados de su
investigacin en torno al suicidio del Doctor
David Kelly y las circunstancias que rodearon
dicha muerte. El Informe Hutton the Hutton
Report- recoge de manera exhaustiva toda la
informacin acumulada por el Juez a lo largo
de ms de seis meses de trabajo the Hutton
Inquiry , desde que el 24 de julio de 2003
el Departamento de Asuntos Constitucionales
del Gobierno britnico confirmara
oficialmente a Lord Hutton la peticin de este
encargo.2
El Informe final consta de ms de 725
pginas, divididas en 13 captulos y 18
apndices documentales, en los que se
contienen no slo las declaraciones de los
principales implicados citados por el Juez,
sino tambin la transcripcin literal y las
copias de la documentacin relacionada con
el caso notas de los periodistas, textos
emitidos y publicados, cartas internas y
externas del Gobierno y de los medios de
comunicacin, emails de trabajo y privados,
etc. En definitiva, se recoge todo aquello que
pudiera arrojar algo de luz a la hora de
esclarecer la verdad de los hechos y delimitar
responsabilidades en lo sucedido.
Es tal la cantidad de informacin que se
contiene en el Informe Hutton que, en
ocasiones, resulta muy difcil contrastar,
verificar y tomar una posicin clara ante las
distintas pruebas y declaraciones aportadas.
Quiz por eso, sus conclusiones no poseen
un carcter vinculante jurdicamente, ni tan
siquiera estn impregnadas de un tono
acusatorio mordaz. Las pginas del Informe
exponen una cadena de acontecimientos y
ahondan en los distintos motivos de conducta
de cada uno de los protagonistas, cuyos
testimonios entiendo hay que tomar con
una cierta dosis de reserva, dada la posibilidad
de que cualquiera de los implicados haya

intentando con sus palabras protegerse de


posibles consecuencias o, por su posicin
pblica, proteger a otros.
An as, el Informe es sumamente
interesante por cuanto desmenuza los hechos
concienzudamente, abriendo mltiples
interrogantes sobre lo verdaderamente
acaecido, y desdibuja, en alguna medida, el
presunto veredicto de culpabilidad e inocencia
superficialmente asignado por la opinin
pblica al Gobierno y a los medios de
comunicacin.3 Ni tan siquiera el propio
fallecido, Doctor David Kelly, queda libre de
sospecha en su actuacin, al existir una clara
contradiccin entre sus declaraciones tal y
como fueron hechas pblicas por los medios
de comunicacin, y lo que l reconoce haber
declarado en realidad a los periodistas con
los que tuvo contacto.
Esta comunicacin repasa someramente
la secuencia de hechos que se produjeron
durante el ao 2003 y que condujeron al
suicidio del cientfico es innegable la
relacin causa-efecto , y se aproxima a los
asuntos en los que la actuacin responsable
de los medios de comunicacin es puesta en
entredicho razonablemente por el Juez
Hutton.
La cadena de acontecimientos relevantes
24 de septiembre de 2002. El Gobierno
publica un dossier titulado Las armas de
destruccin masiva de Iraq, en el que se
afirma:
Como resultado de nuestros servicios
de inteligencia juzgamos que Iraq
tiene () planes militares para el uso
de armas qumicas y biolgicas,
incluso contra su poblacin de Shia.
Algunas de estas armas estn listas
para su uso a los 45 minutos de dar
la orden.4

227

228

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


10 de octubre de 2002. Sir Kevin Tebbit,
Subsecretario de Estado permanente, enva
un comunicado a los oficiales del Ministerio
de Defensa en el que, ante el inters meditico
que en los prximos meses tendrn los
asuntos militares y de defensa, recuerda:
Primero, hay reglas claras sobre la
peticin de consentimiento para las
entrevistas con los medios y otro tipo
de contactos que deben ser seguidas
en todos los casos. () A no ser
que existan muy buenas razones,
personal especializado en medios de
comunicacin debe estar presente en
todas las entrevistas.5
7 de mayo de 2003. David Kelly mantiene
una entrevista telefnica con Susan Watts,
editora de la seccin de Ciencia del programa
de la BBC
Newsnight. En las notas de la periodista
se contienen las siguientes anotaciones, acerca
de los 45 minutos que tardara el Gobierno
iraqu en poder usar sus armas desde el
momento de la orden: Error incluirlo A
Campbell viendo algo en ello NB una sola
fuente pero no corroborada sonaba bien.6
22 de mayo de 2003. David Kelly mantiene
una entrevista con el periodista Andrew
Gilligan, corresponsal de asuntos de defensa
y diplomacia, del programa Today de la BBC
Radio 4. La entrevista tiene lugar en el Charing
Cross Hotel de Londres. Algunas de las notas
abreviadas de Andrew Gilligan completadas
aqu para su mejor entendimiento , desveladas
durante la investigacin del Juez Hutton,
recogen lo siguiente:
Transformado un semana antes de la
publicacin para hacerlo ms sexy.
El asunto era lo de los 45 minutos.
La mayora de las cosas del dossier
venan de dos fuentes pero aquella era
de una sola fuente. Deca que se
tardaba 45 minutos en preparar un
misil, y fue malinterpretado.
La mayor parte de las personas del
servicio de inteligencia no estaban
contentos con l, porque no reflejaba
el punto de vista que ellos intentaban
mostrar.
Campbell. ().7

Posteriormente, el doctor David Kelly, en


una carta fechada el 30 de junio de 2003
al Ministerio de Defensa afirmara sobre esta
entrevista:
() Andrew Gilligan es un periodista
al que conozco y con el que me he
encontrado. (). Mi entrevista ha sido
completamente tcnica y de datos y
aunque el asunto de la preparacin
para el uso en 45 minutos obviamente
surgi, siempre he dado la respuesta
honesta de que no s a qu se refiere
y que no estoy familiarizado con los
sistemas armamentsticos iraques a
los que alude. (). El asunto de los
45 minutos surgi en trminos de la
amenaza (area frente a guerra por
tierra) y yo manifest que no saba
a qu se refera (lo que sigo sin saber).
El me pregunt por qu estaba en el
dossier y yo le contest que
probablemente por su impacto. El
introdujo la cuestin Alastair
Campbell y como yo no estaba
involucrado en el proceso no poda
hacer ningn comentario.8
29 de mayo de 2003. Programa Today.
BBC Radio 4. En las noticias de las 6 de
la maana, despus de que los locutores
avanzaran en titulares el contenido de la
crnica de Andrew Gilligan, ste afirm en
antena refirindose a su fuente annima:
() Lo que esta persona dice, es que
una semana antes de la fecha de
publicacin del dossier, el borrador
que la Agencia de Inteligencia prepar
para Tony Blair no deca muchas cosas
nuevas que no se supieran ya
pblicamente y, Downing Street, dice
nuestra fuente, orden una semana
antes de la publicacin, orden que
se retocara para hacerlo ms atractivo
y orden que se investigaran ms
hechos. (). Bueno, nuestra fuente
dice que el dossier, como fue
finalmente publicado, no content a
los Servicios de Inteligencia, porque,
citando a la fuente, no reflejaba la
visin que ellos haban dado, lo que
es una afirmacin de nuestra fuente

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


y esencialmente, el asunto de los 45
minutos fue probablemente la
cuestin ms importante que fue
aadida. Y la razn de que no hubiera
estado en el borrador original era que,
era slo que vena de una nica
fuente y la mayora de los otros datos
venan de dos ().9
29 de mayo de 2003. David Kelly,
entonces en Nueva York, mantiene una charla
telefnica con Gavin Hewitt, corresponsal
para los informativos de la BBC Televisin.
El periodista afirma que el cientfico
manifest en torno a la transformacin del
dossier: La manipulacin del N 10 de
Downing Street entr en juego. La crnica
del periodista repiti con literalidad estas
palabras: En su opinin, algn manipulador
del N 10 entr en juego.10
Del 29 de mayo al 4 de junio de 1003.
Los periodistas Andrew Gilligan y Susan
Watts continan difundiendo informacin en
torno al tema en la BBC Radio y, en el caso
de Gilligan, tambin en el diario Mail on
Sunday en el que colabora. Adems, Susan
Watts mantiene, previa a la difusin pblica
de sus informaciones, una entrevista
telefnica con el propio Kelly. En dicha
conversacin el cientfico declara sobre el
asunto de los 45 minutos y su inclusin
en el dossier:
() fue una afirmacin que fue
sacada de su contexto ellos estaban
desperados por conseguir informacin
que pudiera ser hecha pblica y
esa surgi y fue utilizada con gran
inters y fue algo desafortunado...
y es la razn por la que hay una
controversia entre el servicio de
inteligencia y el nmero 10 de
Downing Street (). 11 Adems,
sobre la mencin a Alastair Campbell
como presunto responsable, manifest:
Todo lo que puedo decir es sealar
a la Oficina de Prensa del Nmero
10. Nunca me he encontrado con
Alastair Campbell, as que no puedo
Pero creo que Alastair Campbell
es sinnimo de esa Oficina de Prensa
puesto que es su responsable.12

Por su parte, Andrew Gilligan, en la BBC


Radio 5, y preguntado por el presentador del
informativo sobre qu informacin tena
procedente de los servicios de inteligencia,
afirm en torno a la cuestin de los 45
minutos:
Ahora podemos estar bastante
seguros de que la afirmacin era
incorrecta. Porque si ellos pudieran
prepararse en ese plazo breve de
tiempo, habramos encontrado ya las
armas (). Ahora lo que yo creo
honestamente es que la afirmacin fue
hecha de forma incorrecta pero de
buena fe. Pero lo que dice mi fuente
del servicio de inteligencia es que
ellos tenan dudas sobre esta
afirmacin y no queran que
apareciera en el documento, ellos no
la haban puesto en el borrador
original ().13
En uno de sus artculos en el Mail on
Sunday, afirm:
Le pregunt cmo haba ocurrido
dicha transformacin. La respuesta fue
una nica palabra: Campbell. Qu?
Campbell lo hizo? No, era
informacin real. Pero fue incluida
contra nuestros deseos porque no era
publicable.14
30 de junio de 2003. En la carta que el
Doctor David Kelly enva al Ministerio de
Defensa, y mencionada anteriormente en este
trabajo, afirma:
La descripcin del encuentro
coincide en una pequea parte con mi
actuacin, especialmente en el
potencial de Iraq, pero la mayor parte
es diferente. Slo puedo concluir tres
cosas. Gilligan ha alterado
considerablemente mi encuentro con
l; se ha reunido con otras personas
que pudieran estar directamente
relacionadas con el dossier; o ha unido
para sus artculos mltiples fuentes
directas e indirectas. (). Nunca he
hecho ninguna afirmacin respecto al
momento en que cualquier parte del

229

230

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


dossier fue incluida en l. Nunca he
actuado como un conducto para
difundir o filtrar informacin. Nunca
he discutido informacin clasificada
con nadie que no estuviera autorizado
para ello (). Ahora me arrepiento
enormemente de haber hablado con
Andrew Gilligan aunque estoy
convencido de que yo no soy su fuente
primaria de informacin.15
Delimitando responsabilidades:
claroscuro de los conflictos ticos

el

El cadver del Doctor David Kelly fue


encontrado el 18 de julio de 2003 y todas
las pruebas y testimonios mdicos y forenses
recogidos en el Informe Hutton indican que
no se trat de un asesinato, sino de un
suicidio.16 Dos das despus, la BBC, tras
consultar con la familia del fallecido
confirmaba que ste haba sido la fuente de
informacin de sus periodistas. En las dos
semanas previas, a partir del 2 de julio, el
Gobierno haba intentado que la BBC
confirmara de forma confidencial que David
Kelly haba actuado como fuente. El 9 de
julio Pamela Teare, directora de informacin
del Ministerio de Defensa, ratific al
Financial Times la identidad de la fuente.17
El desarrollo de los acontecimientos
previos a la muerte del cientfico y la
documentacin aportada en su Informe por
el Juez Hutton plantean numerosas cuestiones
acerca de la actuacin tica de los medios
de comunicacin y sus profesionales, del
propio David Kelly y del Gobierno britnico:
Minti David Kelly en la carta dirigida a
sus superiores acerca de sus declaraciones
a Andrew Gilligan?, minti Gilligan en las
notas tomadas de la conversacin y su
posterior reproduccin pblica?, tergivers
las declaraciones de Kelly?, contrast
suficientemente la informacin?, actu
responsablemente la BBC al permitir su
difusin?, condujo la revelacin pblica de
la identidad de Kelly como fuente, por parte
del Gobierno, a su suicidio?, o, cuando
menos, fue responsable efectuar dicha
revelacin?
La mayor parte de estas preguntas no son
respondidas de forma contundente en el
Informe Hutton. E, incluso, desde la tica

y Deontologa periodstica tienen una difcil


respuesta, debido a dos razones: en primer lugar,
y se trata de una circunstancia que condiciona
inevitablemente cualquier intento de resolucin,
cualquier juicio moral se enfrenta a la necesidad
de tomar como base la verdad o falsedad de
las declaraciones de los sujetos protagonistas,
sobre las que no existe mayor prueba a favor
o en contra que la apuesta o no por la veracidad
de su testimonio; en segundo lugar, y como
consecuencia directa del argumento anterior, nos
enfrentamos a cuestiones en las que nuestras
conclusiones parecen condenadas a ceirse a
una valoracin sobre el grado de responsabilidad
en las distintas actuaciones, ante la
imposibilidad de emitir juicios ciertos y seguros
sobre los hechos declarados y, por tanto, sobre
sus consecuencias e implicaciones ticas. No
obstante, la situacin de este anlisis en el plano
estricto de la responsabilidad acrecienta la
dificultad del mismo, por cuanto su gradacin
en niveles no siempre es posible y, en todo
caso, siempre debe perfilarse de modo sutil y
prudente.
Existen, sin embargo, algunos hechos
probados que restringen, en alguna pequea
medida, la incertidumbre moral sobre lo
sucedido, y que a continuacin se exponen:
1. El Doctor David Kelly mantuvo
entrevistas con los periodistas de la BBC
Andrew Gilligan, Susan Watts y Gavin
Hewitt. Del contenido de estas conversaciones
se desprende la siguiente coincidencia en las
distintas declaraciones de Kelly: el Gobierno
britnico intervino en la modificacin del
borrador original del dossier, aunque la
mencin a la responsabilidad directa de
Alastair Campbell no resulta clara.18
2. El Doctor David Kelly viol las normas
de confidencialidad del Ministerio de Defensa
al mantener diversos contactos no autorizados
con los citados tres periodistas.19
3. El Doctor David Kelly fue la nica
fuente conocida consultada por los tres
periodistas para sus informaciones. No existen
evidencias en todo el InformeHutton de que
se recurriese a otros informadores para
contrastar sus palabras, excepto la afirmacin
que hace Andrew Gilligan: Fui a ver a un
par de personas. Vi a los, bueno, los llamar
contactos veteranos en el Gobierno; y les
pregunt sobre esto. () Y ninguno de ellos
lo confirm o neg.20

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


4. El doctor David Kelly reconoce en una
carta a sus superiores haber mantenido charlas
con los tres periodistas, pero niega haberse
expresado en los trminos sealados por
Gilligan en sus crnicas radiofnicas e
impresas.21
5. Andrew Gilligan, y los responsables
del programa Today, no preguntaron
previamente al Gobierno acerca de la
informacin que difundiran a las 6 de la
maana. La primera reaccin de Downing
Street se produjo a las 7,15 de la maana,
tras haber escuchado la crnica de Gilligan,
y neg la veracidad de la informacin.22
6. El Gobierno britnico reproch a la
BBC la difusin de una informacin que
consideraba falsa, acusando al organismo de
haber confeccionado una campaa antiguerra. Entre el 29 de mayo y el 27 de junio
se produjo un flujo abundante de
correspondencia entre el poder ejecutivo y
el gobierno del organismo radiodifusor,
llegando a su punto de mxima tensin
cuando el Gobierno de Tony Blair requiere
de la BBC la revelacin del nombre de su
fuente, a lo que el medio de comunicacin
se niega.23
7. Es el Gobierno de Tony Blair quien
revela, en primer lugar, el nombre de la fuente
informativa de la BBC.
Estos hechos, probados y contrastados en
el Informe Hutton dejan entrever ya algunos
de los posibles claroscuros ticos del caso;
pero no son los nicos. Existen, adems, otras
cuestiones cuyo juicio moral, en torno a la
responsabilidad de la actuacin de los sujetos
implicados, plantea tambin dudas:
1. El control sobre la procedencia y rigor
de las informaciones difundidas en
definitiva, control editorial , especialmente
en el caso del programa de la BBC Today
y su corresponsal Andrew Gilligan, dado el
alcance de sus afirmaciones; de hecho en el
Informe se recoge que la crnica que el
periodista hizo en Today, el 29 de mayo, a
las 6 de la maana, fue improvisada, sin haber
pasado ningn tipo de control editorial
previo.24
2. La difusin de informacin por parte
de los tres periodistas de la BBC de una serie
de datos que procedan de una sola fuente.
Al respecto, y sobre este tipo de prcticas,
su cdigo tico Guidelines of Producers no

las prohibe, pero s afirma: Los programas


deberan mostrarse contrarios a apoyarse en
una nica fuente.25
3. El lenguaje empleado por Andrew
Gilligan para referirse a las declaraciones de
David Kelly y su adecuacin a lo manifestado
por el cientfico. En su intervencin del 29
de mayo en Today, el periodista afirm: de
hecho, el Gobierno probablemente conoca
que el dato de los 45 minutos era incorrecto,
incluso antes de que decidiera incluirlo. Ante
el Juez Hutton el periodista dijo que esta frase
no estaba suficientemente apoyada porque
David Kelly no se haba manifestado en esos
trminos, sino tan slo se refiri a que era
un dato incorrecto y a que el Gobierno lo
haba utilizado en contra de los deseos de
los servicios de inteligencia.26
4. El respaldo de los directivos de la BBC
a la actuacin de Andrew Gilligan, que tras
la reunin de su Consejo de Gobernantes,
supuso el planteamiento de dos posturas: de
una parte, aquellos que inicialmente
consideraron que se haba sido
suficientemente prudente en el tratamiento
informativo del tema; y de otra parte, quienes
mostraron menor seguridad al respecto y
dudaban de que se hubieran seguido los pasos
adecuados, consultando de forma previa a la
difusin de la crnica a Downing Street,
especialmente por tratarse de un asunto que
desatara una fuerte reaccin por parte del
poder ejecutivo.27
5. La presin del Gobierno de Tony Blair
sobre los directivos de la BBC con el fin
de obtener la confirmacin del nombre de
David Kelly como fuente informativa de
Andrew Gilligan, Susan Watts y Gavin
Hewitt, a partir de un nombre propuesto
confidencialmente por el Gobierno, de tal
modo que la BBC no desvelase la fuente,
sino tan slo la confirmase.28
Una mirada sobre las conclusiones del
Juez Hutton
Las conclusiones finales del Juez Brian
Hutton en su Informe ponen de manifiesto
la dificultad de ofrecer un juicio moral cierto
sobre algunos de los puntos clave del caso.
La oposicin entre el contenido de las
declaraciones de las partes implicadas junto
con la imposibilidad de definir la verdad o

231

232

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


falsedad de dichas declaraciones, reconduce
nuevamente el debate tico al terreno de las
interpretaciones personales y la obligada
asuncin de todas ellas como ciertas, de lo
cual resulta complicado deducir conclusiones
objetivas desde el punto de vista tico y/o
deontolgico. Por desgracia para el anlisis
riguroso de los acontecimientos, la confianza/
desconfianza en los poderes establecidos,
llmense Gobierno, medios de comunicacin,
protagonistas de la historia, o profesionales
de las instituciones implicadas, configuran un
mapa ms que borroso a la hora de trazar
una idea segura en el mbito de la
responsabilidad de las acciones.
Desde una perspectiva positiva del asunto,
no cabe ninguna duda, y en ningn momento
se plantea en el Informe Hutton, en torno
a la frrea defensa ejercida por la BBC, sus
directivos y profesionales, con respecto a la
proteccin del anonimato de las fuentes.
Dicha actitud, acorde con los principios ms
bsicos y universales del periodismo
profesional, resulta especialmente valiente
cuando la revelacin de esas fuentes se exige
desde un estamento tan poderoso como es
el Gobierno de la nacin, y muestra la
preocupacin de los Gobernantes del medio
por mantener la independencia que
tradicionalmente le ha caracterizado.
En esta misma tendencia, y al margen del
tratamiento informativo del hecho, la difusin
de informaciones que afectan de forma grave
a la honorabilidad y al fair play de ese
Gobierno, constituye una muestra rotunda del
deseo del medio de preservar su libertad de
actuacin y suministrar a los ciudadanos una
informacin lo ms completa e imparcial
posible.
Sin embargo, precisamente por versar
dichas informaciones acerca de asuntos que
comprometen gravemente la credibilidad de
un Gobierno, se hace imprescindible extremar
el cuidado en cuanto al contenido a difundir
y al modo de su tratamiento informativo.
Como expone el Juez Hutton en sus
conclusiones finales,
la comunicacin por los medios de
informacin () de asuntos de inters
pblico e importancia es una parte
vital de la vida de una sociedad
democrtica. Sin embargo, el derecho

a comunicar tal informacin est


sujeto al requisito (que existe para el
beneficio
de
una
sociedad
democrtica) que las acusaciones
falsas sobre hechos que menoscaben
la integridad de terceros, incluidos los
polticos, no deberan ser realizadas
por los medios. () Los directivos
de su medio deberan asegurarse de
que existe un sistema por el que sus
editores consideren cuidadosamente el
texto de la noticia y si es correcto,
bajo toda circunstancia, difundirlo o
publicarlo.29
Con frecuencia, la celeridad del trabajo
de informar, especialmente en medios como
la radio y la televisin, que se rigen por una
frecuencia informativa mayor, conduce a la
no revisin de todas las crnicas y piezas
elaboradas por los periodistas y a la
improvisacin urgente de su tratamiento. No
obstante, y como manifiesta el Informe, los
asuntos de especial importancia, dada la
trascendencia de su contenido, exigen una
reflexin serena previa y una revisin
concienzuda de fondo y forma.
En el caso que nos ocupa, adems, se
da la circunstancia de que la entrevista
realizada por Andrew Gilligan a David Kelly
tuvo lugar el 22 de mayo de 2003, mientras
que la difusin de su contenido se produjo
el da 29, es decir, una semana despus, lo
que comporta un plazo de tiempo ms que
suficiente para estudiar el asunto y decidir
la forma ms rigurosa de afrontarlo. A ello
se suma que no existen indicios claros de
que el periodista acudiera a otras fuentes
informativas para contrastar los datos que
posteriormente ofrecera, lo que, a pesar de
no estar prohibido por la propia BBC, no
constituye una prctica profesional
aconsejable, y menos an si, como en este
caso, se tiene en cuenta el carcter de su
contenido y sus seguras repercusiones.
El Informe Hutton mantiene una lnea
equilibrada en sus planteamientos a la hora
de dirimir responsabilidades, sin realizar una
crtica mordaz y destructiva de las acciones
de la BBC y sus periodistas, pero intentado
tejer un razonamiento prudente y cabal a la
hora de mostrar los fallos en su actuacin:
la imprecisin en el lenguaje empleado por

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Andrew Gilligan, la falta de un control
editorial serio sobre sus crnicas y la falta
de iniciativa de los directivos del medio para
abrir una investigacin interna urgente y
profunda sobre lo sucedido.
El Juez Hutton es claro al respecto:
La direccin de la BBC fall al no
investigar apropiadamente las quejas
del Gobierno sobre la falsedad de la
crnica de las 6.07 de la maana ().
La direccin de la BBC fall al no
hacer un examen del cuaderno de
notas de Andrew Gilligan en torno a
su conversacin con David Kelly, para
ver si apoyaban las afirmaciones que
realiz en su intervencin de las 6.07.
Cuando la direccin de la BBC revis
las notas despus del 27 de junio fall
a la hora de apreciar que no apoyaban
totalmente las afirmaciones ms serias
().30
Sin embargo, los evidentes errores
cometidos por la BBC no pueden equivaler
a una vinculacin intrnseca del medio con
la responsabilidad del suicidio del doctor
David Kelly, conexin sta que en ningn
momento propone el Informe. Antes bien,
la actitud constante del mismo fue ocultar
la identidad de su fuente, que no fue revelada
por la institucin pblica hasta dos das

despus de su muerte. Al respecto, el Juez


entiende que su puesta en conocimiento
pblico por parte del Gobierno no respondi
a ninguna estrategia, sino a la presin de otros
medios de comunicacin, en vas de averiguar
dicha identidad, a la posibilidad de que esa
presin se trasladara por error a otros
funcionarios civiles y, como resultado, a la
imposibilidad prctica de mantener el nombre
en secreto.31
Parece, pues, evidente concluir que
existen pocas certezas en torno a las
responsabilidades morales del caso y a la
resolucin de sus conflictos ticos. Sin
embargo, el Informe Hutton ha contribuido
positivamente a alertar a los medios de
comunicacin sobre la ligereza de algunas
de sus prcticas periodsticas y, tambin, ha
puesto de manifiesto los intentos de un
Gobierno por presionar al propio medio
pblico. Ms all de todo ello, en un texto
complejo y del que pueden extraerse casi
infinitas cuestiones, queda en su pgina final
la reflexin del siquiatra de Keith Hawton,
profesor en la Oxford University, quien
preguntado por las razones que pudieron
llevar al cientfico al suicidio respondi: ()
Pienso que siendo un hombre tan reservado,
creo que era una anatema para l sentirse
expuesto, sabe, pblico en este sentido. En
cierto sentido, creo que l lo percibi como
haberse desacreditado pblicamente.32

233

234

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


_______________________________
1
rea de Comunicacin Audiovisual y
Publicidad. Universidad de Extremadura.
Investigacin realizada durante la estancia
como Academic Visitor en el Center for SocioLegal Studies de la University of Oxford, con la
financiacin de la Consejera de Educacin,
Ciencia y Tecnologa de la Junta de Extremadura.
2
Cfr. Carta del Honorable Lord Falconer de
Thoroton, en nombre del Departamento de Asuntos
Constitucionales del Gobierno britnico, de 24 de
julio de 2003, a Lord Hutton; en http://www.thehutton-inquiry.org.uk/content/faq.htm.
3
El 22 de julio de 2003 el diario The Guardian
public una encuesta realizada el viernes y sbado
siguientes a la muerte de David Kelly, en la que
se reflej que la credibilidad del Primer Ministro
Tony Blair haba descendido 12 puntos a raz de
los ltimos acontecimientos; adems, la distancia
electoral entre el Partido Laborista y el Partido
Conservador se haba reducido a 2 puntos (36%
y 34% de apoyo electoral, respectivamente); el
25 de agosto de 2003 el diario Sunday Telegraph
publicaba otra encuesta en la que el 58% de los
votantes de Tony Blair reconoca confiar menos
en l que antes de que se produjeran estos
acontencimientos. Cfr. Hemerotecas digitales de
The Guardian, http://www.guardian.co.uk y
Sunday Telegraph, http://www.telegraph.co.uk.
4
As a result of the intelligence we judge
that Iraq has: () military plans for the use of
chemical and biological weapons, including against
its own Shia population. Some of theses weapons
are deployable within 45 minutes of an order to
use them. Cfr. Lord HUTTON, Report of the
Inquiry into the circumstances surrounding the
death of Dr. David Kelly, 28 de enero de 2004,
copia en http://www.the-hutton-inquiry.org.uk/
content/faq.htm, p. 7.
5
First, there are clear rules about seeking
approval for media interviews and other contacts
which must be followed in all cases (). Unless
there are very good reasons otherwise,
communications staff should be present during
interviews. Ibdem, p. 9.
6
mistake to put in A Campbell seeing
something in there NB single source but
not corroborated sounded good. Ibdem, p.
11.
7
20030522 kelly 22.5.03 transformed wk
before pub to make it sexier the classic was the
45 mins. Mst thngs inndossier wre dbl sc but that
was single-source one source said it took 4 minutes
to set up a missile assembly, that was
misinterpreted most people in intel werent happy
with it, beause it didnt refect the consider view
they were putting forward Campbell (). Ibdem,
p. 155.

8
Andrew Gilligan is a journalist that I know
and have met. (). My discussions have been
entirely technical and factual and although the 45
minute deployment issue has obviously been
raised I have always given the honest answer that
I do not know what it refers to and that I am
not familiar with an Iraqi weapons system that
it matches. (). The issue of the 45 minutes arose
in terms of the threat (aerial versus land launch)
and I stated that I did not know what it refers
to (which I do not). He asked why it should be
in the dossier and I replied probably for impact.
He raised the issue of Alistair Campbell and since
I was not involved in the process (not stated by
me) I was unable to comment. Ibdem, p. 25
y 26.
9
What this person says, is that a week before
the publication date of the dossier, it was acttualy
rather erm, a bland production. It didnt the, the
draft preparaed for Mr. Blair by the Intelligence
Agencies actually didn`t say very much more than
was public knowledge already and erm, Downing
Street, our source says ordered a week before
publication, ordered it to be sexed up, to be made
more exciting and ordered more facts to be er,
to be discovered. (). Well, erm, our source says
that the dossier, as it was finally published, made
the Intelligence Services unhappy, erm, because
to quote erm the source he said, there was
basically, that there was, there was, there was
unhapinness because it didnt reflect the considered
view they were putting forward, thats a quote
from our source and essentially, erm, the forty
five minute point, er, was, was probably the most
important thing that was added. Erm, and the
reason it hadnt been in the original draft was
that it was, it was only erm, it only came from
one source and most of other claims were from
two (). Ibdem, p. 12.
10
His judgment, some spin from Number Ten
did come into play. Ibdem, p. 16. El trmino
ingles spin ha sido traducido por manipulacin/
manipulador, atendiendo al significado que consta
en el English Dictionary de Collins, edicin de
1995: Spin: if someone puts a certain spin on
an event or situation, they interpret it and try to
present it in a particular way.
11
() It was a statement that was made and
it just go out of all proportion (). They were
desperate for information they were pushing
hard for information which could be released
that was one that popped up and it was seized
on and it was unfortunate that it was which
is why there is the argument between the
intelligence services and cabinet office/number ten
(). Ibdem, p. 17
12
() All I can say is the Number Ten press
office. I`ve never met Alastair Campbell so I

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


can`tBut I think Alastair Campbell is
synonymous with that press office because he`s
responsible for it. Ibdem, p. 18.
13
Now we now, we can be pretty sure now
that that claim was actually wrong. Because if
they could deploy within that short time we`d have
found the weapons by now () Em, now, you
know, what I thought to be honest was that that
eh, that claim was wrong in good faith. Em, but
er, what my intelligence service source says is
that em essentially they were always suspicious
about this claim, they did not want it to appear
in the document, they did not put it in the original
draft (). Ibdem, p. 14.
14
I asked him how this transformation
happened. The answer was a single word
Campbell. What? Campbell made it up?No, it
was real information. But it was included against
our wishes because it wasn`t reliable. Ibdem,
p. 20.
15
The description of that meeting in small
part matches my interaction with him especially
my personal evalutaion of Iraq`s capability but
the overall character is quite different. I can only
conclude three things. Gilligan has considerably
embellished my meeting with him; he has met
with other individuals who truly were intimately
associated with the dossier; or he has assembled
comments from both multiple direct and indirect
sources for his articles (). I have never made
a claim as to the timing of when any part of the
dossier was included. I have never acted as a
conduit to release or leak information. I have never
discussed classified information with anyone other
than those cleared so to do (). With hindsight
I of course deeply regret talking to Andrew
Gilligan even though I am convinced that I am
not his primary source of information. Ibdem,
26-27.
16
Testimonios del Dr. Nicholas Hunt, Dr.
Alexander Allan, Dr. Roy Green, profesor Keith
Hawton y el polica Constable Page. Ibdem, p.
85 a 104.
17
Ibdem, pp. 25 a 50.
18
Gavin Hewitt afirm que David Kelly, al
ser preguntado sobre este punto, declar: La
manipulacin del N 10 de Downing Street entr
en juego (N 10 spin came into play); las notas
de Susan Watts sobre su primera conversacin con
Kelly mecionan: Veo algo de A Campbell en ello
(A Campbell seeing something in there); la
grabacin de su segunda charla recoge las
siguientes palabras de Kelly: Habl con Gavin
Hewitt ayer me llam a Nueva York, as que
l debe haber apuntado lo que le dije porque
le habra dicho exactamente lo mismo que a Usted
(I mean I did talk to Gavin Hewitt yesterday
he phoned me in New York, so he may have

picked up on what I said because I would have


said exactly the same as I said to you); ante lo
que Watts contest: S, as que en principio l
habra decidido no nombrar a Alastair Campbell,
sino asignar el hecho al N 10 (Yes, so he
presumably decided not ton ame Alastair Campbell
himself but just to label this as Number 10),
y Kelly contesta:s, s (yep, yep), y reitera:
Todo lo que puedo decir es la Oficina de Prensa
del N 10 Creo que Alastair Campbell es
sinnimo de esa Oficina de Prensa pues es su
responsable (All I can say is the Number Ten
press office I think Alastair Campbell is
synonymous with that press office because he`s
responsable for ti); en las notas de su
conversacin con Kelly, Andrew Gilligan, incluye
la palabra Campbell; en el sumario que envo
al programa Today el 28 de mayo sobre la
informacin que posea, se reproduce en forma
de pregunta y respuesta: Cmo ocurri esta
transformacin? Campbell (So how did this
transformation happen? Campbell). Sin embargo,
en una segunda versin de las notas tomadas,
encontrada en el ordenador de Andrew Gilligan,
no se menciona la palabra Campbell y ni siquiera
se menciona un posible responsable de la
modificacin del dossier. Ibdem, pp. 11, 15, 16,
17, 18 y 155-159.
19
Ibdem, pp. 7-10.
20
I went to see a couple of people. I saw
the well, I will call them senior contacts in
Government; and I asked them about this. ()
And neither of them would confirm or deny.
Ibdem, p. 192.
21
Ibdem, pp. 25-27.
22
Fue uno de los oficiales de prensa de
Downing Street quien escuch la crnica de
Gilligan a las 6.07 de la maana en el programa
Today, y tras hablar con el Jefe de Prensa del
Primer Ministro, hizo pblica una declaracin a
las 7.15 en la que afirmaba: Estas alegaciones
no son ciertas, ni una sola palabra del dossier no
fue por completo trabajo de nuestras agencias de
inteligencia. La sugerencia de que el Nmero 10
o cualquier otra persona presionara para modificar
el documento es completamente falsa (These
allegations are untrue, not one word of the dossier
was not entirely the work of the intelligence
agencies. The sugestin that any pressure was put
on the intelligence services by Number Ten or
anyone else to change the document are (sic)
entirley false). Ibdem, p. 175.
23
Cartas y emails del 29 de mayo, 26 de junio
y 5 de julio, desde Downing Street a la BBC.
Ibdem, pp. 175 y ss.
24
Ibdem, pp. 194-195.
25
Programmes should be reluctant to rely
on a single source. Cfr. BBC, Producers

235

236

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Guidelines, Decency Standards, en http://
www.bbc.co.uk, 2004 y en el Informe Hutton, p.
186.
26
Actually the Government probable knew
that the forty five minute figure was wrong, even
before it decided to put in in. En cuanto a las
declaraciones de Gilligan ante el Juez: It was
not sufficiently supported. It did not have no
support. David Kelly did not say it in terms ().
He said it was wrong. He said it was included
against our wishes. Ibdem, pp. 164-165.
27
Governors` initial view was that the
Producers` Guidelines on single sources were clear
and there was sufficient evidence that due
consideration had been applied before the report
was broadcast.
Some Governors were less sure about whether
the BBC had acted in line with the Guidelines
in relation to consulting Number 10 prior to and
following broadcast of the story. Indeed, there was
a view that the BBC had been nave to broadcast
this allegation without expecting a powerful
reaction and therefore should have been more
careful in his consultations with Government.
Ibdem, pp. 184-185.
28
Carta de Geoffrey Hoon, Secretario de
Estado de Defensa, a Gavyn Davies, Presidente
del Consejo de Gobernantes de la BBC, de 8 de
julio: Ver que no hemos nombrado al oficial
del Ministerio de Defensa que ha salido a la luz.
Sin embargo, estaramos preparados para decir su
nombre a Usted de manera confidencial, bajo el
acuerdo de que inmediatamente usted confirmara
o negara que es la fuente del Sr. Gilligan ().
Respuesta de Gavyn Davies a Geoffrey Hoon, del
mismo 8 de julio:
He de decirle que la oferta de su carta parece
un intento de forzar a los Servicios Informativos
de la BBC a revelar el nombre o nombres de su/
s fuente/s (). Usted reconocer que es un
principio de buen periodismo el que las fuentes
no sean nunca reveladas, con independencia de
lo fuerte que sea la presin. Textos en ingls:
You will see that we have not named the oficial
within the MOD who has come forward. We
would, however, be prepared to disclose his name
to you in confidence, on the basis that you would
then immediately confirm or deny that this is

indeed Mr. Gilligan`s source(); I have to say


that the offer in your letter seems to be an attempt
to force the BBC News Division to reveal the
name or names of the source (s) (). Your will
recognise that is a cardinal principle of good
journalism that sources should never be revelead,
no matter how intense the pressure may be ().
Ibdem, pp. 47-48.
29
The communication by the media of
information (including information obtained by
investigative reporters) on matters of public
interest and importance is a vital part of life in
a democratic society. However the right to
communicate such information is subject to
qualification (which itself exists for the benefit
of a democratic society) that false accusations of
fact impugning the integrity of others, including
politicians, should not be made by the media.
Where a reporter is intending to broadcast or
publish information impugning the integrity of
others the management of his broadcasting
company or newspaper should ensure that a system
is in place whereby his editor or editors give
careful consideration to the wording of the report
and to whether it is right in all the circumstances
to broadcast or publish it. Ibdem, p. 322.
30
The BBC management was at fault in the
following respects in failing to investigate properly
the Government`s complaints that the report in
the 6.07 am broadcast was false that the
Government probably knew that the 45 minutes
claim was wrong even before it decided to put
it in the dossier. The BBC management failed ()
to make an examination of Mr. Gilligan`s notes
on his personal organiser of his meeting with Dr.
Kelly to see if they supported the allegations which
he made in his broadcast at 6.07 am. When the
BBC management did look at Mr. Gilligans notes
after 27 june it failed to appreciate that the notes
did not fully support the most serious allegations
which he had reported in the 6.07 am broadcast
(). Ibdem, p. 322.
31
Ibdem, p. 324.
32
Well, he talked a lot about it; and I think
that being such a private man, I think this was
anathema to him to be exposed, you know, publicly
in this way. In a sense, I think he would have seen
it as being publicly disgraced. Ibdem, p. 325.

237

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

O problema da tica na comunicao pblica da cincia


e da tecnologia: uma proposta de manual deontolgico
Marcelo Sabbatini1

Divulgao cientfica: ponto de encontro


de saberes
Dentro dos amplos processos que configuram a disseminao e difuso do conhecimento cientfico, cada vez mais se reconhece o valor da chamada divulgao cientfica como canal comunicativo que possibilite a participao da sociedade em seu
sentido mais amplo no desenvolvimento
cientfico-tecngico, este ltimo cada vez
mais importante para o funcionamento das
sociedades modernas e democrticas.
Explicando a cultura e o pensamento
tcnico, fora do quadro de ensino oficial e
no tendo como objetivo formar especialistas (Calvo Hernando, 1992), a divulgao cientfica assume uma de suas principais formas no jornalismo cientfico, que nasce de
uma especializao informativa de massa que
pretende divulgar a cincia e a tecnologia
dirigindo-se ao pblico geral, oferecendo um
servio sociedade muito similar ao desempenhado pelas instncias educativas.
Segundo Nelkin (1995), um dos principais problemas do jornalismo cientfico na
atualidade a grande dependncia do pblico em relao aos meios de comunicao para
obter informao atualizada sobre cincia e
tecnologia; o nico que muitas pessoas sabem
sobre este tema o que vem na imprensa,
em confrontao com experincias educativas
do passado ou de sua experincia direta.
Como conseqncia, tambm se poderia dizer
que se produz uma luta pelo controle sobre
a informao, sobre os signos e imagens
mediadas, valores e vises transmitidos ao
pblico atravs dos meios de comunicao.
Na dinmica de interao entre o mundo
da cincia e da tecnologia e os meios de
comunicao surgem atritos. Os cientistas
identificam a impreciso, o sensacionalismo,
a introduo de vieses e o estmulo de atitudes
anticientficas como principais dificuldades
da divulgao cientfica (Nelkin, 1995). A este

trato injustificado se acrescentam reclamaes de banalidade, de cobertura insuficiente, de simplificao e de espetaculosidade


(Calder, 1998). J Caldas (1998) aponta a
questo do imediatismo dos meios como fonte
freqente de atrito; outros riscos mais seriam
a trivialidade, a demagogia, a pressa e a
confuso conceitual entre resultados de
experimentos cientficos e resultados reais.
Cabe notar que a confuso e o sensacionalismo, to presentes no jornalismo, derivam
da prtica jornalstica da rapidez, resultando
em pouco tempo para investigar e de se
realizar uma anlise profunda e independente dos fatos. Enquanto isso, os jornalistas,
culpam s fontes de informao por proporcionar informao inadequada, alm de
caracterizar aos peritos cientficos como
incomunicativos, frios, e incompreensveis
(Peters, 1999).
Nesta problemtica dinmica, reclama-se
cada vez mais a figura da terceira pessoa,
o divulgador cientfico, um professional
especializado que conhea tanto as caractersticas intrnsecas da cincia e da tecnologia
quanto s prticas profissionais do jornalismo e da comunicao, como forma de estabelecer uma ponte entre mundos to distintos e auxiliar nas relaes de colaborao
entre uma comunidade e outra.
De forma que a divulgao cientfica no
uma soma de discursos, ou seja, a soma
de cincia e jornalismo, mas sim uma articulao especfica com efeitos particulares.
(Orlandi, 2001). Rene, assim, as condies
de jornalista, cientista e divulgador. A de
cientista, pela necessidade de compreender
o tema do assunto, para que possa expliclo. A de jornalista pelo trabalho de seleo
da notcia, leitura e seleo de fontes para
determinao de que feitos produzidos no
campo cientfico merecem ser notificados,
levando em conta que tal escolha deve utilizar
critrios como a transcendncia futura da
pesquisa e a capacidade de despertar curio-

238

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


sidade. A de divulgador, pelo objetivo de
situar a cincia dentro do contexto geral da
civilizao, e tentando superar a contradio
entre um sistema de ideias claras que atende
a normas lgicas e outro de ideias vagas
margem da lgica (Julve, 1999).
tica dos jornalistas e tica dos cientistas
Alm das diferenas entre ambas comunidades profissionais no que se refere
concepo do que notcia e de como deve
ser realizada a comunicao com o pblico,
tambm se pode observar uma diferena com
relao ao ethos prprios de cientistas e
jornalistas e que tem por conseqncia repercusses importantes, na forma de barreiras a superar na atividade divulgativa
(Epstein, 1998). Assim, o ethos dos cientistas, se considerarmos as idias da sociologia
clssica da cincia expostas principalmente
por Merton (1973), estaria composto basicamente por quatro imperativos institucionais,
que refletiriam e condicionariam as normas
e valores da comunidade cientfica: o
universalismo, o comunalismo, o ceticismo
e o desinteresse organizado. Embora na
prtica os imperativos do Merton se possam
considerar utpicos, se aceitarmos essa concepo por um instante damo-nos conta de
que no existe comparao possvel entre os
imperativos mertonianos e o conjunto de
valores ticos e profissionais do jornalismo.
Portanto, a relao entre a cincia e os meios
de comunicao pode derivar em problemas
ticos, j que cada uma utiliza escalas de
valores distintas.
Os princpios da conduta tica do jornalismo se centram na busca da objetividade,
no sentido de cobrir vrios aspectos de um
tema a partir de um ponto de vista neutro
e sem a incluso de comentrios de opinio;
na busca da preciso, evitando distorcer fatos
e com apoio em fontes confiveis de informao; na busca do valor informativo da
notcia em quanto a critrios de interesse para
o pblico e adequao temporria. Outras
questes ticas do jornalismo so a manuteno da privacidade das fontes, a adeso
a critrios de responsabilidade social informando sobre temas de interesse social pelo
bem da sociedade e a liberdade de publicao sem temor censura.

Por sua vez, a tica da cincia se apoia


na honestidade, no sentido de evitar a fraude
cientfica e na precauo de evitar enganos;
na liberdade intelectual, em busca de novas
ideias ou de crtica de outras; na abertura
de compartilhar dados e mtodos, de disseminar a produo e de estar aberto a crticas;
no princpio do crdito, com o reconhecimento dos esforos alheios e de evitar o
plgio; na responsabilidade social no sentido de observar as conseqncias da investigao cientfica para o entorno (Resnik,
1998).
As bodas entre jornalismo e cincia, com
um maior prestgio social da cincia, mas
aumentando tambm o abismo entre peritos
e o pblico no especialista, devido ao
domnio de tcnicas e conhecimentos cada
vez mais complexos, originaram esforos de
adotar a objetividade cientfica prtica do
jornalismo. Neste sentido, prevalecia a viso
da cincia como uma base apoltica para a
poltica pblica, um modelo de
racionalidade, com realizaes situadas por
em cima de interesses e de presses e neste
sentido o jornalismo se props a abordar
o ideal da neutralidade e da reportagem
ausente de vieses, balanado pontos de vista
diversos, apresentando os lados justamente
e mantendo uma distino clara entre a
reportagem de notcias e a opinio editorial
(Nelkin, 1995).
Entretanto, esta aproximao supe uma
contradio, pois a objetividade atravs do
balano de opinies no tem sentido na
epistemologia cientfica, onde a verificao
experimental o critrio de verificao da
realidade. Resumidamente, em jornalismo, as
provas se obtm atravs da busca de mltiplas fontes de informao para alcanar o
critrio jornalstico de objetividade, enquanto que em cincia, no se necessitam mais
fontes de informao, mas sim, provas rigorosas. Dste princpio, resulta que nos meios
de comunicao so dedicados o mesmo
espao cincia marginal que opinies bem
estabelecidas dentro da comunidade cientfica, proporcionando autoridade a pessoas que
carecem das habilidades e do conhecimento
para opinar informadamente em um debate
cientfico (Stocking, 1999).
Como ltima advertncia, os cdigos
deontolgicos jornalsticos tradicionais no

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


lidam com valores sociais ou culturais, pois
suas afirmaes sobre liberdade de expresso, alcance da verdade e objetividade se do
em um contexto dado por certo. Por outro
lado, observa-se que os valores ticos e
profissionais no podem ser separados do
ambiente cultural circundante. Em um mundo cada vez mais globalizado podem surgir
conflitos ticos na divulgao cientfica,
devido a conflitos do entendimento do que
cincia ou de que medida a prtica jornalstica deve estar comprometida com o
desenvolvimento econmico ou ecologicamente sustentvel, segundo estas concepes
variem em vrios pases (Lewenstein, 1997).
tica e tecnocincia
Nas ltimas dcadas do sculo XX,
emerge a tecnocincia, entendida como a
fuso de investigao cientfica e de inovao tecnolgica para gerar uma cincia
puramente utilitria e instrumental. Produzse na atualidade ento, uma tenso entre a
investigao ps-acadmica dominada por
critrios tecnocrticos, dependente de financiamento pblico e privado e com enfoque
em capacidades instrumentais e a desvalorizao das normas e valores acadmicos
tradicionais (Ziman, 2002). Este novo panorama da cincia afeta a comunicao cientfica na medida em que se observam sigilo
da informao cientfica, em troca da exclusividade de aplicao ou de obteno de
patentes, com a violao de um dos princpios fundamentais da cincia que o
intercmbio livre de ideias. A situao,
entretanto de dois sentidos, pois ao mesmo
tempo em que se observa a restrio ao acesso
ao conhecimento, por um lado, tambm se
realiza a promoo de informaes que seriam
favorveis a estes grandes interesses, em um
tipo de interferncia que deriva em uma
dissoluo entre o marketing e a cincia2
(Bueno, 2000a). Frente emergncia desta
tecnocincia, demanda-se tambm uma nova
postura do jornalismo cientfico frente
complexa rede de interesses e compromissos
que circundam cincia e a tecnologia,
principalmente atravs do resgate do carter
crtico-pedaggico do jornalismo cientfico
(Bueno, 2001).

Entre os grandes temas que afetam a


prtica jornalstica em especial a difuso do
processo da cincia e a tecnologia, podemos
destacar a converso da informao e
tecnologia em capitais, entendidas como
mercadorias, sujeitas a sistemas de controle
com vistas a garantir privilgios. Dentro deste
cenrio, operam as estratgias de relaes
pblicas das grandes empresas, a politizao
e atribuio de ideologia a temas cientficos
e tecnolgicos e algumas vezes os meios de
comunicao pela falta de preparo ou ingenuidade atuaram como porta-vozes de interesses polticos econmicos e comerciais
(Bueno, 2001). medida em que a informao cientfica assume um valor econmico,
tambm se pode questionar a atitude tica
de jornalistas cientficos, que ao possurem
informao privilegiada e capacidade de gerar
grandes expectativas na populao, poderiam tirar proveito econmico de acordos
editoriais (Revuelta, 1998).
Falhas da divulgao cientfica
A este cenrio da cincia e da tecnologia
dominado por interesses de grandes repercusses econmicas ou polticas, tambm
temos que somar s fontes de problemas
ticos da divulgao cientfica algumas
deficincias observadas em sua prtica. Desta
forma, a informao desqualificada, com a
acelerao das notcias em detrimento da
preciso; com a preciso afetada pela incompetncia no apuro dos fatos ou maximizada
intencionalmente pelos proprietrios e patrocinadores, com o objetivo de manipulao
da opinio pblica.
Tambm se observa a convivncia no
pacfica entre a cincia e outros saberes, como
a religio e crenas alternativas, originando
uma disputa entre o conhecimento cientfico
e pseudocientfico, este ltimo na forma de
explicaes fantasiosas ou de uma atitude
francamente contrria cincia (Bueno,
2000b). Assim, a integridade jornalstica se
v balanada quando a mdia dedica o mesmo
espao cincia que aos temas
pseudocientficos, alternativos e esotricos,
dando credibilidade aos mesmos por meio de
uma linguagem sensacionalista e acrtica e
no marcando claramente a distino entre

239

240

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


aquele conhecimento que provem claramente
de uma base cientfica e outros tipos de
saberes (Sabbatini, 1997).
Porm, um dos principais problemas se
d em funo da orientao do jornalismo
em retratar resultados alcanados, mesmo que
sejam contraditrios com outras informao
publicadas anteriormente, em outras palavras
pela falta de compromisso do jornalismo
cientfico com a contextualizao dos resultados no momento de sua publicao
(Christofoletti, 2001). A falta de contexto se
reflete, por exemplo, na ausncia de preocupao por contrastar distintos pontos de
vista e de chocar teorias com o objetivo
de alcanar uma viso global do assunto. Ao
tratar a informao cientfica atravs do
prisma da curiosidade, do exotismo, da
superficialidade, do sensacionalismo, do
bizarrismo, j no h critrio de distino
entre a importncia real e a repercusso dos
avanos cientficos noticiados.
Nesta problemtica de discursos contrrios, esquece-se o dever de informar, sentido pedaggico do jornalismo, de auxiliar
o leitor na compreenso dos fatos, como
resultado de que o leitor j no possui critrios
do que realmente vlido e do que deve ser
assimilado. Frente a esta situao Pratico
(1998) defende o esforo de interpretar a
cincia relacionando-a com os problemas e
com o mundo real. Tentando compreender
suas linhas de desenvolvimento, suas direes
potenciais, a fora e os interesses que a
condiciona, seu significado frente a seus
resultados e seu impacto sobre a sociedade.
A prtica da divulgao cientfica tambm se v afetada pela interferncia das fontes
de informao, observando-se uma certa
comodidade do jornalista cientfico, ao
basear-se somente nos comunicados de
imprensa, os chamados press releases que
muitas revistas cientficas internacionais
adotaram para buscar seu espao dentro do
cenrio da comunicao cientfica e competir pela ateno dos meios massivos. Convertidas em agncias de notcias, as revistas
cientficas proporcionam aos meios a interpretao dos resultados cientficos, proporcionando os ganchos para tornar a informao atrativa e interpretando-a segundo um
contexto de valores. Por outro lado, um dos
perigos desta ttica que as revistas cien-

tficas se enviesem em direo queles trabalhos que melhor se adaptarem s necessidades dos meios de comunicao mais do
que por seus critrios cientficos (Ribas,
1998). Alm disso, a tendncia em depender
de comunicados de imprensa, comunicados
de conferncias e outros tipos de informao
empacotada e pr-selecionada reduz as
possibilidades de investigao ctica, alm
de resultar na adoo da linguagem e contedo prprias do emissor da informao,
criando uma relao de dependncia e
vulnerabilidade (Dunwoody, 1999).
As questes acima mencionadas entram
em jogo principalmente na cobertura de
controvrsias cientficas, que por outro lado,
so as que despertam maior interesse no
pblico e na mdia, justamente devido aos
possveis impactos econmicos ou sociais. Os
fatores que podem influenciar a cobertura das
questes controversas so as rotinas de trabalho dos meios de comunicao e as demandas organizacionais como a presso dos
anunciantes, critrios derivados da propriedade dos meios e a dissoluo das barreiras
entre os aspectos editoriais e de negcio
(Stocking, 1999). Por ltimo, na cobertura
de controvrsias, uma possvel falha da
divulgao a manipulao dos textos
jornalsticos, buscando concluses em temas
nos quais a prpria cincia ainda no pde
proporcionar um veredicto (Revuelta, 1998).
Outro tipo de informao cientfica frequentemente sujeita a problemas ticos a
informao em sade, que est relacionada
com o conceito de deciso bem-informada3,
por exemplo, saber quando procurar um
profissional, que hbitos saudveis e que
hbitos nocivos abandonar, concordar com
determinado tratamento mdico e seguir
fielmente as recomendaes mdicas. Os
perigos da informao cientfica inadequada
so particularmente insidiosos nas cincias
da vida j que afetam aos desafios da vida
e da morte, da natureza e da artificialidade,
do normal e do patolgico, ainda que tambm seja importante naquelas disciplinas
cientficas dedicada a analisar as sociedades
e suas culturas, onde certas afirmaes podem
ter derivaes polticas, econmicas e sociais (Ahrweiler, 1995).
Ao ser considerada uma modalidade
especfica da divulgao cientfica e

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


tecnolgica, a comunicao em sade tambm sofre das falncias mencionadas anteriormente. Assim, atravs da divulgao
displicente baseada nos press releases se
chega a uma situao em que a divulgao
cientfica assume um papel publicitrio, por
exemplo de remdios milagrosos lanados por
grandes laboratrios. Muitas vezes esto
ausentes as prticas de contestar os resultados anunciados ou de contrastao com outros
medicamentos e tratamentos existentes, ou
mesmo sobrepondo a medicalizao sobre a
preveno. O tom publicitrio se d na forma
de adjetivizao e na no-incorporao de
avaliaes de especialistas ou de alertar para
possveis restries. Esta, portanto, seria uma
forma de promover os medicamentos de uso
controlado, cuja propaganda proibida nos
meios de comunicao massivos, proporcionando ademais um carter avaliador ao estar
situada em veculo de prestgio e disfarada
de informao cientfica (Bueno, 2000a).
Em relao com a descontextualizao do
saber cientfico, no campo da sade tambm
observa-se uma simplificao excessiva das
mensagens, ao mesmo tempo em que os
textos dedicados cincia e tecnologia, e
particularmente medicina e sade, aumentaram em nmero nos meios de comunicao. Ou segundo a expresso de Vladimir de
Semir (2002), a bulimia comunicativa se
uniu com a anorexia informacional.
Finalmente, a informao em medicina e
sade ao estar relacionada com questes to
fundamentais para o ser humano exige respeito e tato. Assim, ao abordar os resultados
de pesquisa, os jornalistas deveriam fazerse uma pergunta hipottica, imaginar uma
pessoa prxima ou ser querido que fosse
afetado pela divulgao do tema em questo
e de como esta pessoa se sentiria em relao
com a forma, caracterizao e apresentao
da reportagem 4 (Social Issues Research
Centre, 2001).
Mapa dos conflitos ticos da divulgao
cientfica
Uma vez identificada a situao geral do
problema tico da divulgao cientfica, com
os ethos distintos da comunidade cientfica
e dos profissionais da comunicao por um
lado, de certas prticas questionveis adotadas

pelo jornalismo cientfico muitas vezes


condicionada pelos interesses econmicos e
polticos da tecnocincia por outro, resta-nos
identificar com maior preciso aquelas situaes onde se podem produzir conflitos
ticos. Esta preocupao tica se faz patente
dada o objetivo da divulgao cientfica de
avanar e proteger os valres humanos, promovendo o dilogo pblico sobre os benefcios e riscos da cincia, e do fato que
conhecimento poder (Rademakers, 1991).
As rodas de imprensa convocadas por
cientistas se informam resultados antes de que
estes sejam confirmados pela comunidade
cientfica. Esta modalidade de comunicao
pblica se pode utilizar para estabelecer uma
prioridade, saltando os filtros de reviso e indo
contra as normas cientficas aceitas. Por outro
lado, a divulgao dos resultados pode ter
conseqncias sociais importantes, pelo qual
se faz necessrio divulgar o quanto antes. J
nos congressos cientficos, a apresentao de
trabalhos cientficos adota um carter preliminar, para obteno de feedback e no como
estudo conclusivo. Neste caso surge o dilema
entre o direito do jornalista a receber informao e do princpio de abertura da cincia
e o direito de proteger investigaes preliminares e responsabilidades (Resnik, 1998).
J as entrevistas proporcionam um campo fecundo para o incumprimento da tica
jornalstica, com citaes errneas ou fora
de contexto, um dos principais motivos pelos
quais determinados pesquisadores demonstram averso aos meios de comunicao. Por
outro lado, os cientistas tambm deveriam
esforar-se para facilitar este processo, explicando detalhadamente sua pesquisa com
o objetivo de reduzir as possibilidades de erro
por parte dos jornalistas.
Outras tticas claramente antiticas por
ferirem o princpio da objetividade e da
imparcialidade, geralmente utilizadas por
grupos de presso ou por charlates, envolvem tcnicas de propaganda estudadas pela
psicologia e que tm como objetivo despertar determinadas reaes no pblico-alvos.
Exemplos de estas tcnicas seriam os apelos
autoridade, o uso de exemplos vvidos, o
uso de argumentos de distrao e de confuso, os argumentos ad-hominen e a utilizao categrica de determinados termos
frente a outros (Lees-Haley, 1997).

241

242

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


A utilizao de estatsticas e falcias
lgicas tambm pode enganar os profissionais dos meios de comunicao. Associado
a esta j bastante conhecida (Huff, 1954) est
a interpretao errnea das correlaes, dos
erros associados amostragem e a outros
conceitos bsicos da estatstica que impossibilitam a interpretao correta da informao cientfica. Mais do que isso, a incerteza
associada a qualquer investigao cientfica,
no contexto da notcia, geralmente se transforma em uma verdade absoluta.
Outro problema tico, mais sutil, porm
no menos presente em tempos de engenharia gentica e biotecnologia, quando os
meios de comunicao tratam das questes
ticas da cincia. Neste sentido, em temas
to polmicos como os citados, a imprensa
pode antes mesmo que tratar dos conceitos
cientficos e tcnicos, abordar possveis
questes de tica cientfica relacionadas com
pressupostos morais e religiosos. Mais do que
isso, a mdia retrataria antes que nada uma
antitica cientfica, fazendo uma divulgao do terror, ao centrar-se em hipotticas
e futuras conseqncias negativas da aplicao desta cincia questionada, muitas vezes
nem sequer factveis desde o ponto de vista
prtico (Costa & Diniz, 2000).
Concluses
A questo da tica da divulgao cientfica, ainda que escassamente reconhecida
nos meios jornalsticos, consiste hoje um

problema fundamental na circulao do


conhecimento cientfico. Para a superao
destes problemas, a formao especializada
de divulgadores cientficos, a colaborao
entre jornalistas e cientistas, e o cultivo do
cepticismo frente as fontes de informao so
algumas das propostas feitas pelos especialistas para afrontar este quadro. Por outro
lado, tambm consideramos necessrio que
a formao se complementara na atividade
profissional com manuais de tica especficas a esta forma de jornalismo.
Um manual com estas caractersticas deveria apresentar: 1) uma reviso sobre os
principais temas relacionados com a tica da
divulgao cientfica, como suporte terico e
2) uma relao de estudos de caso, nos quais
a tica da divulgao se confronta com a tica
cientfica ou com a tica social. Acreditamos
que esta seo imprescindvel, para mostrar
em situaes prticas e de carter real os grandes
dilemas que podem surgir na comunicao
cientfica, mas tambm de como atuar. Em este
trabalho, esperamos haver traado as linhas
gerais destas duas grandes reas.
Concluindo, pensar sobre a noo da
verdade o que ela , o que representa, como
pode ser buscada, como deve ser explicitada
fundamental para se construir um jornalismo comprometido com o seu pblico,
interessado na evoluo de uma sociedade
que busca respostas para suas questes e
consciente de seu papel nesta trajetria de
construo e reconstruo histrica
(Christofoletti, 2001).

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografia
Ahrweiler, H. Una tica para la
Comunicacin Cientfica. Quark. Ciencia,
Medicina, Comunicacin y Cultura, n. 1,
1995.
Bueno, W. d. C. A Cobertura de Sade
na Mdia Brasileira: Sintomas de uma Doena Anunciada. III Conferncia Brasileira
de Comunicao e Sade Comsade, 2000
(a).
Bueno, W. d. C. Os Novos Desafios do
Jornalismo Cientfico. VII Congresso
Iberoamericano de Jornalismo Cientfico,
2000 (b).
Bueno, W. d. C. Jornalismo Cientfico:
T Tudo Dominado?. Mdi@a Forum,
2001.
(febrero).<http://
w w w. j o r n a l i s m o c i e n t i f i c o . c o m . b r /
artigojornacientificowbuenodominado.htm>.
Bueno, W. d. C. Comunicao Para a
Sude: Uma Reviso Crtica, (s.d).
Caldas, G. Jornalistas e Cientistas: Uma
Relaao de Parceria. Observatrio da Imprensa, n. 49, 1998.
Calder, N. Los Cientficos Reciben de
la Prensa el Trato que Merecen. Quark.
Ciencia, Medicina, Comunicacin y Cultura,
n. 13, 1998.
Calvo Hernando, M. Periodismo Cientfico. Madrid: Paraninfo, 1992.
Castiel, L. D. (2003). Insegurana, tica
e Comunicao em Sade Pblica. Revista
Sade Pblica, 37(2), 161-167.
Christofoletti, R. Jornalismo, Verdade e
tica: Divulgao Cientfica e Confuso
Informativa. Revista Cincia da Informao,
Vol. III, n. 2, 2001.
Costa, S. I. F., & Diniz, D. Mdia,
Clonagem e Biotica. Cadernos de Sade
Pblica, v. 16, n. 1, 2000, p. 155-162. <http:/
/www.scielo.br/pdf/csp/v16n1/1574.pdf>.
de Semir, V. Introduccin. tica de la
Comunicacin Mdica. Barcelona: Fundaci
Vctor Grfols i Lucas, 2002.
Dunwoody, S. Scientists, Journalists and
The Meaning of Uncertainty. S. M. Friedman,
S. Dunwoody, & C. L. Rogers (eds.),
Communicating Uncertainty : Media
Coverage of New and Controversial Science.
Mahwah: Lawrence Erlbaum Associates,
1999, pp. 59-80.

Epstein, I. Some Differences Between


Guiding Principles (Ethos) of Journalists and
Scientists. IAMCR Conference, 1998.
Huff, D. How to lie with statistics. New
York: W. W. & Norton, 1954.
Julve, E. Periodismo Cientfico Y Tcnico. Rasgos que lo Definen y Fiabilidad de
la Noticia. VI Congreso Iberoamericano de
Periodismo Especializado y Tcnico (CIPET),
1999.
Lewenstein, B. V. International
Perspective on Science Communication
Ethics. Frontiers. The Interdisciplinary
Journal of Studies Abroad, III (Fall), 1997.
Merton, R. Reconocimiento y Excelencia:
Ambigedades Instructivas. La Sociologa de
la Ciencia .Vol. 2. Madrid: Alianza, 1973.
Nelkin, D. Selling Science. How the Press
Covers Science and Technology. New York:
W. H. Freeman and Company, 1995.
Orlandi, E. P. Divulgao Cientfica e
Efeito Leitor: Uma Poltica Social Urbana.
E. Guimares (Org.), Produo e circulao
do conhecimento. Estado mdia e sociedade
(Vol. 1). Campinas: Pontes Editores, 2001.
Peters, P. H. The Interaction of Journalists
and Scientific Experts. Cooperation and
Conflict Between Two Professional Cultures.
E. Scanlon (Ed.), Communicating Science
(Vol. 1a). London: Routledge - Open
University, 1999.
Pratico, F. (1998). Los Malentendidos de
la Divulgacin Cientfica. Quark. Ciencia,
Medicina, Comunicacin y Cultura, (11).
Rademakers, L(1991). Discovering a
Code of Ethics for Science Hournalism.
Program for Ethics and Education in
Community PEEC Conference.
Resnik, D. Problemas y Dilemas ticos
en la Interaccin entre Ciencia y Medios de
Comunicacin. Quark. Ciencia, Medicina,
Comunicacin y Cultura, n. 13, 1998.
Revuelta, G. The New York Times Cura
el Cncer. Quark. Ciencia, Medicina,
Comunicacin y Cultura, n. 12, 1998.
Ribas, C. La Influencia de los Press
Releases, Segn el Color del Cristal con que
se Mire. Quark. Ciencia, Medicina,
Comunicacin y Cultura, n. 10, 1998.
Sabbatini, R.M.E. Cincia e Integridade
Jornalstica. Correio Popular, 17/10/1997.
Sabbatini, R.M.E. Informao e Sade.
Correio Popular, 11/03/2000.

243

244

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Social Issues Research Centre.
Guidelines on Science and Health
Communication. Royal Society - Royal
Institution of Great Britain, 2001.
Stocking, H. S. How Journalists Deal With
Scientific Uncertainty. S. M. Friedman, S.
Dunwoody, & C. L. Rogers (eds.),
Communicating Uncertainty: Media Coverage
of New and Controversial Science. Mahwah:
Lawrence Erlbaum Associates, 1999, pp. 23-42.
Ziman, J. Science and Civil Society.
Congreso Ciencia Antel el Pblico.
Salamanca: Ediciones Universidad de
Salamanca, 2002.

_______________________________
1

Instituto Universitrio de Estudos da


Cincia e da Tecnologia Universidade de
Salamanca.

2
Exemplificado contundentemente pela
indstria do tabaco e de sua estratgia de
desacreditar estudos cientficos que alertam
para os perigos do fumo e por outro lado
de financiar pesquisas cientficas cujo
objetivo seria colocar em dvida as pesquisas j aceitadas e alimentar controvrsias
cientficas.
3
Segundo Sabbatini (2000), nomundo
complexo da medicina de hoje, e do carter
falvel dos seus profissionais (que no so
perfeitos), imprescindvel que as pessoas
participem nas decises mdicas sobre sua
prpria sade.
4
Um exemplo seria uma notcia publicada
pela agncia Reuters Health sobre a
sndrome da mo alheia, utilizando como
gancho de ateno a comparao com
filmes de horror e utilizando inclusive a
palavra monstro no ttulo.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

La necesidad de una publicidad responsable:


Los conflictos tico-jurdicos del discurso publicitario audiovisual
M Dolores Prieto del Pino1

Introduccin
Consideramos que este momento es el
ms oportuno para iniciar una profunda
reflexin y debate - no slo en la sociedad
espaola, sino tambin en el entorno de la
sociedad global en la que nos encontramos
- sobre la ineludible e inexcusable necesidad
de que los sistemas de comunicacin pblica
respeten, en sus diversas actividades
profesionales, los cdigos deontolgico y
ticos necesarios e imprescindibles para
ofrecer de una manera inequvoca la
informacin que nuestra sociedad demanda
y que ha de ser - a nuestro entenderescrupulosa y rigurosamente veraz.
Esta necesidad se ha evidenciado
claramente -as lo creemos - despus de los
ltimos hechos acaecidos en Madrid el pasado
mes de marzo con ocasin del atentado
terrorista ms importante ocurrido en Espaa,
y de los resultados de las elecciones generales
que se produjeron inmediatamente despus.
Estos resultados - sorprendentes e inesperados
- sin duda estuvieron en alguna medida
condicionados por el comportamiento
escasamente escrupuloso de algunos medios
de comunicacin y de sus profesionales en
su comportamiento, que no aplicaron en el
desempeo de su actividad profesional el
ms mnimo rigor de veracidad y respeto a
los acontecimientos producidos, y difundieron
y manipularon -con toda intencionalidad - una
informacin incompleta y distorsionada de
determinados hechos reales.
No pretendemos poner en duda la
legitimidad del voto de los ciudadanos que
legtimamente se decantaron por una u otra
opcin poltica, sino de cmo la manipulacin
de la informacin por parte de algunos mass
media, su difusin a travs ellos, as cmo
la propagacin de un rumor de intento de
golpe de estado por parte del partido en el
Gobierno, a travs de diversos instrumentos
tecnolgicos de comunicacin y originado en

dichos medios masivos de comunicacin, han


adulterado - en alguna medida - los resultados
de estas elecciones que se presuman limpias
y democrticas, como haba venido
sucediendo en Espaa desde hace ms de un
cuarto de siglo.
Entendemos, que en esta ocasin se han
podido vulnerar los ms elementales
principios no solamente ticos - por parte de
los profesionales - sino tambin los
deontolgicos que - defendemos - deben
prevalecer en toda actuacin empresarial, sea
cual fuere su actividad y el servicio que presta
a la sociedad, precisamente por la repercusin
y la influencia social que ejercen, tal y como
se ha manifestado en la sorprendente
orientacin del voto de los ciudadanos el
pasado da 14 de marzo.
Fue en la jornada de reflexin del da
anterior cuando determinados medios de
comunicacin,
especialmente
los
pertenecientes al Grupo Prisa, entendemos
que, vulnerando intencionadamente la Ley
Electoral2, manipularon, distorsionaron y se
inventaron informacin y rumores que
pusieron en circulacin a travs de sus
diferentes soportes mediticos con la
intencionalidad de influir en los votantes al
desprestigiar al gobierno y de esta manera
tratar de deslegitimarlo. Sin embargo,
denunciados los hechos constitutivos de
delito, por parte del Partido Popular, ante la
Junta Electoral Central, es - cuando menos
extrao- que sta los remitiera a los Fiscales
Jefes de los Tribunales de Justicia para que
estos a su vez los hicieran llegar a los jueces
de guardia. Y adems, llega el fiscal del
Tribunal Superior de Justicia de Catalua,
Jos Mara Mena, y dice que la investigacin
de los sucesos del 13 de marzo es
inoportuna.3 En relacin con estos hechos,
es interesante conocer la argumentacin
vertida en un editorial de El Mundo4 que nos
parece interesante en sus planteamientos y
de gran objetividad.

245

246

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Este conjunto de acontecimientos y el
inmoral comportamiento de algunos medios
de comunicacin de masas espaoles y de
profesionales de la comunicacin, nos ha
inducido ha modificar el inicio de nuestra
comunicacin para comenzarla a partir de este
enfoque: La necesidad de un sistema de
comunicacin pblica que aplique con respeto
los cdigos deontolgicos y ticos en la
actividad que ejerce, por la enorme
importancia e influencia que tiene en la
sociedad; como se ha podido comprobar al
ser capaces de modificar los comportamientos
y las conductas de los votantes hacia sus
intereses partidistas.
Sin embargo, esta manipulacin meditica
no es un rasgo identificativo de la sociedad
actual,
sino
que
viene
siendo
sistemticamente estudiada desde hace ms
de dos dcadas por numerosos tericos,
especialmente por los que dedican su
investigacin a la disciplina de la Ecologa
de la Comunicacin preocupados - en
palabras de Benito por el uso y abuso de los medios
de comunicacin, a su manipulacin
por parte del poder poltico y el poder
econmico, a su sintona o falta de
sintona con los problemas y
necesidades individuales y sociales,
que, en nuestra poca, siempre tienen
que ver con recortes de la justicia en
el uso de las libertades o con la
participacin desequilibrada en el
bienestar general5.
A partir de aqu, volvemos
a
cuestionarnos - nuevamente - el excesivo
poder que ostentan los medios de
comunicacin y cmo, apoyndose en ese
poder, ejercen su actividad amparados por la
escasa oposicin de la opinin pblica
espaola6. Y no creemos exagerar al decir
escasa, porque - en esta ocasin - en realidad
podramos decir nula; de hecho qu
repercusin social ha tenido el conocimiento
de la manipulacin, la desinformacin y la
intoxicacin informativa a la que hemos
estado sometidos los espaoles en la jornada
de reflexin? Y an despus? Pocas han sido
las voces que se han alzado claramente contra
esa actitud inmoral y prepotente de esos

medios y profesionales de la comunicacin


y de la informacin, alguna otra, slo la ha
puesto en entredicho. Sin embargo, ha sido
mayoritario el silencio; por lo que nos
preguntamos si los ciudadanos han hecho
odos sordos, estn mayoritariamente de
acuerdo con esas prcticas que a nosotros nos
parecen reprobables, no se han informado de
lo sucedido o no quieren comprometerse en
la manifestacin explcita de su opinin. Una
de las escasas que se ha manifestado en
defensa. de la necesidad de la verdad ha sido
la de Fernando G. Urbaneja, que se ha
expresado al respecto manifestando que Lo
que queda claro es que en estas sociedades
tan mediticas, donde los SMS sustituyen a
los peridicos y donde el factor multiplicador
es geomtrico, decir la verdad y parecerlo
es condicin necesaria, imprescindible7. En
trminos semejantes se expresaban das atrs
algunos periodistas de prestigio como Manuel
Martn Ferrn8, Jaime Campmany9 o Federico
Jimnez Losantos10, por ejemplo.
Desde aqu es desde donde queremos
comenzar para ofrecer una perspectiva de la
actuacin de la comunicacin pblica en
nuestra sociedad actual. Partiendo del uso que
hacemos los espaoles de los medios de
comunicacin y del conjunto de los
contenidos mediticos a los que
constantemente nos exponemos - voluntaria
o involuntariamente -, pretendemos exponer
una aproximacin lo ms rigurosa posible de
esta perspectiva.
As, nuestra propuesta parte de la
necesidad - claramente subrayada en los
prrafos anteriores - de abordar un
planteamiento y anlisis sobre los aspectos
ticos y deontolgicos desde una de las
formas de comunicacin pblica que mayor
presencia tiene en nuestra realidad cotidiana,
la actividad publicitaria espaola actual, en
relacin con los mensajes comerciales
difundidos por los medios de comunicacin,
prestando especial atencin a los spots
publicitarios.
La presencia de la Publicidad en el entorno
meditico espaol
Este tipo de contenidos audiovisuales en el escenario televisivo espaol- se evala
como el ms numeroso y con un gran

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


potencial de influencia sobre algunos
segmentos sociales relevantes y especialmente
ms fciles de manipular e igualmente ms
fcilmente vulnerables (la infancia y juventud,
la mujer o los ancianos y los discapacitados,
por ejemplo) que, o son utilizados
frecuentemente como recursos en los propios
mensajes publicitarios o forman parte de un
colectivo audiencia de importancia, al que
se lesiona repetidamente en sus derechos,
tanto personales como colectivos, en una
manifiesta trasgresin en el cumplimiento de
los principios consagrados y recogidos
expresamente en los fundamentos legales,
deontolgicos y ticos de la normativa
espaola.
Precisamente por ello, la actividad de los
medios de comunicacin en Espaa - al igual
que el resto de los pases de nuestro entorno,
est
regulada
jurdica,
tica
y
deontolgicamente para prevenir y evitar
cualquier exceso o abuso y garantizar a los
ciudadanos esos derechos y la satisfaccin
de sus necesidades de acceso a la informacin
y a los contenidos generales de los medios
de comunicacin pblica.
Reflexin que vamos a realizar a travs
del anlisis de diferentes campaas
publicitarias actuales, con las que vamos a
exponer cmo anunciantes, agencias
publicitarias y medios de comunicacin, para
alcanzar los niveles ptimos de rentabilidad
y eficacia econmica, en numerosas ocasiones
vulneran - tica o deontolgicamente - los
derechos de la audiencia con propuestas
publicitarias que no respetan las reglas
fundamentales de la prctica comunicativa,
y con las que pretenden alcanzar la notoriedad
de sus mensajes, no a travs de una accin
creativa y responsable, novedosa y original,
sino recurriendo a la exageracin, al engao,
a prcticas xenfobas, incitacin a la violencia
-verbal o no verbal y psicolgica- al
escndalo, e, incluso, llegando a introducir
violencia en el propio mensaje publicitario;
as como la sobreabundancia de espacios
comerciales en relacin con el resto de
contenidos de las parrillas de las cadenas de
televisin.
Desgraciadamente, prcticas de esta
naturaleza son bastante habituales en nuestro
entorno cotidiano y aunque en algunas
ocasiones no se hayan sobrepasado la

legalidad, si se han visto conculcados valores


sociales implcitamente establecidos,
respetados y legitimados por consenso en la
sociedad.
Se puede pensar que esto sucede por la
enorme cantidad de productos existentes en
el mercado, prcticamente iguales o con
escasas diferencias en su composicin,
caractersticas, usos, etc., conduciendo a los
anunciantes y a las agencias a exigir y realizar
discursos comerciales carentes de los mnimos
valores o principios ticos travs de los cuales
se consiga atraer la mxima atencin del
consumidor. De esta forma, la competencia
en el mercado entre los productos y servicios
ofertados trasciende a la comunicacin
pblica de carcter comercial en la que los
mensajes difundidos por los medios de
comunicacin pblica - de los productos o
servicios que se publicitan - posibilitan una
diferenciacin simblica ms eficaz e
impactante, influyendo ms profunda y
fcilmente en el posicionamiento del
producto o servicio en la mente del
consumidor y favoreciendo los cambios de
tendencia en sus comportamientos de compra.
Observamos as, que un factor
tremendamente condicionante en la actividad
de los mass.media es el econmico, dado que
en la sociedad actual se manifiesta
claramente un entorno meditico
extraordinariamente competitivo, en el que
los intereses econmicos de stos prevalecen
claramente frente a las necesidades e intereses
de la audiencia, en abierta oposicin a la
propia naturaleza y funcin misma de los
medios, que se entienden como un servicio
pblico.
Esta prctica extraordinariamente
mercantilizada de los medios en el desarrollo
de sus actividades comunicativas, ha sido
reiteradamente cuestionada y denunciada por
prestigiosos investigadores que, como
Echeverra, entienden que en la nueva forma
de organizacin social que disfrutamos,
derivada del extraordinario desarrollo
tecnolgico que se viene produciendo, se
ha generado una nueva forma econmica en
la que la audiencia de los medios de
comunicacin social, es convertida en un
producto comercial que stos venden a los
anunciantes para asegurar su viabilidad
econmica11.

247

248

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Este predominio del inters econmico
sobre la funcin social de los medios en Espaa
-especialmente la televisin- se potencia, sobre
todo, como consecuencia del modelo de
televisin establecido, en el que compiten y
conviven dos formas de hacer televisin.
Hablamos de las cadenas de titularidad pblica
y de las cadenas de titularidad privada, ya sean
en abierto o con abonados. En ambos casos,
la fuente primordial de financiacin proviene
de la inversin publicitaria. Pero, a diferencia
de las pblicas, las privadas por su propia
naturaleza defienden el objetivo de alcanzar
la mxima rentabilidad econmica por medio
de su prcticamente nico medio de
financiacin: la publicidad; entre otras causas
porque no les est permitido alcanzar los
niveles de endeudamiento que disfrutan las de
titularidad pblica, que, adems de la
publicidad, obtienen ingresos importantes
provenientes de los Presupuestos Generales de
Estado o de los respectivos gobiernos
autonmicos.
Por ello, entre estos dos modelos de hacer
televisin se viene librando desde hace aos
una permanente guerra para incrementar su
nivel de contenidos publicitarios y asegurar
la rentabilidad econmica de su actividad.
Esta lucha que mantienen, parece haberse
agravado en los ltimos aos, basta observar
y analizar los niveles de saturacin
publicitaria existentes en nuestras cadenas de
televisin. Siempre parece imposible que se
puedan rebasar, pero la realidad nos muestra,
ao tras ao, todo lo contrario.
En las conclusiones del informe <AIMIC
Marcas> presentado en el XX Seminario de
TV de la Asociacin Espaola de Estudios
de Mercado, Marketing y Opinin (Aedemo),
se manifestaba cmo el consumo publicitario
en Espaa es ms alto que en el resto de
Europa12. En la misma direccin, segn el
II Estudio Internacional del Observatorio AEA
de la Publicidad, Espaa, por detrs de
Portugal y Alemania es el tercer pas europeo
que emite ms publicidad en televisin13.
Quizs en el presente ao alcancemos el
dudoso honor de estar en el primer puesto
de ese ranking, puesto que, segn el Estudio
de la Calidad de los Medios 2003 - elaborado
por Grupo Consultores - la televisin ser
el medio de comunicacin que registrar un
mayor crecimiento de publicidad en 200414.

Otro Informe significativo del ruido


publicitario que satura nuestras televisiones,
proviene de la consultora Media Planning en
el que refleja la cantidad de horas de emisin
de publicidad en las cadenas de televisin
espaolas. Ms de 100.000 horas en 2003.
Tambin seala que el tiempo de publicidad
contratado en televisin, en este mismo ao,
aument un 17% respecto al 2002; as
mismo, todas las cadenas emitieron ms
anuncios. Por ejemplo, La 2 y Antena 3
emitieron un diez por ciento; en TVE1 y
Telecinco un nueve, mientras que a Canal
+ le adjudican un 7 por ciento15. Dado el
elevado porcentaje de contenidos comerciales,
no es infrecuente que alguna cadena sea
multada por exceso de publicidad. Por
ejemplo, Telecinco ha disfrutado de ese
dudoso honor cuando la Sala de lo
Contencioso-Administrativo del Tribunal
Supremo confirm la imposicin de una
sancin de 60.100 euros, debido al
incumplimiento de los lmites de emisin de
espacios publicitarios16.
Es una realidad la recuperacin de la
actividad publicitaria despus de un
preocupante periodo de recesin. De hecho,
las estimaciones para el presente ao, prevn
que los anunciantes inviertan un 4,7% ms
en el conjunto de los medios. En la prensa
diaria esa previsin se espera sea de un 2,3%
ms de incremento, superando la recesin
publicitaria que ha sufrido durante tres aos.
En relacin con las cadenas de televisin,
la tendencia parece ser que las dos cadenas
de Televisin Espaola y Antena 3 acaparan
hasta el 83% de la inversin.17.
Los tcnicos de Infoadex, reafirman esta
tendencia global de crecimiento en 2004,
teniendo en cuenta que contamos con
importantes acontecimientos que acapararn
de forma extraordinaria la atencin de los
espaoles (la boda real, los juegos olmpicos
y la Eurocopa de Portugal), y se incrementar,
en general, el consumo de los medios,
especialmente los audiovisuales18.
La necesidad
responsable

de

una

publicidad

Por todo lo que acabamos de exponer,


fcilmente se puede deducir la extraordinaria
trascendencia que la publicidad tiene en

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


nuestra sociedad, por su enorme capacidad de
influencia, no slo en el entorno social, sino
especialmente en el econmico, al ser - la
publicidad - uno de los principales motores
de la economa capitalista que nos caracteriza.
Esta realidad, manifiesta la ineludible
necesidad social de proteger sus derechos
fundamentales, tanto en su conjunto como
en los individuales de los ciudadanos, de
prcticas y acciones tanto de carcter ilegal
como de aquellas que, an estando dentro
de la ley, socialmente sean moral o ticamente
rechazables por carecer de los mnimos
valores o principios socialmente deseables.
Para ello, y dada la dificultad a la hora de
cubrir todos los aspectos ticos o normativos,
se hace necesaria la tica publicitaria a travs
de la autorregulacin.
En la normativa legal espaola, contamos
con la Ley General de la Publicidad del ao
1988, que regula la actividad publicitaria
permitiendo determinar cuales son las
conductas y prcticas que se ajustan o no
a derecho. Sin embargo, en la actividad
publicitaria es difcil en numerosas ocasiones
delimitar cuales de estas conductas
corresponden a acciones ilcitas o no, y ante
esa dificultad anunciante poco o nada
escrupulosos intentan bordear o esquivar la
ley. Por ello, dice Aznar,
es muy recomendable la existencia
de otras formas de exigir correccin
que complementen al ordenamiento
jurdico... pero en una sociedad abierta
y plural como la nuestra, hay muchas
cuestiones que no pueden ser
reguladas por el derecho y que sin
embargo tienen una dimensin tica
destacada, que en ocasiones daan la
imagen de la publicidad y provocan
malestar social. En estos casos, los
mecanismos de autorregulacin estn
en mejores condiciones de abordar
estas cuestiones. Por su parte, algunos
rasgos especficos de la publicidad
acentan ms si cabe estas
limitaciones del derecho y hacen
necesaria la labor autorreguladora19.
De esta forma, siguiendo nuevamente a
Aznar, se pueden establecer criterios a travs
de los cuales se puede diferenciar una

publicidad responsable de otra que carece de


valores ticos o que vulnera la legalidad.
Para velar por el respeto y cuidado de
los valores ticos, la Asociacin de
Autocontrol de la Publicidad viene realizando
desde 1996 las funciones de autocontrol
publicitario que han permitido resolver, sin
necesidad de tener que recurrir a los
Tribunales Ordinarios de Justicia aquellas
reclamaciones que le han sido remitidas, bien
entre competidores, de asociaciones, de
consumidores o de colectivos de ellos, etc.20
Dado el elevadsimo nivel de contenidos
publicitarios en el conjunto de los medios
de comunicacin, el anunciante encuentra
graves dificultades para rentabilizar
satisfactoriamente su elevada inversin
publicitaria y conseguir - al mismo tiempo
- alcanzar los niveles ptimos de eficacia.
En este contexto de extrema competencia, los
anunciantes tratan de hacer llegar al pblico
- saturado de mensajes - sus propuestas
publicitarias, algunas de las cuales no respetan
las normas bsicas de la comunicacin y
amparndose en una de las premisas del
mensaje publicitario - la notoriedad - en
numerosas ocasiones la creatividad
desarrollada en ellos se asienta en aspectos
ilegales o carentes de los mnimos valores
ticos o morales.
Es en estas situaciones cuando se produce
una publicidad engaosa, denigratoria,
sexista, xenfoba, violenta, apologtica,
engaosa, ilcita o escandalosa, que perjudica
abiertamente a la prctica publicitaria en su
conjunto, aunque la mayora respeta la
normativa legal que controla su actividad.
Estas prcticas contrarias a la legalidad,
perjudican claramente al conjunto de la
publicidad, puesto que en la actualidad el
consumidor al estar ms preparado, mejor
informado, tambin es ms exigente con la
publicidad que recibe.
Los anunciantes y profesionales que
demandan y realizan este tipo de publicidad,
lo hacen amparndose en las libertades
existentes en las sociedades democrticas a
las que pertenecen, justificando as cualquier
tipo de exceso que beneficie sus objetivos.
Esta forma de publicidad anti-tica incluye
en sus mensajes publicitarios variados
recursos creativos que, en sus distintos modos
de expresin y en sus componentes estticos,

249

250

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


traspasan la frontera de los principios ticos
ms elementales de la sociedad. Dada la
sensibilizacin social en temas tan
importantes como la discriminacin sexual
o racial, la infancia, la mujer, la violencia,
etc., el uso y el abuso de estos recursos

temticos, o su exageracin o
tergiversacin, aviva una gran inquietud
y polmica en los diferentes segmentos
sociales y el consiguiente rechazo al
sentirse agredida en sus principios y valores
ms importantes.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografa
Agejas, Jos ngel y Serrano, Francisco,
(coords.), / tica de la Comunicacin y de
la Informacin/, Madrid, Ariel, 2002.
Aznar, Hugo y Cataln, M, / Cdigos
ticos de publicidad y marketing/, Madrid,
Ariel Comunicacin, 2000.
Benito, ngel, / La invencin de la
actualidad/, Mxico, Fondo Cultura
Econmica, 1995.
Benito, ngel, / Ecologa de la
Comunicacin/, Madrid, Eudema, 1989.
Echevarra, Javier, / Telpolis,/
Barcelona, Destino, 2000.
Galdn, Gabriel, / Desinformacin,
mtodos, aspectos y soluciones/, Pamplona,
Eunsa, 1994
Leyes Polticas del Estado, / Madrid,
Cvitas, 1999.
Prez Ruz, M.ngel, / Fundamentos de
las estructuras de la publicidad/, Madrid,
Sntesis, 1996.
Russell, J.T. y Lane, W.R, / Kleppner
publicidad/, London, Prentice Hall, 1994.
Yepes Storck, Ricardo, / Las claves del
consumismo/, Madrid, MC, 1989.
Pginas web
Aznar, Hugo, / Publicidad y tica: La
va
de
la
autorregulacin/,
www.adlatina.com/pages/investigaciones
www.aap.es
Fuentes Hemerogrfcas
ABC
El Mundo
20 Minutos

_______________________________
1
Universidad Europea de Madrid (Espaa).
2
Entendemos que se ha podido vulnerar la
Ley Orgnica Rgimen Electoral General en sus
artculos 141 a y b, 144, 146 a, 147 y 148. Leyes
Polticas del Estado, Cvitas, Madrid, 1999,
pp.558-560.
3
J. Campmany, / La <manifestacin de los
mviles>/, ABC, 26 de marzo del 2004, p.7.
4
El Fiscal y las concentraciones/, El Mundo,
26 de marzo del 2004, p.3.
5
. Benito, / Ecologa de la comunicacin
de masas/, Eudema, Madrid, 1989, p.15
6
Sin embargo, es preciso sealar que existen
en Espaa diversas instituciones que estn
realizando una gran labor de investigacin de los
efectos que se pueden derivar de un uso y consumo
incorrecto de los medios de comunicacin, en este
sentido destacar: Consejo Audiovisual de Catalua,
Asociacin de Radioyentes y Telespectadores,
Asociacin de Autocontrol de la Publicidad,
Confederacin Espaola de Amas de Casa,
Asociacin de Consumidores y Usuarios o la
Asociacin de Usuarios de la Comunicacin.
7
20 Minutos, /19 de marzo del 2004, p.8.
8
M. M. Ferrn, / El ataque de los Emilios,
ABC, 18 de marzo 2004, p. 6.
9
J. Campmany, / Lanzadas y plumazos/, ABC,
18 de marzo 004, p.7.
10
F. Jimnez Losantos, / Real Obligacin/,
El Mundo, 19 de marzo 2004, p.4.
11
J. Echeverra, / Telpolis /, Destino,
Barcelona, 2000, pp.11 y 63-81.
12
Publicidad, / ABC, 6 de febrero del 2004.
13
Televisin, / ABC, 3 de octubre del 2003.
14
El Mundo, / 6 de febrero del 2004, p.61.
15
Publicidad, / ABC, 11 de enero del 2004,
p.100.
16
El Mundo, / 25 de marzo del 2003.
17
M. Casanueva y A. Fernndez , /Informe,
El Mundo, 4 de febrero del 2004.
18
E.V,/ ABC, 27 de febrero del 2004, p. 53.
19
Hugo Aznar, / Publicidad y tica: la va
de la autorregulacin/ http://www.adlatina.com/
pages/ investigacines 4 de marzo del 2002.
20
Toda la informacin y estadsticas sobre la
actividad desarrollada por la Asociacin se puede
encontrar en su pgina web: http://www.aap.es.

251

252

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

A sociedade da comunicao ou o Mito da Mudana:


implicaes ticas
Maria Gabriela Gama1

Num mundo determinado por uma economia voltil, cada vez mais marcado pela
internacionalizao dos mercados, onde so
exigidas tomadas rpidas de deciso e as estratgias se regem por avanos e recuos, as
Novas Tecnologias, acelerando todos os
processos de deciso, so instrumentos de
poder, desempenhando um papel totalizador
no mundo de hoje, o que no deixa de ser
uma forma de dominao. Funcionando como
uma mquina, o mercado rege-se pelo imperativo tecnolgico.
Petrificado perante a acelerao da
mundializao e o triunfo do mercado, o
Homem vive um tempo de transformao que
afecta tudo o que faz. empurrado para uma
ordem global, sem saber muito bem para onde
vai, mas cujos efeitos se sentem desde logo.
Vivemos um tempo em que a
mediatizao dos acontecimentos ocupa um
espao primordial. Um tempo que acentua,
cada vez mais, a rapidez, o imediatismo e
o fugaz.
A vida de todos os dias o ftil que
a nossa existncia paradoxo que se faz de
uma forma catica. Vamo-nos empurrando,
consumindo, num tempo desvitalizado e
descoordenado.
Vivemos um tempo embriagado pelo faitdivers, pelo aumento desenfreado do consumo, pela alienao do mundo que ideologicamente constri um outro, pela dimenso
tecnolgica que se impe como controlo
totalitrio do sistema, onde o Homem ,
agora, o prprio objecto dos mecanismos
desse novo sistema.
Herbert Marcuse salienta:
Encontramo-nos de novo perante um
dos aspectos mais perturbadores da
civilizao industrial avanada: o
carcter racional da sua irracionalidade. A sua produtividade e eficincia, a sua capacidade de incrementar
e difundir as comodidades, de con-

verter o suprfluo em necessrio, a


destruio em construo, o grau em
que esta civilizao transforma o
mundo-objecto em extenso da mente
e o corpo do Homem, torna-se sujeito
da noo de alienao2.
Desta forma, surge o Homem
unidimensional de que nos fala Marcuse,
numa sociedade onde a razo cientficotecnolgica direccionada para o consumo cada
vez mais desenfreado impera. O Homem
produtor desta sociedade , simultaneamente, o seu objecto; a mquina desejante de
que nos fala Deleuze na obraO Anti-dipo:
desfeita a unidade estrutural da
mquina, deposta a unidade pessoal
e especfica do ser vivo, a mquina
e o desejo aparecem directamente
ligados, a mquina introduz-se no
desejo, a mquina desejante e o
desejo, maquinado3.
O Homem, transformado em mquina de
consumo, tambm controlado e programado tornando-se num sujeito alienado da
mquina desejante de uma sociedade de
consumo onde predominam comportamentos
padronizados, uniformizados, caractersticos
das sociedades industriais avanadas.
O Homem, sob a aparncia de um bemestar social, no mais do que um sujeito
perdido num mundo de coisas, onde ele
prprio se coisifica.
A cincia e a tcnica deram origem a
novos mitos na sociedade de consumo. Este
modelo de sociedade preconiza uma dupla
perspectiva orientada quer para o aumento
da produo quer para o consumo.
Baudrillard, no livro A Sociedade de
Consumo, afirma:
Vivemos a era dos objectos e existimos segundo o seu ritmo e em

253

254

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


conformidade com a sua sucesso
permanente e vemo-los nascer, produzir-se e morrer, ao passo que em
civilizaes anteriores eram os objectos, instrumentos ou monumentos que
sobreviviam s geraes humanas4.
Sob a aparncia de um bem-estar social
e de um aumento de consumo, para os quais
imprescindvel o desenvolvimento cientfico-tecnolgico, impe-se o controlo totalitrio do sistema, onde o Homem agora
o prprio objecto dos mecanismos desse
mesmo sistema.
Essa vontade demirgica que leva a negar
a humanidade do homem, a coisific-lo,
a consequncia da vontade de domnio da
tcnica.
Quando o sujeito se deixa de assumir na
sua dimenso crtica torna-se na mquina
desejante de uma sociedade direccionada
para o consumo, olhando o Homem como
um mero objecto entre outros objectos, onde
o mesmo se v e rev nos outros como coisas,
cujos comportamentos so estereotipados,
unidimensionais.
A par da sociedade de consumo,
deparamo-nos com uma sociedade de comunicao generalizada que revolucionou e
continua a revolucionar o nosso tempo. As
Novas Tecnologias desenvolveram um campo de aplicao to vertiginoso que o Homem nunca equacionou.
Para um homem do sculo passado, o
ignorado comearia, decididamente, a partir
dos limites do lugar que habitava e o mundo
reduzir-se-ia a uns tantos quilmetros que
teria possibilidade de percorrer ao longo da
sua existncia. Esses quilmetros correspondem hoje a muito menos. De facto, as novas
tecnologias provocaram a superao progressivo das fronteiras, o estreitamento das distncias; o nosso mundo tornou-se assim um
mundo limitado de fronteiras espcio-temporais cada vez mais comprimidas.
Simultaneamente, anuncia-se o nascimento de uma nova sociedade onde a questo
da interaco social tambm afectada, uma
vez que esses sistemas so eles prprios
lugares de interaco do indivduo.
No devemos adoptar uma perspectiva
saudosista, negando todos os benefcios que
as Novas Tecnologias nos proporcionam,

diabolizando a tcnica e entrando num discurso anti-tecnolgico. Devemos sim apelar


reflexo, o que supe um olhar crtico para
l da mquina. Se delegarmos nas mquinas
as actividades puramente instrumentais, ao
Homem caber o desempenho criativo, flexvel, intelectual, que o obriga a questionar
para alm do que v.
Por outro lado, no deixa de ser objecto
de reflexo o que nos diz Lucien Sfez:
A tcnica, como simples instrumento, torna-se soberana e, como todos
os soberanos, serve-se dos escribas
que cantam os seus louvores, a sua
fora, os seus raios benfeitores. Uma
palavra tcnica faz-se ouvir e essa
palavra tem o peso dos objectos que
ela sustenta e aos quais permite
desenvolver-se. Ao lado do discurso
tcnico, os outros discursos fazem
figura de satlites.5
medida que constatamos o avano das
Novas Tecnologias, no podemos deixar de
reflectir sobre a ausncia de comunicao no
mundo de hoje. Isto supe que as Novas
Tecnologias se revistam de uma fragilidade
quando reflectimos sobre os desafios da
comunicao que se jogam na relao com
o outro.
As Novas Tecnologias garantem-nos a
iluso de um mundo novo, globalizado,
indiferenciado. A ideologia do progresso,
sempre associado s Novas Tecnologias, toma
muitas vezes o lugar da reflexo.
Diz-nos Moiss Martins:
Pela tecnologia do virtual, misturamse a presena e a ausncia, o prximo
e o distante, o pesado e o leve, a
aparncia e a realidade. Entram em
crise as fronteiras entre o real e o
visual. O nosso mundo fusiona. Tambm pelo visual nos globalizamos;
simplesmente, a vertigem do conhecimento absoluto e da sua comunicao universal tem a ressonncia dos
cacos de babel e da memria do
jardim de den6.
O desafio que se apresenta ao Homem
de hoje no est na sua sistemtica ligao

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


em rede, mas na experincia da relao com
o outro. No sendo tarefa fcil, ser imperativo desconfiar apenas das potencialidades
daqueles que acreditam que a sociedade de
hoje, e a de amanh, se rev apenas no
domnio das competncias tecnolgicas.
Esta ideia ganha forma quando se pensa
acreditar que a comunicao eficaz s
possvel alcanar atravs da multiplicidade
de suportes tcnicos. Nunca as competncias
tcnicas nem as inovaes tecnolgicas,
isoladamente, conseguiro transformar o
fracasso em sucesso, a m comunicao numa
comunicao eficaz.
A este propsito, questiona Dominique
Wolton:
() Qual a relao entre as necessidades de comunicao dos homens
e das sociedades? At que ponto vai
a necessidade humana de comunicar?
Quais so os custos e o preo desta
revoluo? Que desigualdades e que
relaes de fora dela emanam?7.
Este Homem que vive este tempo, sempre ofuscado pelo brilho das Novas Tecnologias, sofre ele tambm o efeito desta
acelerao generalizada, ficando escravo do
tempo que no tem, fazendo um caminho
solitrio sempre penoso se no tivermos em
conta a existncia do outro.
A par do tempo que no tem, o Homem
j no sabe estar no silncio. A era que
vivemos a era do rudo, da ligar/desligar
da mquina, da sua avaria. E parece que este
Homem que vive apressado em comunicar
mais e melhor esquece que o pensamento
impe interioridade, reflexo. Da a afirmao daquilo que para Philippe Breton uma
contradio:
O imperativo de comunicar uma
acusao contra o silncio, bem como
uma erradicao de toda a
interioridade. No deixa que sobre
tempo para a reflexo. O pensamento
exige pacincia; a comunicao
sempre feita com urgncia.8
Pensamos que indispensvel reassumir
a ideia de que o homem acima de tudo
razo e linguagem; o que caracteriza o ser

humano a inteligncia, o pensamento, o


saber ver para alm das aparncias isso
apenas privilgio do humano. Na mquina
no existe um pensamento criador, inventivo,
tudo programado - o ver para alm do visto
apangio do homem porque o pensamento assenta sobre aquela capacidade de ruminao de que nos falava Nietzche, que
exige o luxo do vagar.
Mas a voragem do tempo que vivemos
impede-nos de pensar para alm do visvel,
impede-nos de pensar no outro - na relao
com esse outro. Diz-nos Moiss Martins:
A racionalidade tecnolgica anula ou
compensa os rudos, ajusta o homem
mquina de maneira a evitar perdas
de mensagem; a racionalidade
tecnolgica globaliza o tempo, impe
a iluso de uma vizinhana global;
banaliza todas as misrias deste
mundo, ofusca-nos com o brilho de
sonhos que nos vampirizam a alma,
produz o conformismo9.
Existem razes que nos levam a relativizar
o optimismo global: hoje, vivemos num
mundo em que co-existem uma prosperidade
como jamais a espcie humana alcanara, ao
lado da misria e da privao mais extremas.
O que significa que as possibilidades
tecnolgicas de aceder ao desenvolvimento
so absolutamente desproporcionadas. Aldeia
Global? Sim, mas onde na Somlia, na
Coreia do Norte ou em Portugal?
O que podemos esperar? O que nos
compete fazer?
Assim, pensar a urgncia de uma tica
de responsabilidade ultrapassa a dimenso da
reflexo filosfica estrita para se colocar num
mbito mais lato.
A questo seria talvez mais simples se
fossemos habitantes solitrios do planeta. Mas
a realidade que vivemos homens entre os
homens, uns com os outros e, nesse contexto, a escolha do que nos convm e do que
nos propicia uma vida colectiva mais harmoniosa torna-se uma questo mais complexa e delicada.
O vnculo aos outros , com efeito,
fundamental: cada ser humano define-se como
sujeito tico enquanto se descobre como um
ser que vive com os outros.

255

256

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


A existncia humana uma existncia
partilhada, isto , vivida em coexistncia com
os outros ou, dito de outro modo, o ser humano
um ser eminentemente social. Assim, a relao
do eu/outro implica que nos coloquemos numa
perspectiva de universalidade do agir.
A relao com o outro coloca-nos perante o desafio da nossa auto-construo,
mostrando que a realizao de cada um supe
tambm a realizao do outro, numa convergncia de vontades particulares tendo em
vista a realizao de fins comuns.
A sociabilidade constitui-se assim como
o terreno donde brota a conscincia axiolgica
e a dignidade de cada um como pessoa
porque aquilo que cada um , -o na sua
coexistncia com os outros.
O agir faz-se em nome de um ideal de
coexistncia em que se pretende ver assegurada a dignidade da pessoa; em que o agir
humano surge determinado por um querer
individual mas sempre em coexistncia com

os outros quereres. uma relao de compromisso e responsabilidade que, de uma


forma autnoma, pessoal, deliberada e conscientemente, cada um estabelece perante si
prprio e perante os outros.
Em jeito de concluso diz-nos, Emmanuel
Levinas:
() Sou eu que suporto tudo.
Conhece a frase de Dostoievsky:
Somos todos culpados de tudo e de
todos perante todos, e eu mais do que
os outros. No devido a esta ou
quelaculpabilidade efectivamente
minha, por causa de faltas que tivesse
cometido; mas porque sou responsvel de uma responsabilidade total, que
responde por todos os outros e por
tudo o que dos outros, mesmo pela
sua responsabilidade. O eu tem sempre uma responsabilidade a mais do
que todos os outros.10

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografia
Baudrillard, Jean, A Sociedade de Consumo, Lisboa, Edies 70, 1995.pp.213.
Breton, Pilippe, (1995) : Lutopie de la
Communicacion. L mythe du village
plantaire, Paris, La Dcouverte,
1995,pp.148.
Deleuze, Gilles, O Anti.dipo Capitalismo e Esquizofrenia, Lisboa, Assrio &
Alvim, 1996, pp.430.
Giddens, Anthony, (1990): El Estruturalismo, el Pos-Estruturalismo y la
Produccin de la Cultura, La Teoria Social
Hoy, Madrid, Alianza Universidad, pp.145
Levinas, Emmanuel, tica e Infinito,
Lisboa, Edies 70, 1988.
Marcuse, Herbert, El Hombre
Unidimensional, Barcelona, Editorial Ariel,
1994, pp.286.
Mattelart, Armand, A Inveno da
Comunicao, Paris, La Dcouverte,
1998,pp.418.
Martins, Moiss, A Modernidade e a
sua Assombrao, Braga, Orao de Sapincia nas Comemoraes do XXVI da
Aniversrio da Universidade do Minho 17
de Fevereiro, 2000.
Martins, Moiss, A Sociedade da Informao e o Sentido da Mudana, VV.AA.,
Actas do I Congresso Lusfono de Cincias
da Comunicao, Lisboa, Edies Universitrias Lusfonas, 1999,pp.153.
Wolton, Dominique,
Penser la
Communicacion, Paris, Flammarion,
1997,pp.401.

Wolton, Dominique, Internet et Aprs?


Une Thorie Critique des Nouveaux
Mdias, Paris, Flammarion, 2000, pp.217.
Touraine, Alain, Crtica da Modernidade, Lisboa, Edies Piaget, 1994.pp.470.
Touraine, Alain, Iguais e Diferentes
Podemos Viver Todos Juntos?, Lisboa, Edies Piaget, 1994.pp.419.
Sfez, Lucien, Crtica da Comunicao,
Lisboa, Edies Piaget, 1994,pp.389.

_______________________________
1
Universidade do Minho.
2
Herbert Marcuse, El Hombre Unidimensional,
Barcelona, Editorial Ariel, 1994, p.39.
3
Gilles Deleuze, O Anti.dipo Capitalismo e
Esquizofrenia, Lisboa, Assrio & Alvim, 1996, p.297.
4
Jean Baudrillard, A Sociedade de Consumo,
Lisboa, Edies 70, 1995, pp15-16.
5
Lucien Sfez, Crtica da Comunicao,
Lisboa, Edies Piaget, 1994, p.23.
6
Moiss Martins, A Modernidade e a sua
Assombrao, Orao de Sapincia nas Comemoraes do XXVI da Aniversrio da Universidade
do Minho, Braga, 17 de Fevereiro, 2000, p.6.
7
Dominique Wolton, Internet et Aprs?
Une Thorie Critique des Nouveaux Mdias, Paris,
Flammarion, 2000, p.29.
8
Pilippe Breton, Lutopie de la Communicacion.
L mythe du village plantaire, Paris, La Dcouverte,
1995, p.12.
9
Moiss Martins, A Sociedade da Informao
e o Sentido da Mudana, VV.AA., Actas do I
Congresso Lusfono de Cincias da Comunicao, Lisboa, 1999, Edies Universitrias
Lusfonas, p.126.
10
Emmanuel Levinas, tica e Infinito, Lisboa, Edies 70, 1988, pp-90-91.

257

258

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

Etica y responsabilidad social de la empresa. Una propuesta de


comunicacin y creacin de valor en las organizaciones.
Jos Luis Fernndez Fernndez1 e Nuria Villagra Garca2

1. Introduccin: la empresa como agente


social
Probablemente, dos de los rasgos que
mejor caracterizan hoy en da a las sociedades
avanzadas sean, por un lado, su creciente
preocupacin por las denominadas causas
sociales (la defensa de los derechos
humanos, la solidaridad, el cuidado del medio
ambiente, el desarrollo sostenible) y, por
otro, el protagonismo que, tambin en
progresin ascendente, estn adquiriendo las
organizaciones de todo tipo que apoyan y
promueven esas nuevas inquietudes sociales.
Ambas circunstancias evidencian la
profundidad del cambio que, a lo largo de
las ltimas dcadas y debido en gran medida
al afianzamiento del liberalismo, la
globalizacin y las nuevas tecnologas de la
comunicacin, ha venido experimentando el
sistema de valores sociales dominante en la
mayora de los pases desarrollados. Y lo que
es ms importante an, tambin demuestran
la necesidad de ampliar la nocin tradicional
de empresa y de traspasar los lmites que,
hasta no hace mucho tiempo, circunscriban
su funcin al mbito exclusivo de la
rentabilidad y las transacciones de carcter
comercial, favoreciendo de este modo el
desarrollo de nuevos discursos que abogan
por una redefinicin social del viejo concepto
de eficacia econmica.
Sin embargo, y a pesar de que su fuerza
y su extensin actuales s pueden ser
consideradas novedosas, lo cierto es que el
contenido mismo de tales discursos no lo es.
En efecto, la conveniencia de abordar una
revisin del papel, la funcin y la finalidad
habitualmente atribuidos a las organizaciones
empresariales ya haba comenzado a tomar
forma a mediados de los aos sesenta cuando
la Universidad de Ohio, en respuesta a la
incipiente crtica social levantada contra el
consumismo salvaje y el deterioro
medioambiental que trae consigo la

generalizacin de la llamada filosofa de


marketing (Esteban Talaya, 1997: 16), y
desde la consideracin de que el objetivo
prioritario de la empresa no debe ser otro
que mejorar la calidad de vida y el bienestar
social a largo plazo, ofrece una definicin
alternativa de dicha filosofa en la que, por
primera vez, el marketing es concebido como
un proceso social (Hunt, 1976: 17-28).
Como es lgico, las consecuencias de este
cambio de perspectiva no se hacen esperar
(Lambin, 1991: 33-34; Moliner Tena, 1998:
24-26). Por un lado, cobra fuerza la idea de
que la funcin de marketing de las empresas
no puede conformarse con identificar las
necesidades y demandas actuales del mercado
y satisfacerlas de manera ms efectiva que
la competencia, sino que, adems, debe
procurar que esa satisfaccin preserve el
bienestar mantenido de las generaciones
venideras. Por otra parte, y como
consecuencia directa de lo anterior, las
organizaciones en el desarrollo de su actividad
deben perseguir la consecucin de un
equilibrio sostenido entre el logro de sus
propios objetivos (siempre definidos en
trminos de crecimiento y rentabilidad
econmica), la satisfaccin de los deseos del
consumidor individual y la proteccin del
inters general de toda la sociedad. Es decir,
se trata de una responsabilidad que, en ltima
instancia, exige dar prioridad al factor
humano (esto es, a la calidad de vida) en
detrimento del factor material (es decir, el
consumismo).
A partir de este momento, la empresa
tradicionalmente concebida como una unidad
orientada al logro de objetivos estrictamente
econmicos y cuyas relaciones con la
sociedad, por tanto, quedaban reducidas a las
transacciones de la misma naturaleza,
comienza a verse condicionada por la
creciente robustez de una demanda social que,
adems de rentabilidad, ya no duda en
exigirle una gestin responsable de los

259

260

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


impactos de todo tipo (ticos, sociales,
ambientales) que inevitablemente se derivan
de cualquiera de sus decisiones y actividades
habituales.
En definitiva, y a la vista de todas las
consideraciones anteriores, debemos aceptar
que tanto el proceso de globalizacin por el
que hoy transita nuestra economa como el
consecuente protagonismo que, en ese nuevo
escenario, ha alcanzado la sociedad civil, han
convertido a la empresa en uno de los
agentes sociales clave del mundo
contemporneo al multiplicar de manera
extraordinaria el nmero de sujetos y la
complejidad de los intereses que actualmente
se ven implicados en ella.
Este nuevo planteamiento nos introduce
de lleno en el enfoque empresarial
denominado stakeholder3, segn el cual la
empresa moderna ya no slo debe responder
ante sus accionistas (antiguo enfoque
shareholder), sino tambin ante un amplio
abanico de pblicos (sus empleados, la
Administracin, los proveedores, los medios
de comunicacin, la sociedad en general, etc.)
todos ellos interesados en que la organizacin
alcance sus objetivos (los empleados, para
conservar o mejorar su empleo; la
Administracin, para poder recaudar
impuestos; etc.), pero a la vez preocupados
igualmente por defender sus propios intereses.
Por tanto, el enfoque stakeholder,
reconociendo la existencia de relaciones de
mutua dependencia entre la empresa y la
sociedad, asume que esa diversidad de grupos
e intereses implicados puede llevar al
conflicto, pero tambin que hay un amplio
margen de maniobra para conseguir, a travs
de la colaboracin mutua, una adecuada
interseccin de todos ellos.
En definitiva, y como ya sealbamos
anteriormente, es imperativo que la
organizacin empresarial de nuestros das se
reconozca a s misma como un verdadero
agente social y, a partir de ello, que asuma
las responsabilidades de todo tipo que, mucho
ms all de la mera obtencin de beneficios,
tiene frente a todos sus pblicos primarios.
En palabras de Aurora Pimentel (2001: 292),
la empresa se encuentra ahora ante
el desafo de atender a mltiples y
a veces encontrados estndares y

expectativas. La expansin de partes


implicadas y de intereses ha
incrementado progresivamente el
papel social y la importancia de la
empresa,
ensanchando
su
responsabilidad y subrayando el
hecho de que debe reflejar los valores
compartidos de la sociedad. Edificar
una empresa sobre el fundamento
nico de los valores econmicos
nunca ha sido una solucin
satisfactoria para sus miembros o la
sociedad, pero ahora ni siquiera es
una opcin viable.
2. tica y Responsabilidad Social de la
empresa
Hace aos que se viene hablando de tica
empresarial, sobre todo, para lamentar,
precisamente, la falta de moralidad en el
mundo de los negocios. De hecho, con harta
frecuencia, la opinin pblica se ve sacudida
por informaciones indeseadas, por escndalos,
corrupciones, sobornos, estafas de guante
blanco... en los que son precisamente
importantes personajes del mbito empresarial
quienes pasan a las primeras planas de los
peridicos. En estos casos es frecuente
atribuir dichos escndalos a sus directivos
alegando una profunda falta de tica
individual, sin embargo hay que tener en
cuenta que estos incidentes muchas veces son
consecuencia de problemas ms profundos
que se escapan a la accin personal causas
sistmicas, ubicadas en el nivel de unas
estructuras injustas o pervertidas. Otras veces
son resultado de la ingenuidad, la
inadvertencia y, sobre todo, de la falta de
un diseo claro y operativo de polticas
organizativas que impidan las malas prcticas
y fomenten las buenas actuaciones; es decir:
son producto de una falta de tica de la
organizacin como tal, apuntan a una laguna
y muy seria, por cierto en la cultura
empresarial, que requiere un tratamiento de
choque un poco ms complejo que la simple
aunque siempre necesaria exhortacin a
la virtud individual; y que, en todo caso y
como primera providencia, exige replantearse
el sentido, la razn de ser de la empresa y
su papel en la sociedad. O sea: hay que
empezar por someter a crtica el modelo

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


mental, el paradigma de empresa tal vez
excesivamente achatado con el que venimos
trabajando en los ltimos aos, donde la
empresa, en el mejor de los casos, viene a
quedar reducida a su propia caricatura; pues,
grosso modo, no pasa de ser concebida como
un puro mecanismo, casi automtico, para
hacer dinero y maximizar rentabilidades. Qu
es una buena empresa es algo que no est
del todo claro en estos momentos y que
debiramos tratar de responder pues
pudieran darse situaciones tan paradjicas, a
tono con lo que est en juego, como la de
tener que afirmar que tras excelentes
resultados econmicos pudiera haber una
empresa mala
En paralelo con lo anterior y consecuencia
de las inquietudes expuestas en el apartado
anterior, tambin se viene hablando desde
hace aos de la responsabilidad social de la
empresa. Sin embargo, podemos observar dos
formas de actuacin a la hora de integrar la
empresa a estos planteamientos y formas de
entender la cultura empresarial. El primero,
supone una asimilacin apresurada y
superficial, que viene a identificar la
responsabilidad social de la empresa con el
patrocinio de eventos culturales o deportivos;
con el mecenazgo; con las aportaciones
dinerarias o en especie para ciertas causas
ms o menos nobles; con donaciones a fondo
perdido para resolver problemas de tipo social
algunos muy dramticos que, todo hay que
decirlo, si no fuera por esa aportacin de
recursos, quedaran sin solventar en
absoluto Es lo que Justo Villafae (2003:
62) define muy acertadamente como peaje
social. Sin embargo, esta dimensin no
contempla un aspecto fundamental que ha de
ser tenido en cuenta por la empresa: la
necesidad aunar las polticas y prcticas
empresariales y los valores y preocupaciones
de la sociedad (Garca Perdiguero, 2003: 19).
Parece claro que la organizacin
empresarial ha adquirido hoy en da un
protagonismo y una significacin social de
tal magnitud que las expectativas que genera
trascienden ampliamente los lmites del mero
cumplimiento econmico y legal (Garca
Marz, 2000: 222), pudiendo exigrsele, en
consecuencia, que, junto al logro de sus fines
legtimos (vender productos o servicios,
servir mercados y conseguir, en ese

intercambio, satisfacer tanto al consumidor


como a la empresa, mediante la consecucin
de unos ingresos y unos beneficios que
generen riqueza y valor (Ballesteros Garca,
2001: 12), desarrolle tambin una funcin
social complementaria y adaptada a las
realidades y exigencias del mundo
contemporneo.
Desde este punto de vista, pues, se hace
necesario reconocer que, junto al
cumplimiento de las que podramos
denominar sus responsabilidades econmica
y legal, la empresa de nuestros das tambin
ha de asumir que es una institucin social
y, como tal, que (Garca Marz, 2000: 224)
debe responder () ante todos los grupos
implicados segn el grado e intensidad de
su implicacin (responsabilidad tica) y,
a la vez, que puede desarrollar acciones
orientadas a favorecer su implicacin y
compromiso
con
la
sociedad
(responsabilidad filantrpica). Por tanto, y
siguiendo las propuestas de Carroll y
Buchholtz (2000: 37), sera precisamente el
sumatorio de estas cuatro responsabilidades
(econmica, legal, tica y filantrpica) el que
dara como resultado la Responsabilidad
Social
Corporativa
(RSC),
una
responsabilidad que, a la vista de todas las
consideraciones desarrolladas hasta ahora,
implica necesariamente que la empresa asuma
su funcin social y se conciencie, por lo tanto,
de las mltiples dimensiones que de manera
inevitable configuran su actuacin y de la
diversidad de grupos sociales a los que esa
actividad afecta e interesa tratando de
establecer un dilogo directo con cada uno
de ellos.
Este enfoque propone un modelo de
empresa que nos va a permitir avanzar sobre
seguro en el camino hacia la
institucionalizacin de unas prcticas ms
ticas en el mundo de los negocios, puesto
que de lo que, en definitiva, se trata es de
crear valor, generar riqueza, optimizar las
inversiones, pero no de cualquier forma y
a costa de lo que sea; sino, por el contrario,
desde el respeto al buen hacer y desde la
atencin prudente al impacto de la dimensin
social y medioambiental de las consecuencias
de las acciones. O dicho de otra manera: junto
a las innegables responsabilidades
econmicas, las empresas tendran que ser

261

262

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


capaces de dar tambin cuenta a la sociedad,
en dilogo abierto y fecundo, de sus
responsabilidades sociales y medioambientales. Equilibrar y atender
convenientemente a los tres citados
requerimientos vendra a ser la primordial
exigencia de la tica organizativa; y a su vez
conformara la autntica condicin
posibilitadora de la sostenibilidad de la propia
empresa a plazo largo. Esto se ha formalizado
por escrito en muchas empresas a travs de
la publicacin de un triple informe: al ya
tradicional informe financiero que las
empresas deben publicar anualmente para dar
cuenta de su actividad se ha sumado la
publicacin de otros dos informes el
medioambiental y el social.
3. Ms all de los resultados financieros:
nuevas exigencias y nuevas iniciativas
El panorama brevemente esbozado en
lneas anteriores ha ocasionado, como ya ha
sido expuesto, una nueva forma de entender
el papel de las empresas en la sociedad y
su forma de actuacin que ha motivado el
desarrollo de la Responsabilidad Social
Corporativa. Sin embargo, esto no es un
hecho aislado ya que paralelamente en las
ltimas dcadas ha ido cobrando una
progresiva importancia la gestin de activos
intangibles (reputacin corporativa, gobierno
corporativo, marca, Responsabilidad Social
Corporativa, etc.) frente a los activos tangibles
(hacen referencia al sistema fuerte de la
empresa) que hasta ese momento haban
orientado la actividad empresarial.
La gestin integral de los intangibles
empresariales se ha convertido, por tanto, en
un factor competitivo que debe ser asimilado
por las organizaciones para actuar en el
entorno competitivo actual. Estos intangibles
comparten una serie de caractersticas
comunes:
Tratan de conectar la actividad de la
empresa con sus stakeholders a travs de un
dilogo constante y fluido con stos, para
conseguir una imagen positiva de la
organizacin y la fidelizacin.
Aunque hemos comentado que el papel
de la empresa ya no es slo econmico sino

que debe entenderse como un agente social,


no debemos olvidar que uno de los factores
definitivos por los que las empresas se estn
decantando hacia este modelo empresarial
es la toma de conciencia de que los activos
intangibles venden. Es decir se traducen
en un beneficio econmico (aunque en la
actualidad no pueda cuantificarse la cifra de
un modo exacto).
Un ltimo aspecto, pero al mismo
tiempo el ms importante, es la toma de
conciencia de la empresa de que es un sujeto
que debe contribuir al desarrollo social. Este
enfoque es el ms difcil de obtener ya que
supone una conviccin profunda por parte
de las organizaciones, frente a una
modificacin meramente cosmtica, de las
nuevas formas de entender el modelo
econmico y social.
En esta lnea de preocupaciones ha
cobrado importancia la Responsabilidad
Social a la que ya hemos hecho mencin.
En general podemos decir que, aunque no
existen recetas nicas de aplicacin
automtica, se pueden identificar algunos
criterios que empiezan a ser distinguibles
como rasgos comunes a las empresas que
aspiran a llevar a la prctica una gestin
socialmente responsable. Son los
siguientes: una concepcin de la empresa
con base ampliada enfoque Stakeholder;
voluntad de dilogo y transparencia;
vocacin de permanencia en el mercado a
medio-largo plazo; voluntad de servicio a
la sociedad y al bien comn desde la propia
actividad; compromiso de responsabilidad
por las consecuencias no deseadas de sus
actuaciones; y un decidido empeo no slo
por cumplir con la legalidad vigente, sino
tambin por ir ms all y avanzar
voluntariamente hacia cotas ms altas de
exigencia. En definitiva, por buscar la
excelencia en la gestin.
El desarrollo de los intangibles en
general y de la Responsabilidad Social en
particular (ya que es el tema que nos ocupa)
se ha visto propiciado asimismo por una
serie de propuestas e iniciativas, desde
distintos organismos, a las que se estn
integrando progresivamente numerosas
empresas y que sintetizamos en la siguiente
tabla:

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

TABLA 1: Iniciativas de sostenibilidad


Los Principios para
los Negocios de la
Caux Round Table

La Caux Round Table fue fundada en 1986 con el propsito de reducir las tensiones en
el comercio internacional, desarrollar unas relaciones econmicas y sociales
constructivas entre los pases miembros y asumir el papel que a las empresas les
corresponde desempear en pro de la paz y la estabilidad internacionales.Los grandes
ejes axiolgicos de Caux son dos valores, oriundos de dos tradiciones culturales distintas:
el concepto de kyosei trmino japons que significa algo as como vivir y trabajar
juntos para el bien comn - y la apelacin a la dignidad de la persona humana, de cariz
cristiano occidental. Sobre ellos se articulan los Principios correspondientes: 1. La
responsabilidad de las empresas: ms all de los accionistas, hacia todas las personas
involucradas en los negocios. 2. El impacto social y econmico de las empresas: hacia
la innovacin, la justicia y una comunidad mundial. 3. La conducta de las empresas: ms
all de la letra de la ley, hacia un espritu de confianza. 4. Respeto a la legalidad. 5. Apoyo
al comercio multilateral. 6. Respeto al medio ambiente. 7. Prevencin de operaciones
ilcitas.Estos principios se proponen como guas para que las empresas desarrollen,
contrasten, pongan en funcionamiento y evalen sus propios principios y traten de
llevarlos a la prctica del da a da.

Directrices
de la OCDE para
las Empresas
Multinacionales

Ya en 1976, la Organizacin para la Cooperacin y el Desarrollo Econmico OCDEhaba elaborado una primera versin de las directrices para las empresas
multinacionales. Sin embargo, a tono con el calado que iban conociendo los procesos
globalizadores de la economa, sus miembros hubieron de llevar a cabo en el ao 2000
una revisin profunda, para ajustarlas a las circunstancias actuales, sentar bases ms
firmes y proponer valores seguros sobre los que articular las transacciones. Aunque no
tienen el carcter coercitivo de la ley ni, por supuesto, son sustitutivas de ordenamiento
jurdico alguno-, las directrices constituyen un mensaje importante como
recomendaciones que los treinta y tres gobiernos que conforman la OCDE envan a las
empresas multinacionales. Las directrices pueden ser resumidas en los siguientes
trminos: 1. Se trata de principios voluntarios y estndares de conducta empresarial
responsable, compatibles en todo caso con los imperativos legales. 2. Las empresas
deben someterse a la legalidad de los pases en los que operan y tomar en consideracin
los intereses de los mltiples stakeholders. 3. Las empresas deben suministrar adecuada,
regular y fielmente la informacin relevante respecto a sus operaciones, estructura,
funcionamiento y situacin financiera. 4. Las empresas debern respetar los derechos
de los trabajadores. 5. Debern tomar en consideracin la necesidad de proteger el medio
ambiente, la salud pblica y la seguridad, buscando un desarrollo sostenible. 6.
Desterrarn de sus prcticas el soborno, en cualquiera de sus formas. 7. Velarn por los
intereses de los consumidores. 8. Tratarn de llevar a cabo transferencia de tecnologa
y apostarn por la formacin, la investigacin y el desarrollo. 9. La competencia ser leal
y se evitarn prcticas restrictivas a la misma. 10. Contribuirn lealmente mediante el
pago de los impuestos a que, en su caso, haya lugar.

El Global
Reporting Initiative

El Global Reporting Initiative se define a s mismo como un proceso institucional multistakeholder cuya misin consiste en desarrollar y distribuir directrices universalmente
aplicables para llevar a efecto la informacin respecto a la sostenibilidad. Dichas
directrices tienen carcter voluntario. Por ello, las empresas que quieran, pueden
adoptarlas a la hora de suministrar a la opinin pblica informacin sobre los aspectos
econmicos, sociales y medioambientales de sus actividades, productos y servicios. El
GRI incorpora la participacin activa de representantes del mundo de la empresa y las
finanzas, as como de representantes de organizaciones ecologistas, de lucha por los
derechos humanos, de trabajadores y de centros de investigacin de todo el mundo.
Comenz su existencia en 1997, de la mano de la Coalition for Environmentally
Responsible Economies (CERES). Desde el pasado ao 2002 es un organismo
independiente, colaborador oficial del Programme Environment de las Naciones Unidas
(UNEP) y uno de los centros que cooperan dentro del marco del Pacto Global de las
Naciones Unidas (Global Compact).

El Pacto Global de
La idea de establecer la red denominada Global Compact fue propuesta por el Secretario
las Naciones Unidas General de la ONU, Kofi Annan en enero de 1999 y tom definitiva forma en Nueva York
el 26 de julio de 2000. Se trata de una iniciativa que establece una red entre empresas,
gobiernos, sociedad civil y la propia ONU, aglutinados en torno a nueve principios, de
voluntaria observancia, agrupados en tres categoras: derechos humanos, relaciones
laborales libertad de asociacin, eliminacin de los trabajos forzados y del trabajo
infantil, lucha contra la discriminacin- y ecologa responsabilidad medioambiental. De
lo que se trata, en definitiva, es de concienciar a las empresas para que, integrando los
citados nueve principios en sus estrategias y operaciones, acten como agentes capaces
de contribuir a solucionar los problemas y a enfrentarse con los retos que la globalizacin
plantea, en el marco de una economa inclusiva y sostenible.

263

264

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Los Principios
Globales Sullivan
de Responsabilidad
Social

The Global Sullivan Principles of Social Responsibility toman su nombre del reverendo
Len H. Sullivan, importante personaje de la vida norteamericana, que desarroll en 1977
los Sullivan Principles, un cdigo de conducta para preservar los derechos humanos y la
igualdad de oportunidades por parte de las compaas que operaran en la Sudfrica de
la segregacin racial. De hecho, su iniciativa pasa por ser una de las que ms firmemente
contribuyeron a desmontar el injusto sistema del apartheid. Son muchas las empresas
que se han adherido a los Principios Globales Sullivan. stos, en esencia aspiran a que
las empresas luchen por la consecucin de la justicia econmica, social y poltica, all
donde acten. Los derechos humanos, la igualdad de oportunidades, la no
discriminacin, la formacin y capacitacin de los trabajadores son otros tantos aspectos
encarecidos en el documento. Finalmente se alude a la tolerancia, al respeto a la
diversidad y a la lucha por elevar la calidad de vida desde la igualdad y la dignidad de
las personas.

La propuesta de
la Unin Europea:
Libro Verde de 2001
y Comunicacin
de julio de 2002

La Cumbre de Lisboa puso en la agenda de la Comisin un objetivo estratgico de hondo


calado y amplia significacin econmica y social: convertir a la Unin Europea en 2010
en la economa del conocimiento ms competitiva y dinmica del mundo, capaz de crecer
econmicamente de manera sostenible, con ms y mejores empleos y con mayor
cohesin social. En este contexto ha de ser enmarcada la publicacin del Libro Verde
de la Comisin Europea: Fomentar un marco europeo para la responsabilidad social de
la empresa (2001); el subsiguiente debate llevado a efecto en los distintos pases
miembros y las reacciones por parte de las empresas y otros interlocutores interesados
asociaciones, escuelas de negocios, personas individuales. Y, sin duda, es desde esta
clave desde donde ha de ser leda la Comunicacin de la Comisin relativa a la
responsabilidad social de las empresas: una contribucin empresarial al desarrollo
sostenible, de julio de 2002.Todo ello est dando como resultado lo que se empieza a
conocer como el proyecto de empresa europea; es decir: una empresa, a la vez,
competitiva y socialmente responsable. Naturalmente, dicho modelo y sin perjuicio de
las convergencias universales que se identifican y alientan desde la Caux Round Table
y Global Compact, sobre todo- habr de confrontarse y de ser puesto a prueba en franca
competencia con otros modelos, que, si no completamente alternativos, cuando menos,
resultan un tanto diferentes: el anglosajn y el japons.En todo caso, las lneas generales,
configuradoras del modelo europeo, podran quedar abocetadas mediante los siguientes
trazos: 1. Cumplimiento de la ley y voluntad de ir ms all de las exigencias legales; 2.
Carcter voluntario de la decisin; 3. Desde una concepcin de la empresa de base
ampliada, en la que los diversos stakeholders sean identificados y tratados con justicia;
4. Desde el dilogo abierto, franco y transparente con todos los interlocutores relevantes;
5. Asumiendo como piedra de toque para valorar la performance es decir: el
funcionamiento de la empresa y su gestin- la ms exigente perspectiva del Triple Bottom
Line, que dara cuenta a los stakeholders, no slo de los resultados econmicos cuentas
anuales, estados financieros, memorias de gestin al uso-, sino tambin de los logros
sociales y del impacto medioambiental del ejercicio.

Fuente: Elaboracin propia.

Si hay algo que llama la atencin por lo


que respecta al movimiento de
Responsabilidad Social Corporativa en
Espaa, es el xito que conoce entre nuestras
empresas el Global Compact, toda vez que
hasta hace unos meses Espaa pasaba por
ser el pas con mayor nmero de empresas
adheridas al mismo.
Fue la empresa gallega Inditex la que dio
el primer paso al frente en octubre de 2001,
pero en poco tiempo son numerosas las
empresas que se incorporan, as en abril de
2002 se celebr en Madrid un acto,
organizado por la Fundacin Rafael del Pino,
al que asisti el Secretario General de la
ONU, durante el cual se le hizo entrega de
una adhesin masiva de empresas espaolas
a los principios del pacto Mundial. Una parte
muy significativa de las empresas firmantes,

eran grandes empresas cotizadas; habiendo,


a su vez, un buen nmero de PYMES y otras
organizaciones. El desarrollo del Pacto
Mundial de las Naciones Unidas sigui
adelante con la creacin, en marzo de 2003,
de lo que se ha dado en denominar la Mesa
Cuadrada, comit de seguimiento del
programa en Espaa. De dicha mesa cuatro
lados forman parte, por un lado, una
representacin significativa de las empresas
adheridas; en otro, organizaciones
representativas de la sociedad civil; otro da
cabida a sindicatos y partidos polticos, junto
con otro tipo de organizaciones empresariales;
finalmente, otro acoge una representacin
cualificada de instituciones acadmicas.
Una vez se han ido creando los
instrumentos facilitadores para el mutuo
aprendizaje y la implantacin de los nueve

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


principios del Pacto concretamente: la
propia Mesa Cuadrada, una pgina Web:
www.pactomundial.org y un cuestionario que
pretende medir a lo largo de 2004 el estado
de la cuestin entre los firmantes- en octubre
de 2003 tuvo lugar en Madrid una Jornada
dirigida a las empresas espaolas adheridas
al Pacto Mundial. El objetivo era el de
informar a los Presidentes y Directores
Generales acerca de la evolucin que el pacto
iba conociendo y de cules iban a ser los
ulteriores proyectos. Entre stos merecen ser
destacados los foros de aprendizaje ya han
tenido lugar uno en Madrid y otro en
Barcelona- que se pretender ir llevando a
efecto con cierta periodicidad y la prevista
celebracin a lo largo de 2004 del Primer
Congreso del Pacto Mundial en Espaa.
Aparte de lo ya sealado, existen en Espaa
otras iniciativas unas procedentes del mbito
acadmico, lato sensu; otras, con orgenes ms
bien centrados en las propias empresas en
materia de RSC. Ello es indicio, una vez ms,
de la preocupacin e inters con que se
empieza a abordar el fenmeno y de la
previsible importancia que el mismo habr de
cobrar de cara al inmediato futuro.
Entre las iniciativas originadas en el
mbito empresarial, merecen ser destacadas
las siguientes: la Comisin de Investigacin
de AECA Asociacin Espaola de
Contabilidad y Administracin de Empresassobre Responsabilidad Social Corporativa; el
Foro de Reputacin Corporativa; el Foro
Empresa y Desarrollo Sostenible; y el Club
de Excelencia en Sostenibilidad.
Tambin recientemente se constituye
Fortica, una asociacin patrocinada por un
grupo de empresas espaolas, que aspira a
sensibilizar, informar y a formar en estos temas
a quienes se sientan interesados por ellos.
Realiza diagnsticos y evaluaciones; y
promueve la implantacin de herramientas de
gestin ticas y socialmente responsables, tales
como cdigos ticos y memorias sociales.
4. Una iniciativa desde la universidad:
Ctedra Javier Benjumea de tica
Econmica y Empresarial
A comienzos del presente curso se ha
presentado en la sede de la Universidad
Pontificia Comillas la Ctedra Javier

Benjumea de tica Econmica y


Empresarial4; y se ha hecho a partir de un
conjunto de objetivos y deseos, entre los
cuales se encuentra precisamente la necesidad
de debatir y redefinir lo que significa la
Responsabilidad Social Corporativa. La
creacin de la Ctedra Javier Benjumea de
tica Econmica y Empresarial responde en
buena medida a las exigencias de la Mesa
Cuadrada del proyecto Global Compact y
aspira a la consecucin de los siguientes
objetivos:
a. Crear y difundir conocimientos tericos,
as como prcticas responsables en el campo
de la tica Empresarial que puedan ayudar
a institucionalizar este tipo de aplicaciones
en el mundo de las empresas y las
organizaciones, mediante la docencia
universitaria y la investigacin.
b. Llevar a cabo investigaciones en reas
relacionadas con la tica Empresarial
(Business Ethics), la Responsabilidad Social
de la Empresa (Corporate Social
Responsibility) y la Ciudadana Empresarial
(Entreprise Citizenship).
c. Investigar acerca de los fundamentos
ticos de una economa justa y prspera.
d. Favorecer un liderazgo tico
responsable en un contexto de economa
global, apostando en la toma de decisiones
empresariales y organizativas por los valores
morales y los criterios ticos.
e. Promover buenas prcticas, fomentar
una cultura tica en los negocios y subrayar
la dimensin moral de la empresa y las
organizaciones con vistas a conseguir una
economa ms slida y una sociedad ms
justa.
f. Servir de punto de encuentro de
acadmicos, empresarios, directivos y otros
profesionales preocupados por los problemas
relacionados con la responsabilidad social de
las empresas y organizaciones.
Fiel a este conjunto de objetivos, y dentro
de su programacin inicial, la Ctedra ha
creado un Seminario Permanente para el
debate que ha titulado precisamente Culturas
de empresa y mercado global 5 . Este
Seminario pretende crear y consolidar un
grupo de trabajo compuesto por profesionales,
investigadores, docentes y estudiantes
universitarios que, partiendo de la realidad
de la cultura y la accin empresarial

265

266

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


pequeas y medianas empresas, incluidas
, busque los necesarios referentes tericos
y los criterios de aplicacin que permitan
elaborar propuestas en torno a la eticidad
de las prcticas corporativas y la moralidad
de los comportamientos empresariales.

Durante el presente curso el seminario ha


centrado su atencin y anlisis en temticas
como la reputacin corporativa, integracin
laboral de personas con discapacidad o la
evaluacin de la empresa socialmente
responsable.

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


Bibliografa
Ballesteros Garca, C., Marketing con
causa, marketing sin efecto. El marketing con
causa y la educacin para el desarrollo,
Madrid, Universidad Pontificia ComillasICADE, 2001.
Carceln Garca, S., Ruz Contreras,
M., Villagra Garca, N., La comunicacin
interna como herramienta de responsabilidad
social, enVV.AA, Aplicaciones del
marketing en la Administracin Pblica y
Organizaciones No Lucrativas, Zaragoza,
Servicio Publicaciones Universidad Zaragoza,
2003, pp. 393-407.
Carroll, A.B., Buchholtz, A.K., Busiess
& Society. Ethics and Stakeholders
Management, 4 ed., Cincinnati, South
Western College Publishing, 2000.
Fernndez Fernndez, J.L., La
Responsabilidad Social: Una nueva forma de
gestin empresarial, Cuesta, M. de la y
Rodrguez
Dupl,
L.
(Coords.),
Responsabilidad Social Corporativa,
BIBLIOTECA Salmanticensis, Universidad
Pontificia de Salamanca, Salamanca, 2004,
pp. 191-201.
Esteban Talaya, A., Principios de
Marketing, Madrid, ESIC,1997.
Garca Marz, D., La tica empresarial
como factor reputacional, enVV.AA., El
Estado de la Publicidad y el Corporate en
Espaa, Informe Anual 2000, Madrid,
Pirmide, 2000, pp. 221-228.
Garca
Perdiguero,
T.,
La
responsabilidad social de las empresas en un
mundo global, Anagrama, 2003.
Hunt, S.D., The Nature and Scope of
Marketing, enJournal of Marketing, vol.
40, no. 3, 1976, pp. 17-28.
Lambin, J.J., Marketing Estratgico, 2
ed., Madrid, McGraw-Hill/Interamericana de
Espaa, S.A., 1991, pp. 33-34.
Moliner Tena, M.A., Marketing Social.
La gestin de las causas sociales, Madrid,
ESIC, 1998, pp. 24-26.
Pimentel Igea, A., Marketing Social
Corporativo, un enfoque estratgico,
enVV.AA., El Estado de la Publicidad y el

Corporate en Espaa y Latinoamrica,


Informe Anual 2001, Madrid, Pirmide, 2001,
pp. 289-303.
Villafae, J., La buena reputacin. Claves
del valor intangible de las empresas, Madrid,
Pirmide, 2003.

_______________________________
1
Universidad Pontificia Comillas.
2
Centro Universitario Villanueva, Adscrito
Universidad Complutense de Madrid.
3
Los stakeholders de una empresa sealan
a sus pblicos prioritarios, esto es, a todos
aquellos grupos sociales que, manteniendo una
relacin de cierta proximidad con ella,apuestan
por los valores que dicha compaa encierra.
Villafae, J.,En torno al concepto de reputacin
corporative, en VV.AA.,El Estado de la
Publicidad y el Corporate En Espaa, Informe
Anual 2000, Madrid, Pirmide, 2000, pg. 164.
Vase tambin Sevendsen, A., The Stakeholder
Strategy: Profiting from Collaborative Business
Relationship, Berret-Koehler Publishers, 1988.
4
Con la creacin de la Ctedra se ha
constituido adems un Consejo Asesor compuesto
por las siguientes personas: D. Jos B. Terceiro
(Catedrtico de Economa Aplicada de la
Universidad Complutense de Madrid), D. Alberto
Andreu Pinillos (Subdirector General de
Reputacin Corporativa en Telefnica), D. Javier
Gonzlez Martnez (Miembro de la Fundacin de
la Universidad Pontificia Comillas, Socio Director
del Grupo Divierte), D. Alberto Urtiaga de Vivar
Frontelo (Presidente de Fortica. Foro para la
Evaluacin de la Gestin tica) y D. Jos Manuel
Rodrguez Carrasco (Profesor Ordinario de la
Facultad de CC.EE. y EE. -ICADE- de la
Universidad Pontificia Comillas y Catedrtico de
la UNED, Director de la Revista ICADE.
Secretario del Consejo).
5
El seminario permanente est coordinado por
el siguiente equipo de personas: D. Juan Benavides
Delgado (Catedrtico de la Universidad
Complutense, que acta como director del
Seminario), D. Jos Luis Fernndez (Director de
la Ctedra y Profesor de la Universidad Pontificia
Comillas) y Da. Nuria Villagra Garca (Doctora
en Comunicacin Audiovisual y Publicidad por
la Universidad Complutense y profesora de
Comunicacin Corporativa) Colabora directamente
en el desarrollo de seminario y otras actividades
de la Ctedra D. Enrique Daz-Plaza.

267

268

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

269

DIREITO E TICA DA COMUNICAO

No pntano das boas intenes:


o combate baixaria na TV e a tica politicamente correta
Sylvia Moretzsohn1

Ele tem famlia, tem neto, tem filho, e


o seguinte, vai ser s bala mesmo na cabea.
A gente no t pra brincadeira no, certo?
E s isso que eu tenho pra falar.
A ameaa foi ao ar no programa de Gugu
Liberato, o Domingo Legal, do SBT, no dia
7 de setembro de 2003, durante suposta
entrevista com dois alegados integrantes do
PCC (Primeiro Comando da Capital, uma
organizao de presidirios). Encapuzados e
armados, eles diziam de suas intenes frustradas de seqestrar o padre Marcelo Rossi
(o mais miditico-espetacular dos membros
da igreja catlica brasileira, capaz de reunir
multides em shows religiosos ao ar livre,
e que havia de fato escapado de um seqestro
dias antes) e aproveitavam para intimidar,
entre outras figuras pblicas, dois apresentadores de programas policiais em emissoras
concorrentes do SBT.
A fraude seria logo descoberta: os ditos
porta-vozes do PCC eram dois pagodeiros,
pagos para fazer o papel de criminosos. A
entrevista era, portanto, uma simulao.
Uma pegadinha, como tantas as que proliferam nesses programas, apenas mais ousada, e que acabou resultando numa punio
indita na histria da recente democracia
brasileira: a suspenso do programa no
domingo subseqente, alm da imposio de
multa.
O caso reacendeu o debate em torno da
tica na mdia com os argumentos de sempre: as reiteradas declaraes de rejeio
baixaria, a necessidade de se estabelecerem limites atuao dos meios de comunicao o que reavivou a eterna polmica
entre os apelos auto-regulamentao das
emissoras e a defesa da regulamentao pelo
poder pblico e a manifestao do receio
quando ao retorno da censura. Evidenciou
ainda um aspecto raramente notado nas
relaes entre o Estado e os apresentadores
de programas populares de televiso: meses
antes o presidente Lula se reunira com al-

guns deles para traar uma estratgia de


divulgao de projetos oficiais. E Gugu
Liberato era um dos principais garotos-propaganda do novo governo.
Sem negligenciar essas questes, seria
importante procurar perceber a discusso
suscitada pelo episdio do Domingo Legal
atravs do que ela pode informar sobre o que
se entende por padro de tica na mdia.
Assim, seria possvel verificar o carter
problemtico da contrapartida auto-regulamentao expressa no apelo a um controle
mais rgido do Estado (ou da sociedade
civil, referida assim genericamente), seja
porque ele acaba resultando em projetos de
lei cujas boas intenes freqentemente
resvalam para a reiterao de preconceitos
de classe, seja porque toma como exemplar
a chamada tica da responsabilidade social, pautada fortemente pelo apagamento das
tenses sociais em benefcio de uma abstrata
cultura da paz e da promoo de uma
cidadania diluda de seu sentido poltico
original. No Brasil, a Rede Globo o maior
exemplo dessa conduta.
Definir padres para os meios de comunicao uma tarefa especialmente complexa, dado que a mdia atua no terreno sempre
fluido da produo de sentidos, o que complica a apreciao objetiva de sua atuao.
Mas ser certamente relevante verificar como
a defesa de preceitos ticos aparentemente
inquestionveis podem ser trabalhados ideologicamente no sentido de enfraquecer a
possibilidade de formao de um senso crtico
por parte do pblico. Tal pretende ser a
principal contribuio deste artigo.
Estado e mdia, permissividade e
moralismo
A permanente guerra pela audincia leva
freqentemente a excessos, nunca muito bem
definidos, que fazem retornar ciclicamente a
polmica em torno da qualidade da programa-

270

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


o na TV aberta, fornecendo pautas extensas para as capas dos cadernos auto-denominados de cultura dos jornais de referncia, que se espantam com o festival de
baixarias resultante da briga pelo Ibope.
Depois tudo retorna ao seu leitonatural,
isto , o leito do mercado, que onde se
forjam esses escndalos.
Os excessos so escrupulosamente isolados do meio que os produz, de modo a
facilitar a condenao to veemente quanto
incua. Um dos episdios mais representativos dessa situao ocorreu em julho de
1999, quando o Programa do Ratinho, um
dos cones do chamado mundo co, exibiu
um vdeo no qual uma danarina tailandesa
demonstrava a capacidade muscular de seu
rgo sexual, que fumava, soltando baforadas, e lanava dardos.
O caso, como era previsvel, gerou
imediata reao do governo, que ameaava
incluir na Lei Eletrnica de Comunicao
de Massa em suposta fase de elaborao,
e da qual no mais se ouviria falar um
captulo proibindo a exibio de sexo e
violncia na TV antes das 21h30. Gerou
tambm artigos crticos, como o de Fernando
Gabeira, que, com a habitual ironia evidenciada j no ttulo (Se a cobra pode fumar,
por que no a perereca?)2, expunha o carter
de classe daquele moralismo, destinado a
privar os pobres de uma diverso sempre
acessvel aos mais abastados, capazes de
assinar canais pagos de TV3. Fernando de
Barros e Silva, ento responsvel por uma
coluna de crtica de TV na Folha de S.Paulo,
apontou alm disso os vnculos entre aquele
episdio e outros equivalentes, como a
entrevista policialesca com um bandido (o
Manaco do Parque) no Fantstico, da Rede
Globo, e um particular episdio de
pegadinha em um programa da CNT, no
qual um personagem sacou de uma arma e
comeou a atirar, para pnico do pblico, que
no sabia tratar-se de brincadeira.
Vaginas que fumam, tiros de festim
para assustar incautos, entrevistas
escabrosas para provocar terror e dio
no pblico, notas de dinheiro atiradas
na cara de quem no tem quase nada,
gargalhadas provocadas custa da
humilhao dos outros toda essa

delinqncia a conseqncia lgica


da desregulamentao de mais um
mercado. (...) Como Ratinho ou Hebe
Camargo, [o governo] ao mesmo
tempo permissivo e moralista, flerta
com a sacanagem (do mercado, no
caso) e saca a seguir uma palavra de
autoridade para atender a demanda por
ordem dos conservadores4.
No s. O Estado alardeia sua indignao com o baixo nvel dos programas
populares, mas os sucessivos governos que
o representam no hesitam em transacionar
com eles: pudores ticos se desfazem diante
do poder das audincias. No auge do caso
que provocou a reao escandalizada do
governo, Ratinho recebia do ento presidente da Repblica, em flagrante queda de
popularidade, um convite para almoar5;
interessado em angariar apoio popular a seus
projetos, como o Fome Zero e as polmicas
reformas tributria e da Previdncia, o atual
presidente agiria da mesma forma6, seguindo
uma estratgia que previa tambm uma
campanha publicitria com alguns dos mais
famosos apresentadores de TV. Gugu Liberato
era um dos protagonistas da campanha Junta, Brasil, na qual dois concorrentes na
guerra pelas audincias apareciam lado a lado,
unidos e exortando unio de todos contra
a fome. Foi quando ocorreu o escndalo.
O Domingo Legal (logo rebatizado, por
motivos bvios, de Domingo Ilegal) levou
ao ar uma fraude, mas teria certamente mais
motivos ainda de ser punido no caso (improvvel) de ter veiculado verdadeiramente
a palavra ameaadora de uma faco criminosa. A suspenso imposta pela Justia gerou
protestos imediatos, que acusavam ali o
precedente para o retorno da censura prvia,
devido deciso de se impugnar um programa ainda no exibido, de contedo desconhecido. Em nota publicada pela imprensa
no dia 27 de setembro de 2003, o Ministrio
Pblico Federal de So Paulo respondia com
a Constituio e o Cdigo Brasileiro de
Telecomunicaes7: no se tratava de censura prvia ao programa, mas da suspenso de
uma de suas edies, como punio pelo
abuso cometido anteriormente.
No mesmo dia, a Abert (Associao
Brasileira de Emissoras de Rdio e Televi-

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


so), entidade que congrega 2.874 emissoras de rdio e 319 de televiso 8, faria
publicar nota nos jornais reiterando o repdio deciso judicial. Reafirmava seu compromisso histrico com a liberdade de opinio, informao e expresso artstica e
cultural, insculpida na Constituio Federal
como resultado da luta de toda a nao contra
o fantasma da censura, e conclua: Ningum, independentemente do cargo que ocupe
ou do poder a que pertena, tem o direito
de decidir o que a sociedade pode ou no
saber, ler, ouvir ou assistir.
Ningum, obviamente, a no ser as prprias empresas de mdia. Que, entretanto,
procuram encobrir esse poder atravs do
argumento clssico segundo o qual a qualidade da programao est submetida s leis
do mercado e, portanto, da concorrncia. No
fim das contas, seria o prprio pblico o
responsvel pelo que consome. Se no aprovasse a programao, as emissoras perderiam audincia.
O controle (remoto) na mo do consumidor
Esse modo simplrio de legitimao a
partir da aferio da preferncia do pblico
pelo que se lhe oferece j foi suficientemente
contestado em pesquisas sobre os vcios
metodolgicos de estudos de recepo que
ignoram o papel dos meios de comunicao
na prpria formao dessa preferncia9. No
entanto, o mito sobrevive e ganha fora no
contexto da democratic marketplace em que
a globalizao neoliberal transforma o mundo, no qual no h mais cidados a serem
esclarecidos, mas consumidores a serem
satisfeitos. A concluso bvia de que no
deveria haver qualquer constrangimento legal radiodifuso, deixando-se ao mercado
isto , aos consumidores a definio sobre
o que, naturalmente, ser ou no aceito.
Esta tambm a lgica de muitos dos
crticos ao baixo nvel da programao, que,
contra os excessos, sugerem pura e simplesmente trocar de canal melhor seria dizer
desligar, j que no h propriamente opes
de programao na TV aberta. Curiosamente, era tambm a opinio do ento ministro
das Comunicaes, para quem o melhor
controle o controle remoto10. Pelo cargo

que ocupava, era certamente a fonte mais


improvvel para engrossar a recorrente
suspeio quanto ao do Estado nessa rea,
sintetizada pelo jornalista Fernando
Rodrigues: O risco maior liberdade de
expresso ainda est para aparecer. Sobretudo se a TV no se auto-regular, o governo
e o Congresso se investiro dessa misso.
Uma temeridade11.
Temos assim uma situao sui generis,
na qual o Estado representa ao mesmo tempo
uma necessidade e uma ameaa: essencial
para ordenar a explorao do servio, atravs
da deliberao sobre concesses, mas um
perigo para a liberdade de expresso. No
ser necessrio repetir que a liberdade de
expresso, nesses termos, fica nas mos de
quem define a programao; mais importante perceber como esse raciocnio se adequa
perfeitamente lgica do Estado mnimo,
segundo a qual, de controle remoto em punho,
o consumidor seria o senhor da programao. Evidencia-se, a, uma sada bem ao gosto
do neoliberalismo, transferindo-se as responsabilidades do poder pblico para as mos
do indivduo, em mais uma manifestao da
privatizao da cidadania apontada por Nilo
Batista12.
Auto-regulamentao ou controle social,
palavras mgicas
O apelo auto-regulamentao costuma
ignorar a existncia, desde 1993, do Cdigo
de tica da Radiodifuso Brasileira, aprovado pela Associao Brasileira das Emissoras
de Rdio e Televiso (Abert). O esquecimento pode ser hoje debitado ao reduzido alcance desse documento, j que, no incio de 2002,
as principais redes de televiso depois da
Globo (SBT, Record e Bandeirantes) deixaram a entidade para integrar a Abratel
(Associao Brasileira de Radiodifuso e Telecomunicaes)13. Mas provvel que o
esquecimento ocorra porque esse cdigo
nunca chegou mesmo a ser levado a srio,
talvez pelo evidente conflito entre seus
postulados e a prtica cotidiana da programao das emissoras privadas.
Assim, aps a costumeira declarao de
boas intenes como o compromisso de
transmitir entretenimento do melhor nvel
artstico e moral (art. 5) , o cdigo relacio-

271

272

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


na o que deve ou no ser permitido, repetindo os velhos tabus a respeito de violncia,
prostituio e drogas, e detendo-se minuciosamente nas cenas de sexo. A referncia ao
contexto formulada na preocupao de que
no se faa apologia aos comportamentos
condenveis

a
propsito,
o
homossexualismo explicitamente classificado como um desvio do comportamento
humano , mas o que se entende por violncia, por exemplo, fica bem claro e,
como no caso do sexo, restrito a questes
formais no detalhamento das cenas passveis de exibio em cada horrio14. uma
concepo que revela o sentido ideolgico
muito preciso de tomar as coisas pela sua
aparncia, retirando-as do contexto no qual
elas podem ser interpretadas. Ao mesmo
tempo, exatamente a gratuidade das cenas
o que se explora nos produtos miditicos
voltados para as camadas populares, pblico
principal da TV aberta. Da soar contraditria a afirmao de que somente o regime
da livre iniciativa e concorrncia, sustentado
pela publicidade comercial, pode fornecer as
condies de liberdade e independncia
necessrias ao florescimento dos rgos de
opinio e, conseqentemente, da radiodifuso (art. 3). Pois a explorao de tudo aquilo
que o cdigo alegadamente deseja combater
o resultado lgico da concorrncia levada
ao extremo da guerra pela audincia a
qualquer preo.
Mas o mais notvel a inverso de papis
que se promove na seqncia desse mesmo
artigo: A radiodifuso estatal aceita na
medida em que seja exclusivamente cultural,
educativa ou didtica, sem publicidade comercial isto , sem ameaa de concorrncia ali onde a iniciativa privada se garante. Assim, concessionrios de um servio
pblico arrogam-se o direito de definir a
maneira pela qual o poder concedente est
autorizado a atuar nessa rea.
A auto-regulamentao, portanto, uma
dessas palavras mgicas que encobrem a
realidade na qual se desenvolve a disputa de
mercado no campo da comunicao de massa.
Mas a contrapartida do controle social
tambm costuma referir-se a uma difusa
representao da sociedade civil naturalmente virtuosa em contraposio burocracia estatal, sugerindo um poder de fiscali-

zao disseminado pelo conjunto dos cidados. o que subjaz nas propostas de atuao
de muitas das organizaes no-governamentais constitudas nos ltimos anos com o
propsito de estimular o debate sobre a
qualidade da programao televisiva. No
ser possvel detalhar aqui esses propsitos
ou investigar-lhes a possibilidade de realizao, mas preciso verificar as referncias
para o comportamento tico segundo as quais
essas organizaes trabalham.
Leal Filho, por exemplo, socilogo e
professor na USP, fundador e primeiro presidente da ONG TVer, contesta o poder sem
limites da TV mas considera que a Abert
tem um cdigo de auto-regulamentao de
bom nvel, que se colocado em prtica
resolveria o problema15. J o idealizador da
campanha Quem financia a baixaria contra
a cidadania, Orlando Fantazzini, poca
tambm presidente da Comisso de Direitos
Humanos da Cmara dos Deputados, pensa
que a auto-regulamentao no basta, e ele
prprio autor do projeto de lei do Cdigo
de tica para a Programao Televisiva
Brasileira. Observemos apenas os aspectos
principais desse documento: ademais de
restringir-se televiso excluindo, portanto, a abrangncia do audiovisual , e a
par das boas intenes a defesa dos direitos humanos, traduzida, entre outras coisas, no respeito privacidade e imagem
pblica dos cidados , a proposta resvala
para previsveis preconceitos. Um exemplo
a determinao de que a programao
televisiva brasileira no permitir a divulgao de msicas que empreguem linguagem
vulgar (art. 49, I); outro, a prpria definio
do que seja baixaria justamente aquilo que
est previsto na Constituio. (...) Qualquer
tipo de desrespeito ao cidado e qualquer tipo
de preconceito considerado baixaria16, o
que, entre outras coisas, praticamente
inviabilizaria qualquer programa humorstico.
O mais interessante, entretanto, que a
justificativa para o projeto comea com uma
afirmao to abrangente quanto duvidosa:
Os brasileiros querem mudar o perfil dos
meios de comunicao de massa. Em que
se basearia tal certeza? Na existncia de 50
entidades parceiras (do movimento contra
a baixaria) e nas cerca de 2.500 manifes-

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


taes de cidados, entre e-mails e telefonemas, dadas como prova do crescimento
da participao da sociedade civil17. Mais
importante ainda, do ponto de vista ideolgico, verificar que o prprio nome da
campanha remete sensibilizao do
empresariado:
uma empresa socialmente responsvel
no apenas aquela que financia
projetos sociais, mas tambm a que
ao se recusar a anunciar em programas que atentam contra a dignidade humana promovem valores de
solidariedade e de paz18.
A tica da responsabilidade social: contra o senso crtico
Talvez no seja demais apontar o carter
idealista dessa aposta na promoo de valores to nobres num mundo em que os
empregos e portanto a condio concreta
de sobrevivncia, base para qualquer defesa
efetiva dos direitos humanos so cada vez
mais precrios. Talvez, exatamente por isso,
as mesmas empresas que dispensam continuamente contingentes cada vez maiores de
pessoas invistam tanto na imagem
institucional, buscando consolidar o conceito
de empresa cidad, e portanto chamando
a si qualidades prprias do campo poltico
o que no de espantar, no contexto
neoliberal em que se transferem para mos
particulares as tarefas de original responsabilidade do Estado. Como desdobramento,
conforma-se uma auto-atribuda tica da
responsabilidade social, segundo a qual se
desenvolve uma suposta promoo da cidadania expressa mais em afetos (de que a
famosa e recorrente expresso resgate da
auto-estima talvez seja o exemplo mais
eloquente) do que na capacidade de participar da vida poltica e, portanto, do poder.
O incentivo ao voluntariado como substituto
de polticas pblicas de assistncia decorrente do esvaziamento do papel do Estado
outro desdobramento dessa reconfigurao
(e diluio) do sentido de cidadania.
Nesses termos, poucas empresas sero
mais ticas e cidads do que a Globo.
Legitimada internacionalmente pelo Unicef
com o apoio a projetos assistencialistas como

o Criana Esperana, o maior grupo de


comunicao social do pas ocupa uma
posio privilegiada na divulgao dos princpios que devem nortear a sociedade para
um convvio harmonioso. Para isso, mobiliza
todo o seu aparato miditico, dos telejornais
s telenovelas e aos demais programas de
entretenimento, sem que se ponham em causa
os mtodos utilizados para tal objetivo.
Por isso to significativo que, ao
comentar o escndalo do caso Gugu, Muniz
Sodr comece por uma referncia ao entrelaamento entre realidade e fico produzido
pela Globo: a morte de uma personagem da
novela das oito ento em exibio (Mulheres apaixonadas), que ganhou status de
notcia na capa dos jornais da empresa, e a
passeata pelo desarmamento, um fato real
propagandeado intensamente pela mesma
novela, e que contou com a participao dos
atores-personagens, gravando ali cenas que
iriam ao ar no captulo seguinte. Muniz Sodr
apontava assim o efeito perverso desse curtocircuito entre imaginrio e real que provocava a debilitao da capacidade do senso
comum de fazer a distino (...) entre o que
efetivamente acontece e as simulaes do
acontecimento19. Noutras palavras, o enfraquecimento da possibilidade de formao de
um senso crtico.
Ser particularmente relevante destacar
alguns aspectos concernentes a esses dois
episdios. Primeiro, a morte da personagem,
por bala perdida: uma cena que, antes de ser
gravada, provocou enorme polmica entre
autoridades cariocas, que argumentavam
quanto ao possvel prejuzo da imagem do
Rio de Janeiro no exterior, o estigma de
cidade violenta, etc.; a gravao (real) propriamente dita, em torno da qual tanto a
novela quanto o noticirio criaram enorme
expectativa, de modo que cerca de 1 mil
pessoas teriam comparecido ao local da
encenao; e a foto da atriz alis,
identificada pelo nome da personagem , com
a marca do tiro fatal no peito, publicada na
capa do jornal O Globo ao lado da foto que
documentava um crime real o assassinato
de um diretor de presdio na Av. Brasil: o
fato verdadeiro e a cena ficcional reunidos
e embaralhados para a produo do medo
social que a prpria novela explorar nos
captulos seguintes, no discurso explcito dos

273

274

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


personagens espantados com o ponto a que
chegamos em termos de insegurana. Mas
no s: a cena da bala perdida fechou o
captulo exibido num sbado, imediatamente
antes do show do Criana Esperana, que
comeou justamente com a repetio daquelas imagens. Realidade? Fico? Tanto faz.
O importante voc no perder a capacidade
de se indignar..., anunciava logo aps, para
delrio do pblico, o apresentador do show
de caridade, ele mesmo um dos principais
atores da novela.
O embaralhamento entre realidade e fico (isso que, segundo o script da Globo,
tanto faz) vem de longa data na
teledramaturgia da emissora. Um marco
ocorreu em fins de 1991, quando foi assassinada a atriz Daniela Perez, filha da autora
da novela ento em andamento: o noticirio
sobre o crime seria incorporado s cenas da
novela e cenas da novela ao noticirio principal da rede, para romancear as informaes
sobre o crime. Mas este um caso resultante
de um trgico imprevisto; a regra a utilizao desses recursos j na prpria concepo da trama. Assim, em O rei do gado,
senadores de esquerda comparecem ao velrio de seu colega morto em conseqncia da luta pela reforma agrria; em O
clone, depoimentos alegadamente reais de
ex-drogados misturam-se parte da histria
que trata da decadncia dos personagens
enlouquecidos pelo vcio. Com um detalhe
significativo: esses drogados da vida real
jamais adquirem inteireza fisionmica,
so pedaos de corpos, recortes de
braos e de costas, planos-detalhe de
nucas, rostos fora de foco; seres que,
ao enveredarem pelo caminho de
perdio das drogas, deixaram de ser
sujeitos, perderam, segundo a
teledramaturgia da Rede Globo, o
direito de ser gente20.
Associe-se agora o entretenimento
poltica, e o crculo se fecha: no h voz
dissonante quando se trata de avaliar as
iniciativas cidads da Globo21. O episdio
Daniela Perez em De corpo e alma detonou uma campanha vitoriosa pelo endurecimento da Lei de Crimes Hediondos, no
embalo da histeria alimentada pela cobertura

do crime; O rei do gado seria exaltado pelo


suposto mrito de popularizar a discusso
sobre a reforma agrria, no importa se o
personagem lder dos camponeses optasse
pela bandeira verde, recusando o vermelho
simblico do Movimento Sem-Terra, porque vermelho sangue e ns queremos paz;
O clone seria aplaudido por contribuir com
a luta contra as drogas, no importa se reproduzindo rigorosamente o discurso oficial
que reduz figura do consumidor (alis, do
viciado) a responsabilidade por todo esse
complexo de ramificaes internacionais que
envolve crime, consumo e trfico; saudada
pelas vrias causas que abraou, Mulheres
apaixonadas chegaria ao requinte de utilizar
a ntegra do hino nacional para acompanhar
as cenas da passeata pelo desarmamento que
fechava apoteoticamente um dos captulos da
novela. Sorte do autor que os brasileiros no
cantam hinos to impertinentes, inadequados
e inoportunos como A Marselhesa ou A
Portuguesa. Azar de todos ns, confrontados
com uma campanha sustentada pelo smbolo
mximo da identidade nacional: opor-se a ela
seria uma atitude insuportavelmente
impatritica, no obstante o premiado Tiros
em Columbine, de Michael Moore, exibido
mesma poca nos cinemas, permitisse no
mnimo suspeitar da associao automtica
entre livre comrcio de armas e aumento de
homicdios (ou de violncia, como se
costuma dizer genericamente).
Essa reiterao de consensos travestida
de contribuio cvica para o debate em torno
de temas cruciais para o pas um perfeito
exemplo do que Marilena Chaui classificou
de ideologia tica, pois
...enquanto na tica a idia do bem,
do justo e do feliz que determina a
autoconstruo do sujeito tico, na
ideologia tica a imagem do mal
que determina a imagem do bem, isto
, o bem torna-se simplesmente o nomal (no ser ofendido no corpo e na
alma, no ser maltratado no corpo e
na alma o bem). O bem se torna
a mera ausncia de mal ou privao
de mal, no algo afirmativo e
positivo, mas puramente reativo. Eis
por que a tica como ideologia salienta e sublinha o sofrimento indivi-

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


dual e coletivo, a corrupo poltica
e policial, pois com tais imagens ela
oferece fatos visveis que sustentam
seu discurso e consegue obter o
consenso da opinio: somos todos
contra o Mal, porm no nos perguntem sobre o Bem porque este divide
a opinio e a modernidade, como
se sabe, o consenso22.
Rasgando o vu das boas intenes
No por acaso Muniz Sodr comeou a
anlise do caso Gugu a partir da relao
entre o real e o ficcional produzida nas
novelas da Globo. Retomemos o argumento
para lev-lo mais longe: a comparao entre
as condenaes enfticas fraude do Domingo Legal e o elogio entusiasmado s iniciativas cidads que utilizam o mesmo recurso de misturar fico e realidade sugere
que esse curto-circuito entre imaginrio e
real seja rejeitado apenas quando assume
ares agressivos, contra a cultura da paz.
De fato, nesses tempos em que o Estado
oferece como imagem-smbolo de seu pro-

jeto de desarmamento a cena da destruio


de armas de brinquedo, a mistura entre
realidade e fico sempre saudada quando
voltada para o bem. E o grave efeito disso
tudo o enfraquecimento da possibilidade
de formao de um senso crtico continua
a produzir seus estragos mais profundos.
Mas esta uma derivao, politicamente
comprometida, das orientaes castas e pias
para o combate baixaria na TV. A
sistemtica frustrao dessas tentativas, alm
de exigirem uma apreciao sobre as origens
mercadolgicas dos excessos na programao, estariam a impor um estudo mais
aprofundado sobre a aceitao popular do que
se entende por baixaria, de modo a escapar
do preconceito de classe encoberto pelo
discurso das boas intenes. A rigor, tratase de atualizar uma antiga discusso a respeito da cultura popular, para o que o
estudo de Bakhtin sobre Rabelais23 certamente uma referncia central. sobre essa
base que se poder desenvolver uma discusso sobre tica que fuja a esteretipos e
contribua para a formao de um senso
crtico.

275

276

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Bakhtin, Mikhail. A cultura popular na
Idade Mdia e no Renascimento: o contexto
de Franois Rabelais. So Paulo/Braslia,
Hucitec/UnB, 1987.
Barros e Silva, Fernando. A pegadinha
do Gregori, inFolha de S.Paulo, 11 de julho
de 1999.
Batista, Nilo. A privatizao da cidadania. Captulo Criminolgico, Maracaibo,
2002, vol. 30, n 4.
Caleiro, Maurcio de Medeiros. O Clone:
mistificao, omisso e o marketing social
como discurso totalitrio, inDiscursos
Sediciosos crime, direito e sociedade, n
12. Rio de Janeiro, Revan/ICC, 2 semestre
de 2002, p. 325-332.
Chaui, Marilena. tica e violncia,
inTeoria & Debate n 39, So Paulo, outubro-dezembro de 1998, p. 32-41.
Carta Capital. Globo: questo de Estado, 1 de outubro de 2003.
Castro, Daniel. Casal do ano apresentar Rveillon da Globo, inFolha de S.
Paulo, 5 de novembro de 2004.
Cdigo de tica da Abert. Braslia, 8
de julho de 1993.
Fantazzini, Orlando. Projeto de lei n
1600 introduz o Cdigo de tica da Programao Televisiva e d outras providncias, in www.tver.org.br, 2003.
Gabeira, Fernando. Se a cobra pode fumar, por que no a perereca?, inFolha de
S.Paulo, 12 de julho de 1999.
Hamburguer, Esther. O que se v por
trs do nacionalismo na TV, inFolha de
S.Paulo, 18 de fevereiro de 2004.
Leal Filho, Laurindo. O poder sem controle
da
TV,
in
www.observatoriodaimprensa.com.br, 30 de
setembro de 2003.
Mattelart, Armand. Comunicao-mundo. Histria das tcnicas e das estratgias.
Petrpolis, Vozes, 1994.
Muniz Sodr. A televiso encapuzada,
in www.observatoriodaimprensa.com.br, 23 de
setembro de 2003.
Nunes, Letcia. O caminho da auto-regulamentao. Entrevista com Orlando
Fantazzini, in:

www.observatoriodaimprensa.com.br,23 de
setembro de 2003.
Rodrigues Fernando.O pior caminho,
inFolha de S.Paulo, 29 de setembro de 2003.
Wolton, Dominique. Entrevista a Diana
Andringa. Sinais do Tempo, RTP, 2000.

_______________________________
1
Universidade Federal Fluminense (UFF).
2
Fernando Gabeira. Se a cobra pode fumar,
por que no a perereca?, inFolha de S.Paulo,
12 de julho de 1999.
3
Contra essas consideraes, costuma-se
argumentar com a necessidade de fiscalizao da
TV aberta, como forma de proteger as crianas.
Reitera-se a o carter de classe dessas boas
intenes: quem conhece minimamente o cotidiano das crianas pobres, que convivem com
adultos em habitaes precrias, s vezes de um
s cmodo, e esto submetidas permanente
tenso provocada pela carncia, dificilmente
ousaria utilizar tal argumento. A propsito do
moralismo, note-se ainda que um dos atuais
chamarizes das empresas de TV a cabo para atrair
assinantes e tentar superar a crise no setor a
utilizao gratuita, por um certo perodo, de
canais erticos como o Sexy Hot (NET) ou
Playboy TV/Canal Adulto (TVA).
4
Fernando de Barros e Silva. A pegadinha
do Gregori, inFolha de S.Paulo, 11 de julho
de 1999.
5
Conforme noticirio na imprensa (por exemplo, Mudana para estilo popular comeou com
Ratinho, O Globo, 20/07/99; Secretrio diz que
popularidade s volta com empregos e O
marketing de FHC, Folha de S.Paulo, 25/07/1999,
p. 1-4).
6
Cf. Quanto vale o show, Folha de S.Paulo,
06/07/2003.
7
A Constituio brasileira obriga as empresas
de radiodifuso a zelar por valores constitucionais, entre os quais a proteo da pessoa e da
famlia (art. 221), e o Cdigo Brasileiro de
Telecomunicaes (art. 53) prev pena de suspenso, cassao e deteno para quem, entre outras
infraes, ofender a moral familiar pblica, ou
os bons costumes (h), veicular notcias falsas,
com perigo para ordem pblica, econmica e
social (j) ou colaborar na prtica de rebeldia,
desordens ou manifestaes proibidas (l).
8
Essa composio mudou em outubro de 2004.
Cf. nota 13.
9
Por exemplo, Piemme, apud Armand
Mattelart, in Comunicao-mundo. Histria das

DIREITO E TICA DA COMUNICAO


tcnicas e das estratgias. Petrpolis, Vozes, 1994,
p. 281-2, e Dominique Wolton, entrevistado por
Diana Andringa em Sinais do Tempo, RTP, 2000.
10
In Carta Capital, Globo: questo de
Estado, 1 de outubro de 2003.
11
Fernando Rodrigues. O pior caminho,
inFolha de S.Paulo, 29 de setembro de 2003.
12
Nilo Batista. A privatizao da cidadania.
Comunicao apresentada ao seminrio sobre Cidadania do Laboratrio Cidade e Poder, Niteri, ICHF/
UFF, em 2 de julho de 2002, e publicada emCaptulo
Criminolgico, Maracaibo, 2002, vol. 30, n 4.
13
Em 22 de outubro de 2004 seria criada uma
nova entidade, a Abra (Associao Brasileira de
Radiodifusores), reunindo SBT, Record, Rede TV!
e Band, sob a presidncia desta ltima. O que
gerou comentrios irnicos, referidos por Daniel
Castro em sua coluna na Folha: Depois que
passou a representar, das cinco cabeas de rede,
a apenas a Globo, a Abert (Associao Brasileira
das Emissoras de Rdio e TV) passou a ser
chamada em Braslia de Aberg (associao das
emissoras da Globo). Cf. Daniel Castro, Casal
do ano apresentar Rveillon da Globo, inFolha
de S. Paulo, 5 de novembro de 2004.
14
Para melhor compreenso, e consequentemente observncia de seus princpios, o cdigo
desce a mincias formais. Por exemplo, considera
livres para exibio em qualquer horrio os programas ou filmes que no contenham cenas
realistas de violncia, agresses que resultem em
dilaceraes ou mutilao de partes do corpo
humano, tiros queima-roupa, facadas, pauladas
ou outras formas e meios de agresso violenta com
objetos contundentes, assim como cenas sanguinolentas resultantes de crime ou acidente (art. 15,
I, a) e que no apresentem nu humano, frontal,
lateral ou dorsal, no apresentem visveis os rgos
ou partes sexuais exteriores humanas, no insinuem o ato sexual, limitando as expresses de amor
e afeto a carcias e beijos discretos (idem, d).
15
Laurindo Leal Filho. O poder sem controle da TV, in:
www.observatoriodaimprensa.com.br, 30 de setembro de 2003.

16
Entrevista a Letcia Nunes, O caminho da
auto-regulamentao,
in
www.observatoriodaimprensa.com.br, 23 de setembro de 2003.
17
Orlando Fantazzini. Projeto de lei n 1600
introduz o Cdigo de tica da Programao
Televisiva e d outras providncias, in
www.tver.org.br.
18
Idem.
19
Muniz Sodr. A televiso encapuzada, in
www.observatoriodaimprensa.com.br, 23 de setembro de 2003.
20
Maurcio de Medeiros Caleiro. O Clone:
mistificao, omisso e o marketing social como
discurso totalitrio, inDiscursos Sediciosos
crime, direito e sociedade, n 12. Rio de Janeiro,
Revan/ICC, 2 semestre, p. 326.
21
A propsito, note-se um aspecto suplementar na recente campanha atravs da qual a Globo
procura fixar-se como autntica expresso da
cultura nacional, veiculando spots publicitrios em
que o tradicional slogan substitui o nome da
empresa pelo do pas: Brasil, a gente v por aqui.
Entre os garotos-propaganda da campanha figuram eminentes representantes do atual governo,
como o presidente da Cmara dos Deputados e
o vice-presidente do Senado, destacando justamente o marketing social da emissora. Esther
Hamburguer suspeita daquilo que no se v
nessa onda nacionalista: o cortejo a parlamentares como parte da busca de apoios oficiais para
legitimar a desejada operao de socorro pblico
do BNDES para alongar e nacionalizar a dvida
de US$ 1,9 bilho da Globopar, holding das
Organizaes Globo, que lidera a lista de devedores entre as empresas brasileiras de mdia. Cf.
Esther Hamburguer, O que se v por trs do
nacionalismo na TV, inFolha de S.Paulo, 18
de fevereiro de 2004.
22
Marilena Chaui. tica e violncia, in
Teoria & Debate n 39, So Paulo, outubrodezembro de 1998, p. 35.
23
Mikhail Bakhtin. A cultura popular na Idade
Mdia e no Renascimento: o contexto de Franois
Rabelais. So Paulo/Braslia, Hucitec/UnB, 1987.

277

278

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

HISTRIA DA COMUNICAO

Captulo III
HISTRIA DA COMUNICAO

279

280

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

HISTRIA DA COMUNICAO

Apresentao
Jos Augusto dos Santos Alves1

No ousado afirmar que o poder dos


media reside no seu papel fundador, enquanto suportes prticos de um modo histrico
de objectivao da mediao simblica
constitutiva de um sistema scio-cultural. No
, pois, apenas um poder entre outros. Nesta
sua funo, os media constroem o pano-defundo e a boca-de-cena das prticas sociais,
fornecem uma base identidade e aco
individual e colectiva. Trata-se de um processo alicerador do campo social em que
os media entram, obviamente, em
complementaridade e concorrncia, e muitas
vezes em contradio, com outros rituais,
outras formas de discurso e outros procedimentos de objectivao do espao social.
Deste enquadramento decorre que a
questo do poder dos media s pertinente
nos limites histrico-culturais precisos e
unicamente assim tem sentido interrogarmonos sobre a operatividade dos media.
Neste entendimento, tem toda a

pertinncia que, nas assembleias magnas


sobre a arte de comunicar, a Histria da
Comunicao tenha direito, como as outras
reas dentro do mesmo saber, a actividade
comunicacional, a estar presente de parte
inteira, e nunca como parente pobre, que se
pode alienar, de acordo com o poder discricionrio de uns quantos que ignoram o poder
e a arte da Histria da Comunicao.
Contribumos, assim, para futuros debates sobre a Comunicao, debates abertos a
diferentes e vrios olhares, anlise,
intercompreenso, reflexo e fuso
conflitual e produtiva entre autores, leitores
e textos, intercomunicabilidade, em que se
cruzam diferentes reas dos saberes terico
e prtico inscritos no universo da Comunicao Social, o inextricvel das Cincias da
Comunicao.
Estivemos presentes, com uma razovel
dimenso, em 1999 e 20002. Agora, mais uma
vez, somos reincidentes.

281

282

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


_______________________________
1
Universidade Autnoma de Lisboa. Coordenador da Sesso Temtica de Histria da
Comunicao do II Ibrico.
2
Cfr. Congresso. As Cincias da Comunicao na Viragem do Sculo. 22-24 Maro de 1999.

Organizao SopCom Associao Portuguesa de


Cincias da Comunicao. Fundao Calouste
Gulbenkian. Lisboa Portugal; De Gutenberg ao
Terceiro Milnio. Congresso Internacional de Comunicao. 6-8 Abril de 2000. Organizao da UAL.
Fundao Calouste Gulbenkian. Lisboa Portugal.

HISTRIA DA COMUNICAO

Nacimento e desarrolo del nacionalismo


en la prensa espaola y gallega
Ana Mara Rodrguez Rivas1

La bsqueda de la identidad como


distintivo cultural est en la gnesis de la
historia de la prensa como vehculo de
comunicacin. En el caso espaol, dos
nacionalidades, la catalana y la gallega, se
conjugan en la lucha por mostrar su
descontento ante una poltica centralista que
presenta como modelo una homogeneizacin
tanto de contenidos como de destinatarios de
los medios. La diferenciacin, en estos casos,
se hace imprescindible para mostrar la
existencia de unos valores identificativos e
intrnsecos a sus respectivas nacionalidades,
que actan como reflejo de la diversidad
cultural en contraposicin a una incipiente
globalizacin, ya controvertida por algunos
sectores. Unas identidades culturales que en
un primer momento se enmarcan en lo que
se denomina movimiento regionalista,
despus nacionalismo, en el cual el
componente territorial va a suponer el marco
geogrfico en el que prenda la idea de la
diferenciacin, tambin delimitada por el
idioma, vehculo de transmisin del vnculo
entre sus componentes. Catalua es la pionera
y servir de ejemplo en la utilizacin de la
prensa como portavoz de la idea nacionalista
y de divulgacin de su idioma. El
nacionalismo gallego, ms tardo en
incorporarse a la lucha, refleja las principales
etapas por las que el movimiento ha tenido
que pasar en Espaa desde sus comienzos
hasta la actualidad. El caso del Pas Vasco
es menos representativo, si bien es el segundo
en aparicin, ya que la prensa nacionalista
vasca apenas va a utilizar su propio idioma,
el euskera, el gran desconocido para la mayor
parte de la poblacin.
El regionalismo cataln: La Renaixena
El nacionalismo, especialmente en el caso
cataln, tiene su herencia poltica en el
carlismo y el republicanismo, enemigos
histricos de la monarqua constitucional. De

hecho, nacionalismo cataln y republicanismo


se confundirn en un primer momento. Los
primeros peridicos escritos totalmente en
cataln aparecen durante la regencia de
Espartero. Son el germen, al margen del
republicanismo, de esa lucha por recuperar
las seas de identidad catalana recuperando
tambin su lengua. Es el paso previo a lo
que se llamara Renaicena, representado en
Lo verdader catal (1843), de corta vida.
Otros intentos fueron El Cataln (1849), de
Vctor Balaguer, considerado el pionero del
catalanismo, el mismo que publica despus
La Violeta de Oro, que luch por la
restauracin de los Juegos Florales, una
realidad en 1859 y que marca el comienzo
real de la etapa de plenitud del movimiento
cultural de la Renaicena.
La formacin de una opinin pblica acorde
a las tradiciones catalanas y el ensalzamiento
de su patria son los objetivos de esta incipiente
prensa catalanista que va a tener en el peridico
La Renaicena un rgano impulsor del
renacimiento literario y cultural cataln durante
la Restauracin espaola. De esta etapa es el
primer diario en lengua catalana, el Diari Catal
(1879-1882).
De la idea cultural y social se da el salto
definitivo a la lucha poltica. El catalanismo
poltico se afianza y extiende tras la
proclamacin de las Bases de Manresa en
1982. Otro impulso vendra de la mano del
Desastre del 98, a partir del cual la falta de
confianza en el Estado espaol se va a traducir
en una accin poltica que se llamar
catalanismo. A formar esta conciencia nacional
catalana iban a contribuir La Veu de Catalunya
(1891) y El Poble Catal (1904). As es como
surge, a comienzos del siglo XX, el
movimiento Solidaridad Catalana (1906).
El regionalismo gallego. Los inicios
Primero como regionalismo, luego
Rexurdimento, el nacionalismo gallego pasa

283

284

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


a convertirse en galleguismo como arma
poltica para conseguir tambin sus objetivos.
Si el catalanismo es la herencia tanto del
carlismo como del republicanismo, en el caso
del galleguismo se puede apreciar, adems,
cierto vnculo con el agrarismo, entendido
como un despertar de conciencias oprimidas,
primero desde dentro, con su lucha contra
el caciquismo y el sistema foral para potenciar
el sector agrario y rural, cuna tambin de
la identidad gallega; y despus desde fuera
para hacer valer sus derechos ante el Estado
Central, entre los que se encuentran, resulta
obvio, la expresin de esa identidad y la
preservacin de su idiosincrasia y cultura
diferenciada. La conjugacin de estos factores
es lo que ha determinado la tarda
incorporacin gallega al movimiento
nacionalista en el conjunto del Estado
espaol.
Teniendo en cuenta que la prensa gallega
tambin es la ms tarda en relacin al
conjunto del Estado - nace en 1800 con El
Catn Compostelano -, el idioma gallego
tiene a lo largo del siglo XIX escasa presencia
en las publicaciones. Aunque con carcter
literario, en 1857 surge en Pontevedra El Pas,
que ya introduce la literatura gallega y su
idioma.
Sin embargo, consciente del poder de
difusin cultural que tiene la prensa, va a ser
en la segunda mitad del siglo XIX cuando la
intelectualidad gallega se ane para dar salida
a su lengua. Escritores comprometidos sacan
a la luz obras relacionadas con la idea
nacionalista, con cierto trasfondo de
romanticismo y carga de historia y de un
costumbrismo diferenciador. Uno de los
pioneros, Manuel Murgua, abre el camino con
la publicacin de su Historia de Galicia en
1865, una obra documentada y cientfica que
servir de trampoln para la recuperacin de
la dignidad gallega y la unificacin de su pueblo.
Tambin los lmites geogrficos adquieren
un significado diferente. Murgua presenta a
Galicia ya no como pueblo, regin o pas,
sino como nacin. A este concepto de
nacionalidad se une el de la raza aria gallega,
el mito del celtismo que enarbola las armas
necesarias para luchar contra su postracin
y dependencia. El objetivo de esta lucha es
el autogobierno frente al poder de la nobleza
gallega; en suma, la autonoma.

La creacin literaria de este movimiento,


que se da en llamar regionalismo gallego,
sita al campesinado en el centro de su
discurso literario, y como movimiento
poltico-ideolgico, el regionalismo gallego
surge despus de los Juegos Florales de
Barcelona de 1859, con la celebracin en
Galicia de varios certmenes similares.
La preocupacin por la lengua y una
diferenciacin cultural son aspectos en los
que centran la atencin los intelectuales, as
como de quienes tratan la problemtica social
a travs de la prensa. Tras los primeros juegos
florales gallegos, que tienen lugar en A
Corua el 2 de junio de 1861, Santiago acoge
en 1875 a personajes que luego se
convertiran en importantes lderes
regionalistas. El desarrollo de la cultura y
la lengua gallegas, que fundamentan una
Galicia como comunidad histricamente
diferenciada, aparece en los aos 70 de la
mano de reducidos grupos intelectuales que
expresan su preocupacin por una
problemtica de tipo econmico, social y,
finalmente, poltico, que se va a divulgar
fundamentalmente a travs de la prensa del
momento.
Y ser la prensa, precisamente, el medio
que incidir de modo especial en la
movilizacin regionalista, desarrollndose
notablemente en los aos de mayor agitacin
poltico cultural. Artculos defendiendo los
intereses materiales y morales de Galicia
sern una constante en las publicaciones de
estos aos 70 del XIX para, en la dcada
siguiente, servir de trampoln a la aparicin
de peridicos de carcter especficamente
regionalista.
Si Vctor Balaguer haba sido el pionero
del catalanismo, el corus Manuel Murgua
y el lucense Aureliano Jos Pereira llevan
la iniciativa en este movimiento ideolgico
y reivindicativo de defensa de los intereses
gallegos por encima de los diferentes grupos
econmicos y sociales. Concretamente,
Pereira, desde su militancia poltica federal,
contribuir a consolidar el movimiento travs
de su actuacin periodstica en los peridicos
Diario de Lugo y, ms tarde, El Regional.
El campesinado gallego, las dificultades
econmicas de su pueblo, el hambre, el
liberalismo, el patriotismo, incluso la
similitud Irlanda-Galicia como hermanas de

HISTRIA DA COMUNICAO
raza, cultura y destino de nacionalidades
oprimidas, la redencin de los foros en
Galicia para que el campesinado alcance la
plena posesin de las tierras que trabaja, son
algunas de las teoras difundidas por
Murgua. Por su parte, en 1879 Pereira se
mete de lleno en el terreno poltico
arremetiendo contra el sistema electoral de
la Restauracin. Desde su atalaya en el
Diario de Lugo fomenta el sentimiento
unitario del pueblo gallego, que debe
plasmarse en una representacin democrtica
gallega en las Cortes que vele por los
intereses exclusivos de su tierra y de sus
gentes. Desde el mismo punto de vista
poltico, Pereira culpa del atraso que sufre
Galicia tambin al caciquismo, que impide
al movimiento regionalista conseguir sus
objetivos por la falta de libertad de los
votantes en los sufragios, toda vez que la
opinin poltica de los diputados gallegos
es afn siempre al poder. Consciente del
importante papel que debe jugar la prensa
en esa concienciacin cvico-poltica, el
Diario de Lugo se hace eco del atraso en
el desarrollo econmico gallego, en cuya
base se encuentra el rgimen de propiedad
de la tierra o rgimen foral, una lacra de
la Galicia de fines del siglo XIX que
subsistira a principios del XX.
Al Diario de Lugo se une El Libredn,
un peridico catlico de Santiago dirigido por
Alfredo Braas que ya en 1885 muestra su
apoyo ideolgico al de Pereira y denuncia
las mismas injusticias. Murgua y Pereira
discurriran por una misma lnea de proyecto
de modernizacin social de Galicia, en tanto
que Braas encabezara otro sector ms
minoritario que procurara las libertades
tradicionales y con ciertos matices del
pensamiento carlista.
El discurso regionalista se manifestara
tambin en los ms variados campos
literarios, como es el caso de la Biblioteca
Gallega, fundada en 1885 por Martnez
Salazar y Fernndez Latorre. Precisamente,
Manuel Murgua abre el primer volumen de
la coleccin con su obra Los precursores, una
recopilacin de biografas y aportaciones de
los autores que inician el regionalismo gallego
y que sera considerado el punto de partida
del regionalismo gallego.

O Rexurdimento y las Irmandades da Fala


Coincidiendo con el resto del
nacionalismo, pese a la defensa del idioma
que abanderan los precursores del
regionalismo gallego las publicaciones de que
se sirven estn escritas en castellano debido
al escaso cultivo de la lengua gallega escrita
y a la falta de un sentimiento nacionalista
consolidado. Hay que esperar hasta 1889 para
ver aparecer un semanario vinculado al
regionalismo gallego escrito en el idioma
natal. Se trata del lucense A Monteira, dirigido
por el escritor Amador Montenegro Saavedra.
De ndole cultural, va a contribuir a la
consolidacin de la prensa en gallego gracias
a sus colaboradores galleguistas.
A finales del XIX y principios del XX
la literatura impone su presencia en el
periodismo, de forma que los grandes literatos
se agrupan con colaboraciones y confieren
su sea de identidad a las publicaciones.
Adems de los citados, autores como Rosala
de Castro, Lamas Carvajal o Manuel Curros
Enrquez se turnan en las pginas de unas
publicaciones culturales, de las que Santiago
rene el mayor nmero de cabeceras. Pese
a esta presencia emblemtica de escritores
galleguistas, ser en el primer tercio del siglo
XX cuando el idioma gallego cobre realmente
protagonismo en las publicaciones.
En la ltima dcada del siglo XIX el
periodismo gallego exalta los valores patrios.
En convivencia con las publicaciones
monrquicas, socialistas o republicanas, otra
parte de la prensa resalta las virtudes propias
de Galicia como portavoces de lo que se da
en llamar Rexurdimento. Como referencia de
este movimiento surge en 1907 A Nosa Terra,
primero con ese carcter bilinge tan comn
a la prensa regionalista inicial, para pasar a
escribirse ntegramente en gallego a partir de
1917, coincidiendo con su segunda etapa.
El regionalismo iniciado en el siglo XIX
se presenta a comienzos del XX con nuevas
luchas, pero seales claras de la importancia
que adquiere el Rexurdimento como
movimiento social son la creacin de la Real
Academia Gallega (1906), el nacimiento de
Solidaridad Gallega como primera
organizacin nacionalista (1907) y la
fundacin de la entidad Irmandades dos
Amigos da Fala Galega (1916), cuyos fines

285

286

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


son propagar la lengua nativa, conquistar la
autonoma para Galicia y difundir la cultura
gallega.
La progresiva politizacin de esta entidad
cultural derivar en la constitucin del Partido
Galeguista, cuyo portavoz sera A Nosa Terra,
a travs del cual los intelectuales gallegos
buscan elevar la cultura gallega, generalizar
el idioma y sacar a Galicia de su atraso con
respecto a Espaa.
Los discursos de los lderes nacionalistas
se oyen en toda la geografa gallega durante
los primeros aos del siglo XX acogidos por
las distintas Irmandades locales. Antn Villar
Ponte promueve en 1917 la celebracin en
Lugo de la I Asamblea Nazonalista en la que
se presenta el Manifesto ao pobo galego, que
marcar la lnea poltica del galleguismo hasta
la II Repblica. En l se pide, entre otros
aspectos, la autonoma integral de la nacin
gallega, un Estado federal, la posibilidad a
la integracin de Portugal y la cooficialidad
de los idiomas gallego y castellano.
Esta asamblea supone la desaparicin del
regionalismo para dar paso al nacionalismo
gallego. Sin embargo, el endurecimiento de
la poltica de la dictadura de Primo de Rivera
sera un claro revs para los nacionalismos,
que vern su retorno con la II Repblica.
Peridico gallego de ideario nacionalista,
portavoz oficioso de la Irmandade local sera
Galicia (Vigo, 1922), dirigida por Valentn
Paz Andrade, que se convierte en tribuna de
la intelectualidad gallega en este periodo.
Pero sin duda la ms importante revista
cultural gallega es la ourensana Ns, que
surge en 1920 como mxima expresin de
la cultura elitista gallega y cuya pretensin
sera la recuperacin poltica de Galicia.
Dirigida por Vicente Risco y Alfonso
Castelao, durara, aunque con interrupciones,
hasta la Guerra Civil. Ns se convierte en
el rgano del grupo generacional galleguista.
Resulta evidente que la dictadura de
Primo de Rivera es muy negativa para las
Irmandades da Fala y su prensa galleguista.
Para contrarrestar la poltica del momento,
el nacionalismo se radicaliza. Como autntica
prensa poltica de carcter regionalista slo
queda A Nosa Terra, que se ve obligada, como
el resto de las publicaciones, a refugiarse en
temas culturales.

Otro fenmeno identificativo del


periodismo gallego es la prensa local o
comarcal, tambin denominada villega, que
defiende las particularidades de su rea
geogrfica en contraposicin con lo forneo
con un componente claramente territorial,
informando sobre los asuntos que pueden
afectar a los vecinos de una reducida rea
geogrfica. Exponente de esta prensa es la
cabecera Galicia - Galiza, para algunos
historiadores - (Mondoedo, Lugo, 1930), de
tendencia nacionalista y escrita en gallego,
en la que se dan cita los mejores prosistas
y poetas del momento, al frente de los cuales
se sita lvaro Cunqueiro, su director.
La Repblica y el proyecto de Estatuto de
Autonoma
La emigracin gallega jugar un papel
importante en el triunfo de la idea
nacionalista. Tras la crisis del 29 una gran
parte de los emigrados regresan a su tierra
de origen y dispondrn sus ahorros para que
la Organizacin Republicana Gallega - el
ORGA, fundado en 1929 - se convierta en
un republicanismo a favor de la autonoma
gallega.
Al tiempo que las Irmandades da Fala
crean un partido autonomista republicano
agrario, en 1930 un grupo de intelectuales
suscriben un comunicado, que llamara
Compromiso de Barrantes, exigiendo la
autonoma, la cooficialidad del gallego, la
galleguizacin de la universidad, la liberacin
de la tierra y la abolicin del caciquismo.
El primer proyecto de estatuto gallego se
elabora al ao siguiente, y como los
galleguistas no estn satisfechos con el
republicanismo fundan el Partido Galeguista
como fruto de la unin de distintos grupos
nacionalistas gallegos, y que hara posible,
en 1936, el primer Estatuto de Autonoma
de Galicia, aprobado en referndum pero que
no llegara a entrar en vigor.
Pero si el periodo republicano potencia
el nacionalismo, la prensa galleguista, en
cambio, es escasa. Sigue siendo A Nosa Terra
la publicacin que ms responde a los
intereses de los gallegos y que ms utiliza
su idioma. Tambin de forma decisiva por
su contribucin a dar a conocer los ideales
de nacionalismo en Galicia sera el vigus

HISTRIA DA COMUNICAO
El Pueblo Gallego, fundado por Portela
Valladares en 1924 y que durante la Repblica
es el peridico gallego de mayor difusin.
Si la causa galleguista provocaba en la
etapa republicana la aparicin de forneas
cabeceras reivindicativas como las madrileas
Galicia y Galicia en Madrid, ambas de 1932
y como foco importante de inmigracin
gallega, con la Guerra Civil, los gallegos
residentes en Madrid y en Barcelona siguen
expresando su disconformidad en
publicaciones como la madrilea y comunista
El Miliciano Gallego (1937); y desde
Barcelona la republicana Nova Galiza, y
Nueva Galicia, editada tanto en Madrid como
en Barcelona, totalmente antifascista.
Fuera de Espaa, Buenos Aires y La
Habana constituyen focos de cultivo que
acogen una prensa an ms combativa,
mostrando la solidaridad de sus habitantes
con sus compatriotas del lugar de origen.
Del Franquismo a la democracia
El silencio periodstico impuesto por el
Franquismo, que prohbe el uso de las lenguas
gallega, catalana y vasca e impone la
existencia de una informacin al servicio del
Estado, slo deja va libre a revistas literarias
en las que escriben los nuevos talentos
adems de galleguistas histricos. Parte de
estas plumas se encontraran en el diario
vespertino La Noche (Santiago, 1946),
vehculo de difusin para estos intelectuales,
que sienten la recompensa de contentar a unos
lectores que aprecian su compromiso.
Por su parte, el galleguismo queda
asegurado a travs de la editorial Galaxia y
con publicaciones que exponen los problemas
econmicos que presenta la regin.
Una de las consecuencias de la resistencia
al Franquismo es que surgen agrupaciones
polticas en la clandestinidad. Desde la
cultura, los estudiantes universitarios
apoyaran a la Real Academia Gallega para
instituir, el 17 de mayo de 1964, el Da das
Letras Galegas, una fecha que tambin
conmemora el primer centenario de la
publicacin de los Cantares Gallegos de
Rosala de Castro, y que servira cada ao
de homenaje a un autor gallego diferente. Las
grandes manifestaciones estudiantiles del 68
se hacen eco en Santiago de Compostela de

las
reivindicaciones
polticas
de
independencia y autonoma a travs de nuevos
partidos prximos al socialismo.
A partir del 65 la prensa poltica nacionalista y obrera- empieza a recuperarse
con nuevas cabeceras como Adiante, y A Voz
do Pobo. Los aos siguientes se caracterizan
por el nacimiento de una prensa de carcter
social y reivindicativo, que se extiende
tambin a Amrica en su lucha contra el
Franquismo.
Con la llegada de la democracia el
idioma gallego s logra asentarse
definitivamente en la vida pblica, paso
previo para la aprobacin, cuando ya el Pas
Vasco y la Generalitat estaban constituidas,
de la Xunta de Galicia en 1978.
Tambin el Estatuto Gallego sufrira cierto
retraso, en parte motivado por un excesivo
paternalismo del Gobierno central, que en un
principio pretende redactarlo unilateralmente
sin contemplar muchas de las competencias
anteriormente otorgadas a Catalua y al Pas
Vasco. Ante este abuso de poder, la poblacin
gallega se moviliza y finalmente una
reelaboracin posterior conlleva que en 1981
Galicia logre su autonoma.
El idioma gallego, antes vehculo de
expresin de publicaciones clandestinas o
meramente literarias, retoma con ms fuerza
las pginas impresas, especialmente en el caso
de boletines y publicaciones institucionales,
lo mismo que en las revistas que surgen como
portavoces de partidos nacionalistas.
Sin embargo, los peridicos se resisten
a incorporar de modo masivo el idioma natal.
Incluyen, en mayor o menor medida,
colaboraciones en gallego y una parte de la
informacin, a excepcin de O Correo
Galego, surgido a principios de la dcada de
los 90 de la mano de su homnimo santiagus
de lengua castellana.
A la vista de todo ello, resulta curioso
que el idioma propio de una nacionalidad no
est presente, en una poca propicia para ello
como la actual, en la prensa de forma masiva.
Las ayudas institucionales y la presencia del
idioma materno en la literatura no han servido
para que en ninguna de las autonomas
histricas que tiene Espaa la prensa utilice
ese distintivo en ms medida que unos meros
artculos incluidos entre el resto del contenido
informativo de la prensa.

287

288

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
BARREIRO, Xos Ramn, /Historia de
la Cultura Gallega. Siglos XIX-XX/, Tomo
III, Enciclopedia Temtica Gallega, La
Corua, Gamma, 1983.
, /A prensa galega na idade
contempornea/, Enciclopedia GaliciaHistoria, Tomo VI, A Corua, Hrcules
Ediciones, 1991, cap. 8.
LEDO, Margarita, /Prensa e galeguismo:
Da prensa galega do XIX ao primeiro
peridico nacionalista. 20 anos de A Nosa
Terra 1916-1936/, Sada-A Corua, Edicis
do Castro, 1982.
LUCA DE TENA, Gustavo, /Lengua,
cultura y periodismo en Galicia (1876-1936),

Madrid, Cuadernos para el Dilogo, n 70,


1976.
MIZ, Ramn, /O regionalismo galego:
organizacin e ideologa (1886-1907)/, SadaA Corua, Edicis do Castro, 1984.
SANTOS, Enrique, /Historia de la prensa
gallega. 1800-1993/, Sada- A Corua, Edicis
do Castro, 1995.
SEOANE, Mara Cruz, /Historia del
periodismo en Espaa, 2. El siglo XIX/,
Madrid, Alianza, 1996..
y SIZ, Mara Dolores, /Historia
del periodismo de Espaa, 3. El siglo XX/
, Madrid, Alianza, 1998.

_______________________________
1
Universidad Rey Juan Carlos de Madrid.

289

HISTRIA DA COMUNICAO

Aportaciones para una historia del acontecer catastrfico


Carlos Lozano Ascencio1

Introduccin
La historia del acontecer catastrfico
analiza los grandes acontecimientos
destructivos que ha padecido la humanidad
a lo largo del tiempo, pero no se detiene en
estudiar cualquier catstrofe, sino slo
aquellas que han sido introducidas, como
menciones informativas importantes, en los
espacios pblicos de las sociedades de cada
poca.
Con esta delimitacin hemos insertado
nuestra investigacin en un mbito propio de
la historia de la comunicacin social y, ms
concretamente, en el marco de la historia de
las prcticas comunicativas institucionales
y profesionales del periodismo; entendemos
que el acontecer catastrfico, por definicin,
es una nocin ms cercana al uso
comunicativo de los mensajes (que describen
e interpretan las consecuencias de los
trastornos de los entornos naturales y/o
sociales), que a la sola constatacin de la
existencia y catalogacin de dichas
eventualidades destructivas. En este sentido,
ni todas las catstrofes forman parte del
acontecer catastrfico, ni todo lo referido en
dicho acontecer puede ser definido,
estrictamente, como catstrofe. Las
variaciones destructivas de los entornos
sociales y/o naturales han podido existir en
cualquier lugar y momento, con
independencia de la percepcin, implicacin,
manifestacin pblica y representacin que
se realice acerca de ellas, es decir pueden
suceder sin que el acontecer pblico d cuenta
de ellas. No obstante, slo el acontecer
pblico puede conformar catstrofes.
El principal objetivo que perseguimos es
detenernos en los espacios pblicos ms
relevantes y significativos que se crearon en
distintos contextos sociales cuando la
informacin, con apelaciones a la destruccin,
destac por su importancia y por despertar
el inters general. La principal hiptesis que

anima a nuestras reflexiones en este texto


sostiene que: en la medida en que los espacios
pblicos se han ido sofisticando, y hacindose
cada vez ms complejos, se ha ido
incrementando la vulnerabilidad social hacia
los trastornos catastrficos; es decir, la
complejidad social acarrea, necesariamente,
ms elementos de toda ndole que pueden
trastornar destructivamente a la sociedad, al
tiempo que se dispone de mucha ms
informacin (lo que no significa que se tenga
mas conocimiento) sobre dichos temas.
Subrayando el papel de los medios de
comunicacin en esta clase de situaciones,
sostenemos que no slo son las principales
instancias en la configuracin de los climas
pblicos de informacin a partir de sus
descripciones, explicaciones y evaluaciones,
sino que, adems, cuentan con la facultad de
poder ampliar las repercusiones reales y de
provocar nuevos climas informativos de
riesgos catastrficos.
As pues, delimitar catstrofes es una
operacin cognitiva que va ms all de la
vigencia espacio-temporal, evoluciona con el
devenir histrico, por lo que la idea que se
tiene de las catstrofes se determina segn
la poca, y la poca se caracteriza segn sean
las ideas que se tienen de las catstrofes. Esta
comunicacin esboza un panorama de
aproximacin terica e histrica sobre las
delimitaciones conceptuales del acontecer
catastrfico, sin otra pretensin que la de
aportar reflexiones en la elaboracin de esta
vertiente de la Historia de la Comunicacin
Social.
El acontecer catastrfico. Delimitacin
conceptual.
El acontecer catastrfico es un estado o
ambiente pblico de informacin cuya
principal referencia tiene que ver con el
trastorno ya culminado o inminente.
Podramos definirlo como: una reconstruccin

290

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


narrativa a propsito de una variacin
destructiva del entorno, devenida en una
entidad (siempre contingente an despus de
haber sido contrastada) que tiene el cometido
de trastornar estructural y circunstancialmente
un estado de cosas, y cuyas menciones (de
lo que destruye o es destruido) slo llegan
a ser conocidas en los espacios pblicos.
El acontecer catastrfico es un acontecer
pblico, pero no a la inversa. No hay que
olvidar que el acontecer pblico es una
versin informativa de la realidad que se da
a conocer y se comparte socialmente, en tanto
que el acontecer catastrfico tan solo es una
modalidad temtica del acontecer pblico, que
suele caracterizarse por monopolizar la
atencin y ensombrecer otros asuntos de
inters general.
Las catstrofes, por su parte, son
trastornos destructivos, acontecimientos de
cambio repentino, generados por la propia
naturaleza, por la intervencin de los hombres
o por alguna causa ajena al medio ambiente
que, al sobrevenir de forma instantnea y/
o progresiva, modifican de manera
irreversible la estabilidad de un estado de
cosas y, slo en la medida en que dichos
aconteceres sean percibidos y expresados por
los sujetos que habitan o conocen el estado
alterado, consiguen configurarse y trascender
pblicamente. De la delimitacin anterior
puede desprenderse que mientras las
catstrofes no ingresen (en forma de
referencias informativas) en los espacios
pblicos no van a existir para ser tomadas
en cuenta. Es decir, el relato de lo sucedido
se posiciona en una jerarqua ms alta que
el propio suceso. Y slo a partir de ese
momento, en el que destacan tanto el inters
general como la relevancia pblica, es cuando
las catstrofes comienzan a adquirir forma,
a identificarse con un nombre, a cuantificarse
en daos, prdidas, vctimas y damnificados.
Las catstrofes, por el hecho de existir,
subvierten,
transforman,
cambian,
desequilibran y regeneran un estado de cosas
estable. Por eso, para detectar catstrofes no
slo tenemos que establecer el momento o
espacio de ruptura de una trayectoria social
determinada, sino adems poner en relacin
los hechos con la versin de los hechos. Nos
encontramos entonces en dos niveles: el nivel
del cambio que ocurre, y el nivel de lo que

se dice de ese cambio. La relacin entre estos


dos niveles es casi imposible, porque mientras
que, en el primero, las catstrofes subvierten
el orden establecido, en el segundo, los relatos
del acontecer catastrfico estabilizan el orden
y controlan las perturbaciones mediante
orientaciones construidas a partir de
significados y explicaciones tranquilizadoras.
Durante los trastornos hay mucha
incertidumbre y novedad, mientras que en los
relatos de esos mismos trastornos
encontramos aclaraciones redundantes y
comprensibles que interpretan lo sucedido.
Por consiguiente, en tanto que no sea posible
relatar el trastorno no podemos hablar de
catstrofes, y las reconstrucciones narrativas,
lejos de describir un espacio amorfo, vaco
o atemporal, proponen discursos bien
delineados, llenos de formas y contenidos,
de descripciones, interpretaciones y
contextualizaciones.
Afectacin duradera
Un clima social de informacin sobre
trastornos suele abarcar el mximo de inters
general, tal y como sucede en la actualidad,
pero en las sociedades anteriores a la nuestra,
las catstrofes tardaban mucho ms tiempo
en desaparecer: las secuelas fsicas y
psicolgicas permanecan indelebles en la
vida cotidiana y lo nuevo, antes que borrar
lo experimentado, sera slo una derivacin,
una explicacin pertinente para resolver la
contradiccin producida por el cambio
repentino.
Despus de una catstrofe los
supervivientes siempre han intentado
reconstruir su entorno, pero, en cualquier
caso, ste nunca ha sido igual al anterior.
El entorno no ha podido volver a ser una
fotocopia de lo que fue antes de ocurrir
una catstrofe, porque lo alterado tuvo que
sufrir daos, prdidas, vctimas, muertes
irremediables que por definicin han
impedido una restauracin artesanal (como
si se tratara de un jarrn roto que un
restaurador ha sido capaz de devolverle su
apariencia). En el caso de que en el entorno
pudiera existir una restauracin que calcara
el estado de cosas anterior, el cambio
experimentado, por definicin, no habra sido
catstrofe.

HISTRIA DA COMUNICAO
Las sociedades, histricamente, han
aprendido de las catstrofes, por eso han
desarrollado no slo tcnicas preventivas, sino
que tambin han desarrollado mitologas y
smbolos para alertar del peligro al riesgo
destructivo; lo dicho en los distintos
aconteceres catastrficos siempre ha
terminado asimilndose en la cultura de las
sociedades, porque es a partir de dichas
herramientas culturales con las que se ha
podido apreciar primero, para despus
aprender de lo sucedido. En la actualidad pasa
algo parecido pero por diferentes motivos,
esto es, el acontecer catastrfico cada vez
ms va consiguiendo muchos ms espacios
e importancia en las agencias mediticas, pero
a diferencia de lo que suceda antao, la
permanencia se debe ms bien a las variadas
y continuas coberturas informativas sobre
acontecimientos catastrficos. Por eso, no es
demasiado arriesgado afirmar que en la
antigedad las catstrofes significaban
experiencias nicas, ahora, ms que otra cosa,
slo son noticias.
Qu nos destruye? La naturaleza o
nosotros mismos?
El poder destructivo de la naturaleza, que
invariablemente ha incidido en los entornos
sociales, puede considerarse como uno de los
primeros esquemas narrativos del acontecer
catastrfico. Las fuerzas de la naturaleza
irrumpen desde las sombras de lo desconocido
para desempear un papel directo y
temporalmente decisivo en los asuntos
humanos. Ocurre una catstrofe y el orden
convencional y consolidado es trastornado,
quiz de modo definitivo. Puede que el
acontecimiento natural, en s, sea de corta
duracin, pero su efecto, como ya hemos
visto, resuena a lo largo de muchas
generaciones.
Al historiador se le puede presentar el
problema de decidir si tales acontecimientos
naturales han sido las causas determinantes
o slo unas causas excepcionales de los
cambios sociales registrados, pero en lo que
no se tiene ninguna duda es en medir y
constatar el trastorno destructivo con registros
culturales. De la misma manera, si en el
pasado muchos de los daos inexplicables se
atribuan a los dioses, a la naturaleza o

simplemente al destino, en la actualidad


prcticamente todos los peligros que nos
amenazan, con la posible excepcin del
impacto de cuerpos extraterrestres, se deben,
en principio, a decisiones humanas, y, en tal
caso, las catstrofes se propician. Con lo
anterior se pone en entredicho la distincin
entre catstrofes naturales (autgenas) y de
origen humano (antrpicas), al sostener que
los peligros y los riesgos catastrficos que
pesan sobre nuestras actuales sociedades son,
por definicin, fenmenos enteramente
humanos; lo anterior se explica porque la
sociedad en su conjunto propicia, directa o
indirectamente, la afectacin destructiva o
porque facilita la culminacin catastrfica en
un trastorno social, con total independencia
de que el evento se haya originado en un
mbito natural.
En otro campo de anlisis se encuentran
los accidentes y negligencias humanas,
incluso las agresiones belicistas, que se
caracterizan por ser fenmenos que no slo
son capaces de modificar destructivamente
los entornos sociales (origen y culminacin
antrpicas), sino que adems y he aqu el
aspecto ms importante , son capaces de
destruir los ecosistemas ms puros e intactos
de la naturaleza. Es decir, cuando una
catstrofe aparentemente natural (un huracn,
por ejemplo) tiene lugar, la delimitacin,
medicin y valoracin del suceso se hace,
generalmente, en funcin de las repercusiones
sociales (daos materiales, muertes, prdidas
econmicas, etc.); sin embargo, el factor
vulnerabilidad del estado alterado es capaz
de determinar y modificar el origen del
acontecimiento, es decir, con mejor
preparacin preventiva no habra sucedido la
catstrofe.
En consecuencia, la reduccin del riesgo
evita los trastornos, pero su incremento no
slo favorece los trastornos sino adems culpa
al propio afectado de haberlos propiciado.
Cuando una catstrofe antrpica (marea
negra, por ejemplo) tiene lugar, tambin se
delimita, se mide y se valora en funcin de
repercusiones sociales, pero quiz su principal
valoracin consista en cuantificar las
repercusiones en el entorno natural; en este
caso la lectura del trastorno se determina ms
por el dao ecolgico que por otra clase de
daos sociales o culturales.

291

292

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Los aconteceres catastrficos segn las
pocas histricas
Las catstrofes, como las sociedades,
evolucionan histricamente. A mayor grado de
complejidad social mayor es la vulnerabilidad
hacia los cambios destructivos; el hecho de
que cada vez haya ms catstrofes se debe,
bsicamente, a que las sociedades modernas
son ms propicias a padecerlas. Durante la
Edad Media, por ejemplo, los peligros
atacaban a la nariz o a los ojos, es decir, eran
perceptibles mediante los sentidos, mientras
que los riesgos civilizatorios de hoy se
sustraen a la percepcin y ms bien residen
en la esfera de las frmulas qumico-fsicas
() los elementos txicos en los alimentos,
la amenaza nuclear. A ello va unida una
diferencia ms. Por entonces, se poda atribuir
los riesgos a un infra-abastecimiento de
tecnologa higinica. Hoy tienen su origen en
una sobreproduccin industrial2. Ocurre algo
parecido con los aconteceres catastrficos (o
ambientes pblicos de informacin sobre
variaciones destructivas) en tanto que tambin
se han ido sofisticando con el paso del tiempo;
dicho perfeccionamiento se debe, entre otras
cosas, al desarrollo de la tecnologa aplicada
a los instrumentos de comunicacin y a las
conquistas sociales en torno a la libertad para
expresar y poner en circulacin esta clase de
informacin.
Relacin entre acontecer catastrfico y
espacio pblico
Para que en cualquier poca histrica
exista un clima social de informacin a
propsito de una catstrofe, tiene que haber
constancia de la existencia de un trastorno,
no obstante, la estructura y funcionamiento
de los espacios pblicos son mucho ms
determinantes a la hora de decidir si dicho
clima social se enciende o la catstrofe pasa
desapercibida. No estamos hablando
solamente de tener o no tener informacin
al respecto, sino ms bien de que la
comunicacin social tenga lugar (nunca mejor
dicho) para que todos los individuos
implicados tengan elementos para entender
lo que est sucediendo y obrar en
consecuencia. El grado de complejidad y
funcionamiento de los espacios pblicos de

las sociedades nos ayuda a conocer con ms


precisin las formas en las que las catstrofes
han ido afectando a las sociedades y, sobre
todo, nos permite analizar las ideas que han
ido desarrollando culturalmente las sociedad
sobre dichos fenmenos destructivos.
El espacio pblico es una esfera intermedia
que se constituy histricamente, en la poca
de las Luces, entre la sociedad civil y el Estado.
Es el lugar, accesible a todos los ciudadanos,
donde un pblico se junta para formular una
opinin pblica. El intercambio discursivo de
posiciones razonables sobre los problemas de
inters general permite que se abra paso una
opinin pblica3. Aunque la delimitacin marca
un hito histrico que se traza hacia la mitad
del siglo XVIII (fecha a partir de la cual los
aconteceres pblicos y catastrficos van a ir
teniendo una especial y diferente evolucin
informativa motivada por la presencia de una
opinin pblica crtica y racional), cabe sealar
que catstrofes, aconteceres pblicos y espacios
pblicos ya existan con anterioridad a esa fecha
delimitadora. No hay que olvidar que los
aconteceres catastrficos se determinan por el
desarrollo y complejidad de los espacios
pblicos que funcionan como caparazones
(urbanos y culturales) que filtran la informacin
novedosa procedente de los acontecimientos
destructivos. Y dichas estructuras pblicas
(fsicas y polticas segn la poca-), sirven
como repertorios de significacin que facilitan,
no slo la comprensin de los hechos a los
agentes sociales (supervivientes, autoridades y
observadores), sino adems la movilizacin
necesaria para atenuar, en lo posible, el grado
de afectacin.
Una clasificacin lgica, que nos
permitira enmarcar los aconteceres
catastrficos en funcin de los espacios
pblicos, tendra que ver con el nivel de
apertura y funcionamiento urbano y
normativo de las sociedades de la antigedad
(500 a. n. e.-1450); de las sociedades
premodernas (1450 1750); de las sociedades
modernas (1750 1970), y por ltimo de
las sociedades postmodernas (1970
actualidad).
Los aconteceres catastrficos en los
espacios pblicos de las sociedades antiguas
se caracterizan por mencionar de manera
espordica y casi excepcional catstrofes que
han alterado significativamente el curso

HISTRIA DA COMUNICAO
normal de la sociedad. La peste de Atenas,
referida por Tucdides en su obra La guerra
del Peloponeso (428 a. n. e.); la erupcin
del Vesubio (79 d. n. e.) que enterr bajo
cenizas ciudades como Pompeya
y
Herculano; o la Peste Negra, epidemia de
peste bubnica que entre 1346-1351 dej una
estela de mortandad desde el mar Negro hasta
el Bltico y desde Egipto hasta Islandia, son
ejemplos de catstrofes que ingresaron
informativamente en el gora, en el foro
o en las aldeas medievales como un alarido.
En este amplio marco histrico no hay
posibilidades de que los receptores de dicha
informacin den una respuesta organizada,
las tecnologas disponibles para dar soporte
a la informacin y transmitirla socialmente
reforzaban las creencias mticas al uso para
brindar explicaciones tranquilizadoras.
En las sociedades renacentistas,
premodernas, en las que la invencin de la
imprenta posibilit los primeros detalles de
la recreacin visual del acontecer catastrfico,
los Estados absolutistas, en trminos relativos,
manipularon toda clase de acontecimientos
pblicos en funcin de sus propios intereses.
En esta poca, mediados del siglo XV hasta
la mitad del siglo XVIII, los habitantes de
las urbes reforzaban sus creencias
tremendistas al hojear los mercurios y gacetas
gubernamentales que, de manera
incuestionable, les hacan ver y reconocer
catstrofes como el Incendio de la City
londinense (1666) en el que ardi el 80%
de los edificios de la ciudad.4
Los espacios pblicos de las sociedades
modernas son determinantes para la existencia
de una opinin pblica, crtica y racional,
en consolidacin. Cabe esperar que a partir
de este momento las referencias al acontecer
catastrfico van a tener una respuesta, una
asimilacin cultural y cientfica. Ni que decir,
por ejemplo, del aprendizaje del Terremoto
de Lisboa (1755) que marc los albores de
la sismologa moderna de la mano del
Marqus de Pombal. Este periodo que hemos
delimitado entre el estallido de la Revolucin
francesa y el primer alunizaje humano o la
crisis del Taylorismo en las principales
economas capitalistas, registra un
impresionante incremento en las referencias
catastrficas en los espacios pblicos
informativos creados y jerarquizados por los

medios de comunicacin de masas. Segn pasa


el tiempo los trastornos del entorno son ms
recurrentes, y no slo hablamos de las
referencias informativas, sino tambin de
identificar espacios, secciones y programas en
los medios, o ms an, productos
comunicativos que en su totalidad estn
dedicados a tratar estos temas. La catstrofe,
en este lapso histrico, es una nocin de
actualidad informativa que comparte
protagonismos en el listado de referencias
dominantes que construyen el acontecer
pblico. En este periodo temporal tenemos una
amplsima gama de fenmenos originados en
la naturaleza, pero culminados en espacios
sociales, a saber: aludes, epidemias, erupciones
volcnicas, huracanes o tifones, inundaciones,
sequas, terremotos y tsunamis, granizo,
tornados, desertizacin, etc. Tambin un
amplio repertorio de fenmenos antrpicos
(accidentes, negligencias, belicismo) como:
mareas negras, guerras mundiales, accidentes
areos, bombas atmicas, deforestacin,
hambruna, vertidos industriales, contaminacin
atmosfrica, incendios forestales, extincin
especies animales y vegetales, superpoblacin,
etc.
En los ltimos treinta aos, las sociedades
postmodernas, postindustriales, globalizadas
no slo se caracterizan por la produccin de
riesgos: fabricacin de incertidumbres y
distribucin de peligros, sino que adems
estn ms abiertas a los peligros de signo
catastrfico. Es decir, una catstrofe
(tcnicamente similar) afecta hoy ms que
ayer y mucho ms que su antecesor ms
conocido. En consecuencia, y a pesar de que
hayan existido, con anterioridad, muchsimas
catstrofes en diversas partes del mundo e
inclusive en los mismos escenarios urbanos
o naturales el acontecer catastrfico siempre
ofrece la facultad de percibir el trastorno
como algo novedoso y excepcional. Y es que
en nuestro mundo contemporneo hay una
creciente posibilidad de catstrofes, que
movilizan a importantes colectivos sociales
y donde se produce una creciente presencia
de decisiones arriesgadas en la conducta
individual5. Es decir, por una parte, se trata
de una sociedad, cuyo rasgo de identidad ms
caracterstico es la enorme facilidad de
experimentar sucesos de consecuencias
destructivas, en los que inevitablemente han

293

294

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


intervenido resoluciones humanas
(deliberadas, accidentales o negligentes) y, por
otra parte, se trata de una sociedad en la que
el peligro y su percepcin social confluyen.
En palabras del socilogo alemn Ulrich Beck:
Los daos y destrucciones a la naturaleza ya
no se consumen solamente fuera de la
experiencia personal en la esfera fsica,
qumica o biolgica de las cadenas de efectos,
sino que, cada vez, saltan con mayor claridad
a la vista, al olfato y al odo (...) Los
desmentidos de los responsables suenan cada
vez con ms fuerza y las argumentaciones son
cada vez ms dbiles (...) Nunca queda claro
si los riesgos se han intensificado o nuestra
visin sobre ellos. Ambos aspectos convergen,
se condicionan y se fortalecen mutuamente y,
porque los riesgos son riesgos en el
conocimiento, los riesgos y su percepcin no
son dos cosas diferentes sino una y una misma
cosa6. La Sociedad del riesgo, tal y como
fue caracterizada la sociedad postmoderna hace
ms de un cuarto de siglo, surgi debido a
los trastornos catastrficos de la industria
qumica en Seveso, Italia (1976) y los
accidentes en la industria nuclear en Three
Mile Island, Estados Unidos (1979) y en
Chernbil, Ucrania (1986).
La catstrofe del Prestige, la que en sus
momentos iniciales fue denominada como el
Chernbil espaol por el entonces Ministro
del Interior, fue la sexta marea negra
importante registrada en las costas gallegas
durante los ltimos treinta aos: dicho
petrolero se parti en dos con 77.000
toneladas de crudo en sus depsitos, Si bien
es cierto que en la mente de muchos gallegos
estaban an presentes imgenes del vertido
del petrolero Mar Egeo que diez aos atrs
haba vertido una cantidad similar de crudo
en el mar (80.000 toneladas), la del petrolero
Prestige fue, sin duda, una catstrofe percibida
por la sociedad espaola y gallega como algo
totalmente indito y excepcional. Muy lejos
del recuerdo quedaban los vertidos del
petrolero Scaptrade en 1980 (32.000 toneladas
en las costas de Lugo), el del Andros Patria
en 1978 (50.000 toneladas en A Corua); el
del Urquiola en 1976 (20.000 toneladas que
produjeron graves daos a las costas de las
ras de El Ferrol, Ares y A Corua); y el
vertido del Polycommander en 1970 (13.000
toneladas que afectaron a las localidades de

Baiona y Panxn.
En acontecimientos como el atentado
areo de las Torres Gemelas en Nueva York
(2001) o el atentado en los trenes de cercanas
en Madrid (2004), los medios de
comunicacin fueron capaces de crear un
clima de opinin a partir del cual los
receptores se sintieron implicados (afectados
y comprometidos) e hicieron suyos dichos
aconteceres catastrficos. Ante las catstrofes
los medios de comunicacin realizan
coberturas informativas en las que los
receptores se exponen a flujos de datos cuya
principal caracterstica es la inmediatez. Dara
la sensacin de que el receptor estuviera en
el lugar de los hechos, como si se tratara
de un damnificado ms. Los soportes
tcnicos, por donde discurre la informacin
para salvar el tiempo y las distancias son
totalmente invisibles. No estamos hablando
de la desaparicin de los instrumentos
tecnolgicos, sino de su aparente inexistencia
en el proceso de comunicacin. Esta
invisibilidad tcnica disocia definitivamente
al mensaje (contenido) del soporte (medio)
por el que se presenta y se accede a la
informacin. En consecuencia, ante las
catstrofes, los medios de comunicacin, an
estando presentes, no son percibidos con la
misma intensidad que los mensajes que
transmiten. La mediatizacin tecnolgica y
aparentemente invisible acerca al receptor al
lugar de los hechos pero no le ofrece
explicaciones ni distancias para saber
entender lo que est sucediendo. Por eso, la
catstrofe pblica se construye por
acumulacin de informacin antes que por
jerarquizacin u organizacin de la misma.
El receptor se expone, es cierto, al torrente
de imgenes y declaraciones para percibir,
antes que nada, la sensacin del peligro.
Cuando los medios de comunicacin estn
en condiciones de brindar explicaciones
(mediaciones) de lo sucedido, stas estn
restringidas por intereses de toda ndole
(poltica, ideolgica, cientfica, cultural,
reivindicativa, econmica, etctera). El
objetivo ms importante de las mediaciones
es ofrecer informacin objetiva de dicho
acontecer, sin embargo, se le interponen,
abierta o veladamente, criterios de otras reas
(no comunicativas) que terminan modificando
(manipulando) de alguna forma la

HISTRIA DA COMUNICAO
informacin que se publica. En el campo de
la receptividad hay que decir que una cosa
es la percepcin de los riesgos y otra, muy
diferente, la implicacin en los mismos. Ante
determinadas catstrofes mucha gente puede
manifestar pblicamente su inters pero no
necesariamente su afectacin. Me importa,
pero no me atae. No obstante, las prcticas
mediatizadoras y mediacionales arriba
descritas contribuyen a que los receptores se
informen de maneras similares sobre el
acontecer catastrfico, es decir, aunque de
manera individual los receptores mantengan
cierta autonoma para seleccionar y retener
determinado tipo de informacin que les
interesa entresacar de los medios, existe gran
homogeneidad a la hora de exponerse a dicha
informacin para estar enterados. Tales
coincidencias en la emisin de informacin
son tales que el receptor cada vez lo tiene
ms difcil para saber retener, jerarquizar y
analizar dicha informacin.
Componentes bsicos del acontecer
catastrfico
Por ltimo, para corresponder con esta
propuesta de anlisis histrico de la

Comunicacin a partir de los aconteceres


catastrficos, valdra la pena sealar que
los componentes intemporales, mnimos y
necesarios son los siguientes: 1)
Referencias informativas (mensajes) que
mencionen por lo menos un trastorno
destructivo con repercusiones sociales
mediante la descripcin de hechos, daos,
prdidas, muertes; la mencin especfica,
en tanto que tiene credibilidad y
probabilidades de destruir, es mucho ms
determinante que su constatacin con la
realidad. 2) Emisores: Bsicamente
Autoridades y Observadores; los primeros
en calidad de responsables indirectos del
trastorno y los segundos en calidad de
expertos, interesados o mediadores. 3)
Receptores: individuos del entorno
afectado, bsicamente implicados aunque
tambin se trate de supervivientes. Todos
vulnerables. 4) Representaciones: ideas e
imgenes ya existentes sobre catstrofes
situadas en el bagaje cultural del entorno
afectado. 5) Instrumentos tecnolgicos:
aparatos de ampliacin, reproduccin y
traduccin de seales disponibles segn las
pocas para facilitar las tareas de
distribucin de informacin.

295

296

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
lvarez Fernndez, Jess Timoteo, Del
viejo orden informativo. Introduccin a la
Historia de la Comunicacin, la Informacin
y la Propaganda en Occidente, desde sus
orgenes hasta 1880, Madrid, Actas, 1991.
Allgre, Claude, Las iras de la Tierra,
Madrid, Alianza, 1989.
Arnold, David, La naturaleza como
problema histrico, Mxico, FCE, 2000.
Ayala-carcedo, F. J., Estrategias para la
reduccin de desastres naturales en
Investigacin y Ciencia. N 200 Mayo ,
Barcelona, Investigacin y Ciencia, 1993.
Beck, Ulrich, La irresponsabilidad
organizada, Valencia, Debats 35-36, 1991.
A. LASH, S, Modernizacin reflexiva:
poltica, tradicin y esttica en el orden social
moderno, Madrid, Alianza, 1997.
Qu es la globalizacin? Falacias del
globalismo, respuestas a la globalizacin,
Madrid, Paids, 1998.
La sociedad del riesgo. Hacia una nueva
modernidad, Madrid, Paids, 2001.
La sociedad del riesgo global, Madrid,
Siglo XXI, 2002.
Bordera, Enric. LAGUNA PLATERO,
Antonio y MARTNEZ GALLEGO, Francesc
A., Historia de la Comunicacin Social.
Voces, registros y conciencias, Madrid,
Sntesis, 1998.
Cardona A. Omar Daro, Evaluacin de
la amenaza, la vulnerabilidad y el riesgo.
Elementos para el Ordenamiento y la
Planeacin del Desarrollo en MASKREW,
Andrew (Comp.) Los desastres no son
naturales, La Red, 1993. http://
www.desenredando.org.
De Torres, Carles, et. al, Grandes
Catstrofes, Barcelona, Edibook, 1992.
Douglas, Mary, La aceptabilidad del
riesgo segn las ciencias sociales, Barcelona,
Paids, 1996.
Farias Garca, P, Libertades pblicas e
informacin, Madrid, Eudema, 1988.
Flichy, Patrice, Una historia de la
comunicacin moderna. Espacio pblico y
vida privada, Barcelona, Gustavo Gili,
1993.

Garca Acosta, Virginia, Enfoques


tericos para el estudio histrico de los
desastres naturales en MASKREY, Andrew
(comp.) Los desastres no son naturales., La
Red, 1993. http://www.desenredando.org.
Historia y desastres en Amrica Latina.
Tomo I, La Red, 1996. http://
www.desenredando.org
Gmez Mompart, Josep Llus y Marn
Otto Enric, Historia del periodismo universal,
Madrid, Sntesis, 1999.
Kunst, Maudie y Witlox, Nieske, La
comunicacin y el medio ambiente, Madrid,
Revista. Ciencias de la. Informacin, 1995
(Nmero Extraordinario).
Lpez Cerezo, Jos A. y Lujn, Jos
Luis, Ciencia y poltica del riesgo, Madrid,
Alianza, 2000.
Lozano Ascencio, Carlos Horacio, La
expresin/representacin de catstrofes a
travs de su divulgacin cientfica en los
Medios de Comunicacin Social (19861991)., Madrid, Tesis Doctoral. UCM.,
1995.
La construccin social del medio
ambiente a partir de los acontecimientos
catastrficos que lo destruyen, Madrid,
Revista. Ciencias de la. Informacin, 1995
(Nmero Extraordinario).
Mattelart, Armand, La comunicacinmundo. Historia de las ideas y las estrategias.,
Madrid, Fundesco, 1996.
Historia de la sociedad de la
informacin, Barcelona, Paids, 2002.
Pereyra, Carlos., Historia, para qu?
en VV. AA. Historia para qu?, Mxico,
Siglo XXI, 1982.
Vzquez Montalbn, Manuel, Historia
y comunicacin social, Barcelona, Crtica,
1997.
Villoro, Luis, El sentido de la Historia,
en VV. AA. Historia para qu?, Mxico,
Siglo XXI, 1982.
Wilches-Chaux,
Gustavo,
La
vulnerabilidad global en MASKREW,
Andrew (Comp.) Los desastres no son
naturales, La Red, 1993 http://
www.desenredando.org.
Wolton, Dominique, Los medios,
eslabn dbil de la comunicacin poltica

HISTRIA DA COMUNICAO
en Ferry, J. M. et. al El nuevo espacio
pblico, Barcelona, Gedisa, 1995
Sobre la Comunicacin. Una reflexin
sobre sus luces y sus sombras, Madrid,
Acento, 1999.

_______________________________
1
Universidad Rey Juan Carlos, Madrid.
2
Ulrich Beck, La sociedad del riesgo. Hacia
una nueva modernidad, Madrid, Paids, 2001, p.
28.
3
Dominique Wolton, Sobre la Comunicacin.
Una reflexin sobre sus luces y sus sombras,

Madrid, Acento, 1999, p. 382.


4
Aunque en este caso hay que advertir que
el edificio de la London Gazette qued destruido
por el fuego y no volvi a salir a la calle hasta
tiempo despus. Durante esos das comenz a
correr el rumor de que el fuego haba sido
provocado por conspiradores extranjeros, ya que
por esos ao Inglaterra estaba en guerra con
Francia y Holanda
5
J. A. Lpez Cerezo y J. L. Lujn, Ciencia
y poltica del riesgo, Madrid, Alianza, 2000, p.
191.
6
Ulrich Beck, La sociedad del riesgo. Hacia
una nueva modernidad, Madrid, Paids, 2001. p.
62.

297

298

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

299

HISTRIA DA COMUNICAO

Comunicao no mundo lusfono


- Sntese histrica da imprensa portuguesa em Goa (ndia)
Eduardo Judas Barros1

Uma das marcas caractersticas da


colonizao portuguesa foi com certeza a
construo de um mundo Lusfono.
A Lusofonia hoje o processo de
estruturao da identidade cultural dos povos
que falam a lngua portuguesa.
Ela tem a dupla dinmica a de projetar
cada uma das culturas nacionais e
comunitrias no espao lusfono e fortalecer
a sobrevivncia da lngua portuguesa.
A lngua portuguesa foi, nos sculos XVI,
XVII e XVIII a lngua dos negcios nas
costas do oceano ndico, em funo da
expanso colonial e comercial portuguesa.
O mundo lusfono hoje no uma utopia
mas sim uma realidade onde esto integradas
as comunidades que tem um elo forte de
ligao baseado na lngua portuguesa e numa
cultura proveniente da mesma fala.
A fundao e a expanso de Portugal
foram a precondio da existncia das
comunidades lusfonas. Neste contexto as
viagens dos descobrimentos portugueses
permitiram contatos e relacionamentos
duradouros com o Extremo Oriente de que
ainda hoje se encontram frutuosos vestgios.
A poltica de miscegenao, de
casamentos e cruzamentos com os povos
encontrados foi uma constante da presena
portuguesa que hoje constitui o Mundo da
Lusofonia que em estrito senso no
aplicvel s presenas portuguesas na regio
da sia-Pacfico, parecendo difcil, com
exceo de Timor, a sua articulao com os
objetivos da comunidade dos pases da lngua
portuguesa (CPLP).
Mas convm alargar o entendimento da
lusofonia e considerar que o legado histricocultural de Portugal na regio com marcas
bem visveis de Goa a Nagasaqui, de Malaca
a Macau, de Ceilo Tailndia, partilham
e incluem-se nessa comunidade de
entendimentos que tem sobrevivido s
vicissitudes do tempo e encontra a sua forma

de linguagem em modos to expressivos


como a msica, a literatura, a culinria, a
arquitetura e sobretudo formas de ser e estar
em portugus, conseqncias do processo de
Aculturao que marcou a Colonizao
Portuguesa.
Por toda a sia, o portugus tornou-se
at ao sculo XVIII, a lngua franca do
comrcio distncia. No apenas as
povoaes locais, mas, mais tarde Holandeses
e Ingleses igualmente, tinham de aprender
os rudimentos de portugus para serem
compreendidos dos intrpretes.
neste contexto da expanso da lngua
portuguesa que se deve analisar a histria
da imprensa portuguesa em Goa, na ndia.
Situada no sul, no litoral do Conco, na
costa Ocidental da ndia, Goa, o atual Estado
Indiano, foi a principal colnia portuguesa
desde 1510 at 1961, ano em que foi integrada
na Unio Indiana.
Descoberto o caminho martimo das
ndias Orientais em 1498, por Vasco da Gama,
toda a base da expanso comercial
portuguesa, que motivara os descobrimentos
mudou. Na primeira metade do sc. XV as
expedies frica Ocidental buscavam,
primordialmente, adquirir o ouro da costa da
Mina e da Guin. As caravelas deixavam as
metrpoles carregadas de utenslios de lato
e cobre, pano de linho e bugigangas, mais
tarde na Costa Oriental da frica, rosrios
e miangas, negociando esses artigos contra
ouro e escravos.
Uma vez descoberto o caminho martimo
para a ndia, o objetivo comercial mudou e
passou a ser o comrcio das especiarias,
pimenta, cravo, canela, noz moscada e no
o ouro.
O acesso direto ndia permitiu aos
portugueses eliminar radicalmente os
intermedirios rabes que haviam controlado
o mercado de exportao europeu, at aquela
data, com base no Cairo e Alexandria. As
especiarias eram compradas com ouro de

300

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Guin e com a prata alem recebida em
pagamento das mercadorias vendidas na
Europa. Veneza, o anterior emprio do
comrcio das especiarias, na Europa, sofreu
uma severa crise e aliou-se aos traficantes
rabes do Mar Vermelho numa tentativa de
desalojar, pela fora, os portugueses das
posies vantajosas que haviam conquistado
na ndia. Mas, em 1509, sob o comando de
D. Francisco Almeida, que foi o primeiro
vice-rei portugus na ndia, o controle
portugus de navegao no Oriente Mdio
estava assegurado. Os portugueses tinham
conseguido monopolizar o comrcio na ndia
e em grande parte do Oriente.
Em 1510, Afonso de Albuquerque
conseguiu conquistar Goa e dominar toda a
costa indiana. E foi aqui em Goa, capital
desde o incio do imprio Portugus no
Oriente que se desenvolveu o processo de
colonizao portuguesa na ndia.
A lngua portuguesa durante o perodo
colonial foi a lngua oficial do Estado, tendo
sido o veculo de instruo nas escolas
primrias e secundrias at o Liceu, pois, at
a sua integrao na ndia a colnia no tinha
ensino superior universitrio. O domnio e
a expanso da lngua portuguesa em Goa
criou uma base cultural portuguesa, formada
pelos portugueses bem como pelos Goeses
que tinham assimilado bem a lngua
portuguesa. neste sentido que se deve
entender a presena da imprensa portuguesa
em Goa.
Imprensa Portuguesa em Goa
O incio da imprensa peridica em Goa,
se deu em 22 de Dezembro de 1821, com
a publicao do primeiro jornal oficial, a
Gazeta de Goa. Este jornal, que era um rgo
oficial do governo, era semanal e continha
as deliberaes do governo, o cadastro mensal
da receita e despesas do tesouro pblico, do
senado da cmara, da Santa Casa de
Misericrdia, inserindo tambm algumas
informaes sobre a metrpole e do
estrangeiro.
A Gazeta de Goa teve como seu primeiro
redator o fsico-mor Dr. Antnio Jos de Lima
Leito e em seguida foi editada pelo oficialmaior da secretaria, Lus Prates de Almeida
Albuquerque, a quem sucedeu Jos Aniceto

da Silva. O jornal perdeu o seu valor primitivo


de publicao aps a morte do seu redator
Lus Prates, convertendo-se em veculo de
discusses e animosidades, como observa
Antnio Maria da Cunha, na sua obra A
evoluo do jornalismo. Em 1826, a Junta
que sucedeu ao Vice-rei D. Manuel de
Cmara, lavrou em 29 de agosto de 1826
uma portaria mandando cessar a publicao
da Gazeta de Goa afirmando que sempre
o governo passou sem imprensa e sem Gazeta
at a infeliz poca da Revoluo, e nestes
tempos desastrosos s produziu males, e que
achando-se atualmente os tipos imprestveis,
no havia inconveniente em se suspender a
Gazeta.
Em consequncia das lutas pblicas no
Estado, o governo que estava no poder, criou
em 13 de Junho de 1835, um novo jornal
peridico Chronica Constitucional de Goa
que foi portanto o segundo jornal, igualmente
oficial e semanal como o primeiro e redigido
pelo mesmo Jos Aniceto da Silva, que na
sua parte no-oficial se consagrava poltica
em combate violento com os jornais
portugueses de Bombaim como o
Investigador Portugus de Jos Valrio
Capela.
A Chrnica suspendeu a sua publicao
em 30 de Novembro de 1837. Sucedeu a este
jornal, o peridico oficial O Boletim do
Governo do Estado da ndia que teve iniciada
a sua publicao em 7 de dezembro de 1837.
Conforme o decreto de 7 de dezembro de
1936 que nas provncias ultramarinas fosse
publicado em Boletim, tendo por seu Editor
Chefe o Secretrio Antnio Mariano de
Azevedo, auxiliado pelo cnego Caetano Joo
Peres e por Cludio Lagrange Monteiro
Barbuda. O Boletim foi publicado
semanalmente, exceo dos primeiros cinco
meses de 1843 em que se publicaram dois
nmeros por semana, como se veio fazendo
depois desde o comeo de 1856 at agosto
de 1879. Tanto a Chronica Constitucional
como a Gazeta de Goa segundo observa
Antnio Maria da Cunha no seu livreto A
Evoluo do Jornal tinham o cunho de
jornais oficiais. O primeiro jornal poltico da
ndia Portuguesa foi o Echo da Lusitnia,
tambm impresso nos prelos do Governo por
uma nica razo de que no havia outra
tipografia no pas. Tendo por editor o

HISTRIA DA COMUNICAO
desembargador Manoel Felicssimo Lousada
de Arajo, o jornal teve a periodicidade
semanal com incio em 7 de Janeiro de 1836
e terminado em 5 de Maro de 1837.
Na mesma Tipografia do Governo, foram
ainda publicados O Vigilante, do Major do
Exrcito de Moambique, Joo de Souza
Machado, que se publicou de 13 de Julho
de 1838 a 22 de Outubro do mesmo ano;
O Observador de Jos Aniceto da Silva,
publicado de 15 de Fevereiro de 1839 a 31
de Outubro de 1840, tendo sido quinzenal
nos seus primeiros 24 exemplares e depois
mensal; o Correio de Nova-Goa, semanal,
de Bento Zeferino Gonalves de Macedo, de
4 de Janeiro de 1844 a 8 de Maro de mesmo
ano; A Voz dos Povos da ndia, semanal
tambm, da redao coletiva de Jos Aniceto
da Silva e outros que durou de 3 de Julho
de 1845 a 3 de Maro de 1846; o Defensor
da Ordem e da Verdade da redao de Jos
Antnio de Oliveira e outros, com a durao
de 24 de Agosto de 1852 a 31 de Agosto
de 1853 e o Defensor do Real Padroado com
os mesmos redatores do anterior que
iniciaram a sua publicao em 1 de Setembro
de 1853 terminando em Maro de 1854.
Saiu luz tambm nessa mesma poca,
outro rgo oficial que foi publicado de 22
de Maio de 1844 at o fim do ano de 1845
com o nome de Apenso aos Boletins do
Governo e que tomou o nome depois de
Jornal da Santa Igreja Lusitana publicado
sob a orientao do Arcebispo D. Jos Maria
da Silva Torres, defensor vigoroso do
Padroado do Oriente contra a Propaganda
tendo sido publicado de Janeiro de 1846 at
Maro de 1849.
Essa a fase do primeiro perodo da
Imprensa Peridica de Goa Colonial que saiu
do prelo oficial do governo.
A Segunda Fase do desenvolvimento
A 2 fase da imprensa portuguesa em Goa
se inicia com a introduo da primeira grfica
particular por Bernardo Francisco da Costa
em 1859 e considerado o mais fecundo
perodo da imprensa e do progresso literrio
de Goa.
E foi ele que fundou o primeiro jornal
com tipografia prpria, O Ultramar. O
primeiro nmero de O Ultramar foi

publicado na cidade de Margo, no Conselho


de Salcete em 6 de Abril de 1859, tendo o
prprio Bernardo Francisco Costa como seu
Editor principal e seu irmo Antnio
Anastcio Bruto da Costa como redator
responsvel. Tendo Bernardo Francisco Costa
sido eleito deputado s Cortes em Lisboa,
ficou desde 15 de Agosto de 1867 como editor
o seu irmo Antnio Anastcio Bruto da Costa
e continuou at a sua morte, 24 de Abril de
1911. Conforme, atesta Antnio Maria da
Cunha foi o nico jornalista da ndia
Portuguesa cujo cinqentenrio se celebrou.
Aps a sua morte o jornal foi dirigido pelo
seu filho, o advogado Condorc Bruto da
Costa, assumido o mesmo desde 1 de Maio
de 1911.
Inicialmente semanal, passou a ser bisemanal desde 2 de Novembro de 1905. Ao
Ultramar seguiu-se outro importante jornal
A ndia Portuguesa, tendo como editor
Manuel Loureno de Miranda. Foi publicado
na Tipografia estabelecida em Margo e
depois transferida para Orlim no mesmo
Conselho de Salcete, onde continuou a ser
publicado desde 29 de Dezembro de 1864.
Aps a morte de Manoel de Miranda Franco,
passou em 13 de Maio de 1866 a ser editado
por Dr. Jos Incio de Loyola que esteve j
trabalhando no jornal e permaneceu como
editor at 17 de Maio de 1902, seguindose-lhe o seu irmo Avertano de Loiola que
o editou de 4 de Julho de 1892 at 21 de
Agosto de 1911, em que, por ltimos
acontecimentos polticos suspendeu a sua
publicao empreendendo a do outro jornal
semanal, O Popular, em Varc no mesmo
conselho de Salcete, que se publicou de 4
de Outubro de 1911 a 20 de Maio de 1912.
Renasce a ndia Portuguesa em 10 de
agosto de 1912 sob a direo do Dr. Miguel
Loyola Furtado que a dirige at a sua morte
em 14 de setembro de 1918, ficando
suspensa mais uma vez a sua publicao.
Porm a ndia Portuguesa volta a ser
publicada mais uma vez, mas desta vez em
So Tom, uma aldeia do mesmo conselho
de Salcete, sob a direo de Vicente de
Bragana Cunha e publicada at 26 de
novembro de 1921, interrompendo mais uma
vez a sua publicao. Com esses jornais
encerra-se o 2 perodo da imprensa
portuguesa em Goa.

301

302

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


A Terceira Fase da Imprensa
O terceiro perodo da imprensa portuguesa
em Goa pode ser marcado com a publicao
do jornal dirio O Heraldo. As bases para
o lanamento do jornal dirio em Goa j se
iniciam em 1899 e em 22 de janeiro de 1900
publicado o seu 1 nmero, tendo como
diretor e proprietrio Messias Gomes. Em
1901 com a partida de Messias Gomes a
Lisboa, assume a direo do jornal o jornalista
Antnio Maria da Cunha at 8 de Maio de
1908 que em seguida finda o seu prprio
jornal Heraldo.
O jornal O Heraldo amplia as suas
dimenses e no mesmo diaA Era Nova,
semanrio da capital se torna um dirio mas
termina a sua publicao em 1905.
Ainda em 1905 se inicia em Margo outro
peridico Echo da ndia cujo 1 nmero sai
portanto em 9 de setembro de 1905. Passa
a ser semanal at que interrompida a sua
publicao em 1907.
Mas no mesmo ano de 1905 publicouse na capital do Estado de Goa, o Dirio
de Goa que termina em 1906.
Tambm desde 14 de setembro de 1911
at 31 de novembro de 1912 publicado
como dirio o Correio da ndia que passa
depois a ser semanal.
Em 1 de Dezembro de 1919 publicado
o Dirio da Noite, de formato pequeno, pelos
irmos Lus Menezes e Antnio Meneses.
Temos ainda o dirio publicado em Margo
no Conselho de Salcete, A Vida fundado pelo
mdico Sales da Veiga Coutinho que
continuou a ser publicado at depois da
integrao de Goa na ndia em 1964, tendo
como editor o seu filho Pe. Lcio da Veiga
Coutinho, tendo sido transformado mais tarde
em dirio de lngua Concani pelo nome de
Divtti do qual tive a oportunidade de ser o
seu 1 editor.
Os quatro dirios em lngua Portuguesa
O Heraldo, Heraldo, Dirio da Noite e A
vida, continuaram a ser publicados em Goa
at depois de 1964, ano em que Goa comeou
a fazer parte da Unio Indiana. Hoje no
existe nenhum jornal nem peridico em lngua
portuguesa em Goa.
O Jornal dirio O Heraldo se
transformou em dirio em ingls com o nome
de Herald.

Embora a colonizao portuguesa se deva


explorao comercial, como se qualificou
todo o processo de colonizao europia na
ndia, esse processo se diferiu tanto do
processo de colonizao francesa bem como
inglesa, na prpria ndia.
Esta diferenciao se baseia especificamente
na poltica colonial portuguesa em Goa,
comeada por Afonso de Albuquerque
imediatamente aps a sua tomada.
Esta poltica se firmava em construir uma
comunidade luso-tropical crist, sendo que
a colonizao portuguesa e a cristianizao
se tornaram inseparveis, o que no
aconteceu nem com a francesa nem com a
inglesa nas outras regies da ndia.
Por isso mesmo, como nota K. M.
Pannikar (1956;55). de todos os povos que
colonizaram a ndia, os portugueses deixaram
um rastro indelvel da sua passagem
colonial. Isso enquanto criaram em Goa uma
comunidade crist, adaptando-se o conceito
de luso-tropicalismo, qual foi proposto por
Gilberto Freyre, s consideraes de situao
histrico-social de Goa.
O processo colonial portugus chegou a
criar uma comunidade crist que se
ocidentalizou nos seus modos, hbitos de vida
e valores culturais. Esse processo se
desenvolveu precisamente numa situao de
transmisso cultural direto, considerada a
prpria missiologia da poca, segundo a qual
cristianizar era ao mesmo tempo ocidentalizar.
Conforme o escritor gos Mariano Saldanha
(1948;8), em Goa, a cultura portuguesa teve
rpida assimilao, tornando-se imediatamente
reprodutiva, dado que o secular sistema
educativo dos hindus havia preparado o terreno
intelectual propcio. Dentro de meio sculo, ou
menos ainda, da dominao portuguesa, estava
esta pequena capital do imprio luso-oriental
por tal forma lusitanizada no seu elemento
intelectual cristo, que se achava em condies
de auxiliar o prprio governo portugus, tanto
na administrao como na propagao do
cristianismo no Oriente, fornecendo burocratas
e missionrios nativos habilitados nos seus
seminrios e colgios.
Concluso
neste contexto de colonizao Portuguesa
na ndia que a lngua portuguesa remotamente

HISTRIA DA COMUNICAO
aparentada com a lngua local de Goa, o Concani
e com outras lnguas de procedncia sanscrtica
espalha-se em todos os territrios de Goa, Damo
e Diu que constituem a ndia Portuguesa mais
particularmente em Goa, devido s escolas
governamentais que se multiplicam e sobe a tal
altura a assimilao do novo idioma por parte
duma elite sempre crescente de Goeses que no
tarda a desabrochar em apreciveis produes
de pensamento e de arte.
Com efeito a histria da cultura literria
de Goa Lusfona poder ser dividida em
quatro perodos. O primeiro abrange o tempo
que vai desde a criao de escolas paroquiais
em 1545 at o incio da imprensa peridica
com a publicao de Gazeta de Goa, em 22
de Dezembro de 1821. A 2 fase seria o tempo
que vai at a criao do Instituto Vasco da
Gama em 1871, hoje chamado Instituto
Menezes de Bragana com o nome dum dos
lideres nacionalistas de Goa. O terceiro
perodo poder-se-ia situar desde 1871 at 19

de Dezembro de 1961, data em que Goa foi


integrada na Unio Indiana. O perodo inicial
da produo literria em lngua portuguesa
em Goa, tem incio em 1545, quando o ViceRei D. Joo de Castro, manda abrir escolas
com o objetivo de doutrinar nelas os meninos
nos rudimentos da f crist e de ensin-los,
ao mesmo tempo, a ler, escrever e cantar em
portugus. Foram estas escolas os primeiros
estabelecimentos pblicos da Instituio
Primria em Goa em lngua portuguesa.
neste contexto que a imprensa
portuguesa em Goa Colonial marca o
desenvolvimento da lngua portuguesa em
Goa e ter de ser estudada mais
profundamente para analisar a formao das
elites intelectuais goesas, considerando que
todos os quatro dirios se sustentaram e
sobreviveram at pouco tempo depois da
integrao de Goa na ndia, quando comea
a desmoronar-se o mundo lusfono de Goa
na ndia

303

304

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Aleixo, Manoel da Costa Dicionrio de
Literatura Goesa, 3 vol., Fundao Oriente,
Macau, 1998.
Cabral e S, Mario Konkan nama,
A Jorney Across Time, Konkan Railway
Corporation Ltda., Mumbai, 1998.
Cabral e S, Mrio e Pasricha Amit
Goa, Pearl of the East, Lustre Press Roli
Books, New Delhi, 1996.
Cunha, Antonio Maria da A evoluo
do jornalismo na ndia Portuguesa, Imprensa
nacional, Nova Goa, 1923.
Dayalla, Federico Diniz Goa: antiga
e Moderna, Livraria Coelho, Nova Goa, 1927.
De Souza, Teotonio Goa to me,
Concept Publishing Company, New Delhi,
1994.
De Souza, Teotonio (Editor) Goa
Through the ages, vol.II, Concept Publishing
Co., New Delhi, 1989.
Dias, Pe. Filinto Cristo Esboo da
histria da literatura Indo-Portuguesa,
Bastor Goa, 1963.
Furtado, lvaro de Loyola Os
primrdios da imprensa e do jornalismo em
Goa e no resto da ndia, Separata do Boletim
do Instituto Menezes Bragana, Tipografia
Rangel, Bastor Goa, 1983.

Issar, T.P. Goa Dourada The IndoPortuguese Bouquet, T.P. Issar, Bangalore,
1997.
Menezes Bragana, Luis A Educao
e o Ensino na ndia Portuguesa, A ndia
Portuguesa, Nova Goa, 1923.
Menon, K.N. Portuguese Pockets in
India, Caxton Press, New Delhi, 1953.
Pannikar, K.M. A survay of Indian
History, Asia Publishing Honoe, Bombay,
1954.
Rangel, Jaime A imprensa em Goa,
Tipografia Rangel, Bastar Goa, 1956.
Seabra, Manuel de e Devi Vivala
Literatura Indo-Portuguesa, Junta de
Investigao do Ultramar, Lisboa, 1971.
Shirodkar, P.P. (org) Goa Cultural
Trends (Seminar Papers), directorate of
Archives, Archeology and Museum, panaji
Goa 1988.
Silva Rego, Antonio de O Padroado
Portugues do Oriente, Esboo Histrico,
Agencia Geral das colnias, Lisboa, 1940.
Whiteway, R.S. Rise of Portuguese
Power in India 1947-1950, Archibald
Constable & Co., London, 1899.

_______________________________
1
Universidade Estadual de Londrina, ParanBrasil.

HISTRIA DA COMUNICAO

Comunicando as Cincias ao Pblico. As cincias nos peridicos


portugueses de finais do sc. XVIII e princpios do sc. XIX
Fernando Jos Egdio Reis1

Os jornais so o meio mais pronto


de difundir no Pblico as luzes dos
Sbios, e de fazer proveitosas a todos
as suas descobertas.
(Prospecto do Jornal Enciclopdico
Dedicado Rainha, 1778).
Introduo
O perodo de 1778 a 1820 correspondeu
a um grande aumento do nmero de publicaes peridicas, em Portugal. Com o afastamento do Marqus de Pombal e aps um
interregno no aparecimento de novos ttulos
entre 1768 e 1777, a actividade editorial foi
retomada com grande dinamismo.
A dcada de 70 do sculo XVIII foi
marcada por acontecimentos importantes para
o desenvolvimento da investigao cientfica
e do ensino das cincias em Portugal. Em
primeiro lugar, a reforma da Universidade de
Coimbra, impulsionada pelo Marqus de
Pombal em 1772, e que constitui um marco
fundamental no estudo da valorizao das
cincias em Portugal. Em segundo lugar, a
fundao da Academia Real das Cincias de
Lisboa, em 1779, que constitua a
concretizao de uma ambio de todos os
que defendiam a promoo das cincias e a
criao de estruturas institucionais com
capacidade para cumprir essa funo.
1779 foi tambm o ano de nascimento
de um dos peridicos mais importantes para
a divulgao da informao cientfica em
Portugal, o Jornal Enciclopedico Dedicado Rainha N. Senhora, que pretendia preencher um espao at ento vago no fornecimento regular de informao a um pblico cada vez mais interessado nesse tipo
de informao. Portugal seguia, desta forma, um caminho j traado por outros
pases europeus que tinham criado as suas
academias cientficas e multiplicado o
nmero de peridicos dedicados informao cientfica.

Tendo em conta o panorama cultural do


pas, fortemente marcado por uma estrutura
social de antigo regime, bem como pelo
elevado ndice de analfabetismo, no se pode
pensar que as cincias e a divulgao cientfica tivessem como alvo uma grande parcela da populao. No entanto, no devemos
negligenciar o papel de todos os que tentaram contrariar os obstculos ao desenvolvimento do pas e promoo dos meios de
divulgao dos conhecimentos cientficos e
tcnicos.
O processo de criao e de sustentao
de projectos editoriais de peridicos era muito
frgil, o que explica em grande parte a sucesso
de ttulos e a sua vida bastante curta. No
entanto, houve alguns ttulos que se destacaram e que merecem um estudo aprofundado.
Atravs da identificao dos objectivos dos
seus editores e da anlise dos seus contedos
possvel compreender melhor a realidade
portuguesa e a importncia dada informao
e formao cientfica.
As Cincias nos Peridicos
Muitos dos peridicos publicados neste
perodo incluam, semelhana dos peridicos de outros pases, informao cientfica
e tcnica considerada relevante para o desenvolvimento do pas. A utilidade era um
dos critrios editoriais sempre presente, pelo
que no espanta verificar que a teorizao
fosse quase inexistente.
No cabe neste breve texto fazer um
levantamento exaustivo de todos os peridicos que incluram informao cientfica
relevante para a nossa anlise. Muitos podem ser integrados na categoria de jornais
enciclopdicos, uma vez que seguem um
modelo desenvolvido pela Encyclopdie de
Diderot e DAlembert (editada a partir de
1751), sendo a diversidade de contedos,
cientficos, polticos e literrios, uma das suas
caractersticas mais marcantes.

305

306

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Ao longo do nosso percurso de investigao temos vindo a fazer o levantamento
e anlise dos contedos cientficos e tcnicos
destes peridicos, de forma a aferir da sua
actualidade, do seu grau de aprofundamento,
e do tipo de informao cientfica e tcnica
seleccionada para apresentao aos seus
leitores.
Entre os peridicos publicados em Portugal continental que revelavam maior preocupao com a divulgao cientfica a um
pblico alargado, podemos indicar o Semanrio de Instruco e Recreio (1812), o
Jornal de Coimbra (1812-1820) e o Jornal
Encyclopedico de Lisboa (1820). No Brasil
foi fundado um peridico dedicado s cincias, O Patriota (1813-1814).
Entretanto, muitos portugueses viram-se
forados a emigrar, fixando residncia noutros pases europeus. A maioria destes
emigrados era simpatizante e promotor das
ideias liberais e alguns fundaram peridicos
que enviavam notcias e informaes de
diverso tipo para o seu pas e suas colnias.
A par dos peridicos entretanto fundados
em Portugal e no Brasil, foram fundados
diversos ttulos em Londres e em Paris. Em
Londres foram fundados os seguintes ttulos:
Correio Braziliense (1808-1822), O Investigador Portuguez em Inglaterra ou Jornal
Literario, Politico, &c. (1811-1819), o Espelho Poltico e Moral (1813-1814), O
Portuguez ou Mercurio: Politico, Comercial,
e Literrio (1814-1826), Microscpio de
Verdades, ou, Oculo Singular (1814-1815),
O Campeo Portuguez ou o amigo do Rei
e do Povo (1819-1821), O Padre Amaro ou
Sovla Politica, Histrica e Literaria (18201826). Em Paris: O Observador Lusitano em
Pariz, ou Colleco Literria, Politica e
Comercial (1815), Annaes das Sciencias, das
Artes, e das Letras (1818-1822), O
Contemporaneo Politico e Literrio (1820).
Entre estes ttulos encontramos peridicos
marcadamente polticos e que no incluem
preocupaes de divulgao cientfica, e alguns
que prestam uma ateno particular divulgao cientfica e tcnica. Merecem ser integrados entre os jornais de divulgao cientfica, em Londres, o Correio Braziliense e O
Investigador Portuguez em Inglaterra, e em
Paris, O Observador Lusitano em Pariz e os
Annaes das Sciencias, das Artes, e das Letras.

Os estudos que temos vindo a desenvolver relativamente aos contedos cientficos


de alguns dos peridicos publicados neste
perodo permitem-nos j tirar algumas informaes importantes sobre a relevncia atribuda informao cientfica e o seu papel
na formao dos cidados. Apresentamos
aqui, em sntese, alguns dos resultados desta
anlise relativamente a alguns dos peridicos
mais importantes deste perodo. O Jornal
Enciclopedico Dedicado Rainha (1779;
1788-1793; 1806), publicado em Lisboa, O
Investigador Portuguez em Inglaterra (18111819), publicado em Londres, e os Annaes
das Sciencias, das Artes, e das Letras (18181822), publicado em Paris2.
O Jornal Enciclopedico
constituiu um marco incontornvel na
histria da divulgao cientfica em Portugal
e serviria de matriz a muitos outros publicados nas primeiras duas dcadas do sculo
XIX3. O Investigador Portuguez em Inglaterra e os Annaes das Sciencias integramse num movimento editorial protagonizado
pelos portugueses emigrados que defendiam,
na sua maioria, a implementao de reformas polticas, a par do desenvolvimento
econmico e da integrao de Portugal no
movimento cultural europeu. As cincias
surgiam, nestes peridicos, como elemento
fundamental para a promoo do conhecimento e do desenvolvimento do pas.
O Jornal Enciclopedico Dedicado Rainha
Em 1779 iniciava a sua publicao o
Jornal Enciclopdico Dedicado Rainha N.
Senhora. Teve uma vida atribulada, como era
usual na poca. Com um primeiro nmero
sado em 1779, o seu segundo nmero s
foi publicado em 1788. Entretanto teve um
perodo relativamente estvel entre 1788 e
1793. Em 1793, a sua publicao foi interrompida, tendo havido uma tentativa efmera
de recuperao do projecto editorial em 1806,
ano em que se publicou um nico e ltimo
nmero, com uma denominao parcialmente diferente, Jornal Encyclopedico ou Diario
Universal das Sciencias e Artes, dedicado ao
muito alto, e muito poderoso Principe Regente e Senhor nosso.
Os primeiros dois cadernos, o de 1779
e o de Junho de 1788, foram organizados

HISTRIA DA COMUNICAO
por Felix Antnio Castrioto (?-1798), jornalista, e saram com um intervalo de nove anos
e onze meses. Os editores da segunda fase
de vida do Jornal, Manuel Joaquim Henriques
de Paiva (1752-1829), mdico, e Francisco
Lus Leal (1740-1820), professor de filosofia
racional e moral4, assumiram o seu papel
integralmente a partir do caderno de Julho
de 1788 e continuaram esse trabalho at 1791.
Em 1792 Manuel Henriques de Paiva afastou-se da responsabilidade editorial, que ficou
a cargo de Francisco Lus Leal e Joaquim
Jos da Costa e S (1740-1803), professor
de gramtica e latim. O nmero de 1806,
surgido 14 anos aps a publicao do anterior, apesar de propor continuar o antigo
projecto, era da responsabilidade do livreiro
e editor Antnio Manuel Policarpo da Silva
(?-?), livreiro e editor, e ficou limitado a um
caderno.
O Jornal Enciclopedico publicava-se em
Lisboa com uma periodicidade mensal e o
nmero de pginas foi varivel, entre cerca
de 120 e 170 pginas. Cada caderno era
composto por oito artigos, que hoje se
poderiam denominar seces, com a excepo dos dois primeiros cadernos que, devido sua extenso, continham quatro
artigos cada, divididos pelos cadernos de
Julho de 1779 e de Junho de 17885. Os oito
artigos de cada caderno deveriam ser encadernados ao fim de trs nmeros. No final
era publicado um ndice do tomo correspondente, dando ao Jornal um formato de livro.
No total, o Jornal Enciclopdico preenche
15 volumes.
Os textos de apresentao do projecto
editorial do Jornal so cruciais para se
identificarem os objectivos dos seus editores. Estes pretendiam acompanhar o movimento editorial europeu: Em Portugal no
havia um Jornal, tendo sido em todos os
outros pases de muito proveito as produes
deste gnero: os Nacionais lamentavam esta
falta, e os Estrangeiros a censuravam.6
Os objectivos do Jornal eram ambiciosos e comportavam duas vertentes no que
se refere ao pblico-alvo. Nos textos de
apresentao surgiam claramente dois
pblicos, dois intervenientes fundamentais
no processo de elaborao e recepo do
Jornal: os ignorantes, e os instrudos:

() um Jornal Portugus, que seja no


s um veculo de instruo para os ignorantes, mas uma ocasio de se exercitarem
os instrudos.7
Este peridico representa bem o esprito cientfico do movimento das luzes,
segundo o qual o progresso e a felicidade
s eram possveis atravs da cincia,
entendendo-se felicidade como fruio de
bens materiais e conforto. Exemplifica
tambm do sentimento de necessidade de
ligao entre a prtica e a investigao
terica. Desde a aplicao de conhecimentos de zoologia para a fabricao de cola,
at ao reconhecimento da importncia da
Histria Natural, Fsica e Qumica para o
desenvolvimento da agricultura, e da indstria, o fio condutor sempre o grande
objectivo da divulgao dos conhecimentos: a utilidade e a felicidade.
O Jornal apresenta-se como arauto do
conhecimento, pretendendo divulgar conhecimentos teis e diversificados repartidos por
oito artigos. No seu perodo mais regular de
publicao, entre 1788 e 1791, os oito artigos eram assim identificados: Historia
Natural, Fysica e Quimica; Medicina,
Cirurgia e Farmacia; Economia Civil, e
Rustica; Bellas Letras; Anecdotas e
Miscellanea; Filosofia Racional, e Moral;
Produces Literarias de Todas as Naes;
Relaes Politicas dos Diferentes Estados
do Mundo.
Numa abordagem mais pormenorizada
das matrias publicadas e da sua importncia relativa em termos de espao ocupado,
verifica-se que no total de 43 cadernos, at
1793, o artigo de Historia Natural, Fsica
e Qumica ocupa 15% do total, o de
Medicina, Cirurgia, e Farmcia 17% e o
de Economia Civil, e Rstica 10%. O
artigo Produes Literrias de todas as
Naes, ocupa 16%. Estes dados no
incluem o nmero de 1806 devido sua
especificidade, mas neste caderno a Filosofia Natural preenche 38% do total de 128
pginas, o que bastante significativo, uma
vez que o nico artigo dedicado especificamente s cincias, apenas sendo equiparado o artigo de Bellas Letras, com 31%,
enquanto o artigo de Bibliografia corresponde a 13%.

307

308

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Grfico 1. Distribuio dos artigos/seces do Jornal Enciclopdico

Tendo o ndice elevadssimo de analfabetismo do pas, no ser de espantar que


o nmero de leitores dos principais peridicos portugueses deste perodo no ultrapasse algumas centenas. O Jornal Enciclopdico, contava com cerca de 466
subscritores.8 A lista de subscritores inclua
a famlia real, a Academia das Cincias de
Lisboa, 20 altos funcionrios do aparelho
administrativo do Estado, 15 mdicos, 15
desembargadores e juzes, 13 altas patentes
militares, 9 membros do alto clero, 9 professores e reitores de colgios, 5 advogados,
4 professores universitrios, diversos membros da Comisso Geral sobre o Exame e
Censura de Livros, ministros, membros do
clero, boticrios, cirurgies.9 Entre os leitores identificados estava uma boa parte da elite
da sociedade portuguesa.
No entanto, no devemos confundir o
nmero de subscritores com o dos leitores.
Teremos que contar com os compradores
eventuais de cadernos avulsos, bem como
com os leitores de emprstimo. O nmero
de subscritores do Jornal Enciclopdico no
pode ser considerado reduzido, quer tendo
em considerao o nmero de potenciais
leitores, quer usando como termo de comparao outros peridicos, nomeadamente os
estrangeiros. muito provvel que cada cpia
fosse lida por vrias pessoas, o que multiplicava o nmero de leitores sem que isso
exercesse qualquer impacto no projecto
editorial.10
O Investigador Portuguez em Inglaterra
O Investigador foi editado em Londres
com o apoio do embaixador Domingos

Antnio de Sousa Coutinho (1760-1833),


pelos mdicos Bernardo Jos de Abrantes e
Castro (1771-1834), Vicente Pedro Nolasco
da Cunha (1773-1844) e Miguel Caetano de
Castro. A partir de 1814, foi redactor principal o jornalista Jos Liberato Freire de
Carvalho (1772-1855). Publicou-se entre
Junho de 1811 e Fevereiro de 1819,
totalizando 23 volumes que contm 92 cadernos mensais com um nmero de pginas
por caderno que oscila entre as 101 e as 234
pginas. Cada volume contm quatro cadernos.
As seces propostas pelos editores no
prospecto publicado no primeiro nmero, em
Junho de 1811 eram quatro: Literatura,
Cincias, Correspondncia, Poltica. Na
prtica, verifica-se uma fragmentao de cada
uma destas 4 partes em seces mais restritas. A seco Literatura subdivide-se em:
Literatura Poltica, Literatura, Literatura Portuguesa, Literatura Portuguesa e
Estrangeira, Literatura Clssica, Literatura Alem, Poesia. A seco Cincias
subdivide-se em: Agricultura, Economia
Poltica, Cincias, Medicina, Agricultura e Comrcio, Agricultura e Botnica.
Por ltimo a seco Poltica subdivide-se
em: Poltica, Poltica e Variedades,
Comrcio, Variedades. Surgem em alguns
cadernos dois espaos autnomos: Apndice e Reflexes. De assinalar ainda a seco
Lista, que consiste numa enumerao dos
livros publicados em diversas reas e em
diversos pases, com predomnio de Inglaterra.
Os textos cientficos integrados na seco Cincias correspondem a cerca de 10%
do total de pginas do jornal (Ver figura 2).

HISTRIA DA COMUNICAO
Grfico 2 - Distribuio relativa das seces em percentagem do n total de pginas

No entanto, existe um nmero significativo


de textos cientficos na seco Correspondncia e ainda alguns textos com interesse
cientfico na seco de Literatura. Estes
nmeros mostram bem o cariz predominantemente literrio e poltico do Investigador,
mas revelam igualmente as preocupaes dos
editores em inclurem textos cientficos que
pudessem fornecer informaes teis aos seus
leitores portugueses.
As preocupaes dos redactores com a
divulgao de conhecimentos cientficos e
tcnicos so explicitadas em primeiro lugar
no Prospecto, onde se destaca a importncia da divulgao das descobertas nas cincias e dos progressos que estas vo fazendo
na Europa e em Portugal.
Um Jornal escrito na lngua Portuguesa, e mensalmente publicado, que
expondo com fidelidade os acontecimentos polticos, apresentar noticias
gerais de Literatura, e Cincias, e dos
progressos que as mesmas vo fazendo neste Reino, e nas mais partes da
Europa, (com a brevidade, que as
circunstancias da Guerra permitirem),
no s parece recomendvel, mas at
de suma necessidade.11
A importncia das cincias e artes ainda
realada pelo facto de poderem contribuir
para a recuperao de um pas devastado pela
guerra e de um imprio em formao:
(...) ou seja para se restaurar, ou seja
para se elevar ao gro de esplendor,

e grandeza de que he susceptivel,


carece de todos os auxilios que as
Artes, e as Sciencias podem prestarlhe.12
As cincias so apresentadas pelos prprios editores como promotoras da riqueza
e prosperidade Nacional13, sendo destacadas
as que tm aplicao prtica s Artes, como
a Botnica, a Agricultura e a Mineralogia.
A par destas concedido um lugar de relevo
Medicina e Cirurgia.
Entre os textos cientficos destacam-se
pela sua assiduidade e importncia os textos
de Medicina e de Qumica. Estas duas reas
so nitidamente privilegiadas em relao a
outras, a que no dever ser alheio o facto
dos redactores da primeira fase de publicao serem todos mdicos. Logo no primeiro
caderno apresentada uma Histria da
Medicina, mas entre os textos com mais
interesse nesta rea encontram-se diversos
sobre a vacina da varola, suas virtudes e
problemas.
Uma seco com muito interesse no que
respeita anlise dos textos cientficos a
seco Correspondncia, no s por proporcionar a participao dos leitores no
processo de divulgao de conhecimentos,
mas tambm pelo facto de possibilitar a troca
de ideias e as polmicas. So diversas as
polmicas expostas, envolvendo diversos
peridicos, nomeadamente oJornal de
Coimbra e oCorreio Braziliense, e diversos
investigadores portugueses.
A Qumica a cincia que maior espao
ocupa no Investigador. No primeiro nmero

309

310

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


publicada uma Histria da Qumica, desde
a Antiguidade at Lavoisier (1743-1794). O
trabalho de Lavoisier enaltecido e so feitas
referncias muito elogiosas a Humphry Davy
(1778-1829), que produz alteraes ao sistema de Lavoisier e a cujo trabalho os
redactores estavam muito atentos. Diversas
experincias realizadas por Davy e apresentadas no Investigador reflectiam alguns
avanos mais importantes da cincia Qumica deste perodo. Pode destacar-se aqui o
galvanismo e a subsequente inveno da pilha
de Volta (1745-1827), que conduziram Davy
ao aperfeioamento e utilizao da pilha em
experincias electroqumicas.
Entre os textos cientficos merece ainda
destaque a publicao da traduo de uma
recenso crtica publicada no Edinburgh
Review, em Novembro de 1812, obra do
matemtico portugus Jos Anastcio da
Cunha
(1744-1787)
Principios
Mathematicos. Esta recenso foi elaborada
a partir da publicao deste trabalho em
Frana por Joo Manuel de Abreu (17571815) e suscitou a publicao de dois textos
crticos a essa mesma recenso por parte de
Anastasio Joaquim Roiz e de Joo Manuel
de Abreu. Apesar de o crtico ingls valorizar e elogiar a obra de Anastcio da Cunha
estes dois portugueses consideram que as
crticas e referncias menos positivas so
excessivas e tentam contrari-las atravs dos
textos publicados no Investigador.
Annaes das Sciencias, das Artes e das Letras
(1818-1822)
Em Julho de 1818, Francisco Solano
Constncio (1777-1846) iniciou, em Paris, a
publicao dos Annaes das Sciencias, das
Artes, e das Letras; por huma sociedade de
Portuguezes residentes em Paris, peridico
com caractersticas muito diferentes do
anterior. Cada nmero deste jornal constitua
um volume com cerca de 320 pginas, tendo
sido publicados 16 volumes, com uma periodicidade trimestral. Para alm de
Constncio eram tambm redactores dos
Annaes Jos Diogo Mascarenhas Neto (17521826), Cndido Jos Xavier da Silva (17691833) e, a partir de 1821, Lus da Silva
Mousinho de Albuquerque (1792-1846).
Constncio foi o nico deste grupo de re-

dactores que teve actividade editorial em


todos os nmeros dos Annaes tendo sido, de
facto, o seu principal responsvel.
Trata-se de um peridico inteiramente
dedicado divulgao cientfica e tcnica,
abandonando a vertente poltica, que tantos
problemas lhe tinha criado com o Observador Lusitano em Pariz (1815)14. Pretendia,
desta forma, afastar-se do modelo seguido
pelos peridicos portugueses de Londres, o
Correio Braziliense (1808-1822) e O Investigador Portuguez, e apostar na transmisso
de informao cientfica e tcnica, til para
o progresso do pas. Na realidade, tratavase de concretizar os objectivos j enunciados
no Observador, para a divulgao das matrias cientficas, desta vez de forma mais
aprofundada.
A partir das listas de subscritores
publicadas pelos Annaes, verifica-se que
conseguiu sustentar este projecto com uma
base de 748 subscritores em 1818, um nmero
excepcional para a poca.15 A esmagadora
maioria, cerca de 58%, vivia em Portugal
continental, enquanto cerca de 27% vivia no
Brasil. Os restantes 15% viviam nos arquiplagos dos Aores e Madeira (6%), e no
estrangeiro (9%). Estes dados permitem aferir
a importncia desta publicao e o interesse
que ela despertava. Segundo os dados disponveis, ter-se-h verificado uma reduo
significativa do nmero de subscritores em
1819, no havendo informao para os anos
seguintes.16
Destacamos duas linhas de fora
marcantes em todo o jornal. Por um lado,
a noo de utilidade. Divulgar as cincias
e as tcnicas a fim de que possam contribuir
para o desenvolvimento econmico do pas
era a preocupao central dos seus editores.
Por outro, a necessidade de provar aos outros
pases que os portugueses tinham tantas ou
mais capacidades como os habitantes de
outros pases. A situao de atraso que
caracterizava o pas devia-se a um perodo
de decadncia, nos sculos XVII e XVIII,
que impediu os portugueses de acompanhar
os desenvolvimentos de outros pases.
Tendo em conta esta situao, eram
necessrias estratgias de soluo do problema do atraso portugus, que no tinha
correspondncia com a capacidade e competncias dos portugueses. O governo portu-

HISTRIA DA COMUNICAO
gus devia promover as cincias, e realizar
reformas econmicas que permitissem alterar a situao.
Hoje pelo estado da cultura das
Cincias em uma nao, se pode
ajuizar qual seja o da sua Agricultura,
industria, prosperidade e fora; assim
como, da proteco concedida ao
estudo delas por um governo se podem
coligir as qualidades benficas e as
luzes do Soberano; e dos depositrios
da sua autoridade.17
Constncio alertava para a importncia da
instruo pblica e das decises polticas dos
governantes que podiam definir o grau de
desenvolvimento de um pas. Uma boa
educao, complementada por sociedades
literrias, criaria as condies para o desenvolvimento e para a difuso dos conhecimentos teis.
A instruo pblica bem regulada em
todos os seus graus desde o ensino
elementar at o das Cincias, e assentada sobre a conveniente aplicao
da teoria prtica a base mais slida
da prosperidade das naes e da fora
dos seus governos.18
Tornava-se claro que os Annaes pretendiam contribuir para a alterao da situao
do pas, bem como para a divulgao do
desenvolvimento do pas e das suas capacidades cientficas e tcnicas. Tendo em conta
as insuficincias das instituies culturais, de
uma forma geral, e das instituies de ensino
em particular, os Annaes assumiam-se como
um veculo privilegiado para a difuso dos
conhecimentos teis.
Os Redactores, amantes da ptria e
penetrados do dever de vassalos,
querendo concorrer at onde chega o
seu cabedal de conhecimentos adquiridos por muito estudo, experincia,
e observao em diversos pases, para
apressar a fausta poca que deve repor
a nao Portuguesa no lugar que
outrora ocupou entre as naes cultas, determinaro aproveitar-se da
residncia que todos eles tm esco-

lhido, para deste centro da Europa


fazerem reflectir os raios luminosos
das Artes, e Cincias e da Literatura
sobre os vastos e distantes Estados de
S. M. F.19
A partir destes objectivos prioritrios, os
Annaes pretendiam atingir um pblico alargado, que o prprio Constncio dividia em
dois grupos. Um, o dos sbios, com formao acadmica e cientfica, que precisava
de acompanhar o que se ia fazendo nos outros
pases e ter acesso a referncias de fontes
possveis de informao. Para estes elaborava uma parte do jornal, a que chamou
Notcias das Cincias, das Artes, etc..
O outro grupo, um pblico mais alargado a
que chama curiosos, poderia ter acesso a
textos de divulgao cientfica e tecnolgica,
extractos de obras publicadas, e anlises
crticas de publicaes disponveis. Tudo isto
se encontraria na seco intitulada Resenha
Analtica. Para alm dos leitores particulares, incluiria tambm no seu pblico-alvo os
governos, especialmente no que dizia respeito economia poltica, uma das reas em
que Constncio se viria a destacar pela sua
actuao como autor e tradutor de textos
relevantes.20
Quanto a contedos, Constncio declarava abandonar completamente as matrias
polticas, dedicando este jornal quase exclusivamente a questes cientficas e
tecnolgicas. De notcias polticas no trataremos, e mui pouco tambm diremos das
Cincias meramente abstractas, e nada de
controvrsias religiosas.21 Entre os contedos que pretendia apresentar, mereceria
especial destaque, por parte dos redactores,
a agricultura, semelhana do que j tinha
proposto no Observador. Considerada como
a actividade mais importante, carecia, na
opinio de Constncio, de fundamentao
cientfica e de um melhor conhecimento da
realidade por parte dos especialistas, que
deveriam tentar concretizar os conhecimentos adquiridos. Em segundo lugar, em termos
de importncia, Constncio destacava a
explorao de minas e o fabrico de metais.
Ainda o fabrico de produtos qumicos e o
conhecimento dos processos qumicos essenciais para a indstria. Relativamente
medicina, propunha-se divulgar os novos

311

312

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


remdios e preparaes farmacuticas, bem
como os mtodos da sua administrao, com
referncias aos textos onde se encontra a
informao, para aprofundamento por parte
dos mdicos e boticrios.
Prometia ainda fornecer notcias, leis,
regulamentos ou instrues, relativas ao
comrcio e a decises polticas que dissessem respeito agricultura, indstria, comrcio interno e externo, e educao pblica.
Outras referncias deste texto preliminar
diziam respeito estatstica, s viagens
instrutivas, aos novos sistemas de doutrina
nas cincias, s obras histricas, da arte da
guerra, e de geografia. Por ltimo uma
referncia importante para a literatura e para
o aperfeioamento da lngua portuguesa, que
seria uma das reas de actuao futura de
Constncio. 22
No cabe aqui fazer um levantamento das
matrias cientficas tratadas nos 16 cadernos
dos Annaes. No entanto, podemos apontar as
reas efectivamente dominantes, em termos
de espao ocupado. Em primeiro lugar
vejamos como esto distribudas as diversas
seces deste peridico. A primeira parte,
Resenha Analtica corresponde a cerca de
50% das pginas totais dos Annaes. As
Notcias da Cincias e Artes constituem a
segunda fatia mais importante, com cerca de
34%, enquanto a Correspondncia, preenche cerca de 14% do jornal.
Na 1 parte, intitulada Resenha Analtica, a maior fatia dos textos dedicados s
cincias, que constituem 86% do total de
pginas desta seco, ocupada pela agricultura, com cerca de 23%. Em seguida
surgem a tecnologia e indstria, Medicina e
Farmcia e Geografia, cada uma das reas
com cerca de 12%, logo seguidas pela
Qumica, com cerca de 11%. Os textos que
no so dedicados s cincias, e que no
grfico surgem agrupados em literatura e so,
na sua quase totalidade, dedicados poesia
portuguesa. (Ver grfico 3)
Esta 1. parte correspondia aos textos
orientados para os menos instrudos, apresentando textos com memrias, umas extradas de outros autores, outras redigidas pelos
editores. Pretendiam ser textos resumidos e
explicativos, com informaes presumivelmente j adquiridas pelos especialistas das
diversas reas.

Na 2. parte, denominada Notcias das


Cincias, das Artes etc., as informaes
surgem mais fragmentadas, numa matriz mais
informativa e descritiva, com indicao das
fontes e com uma seco intitulada Notcias
Recentes das Cincias. Inclua ainda uma
outra seco dedicada listagem das obras
publicadas em Frana e em Portugal, e
algumas necrologias de personalidades destacadas das cincias. H uma delimitao
clara do tipo de informao transmitida, quer
distribuindo-a em dois grupos temticos,
cincia e tecnologia, quer apresentando-a
subdividida em reas cientficas e
tecnolgicas muito especficas.
Para alm das notcias das cincias e das
artes, a 2. parte do jornal inclua ainda, em
todos os nmeros, resumos das observaes
meteorolgicas efectuadas em Paris para os
trimestres dos anos de 1818 a 1821. Por
ltimo, no final de cada caderno, inclua um
catlogo das obras publicadas em Frana e
em outros pases, com indicao de preos
no que respeitava s obras francesas, que os
editores dos Annaes enviariam a quem as
quisesse encomendar.
Reformismo e Cincia
Se analisarmos o percurso dos seus
editores verificamos que quase todos eles
tiveram uma actuao reformista, que por
diversas vezes lhes causou problemas com
as autoridades portuguesas. O
Jornal Enciclopedico anterior s invases francesas, e o seu principal editor, o
mdico Manuel Henriques de Paiva viria a
ter problemas polticos em 1809, quando foi
acusado de ser jacobino, preso e degredado
para o Brasil, onde viria a fixar residncia
na Baa. Foi reabilitado em 1818, mas no
regressaria a Portugal. Os primeiros editores
de O Investigador Portuguez em Inglaterra,
Bernardo Abrantes e Castro, Nolasco da
Cunha e Miguel de Castro eram tambm
mdicos. Abrantes e Castro foi preso em 1809
por ordem do governo, acusado de ser
jacobino e maon. A partir de 1814 foi
substitudo pelo jornalista Freire de Carvalho, tambm perseguido em Portugal, que
viria a imprimir um cariz mais poltico ao
jornal, sendo visvel uma reduo das matrias cientficas, incompatibilizando-se com

HISTRIA DA COMUNICAO
Grfico 3 reas includas na seco Resenha Analtica
dos Annaes e sua distribuio relativa

o embaixador portugus em Londres, que at


a tinha patrocinado a publicao. Francisco
Solano Constncio (1777-1846) foi uma
figura mpar. Escritor, cientista, fillogo,
pedagogo, economista poltico, tradutor,
jornalista e diplomata.23 Emigrou para Londres em 1807, na sequncia da primeira
invaso francesa, por receio de perseguio
poltica, tendo-se mudado em 1810 para Paris,
onde viria a fixar residncia.
Esta abordagem sumria dos problemas
dos principais redactores dos peridicos aqui
apresentados permite verificar que o seu papel
de divulgao cientfica inseparvel da sua
actuao poltica e dos seus projectos de
transformao poltica e cultural do pas.
Permite tambm constatar que muitos deles
tinham uma formao cientfica, o que lhes
permitia ter uma noo mais aprofundada das
matrias mais importantes e actuais. Tinham
tambm uma noo clara das carncias do
pas no que respeitava formao e informao, pelo que a sua actuao se inseria
num movimento de transformao global.

Em ltima anlise, tratava-se de utilizar


a informao como mola de desenvolvimento do pas, permitindo, a longo prazo, o
estabelecimento de um intercmbio de informao entre os portugueses e entre Portugal
e outros pases desenvolvidos. Uma vez
desenvolvido o pas, os portugueses seriam
capazes de competir com outros pases, no
s ao nvel da agricultura, da indstria e do
comrcio, mas igualmente no que se refere
produo cientfica. Desta forma, ultrapassar-se-ia um ciclo de decadncia e recuperarse-ia o estatuto de pas desenvolvido.
O conhecimento das intenes dos editores, assim como dos contedos dos seus
jornais, constitui uma pea fundamental para
a compreenso dos mecanismos de integrao de Portugal na cultura europeia. A divulgao de conhecimentos cientficos e
tcnicos revelava-se uma tarefa indispensvel para um pas com enormes dificuldades
de afirmao, numa altura em que a procura
de um novo modelo de desenvolvimento se
tornava crucial.

313

314

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Cardoso, Jos Lus, Francisco Solano
Constncio, Leituras e Ensaios de Economia
Poltica (1808-1842), Lisboa, Banco de
Portugal, 1995.
Machado, Adelaide Vieira, O Investigador Portuguez em Inglaterra, nos primeiros
anos de publicao (1811-1813), Lisboa
[texto policopiado], (1996).
Nunes, Maria de Ftima, Notas para o
estudo do periodismo cientfico: Annaes das
Sciencias das Artes e das Letras (18181822), Cultura, VI, 1987, 661-682.
Nunes, Maria de Ftima, Imprensa Peridica Cientfica (1772-1852), Lisboa, Estar, 2001.
Queirs, Francisco Fortunato, Annaes das
Sciencias das Artes e das Letras (Paris, 18181822), Porto, Centro de Histria da Universidade, 1983.
Reis,
Fernando
Egdio,
The
popularisation of science in Portugal in the
eighteenth century:The Encyclopedic Journal
(Jornal Enciclopedico), in Despy-Meyer, A.
(ed.), Institutions and Societies for Teaching,
Research and Popularisation, Turnhout,
Brepols, 2002, 295-305.
Reis, Fernando Egdio, A Divulgao
Cientfica em Peridicos Enciclopdicos
Portugueses, 1779-1820, Dissertao de
Mestrado em Histria e Filosofia das Cincias, Faculdade de Cincias e Tecnologia da
Universidade Nova de Lisboa. [texto
policopiado], 1998.
Reis, Fernando Egdio, A divulgao
cientfica em peridicos portugueses de
emigrao, O Investigador Portuguez em
Inglaterra (1811-1819), in Actas 1. Congresso Luso-Brasileiro de Histria da Cincia e da Tcnica, vora, Universidade de
vora e Universidade de Aveiro, 2001, 388396.
Sousa, Maria Leonor Machado de, Solano
Constncio: Portugal e o mundo nos primeiros decnios do sc. XIX, Lisboa, Arcdia,
1979.
Sousa, Maria Leonor Machado de, Um
ano de diplomacia Luso-Americana, Francisco Solano Constncio (1822-1823), Lisboa, Imprensa Nacional-Casa da Moeda,
1988.

Tengarrinha, Jos, Histria da Imprensa Peridica Portuguesa, Lisboa, Caminho,


1989.

_______________________________
1
Doutorando na Faculdade de Cincias e
Tecnologia da Universidade Nova de Lisboa.
2
Para alm destes ttulos temos vindo a fazer
uma abordagem semelhante a outros ttulos como
o Semanario de Instruco e Recreio (1812-1813)
e o Jornal Encylopedico de Lisboa (1820), ambos
publicados em Lisboa.
3
Para uma classificao dos peridicos deste
perodo e matriz enciclopedista, ver Jos
Tengarrinha, Histria da Imprensa Peridica
Portuguesa, Lisboa, Caminho, 1989, e Ftima
Nunes, Imprensa Peridica Cientfica (1772-1852),
Lisboa, Estar, 2001. Segundo Tengarrinha, op. cit.,
seriam 22 os jornais enciclopdicos ou com a
mesma natureza, entre 1779 e 1820. Os critrios
adoptados por Ftima Nunes, op. cit., indicam 10
peridicos de modelo enciclopdico, ou que tm
como referncia o Jornal Enciclopedico.
4
Manuel Joaquim Henriques de Paiva e
Francisco Lus Leal so as faces mais visveis
desta fase do Jornal, mas segundo Inocncio da
Silva, Dicionrio Bibliographico Portuguez, tomo
IV, p. 178, foram acompanhados por Joaquim Jos
da Costa e S, Jos Agostinho de Macedo, Antnio
de Almeida, Francisco Sales e Bento Jos de Sousa
Farinha.
5
O primeiro caderno, de 1779, inclui os artigos
Filosofia; Medicina; Historia Natural;
Literatura. O segundo caderno inclui os artigos
Economia Civil e Rstica; Anecdotas e
Miscelanea; Relaes Polticas dos Diferentes
Estados do Mundo; Produes Literrias de
todas as Naes.
6
Dedicatria, Julho 1779.
7
Ao Publico, Julho 1779.
8
Lista de subscritores publicada em 1790.
Alguns subscritores assinam mais do que um
exemplar, o que d um total de 481 exemplares
subscritos.
9
Estes nmeros dizem apenas respeito s
pessoas com funo profissional identificada na
lista de subscritores.
10
Em 1813, o editor do Semanrio de Instruco e Recreio, Joaquim Jos Pedro Lopes
(1781-1840), declarava que um nmero de 150
subscritores era suficiente para fazer face s
despesas de papel e impresso. Uma vez que
apenas tinha 120 subscritores, viu-se forado a
interromper a publicao do semanrio.
11
Prospecto, Julho 1811.
12
Prospecto, Julho 1811.
13
Prospecto, Julho 1811.

HISTRIA DA COMUNICAO
14
Para alm das dificuldades de circulao em
Portugal, Constncio teve alguns problemas polticos com o governo francs, em virtude de ter
criticado o governo de Lus XVIII e a sua famlia.
15
Sobre o nmero de assinantes e a sua
caracterizao regional e social, ver Francisco
Fortunato Queirs, Annaes das Sciencias das Artes
e das Letras (Paris, 1818-1822), Porto, Centro
de Histria da Universidade, 1983.
16
Sem contar com os subscritores de Baa,
Maranho, S. Paulo e Madrid, o nmero de 623
subscritores em 1818 desce para 398 em 1819.
Para os anos de 1820 a 1822 no h informaes.
Tambm no se conhecem os motivos para esta
quebra do nmero de subscries. Francisco
Fortunato Queirs, op. cit., pp. 25-56.
17
Discurso Preliminar, p. 19.
18
Ibidem, pp. 19-20.
19
Ibidem, pp. 21-22.

20
Sobre o pensamento econmico e social de
Constncio e os textos que traduziu e publicou
no s nos Annaes como tambm noutras obras,
ver Jos Lus Cardoso, Francisco Solano
Constncio, Leituras e Ensaios de Economia
Poltica (1808-1842), Lisboa, Banco de Portugal,
1995.
21
Discurso Preliminar, p. 27.
22
Constncio publicou dicionrios de lngua
portuguesa, de lngua portuguesa e francesa, e
gramticas de lngua portuguesa, francesa e inglesa.
23
Sobre Francisco Solano Constncio consultar as obras de Maria Leonor Machado de Sousa,
Solano Constncio: portugal e o mundo nos
primeiros decnios do sc. XIX, Lisboa, Arcdia,
1979 e Um ano de diplomacia Luso-Americana,
Lisboa, IN-CM, 1988; e de Jos Lus Cardoso,
op. cit..

315

316

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

317

HISTRIA DA COMUNICAO

Narrao e informao na gnese do jornalismo


Hris Arnt1

O trabalho aqui apresentado fruto de


pesquisa na rea da histria da imprensa, em
que se procura estabelecer a relao entre
jornalismo e literatura, propondo uma
epistemologia da comunicao a partir da
gnese do jornal e de suas matrizes literrias. O encontro entre jornalismo e literatura
se d pela funo de narratividade e pela
inteno informativa presentes nas duas
formas de escrita. No perodo que antecede
fundao do jornal, narrao e informao
se confundem: tanto em alguns gneros
literrios, como nas proto-formas de jornalismo, que so as modalidades de transmisso de notcias orais, manuscritas e impressas, que grassavam na Europa durante todo
o sculo XVII.
A gnese do jornal remete s crnicas,
s cartas aos dirios pessoais que,
extrapolando os limites da memria pessoal,
relatavam experincias de parte da
coletividade, vividas em momentos importantes ou traumticos da sociedade, ou trazendo informaes de terras distantes e
culturas exticas. Literatura e jornalismo se
fundem, na raiz tcnico-cultural das escritas
que antecederam o nascimento do jornal.
Todo o texto escrito da ordem da comunicao; o que difere essas escrituras hbridas o aspecto intencional de divulgao do
acontecimento o sentido comunicacional
pretendido.
Neste ensaio analisaremos um sistema de
informao oral, manuscrito e impresso
montado na Frana, no princpio do sculo
XVII, no mesmo perodo em que nascia o
jornalismo francs. Os nouvellistes ou
gazettiers, como eram chamados esses escritores populares que produziam e vendiam
notcias,reuniam-se em praas pblicas para
decidir as notcias que seriam divulgadas.
Muitas dessas reunies eram registradas em
atas, o que nos permite estudar formas muito
antigas de informao oral. Outras fontes de
informao sobre o sistema so as prprias

gazetas manuscritas e impressas, bem como


os registros policiais e atos judiciais, uma
vez que a atividade era proibida e passvel
de condenao. As gazetas orais e manuscritas, criadas por escritores populares, antecedem os jornais e vo coexistir com estes,
por quase 200 anos.
A eficincia da comunicao oral e
manuscrita criada pelos nouvellistes mostra
que a informao antes uma questo de
contedo e depois de meios. O sistema de
informao inclua a coleta de notcias, os
mecanismos de avaliao e a transmisso oral
pela cidade mas no existia mdia, ou existia
de maneira incipiente, nas folhas manuscritas e posteriormente impressas. Estamos
diante de um sistema comunicacional em que
o contedo prefigura o meio.
O estudo que desenvolvemos neste ensaio procura uma aproximao entre a histria da escrita e do jornalismo, propondo
uma epistemologia da comunicao. A histria da escrita, com seu recorte sobre a
produo feita pelo e para o povo ou para
utilizar um termo caro a Roger Chartier, as
maiorias nos oferece um caminho
metodolgico para dar validade ao nosso
procedimento. Diante da falncia dos grandes modelos explicativos, diz Roger Chartier,
a histria volta ao arquivo, ao documento
bruto que registra o aparecimento de palavras singulares, sempre mais ricas e mais
complexas do que tudo o que o historiador
possa dizer (Chartier, 1998: 10).
Ao descrever o sistema de informao oral
e manuscrito, montado na Frana, no sculo
XVII, no s mostrar a articulao entre
literatura e jornalismo, mas mostrar que as
sociedades sempre criaram seus sistemas de
informao, mais ou menos eficientes, com
pouca ou muita capacidade de difuso, pela
formatao de meios tecnolgicos e processos comunicacionais, que respondiam as suas
necessidades histrico-culturais. O historiador Robert Darnton considera que cada era

318

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


foi, a sua maneira, uma era da informao,
e que os sistemas de comunicao sempre
moldaram os acontecimentos.
No possvel determinar quando surgiu
a atividade dos nouvellistes. Eles se organizavam em vrias categorias: os que transmitiam as noticias oralmente, ou que as
redigiam para serem lidas nos locais pblicos, eram chamados de nouvellistes de vive
voix ou nouvellistes au plein vent; os que
vendiam as folhas manuscritas eram chamados de nouvellistes la main.Tambm, reuniam-se, nesses locais, os autores das notcias impressas.
Suas assemblias eram realizadas em
praas pblicas. Os principais pontos onde
se reuniam eram: o Jardim de Luxembourg,
que com o passar do tempo se especializou
em noticiar fatos exclusivamente referentes
literatura e vida cultural; o Jardim das
Tuileries; as galerias do Palais Royal e o Pont
Neuf. As folhas impressas, assim como as
manuscritas, eram feitas por uma s pessoa,
sendo que as informaes eram colhidas nas
assemblias. Acabadas as reunies, os autores das notcias impressas (nouvelles
imprimes) corriam para as oficinas, e no dia
seguinte suas folhas eram vendidas nas ruas
de Paris. Todo este sistema funcionava com
muita agilidade. Tanto que esse comrcio,
mais ou menos clandestino, foi um concorrente que os primeiros jornais, atrelados ao
governo, censurados e lentos, no conseguiram destruir.
Nos perodos em que a perseguio era
mais rgida, refloresciam as folhas manuscritas, que qualquer pessoa podia copiar e
vender. Os jornalistas, nos primrdios da
imprensa francesa, so obrigados a freqentar essas assemblias, para se interarem das
notcias. Mesmo depois do aparecimento do
primeiro jornal francs, La Gazette, do
impressor Renaudot, em 1633, e apesar das
proibies e das medidas repressivas policiais, as gazetas manuscritas e impressas
continuaram a florescer. Renaudot odiava os
nouvellistes. Guy Patin, um de seus adversrios, escreve que ele gostaria de enforcar
todos os fazedores de gazetas manuscritas,
ainda mais que eles eram a causa de sua
gazeta impressa no ser to vendida (E.
Hatin, 1967: 50, vol. I).

Distinguiam-se dois gneros de


nouvellistes: os que colhiam e traziam a
informao para as assemblias e os que
divulgavam a informao eram os
nouvellistes parlant e coutant. Eles se
dividiam em categorias de especializao: os
de estado, dentre eles os mais importantes,
pois traziam notcias do governo, do parlamento, do rei e da vida na corte; os militares,
que davam notcias de guerras e de campanhas militares, esse grupo era composto por
ex-militares; os do Parnaso, composto por
poetas populares que liam seus versos em
praa pblica, mas faziam, tambm, crtica
literria e davam notcias sobre livros e
escritores. Os nouvellistes do Parnaso escreviam melhor do que os outros, e so o melhor
testemunho desta juno entre literatura e
informao. Existiam, ainda, em menor
nmero, os nouvellistes de teatro, que faziam
a crtica das peas teatrais e os nouvellistes
de msica, chamados de coureurs de
chanson, que em vez de notcias, cantavam
as novas reas de pera, para o povo. Havia,
ainda, o grupo dos nouvellistes jocosos, que
faziam o jornal para rir. Todos esses
nouvellistes tinham em comum a atualidade
de suas notcias.
Era grande a inventividade dos
nouvellistes nessa rea. Os especializados em
teatro conseguiam copiar na ntegra as peas
a que assistiam, reproduzindo-as em suas
gazetas. As peas de teatro logo depois da
estria estavam disposio de um pblico
leitor e ouvinte.
A sofisticao a que chegou o sistema
implantado pelos nouvellistes pode ser observada na descrio feita pela gazeta Mercure
Galant, em 1673, sobre a reunio que tratou
das questes da guerra com a Holanda,
empreendida por Luiz XIV. Numa assemblia
inflamada, foram discutidas as origens do
conflito, as causas longnquas e as imediatas.
Foram citados os tratados entre os dois pases.
Um dos nouvellistes fez a descrio da
geografia holandesa, para explicar o terreno
onde se debateriam as tropas francesas e
holandezas. S existem canais e plancies,
nenhuma montanha, e todas as casas l so
lavadas e esfregadas todos os dias, tanto por
dentro como por fora. Detalhes so acrescentados sobre os costumes do pas; um dos
presentes se levanta e diz: Na Holanda os

HISTRIA DA COMUNICAO
maridos no tm o direito de bater nas suas
mulheres. Um especialista de assuntos
militares abre uma grande folha de papel e
faz um desenho detalhado do local onde se
encontrava o exrcito francs, qual deveria
ser o movimento da tropa e quais as previses de vitria.
Essas informaes foram levantadas pelo
historiador Funck-Brentano (1905) em O
Mercure Galant, 1673: 135, II. O dono do
jornal Mercure Galant, Donneau de Vis, era
freqentador das reunies e sua gazeta trazia
muitas informaes sobre os nouvellistes e
o sistema de informao que implantaram.
Seu jornal, fundado em 1672, tratava de
assuntos mundanos: casamentos, festas, cerimnias e literatura. Depois dos assuntos
srios, os nouvellistes passavam aos temas
mais leves: moda, escndalos da cidade,
acontecimentos cotidianos, fatos diversos,
notcias da corte, casamentos, sepultamentos
etc. As histrias de crimes tinham grande
repercusso. Quando no havia novidades,
eles tratavam das condenaes morte:
historiavam o crime, as declaraes feitas
durante o interrogatrio, as ltimas palavras
proferidas pelo condenado. Como se v, no
estamos muito longe dos procedimentos das
reportagens policiais da atualidade. Os
nouvellistes organizavam-se em verdadeiras
sociedades dirigidas por um presidente e um
secretrio. No se sentiam diminudos em se
assumirem como nouvellistes, burgueses,
aristocratas e personalidades da alta hierarquia, como Louis de Mrode-Montmorency,
prncipe de Isenghein, marechal de Frana,
que participava das assemblias dando detalhes da desastrosa batalha da Bomia,
empreendida pela Frana. Outro importante
nouvelliste foi o Conde Joachim de Lionne,
que presidia um bureau do Jardim das
Tuileries.
Quando ele morreu, muitas gazetas e
jornais escreveram sobre ele. At
Montesquieu, em uma de suas Lettres
Persannes, diz que o Conde de Lionne
precisava ser substitudo frente dos
nouvellistes das Tuileries. A importncia de
Lionne para os historiadores e estudiosos se
deve ao fato de ele ter recebido, ao longo
de sua atividade, um grande nmero de cartas,
de todas as procedncias, preservadas nas
bibliotecas francesas. Essas cartas forneciam

as notcias que eram transmitidas aos


nouvellistes, nas assemblias.
Era costume entre ricos e nobres contratarem um nouvelliste a seu servio, para sua
prpria informao, ou para lerem e comentarem as notcias em reunies sociais. Foi
esta a origem da interessante gazeta manuscrita Muse Historique, de um escritor com
pretenses literrias, Loret. A Muse
Historique era escrita em versos burlescos
e pode ser considerada precursora de um
gnero jornalstico, o da crnica mundana de
sociedade. Com variedades e assuntos da vida
parisiense, o gnero emigra para os jornais.
Os temas abordados eram os mais diversos:
a criao dos correios, em territrio francs;
a novidade do uso do estanho na confeco
dos utenslios domsticos, os rumores populares das ruas, casamentos, enterros etc.
A gazeta muitas informaes sobre o
sistema de informao oral e manuscrito. A
Muse Historique, em um de seus exemplares
noticia a morte de um colega gazetier en
prose, o que mostra a existncia dos dois
tipos de gazetas, em prosa e em verso.
Encontramos nesta gazeta o fio condutor que
vai das folhas manuscritas para as impressa.
Quando foi impressa pela primeira vez, em
29de setembro de 1652, Loret avisa aos
leitores que comeou a imprimir sua gazeta,
porque os copistas acrescentam sempre erro
sobre erro, parece mais conveniente as produzir em impresso, que uma inveno
excelente, capaz de produzir ao mesmo tempo
vrios exemplares de uma s pea (E. Hatin,
1967: 296, vol. I).
A Muse Historique tem grande importncia para a histria do jornalismo, pois deixa
este raro testemunho da ligao entre as folhas
manuscritas e impressas e mostra como a
passagem de uma forma de registro para a
outra foi uma conseqncia natural. Mas,
sobretudo, evidencia a confluncia entre
jornalismo e literatura.
Depois desta anlise em que mostramos
a relao entre as gazetas manuscritas e
impressas, resta-nos procurar os indcios da
ligao direta entre elas e o jornal. Os laos
indiretos so fortes, como vimos, com a
participao de jornalistas nas assemblias
dos nouvellistes e nas mtuas influncias na
concepo de produzir e transmitir notcias.
No entanto, no se pode dizer que o jornal

319

320

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


seja resultado da evoluo direta das folhas
impressas foram duas formas de informao que coexistiram, influenciando-se mutuamente. O jornal nasce de uma estrutura de
produo mais complexa, financeiramente
cara, devendo sua existncia a um ato
concessrio do Estado; sofrendo, portanto,
forte presso dos sistemas polticos. importante frisar que, no podendo acabar com
o sistema informal de informao, o Estado
vai estimular o aparecimento de gazetas semioficiais e dar apoio financeiro aos
nouvellistesfavorveis ao sistema.
Um exemplo das relaes imbricadas entre
esses dois sistemas pode ser observado a partir
de um fato envolvendo o jornal Courrier
Franais, tambm de propriedade de
Renaudot. Um novelliste fazia uma cpia sui
generis desse jornal. Ele reescrevia, na forma
de versos burlescos, a totalidade das informaes contidas no Courrier, chegando a compor 800 versos por edio. A produo desta
publicao era absolutamente fantstica o
Courrier saa s sextas-feiras, e no domingo
aparecia a verso clandestina em versos.
A passagem direta das gazetas impressas
para os jornais mais difcil de comprovar.
Na Inglaterra encontramos um exemplo desta
ligao, o que nos leva a dar algumas pinceladas sobre o sistema ingls de informao, daquele perodo. O Weekly News (1622),
considerado por alguns historiadores como
o primeiro jornal ingls, era de propriedade
de um editor de folhas manuscritas. O jornal
era datado e numerado, mas sofreu vrias
interrupes, no conseguindo manter a
regularidade, atributo indispensvel para ser
considerado um verdadeiro jornal.
A Inglaterra tambm desenvolveu um
sistema de informao manuscrita, com um
sofisticado sistema de cartas enviadas para
a nobreza dos condados, relatando os acontecimentos polticos e as notcias locais da
sociedade de Londres. As cartas eram escritas por profissionais, e o servio era cobrado. Este sistema paralelo gozava de muito
mais independncia do que os jornais oficiais. Um jornal ingls, o Evening Post, se
surpreende que a populao pagasse to
caro por um servio que os jornais prestam
muito mais barato.
Com o intuito de fazer face aos manuscritos, o jornal adota uma medidasui generis,

passando a publicar uma folha em branco para


que as pessoas pudessem completar as notcias. O grande nmero de ttulos de jornais
que remetem a News Letters e Post, na cultura
inglesa, mostram essa herana de formas de
transmisso e de circulao de informao
anteriores imprensa.
Podemos estabelecer um fio condutor
ligando o jornal s formas primitivas de
circulao de informao, pelos ttulos dos
jornais, tais como Post, News Letters,
Courrier, Courrieri e Correio. A mais antiga
referncia etimolgica que liga o meio
atividade, o termo gazeta, que vem do
italiano Gazzeta, a menor moeda de Veneza,
com a qual se comprava as folhas manuscritas, no sculo XVI gazeta delle novit.
O termo liga inexoravelmente o meio
atividade econmica. Gazeta a mais antiga
denominao de jornal.
Se o ttulo Correio remete ao meio de
transmisso da informao, Dirio e Crnica
ligam o jornal tradio literria. The
Chronicle, Le Croniqueur, A Crnica so
ttulos que guardam a memria desse gnero
narrativo que vem dos tempos imemoriais da
tradio oral. Gnero to antigo como a
histria da escrita, a crnica foi muito difundida durante a Idade Mdia. O termo
dirio define um gnero literrio cuja caracterstica o relato de acontecimentos que se
sucedem no dia-a-dia. Os dirios abrangem
vrias reas, que vo dos dirios ntimos, aos
dirios de bordo. A historiografia literria
portuguesa considera os dirios de bordo um
gnero prprio cultura portuguesa, do
importante perodo da Literatura da Expanso. A importncia do gnero na cultura
portuguesa pode explicar a predominncia do
ttulo dirio na histria do jornal.
Essas observaes de filologia so importantes para se estabelecer distines entre
os diferentes produtos de informao e assim
identificar as interaes entre eles: as fontes
da cultura popular em uns produtos, as fontes
institucionais em outros, os aspectos remanescentes de antigas formas de literatura oral,
a influncia das formas cultas.
O jornalismo fruto dessas mltiplas
influncias ligadas a uma vertente popular
de literatura. Os nouvellistes deixaram as
marcas dessas formas narrativas literrias
como componentes importantes na gnese do

HISTRIA DA COMUNICAO
jornalismo. Do ponto de vista literrio, o
dirio, as memrias e a crnica so gneros
literrios que aliam o aspecto funcional de
repertoriar fatos e a criao textual.
Os gneros literrios informativos comeam a emigrar de seu espao prprio, o livro,
para as folhas impressas, para as gazetas e
mais tarde para os jornais. O prprio termo
journal (gnero literrio dirio) vai designar,
na Frana, somente os peridicos literrios.
Os peridicos polticos eram denominados
gazetas.
O termo jornal entra para o portugus com
a mesma conotao de dirio, um relato dos
acontecimentos de um dia. O Dicionrio
Etimolgico da Lngua Portuguesa (Lisboa:
Livros Horizonte, 1989, org. Jos Pedro
Machado) registra a entrada do termo, em
nossa lngua, no sculo XIII: Yrei al de
bom grado e farey este jornal. Portanto, o
termo existe em portugus muito antes de
ser adotado como sinnimo de gazeta ou de
peridico.
O primeiro peridico a adotar o nome
jornal foi o Journal des Savants, fundado em
1665, por Denis Sallo. Para Eugne Hatin
o jornal literrio foi uma inveno da imprensa francesa que foi imitado em toda a
Europa. Criado 30 anos depois do jornal
poltico, este foi um terreno profcuo em que
os homens de imprensa conseguiram criar
com mais liberdade.

Alm das notcias literrias, o jornal


tratava de assuntos cientficos, invenes,
questes jurdicas, curiosidades da natureza.
Para o historiador, no foi, na verdade, pela
poltica, mas pela literatura, que o jornal se
afirmou; antes de se tornar uma potncia
poltica, ele se tornaria uma potncia literria (Hatin, 1967: 451, vol. I).
Nas formas literrias informativas e nos
rudimentares meios de transmisso da informao se encontra a gnese do jornalismo.
Os meios, quer dizer, a tcnica, assim como
a informao de que so vetores, falam, por
eles mesmos, da cultura e do conhecimento,
da histria e da sociedade, e guardam a
memria desses processos.
Apesar de cada folha manuscrita ou
impressa tratar basicamente de um s assunto, o conjunto delas aborda uma variedade infinita de temas, em que se ressalta
a vida cotidiana, a curiosidade sobre ricos
e nobres, o extico e estrangeiro, as medidas polticas, as tragdias naturais, as
guerras e a produo e apropriaes culturais. Quando nasce, o jornal ser um mosaico
que contemplar todos os assuntos que esses
precursores do jornalismo trataram em
suas gazetas personalizadas. As fronteiras
entre crnica, literatura popular e informao no se distinguem no perodo de consolidao do jornal. O jornal um suporte
das narrativas, em novo meio.

321

322

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Chartier, Roger & Lsebrink (org),
Hans-Jrgen. Colportage et lecture populaire,
Imprims de large circulation en Europe XVI
XIX sicles. Paris: La maison des sciences
de lHomme, 1996.
Chartier, Roger. Au bord de la falaise:
Lhistoire entre certitudes et inquitude. Paris:
Albin Michel, 1998.
Darnton, Robert. Edio e Sedio: o
universo da literatura clandestina no sculo
XVIII. So Paulo: Companhia das Letras,
1992.
Funck-brentano,
Frantz.
Les
Nouvellistes. Paris: Hachette, 1905.

Hattin, Eugne. Histoire politique et


litterire de la presse en France. Genve:
Slatkine, 1967, vol I,II,III.
__________ Actas do II Encontro AfroLuso-Brasileiro. Jornalismo e Literatura.
Lisboa: Coleco Trimedia, (sd).
Actes du Colloque dUtrecht.LEtude des
priodiques ancians. Paris: Edition Nizet, 1972.
Actes du Colloque International des
Lumires. Modles et Moyens de la rflexion
Politique au XVIIIe sicle. Lille: Edition
Universit de Lille, 1973.

_______________________________
1
Faculdade de Comunicao Social da
Universidade do Estado do Rio de Janeiro UERJ.

HISTRIA DA COMUNICAO

Usos de la radiodifusin en Espaa en los primeros aos treinta:


una patente nacional para la transmisin de imgenes y fotografas
Francisco Javier Ruiz del Olmo1

La soada posibilidad de la transmisin


de imgenes a travs de las ondas
radiofnicas lleg a concretarse en diversos
pases europeos y tambin en Espaa a finales
de los aos veinte y primeros aos treinta.
Se trata sin duda de unas prcticas
radiofnicas fascinantes por cuanto son
precursoras de un medio tan influyente como
el televisivo. Pese a su importancia, a nuestro
juicio, las experiencias espaolas a cargo de
alguna emisora radiofnica y sobre todo de
los tcnicos y aficionados a las ondas han
sido prcticamente obviadas por la
historiografa del medio. Sin embargo un
anlisis que tenga en cuenta la complejidad
de las mltiples experiencias que jalonan el
desarrollo radiofnico espaol nos permite
comprobar, a travs fundamentalmente de
documentos hemerogrficos la sorprendente
existencia de servicios de transmisin y
recepcin de imgenes fijas a travs del
medio radiofnico fundamentalmente, pero
tambin a travs de cable. A esta nueva
tcnica se le denominar en las publicaciones
radiotcnicas espaolas como telefotografa2.
El proceso transmisor de mapas, dibujos,
manuscritos y fotografas, por medio de ondas
electromagnticas, se consider desde los
comienzos de la telegrafa sin hilos como muy
factible; no obstante, una serie de
inconvenientes de orden inicialmente tcnicos
tales como la poca selectividad de los
aparatos receptores; estructurales, como el
desinters de organismos oficiales o de
empresas radioelctricas o de indefinicin de
los usos sociales de esta tecnologa dejaron
en suspenso este sector de la evolucin
radiofnica hasta finales de los veinte. Se
trata sin embargo de prcticas radiofnicas
que consideramos de gran inters al tratarse
inequvocamente de ensayos pretelevisivos.
No en vano, en estos aos es muy frecuente
denominar televisin a cualquier tipo de
transmisin de imgenes, con independencia

de su tecnologa o utilidad. En el marco de


estas prcticas y de la mano de un activo
radioaficionado del momento surgir, como
posteriormente describiremos, la nica patente
nacional para la transmisin de imgenes y
fotografas, que conozcamos.
Pero reparemos primero en el contexto
en el que este hecho singular se produce. A
finales del mes de enero de 1929 se realizaron
en Madrid las primeras pruebas de
transmisin de imgenes por una emisora
radiofnica. En efecto, la emisora madrilea
de la cadena Unin Radio3, cuyo inters por
la transmisin de imgenes se ha ido gestando
desde mediados de la dcada, se encarga de
efectuar, por primera vez en Espaa por parte
de una institucin radiofnica, la transmisin
de fotografas a travs de las ondas
radiofnicas. Desde un ao antes la estacin
haba anunciado este proyecto en la revista
Ondas, la publicacin de la emisora para sus
radioyentes. As, el 17 de noviembre de 1928,
en el editorial de Ondas titulado Unin
Radio. Sus proyectos para la presente
temporada, se afirmaba que la transmisin
de fotografas por radio se encontraba en la
coyuntura crtica del paso del laboratorio al
campo de la experimentacin y de la
inmediata explotacin comercial. Para la
empresa radiofnica espaola, nuestro pas
se convertira en uno de los primeros en los
que hara uso comercial de esta tcnica, lo
que a la postre se cumplira slo en parte4.
En todo caso, para sus proyectos
telefotogrficos, Unin Radio haba adquirido
un complejo aparato transmisor fabricado por
el tcnico y pionero francs de la
telefotografa Edouard Belin. Naturalmente
los dispositivos receptores slo podan
poseerlos, necesariamente, un nmero muy
reducido de aficionados, animados en su
adquisicin o construccin por Ondas y otras
publicaciones tcnicas. En ese sentido, en las
revistas espaolas especializadas en
radiodifusin se mostraban formas de armar

323

324

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


sencillos aparatos receptores de fotografas y
algunos establecimientos radiofnicos provean
las piezas y material electrnico. Como aseguraba
la revista rgano de Unin Radio, la recepcin
de fotografas puede obtenerse con un aparato
especial, acoplado a cualquier receptor de
radiotelefona que funcione en alta voz5.
A lo largo de 1929, en una fecha que
no hemos podido determinar con exactitud,
se realizan las primeras pruebas. stas
tuvieron lugar entre la emisora y la casa del
conde de Viana, en la madrilea calle de Santa
Engracia, donde se instal un receptor. Su
contenido fueron retratos fotogrficos de
personajes relevantes de Unin Radio y las
altas instituciones, entre ellos el de Valentn
Ruiz Senn, presidente del consejo de
administracin de la cadena y representante
del Banco Urquijo y la compaa
norteamericana ITT, o Nicols Mara de
Urgoiti, padre del director de la cadena. Poco
despus, y tras el xito de estas primeras
pruebas, tambin se realizaron otras desde
Unin Radio al entonces Ministerio de la
Guerra, en presencia esta vez de Primo de
Rivera y del ministro de Instruccin Pblica.
Es posible que adems se buscase cierto
apoyo o aprobacin oficial. La misma
institucionalidad del acto queda de manifiesto
por la transmisin de fotografas del general
Primo de Rivera y del Rey Alfonso XIII. Las
fotografas transmitidas y recibidas
satisfactoriamente se publicaron en Ondas,
mientras los textos de la revista animaban
a los radioaficionados a procurarse aparatos
receptores e intentaban crear un cierto estado
de opinin favorable a la regularizacin de
las emisiones, hecho que no se producir
finalmente en la emisora de Madrid.
Un ao ms tarde la empresa radiofnica
inicia emisiones telefotogrficas en
Barcelona, que como se pretenda, s tendrn
en este caso carcter regular, con apoyo y
financiacin oficial. La emisora EAJ-1 Radio
Barcelona6, perteneciente tambin a Unin
Radio, estableci un servicio regular de
transmisin de fotografas desde el 24 de
enero de 1930, da en que fue inaugurado.
A partir de esa fecha vena ofrecindose una
emisin diaria, que tena lugar inicialmente
de 20:25 horas a 20:35 horas
aproximadamente, horario que necesit
posteriormente ser ampliado.

En Barcelona haban ido confluyendo toda


una serie de factores que pueden explicar esta
continuidad y regularidad. Para describir este
contexto, siquiera someramente, sealaremos
en primer lugar razones de orden tcnico. Los
trabajos del ingeniero jefe de la emisora
barcelonesa, Joaqun Snchez-Cordovs, junto
con el tambin ingeniero J. del Pozo, se
haban ido dirigiendo progresivamente, desde
finales de los veinte hacia el
perfeccionamiento de diversos procesos
tcnicos de la transmisin de imgenes. Estas
innovaciones tcnicas, que en definitiva
perfeccionaban los equipos Belin, pasaron por
la construccin de clulas fotoelctricas de
mayor sensibilidad, ubicadas en el dispositivo
emisor y mejorar la amplificacin en el
receptor para una mayor calidad en los
detalles de la imagen transmitida.
En segundo lugar, y esta es una razn
probablemente de superior importancia, las
emisiones telefotogrficas de EAJ-1
contaron desde sus inicios con un servicio
de gran utilidad social, por lo que su uso,
reforzado por apoyo oficial, como despus
veremos, coadyuv a su asentamiento y
regularidad. Pero veamos el contenido y las
caractersticas de esas emisiones. Inicialmente
se transmitieron simples pero tiles cartas
metereolgicas. Desde la emisora de
Barcelona se radiaba diariamente una carta
meteorolgica, entre las 20:25 y las 20:35.
El servicio consista en resumen en diez
minutos de transmisin de imgenes
elaboradas por el Servei Meteorolgic de
Catalunya, y cuya utilidad se diriga a la
recepcin de esta carta como importante
auxiliar de la navegacin area y martima.
La carta meteorolgica comprenda la
mayor parte de Europa -en concreto, Europa
Occidental y Central- y en ella se sealaban
mediante
signos
convencionales
internacionalmente aceptados, el estado del
cielo, direccin y velocidad del viento,
presin atmosfrica y otros accidentes
climatolgicos de la mayora de las ciudades
europeas. Por ltimo, tambin se sealaban
el estado del mar y las lneas isobaras.
A pesar de no estar destinadas, en principio,
al consumo domstico, estas emisiones fueron
seguidas por numerosos aficionados, que
demandaron pronto nuevos servicios. Estos,
como se ha dicho, haban ido adquiriendo

HISTRIA DA COMUNICAO
o construyndose con ayuda de las diferentes
publicaciones tcnicas especializadas en
radiodifusin, algunos aparatos receptores de
imgenes, y desde Barcelona, a menudo era
ms fcil la recepcin de las difusiones de
otras estaciones europeas, en especial las que
provenan de Radio Tolouse. Naturalmente
no existe un censo de receptores
telefotogrficos, que como se ha dicho, se
acoplaban a la radio convencional,
constituyndose en una prtesis icnica de
la radio y prefigurando la televisin.
Pese a que suponemos un parque
reducido, las emisiones fueron tan exitosas
como seguidas por una audiencia escasa pero
entusiasta. El citado horario inicial no tard
en sufrir modificacin y ampliacin,
ofrecindose dos horas, de 15:00 a 17:00
horas, de transmisin de imgenes. Se
demandaba ya algo ms que cartas
metereolgicas, y pronto se emitirn cada da
dos o ms fotografas de actualidad
barcelonesas y eventualmente otras del pas
y extranjeras, en un nmero que parece ir
incrementndose en los dos aos siguientes.
Estos servicios se mantuvieron hasta
mayo de 1932, cuando fueron de nuevo
ampliados a nuevas posibilidades. La utilidad
del servicio lleg a otros organismos oficiales
como el propio Ayuntamiento de Barcelona.
De esta forma, a mediados del citado mes
de mayo de 1932 el entonces alcalde de
Barcelona, doctor Aguad, inaugur un
nuevo servicio de Unin Radio Barcelona:
se trataba, bsicamente, de promover el
turismo de otras zonas de Espaa y sobre
todo francs hacia Catalua. En otras
palabras, su finalidad era dar a conocer a los
radioyentes las joyas arquitectnicas de
Barcelona y algunas de Catalua por medio
de la transmisin telefotogrfica de sus
principales monumentos, de valor histrico
o artstico. Las imgenes, a modo de postales
tursticas, incluan una leyenda descriptiva en
francs, que atrajera a los radioaficionados
y turistas en general del pas vecino. Entre
stos, especialmente los que reciban las
emisiones de Radio Toulouse, y los de Radio
Barcelona se fue estableciendo un intercambio
de imgenes que un pblico escaso pero vido
de imgenes, consolid e increment.
Buena prueba de este intercambio es el
establecimiento de las horas de emisin,

dividindose los horarios. El nuevo servicio


se ofreci al parecer los lunes y jueves, de
16:15 horas a 16:30 horas, con la intencin
de permitir que los radioyentes espaoles
hubiesen
recogido
las
emisiones
telefotogrficas que Radio Toulouse ofreca
inmediatamente antes, de 16:00 h. a 16:15
horas7. Y viceversa, esto es, que los receptores
franceses pudieran a continuacin recibir las
imgenes de Radio Barcelona. En total, media
hora de imgenes que completaban la
radiodifusin sonora.
Como se ha sealado, en este caso el
servicio telefotogrfico tiende superar los
meros intereses comerciales y los usos
sociales inicialmente previstos por Unin
Radio. Instituciones pblicas como el
Ayuntamiento de Barcelona y tambin el
Gobierno Civil toman parte y apoyan el
proyecto,
pero
no
sabemos
si
econmicamente o slo como declaracin de
intenciones, dejando al margen, claro est,
el servicio metereolgico de la Generalitat.
Como mnimo, gran parte de las postales
eran surtidas por el propio Ayuntamiento. Al
margen de ste, otras asociaciones como la
Asociacin de ingenieros o la de la prensa,
apoyaron tambin el proyecto. La mismas
publicaciones especializadas radiofnicas
recogen el acto de inauguracin8, que cuenta
con una variada representacin de la sociedad
e instituciones barcelonesas de la poca, tuvo
como parte central, como es lgico, una
demostracin de transmisin de imgenes ante
las autoridades. Guiados por el ingeniero
director de la emisora, Snchez-Cordovs, se
transmiti una fotografa del alcalde, el seor
Aguad y otra, con la intencionalidad proturstica del nuevo servicio, que representaba
la catedral de Barcelona.
Finalmente, en cuanto a la parte tcnica
del sistema empleado, y dejando a un lado
las modificaciones y mejoras efectuadas en
el laboratorio de Barcelona, ya mencionadas,
no difiere esencialmente del sistema
inventado por el francs Belin. El aparato
transmisor era por tanto el llamado
belingrafo, que permita la transmisin de
toda clase de imgenes fijas: planos, cartas,
autgrafos, fotografas, huellas dactilares etc.
Veamos una escueta descripcin tcnica
del proceso. Para comenzar, la imagen a
transmitir se enrollaba sobre el cilindro capaz

325

326

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


de girar sobre su eje. Este cilindro se haca
girar con un motor con un doble movimiento
de rotacin y traslacin a lo largo de su eje.
Sobre dicho cilindro incida una punto
luminoso, producido con una lmpara de
incandescencia. La lmpara permaneca
encerrada en una linterna, y convenientemente
enfocada a travs de una lente permita
obtener ese punto luminoso con la mxima
intensidad sobre el documento a transmitir.
El dimetro del haz luminoso era de 5
milmetros aproximadamente.
El haz luminoso descrito permaneca fijo.
Era el cilindro, y con l la imagen enrollada
el que se pona en movimiento, como hemos
indicado, con un doble movimiento de
rotacin y traslacin en el sentido de su eje.
De esta forma era la mancha luminosa la que
describa una hlice sobre el cilindro, o lo
que es lo mismo, iba explorando los distintos
puntos -diferencias de luminosidad- de la
fotografa o carta metereolgica enrollado
sobre dicho cilindro, que avanza en sentido
de su eje a la velocidad de un milmetro cada
cuatro vueltas.
Como consecuencia de su velocidad de
giro, la fotografa se exploraba a razn de
cuatro lneas por milmetro. Frente al haz
luminoso que incida en la fotografa y
perpendicular al cilindro, se situaba un
objetivo receptor de luz que a travs de su
lente recoga la luz reflejada por la fotografa,
de tal forma que la luminosidad del haz
reflejado sera mxima o mnima, segn que
la parte de la superficie de la fotografa
baada por la mancha luminosa
correspondiese a un blanco o a un negro.
Como hemos visto, las modificaciones
realizadas por los ingenieros de la emisora
barcelonesa permita tambin la perfecta
transmisin de los tonos intermedios,
mejorando adems el contraste: obtenan una
intensidad luminosa de la luz reflejada
proporcional a la intensidad de luz o color
que presente al objetivo el documento a
transmitir.
El objetivo haca incidir este haz de rayos
reflejados a travs de un diafragma, para
evitar los efectos pticos de halo y aureola,
sobre una clula fotoelctrica de potasio, que
para los ingenieros constitua, en ltimo
extremo, el verdadero corazn del transmisor.
Es esta clula fotoelctrica por tanto uno de

los puntos de trabajo desarrollado


bsicamente por J. Snchez-Cordovs y J. del
Pozo. Las corrientes de salida del
amplificador eran de esta forma enviadas a
la entrada de los amplificadores de una
estacin de radiodifusin al igual que si
fueran corrientes microfnicas ordinarias. En
cuanto al tiempo de la transmisin de una
fotografa de unos 14 por 16 centmetros, se
haba logrado reducir a cinco minutos y
medio.
Adems de los ya sealados ingenieros
del Laboratorio de Radio Barcelona, otro
hecho significativo, que s podemos constatar,
se produce en el necesariamente limitado
desarrollo de la transmisin de imgenes en
Espaa. Se trata de la invencin de un sistema
emisor-receptor para la transmisin y
recepcin de imgenes fijas. El invento se
debi a Pablo Abad y Piera, poseedor del
distintivo radiocomunicador EAR 208,
ubicado en Sabadell. Se trataba de un activo
pionero de la radiodifusin en Espaa, que
como otros forman un tejido social impulsor
en muchos pases europeos del nuevo medio
de comunicacin. Este radioaficionado9 haba
venido trabajando en ese sentido en el
desarrollo de diversas experiencias de
transmisin de imgenes -en concreto,
mejoras en el receptor para recibir las
ocasionales emisiones europeas- desde finales
de los aos veinte. Desarrollado su sistema
de emisin a lo largo de 1930, Pedro Abad
lo patenta a finales del mismo ao, el 26
de Noviembre de 1930. La patente de
invencin, con nmero 120.890 y denominada
Aparato emisor para la transmisin de
imgenes y fotografas, contiene, como
sealaremos, diferencias sustanciales respecto
a los sistemas empleados.
Esencialmente el sistema consista en un
aparato emisor para la transmisin de
imgenes fijas, por medio, indistintamente,
de hilos conductores o por radiodifusin
hertziana, caracterizado segn su constructor,
y por oposicin a los belingrafos que se
utilizaban entonces en Espaa, por una gran
sencillez de construccin y precisin en su
funcionamiento. Por si esto fuera poco, el
aparato resultaba sumamente econmico
hasta el punto de que su coste era, de nuevo
segn su inventor, casi una tercera parte del
coste de los aparatos que se venan utilizando.

HISTRIA DA COMUNICAO
En el documento de patente, adems de
la descripcin tcnica de la emisora, detalla
en su parte final la relacin de elementos
que se reivindican como objeto de la patente.
Estos son en resumen un aparato emisor para
la transmisin de imgenes y fotografas,
caracterizado por que la fotografa o el dibujo
ejecutado sobre un material transparente - esto
es, capaz de dejar pasar la luz en mayor o
menor medida, segn las tonalidades y
luminosidad de la imagen impresa - que se
enrolla en forma de cilindro, sobre un portaimagen desprovisto de ncleo y recibe un rayo
de luz minsculo que explora sucesivamente
todos los puntos de dicha imagen, estando
dicho rayo de luz interceptado por el
movimiento un disco giratorio con una serie
de lentes que producen unas intermitencias
sucesivas y muy rpidas en este rayo de luz,
con objeto que la clula fotoelctrica reciba
una impresin intermitente y proporcione as
una corriente alternativa sin necesidad de
ninguna disposicin elctrica especial para
ello.
El rayo de luz que explora la imagen,
es producido por un sistema ptico provisto
de un micro objetivo y de un ajuste de las
diferentes lentes, con el cual se obtiene un
rayo luminoso concentrado sobre un punto
de muy pequeas dimensiones, estando este
sistema ptico en combinacin con un prisma
o un sistema de prismas en el cual se refleja
el rayo luminoso despus de haber atravesado
la imagen, para incidir y ser dirigido
convenientemente sobre la clula
fotoelctrica, con lo cual se consigue que esta
clula fotoelctrica pueda montarse fuera del
cilindro de la imagen.
El zcalo sobre el cual estn montados
los distintos elementos estaba partido o
dividido en dos partes habindose agrupado
la clula fotoelctrica y el sistema ptico en
una de las partes y los electromotores y dems
partes mviles del aparato en la otra parte
para que en ningn caso pueda transmitir
vibraciones mecnicas que perjudicasen el
funcionamiento de dicha clula.
Por ltimo, el mecanismo que accionaba
el porta-imagen estaba provisto de unas
excntricas combinadas de tal modo que a
cada vuelta del porta-imagen establecan un
contacto mediante el cual se emita una
corriente mas fuerte que constitua una seal

para la sincronizacin del aparato receptor,


y adems estaba combinado con una lmpara
especial de nen que produca una segunda
seal de sincronismo de mayor intensidad,
a un intervalo de tiempo regulable con
relacin a la primera. Adems, una nueva
caracterstica vena a aventajar a otros
sistemas: era posible transmitir fotografas,
dibujos o escritos de cualquier tamao que
se desease. Para ello, slo era necesario
cambiar el porta-imagen con su eje y ajustar
el micro-objetivo para dirigir debidamente el
haz luminoso, operaciones que, aseguraba su
autor, podan hacerse con rapidez.
Desde Sabadell, las emisiones se suceden,
y se hacen ms frecuentes a lo largo del ao
193110, mientras su autor busca financiacin
oficial o empresarial, demostrando las
ventajas del emisor. Al parecer, Pablo Abad,
no lleg a establecer emisiones de forma
regular hasta octubre de ese ao, cuando
pasaron a ser prcticamente diarias; y sus
seales, captadas espordicamente por otros
aficionados barceloneses, se sumaban a las
ya descritas anteriormente. Las suyas fueron,
durante
las
primeras
emisiones
experimentales, fotografas familiares, en
consonancia con su propio proceso personal
y autodidacta de construccin, para pasar
despus a emitir tambin vistas y
monumentos. La contemplacin hoy de esos
retratos de familia, con baja definicin, alto
contraste y aspecto solemne, nos lleva ms
all del logro tcnico de su consecucin.
Mientras
que
las
emisiones
radiofotogrficas de Radio Barcelona
perduraron prcticamente hasta la Guerra
Civil, no tenemos datos que nos permitan
establecer la extensin o la frecuencia de las
de Abad Piera. Pese a sus ventajas sistema
no fue comprado ni perfeccionado
ulteriormente, y no obtuvo apoyo de ninguna
ndole ni por organismos pblicos ni por
Unin Radio, quedando como uno de los
testimonios aislados de la prctica televisiva
espaola de la que podemos tener noticias.
En cuanto al sistema de recepcin, tambin
desarrollado por Abad Piera, no volvi a ser
descrito sin embargo en ninguna publicacin,
a pesar de las intenciones del autor. Con el
discurrir de esta agitada poca, la
telefotografa va perdiendo un inters que
recoge paulatinamente la transmisin de

327

328

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


imgenes mviles. Ya entonces se especulaba
con la transmisin de imgenes en
movimiento, con lo que se intua deba ser
la radio del futuro, a menudo entre lo
visionario y lo humorstico. Si la transmisin
de imgenes fijas va a tender a estabilizarse
y luego desaparecer, la televisin entendida

como imgenes en movimiento acaparar las


aspiraciones de tcnicos, aficionados y prensa
especializada. Las consecucin de emisiones
experimentales de televisin en algunos pases
europeos y las convulsiones de una Espaa
que se encamina a una guerra civil sern
decisivas en ese sentido.

HISTRIA DA COMUNICAO
_______________________________
1
Facultad de Ciencias de la Comunicacin.
Universidad de Mlaga.
2
Un estudio y descripcin detallados de la
actividad telefotogrfica espaola puede
encontrarse en Ruiz del Olmo, F Javier: Orgenes
de la televisin en Espaa. Mlaga, Servicio de
publicaciones de la Universidad de Mlaga, 1997.
3
La gestacin y desarrollo de Unin Radio
puede consultarse en la excelente y muy
documentada obra de Balsebre, Armad: Historia
de la radio en Espaa (1874-1939). Madrid,
Ctedra, 2001.
4
Unin Radio. Sus proyectos para la presente
temporada, Ondas, 17 de noviembre de 1928.
5
Ondas, 4 de febrero de 1929.
6
Un recorrido histrico que describe los
avatares de la emisora catalana puede encontrarse
en Franquet, Rosa: Rdio Barcelona. 70 anys
dhistoria. Barcelona, Col.legi de Periodistes de
Catalunya, 1994.
7
Se public la lista de las estaciones europeas
que transmitan fotografas, as como el sistema

empleado, Belin o Fulton, en nombre de su


inventor. Radio Toulouse transmita, al igual que
Radio Barcelona en sistema Belin y en principio
sin horas fijas de emisin. Estas publicaciones
pretendan animar a la creacin de una base de
usuarios de la telefotografa en nuestro pas. Vase
Ondas, 27 de abril de 1929.
8
Inauguracin del servicio telefotogrfico
pro-turismo en Unin Radio Barcelona, Ondas,
28 de mayo de 1932.
9
EAR 208.-D. Pablo Abad, de Sabadell, uno
de los pionner de la aficin espaola, ha patentado
un aparato receptor-transmisor de imgenes,
debido a sus continuas experiencias. El autor
ofrece a la aficin espaola esta descripcin, cuyo
inters queda fuera de todo elogio. Radio Tcnica,
15 de Octubre de 1931, Pg. 15.
10
Estas prcticas telefotogrficas se describen
en la publicacin especializada barcelonesa Radio
Tcnica, que dirigiera Agustn Ru. Bajo el ttulo
Sistema para la transmisin de imgenes fijas,
se exponen los detalles tcnicos del invento en
el nmero del 15 de Octubre de 1931.

329

330

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

331

HISTRIA DA COMUNICAO

A hidra da anarquia solta ou histria das eleies de 1882,


no Funchal, segundo os jornais da poca1
Joana Gaspar de Freitas2

Introduo
Em finais da dcada de 70/ princpios da
dcada de 80 do sculo XIX, Portugal atravessava um perodo de transio entre uma
velha e uma nova ordem das coisas, viviase ento numa fase charneira3 entre a apaziguadora Regenerao e o despontar da
contestao popular, encabeada pelos homens de uma gerao imbuda de utopias
democrticas e socializantes. O pas dirigido
pela mo frrea de Fontes Pereira de Melo
enchia-se aos poucos de linhas de caminhode-ferro, postes de telgrafo, novos portos,
grandes edifcios: era o advento do to famoso
progresso que vinha para transformar
Portugal e faz-lo ombrear com as naes
senhoras dos destinos do orbe. Mas a poltica de desenvolvimento material dos
regeneradores no satisfazia a todos. A partir
de meados dos anos 70, devido incapacidade revelada pelo governo para responder
s exigncias polticas e sociais das emergentes camadas burgueso-populares e crise
financeira que atingiu o nosso pas, iniciouse a derrocada do sonho edificante do sr.
Fontes. Para dar resposta s vozes dissonantes
surgiram novas propostas em alternativa ao
regime poltico vigente, umas dentro do
quadro do constitucionalismo monrquico,
outras no. O movimento republicano, emergido na dcada de 70, soube aproveitar o
vazio deixado pelos partidos dinsticos junto
de determinadas camadas sociais, cada vez
mais definidas e influentes na sociedade, mas
sem lugar no espao poltico nacional.
Anunciando-se como herdeiro das tradies
vintistas e decidido a fazer cumprir as reivindicaes demo-liberais da Constituio de
1822, que a monarquia constitucional parecia ter esquecido4, o Partido Republicano
Portugus, estruturando a sua ideologia numa
miscelnea de elementos liberais, socialistas,
positivistas e democrticos, conseguiu criar
um projecto poltico suficientemente amplo

para chamar a si os descontentes com o


regime vigente e proclamar-se como o nico
partido capaz de realizar a unidade da famlia portuguesa5. Lanando-se, a partir da
dcada de 80, numa intensa campanha de
propaganda do seu iderio atravs da criao
de clubes, fundao de jornais, realizao de
conferncias e meetings animados por oradores profundamente crentes nos seus ideais,
os republicanos conquistaram pouco a pouco
o estatuto de oposio que, dotada de uma
considervel base social de apoio e com um
programa alternativo, mostrava capacidade
para substituir os poderes institudos na chefia
do pas. Razo mais do que suficiente para
fazer recear as foras monrquicas e suscitar
da sua parte medidas vrias para travar o
desenvolvimento dos seus adversrios.
Neste contexto poltico se processaram em
Novembro de 1882 as eleies pelo crculo
do Funchal, disputadas por monrquicos e
republicanos. Isto nada tinha de invulgar, uma
vez que os republicanos participavam na
corrida eleitoral desde 1878 e j tinham
conseguido eleger dois deputados. Contudo,
o elevado nmero de votos alcanado pelo
candidato democrtico, Manuel de Arriaga,
na primeira volta (5 de Novembro), e a vitria
republicana, numa terra tradicionalmente
conservadora, conseguida na eleio de
desempate (26 de Novembro) contra a coligao das foras monrquicas, provocou
uma acesa polmica entre as diversas faces realistas e fez correr muita tinta na
imprensa nacional e regional de feio republicana, monrquica e catlica. Pois os
jornais das vrias correntes ideolgicas trataram de apresentar diferentes interpretaes
para o sucedido, consoante as suas prprias
convenincias, e travaram entre si uma
verdadeira batalha para convencer a opinio
pblica da veracidade das suas asseres.
Pretendemos ento com este nosso trabalho
perceber que impacto teve a vitria de Manuel
de Arriaga, conhecido pela sua radicalidade

332

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


na defesa dos seus ideais e intransigncia face
monarquia, na conjuntura poltica de finais
de Oitocentos: para isso, analisaremos os
argumentos utilizados por ambas as partes
para explicar publicamente a derrota e a
vitria, procuraremos avaliar a surpresa e o
temor que este acontecimento suscitou junto
das autoridades e pesar qual ter sido o seu
significado para o desenvolvimento do
emergente movimento republicano e a falncia do velho sistema do constitucionalismo
monrquico.
Em 1882 a morte do deputado, Lus de
Freitas Branco, eleito pelo crculo do Funchal,
levou necessidade de realizar eleies
suplementares para escolher o seu sucessor
na alica assembleia parlamentar. Apresentaram-se inicialmente como candidatos,
Anselmo Braamcamp pelos progressistas,
Manuel de Arriaga a convite dos republicanos e o padre Sena Freitas como representante da faco catlica. A imprensa da poca
no manifestou grande interesse por este acto
eleitoral que parecia correr nos habitais
trmites da normalidade, animado apenas pelo
apoio pblico que o sr. Fontes decidiu oferecer ao seu adversrio de lide poltica,
Anselmo Braamcamp, mandando apear o
candidato regenerador e ordenando aos seus
fiis correligionrios que congregassem esforos para eleger o chefe progressista. A
polmica estalou quando, poucos dias depois
das eleies, se veio a verificar que o resultado ficara empatado, no alcanando
nenhum dos candidatos a maioria necessria
para vencer. Braamcamp conseguira o maior
nmero de votos, mas o seu oponente republicano atingira uma votao de propores assustadoras para as foras monrquicas.
Logo os jornais progressistas, como O Progresso e o Dirio Popular, se encheram de
verrinas contra os regeneradores, acusandoos de terem formado uma aliana com os
constituintes e os republicanos para impedir
a todo o custo a eleio do seu chefe:
enquanto os jornais regeneradores de
Lisboa grosseira e caluniosamente
fantasiavam generosidades do governo com o sr. Braamcamp (...). O
administrador do concelho do Funchal
trabalhava activamente pelo candidato republicano, apoiado pelo grupo

constituinte e pelo grosso dos


regeneradores6.
Para os homens da Granja no havia
qualquer dvida de que a votao alcanada
por Manuel de Arriaga fora obtida com o
apoio do governo, que numa terrvel manobra de conspirao alardeara simpatias pelo
chefe progressista, mas o atraioara pelas
costas, juntando-se aos seus adversrios e
promovendo a inslita situao de ser um
republicano coadjuvado pelos nclitos defensores do trono constitucional7. A estas
acusaes responderam os jornais
regeneradores, primeiro reiterando o seu
apoio incondicional a Anselmo Braamcamp
e recordando as ordens que haviam sido
remetidas para as autoridades madeirenses a
fim de no hostilizarem aquela candidatura8,
depois com alguma ironia argumentando que
os homens da Granja apenas procuravam um
pretexto para imputar a outrm a responsabilidade pelo seu revs:
os regeneradores que no serviam para
a vitria, agora servem s mil maravilhas para a derrota. Se vencessem fora
s por efeito dos gloriosos esforos dos
seus partidrios; no conseguindo o
triunfo, foi por culpa das hostilidades
dos regeneradores! Eles, os progressistas, podiam lutar ss contra todos,
dispensavam bem o apoio dos seus
adversrios, tinham assegurado o triunfo pelo prestgio prprio, no recebiam,
repudiavam at a ideia de qualquer
merc alheia. Tudo era orgulho!9.
A imprensa republicana veio tambm a
campo defender as suas hostes:
Vejam o que a tem ido por causa
da eleio do Funchal! Uma arruaa
de mil demnios, em que cada um
berra, atabalhoadamente e sem pensar (...). Ns temos rido muito e tanto
que chegamos a pensar com certa
consolao, que toda essa tropa
fandanga, que para a se insulta, se
agatambe e se morde, pode servir para
alguma coisa mais do que para nos
fazer despesa. Serve tambm para
alguma vez nos fazer rir10.

HISTRIA DA COMUNICAO
Para os simpatizantes da ideia democrtica o resultado obtido por Manuel de Arriaga
assemelhava-se a uma grande vitria, pois
significava o sucesso da difuso dos seus
ideais e a existncia de um importante grupo
de adeptos numa regio longnqua e
tradicionamente arreigada a valores conservadores. Os jornais republicanos procuraram
sobretudo sublinhar a capacidade
mobilizadora do seu movimento na Madeira,
procurando convencer a opinio pblica
nacional de que os votos colocados nas urnas
com o nome de Manuel de Arriaga tinham
um cariz predominantemente republicano,
sem qualquer mcula de uma associao
indigna com os realistas, representando assim este sufrgio a manifestao do carcter
independente e livre do povo madeirense em
relao s imposies das autoridades.
imprensa monrquica, que procurava diluir
o desaire poltico sofrido nestas eleies e
minimizar a influncia dos republicanos sobre
as camadas populares insulares, respondiam
os peridicos democrticos que, tendo previsivelmente os progressistas votado no seu
candidato, os regeneradores dado o seu apoio
a este e os catlicos apostado em Sena Freitas,
os votos oferecidos a Manuel de Arriaga s
podiam ser de republicanos e das classes
populares que se empenharam na sua eleio. Neste caso,
Santo Deus! Pois que mais preciso? Se o povo, plenamente desenganado, to desenganado que repele
por igual progressistas e regeneradores, protesta contra o governo de
uns e outros, escolhendo para seu
representante um membro ilustre do
partido republicano, o que significa
esse protesto seno que a opinio
popular opta pelo regmen da repblica?11.
Parecia ser tambm esse o temor das
autoridades que, logo aps a divulgao dos
resultados da eleio da Madeira, reuniram
o conselho de ministros e decretaram medidas de emergncia, enviando para aquela
ilha a corveta de guerra Estefnia e o governador civil com instrues para debelar
a iracunda hidra da anarquia que surgira
no arquiplago madeirense. Para os progres-

sistas tudo isto no passava de mais uma


encenao do sr. Fontes que, depois de
favorecer os simpatizantes da Repblica, se
fingia agora muito assustado com a febre
republicana que subitamente alastrava entre
os espritos do Funchal12. Os republicanos,
por seu lado, tratavam de empolar a surpresa
e o susto sentidos pelos poderes institudos,
gozando com o alvoroo que ia pelo Pao
e com os preparativos blicos com se pretendia meter medo aos eleitores de Manuel
de Arriaga13. Nem Rafael Bordalo Pinheiro
resistiu a fazer uns versinhos a quem nas
hostes monrquicas j fantasiava tenebrosas
revolues:
Co as eleies do Funchal
Vendo um desastre tamanho,
Mostra fero sobrecenho,
E com mavorcio arreganho
Caminha em passo de co
- s armas (brada feroz)
Contra os rabeios da bicha,
Que j no lagartixa!...
A coisa j se encambicha,
Vai torta pra todos ns!14
Fontes, o invicto pimpo,
Viu-se a monarquia gaga,
Sabendo que o Arriaga
Por um triz no esmaga,
um seu defensor leal
Alguns dias aps a primeira volta eleitoral,
Anselmo Braamcamp retirou a sua candidatura
e deu intrues aos seus correligionrios para
que votassem no candidato monrquico-liberal
que se apresentasse em sua substituio
segunda volta. Este viria a ser o Conde do
Carvalhal, chefe do Partido Constituinte na
Madeira, que recebeu tambm o apoio dos
regeneradores estava assim constituda a
santa aliana para fazer frente ao temvel
espectro, um sr. jacobino loiro e de palavras
doces15, que ameaava perigar as instituies.
A vitria de Manuel de Arriaga
A 26 de Novembro de 1882, nas eleies
de desempate, Manuel de Arriaga para jbilo
dos seus apoiantes alcanou a vitria por larga
maioria dos votos, isto

333

334

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


apesar do aparato eleitoral nunca
visto nesta terra promovido pelos
poderes institudos, apesar da corrupo por meio do dinheiro, apesar das
largas dotaes para obras nas igrejas
das parquias rurais, lisonjeando deste
modo o proverbial fanatismo dos
povos das ditas freguesias; finalmente apesar de todos os manejos e
coaces, foram derrotados de uma
forma como nunca ningum foi!!16.
Tambm o sentiram os monrquicos, que
aps terem conhecimento do sucedido se
atiraram uns aos outros, acusando-se mutuamente de tal desastre: os seus jornais
encheram-se de diatribes venenosas, sintoma
de dios e rivalidades mesquinhas, reflexo
do grave desentendimento que grassava entre
a famlia monrquica. Os regeneradores
vieram a pblico, batendo no peito e gritando mea culpa, mea culpa, dizendo que todas
as faces se deviam penitenciar, porque
graas aos caprichos e despeitos dos grupos
monrquicos, Manuel de Arriaga saira vencedor numa terra onde os republicanos se
contavam pelos dedos17. Logo os progressistas em grita trataram de afastar tais acusaes, se havia um responsvel por to terrvel acontecimento esse indivduo era o sr.
Fontes, que brincando com o fogo nele se
havia escaldado, pois tendo apoiado os republicanos na primeira volta dera-lhes uma
fora que se tornara impossvel controlar:
na Madeira no havia partido republicano. A coligao monrquico-republicana-clerical criou-o a brincar,
mas v-se agora que o deixou constitudo a srio. (...). O Partido
Regenerador tem sido o criador e
fomentador do movimento republicano em Portugal18.
Tambm os constituintes tiveram uma
palavra a dizer nesta troca de improprios:
para eles, progressistas e regeneradores
haviam causado o desaire, os primeiros por
no terem votado no Conde do Carvalhal para
vingar o chefe do seu partido, os segundos
por Fontes Pereira de Melo ter imposto aos
seus correligionrios um candidato (Anselmo
Braamcamp) que no sendo desejado causa-

ra o descontentamento entre os conservadores madeirenses19. Os catlicos, esses, viam


nesta eleio um mal terrvel para o pas
o avano das malficas ideias manicas e
anti-religiosas apontando o dedo aos
monrquicos por terem permitido tal sucesso
e aos republicanos por terem enganado e
pervertido as almas simples com falsas
promessas. Assustados alertavam os seus fiis
para o perigo que esta vitria ocultava,
recordando os infelizes acontecimentos da
revoluo francesa e lanando sinistros avisos
s suas cndidas ovelhas:
os liberastas portugueses professam
os mesmos princpios [de 1789], so
animados do mesmo esprito. E so
esses democratas que hoje querem
fazer ninho em Portugal e consideram j a Madeira como baluarte das
suas ideias e da sua poltica. E
dizmo-lo alto e bom som, para que
se convena o bom povo madeirense
que impossvel continuar a seguir
os santos princpios da religio crist
(...) e pertencer ao mesmo tempo
faco revolucionria20.
Enquanto os monrquicos se vituperavam
entre si num espectculo desolante para os
seus correligionrios e os catlicos tremelicavam perante o avano dos inimigos irreconciliveis da religio, os republicanos
festejavam a grande vitria alcanada no
Funchal. Em tiradas de pura retrica demaggica os peridicos democrticos anunciavam o imponente triunfo da vontade popular,
celebrando a independncia patritica do povo
funchalense, que numa luta herica contra
a tirania do governo mostrara sincero ardor
pelas suas crenas e a sua vontade de honrar
a liberdade. Hurra pela democracia! Hurra
por Manuel de Arriaga, o deputado do povo!
gritavam21. Segundo O Sculo um pouco
por todo o pas se celebrou este triunfo: os
clubes encheram-se de luminrias, as redaces dos jornais foram inundadas de telegramas com felicitaes22 e o ponto alto destas
manifestaes foi o banquete de homenagem
a Manuel de Arriaga que viria a realizar-se
na vspera de Natal. Por outro lado, a
imprensa republicana procurou tambm responder s declaraes dos peridicos realis-

HISTRIA DA COMUNICAO
tas, tentando mostrar opinio pblica como
eram esfarrapadas as desculpas agora apresentadas para justificar a sua desastrosa
derrota e minimizar o significado poltico da
vitria popular. Num delicioso tom satrico
O Antnio Maria gozava com a situao:
cubram-se de crepe as bandeiras
republicanas: vistam-se de luto os
partidrios do governo do povo pelo
povo. Desabou uma calamidade sobre os batalhadores pertinazes que h
anos lutam pela vitria das ideias mais
avanadas: venceu Manuel de Arriaga
na Madeira! So os jornais da situao poltica actual e defensores
estrnuos das instituies que felizmente nos regem, que apregoam o
triunfo governamental na Madeira.
(...). Como as cenas esto mudadas
a ponto de que os jornais do governo
e da monarquia sustentam que as
eleies republicanas so a melhor
geleia para robustecer as instituies
(...). Sua Magestade bem v a azfama do Funchal; foi com o seu
prprio consentimento que partiu para
l um governador civil altura das
circunstncias e um navio pronto para
esmagar a hidra insular. Depois disto
v regressar o dito governador civil
com a cara do general Bum da GrDuquesa e o sabre transformado em
sacarolhas, trazendo em vez de um
deputado monrquico um dos mais
ardentes e entusiastas defensores das
ideias republicanas e ainda querem
que o sr. D. Lus mande um casal de
perus ao sr. Fontes! (...). Naturalmente o sr. Fontes, para doirar a plula
ao sr. D. Lus, disse-lhe pouco mais
ou menos: - Dou os parabns a Vossa
Magestade, porque estamos livres do
Arriaga a pregar na rua, visto que o
temos engaiolado na cmara23.
Uma vez que os jornais da realeza diziam que no havia republicanos na Madeira, que a vitria de Manuel de Arriaga se
devia to s diviso da famlia monrquica
e que estava longe de significar o recrudescimento das ideias demo-liberais, a imprensa

do movimento democrtico procurava demonstrar exactamente o contrrio, argumentando que o PRP contava com importantes
apoios naquela regio, especialmente operrios, proprietrios e comerciantes24, pois se
no tivessem sido os republicanos a dar o
seu voto a Manuel de Arriaga, em quem teria
sido ento? Os monrquicos?! E insistindo
no absurdo desta situao, tentavam convencer os seus leitores de que os homens do
rei desesperados e em pnico, metiam
atabalhoadamente os ps pelas mos e preferiam afirmar que haviam sido os seus
correligionrios a votar no partido da canalha a admitir que os democratas estavam
solidamente implantados em terras insulares25.
Nos peridicos da poca, entre os exaltados argumentos esgrimidos por ambas as
partes e de todo parciais, ressalta o testemunho quase isento do correspondente
funchalense do Comrcio de Portugal, que
assinou os seus artigos com a inicial S.
Este indivduo, que partidariamente alinhava
pelos progressistas, apresentou uma explicao para o fenmeno das eleies de 1882,
que tem sido defendida pelos investigadores
que se debruaram sobre este tema26 e que
pensamos tambm ser a melhor interpretao
do que sucedeu naquela to disputada campanha eleitoral. Assim, como explicava S.
a vitria de Manuel de Arriaga devia-se ao
facto de o sr. Fontes ter imposto aos seus
correligionrios madeirenses um candidato
que aqueles no queriam - Anselmo
Braamcamp - porque as tricas polticas que
tinham com os progressistas no lhes permitia que apoiassem o seu lder. Por outro
lado, a Madeira vivia ento assolada por uma
grave crise econmica, que atingindo sobretudo as camadas populares se repercutia por
toda a sociedade, gerando uma onda de
descontentamento generalizado em relao
poltica centralizadora do Terreiro de Pao,
visto apenas como um sorvedoiro dos dinheiros madeirenses e incapaz de satisfazer as
exigncias deste povo, no que tocava
construo das to necessrias levadas e
edificao de um novo porto no Funchal27.
Conjungando-se os dois factores, o povo
reagiu contra as abusivas imposies do
governo votando em Manuel de Arriaga,
como forma de protesto:

335

336

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


protesto pacfico, no uso do direito
mais sagrado do cidado, pela urna,
sem desordens, sem gritos subversivos, protesto enfim, que esta populao oprimida e vexada por impostos, esquecida e vilipendiada por todos
os governos, devia e era necessrio
que fizesse, por meios legais e com
a eloquncia e importncia que exigiam o direito e a justia da sua
causa28.
Desta forma, quem votou inicialmente em
Manuel de Arriaga foram homens tradicionalmente monrquicos, que descontentes
votaram no candidato republicano para contestar a opresso de que eram alvo por parte
dos poderes centrais, manifestando assim a
sua recusa em relao odiosa canga lisboeta29 a que os queriam sujeitar. Os jornais
monrquicos tinham uma certa razo quando
diziam que os republicanos madeirenses no
passavam de um punhadito de indivduos
que se contavam pelos dedos, mas o sucesso
do protesto madeirense, traduzido na grande
votao alcanada por Arriaga na primeira
volta, funcionou como uma catapulta para a
difuso dos ideais republicanos no arquiplago da Madeira. O pnico das autoridades,
a campanha propagandstica empreendida
pelos genunos republicanos entre as duas
eleies e o entusiasmo da populao,
embalada pela euforia e pelo poder das
grandes moles humanas quando reivindicam
os seus direitos sagrados, permitiram que a
simpatia para com as foras democrticas
crescesse rapidamente em apenas algumas
semanas e desse a vitria final quele a quem
j chamavam o deputado do povo30. Por
outro lado, os acontecimentos decorridos nas
eleies de 1882 pelo crculo do Funchal so
tambm reveladores da fragilidade dos partidos dinsticos, no s pela diviso da famlia
monrquica em diversas faces antagnicas,
mas sobretudo porque sendo constitudos
essencialmente por grupos de notveis e suas
clientelas, revelando um certo pendor
oligrquico e fechado 31, estes partidos
mostravam-se incapazes de fidelizar ideologicamente as suas bases sociais de apoio e
garantir a disciplina de voto entre os seus
sectrios, recorrendo habitualmente ao
caciquismo e ao campadrio poltico para

suprir as suas debilidades no que tocava ao


contacto entre o centro do poder e as
perifrias das suas redes regionais32. A rebelio dos regeneradores madeirenses contra
o candidato imposto pelo chefe do seu
partido, bem como o fracasso da arte persuasiva dos galopins e das comuns fraudes
eleitorais para eleger o homem indicado pelo
governo, demonstram claramente a dificuldade que estes partidos tinham em se fazer
obedecer pelos seus correligionrios e eleitores.
Em termos polticos, a vitria de Manuel
de Arriaga representou para as foras do
constitucionalismo monrquico um pesado
desaire, sobretudo pela surpresa que causou.
Os violentos ataques travados na imprensa
entre regeneradores e progressistas mostram
bem que estes dois grupos se imaginavam
sozinhos na luta pelo poder e desvalorizaram
de todo a importncia dos seus adversrios
republicanos. Estes de facto no a tinham,
mas vieram a ganh-la perante o espectculo
indecoroso que os monrquicos apresentavam
opinio pblica e que ultrajava sobremaneira os madeirenses, cansados de vexames
e vis imposies por parte do poder central.
A derrota na Madeira foi um rude golpe nos
brios dos partidos do rei, que revelou muito
da sua fragilidade e da sua incapacidade para
se adaptar s novas exigncias da populao
e de, ultrapassando o status quo existente,
ir ao encontro das suas expectativas e
reinvindicaes de maior participao na vida
poltica nacional. Por seu lado, os republicanos que possuiam apenas uma fraca e
insipiente implantao no arquiplago
madeirense antes das eleies, viram a sua
influncia crescer e espalhar-se um pouco por
toda a ilha e no continente. As eleies do
Funchal foram talvez a primeira manifestao da capacidade do partido republicano para
chamar a si os descontentes com a situao
poltica existente e de fazer frente ao poder
institudo, porque ainda que o povo no
soubesse o que era a Repblica, compreendia bem as crticas feitas pelos democratas
contra os pesados impostos, contra o peso
excessivo duma mquina burocrtica
centralizadora e contra as arbitrariedades dos
senhores todo-poderosos, dificuldades com
que se deparava todos os dias e que os
oradores republicanos sabiam to bem tra-

HISTRIA DA COMUNICAO
duzir em palavras palpitantes que aqueciam
o corao e incitavam o esprito aco.
Concluso
Procurmos neste trabalho atravs do
estudo da imprensa peridica perceber qual
foi o impacto produzido pela vitria de
Manuel de Arriaga, em 1882, na conjuntura
poltica da poca. Analisando os jornais das
diferentes faces reparmos que cada um
deles interpretou o acontecimento de forma
diferente, consoante os seus prprios interesses, criando-se assim uma multiplicidade de
vises apresentadas aos leitores como verdadeiras e deixando ao investigador a difcil
tarefa de destrinar o real por detrs das vrias
construes subjectivas sobre o sucedido.
Depois de atento estudo, entendemos ns que
durante a primeira volta, progressistas e
regeneradores menosprezaram os outros
candidatos, fazendo da eleio do Funchal
mais uma das suas tricas polticas e disputas
pelo poder. Com efeito, os jornais
monrquicos pouco ou nada se preocuparam
com Manuel de Arriaga to ocupados estavam a lanar acusaes entre si, no se
apercebendo da emergncia de uma nova
fora poltica que, em breve, teria capacidade para disputar com os grandes a liderana no complexo jogo do poder. Na
Madeira apanharam os homens do rei o seu
primeiro susto: porque se viram derrotados
por um candidato que pensavam insignificante, mas que se afirmou ao encarnar as aspiraes duma populao insatisfeita pelos
muitos anos de abusos cometidos pela administrao central. De facto, naquela ilha
existia apenas um pequeno ncleo de republicanos, mas mesmo assim Manuel de
Arriaga conseguiu ganhar porque homens

tradicionalmente monrquicos mudaram o seu


sentido de voto como forma de protesto contra
os desmandos das autoridades. Um primeiro
sinal de agitao no tranquilo mar do
rotativismo poltico oitocentista, que viria a
consubstanciar-se na poderosa onda que havia
de fazer ruir a monarquia.
Consumada a derrota, os peridicos
conservadores tentaram ento recuperar o
orgulho perdido, minimizar o estrago sofrido e encontrar os responsveis a quem
imputar todas as culpas. Longe de se unirem para fazer frente ao novo inimigo,
atiraram-se uns aos outros e vieram publicamente dizer que no havia republicanos
na Madeira e que haviam sido os prprios
monrquicos a votar no candidato da oposio por causa da diviso entre os partidos
realistas. Acto de contrio que veio apenas
mostrar a sua incapacidade para compreender e explicar o sucedido e consequentemente de encontrar uma soluo para o problema dentro do sistema vigente. Por seu lado,
os republicanos fizeram desta vitria um
grande trunfo, tratando os seus jornais de
empolar o significado poltico da eleio de
Manuel de Arriaga e transformando-a num
acontecimento de grandes propores, que
assinalava a iminente derrocada do velho e
caduco edifcio do constitucionalismo
monrquico. O sucesso desta eleio fez
recrudescer a esperana dos defensores das
ideias democrticas que crentes na breve
alvorada de uma nova era no se pouparam
a esforos para difundir o seu iderio, fundando mais jornais, criando outros centros,
realizando conferncias e procurando dotar
o seu partido de slidas estruturas de base
e de uma coerente organizao interna, para
conseguirem a implantao de um regime
melhor a Repblica.

337

338

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Fontes
Peridicas
O Antnio Maria, Lisboa, Novembro de
1882.
Comrcio de Portugal. Orgo do Comrcio e da Indstria Portuguesa, Lisboa,
Novembro de 1882 a Fevereiro de 1883.
Dirio Ilustrado, Lisboa, Novembro de
1882 a Fevereiro de 1883.
Dirio da Manh, Lisboa, Novembro de
1882 a Fevereiro de 1883.
O Dirio Popular, Lisboa, Novembro de
1882 a Fevereiro de 1883.
A Era Nova Lisboa, Novembro de 1882
a Fevereiro de 1883.
O Progresso. Jornal do Partido Progressista, Lisboa, Novembro de 1882 a Fevereiro
de 1883.
O Progresso Catlico. Orgo da Unio
Catlica em Portugal, Guimares, Novembro de 1882 a Fevereiro de 1883.
A Revoluo de Setembro, Lisboa, Novembro de 1882 a Fevereiro de 1883.
O Sculo, Lisboa, Novembro de 1882 a
Fevereiro de 1883.
Outras
Correspondncia poltica de Manuel de
Arriaga, (organizao de Srgio Campos
Matos e Joana Gaspar de Freitas), Lisboa,
Livros Horizonte, 2004.
Bibliografia
Almeida, Pedro Tavares, Eleies e
Caciquismo no Portugal oitocentista (18681890), Lisboa, Difel, 1991.
Carvalho, Joaquim, Formao da ideologia republicana (1820-1880), in Histria
do Regimen Republicano, (dir. de Lus de
Montalvor), vol. I, Lisboa, Editorial tica,
1930, pp. 163-256.
Catroga, Fernando, A importncia do
positivismo na consolidao da ideologia
republicana em Portugal, Separata da Revista Biblos, Coimbra, vol. LIII, 1877.
Idem, Os incios do positivismo em
Portugal. O seu significado poltico-social,
Coimbra, Universidade de Coimbra, 1977.

Idem, O Republicanismo em Portugal. Da


formao ao 5 de Outubro de 1910, 2 vols.,
Coimbra, Faculdade de Letras, 1991.
Homem, Amadeu Carvalho, A Ideia republicana em Portugal. O Contributo de Tefilo
Braga, Coimbra, Livraria Minerva, 1989.
Idem, A Propaganda republicana (18701910), Coimbra, Coimbra Editora, 1990.
Idem, Da Monarquia Repblica, Viseu,
Palimage, 2001.
Janes, Emanuel, Manuel de Arriaga. O
primeiro deputado republicano pela Madeira, inSaber, Funchal, n. 56, Jan. de 2002,
pp. 64-65.
Matos, Srgio Campos, A crise da Monarquia Constitucional (1890-1906),in Histria de Portugal dos tempos pr-histricos
aos nossos dias, (dir. de Joo Medina), vol.
IX, Amadora, Clube Internacional do Livro,
[1995].
Medina, Joo, O Z Madeirense. A propsito dos incidentes eleitorais de 1882,
inIslenha, Funchal, n. 1, Jul. Dez. de
1987, pp. 38-44.
Nepomuceno, Rui, As Crises de Subsistncia na Histria da Madeira. Ensaio histrico, Lisboa, Caminho, 1994.
Tengarrinha, Jos, Estudos de histria
contempornea de Portugal, Lisboa, s.n.,
1983.
Idem, 1870-1890: Charneira entre o
velho e o novo Portugal, in Histria Contempornea de Portugal das invases francesas aos nossos dias, (dir. de Joo Medina),
vol. A Monarquia Constitucional, tomo I,
Lisboa, Multilar, 1990, pp. 177-196.
Idem, Os primrdios dos partidos polticos em Portugal, inPartidos Polticos e
Sociedade. Actas dos VIII Cursos Internacionais de Vero de Cascais, Cascais, Cmara
Municipal de Cascais, 2002, pp. 25-48.
Verssimo, Nelson, O Deputado do Povo.
Manuel de Arriaga (1882), inIslenha, Funchal,
n. 1, Jul. Dez. de 1987, pp. 45-52.
Idem,O Deputado do Povo. Manuel de
Arriaga (1882-1884), inIslenha, Funchal,
n. 4, Jan. Jun. de 1989, pp. 52-58.

_______________________________
1
Trabalho realizado no mbito de uma tese
de mestrado sobre Manuel de Arriaga, que est
a ser elaborada pela autora.

HISTRIA DA COMUNICAO
2

Bolseira da FCT.
Jos Tengarrinha, 1870-1890: Charneira
entre o velho e o novo Portugal, inHistria
Contempornea de Portugal, vol. A Monarquia
Constitucional, tomo I, Lisboa, Multilar, 1990, p.
196.
4
Joaquim de Carvalho, Idem, Formao da
ideologia republicana (1820-1880), in Histria do
Regimen Republicano, vol. I, Lisboa, Editorial
tica, 1930, p. 212.
5
Fernando Catroga A importncia do
positivismo na consolidao da ideologia republicana em Portugal, in Separata da
RevistaBiblos, Coimbra, vol. LIII, 1977, p. 297299.
6
Eleio do Funchal, O Dirio Popular,
Lisboa, n. 5648, 08-11-1882, p. 1.
7
As eleies suplementares, O Progresso.
Jornal do Partido Progressista, Lisboa, n. 1735,
07-11-1882, p.1; O Dirio Popular, n. 5649, 0911-1882, p.1.
8
Lisboa, 7 de Novembro, A Revoluo de
Setembro, Lisboa, n. 12076, 07-11-1882, p.1
9
Lisboa, 8 de Novembro, idem, n. 12077,
09-11-1882, p.1.
10
A eleio do Funchal, A Era Nova, Lisboa,
n. 4, 12-11-1882, p.1.
11
Eleio do Funchal, O Sculo, Lisboa,
n. 571, 19-11-1882, p.1.
12
Funchal, O Progresso...,, n. 1737, 0911-1882, p.1.
13
O terror pnico, O Sculo, n. 562, 0911-1882, p.1.
14
Que tal est o da rabeca!!!, O Antnio
Maria, Lisboa, 16-11-1882, p. 466.
15
O telegrama do sr. Braamcamp, Dirio
Ilustrado, Lisboa, n. 3421, 15-11-1882, p.2.
16
Carta de Alexandre Carlos Oliveira em 0412-1882, in Correspondncia poltica de Manuel
de Arriaga, Lisboa, Livros Horizonte, 2004, p.
118.
17
A eleio da Madeira, Dirio Ilustrado,
n. 3434, 28-11-1882, p.2
18
A eleio da Madeira, O Progresso..., n.
1753, 28-11-1882, p.1.
19
Eleio da Madeira, Dirio da Manh,
Lisboa, n. 2199, 29-11-1882, p.1.
3

20
A eleio de um deputado republicano pelo
Funchal!, O Progresso Catlico. Orgo da Unio
Catlica em Portugal, Guimares, n. 7, 30-011883, pp. 77-78.
21
Eleio do Funchal, A Era Nova. Suplemento ao n. 8, 28-11-1882, p. 1.
22
Manuel de Arriaga, O Sculo, n. 579,
29-11-1882, p.1.
23
A vitria das instituies, O Antnio
Maria, 30-11-1882, p. 483.
24
Carta de Antnio Constantino Nunes em
12-11-1882, in Ccorrespondncia poltica..., p.
108.
25
Sunt lagrimae rerum!, A Era Nova, n.
9, 30-11-1882, p.1.
26
Vide: Joo Medina,
O Z Madeirense. A propsito dos incidentes eleitorais de 1882
, Islenha, Funchal, n. 1, Jul. Dez. 1987,
pp. 38-43; Nelson Verssimo,O Deputado do
Povo. Manuel de Arriaga (1882), idem, pp. 4552; Emanuel Janes, Manuel de Arriaga. O primeiro deputado republicano pela Madeira, Revista Saber, Funchal, n. 56, Jan. 2002, pp. 6465.
27
Rui Nepomuceno, As Crises de Subsistncia na Histria da Madeira. Ensaio histrico,
Lisboa, Caminho, 1994, pp. 163-165.
28
(Dos nossos correspondentes), Comrcio
de Portugal. Orgo do Comrcio e da Indstria
Portuguesa, Lisboa, n. 1018, 18-11-1882, p. 2.
29
Emanuel Janes, op. cit., p. 64.
30
(Dos nossos correspondentes), Comrcio
de Portugal..., n. 1018, 18-11-1882, p. 2.
31
Srgio Campos Matos, A crise da Monarquia Constitucional (1890-1906),in Histria de
Portugal dos tempos pr-histricos aos nossos
dias, vol. IX, Amadora, Clube Internacional do
Livro, s.d. [1995], p.167.
32
Jos Tengarrinha, Os primrdios dos
partidos polticos em Portugal, inPartidos
Polticos e Sociedade. Actas dos VIII Cursos
Internacionais de Vero de Cascais, Cascais,
Cmara Municipal de Cascais, 2002, pp. 25-48;
Pedro Tavares de Almeida, Eleies e Caciquismo
no Portugal oitocentista (1868-1890), Lisboa,
Difel, 1991.

339

340

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

341

HISTRIA DA COMUNICAO

Semiotecnias: la doble vida de los instrumentos y los signos


Luis Alonso Garca1

Hoy no se suele ver funcionar las


tcnicas correspondientes, sino que la
mayor parte de ellas son invisibles,
quiero decir que su espectculo no
descubre su realidad, no la hace
ininteligible. Ver una fbrica podr
dejar una impresin esttica, emotiva,
pero no ensea congruentemente qu
es la tcnica de esa fbrica, como ver
un automvil no descubre el complicado plan de su maquinaria. Esto trae
consigo que, contra lo que al pronto
pueda parecer, la colocacin del
hombre actual ante su propia vida es
ms irreal, ms inconsciente que la del
hombre medieval y tiene menos nocin
que aqul de las condiciones bajo las
cuales vive (Ortega, 1933 :16).
La leyenda de la hipertecnologizacin
Podemos segmentar los llamados medios
de comunicacin de la alta modernidad en
sus tres races conceptuales: audiovisual,
telecomunicativa y masiva. Los dos primeros
ejes surgen de las innovaciones radicales de
un par de nuevas tecnologas asociadas a
campos cientficos emergentes en 1800: el
elctrico en el caso del telgrafo y el qumico en el caso de la fotografa. La prensa,
tercera pata del trbede medial, se desarrolla,
desde finales del siglo XVIII, a partir de
haceres tecnolgicos y saberes cientficos
cuyas innovaciones se inscriben en un
continuum de tradiciones bien asentado.
Paradjicamente, el eje masivo, que acabar
dominando el complejo meditico, los media, no est marcado en sus orgenes por una
innovacin de raz tecnolgica y cientfica
como las habidas en los otros campos.
El devenir de los instrumentos y prcticas
expresivas est as imbricado con el desarrollo
tecnocientfico de la poca, aunque la relacin
entre investigacin cientfica y aplicacin
tcnica es variable. En algunos casos, el

surgimiento de los instrumentos es


consustancial a la experimentacin e
investigacin cientfica, de la que tira en
su continuo progreso (la telegrafa a lo largo
del siglo XIX). En otros casos, son
aplicaciones demostrativas y recreativas, es
decir, colaterales al progreso cientfico (el
caso de los juguetes pticos que condujeron
al cinematgrafo). En otros, finalmente, la
investigacin cientfica y la aplicacin tcnica siguen lneas paralelas que solo
convergen marginalmente (como en el extrao
caso de la fotografa, surgida como resultado
azaroso de los inicios de la experimentacin
qumica en el siglo XVIII, desarrollada en
el doble entorno tcnico de los auxiliares del
dibujo y de los trucos de impresin en el
siglo XIX y slo normalizada cientficamente
en los albores del siglo XX).
La supuesta estrecha y engrandecida
relacin entre innovaciones cientficas y
aplicaciones tcnicas no es entonces unvoca
ni especfica de los media. Por un lado, hay
instrumentos expresivos que parecen ajenos
a esta creciente cientifizacin y
tecnologizacin de la modernidad (el
cinematgrafo, cmara/proyector, de los
primeros quince o veinte aos es slo un
aparato cinescpico ms, como cualquier otro
de los juguetes pticos de la poca, aunque
fuera el mas eficiente y verstil de los
presentados hasta la fecha). Por otro, este
creciente dominio de la tecnologa sobre la
ciencia no slo se aplica a los mal llamados
modernos medios de comunicacin sino a
todos los instrumentos expresivos de la poca,
desde la pluma estilogrfica a la mquina de
escribir, del renacimiento de la vidriera a la
pintura acrlica.
Definir entonces los medios por su
sobretecnicidad o hipertecnologizacin
es decir bien poco de los mismos y mucho
de nuestro fetichismo moderno por las
tecnologas, incluidas, claro, las de la
comunicacin. Sin duda, una cualidad

342

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


tecnolgica explica al menos, en parte
el noema meditico en sus tres vertientes:
audiovisual, telecomunicativa y masiva. Es
lo que, para los medios audiovisuales, hemos
llamado en otros trabajos el registro maquinal (Alonso, 2000a). El problema surge
cuando se pretende decir algo ms de dicha
cualidad.
El primer escollo es la equvoca sinonimia
entre Tcnica y Tecnologa. Dichos conceptos estn lgica e ntimamente relacionados. Pero no son intercambiables, aunque
hayan han devenido, de forma harto
contradictoria, antnimos y sinnimos en el
uso. Ello provoca una anfibologa, una
ambigua polisemia querida, perversa e
inextricable. Especialmente, debe evitarse la
idea de que la tecnologa surge en el siglo
XVIII y, a partir de ah, aceptar una simplista
separacin entre tecnologas modernas y
tcnicas antiguas, como si se tratara de dos
objetos y/o perodos histricos diferentes. Tan
tecnolgica (y tcnica) es la creacin de
pandioramas (espectculos envolventes
basados en la construccin de enormes
trampantojos visuales mviles e iluminados)
como la construccin de vidrieras (cuyo saber
se dijo perdido tras su florecimiento gtico).
Tan tecnolgico es el daguerrotipo (una
sencilla cmara que permita la imprimacin
de imgenes nicas positivas) como el
fenaquistiscopio (un sencillo juguete ptico
que permita el visionado de una figura mvil
a partir de las fases fijas dibujadas en un
disco giratorio). Tan tecnolgica es la
fotografa de placa seca (compuesto de
gelatino-bromuro en el que se basar, dada
su sencillez de manejo, parte de la expansin
de la fotografa de finales del siglo XIX)
como la pintura al leo (material sin el que
hubiera sido imposible el detallismo exacerbado de la pintura flamenca) o la pintura en
tubo (producto comercial en el que se basar
parte de la revolucin impresionista, al
permitirles salir al plain air a registrar sus
impresiones).
El trmino de tecnologa fue un neologismo del siglo XVIII usado para denominar la terminologa, lenguaje, vocabulario
o tratado de una ciencia, arte u oficio. De
ese origen fechado procede, por desviacin,
la mala costumbre de separar entre tcnica

antigua y tecnologa moderna. Se olvida


as que el segundo trmino fue creado no
para denominar los recursos en s, antiguos
o modernos, sino el discurso encargado de
hablar de ellos. El caso es que, hoy en da,
negando aquel sentido primero de la
terminologa, la tecnologa es un objeto
transhistrico que se refiere a los recursos
y procedimientos de una actividad especfica, lo que permite pensar en (y hablar de)
una tecnologa de la voz, una tecnologa de
los alimentos, una tecnologa prehistrica.
Tambin, claro est, puede hablarse de
tecnologas audiovisuales, donde se renen
tecnologas ms o menos especficas
(mecnicas, pticas, qumicas, elctricas o
digitales) e inespecficas: interpretativas (la
voz, el gesto), escenogrficas (la
iluminacin, los decorados), iconogrficas
Ahora bien, aunque el origen de los
medios sea posible gracias a dos distintas pero
concretas tecnologas, qumica y elctrica, su
desarrollo muestra que la base tecnolgica
no posee ninguna estabilidad y continuidad.
Muchos de los medios han ido pasando de
una a otra base tecnolgica hasta su generalizada reconversin digital actual. Si se
quiere dar con el noema de los ejes mediales
ser examinando el interior de la praxis donde
la tecnologa es aplicada y no en su falsa
oposicin temporal y/o conceptual a la tcnica o al arte. En las modernas
tecnologas de la comunicacin, lo estrictamente tecnolgico/tcnico no parece ser lo
esencial.
El utillaje tecnolgico: las bases
materiales
La Tecnologa es, siguiendo el
diccionario, el entorno de recursos y
procedimientos especficos y propios de una
actividad, sector o producto. Tal utillaje o
base tecnolgica tiene siempre un carcter
material por oposicin, como veremos,
al carcter actancial de la tcnica . Esto
quiere decir que la tecnologa slo es una
potencia que se convierte en acto a travs
de unos agentes que la realizan como tcnica. Sin ella, la tecnologa es inerte. La
tecnologa est ah, para su uso, pero slo

HISTRIA DA COMUNICAO
es pensable una vez usada. La tecnologa slo
es tecnologa para un fin: la tcnica. Sin
embargo, como la tecnologa es aquello que
antecede y a lo que accede el aprendiz para
convertirse en un experto, la mala costumbre
nos hace pensar que en cuanto anterior, la
tecnologa est por encima de la tcnica. As
es, si y slo si, cuando el maestro o el manual
se empea en decirle al aprendiz que los
aparatos dictan los usos: una cmara sirve
para hacer retratos, un micrfono para recoger
dilogos, un video para guardar recuerdos
Dicha materialidad se refiere antes a lo
que est ah para su uso que al carcter fsico de lo que se usa. La tecnologa posee,
entonces, tanto un valor instrumental (los
recursos) como un valor conceptual (los
procedimientos). Esto niega el simplista
entendimiento de la tecnologa como el
instrumento fsico o el conjunto de instrumentos concretos de una actividad: la escritura o la cinematografa. Cualquier instrumento conlleva este doble valor, del utensilio ms
sencillo (una lasca prehistrica) al dispositivo ms complejo (una cadena de montaje
automatizada). Todo instrumento es a un
tiempo extendiendo la idea de Flusser
(1990) sobre la cmara fotogrfica un
engranaje (para ser usado) y una
instruccin (sobre cmo usarla).
El carcter material, concreto, fsico e
instrumental de los recursos no define la
tecnologa por oposicin al carcter espiritual, abstracto, psquico y conceptual de los
procedimientos de la tcnica. Recursos
(engranajes, aparatos) y procedimientos
(instrucciones, programas) son las dos caras
necesarias, instrumental y conceptual, de toda
tecnologa. El carcter distintivo de la
tecnologa viene dado entonces por la parte
tonta de la definicin, aqulla coletilla que
parece una simple deuda con el origen histrico del trmino: especficos y propios de
una actividad, sector o producto. La
tecnologa siempre es una base o utillaje
especfico de un campo, ya sea respecto al
saber cotidiano, ya sea respecto al de otras
tecnologas. Dicha agrupacin puede tener
diversos orgenes: la teora o la prctica, la
tcnica propia o ajena en que se usan. Sin
lugar a dudas, estos diversos orgenes se
pueden historizar. As, las tecnologas primiti-

vas y antiguas dependen mayoritariamente de


las propias actividades tcnicas en las que
se desarrollan; aunque a veces se transfieren
de tcnicas ajenas por causas muy diversas,
de la casualidad a la necesidad. Pero posteriormente, entre la primera (siglos XI y XII)
y la segunda revolucin cientfica (siglos XVI
y XVII), la tecnologa se convierte en campo
de estudio de saberes y haceres
especializados, que luego se difunde al campo
tcnico en el que se usan, para acabar convirtindose en campo de direccin del propio
saber y hacer cientfico, la tecnociencia del
siglo XX.
Toda prctica humana requiere una base
tecnolgica y en ningn caso se puede hablar
de una oposicin entre prcticas
tecnolgicas y prcticas no tecnolgicas
o prcticas ms tecnolgicas unas que otras,
so pena de caer en un absurdo lgico. Toda
accin sobre el mundo presupone una serie
de elementos con los que se ejecuta: del puo
al martillo, del martillo a la apisonadora.
Ninguna de tales tecnologas puede ser ms
tecnolgica que otra. Para otras pocas o
sociedades el tipo o los usos de la tecnologa
pudieron o pueden no tener inters alguno.
Si para nuestra poca y sociedad la tecnologa
se vuelve un criterio bsico de anlisis, no
podemos reducir dicho anlisis a decir que
nos hayamos en una poca o sociedad
tecnolgica. Debemos describir cual es el
supuesto nuevo papel asignado a dicho plano, no pensar que es una innovacin de
nuestra poca o sociedad.
Todo lo dicho sobre el concepto de
tecnologa resulta de una obviedad aplastante.
Sin embargo, en su olvido nace el mito de
la hipertecnologizacin de los medios
modernos, gracias a una curiosa inversin:
de definir la tecnologa como lo especfico
de un campo o actividad se ha pasado a
definir la tecnologa como lo propio de
ciertos campos o actividades especficas.
En contra de lo que afirman Allen y Gomery
en su afamado manual de historiografa del
cine, Novela, Pintura, Teatro, Arquitectura,
Msica o Cine tienen una base tecnolgica
en cuanto todas ellas poseen una serie de
recursos y procedimientos especficos2. Aun
reconociendo el sentido aqu descrito para
la tecnologa, los autores asumen y aqu

343

344

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


pueden verse las profundas implicaciones
ideolgicas de estas inocentes confusiones
la hipertecnologizacin del cine, provo-cando
un
doble
paradjico
efecto
de
destecnologizacin del resto de las prcticas
expresivas y de hiper-ideologizacin de un
determinado modo de hacer cinematogrfico. Nada reconocible hay en una obra de
teatro si obviamos la tcnica y la tecnologa
del actor y de la puesta en escena a no
ser que hablemos del texto teatral que,
entonces, nos remite a las tcnicas y
tecnologas escriturales que permitieron hacer
de dicha prctica un gnero literario distinto
al arte escnico al que poda, o no, servir.
Y, por supuesto, el espectador se olvida igual,
ante una pelcula que ante un poema, ante
una obra o ante un cuadro, de las tecnologas
que lo materializan y sostienen. Ese es
precisamente el objetivo de las tcnicas
puestas en juego salvo cuando es el contrario: dejarnos y hacernos ver la tecnologa
del leo de la pintura a la tipografa del
poema.
El
discurso
fetichista
de
la
hipertecnologizacin es una mscara que
esconde las determinaciones ideolgicas
impuestas sobre dicha tecnologa. Restringir
el concepto de tecnologa a la asptica denominacin propuesta entorno de recursos y procedimientos especficos y propios
de una actividad, sector o producto es la
va adecuada para ir delimitando ese tercer
sentido en el que todo se enmaraa, desde
la errnea distincin de las diversas prcticas
expresivas (novela, pintura, teatro, arquitectura ) hasta la inexacta comprensin del
borrado de las huellas tecnolgicas como
condicin necesaria para juzgar la buena
factura de una obra expresiva.
El proceso tcnico: la tecnologa en
accin
Partiendo nuevamente del diccionario, la
Tcnica sera la aplicacin prctica de los
conocimientos y las habilidades necesarias
para una accin. Esta definicin marca el
carcter actancial que lo distingue del
carcter material de la tecnologa: ser un
acto, relativo a agentes, y no un utillaje,
relativo a objetos (instrumentos, soportes). La

tcnica no es entonces subsidiaria de la


tecnologa. No es la simple aplicacin de un
utillaje. Es la accin ejecutada por sujetos
a partir de recursos y procedimientos hasta
entonces inertes.
Es necesario voltear el orden de estos dos
conceptos en su valoracin cotidiana y acadmica. Frente a la actual alabanza y fascinacin
por la tecnologa, nuestro propsito es rescatar
la tcnica del mal lugar en el que la
modernidad la ha situado. Dado el
consustancial carcter inerte de la tecnologa,
su entendimiento desde el fetichismo es una
invitacin a la pasividad, a dejar que las
mquinas acten por s solas. Pero las
mquinas no pueden actuar por s solas.
Entre la funcin automtica de las mquinas y la accin premeditada de los agentes
hay una distancia insalvable: la
intencionalidad. Dejemos a un lado, por
ahora, los anuncios y las fantasas de la
Inteligencia Artificial. Es el fetichismo de
los sujetos por las mquinas y no el
automatismo de las mismas el que provoca
su verdadero poder social. Slo el plano
actancial, humano y subjetivo de la accin
tcnica sita el plano material de las bases
tecnolgicas en su justo lugar.
Late en este trabajo un elogio a la
tcnica. Slo ella actualiza lo que la
tecnologa da en potencia. Pero dicho elogio
debe ir ms all de la bien temperada
propuesta de un pensamiento tcnico3.
Compartimos completamente el anlisis
previo del autor sobre los problemas planteados por las confusiones primeras de
nuestro campo, los estudios de la
comunicacin (Catal, 2001 : 23-60). Pero
nos ocurre con esta segregacin del
pensamiento tcnico lo mismo que con la
afamada e incorrecta propuesta del
pensamiento visual. En ambas parece
tratarse de afirmar la autonoma de una
capacidad cognitiva, ya sea para la ejecucin
de acciones, ya sea para la inteleccin de
imgenes.
Disciplinarmente,
dicha
declaracin de autonoma fue acertada: era
una forma de generar un espacio de reflexin
sobre aquello que en la imagen o en la
prctica no poda ser abordado desde los
criterios dominantes: la iconologa y la
semiologa lingustica en el caso del

HISTRIA DA COMUNICAO
pensamiento visual; la crtica aplicada y la
teora pura en el caso del pensamiento tcnico. Pero una vez formalizado y asentado
dicho campo de estudio, la autonoma proclamada se revuelve contra el objeto de
estudio, hacindolo ineficaz. No puede haber
un pensamiento visual que no interacte ni
sea parte del pensamiento a secas. Entre otras
razones, porque resulta imposible decir nada
de una imagen que no sea dicho mediante
la palabra. No puede haber un pensamiento
tcnico que no interacte ni sea parte del
pensamiento a secas. Todo pensamiento es
un pensamiento a travs de aparejos de todo
tipo: de la mano a la apisonadora, pasando
por el martillo; del cerebro al procesador de
textos, pasando por la escritura fontica. As
considerado y as lo hace la filosofa de
la tcnica cuando habla de tecnologas del
yo todo pensamiento resulta tcnico, pues
requiere de unas tecnologas para su
ejecucin, aunque dicha ejecucin sea el
pensamiento puro de la filosofa. La defensa
de un pensamiento tcnico parece, en un
primer momento, aislar y valorar la esfera
tcnica, pero finalmente slo consigue hacerla
depender de la esfera de la teora de la que
pretenda independizar-se o de la tecnologa
de la que deca distinguirse. Slo es necesario
dar la vuelta a la cita de Catal para darse
cuenta del atolladero al que conduce la idea
de un pensamiento tcnico. Si diferenciamos la tcnica de las teoras generales del
medio y de los procesos estticos que el
aparato objetiva, resulta que la capacidad
para descubrir las posibilidades expresivas,
estticas e incluso ideolgicas que la
estructura funcional del aparato contiene o
depende de este campo terico/esttico o depende de la operacin de conocimiento de
la operatividad tcnica del instrumento, es
decir, de la tecnologa, volviendo a la
consideracin de la tcnica como una
aplicacin del utillaje.
La solucin a este atolladero reside en
el truco que se esconde en la definicin dada
para el concepto de tcnica: la aplicacin
prctica de los conocimientos y las habilidades necesarias para una accin. Al poseer,
como el concepto de tecnologa, esa doble
cara instrumental (habilidades) y conceptual
(conocimientos), se estn necesariamente

uniendo dos facetas normalmente entendidas


como opuestas y contradictorias. Por un lado,
la actividad prctica (poiesis) como el conjunto de habilidades necesarias para una
accin. Por otro perdnenme la broma
la pasividad terica (theoreien) como el
esquema de conocimientos para su
aplicacin prctica. Poiesis y theoreien son
as las dos caras indisolubles de nuestro ser
en y nuestro actuar sobre el mundo. En
definitiva, de nuestra praxis, para utilizar el
trmino que los griegos colocaban por encima
de la poiesis y la theoreien. La tcnica no
es, entonces, un sinnimo de la prctica ni
un antnimo de la teora. Es el resultado de
una prctica unida a una teora, ms o menos
acabada, ms o menos consciente. Podramos
decir haciendo un homenaje a Flusser
que filmar y filosofar son tcnicas donde se
une una prctica y una teora, aunque en la
primera domine el carcter prctico y en la
segunda el carcter terico. En ambas, las
praxis flmica y filosfica, una serie de
recursos y procedimientos (tecnolgicos) se
realizan mediante una serie de habilidades
y conocimientos (tcnicos).
Se hace necesario revisar entonces como
son usados dichos trminos. En espaol, el
trmino de tcnica (accin/proceso tcnico)
tiene mayor variedad y amplitud semntica
que el trmino de tecnologa, al que en
realidad engloba. Pero el trmino
tecnologa (base/utillaje tecnolgico) tiene
hoy una mayor presencia pragmtica que el
trmino de tcnica, al que en realidad anula.
En la confusin provocada por los prstamos
lingsticos y ante el xito social y dominio
cientfico de las tecnologas modernas, la
tcnica el ejercicio de la accin humana
ha quedado as depreciada intelectual y
socialmente. El uso pragmtico de los
conceptos acaba siendo contaminado en gran
medida por su exacto sentido semntico. La
tcnica no deja de ser una habilidad (que
todo el mundo parece poseer) y la tecnologa
una serie de recursos (a los que todo el
mundo parece poder acceder). De ah, por
ejemplo el fascinante salto mortal de que para
hacer cine slo parezca requerirse tener
ganas de contar historias: los recursos vienen
dados y en este borrado del material
instrumental de la tecnologa se acaba

345

346

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


pervirtiendo la especificidad tcnica del cine:
la construccin de un discurso, que puede
ser o no narrativo, mediante imgenes y
sonidos.
El factor tecnoideolgico, el tercer sentido
Una representacin grfica del campo
semntico que estamos definiendo es algo
ms que un apoyo audiovisual. [cuadro
1].
Los
componentes
(recursos,
procedimientos, habilidades, conocimientos)
seran los mdulos constitutivos necesarios
a cualquier pra-xis, as como las entradas
(la tecnologa y la tcnica, la prctica y la
teora) seran los posibles perfiles de acceso
a esa trans-formacin, cristalizaciones que
conforman los campos tradicionales de
estudio o trabajo.

sobre el mundo, la actividad humana


transformadora del mundo (Marx). Es en ese
centro donde un campo de trabajo y estudio
se define como una entidad autnoma e
independiente y no como una parcela subsidiaria de otros campos: la prctica del arte
o de la literatura, la sociologa de la
comunicacin.
Pero llegamos as al agujero negro del
campo semntico, en el que emerge el tercer
senti-do obtuso de la techn. Si la tecnologa
es la base o utillaje proveniente del
conocimiento y la habilidad de la poca (sea
ste cientfico o no) y si la actividad tcnica
es al mismo tiempo causa y efecto de la
actividad terica y prctica de un determinado campo, es evidente que ambos trminos tienen un alcance restringido y no se
debe cargar sobre ellos lo que no les compete: el origen y carcter de la ideologa.

Cuadro 1: una raz dos trminos, tres conceptos


recursos

base o utillajela
tecnologa
polo material

procedimientos

(poiesis)
la prctica
polo instrumental

(la praxis)
la (tecno) ideologa
creencias - valores - gustos

(theoreien)
la teora
polo conceptual

habilidades

accin o proceso
la tcnica
polo actancial

conocimientos

Cada una de las entradas especficas


posibles (la tecno-loga audiovisual, la tcnica fotogrfica, la prctica televisiva, la
teora cinematogrfica) se abre as a partir
de un par de componentes (recursos y
procedimientos, por ejemplo) cada uno de los
cuales invoca el elemento parejo del lado
adyacente (los recursos aluden a las habilidades; los procedimientos, a los
conocimientos) conectando as cada lado con
el lado contrario (en el caso de la tecnologa,
la tcnica). Este esquema no es por tanto un
compendio de las profesiones de un campo
de estudio y trabajo. Alude al circuito bsico aludido necesariamente en cada una de
esas entradas (la del tcnico y la terico, la
del tecnlogo y la del prctico), aunque, por
su misma lgica, cada una de esas entradas
adopte una perspectiva diferente ante el
esquema completo.
El centro del esquema es ocupado por
la praxis: nuestro ser en y nuestro actuar

Por supuesto, la tecnologa y la tcnica no


estn aisladas de lo social y cultural, depsito de los recursos y procedimientos
tecnolgicos posibles y escenario de las
habilidades y conocimientos tcnicos
realizables. Pero si la tecnologa y la tcnica
no son mbitos separables del mundo en el
que se insertan, tampoco puede cargarse sobre
ellos de forma unilateral aquello, la ideologa,
de lo que en realidad slo son su mscara
moderna, alabada por unos y vilipendiada por
otros.
La tecnoideologa es entonces el tercer
sentido oculto del campo semntico. Podra
ser definida como el sistema de gustos, valores y creencias que regulan nuestra poca.
Pero sta es la definicin, a secas, de
ideologa o de mentalidad. [Sobre la
difcil relacin entre estos conceptos: Vovelle,
1983.] Podramos decir que la
tecnoideologa es la errada fe en, la
errnea valoracin de y el equvoco aprecio

HISTRIA DA COMUNICAO
por el dominio de la tecnologa sobre lo
social y lo cultural en nuestra poca. Pero,
evidentemente, sta es la definicin que no
podemos aceptar. Sera situarnos, antes de
tiempo y sin necesidad, en el bando de lo
apocalpticos. Y por ahora, slo estamos
definiendo los trminos de la discusin.
El trmino de ideologa es tremendamente esquivo. Qued marcado desde su formulacin marxista como un concepto negativo: la ideologa pareca ser siempre una
falsa ideologa a travs de la cual el Capital
domeaba al Proletariado. El error fue pensar
que los gustos, los valores y las creencias
podan estar sometidas a los mismos criterios
de verdad y realidad que los conocimientos.
Evidentemente, no es as y juzgar dichos
mbitos por el mismo criterio que el de las
teoras es reducir la totalidad del pensamiento
al contenido de una ciencia exacta. Pero la
ideologa es un trmino positivo, aunque est
en el orden de lo inconsciente, de lo impensado, de lo indecible. Cristaliza y se trasluce
por tanto a travs de otros conceptos (magia,
religin, ciencia, arte, comunicacin
tecnologa), otros objetos (las supersticiones,
los credos, las teoras, las obras de arte, los
discursos, los instrumentos). Y las ideologas
que a travs de ellos cristalizan o se traslucen
son buenas o malas segn sirvan, en un
espacio y tiempo determinado, al hombre en
su ser y estar en el mundo.
El problema surge cuando esos conceptos
y objetos no slo son materializaciones de la
ideologa sino que se presentan e imponen
como la ideologa de la poca. Estamos
entonces y aqu es donde Marx apuntaba
ante una falsa ideologa. Eso es lo que
ocurre en el caso de la tecnologa cuando se
acepta su absoluto dominio mental y control
material sobre toda la vida social y cultural
de nuestra poca. La techn se convierte
as para escndalo del pensamiento griego,
que nunca la tuvo en gran consideracin
en la calificacin de la poca, prefijo
determinante que todo lo caracteriza, de la
tecnociencia al tecnocuerpo. Si theoreien
(teora) y poiesis (prctica) eran las dos caras
del actuar humano, el saber y el hacer, la
tecnoideologa sera la praxis, la forma recta
y moral de ser y actuar en el mundo.
Por supuesto, debemos explicar porque
consideramos la tecnoideologa como una

falsa ideologa; incluso, la ms falsa de todas


las posibles, incluidas las supersticiones del
pensamiento mgico. No se trata de negar
el inmenso papel asignado a la tecnologa
y a la tcnica en el mundo actual, ni siquiera
en la configuracin de la mentalidad el
sistema de creencias, valores y gustos de
la modernidad. Pero se trata de un papel ms
o menos protagonista, no del lpiz con el
que se escribe.
Por qu la tecnologa no puede ser por
tanto la praxis de nuestra poca? La respuesta
se deduce de los dos sentidos fijados en el
campo semntico. No se pueden sublimar ni
la tecnologa ni la tcnica como ideologa.
Porque la tecnologa nunca es otra cosa que
base o utillaje material, aunque surja de los
saberes y haceres de la tradicin e innovacin
de la sociedad en la que se inscribe. Y cuando
es otra cosa, accin o proceso tcnico, entonces
es el resultado de unas habilidades (prcticas)
y de unos conocimientos (tericos) que
siempre son, en el ms amplio sentido, fruto
de esa misma totalidad social y cultural. La
tecnologa y la tcnica no puede ser la
ideologa de la modernidad porque tecnologa
y tcnica de toda poca ya son ideolgicas
en su origen. Sobre toda tecno-loga siempre
emerge una tcnica. Detrs de toda tcnica
siempre se esconde una ideologa.
Elevar la techn a praxis es hacer tabula
rasa con todo lo que se introduce, en cada
paso, en el campo de la tecnologa y de la
tcnica. Ambos extremos son parte y resultado de una determinada totalidad
sociocultural que los define. Aislarlos y
sublimarlos es, sin lugar a dudas, una
operacin ideolgica, pero en tanto tal
operacin, son medios para un fin que se debe
localizar en otro lugar: el de la sociedad y
la cultura en su totalidad.
La semiotecnia: la doble vida de los signos
y los tiles
El esquema planteado forma parte de una
filosofa general de la tcnica previa a su
aplicacin en el universo de las formas y
prcticas expresivas. Dicho planteamiento
general y abstracto es necesario en cuanto
que la filosofa, la historia y la teora de la
tecnologa general han despreciado o ignorado histricamente nuestro campo de trabajo

347

348

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


hasta hace muy escaso tiempo. Las tcnicas
y tecnologas de operacin tienen por objeto
la transformacin o transmisin de la materia
y la energa y, en tanto tal, su incidencia en
el mundo es del todo evidente en cada poca
considerada. Por el contrario, las tcnicas y
tecnologas de expresin tienen por objeto
la observacin y representacin del mundo.
Su incidencia sobre el mundo parece siempre
mucho ms superficial y gratuita. Dichas
tecnologas y tcnicas slo observan el mundo
(a travs del microscopio, de la cmara
oscura, del termmetro) y, a veces, lo
representan (a travs de la pintura, la
fotografa, el video).
En cualquier caso, una definicin
semejante de estos conceptos es
imprescindible para discutir dos de los axiomas cotidianos en el entendimiento de la
tecnologa en la modernidad y, por supuesto,
de las tcnicas y tecnologas expresivas en
particular. Por un lado, el mito de la
invencin como un acontecimiento inesperado y azaroso, fruto la mayor parte de las
veces del azar, del sueo o del ingenio,
borrando as en el saber cotidiano y en
mucho del saber histrico de los medios,
el necesario proceso de invencininnovacin-difusin por el que pasa el
surgimiento de toda novedad. Por otro, el
equvoco del determinismo tecnolgico, que
proyecta sobre los aparatos lo que evidentemente es una condicin de los usos.
El binomio aparato-uso es en la
historia general de la tecnologa y en algunas
de las interpretaciones ms brillantes de la
historia de las comunicaciones (el caso
excepcional de Fli-chy) el mo-do concreto en que se definen las prcticas socioculturales a partir de las condiciones internas
de los instrumentos y de las condiciones
externas socioculturales de los grupos. No
puede haber determinismo tecnolgico porque lo que un aparato es en un momento
determinado depende de sus usos. En
realidad, aparato y uso son las dos caras de
una misma coercin, y para ello, basta ver
tal binomio como aquello que se define
en el proceso de surgimiento de la novedad
entre el prototipo fruto de la fase industrial de decisiones tcnico-econmicas y
el producto de la fase comercial, fruto de
las decisiones econmico-polticas. Es por

tanto fcil examinar como, por ejemplo, los


medios de comunicacin son fruto de un
proceso de restriccin controlado a partir de
las mltiples posibilidades brindadas por la
tecnologa. El cine, tal como lo entendemos
socialmente, no es un artilugio para la
captacin de imgenes en movimiento o
fotografas vivientes, sino un aparato-uso para
la creacin y recepcin de un relato visual.
Ahora bien, este planteamiento del aparato-uso, de enorme utilidad en la historia
de la tecnologa general, exige en el universo
de las formas y las prcticas expresivas una
formulacin ms adecuada. La razn es
evidente. Junto al cierre socio-cultural efectuado sobre el aparato a partir de una serie
de posibilidades tecnolgicas debemos situar
un cierre socio-cultural igual de frreo sobre
el lenguaje a partir de una serie de
posibilidades semiolgicas. De la misma
manera que un aparato es un conjunto
tecnolgico dirigido en una determinada
direccin de uso, un lenguaje es un conjunto
semiolgico dirigido en una determinada
direccin de uso. Eso que llamamos el
lenguaje del cine, el lenguaje del
videoclip....
Las praxis expresivas exigen conscientemente un doble bagaje de habilidades y conocimientos para llevar a buen fin la forma
expresiva buscada a travs de una doble impedimenta de recursos y procedimientos
semiolgicos y tecnolgicos. A esta
conjuncin especfica de una semitica y una
tcnica es a lo que llamamos semiotecnia,
particular y especfica de cada praxis: la
pintura figurativa, la fotografa periodstica,
el cine narrativo, el video industrial El
esquema del aparato-uso de la tecnologa
general debe entonces ser redefinido en las
formas expresivas como un esquema de
aparato-uso-lenguaje. Lo que entendemos,
por ejemplo, por la coerciones de los modelos de representacin y produccin en el
cine tiene as un triple campo de actuacin:
en la redefinicin de los artilugios que se
esconden bajo los aparatos, en la redefinicin
de la semiosis que se esconde bajo los
lenguajes y en la redefinicin de los usos
que una determinada poca acepta para
aquellos. La vida de las cosas (Basalla,
1988) debe ser as complementada con una
vida de los signos recurdese la

HISTRIA DA COMUNICAO
definicin inaugural de Saussure sobre la
semiologa el estudio de la vida de los
signos en el seno de la sociedad. Dicha doble
vida de los tiles y los signos se refiere a
la continuidad y diversidad de los artefactos
y las smbolos en la historia bajo la doble
presin de la evolucin tecnolgica y
semiolgica y de la necesidad ideolgica.
El objetivo ltimo de una historiografa
sobre el origen y el devenir de los cdigos
e instrumentos expresivos al servicio de
la enseanza-aprendizaje de una praxis no
es relatar una prctica (social o cultural,
artstica o informativa) cuando sta ya ha sido
definida y delimitada por un instante dado
(as, la histo-ria del cine una vez ste queda
constituido y se sostiene durante medio siglo
como arte entre industria y relato) sino,
precisamente, explicar como una prctica es
definida y delimitada en tanto tal, por y en
la historia y las historiografas que a partir
de ella se relatan. No se puede partir de un
objeto y de un enfoque unitario pues de lo
que se trata es de definir la heterogeneidad
de fuentes y la fragmentariedad de los
materiales que acaban constituyendo eso que
llamamos un objeto: el cine, el audiovisual, el hipermedia, la comunicacin, el arte

De cada objeto histrico (del origen del


lenguaje a los fines de la realidad virtual,
de los principios de la escritura a los
terminales del hipermedia) lo que nos
interesa no es la historia completa de sus
prcticas una vez cristalizadas (la historia
del arte, del cine, del video-arte) sino el
modo histrico en que se consti-tuyen como
prcticas signifi-cantes y profesionales
debido a sus condiciones internas (en tanto
lenguajes
y
aparatos)
y
sus
condicionamientos externos (en tanto hechos
socioculturales).
La historia de las formas y prcticas
expresivas es as la historia de los encuentros
y desencuentros entre unos aparatos y unos
lenguajes en la definicin de lo que cada
poca considera sus usos dominantes o
marginales, centrales o subsidiarios. ste es,
sin duda, el objeto maestro de una Historia
General de la Comunicacin situada en los
estudios de las Praxis de la Comunicacin
Audiovisual e Hipermedial. No slo se trata
de mostrar que cualquier tcnica tiene un
pasado histrico sino de mostrar como la
historicidad es la base misma de lo que
entendemos en la actualidad por una
semiotecnia.

349

350

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Allen, Robert C. & Gomery, Douglas
(1985). Teora y Prctica de la Historia del
Cine. Barcelona, Paids, 1995.
Alonso Garca, Luis (2000a). El Extrao
Caso de la Historia Universal del Cine.
Valencia, Episteme, 1995.
Alonso Garca, Luis (2000b). La Trpala
Atrapada en la Trampa de las Artes. En:
Quintana, ngel, coord. (2000). lOrigen del
Cinema i les Imatges del s. XIX. Girona,
Museu del Cinema & Colleci Toms Mallol
y Ajuntament de Girona, 2001
Alonso Garca, Luis (2000c). El Presente
Atrapado de la Fotografa. Madrid, Universo Fotogrfico: revista digital de la imagen,
Facultad de Bellas Artes, Universidad
Complutense de Madrid, n 2, Octubre de
2000.
Alonso Garca, Luis (1998a). El Caso
Lumire: invencin y definicin del cine,
entre el affaire y la captura. Valencia, Revista
Banda Aparte, n 11, Mayo de 1998 - pp.
69-78.
Basalla, George (1988). La Evolucin de
la Tcnica. Barcelona, Crtica, 1991.
Canguilhem, Geroges (1992). Mquina
y Organismo. En: Crary, Jonathan y Sanford
Kwinter, edit. (1992). Incorporaciones =
Incorporations. Madrid, Ctedra, 1996.
Cardwell, Donald (1994). Historia de la
Tecnologa, the Fontana History of
Technology. Madrid, Alianza, 1996.
Catal, Josep Maria (2001). la Puesta en
Imgenes, conceptos de direccin cinematogrfica. Barcelona, Paids, 2001.
Crombie, A. C. (1952). Historia de la
Ciencia. Madrid, Alianza, 1987.
Crary, Jonathan (1990). Techniques of the
Observer, on vision and modernity in the
nineteenth century. Cambridge-Londres, MIT
Press, 1990.
Crowley, David & Paul Heyer, edit.
(1991). La Comunicacin en la Historia,
tecnologa, cultura, sociedad. Barcelona,
Bosch, 1997.
Debray, Rgis (2000). Introduccin a la
Mediologa, Introduction la Mdiologie.
Barcelona, Paids, 1994.
Flichy, Patrice (1991). Una Historia de
la Comunicacin Moderna, espacio pblico
y vida privada. Barcelona, Gustavo Gili, 1993.

Flusser, Vilm (1990). Hacia una


Filosofa de la Fotografa. Mxico, Trillas,
Sigma, 1990.
Foucault, Michel (1969). La Arqueologa
del Saber. Madrid, Siglo XXI, 1997.
Flusser, Vilm (1991). Los Gestos,
fenomenologa y comunicacin. Barcelona,
Herder, 1994.
Giddens, Anthony (1990). Consecuencias
de la Modernidad . Madrid, Alianza, 1997.
Giedion,
Sigfried
(1948).
La
Mecanizacin Toma el Mando, Mechanization
Takes Command, a contribution to anonimus
history. Barcelona, Gustavo Gili, 1978.
Gille, Bertrand (1978). Introduccin a la
Historia de las Tcnicas, Prolgomnes une
Histoire des Techniques, Barcelona, Crtica,
Marcombo, 1999.
Gonzlez Requena, Jess (1992). Ms
All del Sentido Tutor. En: S. M. Eisenstein,
lo que solicita ser escrito. Madrid, Ctedra,
1992 - pp. 7-55.
Gubern, Roman (1987). La Mirada
Opulenta, exploracin de la iconosfera
contempornea. Barcelona, Gustavo Gili,
1987, 1992 {e.rev}.
Lafrance, Jean Paul (1995). La Epidemia de los Videojuegos, epopeya de una
industria. Madrid, Telos, cuadernos de
comunicacin, tecnologa y sociedad, n 42,
Junio-Agosto de 1995.
Kranzberg, Melvin & Davenport,
William H., edit (1972). Tecnologa y Cultura, una antologa de textos = Technology
and Culture, an anthology. Barcelona,
Gustavo Gili, 1978.
Kubler, George (1962). La Configuracin
del Tiempo, observaciones sobre la historia
de las cosas (e.ampl, 1986). Madrid, Nerea,
1988.
Leroi-Gourhan, Andr (19??). El Gesto
y la Palabra, le Geste et la Parole. Caracas,
Universidad Central de Venezuela, Ediciones
de la Biblioteca, 1971.
Liz, Manuel (1995). Conocer y Actuar
a Travs de la Tecnologa. En: Broncano,
Fernando (1995). Nuevas Meditaciones sobre la Tcnica, Madrid, Trotta, 1995, pag.
23-52.
Mattelart, Armand y Michle (1995).
Historia de las Teoras de la Comunicacin.
Barcelona, Paids, 1997.

HISTRIA DA COMUNICAO
Mannoni, Laurent (1994). Le Grand Art
de la Lumire et de lOmbre, archologie du
cinma. Pars, Nathan, 1994.
Manzini, Ezio (1990). Artefactos, hacia
una nueva ecologa del ambiente artificial.
Madrid, Celeste y Experimenta Ediciones de
Diseo, 1992.
McLuhan, Herbert Marshall (1964).
Comprender de los Medios de Comunicacin:
las extensiones del ser humano =
Understanding Media. Barcelona, Paids,
1996.
Molinuevo, Jos Luis et Alii (2000).
Ortega y la Sociedad Tecnolgica. Madrid,
Revista de Occidente, n 228, Mayo de 2000.
Mumford, Lewis (1934). Tcnica y
Civilizacin {e.rev, 1962}. Madrid, Alianza,
1992.
Ortega y Gasset, Jos (1933). Meditacin
de la Tcnica. En: Meditacin de la Tcnica
y Otros Ensayos sobre Ciencia y Filosofa,
Madrid, Alianza/Revista de Occidente, 1998.
Pars, Carlos (1994). Animal Cultural,
biologa y cultura en la realidad humana.
Barcelona, Crtica, 1994.
Perriault, Jacques (1989). Mquinas de
Comunicar y su Utilizacin Lgica. Barcelona, Gedisa, 1991.
Quintanilla, Miguel A. (1995). La
Construccin del Futuro. En: Broncano,
Fernando, edit. (1995). Nuevas Meditaciones
sobre la Tcnica, Madrid, Trotta, 1995.
Rosnay, Joel de (1995). El Hombre
Simbitico. Madrid, Ctedra, 1996.
(Teorema). 294 pag.
Spengler, Oswald (1923). El Hombre y
la Tcnica. En: el Hombre y la Tcnica y
Otros Ensayos, Madrid, Espasa Calpe, 1967.
Thuillier, Pierre (1988). De Arqumedes
a Einstein, las caras ocultas de la invencin
cientfica. Madrid, Alianza, 1996.
Tatarkiewicz, Wladislaw (1976). Historia
de Seis Ideas, arte, belleza, forma,
creatividad, mmesis, experiencia esttica.
Madrid, Tecnos, 1992.
Thompson, John B. (1997). Los Media
y la Modernidad, una teora social de los
medios de comunicacin = The Media and
Modernity, a social theory of the media.
Barcelona, Paids, 1998.
Vovelle, Michel (1982). Ideologas y
Mentalidades {1976-1982}. Madrid, Ariel,
1985.

Williams, Raymond (1981). Tecnologas


de la Comunicacin e Instituciones Sociales.
En: Williams, Raymond, edit. (1981). Historia
de la Comunicacin, 2, Barcelona, Bosch,
1992 - pag. 181-210.
Woolley, Benjamin (1992). El Universo
Virtual. Madrid, Acento, 1994.
Woolgar, Steve (1988). Ciencia, Abriendo
la Caja Negra = Science, a Great Idea.
Barcelona, Anthropos, 1991.

_______________________________
1
Universidad Rey Juan Carlos, Madrid,
Espaa.
2
El cine depende de las mquinas. No
obstante, nos olvidamos de las bases tecnolgicas
fundamentales del cine cuando estamos sentados
en una sala de cine a oscuras, inmersos en la
historia que se despliega sin esfuerzo aparente
ante nuestros ojos. Slo cuando algo falla se
funde la bombilla del proyector, la imagen se
desenfoca, el volumen est demasiado alto o
demasiado bajo pasa a un primer plano la
complejidad tecnolgica del cine () Todas
las manifestaciones artsticas y medios de
comunicacin tienen una historia tecnolgica
Es posible no obstante, concebir la poesa, el
teatro, la retrica o la pintura despojndolos de
su parafernalia tecnolgica y an as quedarse
con algo reconocible como un poema o una obra
de teatro El realizador, por el contrario, no
puede escapar del relativamente elevado nivel de
complejidad tecnolgica que es requisito previo
para la produccin de cualquier pelcula. Mientras
que el cine no es en modo alguno el nico arte
que tiene una historia tecnolgica, su dependencia
ineludible de una serie de complejas mquinas,
dependientes a su vez de una formacin particular en la historia de la ptica, la qumica y
la mecnica, da al estudio de la tecnologa un
lugar prominente en la historia del cine (Allen
y Gomery, 1985: 146).
3
Aprender a utilizar determinadas
herramientas no constituye tan solo una operacin
de conocimiento de la operatividad tcnica del
instrumento, sino que tambin se basa en la
capacidad para descubrir las posibilidades
expresivas, estticas e incluso ideolgicas que
la estructura funcional del aparato contiene, lo
que podramos llamar su pensamiento tcnico
y que hace que emplear un mecanismo sea igual
a pensar a travs de l, mediante sus dispositivos, para lo cual tan conveniente es saber aplicar
las teoras generales del medio como entender
los procesos estticos que el aparato objetiva
(Catal, 2001 :55).

351

352

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

HISTRIA DA COMUNICAO

A prensa, motor do cambio social, construtora da realidade.


O papel da prensa galega na construcin da autonoma de Galiza
e no fortalecemento da democracia no proceso de
Transicin Poltica Espaola (1975-1981)
Marcos Sebastin Prez Pena1
Os medios de comunicacin non
funcionan a xeito de espello da realidade:
crana. En certos momentos de mudanzas na
sociedade: polticas, ideolxicas ou de
maneiras de viver, pdense converter
(conscentemente ou non) no principal motor
do cambio ou, pola contra, servir como freo
ou como ncora a esas mudanzas. Os
principais xornais da Galiza, durante o
proceso democrtico Espaol (1975-1982)
lideraron nalgns momentos os anceios de
cambio e axudaron a construr unha
identidade nacional galega, anda que outras
veces frearon as transformacins polticas e
sociais, ben por falla de vontade ou
sobmetidos a presins externas.
A prensa como (de)construtora da
realidade
Para Luckman e Berger, a realidade
constrese socialmente, e parten da idea de
que se trata dun concepto fundamentalmente
dual: ten unha existencia autnoma,
inaprensbel, e vez existe a travs dun
proceso cognitivo (Luckman e Berger,
1984:10). Nesta interiorizacin da realidade
polo home cobran un papel moi importante
os medios de comunicacin de masas e en
consecuencia, autores como Adoni e Mane
dedicronse a estudar o rol dos mass media
neste proceso de construcin social do real.
Observan este proceso dende a dialctica
entre tres tipos distintos de realidade: a
realidade social obxectiva (o mundo
obxectivo que existe fra do individuo), que
aprehendida polos seres coma algo que non
necesita verificacin e sobre o que non
dubidamos, permitndonos levar a cabo os
actos de existencia cotis; por outra banda,
a realidade social simblica, consistente nas
distintas formas de expresin simblica da
realidade obxectiva, coma os mass media, por
exemplo; e, por ultimo, a realidade social
subxectiva, que ten como inputs s outras

das realidades: a realidade obxectiva e sa


representacin simblica.
A noticia non un espello, para Tuchman
(1983:10) mis ben
Unha fiestra ao mundo (...) a travs
do seu marco (os cidadns) aprenden
sobre si propios e sobre outros, sobre
as institucins, os lderes e os estilos
de vida e sobre outras nacins e as
sas xentes. A noticia tende a dicirnos
qu queremos saber, qu necesitamos
saber e qu deberiamos saber.
As noticias organizan a percepcin que
temos dun mundo que est mis al da nosa
experiencia inmediata, pero ao facelo, os
medios non se limitan a inserir certas imaxes
na mente das persoas, senn que constren
algo na sociedade mesma. Neste senso,
McCombs e Shaw demostraron a importancia
dos medios de comunicacin para o
estabelecemento dunha orde do da entre os
consumidores de noticias: aqueles tpicos aos
que a prensa lles presta maior atencin van
ser os temas que os pblicos identifiquen
como as cuestins mis importantes do da.
Como afirman os Raussell-Kster (2000:85),
Resulta que non hai ciencia oculta que
gue ao xornalista para seleccionar qu
acontecementos son importantes e
tern repercusin, senn que todo
moito mis sinxelo. Simplemente
funciona inversa: seleccionen o
acontecemento que seleccionen, ter
repercusin social e polo tanto pleno
dereito a ser noticia. A sociedade s
reaccionar ante o que lle presenta
como noticia.
Como produto da competencia especfica,
este proceso de obxectivacin pblica pode
presentar marxes de relativa autonoma
respecto dos cadros cognitivos e da

353

354

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


competencia dos destinatarios, xa que vn
levar a cabo unha xeralizacin colectiva de
segmentos de realidade fragmentados e non
sempre compartidos. Comenta Grossi que na
construcin social da realidade levada a cabo
polos medios de comunicacin, estes amosan
acontecementos e procesos sociais que se dan
fra da experiencia directa dos destinatarios,
facendo difcil o contraste entre os dous
contextos: individual e pblico (en Alsina,
1989:157). Incidindo nesta idea, BallRokeach e DeFleur, na sa Teora da
dependencia dos medios, apuntan que a
influencia dos medios maior con aqueles
problemas cos que a xente non ten contacto
directo. Lang e Lang concordan asimesmo
coa conclusin tirada por estes autores;
argumentan que o impacto dos medios ser
maior nos problemas de umbral alto (os
aprehendidos indirectamente) que nos
problemas de umbral baixo, que son aqueles
que os individuos poden observar de primeira
man na sa vida diaria. Neste caso, a
audiencia dispn dunha validacin
independente da informacin contida nas
mensaxes dos medios.
Os medios de comunicacin desempean
un papel central no enmarcamento
interpretativo (framing) da realidade. A
noticia constite o resultado dun proceso de
interpretacin, seleccin e priorizacin, que
orienta a realidade que percibe a audiencia
nun senso ou noutro e dese xeito orienta a
accin social. Polo tanto, a informacin
constre: a lingua non un medio pasivo
e denotacional que reflicte a realidade exterior
dos acontecementos, senn un instrumento
de construcin da realidade mesma. Os
marcos interpretativos (frames) dos medios
de comunicacin son pautas persistentes de
cognicin, de dotacin de senso e
interpretacin que integran o previo horizonte
interpretativo dende o que se len as novas
noticias. Mediante seleccin, enfatizacin ou
exclusin, a travs dos que se xeran esquemas
sinxelos e rutineiros de precomprensin e
percepcin da realidade polas audiencias, os
marcos facilitan o procesamento da
informacin de xeito rpido e rutineiro ao
tempo que mediante ese filtrado introducen
sesgo, reelaboracin e exclusin. Van Dijk
ten estudado en profundidade o importante

papel que xogan os contextos para a


interpretacin dos textos xornalsticos:
Os contextos non se distinguen por
ser sucesivos estados de cousas, de
cuxas mudanzas poden ser conscientes
ou non os participantes nun
intercambio comunicativo, senn por
ser conxuntos varibeis de crenzas
mantidas polos participantes.
Os marcos, dun xeito sutil e implcito,
diagnostican, evalan e describen. Para Van
Dijk, os titulares e encabezamentos nos
xornais constiten a expresin mis
convencional da macroestrutura dun texto,
dicir, a proposicin de maior relevo que
proporciona a coherencia ao mesmo.
precisamente pola necesidade de resumir e
simplificar ao mximo a realidade, que os
procesos de filtrado, seleccin, enmarcamento
e interpretacin actan con maior forza,
deixando ao descuberto as estratexias de cada
medio de comunicacin. Ademais, os titulares
aportan a necesidade de poer en prctica
a preinterpretacin que permanece na
memoria dos lectores e se activa enlazando
de xeito automtico as novas informacins
cun esquema previo, cos marcos
interpretativos. A arxentina Vasilachis defende
que os titulares orientan a estratexia de lectura
do lector a travs de diversas funcins e
efectos retricos: uso de linguaxe indirecta
ou de citas directas das fontes ou
protagonistas como un xeito de reflectir a
realidade; a elaboracin dos acontecementos,
construndo a realidade que supostamente se
limita a constatar; emprego de metforas a
xeito de analoxas condensadas, que
funcionan grazas aos mecanismos de
precomprensin da noticia por parte do lector
(os marcos interpretativos, entre outros). Os
titulares poden ser considerados editoriais
implcitos dos xornais, en moitos casos en
ausencia de editoriais propiamente ditos
(Vasilachis, 1997).
O control da informacin polo poder
Os medios non existen no vaco e tanto
os medios coma os seus pblicos son partes
integrais da sa sociedade. A conduta dun

HISTRIA DA COMUNICAO
medio determinado non s gobernada polos
dictados do seu propio sistema interno, senn
que ademais est infectada e limitada polas
caractersticas e o contexto do sistema dentro
do cal opera. O contido dos medios debe ser
compatbel co conxunto do contexto
sociocultural, a fin de que sexa comprensbel
e aceptbel por un pblico suficientemente
amplo como para que o medio acade os seus
obxectivos econmicos. Ademais, o contexto
social circundante aporta controis e
restricins, non s sobre a ndole das
mensaxes dos medios, senn sobre a ndole
dos seus efectos sobre os pblicos.
Con todo, Nez Ladeveze considera que
na situacin actual da comunicacin hai algo
mis ca unha posta en comn de informacins
recibidas de antemn. Do mesmo xeito, Sigal
opina que todos os actores polticos, ao
traverso da historia buscaron conformar as
percepcins dos demais acerca dos eventos
e factores como medio de lograr os seus
obxectivos. O que est claro que os medios
de comunicacin seguen polticas de
estabelecemento de axendas temticas moi
subxectivas: reiteran escenarios, repiten
personaxes, esquecen certos temas ou
postergan sectores sociais. Para Guy
Durandin, o obxectivo esencial da mentira
neste marco economizar forzas:
maniplanse os signos, en lugar de mobilizar
as forzas mesmas (Durandin, 1995:55).
Segundo Lloren Gomis, o que desinforma
acta coa intencin de diminur, suprimir ou
impedir a correlacin entre a representacin
do receptor, habilmente enganado, e a
realidade do orixinal. A desinformacin
ntrese do conflito e intervn nel, poendo
ao receptor en mans do emisor. A
desinformacin, coma a informacin, reduce
a incerteza, pero non a reduce en favor do
receptor, senn en favor do emisor, que
consegue que o que di sexa tomado como
realidade, sen selo (Gomis, 1991:70).
A prensa como motor do cambio social
En The Peoples Choice Lazarsfeld,
Berelson e Gaudet resumiron os efectos dos
medios de comunicacin en tres: activacin,
reforzo e conversin. Unha clasificacin na
que concordan con DeFleur, que estudou os
efectos dos medios sobre a conduta,

destacando tanto os de activacin coma os


de desactivacin (DeFleur e Ball-Rokeach,
1982:332). De Fleur e S. Ball-Rokeach
(ibidem: 336) afirman que
Cando a xente non ten realidades
sociais que lle aporten marcos
axeitados para comprender, actuar ou
fuxir e cando os pblicos dependen
da informacin recibida dos medios,
estas mensaxes tern unha cantidade
de efectos de alteracin.
Para Daniel Lerner, os medios de
comunicacin de masas son o instrumento
principal do cambio social, coa caracterstica
de que actan antes sobre o denominador que
sobre o numerador, pois antes desvelan
aspiracins (aspirations) que promoven
logros (achievement), co que a insatisfaccin,
polo menos nunha primeira etapa, aumenta.
As transformacins dos medios de
comunicacin poden afectar ao sistema social.
A anlise debe facerse en dous niveis: no
control que exercen os medios de
comunicacin no sistema pblico e nas
orientacins que propoen para a accin
social. En canto ao primeiro aspecto, cando
nos produtos comunicativos se defende outra
orde ou outra accin social cabe que o
funcionamento institucional se vexa afectado,
porque toda organizacin poltica precisa de
lexitimacin e a lexitimacin que os cidadns
conceden orde poltica depende, en grande
medida, da imaxe que os medios de
comunicacin ofrecen das institucins e as
sas actuacins. Polo que se refire ao segundo
punto, cando nos relatos informativos se
ofrecen interpretacins novas do entorno
social e do que no seu mbito acontece ou
podera acontecer, posbel que tales
descricins contriban a unha modificacin
das representacins colectivas e que ese
cambio de visin do mundo sexa un dos
factores que dinamizan os comportamentos
dos grupos ou dos suxeitos individuais.
inversa, cando a liberdade de expresin
est vixente, a relacin entre cambio social
e cambio do medio de comunicacin
inevitbel. Os cambios no entorno social
estabelecen novas relacins entre o sistema
social e o comunicativo e estes cambios
inflen nas institucins comunicadoras, que

355

356

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


debern resituarse, xa que a sa
supervivencia depender da capacidade para
corrixir os seus enfoques de acordo cos novos
parmetros do entorno, sexan polticos,
tecnolxicos ou sociolxicos. Martn Serrano
(Martn Serrano 1986:53) sostn que
Cando nunha sociedade uns novos
axentes conseguen o poder, posbel
que se produza un relevo dos
mediadores e dos propios medios,
porque a comunicacin de masas un
aparello en cuxo control adoitan
interesarse os poderes pblicos.
A lexitimacin que lles confera aos novos
diarios o feito de naceren libres da mancha
da connivencia co franquismo, converteunos
en mediadores para decidir os puntos de
referencia acreditados na nova situacin
poltica. Martn Serrano (1986:224) engade que
a credibilidade que o receptor asigne versin
dos feitos depende da confianza que mereza
a persoa ou institucin que se imputara a
autora. A credibilidade pode ser un valor
coxuntural, pero os xornais necestana cun
carcter perdurbel e constante e lles resulta
imprescindbel cando se introducen cuestins
que poden poer en entredito algn dos
referentes esenciais. A representacin social
unha interpretacin da realidade que est
destinada a ser interiorizada por determinados
compoentes dun grupo e en consecuencia ten
que estar proposta nun relato difundido
publicamente. A representacin social sempre
incle a presuposicin de lexitimidade ante
os membros do grupo a quen est destinada.
A lexitimidade descansa na avaliacin do
mediador como intrprete autorizado e na
avaliacin da interpretacin coma unha
proposta socialmente convincente dende algn
punto de vista: dicir: verdadeira, ortodoxa,
til e que proporcione informacin verosmil
(Martn Serrano, 1986:50). Os diarios, nunha
estratexia de credibilidade, de autorrepresentacin como pluralistas e de ofrecedores dun
trato xusto e equilibrado dos conflitos que
tratan, adquiren pragmaticamente un
compromiso cuns lectores determinados (os
seus). Con eles (co lector-modelo, que dira
Eco no seu Lector in fabula) comparten unhas
proposicins bsicas como integrantes dun
mesmo grupo.

O papel da prensa na Transicin Poltica


Espaola
Hctor Borrat colocou a intervencin en
conflitos polticos coma unha das principais
funcins dos medios, unha intervencin que
poda abarcar dende a observacin externa
(nivel extra), a intermediacin neutral (nivel
inter) at a participacin como actor
involucrado, ou nivel intra (Borrat, 1989:34).
Snchez Noriega fala pola sa banda dunha
dobre direccin ou de relacin dialctica
entre o sistema poltico e o sistema meditico
(Noriega, 1997:228) e afirma que
Os medios exercen unha funcin
poltica cando as sas mensaxes son
tidas en conta polo sistema poltico,
que reacciona con declaracins,
propostas de lei (...) Pero os medios
tamn exercen unha funcin poltica
cando se fan eco da actividade
existente no sistema poltico e a
trasladan opinin pblica.
Como consecuencia das interaccins entre
informadores, mobilizacins populares e
polticos prodcese decote un cambio de
papeis no esquema clsico do proceso de
comunicacin (emisor-mediador-receptor): o
receptor, a travs do rudo da ra (pintadas,
mobilizacins) pode converterse nun dos
principais emisores, lonxe do seu papel de
marxinalidade que se lle concede con
frecuencia; en situacins de cambio, o emisor
(novos polticos), ten unha actitude de alertapasiva en relacin cos mass media,
expectativa do desenvolvemento dos
acontecementos; estes novos polticos estn
dispobeis para a prensa, pero sen tomar a
iniciativa e exercendo en certo modo a
funcin de receptor respecto das minoras que
levan a iniciativa na ra; o mediador
(xornalista) toma a iniciativa para seleccionar
determinados emisores e obter determinadas
mensaxes sintonizadas con rudo da ra.
Orizo (1979:21) en Bezunartea (1988:237)
afirmaba en plena Transicin que dado que
a maior parte da xente tia escaso interese
na poltica, os estados de opinin xerbanse
en torno a un estmulo procedente das
individualidades ou minoras activas que
aglutinaban as preferenzas das persoas con

HISTRIA DA COMUNICAO
intereses xerais sobre o tema. Aos polticos
a desorganizacin, a carencia de aparatos
impedalles operar sistematicamente coa
creacin e divulgacin de mensaxes, a travs
da rede, como norma habitual noutras
situacins cando, establecido un status-quo
determinado, crase unha correa de transmisin
polticos-medios de comunicacin. A opinin
cristalizaba na medida que as persoas an ondo
e recibindo mis informacin ao respecto: se
por un lado as minoras activas acenden a isca
da opinin (xornalistas, intelectuais, estadistas)
o pblico o que fai que unha opinin
determinada poida trunfar.
A expresin e difusin de informacin e
opinin ten potencialmente un efecto
integrador no plano social e poltico, merc
ao carcter pluralista e democratizador dos
medios de comunicacin. A este respecto,
Lucas Verd (en Espantalen 2002:39) afirma
que
O proceso constitunte espaol non
naceu na clase poltica nin nas
estancias de goberno. Foi a sociedade,
a opinin pblica, a travs de cauces
coma a prensa, a que impulsou a
necesidade constitunte.
A liberalizacin da prensa non asegura
a participacin da oposicin na fixacin da
axenda poltica (sobre todo no relativo ao
cronograma de apertura institucional) pero
obriga aos detentadores do poder a entrar
nunha lxica que dende o seu punto de vista
ambigua. Por un lado, o rexime debe
responder e dialogar nun mbito diferente ao
acostumado; pola outra, a opinin pblica
dispn de criterios a avaliacin que antes non
tia. Porn, canto mis monoltico o rexime
ditatorial e maior o grao de coercin e
supresin das liberdades fundamentais, mis
exposto estar todo o sistema s fisuras
parciais nalgns dos seus flancos. Porque
tamn para os detentadores do poder a
liberalizacin da comunicacin ten certas
vantaxes, como por exemplo a posibilidade
de feedback por parte da cidadana, que lle
permite ao rexime coecer o impacto e
consecuencias reais das sas decisins.
Carlos Filgueira e Dieter Nohlen
consideran que o papel da prensa nas
transicins cara democracia pode reumirse

en cinco funcins (non tendo por que cumprir


todas elas): unha funcin de carcter xeral,
ou elemental, correspondente ao que podemos
chamar democratizacin da informacin;
ser un referente comn de dominio pblico
e das elites (common ground); accins e
presins aperturistas concretas (medidas e
propostas transmitidas a travs dos contidos
das mensaxes); consolidacin de trama
poltica, e en particular dos partidos polticos,
dos liderados e o sistema de partidos; e
contribucin formacin de partidos, al onde
non existisen (Filgueira e Nohlen, 1994:28).
En Espaa, a prensa asumiu funcins de
artellamento poltico, que en condicins
institucionais normais debera ter
correspondido aos partidos polticos, o que
se coece como parlamento de papel. Nun
estudo moi pormenorizado, Helmut Bischoff
detectou variacins no papel da prensa,
segundo as fases do proceso poltico: na fase
inicial, a prensa actuou como un promotor do
cambio, sobredimensionando a forza da
oposicin e a magnitude das manifestacins.
Na fase seguinte, posterior aprobacin da
Lei de Reforma Poltica por parte das Cortes
franquistas, a prensa baixou o seu nfase na
oposicin e na forma como expresa a sa
crtica. A perda do monopolio da iniciativa
poltica e control do rexime, merc distensin
da censura de prensa, asegurada posteriormente
na lexislacin de 1977 e 1978, levou a que
os medios de comunicacin de masas nunca
tiveran en Espaa maior influencia na vida
poltica nin maior importancia social e
protagonismo poltico. O propio Surez
recoeceu o importante papel xogado pola
prensa, que presionou as institucins do rexime
anterior e lles fixo tomar conciencia de que
a sa ltima xustificacin consista en dar paso
libre reforma (en Montabes, 1994:48). En
1978, o daquela director de El Pas, Juan Luis
Cebrin, afirmaba (en Montabes, 1994:55) que
Hoxe se pode dicir sen lugar a
dbidas que a prensa foi un
instrumento efectivo de dilogo e
colaboracin social no momento do
cambio e a houbo un honesto e
sincero esforzo dos profesionais da
comunicacin en orde a colaborar no
estabelecemento dun rexime de
liberdades pblicas.

357

358

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


A estrutura da prensa galega na Transicin
A Transicin Poltica significou a
irrupcin de novas cabeceiras, sobre todo en
Madrid, Catalunya e Euskadi. A Galicia
chegaron xornais como El Pas ou Diario 16,
con linguaxes novas e unha descarada aposta
pola democracia. En xeral, os ndices de
lectura de prensa creceron (anda que seguiron
sendo baixos) e a prensa de Madrid conseguiu
introducirse nas cidades galegas, pero as
cabeceiras galegos seguiron sendo moi
maioritarias. Entre os xornais de Galicia, non
se advirten apenas cambios, tan s un certo
ascenso do Faro de Vigo, explicbel polo
peche de El Pueblo Gallego e leves
oscilacins en La Voz de Galicia e El Ideal
Gallego, explicbeis polos seus cambios de
estratexia. Un dos fnomenos mis
interesantes ocorridos na prensa galega
durante a Transicin foron as transformacins2
sufridas polos xornais galegos, que non s
renovaron as sas redaccins, obradoiros e
deseos, senn que modificaron parte da sa
estrutura empresarial. Os medios galegos,
empresas familiares case centenarias na sa
maiora, foron convertidos en empresas
modernas3 que acabaron por apostar pola
democracia e a autonoma.
O papel da prensa galega na construcin
da identidade nacional galega
Os medios de comunicacin transmtenos
representacins e mensaxes de quen somos
e a que grupos pertencemos. A travs do seu
consumo asntanse e constrese tanto a nosa
identidade individual, coma a nosa identidade
colectiva, entendida como un sentimento de
pertenza a un grupo cun pasado e futuro
comns (Sampedro, 2003:9). Os colectivos
exercen a sa identidade pblica a travs da
visibilidade que confiren os medios de
comunicacin. Anda que toda comunicacin
, por definicin, identitaria: nos representa
e presenta ante os demais e, funciona sempre
a xeito de comunicacin da diferenza, anda
que sexa de xeito implcito. Na post
modernidade que habitamos, os medios de
comunicacin convrtense no escenario da
construcin das identidades colectivas (e
tamn individuais) e na area na que se libran
os conflitos dos que son centro. Ademais,

a inseguridade ontolxica (Silverstone,


1994 en Sampedro, 2003:14) da sociedade
postindustrial, a incerteza sobre qun somos,
acenta a necesidade de atopar races e de
achar o noso lugar no mundo. Os medios
de comunicacin participan neste mercado de
identidades de xeito interesado, pois a
representacin das audiencias garda unha
estreita dependencia cos obxectivos
econmicos e polticos dos medios de
comunicacin. Por suposto, as identidades
entran en conflito e parte dese conflito ten
como escenario os medios de comunicacin.
Nunha mesma sociedade poden coexistir
identidades hexemnicas, que son as que
estn lexitimadas polo marco poltico ou
econmico imperante, con identidades
minoritarias, que se sitan fronte s
primeiras nunha posicin marxinal (nas
marxes) ou opositora (nunha posicin
contraria). Tanto as identidades marxinais
coma as opositoras procuran unha
mobilizacin permanente con accins
colectivas na esfera pblica.
Lucien Pye, na sa obra Communications
and political development tratou o papel que
xogan os medios de comunicacin no
xurdimento de novas nacins, tomando como
elementos de estudo varios estados de frica
e Asia que recentemente acadaran a sa
independencia. Di Pye que no proceso de
desenvolvemento econmico, as noticias
convrtense en noticias nacionais; persiste
o interese do vecindario (o prximo) pero
agora debe ser relacionado co interese
nacional: o home que fora un cidadn da sa
localidade agora autoconscientemente un
cidadn da nacin. A poboacin debe entender
por qu estn facendo ese esforzo e sentir
que son parte determinante, debe percibir
asemade que se d unha comunicacin en
dous sentidos. Os medios adquiren daquela
seis funcins: contribur ao sentimento
nacional; ser a voz do proxecto nacional; ser
usado para axudar a ensinar as habilidades
necesarias; axudar a estender o mercado
efectivo; preparar xente para cumprir os
seus novos papeis; e preparar xente para
cumprir os seus papeis como nacin. Para
Ramn Miz, as identidades colectivas
nacionais requiren a confluencia de diversos
factores para a sa constitucin total, dicir,
como fenmeno de masas e non s de elites:

HISTRIA DA COMUNICAO
unhas precondicins tnicas e culturais,
elaboradas polos intelectuais nacionalistas;
unhas precondicins econmicas que xeren
unha matriz diferenciada de intereses da
propia comunidade que poida impoerse
sobre as divisins internas de clase, relixin
ou ideoloxa; unha propicia estrutura de
oportunidade poltica, dicir, un favorbel
contexto institucional e estratxico que facilite
a mobilizacin; unha organizacin que poa
en p con xito unha mobilizacin en defensa
dos intereses comunitarios; e un traballo
intelectual e discursivo de producin e
xeralizacin que sexa quen de estabelecer
como marco interpretativo dominante (master
frame) a evidencia indiscutida da existencia
dunha comunidade de sentido e intereses
homoxneos (Maiz, 1997).
Durante a Transicin Poltica, a prensa
galega contribuu ao proceso de construcin
identitaria de Galicia, sobre todo mediante
a asuncin de Galicia como unidade, como
comunidade de intereses, por riba de
diferenzas e intereses localistas. O
enmarcamento da actualidade nestes
parmetros axudou a que a identidade galega
fose asumida maioritariamente pola
sociedade. Este proceso foi posteriormente
completado e amplificado unha vez
constituda a Xunta de Galicia en 1981. As
negociacins para redactar o Estatuto de
Autonoma do noso pas puxeron ao
descuberto moitas destas actitudes,
multiplicando a sa intensidade: os xornais
galegos exerceron de voceiros e defensores
do pobo galego, reafirmando a sa identidade,
denunciando un problema puntual (o aldraxe)
e estrutural (a marxinacin) e uns antagonistas
(o centralismo e, simbolicamente, Madrid).
E reivindicando unha solucin (o
autogoberno).
A postura adoptada pola prensa de
Madrid, sobre todo por El Pas, foi moi
chamativa pola sa belixerancia cara ao
dereito de Galicia sa autonoma. O xornal
madrileo non entenda o Estatuto (un
Estatuto altura dos textos precedentes
acadados por vascos e catalns) como un
dereito do pobo galego amplamente
reivindicado, senn como un privilexio que
ademais s importaba e beneficiaba aos
caciques. A esta actitude hai que sumar
unha poltica de fondo consensuada entre

UCD e PSOE tendente a frear en Galicia o


desenvolvemento autonmico: foi a chamada
racionalizacin, que se reflicte en varios
artigos editoriais, coma o publicado o da 16
de novembro de 1979:
En el caso del Estatuto de Galicia,
el traje es de la misma talla que el
encargado por catalanes y vascos. Sin
embargo, la circunstancia de que no
sea idntica la forma de repasar los
hilvanes ha provocado reacciones de
una clara demagogia oportunista (...)
La Disposicin Transitoria Tercera
evitar eventuales manipulaciones de
los caciques, en tratos a puerta
cerrada.
En resposta, o da seguinte El Ideal
Gallego publicou un Editorial titulado
Galicia humillada, que reafirmaba o dereito
do noso pas a exercer o seu autogoberno.
Pero El Pas seguiu adiante coa campaa e
nun novo Editorial afirmaba, entreveadamente, a Euskadi e Catalunya como nicas
nacionalidades histricas, sen ter en conta
fixado na Constitucin de 1978:
La pretensin de que los graves azotes
del subdesarrollo, la emigracin, el
paro y la pobreza, comunes a Galicia
y a Andaluca, van a resolverse
magicamente con las superestructuras
de las instituciones de autogobierno
es evidentemente ilusoria. Lo nico
seguro a este respecto es que la clase
poltica subalterna tiene mucho que
ganar con la multiplicacin de escaos
y de cargos que las autonomas
implican. (...) Los estatutos que, como
el gallego, siguen la va del artculo
151 de la Constitucin, que no es la
nica posible y, tal vez, ni siquiera
la ms recomendable.
O texto que UCD e PSOE pactaban en
Madrid era moi inferior aos acadados por
Euskadi e Catalunya. A prensa galega non
ficou en silenzo e, nun intento de salvar o
Estatuto, todos os xornais publicaron o 21
de novembro de 1979 un manifesto asinado
por 25 intelectuais en protesta polo trato
outorgado a Galicia. Un da despois, Garca

359

360

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Sabell publicou o seu clebre artigo Galicia,
na portada de El Ideal Gallego, que como
afirmaron Gacio e Rivas levantou dos
asentos aos mis descangallados e correra
de man en man (Rivas e Gacio, 1980:15455):
Galicia unha terra curiosa.
Sumamente curiosa. Ten de todo e non
ten nada. Pose unha historia, unha
lingua, unha paisaxe, unha cultura,
unha psicoloxa, uns costumes, e
igual que se non tivese ren. Por que?
Por das razns: 1 Porque non atina
a facer valer as sas propiedades. 2
Porque non atina a darse a respectar.
Ela, tan respectuosa. Tan respectuosa
que acepta sempre, que comprende
todo, que desculpa todo. E que goza
magondose
a
si
mesma.
Ridiculizndose. Ou deixando que o
pasa ben coa humillacin. Ten a
sabedora do laio, de queixa difusa,
constante. E acerta a calar a cada intre.
(...) Pero o silencio de Galicia grave.
Porque un silencio que mana dunha
previa incomunicacin. Como a xente
se bulra da sa menesterosidade, cala.
E tanto cala, que chega a desconfiar
de si mesmo: serei eu parvo? E se
algunha vegada os choios forneos
cheiran
mal,
axia
xorde,
invariablemente, a dbida: os seores
de Madrid non se trabucan nunca. Para
iso estn en Madrid. E para iso
mandan: serei eu parvo? (...) Pero,
de sotaque, o bo galego cae na conta
de que ten moitos triunfos na man.
E entn ergue a figura, ou debe
erguela. Se iso sucede, adeus silencio
e adeus laios innecesarios. Outro
tempo comeza. Outro tempo debe
comezar. O tempo das realizacins. O
tempo da confianza propia. O tempo
da seguridade. O tempo de discutir.
O tempo de dicir: non que non nos
entendades. que non queredes
entendernos. O tempo de dicir: non
que non sexamos un problema e
unha realidade, que mentides.
Mentides como tramposos. Mentides
como canallas.

La Voz de Galicia, Faro de Vigo e sobre


todo El Ideal Gallego recolleron as crticas
das forzas polticas galegas, os manifestos
de protesta dos intelectuais e as mobilizacins
da cidadana contra o aldraxe. O propio feito
de relatar da a da e artigo por artigo o que
se debata na Comisin Constitucional e nos
corredores do Congreso impediulles a moitos
polticos realizar un dobre discurso, en Galicia
e en Madrid, e obrigou a moitos outros a
posicionarse e a pelexar por un Estatuto de
primeira categora.
Conclusin
A Transicin deixou sen resolver de xeito
satisfactorio a estruturacin territorial do
Estado. A autonoma unha das dimensins
mis profundas da democracia: a
democracia at as sas consecuencias ltimas
ou mis pequenas, isto , locais. Os medios
galegos adoptaron, mis tarde ou mis cedo,
unha posicin a prol da autonoma froito da
vontade e a presin individual de numerosos
redactores ou da actitude decidida dalgn
director (Francisco Pillado en La Voz de
Galicia ou Rafael Gonzlez en El Ideal
Gallego), pero tamn como resultado da gran
presin social en demanda da autonoma, que
se fixo visbel en numerosas mobilizacins
(as mis importantes tiveron lugar o 4 de
decembro de 1977, con mis de medio milln
de manifestantes en todo o pas, mis de
300.000 en Vigo). Nun certo momento, os
xornais puxronse cabeza das protestas,
malia as presins de todo tipo que chegaban
de Madrid, unha actitude que nalgns casos
era sincera e noutros respostaba percepcin
de que eran moitas as vantaxes que podan
agardar da construcin da autonoma. A este
respecto, Gustavo Luca de Tena afirma que
a conversin rexionalista da prensa galega
resposta a intereses econmicos (Luca de
Tena, 2000):
A racionalidade empresarial obriga a
recoecer o feito do rexionalismo
econmico, pero as races do
localismo estorban o recoecemento
do feito diferencial. Para o xornalista,
os xornais do pas Cun estilo de
particularismo que auto-definen como
provincial, baleiro de toda ideoloxa

HISTRIA DA COMUNICAO
que non sexan as obras. o aparello
bsico de publicidade do sistema clientela
(...) A moitos xornais galegos acelle mis
ben a definicin tradicional de gacetas
de comercio, publicacins que comezan
e rematan na venda de servizos e que

viven en estreita dependencia econmica


do poder, en especial da Administracin
autonmica (...) A confianza na
reconstrucin poltica da Autonoma
demora moito en se consolidar nas
pxinas da prensa diaria.

361

362

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Alsina, Miquel Rodrigo, La Construccin
de la noticia, Barcelona, Paids
comunicacin, 1989.
Bell, Daniel, El advenimiento de la
sociedad post-industrial, Madrid, Alianza
Universidad, 1991.
Bezunartea, Ofa, Noticias e ideologa
profesional, La prensa vasca en la Transicin
Poltica. Bilbao, Deusto, 1987.
Borrat, Hctor, El peridico, actor
poltico, Barcelona, Gustavo Gili, 1989.
De Fleur, M.L. e Ball-Rokeach, S.,
Teoras de la comunicacin de masas,
Barcelona, Paids Comunicacin, 1982.
Durandin, Guy, La informacin, la
desinformacin y la realidad, Barcelona,
Paids, 1995.
Espantalen Peralta, Antonio, El Pas
y la transicin poltica, Granada, Universidad
de Granada, 2002.
Figueira Carlos H. e Nohlen, Dieter
(comp.), Prensa y transicin democrtica.
Experiencias recientes en Europa y Amrica
Latina, Madrid, Iberoamericana, 1994.
Fundacin Foessa, Informe sociolgico
sobre el cambio poltico en Espaa (1975-81),
Madrid, Fundacin Foessa, Eurocanal, 1981.
Gir Mart, Xavier, Anlisi critica del
discurs sobras nacionalisme i identitat als
editorials de la premsa diria publicada
Catalunya des de la Transici fins al govern
del PP (1977-1986), Tesi de doctorat.
Gomis, Lloren, Teora del periodismo.
Cmo se forma el presente, Barcelona,
Paids, 1991.
Lazarsfeld, Paul; Berelson, Bernard;
Gaudet, Hazel, Peoples choice. New York,
Columbia University Press, 1968.
Luca De Tena, Gustavo, Da empresa
poltica poltica de empresa, en Informe
da comunicacin en Galicia, Santiago,
Consello da Cultura Galega, 2000.
Luckman P. e Berger, La construccin
social de la realidad, Buenos Aires,
Amorrortu, 1984.
Martn Serrano, Manuel, La produccin
social de la informacin, Madrid, Alianza,
1986.

Montabes Pereira, Juan, en Prensa y


transicin democrtica. Experiencias
recientes en Europa y Amrica Latina,
Madrid, Iberoamericana, 1994.
Pye, Lucien W., Communications and
political development, New Jersey, Princeton
University Press, 1963.
Raussel Kster, Pau e Claudia,
Democracia, informacin y mercado
(propuestas para democratizar el control de
la realidad), Madrid, Tecnos, 2002.
Rivas, M. e Gacio X.A., Informe dunha
frustracin, A Corua, Ed. do Rueiro, 1980.
Sampedro, V. e outros, La Pantalla de
las identidades medios de comunicacin,
polticas y mercados de identidad, Barcelona,
Icaria, 2003.
Snchez Noriega, Jos Luis, Crtica de
la seduccin meditica, Tecnos, Madrid,
1997.
Tuchman, Gaye, La produccin de la
noticia, Barcelona, Gustavo Gili, 1983.
Van Dijk, Teum, La noticia como
discurso, Barcelona, Paids, 1990.
Vasilachis De Gialdino, Irene, La
construccin de representaciones sociales,
discurso poltico y prensa escrita, Barcelona,
Gedisa, 1997.

_______________________________
1
Doutorando da Universidade de Santiago de
Compostela.
2
A Transicin cara democracia en Galicia
viuse imbricada con outro gran proceso, que
afectaba a todos os sectores da sociedade: o
advenimento da sociedade post-industrial, que
penetrou nunha Galicia que anda mantia, sobre
todo na sa zona mis rural, moitos elementos
e estruturas das sociedades tradicionais precapitalistas. En Galicia, o sector primario,
claramente maioritario en 1960 (mis de dous
terzos da poboacin activa) perdeu importancia
rapidamente e quince anos despois, na que ocupaba
a menos da metade da poboacin. Isto, provocou,
como primeiro efecto, un importante trasvase de
poboacin do campo s cidades, que creceron moi
rapidamente, retroalimentando o sector servizos.
3
Ben H Bagdikian fala en The Media
Monopoly da transformacin da tradicional
empresa familiar de prensa en modernas
sociedades annimas.

363

HISTRIA DA COMUNICAO

Sempre en Galicia: Cinqueta anos de radio en galego1


Mnica Rebolo Vzquez2

Falar da emigracin en Galicia falar


dunha parte fundamental da nosa historia,
anda que algns tenten esquecelo ou
ignoralo, o certo que a realidade do noso
pas sobrepasou as nosas fronteiras cando
o primeiro galego marchou. Xa ten pasado
moito tempo pero anda hoxe falar da
historia, a arte ou a cultura galega obriga
a bota-la ollada mis al da Galicia
territorial e contar con aquela outra parte
do pas que est espallada por todo o
planeta. Isto as porque os milleiros de
emigrantes que deixaron o noso pas
levaron canda eles un anaquio da Terra
e debemos ser conscientes de que esa
semente xermolou al onde foron.
Iniciativas como a audicin radial Sempre
en Galicia unha boa mostra diso.
O argumento da historia que aqu imos
contar puidera sela literatura, a msica, a
poltica, a arte, pero non ser ningn deles
e serano todos vez porque aqu falaremos
de radio. O medio radiofnico foi unha peza
importante no anda non desentraada
armazn da nosa dispora. Debemos saber
que a radio supuxo para moitas
colectividades galegas ter unha voz e unha
memoria, tamn unha arma eficaz.
Emigrantes e exiliados souberon deseguida
que as ondas radiofnicas podan
converterse en plpitos ideais para forzados
silencios, canles imparables para as mis
variadas mensaxes, elementos vertebradores
de comunidades e alivio necesario das mis
fondas saudades. Todo isto foi a radio e
anda mis, s as se explica que en pases
como A Arxentina ou O Uruguai houbese
unha verdadeira proliferacin de programas
radiofnicos a partir dos anos corenta, un
fenmeno que se mantera en tempos
sucesivos.
Anda que a radio ten unha constatada
importancia na dispora galega, o caso
que moi poucos estudosos se teen ocupado
desa forma de comunicacin na Galicia

exterior. Tal esquecemento anda mis


patente se se ten en conta que outros medios
como a prensa foron e son obxecto de
exhaustivas anlises e observacins por
parte dos mis variados autores. Pode que
a explicacin de que a radio non tea
recibido o mesmo tratamento sexa que se
trata dun medio frxil, mentres a escrita
perdura a travs dos anos, as palabras dos
oradores que fronte s palabras perdidas
queda a memoria e, como aqu se pretende
amosar, anda hoxe posible rescatala.
Durante varios anos estiven mergullada
no rescate dunha memoria que, como
xornalista e como galega, parceme
fundamental recuperar para os nosos das,
a do primeiro programa de radio feito
integramente en lingua galega, o Sempre
en Galicia. curioso que moitos galegos
ignoren a existencia desta experiencia
radiofnica porque ten tdalas cualidades
para escribirse con letras maisculas na
historia do noso pas, Sempre en Galicia
naceu en 1950 en Montevideo e leva case
cincuenta e catro anos emitndose
ininterrompidamente. Como veremos
deseguida, este programa foi determinante
para o nacemento dunha identidade galega
no Ro da Prata, milleiros de galegos
atoparon na audicin radial a resposta sa
orixe, mundo que os rodea e saudade
que non poden conter. Houbo que agardar
moitos anos para que algo as acontecese
en Galicia. Analizaremos a continuacin as
reviravoltas desta longa e peculiar historia
radiofnica, pero antes de botar a anda-lo
relato gustarame que escoitasen as palabras
coas que cada domingo pola ma comeza
a media hora de Sempre en Galicia. Son
palabras cheas de historia porque son as
mesmas que os ontes escoitaron un
afastado tres de setembro de 1950, o da
en que a audicin radial sau por primeira
vez aire. Quen lles fala Manuel Meiln.

364

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


O Nacemento de Sempre en Galicia
O 7 de Xaneiro de 1950 morra en Bos
Aires Alfonso Daniel Rodrguez Castelao. A
sa morte causou un fondo pesar no Ro da
Prata, dentro e fra da colectividade galega,
pero foi especialmente sentida polo grupo de
galeguistas que traballaban con el man a man.
Anda sen sobrepoerse perda, este grupo
de amigos e colaboradores decide non deixar
esmorece-lo facho prendido por Castelao e,
como primeira medida, acordan facerlle unha
homenaxe rianxeiro. Queran que fose algo
duradeiro, unha homenaxe que perdurase no
tempo e que axudase a espalla-lo esprito
galeguista que abandeirara o guieiro. Algun
propn facer unha audicin de radio e a idea
acollida con entusiasmo polo grupo.
Oito homes se comprometen no proxecto
radiofnico: Alfredo Somoza, Manuel Meiln,
Lois Tobo, Antn Crestar, Pedro Couceiro,
Xess Canabal, Emilio Pita e Manuel Leiras.
Algns destes homes eran vellos residentes
no Uruguai, chegaran Ro da Prata moi
novos, en pleno auxe dos fluxos de
emigrantes, o caso de Xess Canabal ou
de Manuel Meiln. Outros fundadores como
o diplomtico Lois Tobo, o doutor Pedro
Couceiro ou o ex-deputado corus Alfredo
Somoza chegaran exiliados a esas terras haba
pouco tempo pero xa estaban totalmente
implicados na intensa campaa galeguista que
se levaba a cabo neses anos.
Cada un destes fundadores asumiu un
papel dentro de Sempre en Galicia, o grao
de compromiso co proxecto foi diferente en
cada caso, como tamn o foi a duracin do
seu traballo fronte da audicin.
Especialmente salientable nestes primeiros
momentos do programa o traballo
desenvolvido por Alfredo Somoza, curmn
de Castelao. Somoza foi quen propuxo a idea
de facer unha audicin de radio, tamn parte
del a propostade bautiza-lo programa co nome
da obra senlleira do rianxeiro e ser por estes
feitos que Somoza se converte na cabeza
visible do proxecto nestes primeiros
momentos e pasa a encargarse da xestin e
seleccin de material. Foi un valioso traballo,
sen dbida, pero quedou bruscamene
interrompido morrer Alfredo Somoza tan
s once meses despois de que Sempre en
Galicia sase aire.

Tamn marchou axia, pero este cara


Arxentina, o poeta e msico Emilio Pita. S
seis meses despois de comeza-lo programa
abandona Montevideo e, anda que haba
volver colaborar puntualmente, non
desenvolvera un traballo continuado dentro
da audicin. Con todo, Pita deixa a sa
pegada na parte creativa de Sempre en
Galicia, el quen interpreta piano
aMuieira de Chantadaque soa comezo
de cada programa e foi tamn quen escribiu
o sado e despedida que dende 1950 se
repiten na audicin.
Se botamos contas, dos oito homes que
comezan o proxecto radiofnico, s catro se
manteen, pasado un tempo, fronte del: Lois
Tobo, que o encargado de face-los editoriais
do programa; Pedro Couceiro, que fai a
seleccin musical; Antn Crestar, unha das
voces emblemticas da audicin; e Manuel
Meiln que hoxe considerado o verdadeiro
xestor de Sempre en Galicia, non de balde
pasa corenta e catro anos da sa vida fronte
dos micrfonos de Radio Carve. Quedara
un quinto fundador do que imprescindible
falar, Xess Canabal, como veremos mis
adiante, el convrtese no verdadeiro mecenas
do espazo radial e, polo tanto, en peza clave
para a sa supervivencia.
Diciamos hai un momento que Manuel
Meiln se fai cargo da xestin do programa,
Meiln era un home de certa influenza en
Montevideo e por iso, entre outras cousas,
foi el o encargado de buscar unha emisora
de radio dende a que poder emitir. Os seus
ollos estaban postos en CX16 Radio Carve,
unha das emisoras mis importantes de
Montevideo e, o que a eles mis lles
interesaba, unha das mis potentes do pas,
Radio Carve chegaba - e chega - a todo o
territorio uruguaio, parte da Arxentina e
incluso sur do Brasil. curioso contar como
conseguiron que unha emisora tan importante
dese cabida proxecto radiofnico que
matinaban estes galegos porque, como
lxico, a cadea non se dedicaba a este tipo
de espazos. O caso que en 1950 o director
de Radio Carve era Ral Fontaina, foi a el
a quen Meiln lle fixo a proposta, este
escoitouno e aceptou o proxecto poendo
unha nica condicin, que o programa
radiofnico non fose algo pasaxeiro, que
tivese vocacin de durar. O tempo revelou

HISTRIA DA COMUNICAO
que aquel seor Fontaina era en realidade o
seor Fontaa, natural de Pontevedra, quen
lle haba dicir que cumpriran a sa condicin
sobradamente!
Hai outra cuestin que me gustara
considerar antes de nos mergullar mis na
historia do programa, por que aqueles oito
homes fundadores deciden sacar adiante o seu
proxecto cultural e galeguista a travs do
medio radiofnico? Por incrible que pareza,
xa nos anos cincuenta a radio revelara o seu
gran potencial, aqueles homes sen ningn
vencello co xornalismoeran conscientes de
que as ondas radiofnicas lles permitiran
achega-la sa mensaxe a milleiros de persoas
dun xeito sinxelo. Baseaban tal coecemento
nas numerosas experiencias radiofnicas que
os emigrantes xa levaban a cabo naqueles
anos no Ro da Prata, cmpre citar aqu
exitosos programas como Recordando a
Galiciade Maruja Boga, Galicia arte y
culturade Maruxa Villanueva ou Galicia
emigrantede Luis Seoane. Outro motivo
para apostar polo programa foi coece-la gran
tradicin radiofnica que exista -e existeno Uruguai, dende que en 1922 comezara
a radio nese pas pdese dicir que un feito
non noticia para os uruguaios ata que non
o escoitan no seu aparato de radio.
Os Obxectivos
A audicin radial Sempre en Galicia
foi concibida baixo tres parmetros
fundamentais: ser unha audicin galeguista,
republicana e cultural. A carn destas tres
premisas, os fundadores enunciaron outras
complementarias como aquela prioritaria de
que Sempre en Galicia fose tamn unha
audicin independente. Independente da
poltica de Galicia e das institucins galegas
do Ro da Prata, non queran ter vencellos
cun panorama franquista que estaba presente
en parte da colectividade e que, por outra
banda, lles impedira cumprir cun dos seus
principais obxectivos: se-la voz crtica da
Galicia exterior. Dende os micrfonos de
Sempre en Galicia denuncironse os
problemas e inxustizas da Terra, criticronse
as condutas erradas, sinalronse co dedo os
culpables e animouse s galegos a loitar polo
seu pas. Como veremos, o afn combativo
e batallador da audicin marcou importantes

etapas do programa pero, a carn del, houbo


tamn un desexo de manter vivo o recordo
de Galicia, fomentar unha identidade galega
entre os exiliados e emigrantes e procurala unidade da colectividade nas terras
riopratenses. Cmpre non esquecer tampouco
o importante papel que, dende os comezos,
xogou o espazo radiofnico a prol da
culturagalega. Sempre en Galicia proponse
espalla-la nosa riqueza cultural a travs das
ondas cun dobre obxectivo: dala a coecer
s galegos do Ro da Prata e amosarlla tamn
s xentes dos pases de acollida. A
formulacin daquelas persoas era a seguinte:
o espallamento da cultura galega far saber
s arxentinos e uruguaios que os galegos dos
que adoitan burlarse teen unha identidade
de seu e, ademais, permitir que os propios
compatriotas rematen co frecuente
autodesprezo tomaren conciencia dos
valores que ten o seu pobo. Con todos estes
argumentos naman, conclumos que Sempre
en Galicia pretende ser, mis que outra
cousa, un foro de reflexin. Reflexin sobre
o papel dos galegos que viven lonxe da Terra
e reflexin sobre as obrigas e deberes que
teen para con ela.
En 1965, co gallo do dcimo quinto
aniversario do programa, na audicin emtese
un editorial no que repasan as pretensins
e razns de ser de Sempre en Galicia. molo
escoitar.
O Financiamento
Nesta primeira definicin que estamos
facendo de Sempre en Galicia merece un
captulo parte falar do financiamento do
programa porque, como vern, dabondo
significativo para determinar cal a sa
filosofa. A independencia da que se quixo
impregnar Sempre en Galicia, dende o
mesmo comezo da sa fundacin, tivo
vantaxes e desvantaxes para os promotores
do proxecto. Por unha banda, tal
independencia deulles s fundadores unha
marxe importante hora de trata-los contidos
do programa, non estar vencellada a
ningunha institucin nin entidade galega, a
audicin radial puido cumpri-la vocacin de
se-la voz crtica da colectividade do Ro da
Prata. Non obstante, esa mesma
independencia traduciuse en dificultade

365

366

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


falar do financiamento, Sempre en Galicia
non quixo contar con ningunha organizacin
para paga-los seus gastos e, por iso, chegou
un momento no que os propios colaboradores
tiveron que busca-las achegas econmicas que
sacaran adiante o proxecto radiofnico. Foi
unha das grandes batallas da xente da
audicin, foino hai cincuenta anos e anda
hoxe o .
As as cousas, longo destas cinco
dcadas de traxectoria, os colaboradores do
programa tiveron que discorrer mecanismos
de financiamento que fosen respectuosos coa
sa independencia. Un deses recursos foi a
introducin da publicidade: primeiro buscouse
o patrocinio de empresas uruguaias para evitar
suspicacias, mis adiante tamn houbo
empresas galegas que colaboraron coa
audicin. O caso que non sempre a va
publicitaria foi posible, nos anos sesenta, por
exemplo, o Banco de Galicia suspendeu as
sas achegas non estar conforme coa dura
lia antifranquista que defenda o programa,
de xeito que os propios colaboradores que
sempre traballaron totalmente de baldepagaron do seu peto os gastos do espazo
radiofnico.
Hai outras vas de financiamento que
cmpre subliar, por unha banda, Sempre
en Galicia contou cun mecenas que asumiu
a maior parte dos custos durante moitos anos,
foi un daqueles oito fundadores, Xess
Canabal. A historia deste emigrante santiagus
unha das moitas semblanzas da nosa
dispora que anda quedan por facer,
sorprendente descubrir como un rapaz de
trece anos que chega a Amrica sen un peso
logra converterse nun grande empresario e
mecenas da nosa cultura no exterior. O apoio
econmico de Xess Canabal foi fundamental
para manter con vida Sempre en Galicia,
dende 1950 ata o momento da sa morte foi
o principal valedor do proxecto radiofnico.
A da de hoxe, o financiamento da audicin
un problema realmente grave para a xente
que segue no programa. Anda que os custos
do espazo son mnimos unicamente pagalo
aluguer emisora Radio Carve-, os
colaboradores teen grandesdificultades para
xunta-los cartos tdolos meses. preciso
apuntar que Sempre en Galicia se financia,
practicamente, coas colaboracins dos socios
do Padroado da Cultura Galega e, dada a mala

situacin econmica que atravesa O Uruguai,


non sempre posible pagar esas cotas. O
programa conta, ademais, cunha pequena
axuda institucional e coa solidariedade
dalgns galegos que, ante a ameaza cada vez
mis preocupante de que a audicin poida
desaparecer, decicimos abrir unha conta
solidaria para axudalos no posible.
Para ilustrar este apartado que fala do
financiamento de Sempre en Galicia
quixera que escoitasen unha pequena escolma
das cuas publicitarias que longo destes
anos se emitiron na audicin. As voces son
as dos propios locutores que, deste xeito,
pagan os favores dos seus patrocinadores.
Etapas e contidos
Unha vez que detallmo-los aspectos
tcnicos do programa, hora de fixarnos
nos seus contidos. Sempre en Galicia un
espazo semanal de media hora de duracin
no que ten cabida a actualidade da Galicia
de ac e de al, a estrutura mis ou menos
fixa: sado de Manuel Meiln soando de
fondo a Muieira de Chantada, editorial do
director do programa, bloques de noticias,
entrevistas, lectura dun poema e despedida
de Manuel Meiln. Como fo condutor
indispensable est a msica galega, un aspecto
que sempre se coidou moito no programa e
que enganchou a moitos ontes.
En case cincuenta e catro anos de
traxectoria mudaron moito as circunstancias
sociais e polticas nas que se enmarca a
audicin pero, curiosamente, anda hoxe
persiste boa parte do fondo que os
fundadores lle deron en 1950. En funcin dos
contidos, dos colaboradores que traballaron
no programa e das circunstancias sociopolticas que se sucederon en mis de cinco
dcadas de vida, sinalmo-las seguintes etapas
en Sempre en Galicia:
O lirismo de Lois Tobo. 1950-1962
O diplomtico Lois Tobo, recentemente
falecido, foi quen orientou a lia editorial
do programa nos primeiros anos. El escribiu
os editoriais dende 1950 ata 1962, ano no
que marcha para Espaa. Trtase de
documentos cheos de lirismo, amabilidade e
sinxeleza, falan da xeografa galega, dos
escritores do pas, da nosa arte... pero tras
deles agchase unha fonda erudicin e unha

HISTRIA DA COMUNICAO
forte carga ideolxica. Nestes primeiros anos
o peso do programa lvano os fundadores,
pero axia entran dous colaboradores que
pasarn mis de vinte anos ante os
micrfonos: a luguesa Iolanda Daz e o vigus
Xos Luis Villaverde.
Os combativos anos sesenta
A partir da marcha de Tobo comezan os
anos mis combativos do programa. O xiro
vn provocado pola situacin que vive Galicia
nese momento, Sempre en Galicia amosa
abertamente a sa oposicin rxime de
Franco, chama s galegos a actuar e fai unha
forte defensa da identidade e da cultura
galega. Esta actitude bate cos intereses dunha
colectividade na que o franquismo esperta
bastantes simpatas. Igual que identificmola
primeira etapa coa figura de Lois Tobo, esta
segunda leva o nome doutro colaborador,
Fernando Pereira.
Unha nova xeracin fronte do
programa. 1976
1976 un punto de inflexin na traxectoria
de Sempre en Galicia, por unha banda cambia
o contexto poltico de Galicia coa chegada da
democracia e, pola outra, hai moitos cambios
no cadro de persoal de colaboradores. As, a
comezos dos oitenta morren tres dos fundadores
do programa e dos oito patriarcas s queda
Manuel Meiln, ademais hai xente que volve
a Galicia e outra que se une proxecto. Aqu
entran o actual director do espazo, Toni de
Serez, Marisa Barrio e Manuel Surez, entre
outros. Todos eles lle dan un novo estilo
audicin, agora priorzase a reflexin sobre o
que acontece, hai un maior seguimento da
actualidade e btase man dun ton mis
espontneo, familiar e irnico.
A audicin en mans do Padroado da
Cultura Galega. Anos 90 1994 volve ser un
ano de cambios, daquela morre Manuel
Meiln e brese un debate sobre a
conveniencia de seguir co proxecto
radiofnico e como facelo. Logo de
momentos difciles, os colaboradores deciden
poe-lo programa baixo o amparo dunha
entidade afn, o Padroado da Cultura Galega.
Nestes ltimos vinte anos Toni de Serez
dirixe o espazo e canda el estn Marisa Barrio
e Luz Corvilln. As prioridades seguen sendo
a difusin da cultura galega, a atencin a
Galicia e colectividade e a crtica e denuncia
de todo aquilo que non vai ben.

Os ontes
longo da mia investigacin, un dos
descubrimentos mis emotivos e reveladores
que fixen sobre Sempre en Galicia foron
os seus ontes, abonda escoitalos falar para
comprender que para eles moito mis ca
un programa de radio. Estes testemuos e
ducias de cartas amarelecidas que chegaron
audicin longo destes anos compensan
a falta de datos de audiencia e permtenos
afirmar, sen lugar a dbidas, que a acollida
de Sempre en Galicia foi extraordinaria.
Pero por que existe esta reaccin, que
o que esperta o interese do pblico? A
resposta de uma en Montevideo unha desas
ontes poame p do aparato de radio
e senta a Galicia preto. Para moitos
emigrantes e exiliados a audicin foi o nico
vencello que durante moitos anos tiveron con
Galicia, o reencontro semanal coa Terra que
aoraban. Na audicin volveron escoita-la
fala da aldea e a msica das sas lembranzas,
volveron percorrer paisaxes xa esquecidas e
fixeron seu un sentimento de galeguidade que
non sempre exista. Apuntaremos tamn que
moitos uruguaios e arxentinos se achegaron
nosa Terra precisamente a travs da
audicin.
Hai outra cuestin que di moito da
audiencia de Sempre en Galicia a sa
fidelidade. Non difcil atopar persoas que
leven corenta e cincuenta anos escoitando
fielmente a audicin, pero non s unha
cuestin de tempo, unha cuestin tamn
de actitude, sorprende comprobar como o
pblico segue escoitando o programa coa
mesma emotividade que hai cincuenta anos.
Volvemos de antes, Sempre en Galicia
moito mis ca un programa de radio.
O Futuro
A entrada no sculo XXI non deixa de
ser un desafo pra un proxectoradiofnico
concibido en 1950. Acabamos de facer un
rapidsimo percorrido por case cincuenta e
catro anos de traxectoria, pero cmpre non
esquecer que estamos falando dunha historia
que anda est aberta. A principal
preocupacin hora de pensar no futuro de
Sempre en Galicia o seu
financiamento,dada a situacin do Uruguai

367

368

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


e da nosa colectividade no Ro da Prata, cada
vez mis difcil correr cos gastos da
audicin. Estase falando moi en serio de
pecha-los micros para sempre, despois de
mis de medio sculo de traballo. A solucin
podera vir da colaboracin coa Galicia
territorial pero, de momento, esa colaboracin
case inexistente.
O certo que, fra do problema
econmico, hai tempo que se debate a
necesidade de renova-lo programa, na forma
e no fondo. Hai quen pensa que se a cousa
funcionou ben ata agora non fai falta
cambialo, pero tamn hai quen apunta a
necesidade de capta-la atencin das xeracins
mis novas para garanti-la continuidade do
proxecto. E que o avellentamento da
audiencia outra das dificultades no futuro
deSempre en Galicia, estamos falando de
ontes que teen en torno a sesenta e setenta
anos. Os seus fillos e netos xa non perciben
igual os valores do programa e, en xeral, non
se senten atrados pola sa mensaxe porque
xa naceron noutro contexto. Poida que estea

bosquexando un futuro demasiado pesimista


para a audicin, certamente ten moitos
problemas s que facerlles fronte.
Na lista de cousas positivas apuntarmolas grandes posibilidades que ofrecen as novas
tecnoloxas para un proxecto destas
caractersticas, oportunidades que non
deberan deixar pasar. Por poer un exemplo,
a tecnoloxa xa permite achegar das Galicias
tradicionalmente separadas por un ocano,
quedou demostrado no quincuaxsimo
aniversario da audicin cando a Radio Galega
e Radio Carve emitiron conxuntamente un
programa especial. Outro dato a apuntar
que no ano 2001, o goberno galego
concedeulle audicin o Premio Galicia de
Comunicacin na modalidade de radio, foi
un aplauso importante que deu folgos xente
do programa, pero que non abonda para seguir
adiante. Haber que se implicar moito mis
para non deixar morrer un dos grande fitos
da radiodifusin galega.
Despedmonos coas palabras de Manuel
Meiln que cada domingo poen fin audicin.

HISTRIA DA COMUNICAO
_______________________________
1
Esta investigacin est recollida no libro Bos
Das Galegos,Eiqu Sempre en Galiza, Mnica
Rebolo; Laiovento, Galicia, 2002.

2
Facultade de CC da Informacin.
Universidade de Santiago de Compostela.
Asociacin Galega de Investigadores da
Comunicacin (AGIC).

369

370

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

HISTRIA DA COMUNICAO

As frmulas dialogadas nas orixes do xornalismo en lingua galega


Rosa Aneiros Daz e Xos Lpez Garca1

A Seccin de Comunicacin do
Consello da Cultura Galega, no seu
obxectivo de potenciar a recuperacin da
memoria histrica da comunicacin en
Galicia, est a elaborar unha investigacin
interdisciplinar na que conflen os mbitos
histrico, lingstico e xornalstico e que
se centra no estudio das primeiras
aparicins da lingua galega nos medios de
comunicacin do pas. O nacemento serodio
do xornalismo en Galicia (a primeira
cabeceira, El Catn Compostelano, est
datada en Santiago en 1800) provoca que
a lingua galega entre tardiamente nos
medios de comunicacin. A sa presenza
escasa pero marcada por un obxectivo
perfectamente delimitado por parte do
emisor: condicionar a opinin pblica -na
sa prctica totalidade analfabeta e
galegofalante- nun tempo de profunda
controversia social. Para isto, unha das
modalidades expresivas mis utilizada nas
primeiras tres dcadas do sculo XIX para
a escrita en lingua galega foi a frmula
dialogada. Baixo a apariencia de
verosimilitude e transcricin fidedigna da
realidade, presntansenos uns dilogos
(insertos na prensa da poca ou en folletos
propios) en que contertulios ficticios
abordan diversos asuntos da vida relixiosa,
poltica e local da poca. A pugna liberalabsolutista que sacode a primeira metade
do sculo XIX espaol est presente nestes
textos annimos que foron escritos para
seren lidos en voz alta e contrarrestar as
o poder comunicativo dos plpitos
relixiosos nunha sociedade que demandaba
cada vez mis protagonismo de seu. A
importancia destes dilogos ser
determinante no flur da longa historia de
presenzas e ausencias da lingua galega nos
medios que se asenta en 1876 co nacemento
da primeira cabeceira escrita integramente
en galego O to Marcos da Portela.

O xornalismo en Galicia a inicios do sculo


XIX
A primeira metade do sculo XIX
caracterzase en Espaa pola profunda
convulsin poltica. A guerra contra Napolen
en 1808, a proclamacin das diferentes
constitucins, a entrada dos cen mil fillos de
San Lus e conseguinte restauracin
monrquica de Fernando VII ou as guerras
carlistas foron s algns dos fitos que deron
corpo encarnizada loita entre absolutistas
e liberais, entre os partidarios dos privilexios
do Antigo Rxime e os filsofos dunha nova
estructura econmica e poltica. O historiador
Ramn Villares (1984:139) indica con
respecto a Galicia:
O sculo XIX presenta en Galicia
unha fasqua certamente contradictoria
que deriva da fonda oposicin
existente entre a incapacidade da
sociedade galega para se modernizar
no seu trnsito poca contempornea
e a integracin da mesma no sistema
econmico e poltico espaol,
historicamente mis desenvolvido.
Hai, por tanto, longo do sculo XIX
non soamente un decorrer incerto,
senn unha longa andaina histrica de
carcter crtico no senso gramscin de
que o vello non acaba de morrer
mesmo goza de boa sade- e o novo
non ten azos. Para medrar. Prdese,
para dicilo con verbas de fidalga
saudade, a harmona do Antigo
Rxime sen haber unha solucin de
recambio: o atraso est axexo2.
A prensa reflicte nas sas pxinas este
balbordo ideolxico e social durante a
primeira metade do sculo XIX, que se
considera o momento da grande eclosin da
prensa en Espaa. En Galicia, pola contra,

371

372

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


a prensa era a penas unha recn nacida. A
primeira cabeceira peridica impresa, El
Catn Compostelano, aparece en 1800 da
man de Francisco Mara del Valle Incln. Os
acontecementos histricos provocaron que
este tmido xurdimento se reforzase coas
publicacins creadas para responder
invasin napolenica do ano 1808 e dar lugar
as a unha reaccin popular contra os
franceses. As, teremos que agardar ata ese
ano para contemplar o nacemento dos diarios
en Galicia baixo os ttulos de Diario de
Santiago, a Gazeta de La Corua e o Diario
de La Corua. Posteriormente e, ao abeiro
dos perodos de liberdade de imprenta que
zarrapican o sculo XIX, sairn xornais de
tanta transcendencia comunicativa como El
Sensato, El patriota compostelano, El
Ciudadano por la Constitucin, Estafeta de
Santiago, Gazeta Marcial y poltica de
Santiago ou El Herclito espaol y Demcrito
gallego. Estas cabeceiras, creadas para o
espallamento das diferentes ideoloxas dos
seus promotores deixarn paso na dcada dos
corenta a novos ttulos cunha fonda
modificacin en formato e contidos que as
achegan prensa tal e como hoxe a
concibimos.
Antecedentes histricos dilogos
Os antecedentes das frmulas dialogadas
en Galicia teen piares fundamentais nas
figuras do cura de Fruime, Antonio Zernadas
de Castro, e do Padre Sarmiento, quen no
sculo precedente empregou o dilogo como
frmula didctica de aprendizaxe lingstica
e relixiosa. Sen embargo, o antecedente mis
claro desta modalidade expresiva atpase nos
modelos catequticos dos famosos padres
Astete e Ripalda. O catecismo, como frmula
pregunta-resposta de contrastado xito na
formacin das persoas parece ter unha
influencia decisiva nos promotores destes
textos. As tertulias reflectirn nas sas pxinas
o enfrontamento ideolxico da poca e nelas
atoparemos leccins adoutrinadoras de tipo
poltico, relixioso e moral que nos fan
entender estes folletos como autntica
propaganda partidaria. Esta modalidade
expresiva est moi presente tamn na prensa,
tanto en lingua galega como en castel,
especialmente en cabeceiras como a Gaceta

Marcial y Poltica de Santiago ou o Boletn


Oficial de A Corua onde se publican varios
dilogos. Os anos 1820 e 1836 foron os de
maior xito na publicacin de tertulias. As,
en 1820 ve a luz La tertulia en la Quintana,
Dilogo entre Dominjos e Farruco sobre
administrason de xsticia da sa aldea e
Sigue la tertulia en la Quintana. No ano
1836 publcanse Dilogo en la Alameda
de Santiago entre Cristovo, Farruco y
Freitoso (setembro de 1836); Tertulia de
Picaos (31/10/1836); Dilogo segundo en
la Alameda de Santiago (15/11/1836); Sigue
la Tertulia de Picaos (15/12/1836);
Dilogo tercero en la Alameda de Santiago
entre los mismos Cristovo, Farruco y el cura
consabido (31/12/1836); Parola que houbo
entre Gorio, Antelo, Farruco Allende e Antn
Trelo a tarde de carta feira da outra semana
na taberna de Cacheiras, relatada p da
letra por un urbano que oeu agachado tras
dunha pipa; que via de camio (1836);
A tertulia de Concheiros. Dilogo entre
Pascual, Basilio, Alberte y un cura (1836)
e Encuentro y coloquio que tuveron na
pontella da Chainsa, crcana a la vila de
Noya, Gurumete, Pedro de Atanasio e Pepe
Alonso, o da 13 de novembro de 1836 en
que se nombrou o Auntamento Costitusional
(1837). Son en total once tertulias editadas
en folletos de seu -s que hai que sumar
outros dilogos como os poemas de Vicente
Turnes, O preiteante de Gmez de Ferrol
ou Espello de diputados de Florencio Pol
e aqueloutros publicados na prensa- que nos
permiten establecer parmetros comunicativos
comns.
Anlise formal e de contido
Lugar de edicin
A prctica totalidade destes dilogos
saron dos prelos compostelns de Jos Mara
Paredes, de J. Nez Castao e de Jos
Fermn Campana y Aguayo, quen editou a
maior parte dos exemplares. A escolla do
lugar onde estes textos tiveron a sa rea
de difusin resulta significativa. Rafael
Chacn chega a afirmar que Curiosamente
Compostela a cidade donde se produce tal
concentracin na publicacin dos dilogos.
Esto fainos pensar que o dilogo e en especial

HISTRIA DA COMUNICAO
o dilogo en lingua rstica, lase galego
un xnero non soio culto senn cseque
excrusivamente universitario3.
Formato
As tertulias publicadas en formato
independente constituan folletos de oito, doce
ou dezaseis pxinas en 8 (19x14cm) non ligadas
a ningunha cabeceira peridica, o que acentuaba
o seu carcter annimo e facilitaba a distribucin.
A autora dos textos
Todas as tertulias son de carcter annimo
xa que non aparecen asinadas. Non obstante,
a sa autora unha cuestin que abordaron
algns historiadores como Isidoro Milln
Gonzlez-Pardo, Carvalho Calero ou X.M.
lvarez Blzquez. Estes estudosos coinciden
en atribur os textos a don Manuel Acua
y Malvar pero a falta de datos impdenos
sumarnos s sas hipteses. As, e ata que
novas informacins nos permitan identificar
creador ou creadores, deberemos seguir
falando dunha autora annima. Con todo,
deles podemos afirmar sen dbidas a sa
pertenza a unha minora culta que opta por
crear ficcins dialogadas a travs de
personaxes dos extractos mis humildes da
sociedade como labregos, estanqueiros ou
esterqueiros para se achegar seu pblico
obxectivo. A sa condicin de persoas letradas
e cun alto nivel de estudios resulta
indiscutible tanto pola estratexia de
comunicacin empregada como polo
coecemento da realidade circundante e dos
ltimos avatares polticos.
Periodicidade
Certa coincidencia peridica na sada das
tertulias e algunhas referencias intertextuais
permtennos establecer unha periodicidade na
publicacin destes textos. As, os Dilogos
da Alameda e as Tertulias de Picaos non
son de publicacin simultnea ou espordica,
senn sucesiva e alternante. Esta alternancia
provocou que, xunto coa coincidencia da
imprenta de Campaa y Aguayo como
promotora, algns tericos apuntasen unha
posible estratexia de publicacin do autor/
autores das tertulias.

Parece que hai unha estratexia de


publicacin de mbalas das tertulias
ou dilogos e o feito de que salvo o
primeiro dilogo na Alameda est
impreso na imprenta de Nez Pazos
e tdolos demis na de Campaa
cicais signifique algo en canto que os
autores delas poidan seren os
mesmos4.
Esta continuidade no dilogo e as
mltiples referencias internas propia
transcendencia social de tertulias anteriores
condcennos a pensar na premeditacin dos
seus autores en canto prolongacin no
tempo da publicacin. Esta estratexia perflase
tamn a partir da resposta a comentarios
escoitados na ra pola informacin publicada
en anteriores tertulias e da profundizacin en
temas s iniciados noutros dilogos. Esta
caracterstica resulta fundamental para
considerarmos estes ttulos como
protoxornalsticos xa que, malia carecer
dunha periodicidade estricta, amosa unha
tendencia clara cara continuidade.
A construccin do relato informativo. A
importancia dos personaxes
A construccin destas ficcins dialogadas
consegue que o lector/onte tea unha
sensacin de naturalidade e credibilidade que,
en realidade, agocha un coidado minucioso
na forma e na dosificacin da informacin.
A propia natureza das tertulias pretndese
cubrir cun halo de falsa inocencia. En Sigue
la Tertulia de Picaos ofrcese unha
reflexin sobre o significado das tertulias. O
abade comntalle a Vilas a sa condicin de
filsofo (cualificativo estendido na poca
para se referir s liberais) e Vilas explcalle
esa natureza inocente dos encontros na sa
casa e mesmo a sorpresa de que algun
transcribira a sa conversa e a publicara.
A presentacin dos personaxes e as
descricins das situacins serven de apoio
para lograr a atencin e a empata cos
protagonistas e coa sa conversa. O uso da
frmula pregunta-resposta outorga unha
grande axilidade e un ritmo fludo relato
e favorece a evolucin nos temas e a
introduccin de novos aspectos e personaxes
na conversacin. A partir das sas palabras

373

374

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


recoecemos nos personaxes rsticos valores
como a inocencia, a humildade, a honradez
e o vitimismo que contrasta coa opulencia,
fasto, soberbia e dobre moral que se lle
apoen s clases dirixentes. Estas
caractersticas favorecen, xunto co uso dunha
lingua en rexistro vulgar, a creacin dunha
certa empata e afinidade dos receptores cos
contertulios. Se establecemos a arquitectura
narrativa do texto esta pdese definir polo
modelo clsico de tres partes: presentacin,
n e desenlace. No caso das tertulias, a
primeira e a terceira parte son moi curtas
xa que s se refiren presentacin e
despedida dos personaxes que, en moitos
casos, resultan verdadeiramente abruptas. A
parte intermedia ou n en que se desenvolve
a prctica totalidade da conversa non lineal
senn que presenta diversos puntos de
inflexin marcados pola introduccin de
personaxes novos ou polo cambio do tema
de conversa. O dominio dos picos de atencin
fai dos dilogos uns textos amenos e
atractivos para o lector/onte. En todos os
casos, a propia evolucin do relato establcese
en funcin do obxectivo final que o
convencemento dos lectores/ontes da
ideoloxa que defenden os autores. A
dosificacin da informacin, a negacin de
supostas mentiras estendidas na opinin
pblica e o propio perfil dos personaxes vai
guiando receptor cara a unhas crenzas
concretas que resultan radicalmente opostas
dependendo de se a ideoloxa do promotor
liberal ou absolutista.
A cuestin lingstica
A cuestin lingstica significativa
dende o punto de vista comunicativo. En
primeiro lugar, cmpre sinalar a importancia
de que estes textos estean escritos en lingua
galega.
A produccin literaria que apareceu
despois de rematado este perodo
blico en Galicia estaba tematicamente
centrada no enfrontamento entre
absolutistas e liberais, e nos anos trinta
tamn chegou a ela a cuestin carlista.
Estas composicins que incluan case
sempre, xunto cos inevitables

comentarios e reflexins polticas


noticias locais de actualidade que
suscitaban a discusin, non puideron
obte-la gracia da publicacin durante
os perodos de supresin da liberdade
de prensa: 1814, 1820 e 1823-1836.
O medio en que case que todas elas
apareceron publicadas foron o da
prensa e os folletos, que por aqueles
anos, as en Galicia coma no resto do
Estado espaol, cobraron unha grande
importancia. Desta maneira nestas
angueiras pregaleguistas os editores e
impresores xogaron un papel cando
menos tan destacado coma o que lles
correspondeu s escritores.5
Segundo Rafael Chacn o uso do idioma
neste tipo de publicacins ten connotacins
moi especiais xa que non hai unha
preocupacin especfica pola lingua como tal,
e si pola divulgacin de contidos polticos
aproveitando o carcter popular do mesmo6.
Por esta razn, a toma de conciencia dos
autor/autores que analizamos sobre a
importancia de empregar o galego para chegar
prctica totalidade dunha poboacin que ten
esa lingua como vehculo de comunicacin
e, ademais carece de alfabetizacin en
casteln, resulta fundamental. Os seus
traballos foron pioneiros na divulgacin da
lingua galega dende un rexistro escrito e, polo
tanto, considerado culto. Os textos, creados
para ser lidos, presentan numerosos riscos de
oralidade que reflicten este desexo de chegar
doadamente receptor. O rexistro vulgar da
lingua galega empregada produce, do mesmo
xeito que a tipoloxa dos personaxes, unha
proximidade emocional no receptor, ademais
da sensacin de credibilidade e autenticidade
do relato.
Cmpre salientar, ademais, a introduccin
de personaxes casteln falantes como
elemento pardico ou, pola contra, como
elemento culto. As, existen personaxes como
os cregos que usan a lingua castel como
efecto distanciador e como mostra da sa
formacin, pero tamn contertulios que
empregan un casteln cheo de incorreccins
e galeguismos, o que pon de manifesto a sa
ignorancia e serve, desta maneira, para
ridiculizalos.

HISTRIA DA COMUNICAO
A conciencia da influencia na opinin
pblica

especialmente a aqueles que tradicionalmente


foron afastados da formacin.

A conciencia manifesta dos contertulios


de que coas sas parolas estn a crear opinin
na cidadana resulta salientable en todas as
tertulias. Os comentarios arredor da
importancia das sas palabras escritas son
recorrentes e estn cargados de orientacin
propagandstica. Son habituais, tamn, as
anotacins s informacins aparecidas nos
boletins da poca polo que, podemos afirmar,
estas tertulias xogan a mido un papel de
contrainformacin das publicacins oficiais
e dos plpitos. A suxestin de crear un diario
que satisfaga as necesidades informativas da
xente e a propia reflexin sobre o efecto das
publicacins no pblico dannos conta dos
claros obxectivos comunicativos dos
promotores e da sa teima por favorecer a
instruccin do pobo. En Sigue la Tertulia
en la Quintana, Alberte rise de que algun
lle amosou un dereo no que aparecen as
sas palabras da Procesin de Corpus e das
elucubracins sobre a suposta autora do
mesmo. Andruco defende a sa capacidade
para crear opinin, malia a sa humildade
e, como mostra de pensamento ilustrado,
reafirma a liberdade dos cidadns para se
expresar anda que carezan de formacin
acadmica.
A mesma defensa da capacidade para
escribir un diario que fai Andruco en Sigue
la Tertulia en la Quintana repetirase no
Dilogo en la Alameda de Santiago de
1836. Cristobo anuncia a sada dun novo
dereo e os contertulios gaban as vantaxes
da liberdade de prensa existente nese
momento. Con todo, a tertulia mis
importante dende o punto de vista da reflexin
do labor xornalstico e da opinin pblica
o Dilogo segundo en la Alameda de
Santiago. Aqu dialogan sobre a necesidade
de transmitir informacin xente e de
publicar un diario que contrarreste a
informacin divulgada dende os plpitos,
ademais da xa reiterada cuestin do efecto
da tertulia anterior. O mis significativo
quizais que o gran defensor dun novo medio
de comunicacin un cura.
O carcter ilustrado deste crego queda de
manifesto ao avogar pola necesidade de
aprender a todos os sectores sociais,

Cur. Pues amigos, eso era de lo mejor


que podian hacer, no digo ya los
liberales en particular, sino el mismo
Gobierno: un papel pblico en cada
Provincia, destinado solo a instruir al
pueblo, es decir, los paysanos
labradores, los menestrales, todos
aquellos en fin quienes no es posible
que lo hagan de otro modo, es
necesario. Es indispensable en todo
Gobierno
libre
que
quiera
consolidarse, y mucho mas en nuestra
Espaa: por que amigos, es preciso
confesar que no somos mas felices por
no ser mas instruidos, y que el germen
de nuestra desgracia est en nuestra
supina ignorancia.
O cura consciente da importancia da
opinin pblica, termo que chega a citar como
equivalente de pobo, como motor dos cambios
sociais e, por iso, insiste na necesidade de
tela informada cun novo medio. Debemos
subliar o feito de que o cura asuma o
analfabetismo da poboacin como unha eiva
anda non superada e proclame a necesidade
de que o novo semanario sexa lido en voz
alta por persoas letradas para o comn dos
receptores. Esta reflexin pon de manifesto
a consciencia dos autores destes textos do
relevante papel que cumpren as tertulias na
opinin pblica, tal e como vimos sinalando
ao longo do estudo. Non se trata de tertulias
descoidadas ou inocentes senn que teen un
profundo traballo de reflexin sobre as
necesidades e caractersticas do pblico
receptor.
Cur. Yo les fui Frayle, amigos, la
opinin publica, el pueblo que es
lo mismo, conociendo nuestra
inutilidad y los perjuiciso que
causabamos reunidos, nos hizo volver
la sociedad, de donde no debiamos
haber salido. Con mi pensin y alguna
cosita mas que uno se agencia se va
viviendo, sino tambien y con las
cmodas superfluidades que antes, al
menos con mas quietud y sin tanto
escandalo; hablo esto, por que asi

375

376

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


cuanto yo les diga no les podr parecer
sospechoso, ya por que deben
suponerme instrudo en lo que les dir,
ya por que hablar contra mi mismo.
Nada mejor, como dige antes, que un
periodico destinado desasnar ciertas
gentes ignorantes de las cosas mas
necesarias: este periodico semanario,
leido por los Curas y Jueces (no una
ni dos veces solas) al pueblo, mientras
que este no sabe leer y escribir como
debe todo ciudadano Espaol segun
lo prescribe sabiamente un articulo del
Cdigo fundamental, es lo
indispensable para que el Gobierno
llegue un estado en que pueda ir
trabajando en la felicidad de esta
nacion tan digna de serlo.
Bartolo apunta que existe xa algo parecido
ao que el demanda, o Boletn que os abades
len despois da misa, e o cura critcao porque
o considera intil xa que non emprega unha
linguaxe que o pobo poida entender. Incle,
ademais, uns apuntamentos sobre o que el
considera un medio de comunicacin til para
o pobo e mesmo indica os contidos que
debera ter. Sinalan a necesidade de inclur
explicacins sobre temas que afectan vida
do cidadn como a poltica ou a economa
domstica de xeito que sexan intelixibles para
todos. Esta definicin do peridico ten un
notable relevo porque amosa o criterio
xornalstico dos autores e a modernidade do
seu pensamento a nivel comunicativo.
Cur. Ya se, ya, que tienen el Bolatin,
pero dganme que instruccin sacan
de su lectura? Ninguna es lo mismo
que si les hablran en griego. Los
Boletines oficiales es una prueba
irrecusable de nuestra trastornada
administracion: tres pliegos de papel
cada semana embadurnados solo con
ordenes, contraordenes, leyes,
ampliaciones, restricciones!!! quien
ser el dichoso que se forme una idea
justa de nuestra legislacion?
Farr. Fla ben, meu Seor, que do
Bolatin non lle sacamos mais nada en
limpio que os cartos que nos custa.
Cur. El papel que yo digo seria
destinado, un dia esplicar un

principio de moral, de deberes del


hombre en sociedad; otro dia de
politica, inteligible todos; otro de
economas domesticas; otro de
adelantos en la agricultura; y asi de
todos los ramos indispensables la
prosperidad de una Nacion, porque
nosotros gracias al Seor! De todo
tenemos suma falta. El otro dia dijo
Farruco que con las excomuniones del
Ppa se les pone miedo los sencillos
y timoratos paysanos; es una verdad,
que este es el cco con que intentan
los carlistas atemorizar los tontos
y desvirtuar de este modo al Gobierno:
ahora pues que cosa mejor que un
articulo presentando al pueblo
egemplos de muchos Reyes que
refrenaron la osada de Roma cuando
se meti en lo que no le pertenecia?
Temticas
Os temas abordados nas conversas
resultan coincidentes. A Inquisicin, a
desamortizacin, a Carta Magna, as eleccins,
a loita liberal-absolutista, a Igrexa, a
monarqua ou o poder da curia aparecen
reiteradamente ao longo dos dilogos, ben
sexa para criticalos ou para loalos,
dependendo da tendencia ideolxica da
tertulia. Non obstante, anda que os temas
dos que estean a falar sexan os trabucos, a
Universidade, a Inquisicin, a monarqua, a
composicin do Concello ou as eleccins a
cengos, a loita entre os partidos antagnicos
dese momento histrico mantense como pano
de fondo. As, poderamos cualificar a pugna
liberal-absolutista como a cuestin transversal
que percorre todas as conversas. A oposicin
frontal de ambas as das ideoloxas plsmase
en asuntos polticos concretos pero tamn nun
nivel mis abstracto e terico.
Dous casos significativos: a Parola de
Cacheiras e La Tertulia de Concheiros
Se ben xa citamos o caso distintivo de
La Tertulia de Concheiros e,
particularmente, da Parola de Cacheiras por
defenderen ideais polticos contrarios s
demais tertulias, neste apartado afondarase
na sa peculiaridade. Ambas as das resultan

HISTRIA DA COMUNICAO
posteriores no tempo s outras xa que datan,
supostamente, de finais de 1836. Isto induce
a pensar que o autor/autores destas obras
coecan xa estas tertulias liberais e
consideraron a posibilidade de responder s
seus opoentes polticos coas sas mesmas
armas comunicativas: creando outros
dilogos que, iguais en forma pero
radicalmente diferentes no fondo, divulgasen
o seu ideario. Esta presuposicin inicial
permtenos comprender por qu o autor/
autores recorreron a este tipo de textos cun
afn contestarario e, vez, didctico. A
censura dos valores constitucionais e liberais,
as e como a defensa da lei slica, a negacin
da capacidade da muller para asumir postos
de responsabilidade poltica, unha profunda
fe relixiosa ou a crtica libertinaxe que
domina o mundo poen de manifesto a
afinidade dos autores co bando absolutista.
A finalidade das tertulias. A modo de
conclusins
Se o carcter propagandstico das tertulias
algo patente, unha revisin polo mido dos
seus contidos permite establecer moitos
matices que nos presentan estes textos como
unha rica reflexin de tipo comunicativo. A
propaganda liberal sitase como pano de
fondo dos dilogos, onde tamn aparecen
reflectidos outros obxectivos dos autores,
entre eles, a divulgacin, a denuncia ou a
mera arenga poltica.
A vontade de transmisin de coecemento
dende unha ptica ilustrada queda patente nas
palabras do cura do Dilogo segundo en la
Alameda de Santiago, que pode resumir
perfectamente a finalidade divulgativa das
demais tertulias. El propn o nacemento dun
diario que debe ser lido publicamente por
persoas letradas namentres o resto da
poboacin non aprenda a ler, tal e como
recolle a Constitucin. Este labor, en certa
maneira, estano realizando as propias
tertulias. O sacerdote insiste en que a maior
desgracia dos tempos coetneos a
ignorancia, tal e como defendan os ilustrados,
e propn a difusin dun medio de
comunicacin que permita poboacin evitar
tal eiva. Fai fincap na necesidade de que
a poboacin entenda o que se lle di cunha
linguaxe clara e axeitada seu perfil. Cando

o cura liberal realiza tales afirmacins


podemos entender a vontade coa que os
autores annimos escriben estas tertulias e
como, tanto o uso do galego coloquial como
a transicin de temas ou a sa proximidade
xeogrfica, son cuestins nada aleatorias e
si productos dunha interesante reflexin
previa por parte dos autores. As denuncias
das atrocidades absolutistas, dos abusos de
poder de clrigos e letrados, das alteracins
dos votos a cargos pblicos, e dos
funcionarios que mudaron de bando e
disfrazaron o seu carlismo en aparente amor
Constitucin resultan recorrentes. Os
exemplos de inxustiza supoen unha arma
de convencemento para os ontes e cada caso
concreto de denuncia disfraza a arenga
poltica que subxace relato.
A proximidade emocional co receptor
lograda mediante recursos relacionados coa
lingua, coas referencias locais e co perfil
rstico dos personaxes, as e como mediante
a introduccin de ancdotas cotis na
conversa. Todos estes factores producen no
pblico unha sensacin de credibilidade e
verosimilitude que sitan por un lado aos
protagonistas como persoas humildes,
honradas e dignas e, polo outro, aos curas,
alcaldes e letrados como autnticos amantes
do bo vivir e defensores da antiga lei. As
bondades da Constitucin e as supostas
barbaridades acometidas polos absolutistas
decantan a balanza moral a favor dos liberais
nun tempo no que a pugna liberal-absolutista
por obter o favor popular resultaba
encarnizada. Debemos ter en conta que gran
parte da poboacin era analfabeta e a nica
informacin que reciba cinguase s arengas
dos plpitos dende os que se proclamaba a
libertinaxe e irrelixiosidade dos liberais. Para
contrarrestar este dominio comunicativo
absolutista, os liberais recorreron a estas
tertulias nas que se enxalza a pureza
ideolxica dos constitucionais e a busca
dunha sociedade mis xusta na que se palen
as desigualdades entre os diferentes sectores
sociais herdeiros do Antigo Rxime e que,
na sociedade galega, non acaba de morrer.
As tertulias galegas dos anos 1820 e 1836
non s se redactaban coa finalidade dunha
lectura colectiva senn que pretendan
fomentar as conversas na ra. As diferentes
versins achegadas, o carcter dialxico e

377

378

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


mesmo a controversia exposta nalgunha
tertulia favorecen o debate entre os cidadns.
Debemos ter presente que ata ese entn as
decisins de transcendencia poltica
tombanse en altas esferas. Logo da guerra
da Independencia e a proclamacin da Carta
Magna de Cdiz, o cidadn percibe que a
sa opinin tamn conta e decide tomar a
palabra. Pero para a participacin na vida
social e poltica fai falla unha educacin e,
en certa maneira, un convite para esta que
sexa efectiva. Os liberais defenden nas
tertulias a liberdade de expresin e proclaman
o dereito de se pronunciar sobre diferentes
aspectos polticos e relixiosos s persoas
consideradas rsticas, dicir, posan ou non
retrnica. Estes dilogos escritos, ademais
de informar, fomentan a discusin poltica,
o que nos leva novamente a afirmar que a
estratexia de comunicacin dos seus
promotores non s premeditada senn

producto dunha intelixente reflexin sobre o


poder da comunicacin na sociedade
incipiente.
O legado destes textos protoxornalsticos
do primeiro tercio do sculo XIX ser herdado
corenta anos despois pola primeira gran
cabeceira escrita en galego: O To Marcos da
Portela. En 1876 Valentn Lamas Carvajal
decidiu publicar un semanario na nosa lingua
que recollese a fonda tradicin popular oral e
estableceu os seus contidos a partir de parrafeos
cos que pensaba chegar mis doadamente seu
pblico obxectivo. A creacin dun personaxe,
o To Marcos; o carcter dialxico ou o emprego
da lingua galega son algunhas das caractersticas
que, nunha primeira aproximacin, amosan a
pegada das tertulias galegas dos anos 1820 e
1836. Pola sa transcendencia na nosa propia
historia da Comunicacin, esta influencia debe
ser abordada en profundidade en investigacins
futuras.

HISTRIA DA COMUNICAO
Bibliografa
Barreiro Fernndez: Galicia. Historia
Contempornea. Poltica (Sculo XIX).A
Corua: Hrcules Ediciones, 1991
Carballo Calero, Ricardo: Historia da
literatura galega contempornea 1808-1936,
Galaxia, 1981.
- Prosa Galega. Desde os primeiros
oitocentistas ao Grupo Ns. Ctedra de
Lingstica e Literatura galega. USC. Galaxia.
Vigo, 1976.
Fernndez Pulpeiro, J.C.: Apuntes para
la historia de la prensa del siglo XIX en
Galicia. A Corua: Edicis do Castro, 1981.
Chacn, Rafael: Os primeiros textos en
prosa. Tres novos textos. Revista Grial n.93,
1986, Galaxia.
Dobarro Paz, Xos Mara: Prensa e
Literatura galega no sculo XIX en VV.AA.:
A nosa literatura: Unha interpretacin para
hoxe. Alexandre Bveda. 1988, A Corua.
Gil Novales: Las Sociedades patriticas,
(1820-1823) : las libertades de expresin y
de reunin en el origen de los partidos
polticos; Madrid : Tecnos, D.L. 1975.
Lpez, Xos (coord): El Catn
Compostelano. Estudios. Santiago de
Compostela: Consello da Cultura Galega,
2000.

Mario Paz, Ramn: Historia da lingua


galega, Sotelo Blanco, Santiago de
Compostela, 1998.
Morales Muoz, M.: Los catecismos en
la Espaa del siglo XIX. Universidad de
Mlaga, 1990.
Odriozola, A. e Barreiro Fernndez,
X.R.: Historia de la imprenta en Galicia. A
Corua: Galicia Ediciones, 1991.
Siz, Mara Dolores HISTORIA DEL
PERIODISMO EN ESPAA.
1. LOS ORGENES. EL SIGLO XVIII.
Alianza Universidad Textos, 1983
2. EL SIGLO XIX, Alianza Universidad
Textos, 1983.
Santos Gayoso: Historia de la prensa
gallega, 1800-1986, Sargadelos, 1990.
Soto Y Freire, M.: La imprenta en Galicia.
Vigo: Edicin Crculo de las Artes, 1982.
Villares, Ramn: A Historia. Vigo:
Galaxia, 1984.

_______________________________
1
Seccin de Comunicacin do Consello da
Cultura Galega.
2
VILLARES, RAMN: 1984.
3
CHACN, RAFAEL: p.349.
4
CHACN, RAFAEL: p.354.
5
MARIO, RAMN: 1998, 379.
6
CHACN, RAFAEL: p.354.

379

380

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

HISTRIA DA COMUNICAO

Nas trilhas da histria da comunicao:


principais teorias e interseces
Tarcyanie Cajueiro Santos1

J h algum tempo, inmeros autores vm


destacando a dificuldade de se trabalhar o
objeto da comunicao. Afinal, qual seria a
especificidade da comunicao? Teria ela um
objeto prprio, ou faria parte de sua caracterstica abarcar todas as reas tericas? A
comunicao deve estar especificamente
voltada aos seus meios ou ela iria alm da
tcnica e ensejando as diversas prticas
sociais da qual faz parte? Estes
questionamentos se tornam ainda mais pujantes quando, devido s novas tecnologias,
vivemos a imploso de conceitos tradicionais
da comunicao, como o emissor, o canal,
a mensagem e o receptor, que durante anos
serviram como guias de estudo e de pesquisa
nesta rea.2
A discusso aqui empreendida caminha
no sentido de questionar a necessidade de
um local prprio comunicao, enquanto
uma disciplina insular que seleciona uma
nica dimenso do real em detrimento de
complexidade deste, assim como propor
novas discusses, no inviabilizadoras de
outros caminhos, outras interseces, que por
ventura apaream. Sendo um conhecimento
relativamente novo, que surge com a emergncia de uma sociedade cujas caractersticas esto em constante processo de mudana
e de impacto da tcnica, no seria um dos
traos da comunicao a fugacidade e a
interdisciplinaridade de seu objeto? Mesmo
concordando com Munis Sodr, para o qual
a vinculao social (o lao atrativo) o objeto
da comunicao, no estaramos ainda diante
de um objeto de difcil apreenso, na medida
em que, o vnculo atravessa limites, atravessa o corpo, os sonhos, o psiquismo do
sujeito? (Idem, 2001).
A busca de um olhar prprio como prrequisito de status acadmico parece fazer
parte do repertrio epistemolgico de cincias, cujas especificidades nascem no final
do sculo XVIII e no incio do sculo XIX.
Ancoradas no mito da neutralidade cientfica

e da segmentao do saber, elas esto ligadas


ao discurso moderno, que se ancora na iluso da onipotncia do homem sobre o meio,
a natureza, a cultura e a tcnica. Ao considerar-se detentoras de um aspecto da realidade, como por exemplo, o sociolgico,
o psicolgico ou o econmico, estas disciplinas, pelo menos no seu incio, basearamse em uma viso mecanicista do mundo, que
considerava o real como um todo cujas partes
deveriam ser fragmentadas, para s assim,
posteriormente, ser compreendido.
Este modelo que exerceu profunda influncia na cincia moderna preserva a
no-mudana, a ausncia de histria
ou de desenvolvimentos complexos da
vida do planeta e das sociedades, a
tradio e a conservao, em que o
presente seria sempre determinado
pelo passado, o estvel funcionaria
como verdade de mudana
(Marcondes Filho, 1999:174).
A comunicao, por seu turno, parece
pertencer a um outro momento. Vinda tona
por intermdio de uma nova fase da inovao tcnica e cientfica, a comunicao no
apenas se torna a utopia da segunda metade
do sculo vinte, ocupando o antigo lugar de
cincias como a sociologia,3 como tambm
aparece como a cincia ou o saber que
sintetiza a passagem da era do predomnio
da lgica da razo da crise da razo
(Marcondes Filho, 1991: 15), levando consigo todo um manancial que caracteriza este
momento. Seu percurso compreende um
perodo de ampla renovao tecnolgica, que
desencadeou uma mutao tcnica global com
a acelerao do ritmo de vida e a reduo
das barreiras espaciais, assim como contnuas organizaes sociais. Tais fatos levaram
substituio de uma sociedade disciplinar
estruturada sobre a noo de dvida infinita
e de dever absoluto, para uma sociedade de

381

382

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


controle, assente na informao, na
estimulao das necessidades, no sexo, no
culto da naturalidade, da cordialidade e do
humor e no levar em conta os fatores humanos.4 Contrariamente a uma viso que
pensa que a comunicao no tem um objeto,
porque ou ele amplo ou estrito demais,5
pressupomos que a sua riqueza deriva-se de
seu carter inexato e complexo. Nestes termos, a comunicao no apenas um tipo
de conhecimento especfico, como tambm
a sua especificidade a de transbordar as
fronteiras, o que condiz com as mais recentes descobertas cientficas da fsica6.
O aparecimento e o desenvolvimento da
cincia da comunicao fazem parte do
caminhar de um sculo que viu surgir, ao
lado das mais fantsticas invenes tcnicas
e descobertas cientficas, as mais dolorosas
e atrozes destruies humanas, como a primeira guerra e a segunda guerra mundiais,
o aparecimento de armas potentes, entre
outros acontecimentos que chocaram uma
poca. Esta imensa lista que exerceu um
grande impacto em diversas sociedades
ocidentais do sculo XX concorreu para frear
as iluses e os grandes sonhos de uma era
moderna, ancorada nos princpios filosficos que haviam sido erguidos no comeo do
sculo XVII (Marcondes Filho, 1997: 1).
Nascidos do perodo entre guerras, da
dizimao dos homens por mquinas mais
potentes, do aparecimento de regimes totalitrios e de uma sociedade de massa, os
estudos da comunicao aparecem em um
ambiente mais dinmico e incerto. Nesse
sentido, o desenvolvimento da cincia
quntica e relativista e, especificamente, de
uma
tecnologia
cada
dia
mais
comunicacional, acabaram por gerar, a partir
da segunda metade do sculo XX, a liquidao final das ideologias legitimadoras ou
das metanarrativas e por suprimir o respaldo que se baseava numa filosofia
especulativa, num agir tico-poltico, passando a uma legitimao em si mesmo, segundo
seus parmetros (Marcondes Filho, 1997: 6).
Como no poderia deixar de ser, as teorias
da comunicao foram influenciadas por esses
desfechos, abrindo espao para que os seus
estudos pudessem ter caractersticas cada vez
mais interdisciplinares e menos objetivantes.
Deste modo, a iluso de onipotncia, isto ,

a crena no sujeito como portador da histria


e da razo compreendida como cpia do real,
desagrega-se. Contudo, a corroso dos conceitos iluministas e da prpria cincia
moderna guiada pelo determinismo, pela
causalidade e objetividade, no ocorre da
noite para o dia.7 Dela faz parte um longo
movimento de autonomizao da tcnica, que
leva o homem periferia e marca a sua vida
social, cultural e poltica por fenmenos
comunicacionais e, posteriormente,
informacionais, na medida em que estes se
tornam cada vez mais presentes no seu
cotidiano. Este processo que culmina com um
novo modelo comunicacional, onde a tcnica
parece ocupar o lugar da comunicao humana interpessoal, brota sob os auspcios do
projeto da modernidade8 e consolida-se em
uma sociedade fragmentada, regida pelo
imperativo da velocidade. Pois, no momento
em que o processo de racionalizao sobre
o qual se ancora a modernidade ocorre nas
diversas esferas do tecido social, a sociedade
passa a ser caracterizada como um conjunto
desterritorializado de relaes articuladas
entre si, dando aos media um papel cada vez
maior de cimentador social.
Isto leva a pensarmos a histria das teorias
da comunicao, assim como o seu momento
atual a partir das vises de mundo propostas
por Sfez, em seu livro, crtica da comunicao. Segundo este autor, o estudo da
comunicao e a sua percepo pela sociedade compreendem trs metforas: a representao, a expresso e a confuso. Por meio
delas podemos, grosso modo e com alguma
limitao, distinguir os modelos tericos,
contextualizando-os, alm de, a partir da
reflexo da derivada, propor questionamentos. Estas trs vises de mundo da
comunicao so pensadas neste artigo atravs do contexto social, histrico e cultural
sobre o qual as escolas da comunicao se
destacaram, bem como por meio do contexto
cientfico e tecnolgico a elas relacionado.
Pressupomos que a partir da possvel
apontar qual o processo comunicativo que
subentende cada escola. Encontraramos, ao
perfazer a curta histria desta rea, momentos do seu desabrochar como um tipo de
conhecimento que inicialmente estaria aprisionado a outras disciplinas, tendo em seguida um posicionamento mais autnomo,

HISTRIA DA COMUNICAO
adquirindo uma certa especificidade. Este
seria no o de um copilador, mas de um
conhecimento que, dialogando com outras
disciplinas, buscaria criar um novo olhar, uma
nova perspectiva pautada pela busca da
interdisciplinaridade. Historicamente, podemos apontar trs perodos. Os anos 1920, com
a expanso do rdio e do cinema nos pases
desenvolvidos; os anos do ps-guerra, com
a discusso mais detalhada, com pesquisas
cientficas acerca dos efeitos sociais e polticos da expanso dos meios de comunicao de massa; e do fim do sculo, com
o aparecimento de novas tecnologias de
comunicao e desabamento das teorias
defendidas nos anos do ps-guerra, gerando
um clima de perplexidade e desnorteamento
por parte dos pesquisadores.
Se voltarmos para os estudos
comunicacionais, em um primeiro momento,
uma perspectiva bastante simplista do processo comunicativo se conjuga ao que Lucien
Sfez (1994) chama a viso de mundo representao, onde o homem domina a mquina
e est com ela para os seus fins.
Na proeminncia da razo e da dualidade
cartesiana, que se baseia na distino entre
o corpo e o esprito, o sujeito e o objeto,
a representao parte do esquema clssico da
comunicao: o emissor, a mensagem e o
receptor, com a dominao do primeiro e a
passividade deste ltimo. Conjuga-se a esta
viso no somente a crena na cincia
moderna como tambm a novidade do
fenmeno da comunicao de massa e do
aparecimento das experincias totalitrias que
se coadunam com a tese de que cada elemento do pblico pessoal e diretamente
atingido pela mensagem (Wolf, 1999: 21).
Contempornea de uma poca em que os
meios de comunicao de massa eram um
fenmeno novo, assim como novo era o
aparecimento de regimes totalitrios que
utilizavam estes meios, a primeira teoria da
comunicao, a teoria hipodrmica, defendia uma relao direta entre a exposio
mensagem e o comportamento (Wolf:
1999:25). Ao considerar que o novo fenmeno da poca, a massa, era uma organizao social em que os indivduos estariam
isoladamente expostos s mensagens e separados entre si, esta teoria via a relao dos
homens com os meios de comunicao como

baseadas na frmula reduzida do estmuloresposta.


Acresce-se teoria hipodrmica, teorias
de bases sociolgica e psicolgica, surgidas
no ps-guerra, cujo enfoque prioriza questes como os efeitos, a manipulao, a
persuaso, a formao de opinio, a influncia dos meios de comunicao e da
mudana de comportamentos. Tais estudos
perpassam os anos 1930, 1940, 1950 e at
mesmo 1960. Apesar de serem teorias distintas, abrangendo perspectivas marxistas,
como por exemplo a teoria crtica e a teoria
da dependncia, assim como empricobehavioristas e emprico-funcionalistas, elas
tm um aspecto em comum: elegem o emissor
como o principal expoente da comunicao.
A importncia conferida ao emissor to
grande que mesmo descobrindo a existncia
de filtros entre este, a mensagem e o receptor, tais teorias ainda mantm o esquema de
causa e efeito presente na teoria hipodrmica,
bem como no processo comunicativo da teoria
da informao de Shannon e Weaver. Nas
palavras de Sfez, neste modelo:
A comunicao a mensagem que
um sujeito emissor envia a um sujeito
receptor atravs de um canal. O
conjunto uma mquina cartesiana
concebida com base no modelo de
bola de bilhar, cujo andamento e
impacto sobre o receptor so sempre
calculveis (Sfez, 1994:65).
Apesar do seu posterior aprimoramento
por meio do poder dado aos intermedirios
ou aos receptores, estas teorias, que se
baseiam no sentido da representao, trabalham com o pressuposto de que o movimento (emissor-mensagem-receptor) permanece
absolutamente integro de uma ponta a outra.
Tal como uma bola de bilhar que uma vez
enviada atinge seu objetivo e novamente
reenviada com a conservao da plena integridade do movimento (Sfez, 1994:16), os
meios de comunicao traduziriam o mundo,
enquanto a sua mensagem perseguiria o seu
movimento teleolgico sem perdas de seu
contedo.
Contrastando com esta percepo
cartesiana, o exprimir pressupe uma viso
fenomenolgica em que sujeitos e objetos

383

384

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


esto ligados (Sfez, 1994:31). Esta perspectiva baseada na filosofia de Spinoza, defende
que estamos no mundo, o fabricamos, assim
como ele a ns. Aqui no existe sujeito
separado do objeto, homem da mquina.
Neste pensamento holstico em que o todo
est na parte, que por sua vez est no todo,
no existe mais preocupao com o envio
e o recebimento ntegro da mensagem. A
figura desta segunda frmula, afirma
Marcondes Filho, a criatura, e os signos
produtivos como organismos, exprimem a
natureza (1991:16).
As teorias que se inserem nesta viso de
mundo no se preocupam com a perda no
movimento da bola de bilhar e das mquinas. Os processos comunicativos se do em
espiral, em um movimento perptuo e
inacabado. Pois a comunicao no vista
como um simples encaixe. Ela insero de
um sujeito complexo em um ambiente igualmente complexo. Ambos em um estado de
simbiose, na medida em que sujeito e
ambiente so parceiros que praticam trocas
incessantes. De acordo com Sfez: Este
modelo sustenta que a metfora orgnica
um modelo lgico. Ele tem uma problemtica prpria. No agimos mais com instrumentos com vista a comunicar. Comunicamonos diretamente com todo o corpo dos homens
e da natureza nas duas dimenses (sincrnica)
e do vir-a-ser (diacrnica). (...) A realidade
do mundo no mais objetiva, mas faz parte
de mim mesmo (Sfez, 1994:49;65).
Para Marcondes Filho, a semiologia, com
a importncia conferida mensagem, uma
perspectiva de captao orgnica do processo comunicativo. Como no h mais sujeito
e tampouco o contexto histrico determina
a interpretao do texto, quem manda, o que
manda, o que recebe, como recebe, seriam
questes totalmente secundrias e sem grande relevncia.
Nas palavras do autor:
Esta nova forma de interpretao da
comunicao encara que homens esto
no mundo e devem a ele se adaptar.
A linguagem precede os indivduos e
estes pouco interferem nos seus desdobramentos e no seu processo de desenvolvimento. Os meios de comunicao fazem parte do universo assim

como o universo est inserido nos


meios de comunicao. Ele sua
expresso (Marcondes Filho,
1991:43).
Sfez, por seu lado, chama ateno s
pesquisas que do importncia ao receptor
como o criador por meio do rudo das
mensagens. Os fatores sociais, culturais e
psicolgicos do receptor apareciam aqui
embevecidos pela atmosfera da expresso. Ao
invs de separado do sujeito pela mquina,
o receptor participaria do mesmo ambiente
desta, ligando-se a ela e ao emissor por meio
do movimento autopoitico. Afinal,
essas mquinas, essas teorias, essas
comunicaes, esses Outros, somos
ns que os sustentamos, fazem parte
de ns (Sfez, 1994:49).
Inserindo-se no rol de uma das pesquisas
mais importantes da rea de comunicao na
Amrica Latina, os estudos sobre recepo
e comunicao, iniciados na dcada de 1980,
configuram-se como um exemplo da expresso. Ao buscar os condicionantes do sujeito
e das mediaes que ultrapassam a noo de
um determinismo entre o emissor e o receptor,9 os estudos feitos por esta escola encontram no organismo a sua metfora. Esta
vertente busca reintegrar a cultura e a comunicao, em uma perspectiva em que a
produo, o produto e a recepo estejam
interligados.
Por conseguinte, a viso da confuso
corresponderia, segundo Marcondes Filho, a
uma nova teoria da comunicao, na medida
em que o processo de reorganizao do
mundo promovido pelas novas tecnologias
teria tornado os antigos conceitos completamente inviveis. Nesta perspectiva, os
modelos baseados na representao, com a
metfora da bola de bilhar, e na expresso,
com a metfora da criatura, corresponderiam
a uma viso ultrapassada dos processos de
comunicao. Segundo Marcondes Filho, no
momento
inverte seu
de contato
janela que
(1991:45),

em que a comunicao
papel e perde o sentido
com o mundo, ponte e
liga indivduos a fatos

HISTRIA DA COMUNICAO
teramos uma viso que faria sucumbir as
vises anteriores, confundido-as, fundido-as.
Dada a importncia e a autonomia que
a tcnica assumiu, sendo fomentadora do que
a sociedade compreende como comunicao,
a metfora do Frankenstein a que prevalece
neste modelo. O Frankenstein, presente em
uma comunicao cada vez mais tecnolgica,
encontra seus arautos nos tericos da inteligncia artificial e na cincia cognitiva. Aqui,
esprito e tecnologia no so antagnicos, pois
sendo o homem uma mquina pensante, o
esprito construdo como um programa
(Sfez, 1994:259)
Do ponto de vista dos media ocorre algo
parecido: mquina e homem so confundidos. Nesse sentido, a televiso, exibindo um
espetculo que supe uma distncia entre o
espectador e a cena, no deixa de nos incluir
na prpria cena, dando-nos a sensao de
participarmos do calor e da emoo do
evento. A distncia geogrfica intermediada
pela tela catdica apresenta-se para ns como
um dado insignificante e nenhum pouco
artificial. Na frente da tev nos entristecemos, choramos, nos alegramos. O acontecimento televisionado, que parece espontneo,
nos d a sensao de participarmos dele, de
o vivenciarmos como se realmente estivssemos l. Participamos realmente do evento
transmitido pela televiso ou apenas o vemos? Se escolhermos a primeira alternativa,
ento, estamos no domnio do em da expresso, porque a ligao com os acontecimentos
ocorre por meio da simbiose orgnica e direta
entre o sujeito e o ambiente, entre o emissor
e o receptor. Na segunda alternativa, por sua
vez, estamos no domnio do com da representao, do emissor separado do receptor.
Mas quando samos desses esquemas
confortantes e dicotmicos e assumimos que
a sociedade disciplinar cedeu espao para a
sociedade de controle, com seus borramentos
de fronteiras, ento, nos deparamos com um
contexto completamente diferente. Neste
caso, tomar a expresso pela representao
e confundir, como muitas vezes fazemos, o
real pela fico, quando por exemplo temos
a iluso de estar ali, de ser aquilo, quando
no h seno cortes e escolhas que antecedem o olhar (Sfez, 1996:76), j vem sendo

pesquisado por tericos da comunicao como


Baudrillard e Virilio.
O modelo comunicacional que aqui prevalece, segundo Sfez, o tautismo, misto de
tautologia como nica verificao: se repito,
provo (to freqente em nosso noticirio
cotidiano) e autismo, surdez, que conforme
o autor uma doena do autofechamento
em que o indivduo no sente a necessidade
de comunicar o seu pensamento a outrem nem
de se adequar ao dos outros; seus nicos
interesses so os da satisfao orgnica
(Sfez, 1996:78).
Exagerada ou carregada de tintas a
anlise da sociedade da comunicao feita
por autores desta corrente, que dizem sermos
todos prisioneiros da espiral comunicativa,
envianos a um impasse. Pois ela amplia o
problema das teorias da comunicao, que
passam a se ocupar com um objeto excessivamente amplo, na medida em que na
sociedade contempornea amplificada pelas
tecnologias tudo passa a ser comunicao e
por este motivo nada mais parece s-lo.
Este objeto se torna muito mais difcil
e problemtico por estarmos na sociedade
da comunicao. Pensar a poca em que vivemos uma tarefa rdua, especialmente
quando ela movida pelo imprio da velocidade, da constante renovao tecnolgica
e da reinveno de modos de vida e de
crenas. Contudo, talvez esteja a uma pista
para podermos trabalhar teoricamente a
comunicao e seu objeto indefinvel sem
que precisemos amput-la. Nesta perspectiva, tal como o sentido, ela parece como
um rastro, nos remetendo sempre a outras
relaes.10
Ela em si no diz nada, no aponta para
nada. O seu sentido e objeto emergem dessas
relaes. Deste modo, a compreenso e o
mapeamento da comunicao, de suas relaes e manifestaes pressupe, assim pensamos, as diversas conexes que com ela so
travadas. Isso porque, mais do que uma
essncia, a comunicao um acontecimento, que est sempre se modificando e se
antecipando, assim como o objeto maligno
de Baudrillard,11 ao nosso olhar e s nossas
tentativas de aprision-lo e submet-lo s
prescries tericas e metodolgicas.

385

386

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Baudrillard, Jean. As estratgias fatais.
Rio de Janeiro, Rocco, 1996.
___________________. Tela total: mitoironias da era do virtual e da imagem. Porto
Alegre, Sulinas, 1999.
Castells, Manoel. A sociedade em rede
(a era da informao: economia, sociedade
e cultura, v.1). So Paulo, Paz e Terra, 1999.
Coletivo NTC. Pensar-pulsar: cultura
comunicacional, tecnologias, velocidade.
Coletivo NTC, So Paulo Ed. NTC, 1996.
Deleuze, Gilles. Conversaes,19721990. Rio de Janeiro, ed. 34 Ltda, 2000.
FRANA. Paradigmas da comunicao:
conhecer o qu?. Ciberlegenda, Nmero 5,
2001.
Giddens, Anthony. As conseqncias da
modernidade. So Paulo, UNESP, 1991.
_________________. Modernidade e
identidade. Rio de Janeiro, Jorge Zahar, 2002.
Guattari. Da produo da subjetividade. In: Imagem-mquina: a era das tecnologias do virtual. PARENTE, Andr (org.).
Rio de Janeiro, Ed. Nova Fronteira, 1996.
Hardt, Franois. A sociedade mundial
de controle. In: Gilles Deleuze: uma vida
filosfica. ALLIEZ, Eric (org.). So Paulo,
Ed. 34, 2000.
Lipovetsky, Gilles. A era do vazio: ensaio
sobre o individualismo contemporneo. Lisboa, Relgio Dgua, 1988.
Marcondes Filho, Ciro. Sociedade
Frankstein. So Paulo, 1991, mimeo.
________________________ . Sociedade tecnolgica. So Paulo, Scipione, 1994.
________________________. Superciber:
a civilizao mstico-tecnolgica do sculo 21:
sobrevivncia e aes possveis: texto
introdutrio. So Paulo: tica/ECA-USP,
2000.
________________________. Viagem na
irrealidade da comunicao: o princpio da
razo durante. Cpia, 1999, mimeo.
________________________. Cenrios
do novo mundo. So Paulo, Edies NTC,
1994.
Nartins, Carlos Benedito. O que sociologia. So Paulo, ed. Brasiliense (Coleo
Primeiros Passos), 1994.

Ortiz, Renato. Mundializao e cultura.


So Paulo, Ed. Brasiliense, 1998.
Rosnay, Joel de. O salto do milnio.
In: Para navegar no sculo XXI: tecnologias
do imaginrio e cibercultura. MARTINS,
Francisco & MACHADO, Juremir orgs.).
Porto Alegre, Sulina/Edipucrs, 2000, pp.217224.
Sfez, Lucien. Crtica da comunicao.
So Paulo, Loyola, 1994.
Sodr, Muniz. O objeto da comunicao a vinculao social. PCLA-Volume 3nmero 1:outubro/novembro/dezembro, 2001.
Disponvel em: http://www.umesp.com.br/
unesco/PCLA/revista9/entrevista%2091.htm>. Acesso em: 10 de nov. 2003.
Souza, Mauro Wilton de. Recepo e
comunicao: a busca do sujeito. In: Sujeito, o lado oculto do receptor.
Souza, Mauro Wilton (org.). So Paulo,
Brasiliense, 1995, 13-38.
Turkle, Sherry. Fronteiras do Real e do
Virtual. In: revista FAMECOS. Porto Alegre, no. 11, dez. 1999, pp.117-123. hermenutica na cultura ps-moderna. So Paulo,
1996.
Virilio, Paul. A bomba informtica. So
Paulo, Estao Liberdade, 1999.
____________ . O espao crtico. Rio de
Janeiro, Ed. 34, 1993.
Wertheim, Margaret. Uma histria do
ciberespao de Dante Internet. Rio de
Janeiro, Jorge Zahar, 2001.
Wolf, Mauro. Teorias da comunicao.
Lisboa, Presena, 1999.
Wolton, Dominique. Penser la
communication. Flammarion, Champs, 1997.
___________________. Internet et aprs?
Une thorie critique des nouveaux mdias.
Flammarion, Champs, 2000.

_______________________________
1
ECA/USP.
2
Marcondes Filho. Cenrios do novo mundo.
So Paulo, ed. NTC, 1998.
3
Se a sociologia, enquanto um conhecimento
cientfico, surge no sculo XIX; a cincia da
comunicao, por sua vez, somente aparece na
segunda metade do sculo XX. Apesar de distintas, ambas parecem perfilar o esprito destes
sculos, apresentando no apenas pretenses cientficas como tambm a formulao de vises

HISTRIA DA COMUNICAO
utpicas, por meio de suas teorias e projetos: seja,
por exemplo, aquela da sociologia pautada pelo
desejo de uma sociedade harmnica, atravs do
trabalho como categoria-chave, ou aquela da
comunicao, por meio da tcnica e dos seus
instrumentos. Mais especificamente, no que diz
respeito sociologia, Benedito afirma que ela (...
) o resultado de uma tentativa de compreenso
de situaes sociais radicalmente novas, criadas
pela ento nascente sociedade capitalista. (...) Na
verdade, a sociologia, desde o seu incio sempre
foi algo mais do que uma mera tentativa de
reflexo sobre a sociedade moderna. Suas explicaes sempre contiveram intenes prticas, um
forte desejo de interferir no rumo desta civilizao. Martins, Carlos Benedito. O que sociologia. So Paulo, ed. Brasiliense, 1994 (Coleo
Primeiros Passos).
4
Para uma anlise pormenorizada da tica das
sociedades ocidentais contemporneas vide:
Lipovetsky. O crepsculo do dever: a tica indolor
dos novos tempos democrticos. Lisboa, Publicaes Don Quixote, 1994.
5
Frana aponta esta discusso. Segundo a
autora, o objeto da comunicao se, por um lado,
erra por sua simplicidade e objetividade, restringindo-se dimenso tcnica e ao papel de suporte
dos media, por outro, ele amplo demais, no
podendo, neste sentido, ser tomado propriamente
como um objeto de estudo definidor de uma rea,
mas como um aspecto central, uma caracterstica
e uma dimenso da sociedade contempornea.
Frana. Paradigmas da comunicao: conhecer
o qu?. Ciberlegenda, Nmero 5, 2001.
6
Desde o seu incio, as cincias sociais e
humanas tm sido influenciadas pelas descobertas
da cincia fsica, que por sua vez d suporte
epistemologia da cincia. Temos ento a relatividade desbancando a mecnica newtoniana de
espao e tempo absolutos, a teoria quntica
relativizando a controlabilidade das mensuraes
e o caos questionando a previsibilidade. Estas
teorias constituem parmetros de um novo tem-

po, com novos atores, novas regras, uma nova


organizao mental e social. Marcondes Filho.
Superciber: a civilizao mstico-tecnolgica do
sculo 21. So Paulo, NTC, 1997, p.12.
7
Ainda hoje a crena nestes princpios continua presente. como se mesmo cristalizada ou
morta esta viso de mundo ainda produzisse efeitos. A este respeito veja Coletivo NTC. Pensarpulsar: cultura comunicacional, tecnologias, velocidade. Coletivo NTC, So Paulo Ed. NTC, 1996.
8
A modernidade, enquanto uma organizao
social, que corresponde a um estilo de vida e
propicia o desenlace do projeto civilizatrio,
inaugura uma nova maneira de conceber o homem, repercutindo sobre as relaes sociais. Esse
novo modo de vida, cuja caracterstica principal
a de ser emulada por um conjunto de
descontinuidades que descentram o homem, traz
consigo a produo de estilos diferentes das
instituies sociais tradicionais. Sobre este assunto veja: Anthony Guiddens. As conseqncias da
modernidade. So Paulo, UNESP, 1991.
9
Mauro Wilton de Sousa. Recepo e comunicao: a busca do sujeito. In: Sujeito, o lado
oculto do receptor. SOUZA, Mauro Wilton (org.).
So Paulo, Brasiliense, 1995, p.25.
10
Segundo Derrida, a origem, o ponto de
partida inicial, algo inacessvel. Trata-se de um
lapso, um piparote: mal comeou, j mudou; o
dia seguinte da festa semelhante vspera
[Marcondes Filho, Introduo ao pensamento de
Jacques Derrida, mimeo.]. Como no h origem,
no h sutura entre opostos, como natureza e
cultura. O que existe so rastros, indcios nos
fazendo reconhecer que algo ou alguma coisa
existiu. Aqui no a presena que comanda, mas
seu apagamento, seu simulacro que deixa as
pegadas de uma origem que em si nunca pode
ser visualizada, pois, o rastro um vir-a-serimotivado: a impossibilidade de restituir totalmente
a evidncia de uma presena originria.
11
As estratgias fatais. Rio de Janeiro, Rocco,
1996.

387

388

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

HISTRIA DA COMUNICAO

Los nuevos resortes de la informacin globalizada:


Del poder simblico al terror emocional
Tasio Camias Hernndez1

En la actualidad, la cultura meditica del


consenso y la integracin social configura un
poder casi absoluto que no slo est vinculada
a la transmisin de ideas, emociones e
ideologa, sino que impone modos de
representacin, en forma de imgenes y
formas narrativas, que transforman la
reproduccin del mundo real en espectculo
de sesin continuada (Imbert, 2002: 19-30).
Este tipo de representacin estara ligada a
dos importantes operaciones: hacer ver la
construccin de una cierta realidad a travs
o por los medios de comunicacin y hacer
creer a los espectadores la esencia de esos
discursos comunicados. Ambas operaciones
se basaran en el poder de la imagen, y
tambin de las palabras manipuladas del
discurso, que privilegian lo emotivo sobre lo
intelectivo, y la inmediatez, las cosas ms
primarias, sobre todo aquello que es ms
distanciado, reflexivo o crtico.
En este sentido, Pierre Bourdieu
(Bourdieu, 1977: 20-21) ya haba advertido
que estos modos de representacin y de
imposicin de los discursos conllevan una
violencia simblica que es ejercida por un
poder simblico, poder sobre las
conciencias ms que sobre los cuerpos, que
es poder de constituir el dato mediante la
enunciacin, de hacer ver y hacer creer, de
confirmar o transformar la visin del mundo
y, por ende, la actuacin sobre el mundo,
o sea, del mundo, poder casi mgico que
permite obtener lo equivalente a lo que se
obtiene mediante la fuerza (fsica o
econmica). En realidad, Bourdieu parece
estar definiendo la esencia del poder que
ejercen hoy da las elites polticas y
econmicas, pero tambin las intelectuales,
a travs de los medios de comunicacin y
de propaganda, configurando as e
imponiendo lo que pudiramos llamar una
forma prfida de terror emocional que no
destruye las mentes, sino que las aturde,
amedrenta e integra para el proceso social

de consenso o pensamiento nico en


marcha.
Tambin, en esta lnea argumentativa,
Imbert nos hace partcipes acertadamente de
su hiptesis de los discursos eufricos y
disfricos que plantean los medios actuales,
y sobre todo la televisin, y que nos traen
a la memoria figuras arcaicas comunes sobre
las fobias, las obsesiones y los fantasmas que
entroncan con un imaginario postmoderno de
la violencia que trata de trivializar a sta hasta
hacernos insensibles ante su espectculo.
Igualmente, al trivializarse las figuras del mal,
vuelven a ste inofensivo, e incluso anulan
su carga subversiva y lo naturalizan. Esto es
lo que est sucediendo con las ltimas guerras
llevadas a cabo por las fuerzas militares de
la potencia estadounidense y sus aliados, tal
como nos las quieren representar los nuevos
medios globales de comunicacin y
propaganda, y lo que ocurri tambin con
el 11-S y la posterior campaa de guerra
contra el terrorismo. En general, no hay
vctimas visibles, ni civiles ni militares, en
unas guerras que tambin son en gran medida
invisibles, al menos las que caen dentro del
lado que representa a Occidente. Las vctimas
se han vuelto opacas, de ah que algunos
analistas (Baudrillard, 1992; Ignatieff, 2000;
Virilio, 2000) se hayan preguntado sobre la
existencia real o el espacio virtual o
territorial de las guerras actuales.
En todas estas guerras invisibles
libradas en las ltimas dcadas pareciera que
no ha habido vctimas mortales, -salvo las
de algunos periodistas occidentales,
ampliamente publicitadas desde los propios
medios de comunicacin-, cuando, en
realidad, se han contabilizado cientos de
miles. Por eso, Joane Smith se pregunta por
qu nadie en Europa o en Estados Unidos
se ha preocupado hasta ahora de hacer
pblicas las listas de las vctimas civiles que
ha habido en Bosnia, Irak o Afganistn,
mientras que las vctimas que han sido

389

390

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


provocadas por grupos terroristas como Al
Qaeda han sido rpidamente publicadas en
varios pases. As ocurri con las vctimas
de la zona cero de Nueva York, tras el 11S, y otro tanto ha ocurrido con las vctimas
del 11-M de Madrid. Smith slo encuentra
una razn para ello, pero de peso y de ndole
propagandstica, y es que con las vctimas
del 11-S, anglohablantes y con nombres
familiares, era muy fcil que los ciudadanos
europeos y americanos se identificasen
rpidamente con ellas (Smith, 2002: 196).
Con eso, se lograba aumentar el sentimiento
de ira y odio hacia los agresores y sus
semejantes tnicos. Precisamente, a lograr ese
propsito estuvieron enfocadas muchas de las
acciones emprendidas por los servicios de
propaganda de la Administracin Bush tras
los atentados del 11-S. En el caso de los
atentados de Madrid, atribuidos en principio
a ETA por el Gobierno de Aznar, las claras
muestras de manipulacin informativa
ejercidas por el Ejecutivo espaol y sus
medios de propaganda esos das previos a
las elecciones provocaron, en parte, una
reaccin de indignacin de parte del
electorado desencantado de los partidos
polticos, que acab por votar contra la
mentira del Estado y el Gobierno para
otorgarle el triunfo en los comicios generales
del 14 de marzo de 2004 al Partido Socialista
Obrero Espaol2.
Por ello, quizs, convendra reflexionar
ms detenidamente sobre el rol de los medios
de comunicacin en este nuevo orden mundial
y, por supuesto, sobre cul debera ser su
papel en la cobertura de los conflictos
globales o la guerra contra el terrorismo,
que no es otra cosa que la cobertura actual
de los medios de la propia cotidianidad
contempornea y su repercusin social y
poltica.
Retrocediendo en el curso de la historia
nos encontramos ya con los efectos de la
propaganda en la I Guerra Mundial. Tal vez
no sea la propaganda otra cosa que el triunfo
de la emocin sobre la razn dentro de una
burocratizada maquinaria de poder para
controlar a los individuos, teniendo en cuenta,
adems, que el culto a la guerra es mucho
ms antiguo que el culto de la paz (Taylor,
1998:183-186). Ya deca el escritor romano
Vegetius, en el siglo IV, que quien deseara

la paz deba estar preparado para la guerra.


Esta mxima sigue vigente hoy da en el
proyecto global americano, por eso, mantener
el miedo y un clima de terror emocional a
travs de la propaganda y los mensajes de
los medios de comunicacin es algo esencial
y sirve, a su vez, para seguir alimentando
la carrera de armamentos. A su vez, se frenan
las libertades y reducen los gastos sociales,
esa utopa europea llamada sociedad del
bienestar.
Este es un hecho cada vez ms acuciante
en Estados Unidos, y tambin en otros pases,
pues no en vano entre 1949 y 1999 Estados
Unidos invirti 7,1 billones de dlares en la
defensa nacional, de modo que la deuda
estadounidense ascenda entonces a 5,6
billones de dlares, de los cuales 3,6 billones
se le deban al ciudadano y 2 billones a los
fondos fiduciarios de la Seguridad Social y
el seguro mdico del Estado (Vidal,
2002:257). Igualmente, se ha apuntado que
ms de la mitad del gasto federal discrecional
se destina a fines militares, una de las razones
de que Estados Unidos se enfrente a
problemas econmicos estructurales y
sociales de gran magnitud, a la vez que
presenta, segn diversos estudios, mayores
tasas de mortalidad infantil, analfabetismo,
desnutricin y pobreza que cualquier otro pas
industrializado (Chomsky, 1996:21-33).
Tal situacin se ha reforzado notablemente
con los ltimos presupuestos presentados por
la Administracin Bush, los que hacen
referencia al ao fiscal 20033. El Gobierno
de Estados Unidos ha vuelto a lanzar a sus
ciudadanos el mensaje de que el pas est
en guerra y todos deben pagar ese esfuerzo
para luchar y vencer. Como se estn
encargando de propagar los expertos
orgnicos del sistema, el pas est dispuesto
a utilizar todo su poder en los mbitos
econmico, militar, diplomtico, de la
inteligencia, la justicia y la informacin para
derrotar al terrorismo, el nuevo gran enemigo,
que est representado no slo por los
regmenes dscolos, como era el de Sadam
Husein, sino por el integrismo islmico y
musulmn. Resulta paradjico que dos
modelos fundamentalistas, como pueden ser
el integrismo islmico y el cristianismo
bblico anglosajn, representado por los
actuales dueos del poder en Estados Unidos,

HISTRIA DA COMUNICAO
en otras ocasiones aliados, aparezcan ahora
como enemigos irreconciliables.
Pero sostener una maquinaria blica que
mantiene de forma permanente unos 250.000
soldados en el extranjero y 1.100.000 ms
en territorio estadounidense es realmente una
ardua tarea. As, por ejemplo, el presupuesto
prev una partida de casi 4.000 millones de
dlares para apoyar econmica y militarmente
a aquellos pases que estn en primera lnea
de la lucha antiterrorista; y otros 173 millones
de dlares para asistir y entrenar a miembros
de otros pases en la lucha contra el terror.
En este sentido, se ha pensado en crear un
Centro de Entrenamiento para la Seguridad
y el Antiterrorismo (CAST) que preparara
anualmente a unos 7.500 especialistas, tanto
estadounidenses como aliados, en todo tipo
de medidas antiterroristas y de seguridad.
Estados Unidos pretende as mantener y
renovar esa enorme academia militar que
ofrece mltiples servicios de especializacin
a los ejrcitos del mundo, lo que, a su vez,
le reporta no pocos beneficios econmicos,
informativos y de inteligencia.
Asimismo, se invertirn otros 1.500
millones de dlares en programas cientficos
para la paz, con el propsito de reducir el
riesgo de que grupos terroristas puedan
acceder a cualquier tipo de armas de
destruccin masiva. Estos programas tendrn
como principal objetivo ayudar a Rusia y a
las antiguas repblicas soviticas a controlar
y desmantelar sus arsenales de armas
qumicas, nucleares y biolgicas para que
no caigan en las manos equivocadas.
Tambin se invertirn unos 60 millones de
dlares para que medios oficiales de
propaganda como la Voz de Amrica o Radio
Free Europe/Radio Liberty aumenten sus
programas y difundan, en zonas como
Afganistn y Oriente Prximo, la versin
oficial acerca de la naturaleza de los grupos
terroristas y las intenciones de Estados Unidos
en la guerra contra el terrorismo.
Otro de los avances en la lucha
antiterrorista que han tenido una oportuna
divulgacin por parte de la Administracin
Bush ha sido la apuesta decidida para
controlar las finanzas de los grupos terroristas.
Aunque esto no deja de ser un episodio ms
de propaganda, pues los grupos terroristas
disponen de todos los mecanismos reservados

que posee el sistema monetario para


funcionar, como las cuentas ocultas o los
parasos fiscales. No obstante, el 23 de
septiembre de 2001, Bush firm la Orden
Ejecutiva 13224 segn la cual otorgaba al
Departamento del Tesoro la potestad de
congelar las cuentas y los activos de cualquier
grupo terrorista o sus financiadores. Desde
el 11-S y hasta el final del ao 2001, la
Administracin americana dijo haber
congelado 33 millones de dlares
pertenecientes a seguidores o miembros de
Al Qaeda, los talibanes, Hams y otras
organizaciones terroristas de Oriente
Prximo4.
En consecuencia, el presidente Bush ha
pedido un 12 % de aumento con respecto
al ao anterior en los presupuestos para
defensa y seguridad, lo que supone un total
de 369.000 millones de dlares. El informe
del Departamento de Defensa que valora los
presupuestos del 2003 concluye que siempre,
a lo largo de los ltimos cien aos, los tiranos
del mundo han cometido el mismo error:
subestimar el carcter, la resolucin y la
fuerza de Estados Unidos, de forma que han
buscado la guerra para aumentar su poder,
aunque lo que han logrado ha sido su propia
destruccin. En esta lnea, algunos autores
(Sardar y Davies, 2002:68) sostienen que,
durante la guerra fra, los americanos
alcanzaron una media de 1,29 intervenciones
por ao en otros pases, cifra que se ha
incrementado hasta 2 intervenciones anuales
desde la cada del Muro de Berln, lo que
viene a demostrar su poltica hegemnica e
imperialista. Adems, mientras Europa
recortaba sus presupuestos de defensa, Rusia
se colapsaba en ese apartado y China los
revisaba, Estados Unidos ha llegado ya a casi
400.000 millones de dlares en sus
presupuestos militares, lo que supone la mitad
de todo lo que se invierte en el mundo en
ese captulo.
Pues bien, haciendo un poco de memoria,
cuando Estados Unidos entr en apoyo de
Gran Bretaa en la I Guerra Mundial se form
en aquel pas el llamado Comit de
Informacin Pblica, que estaba bajo la
direccin de un periodista, George Creel. Este
comit lleg a tener ms de treinta oficinas
en otros tantos pases, comandadas todas ellas
por periodistas. Entre sus funciones bsicas

391

392

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


estaba la de reafirmar los valores de la
repblica y la democracia americana y
promocionar su ideologa para cohesionar al
pas dentro de sus fronteras. As, lanzaban
proclamas y panfletos en los que sealaban
que el Kaiser alemn era el diablo y que los
soldados alemanes eran violadores de mujeres
inocentes y asesinos de nios. Este comit
se encarg de vender la intervencin
americana en la guerra como una necesidad
para llevar la democracia a Europa, y crear
una fuerte conciencia nacionalista americana.
Esas tcnicas propagandsticas son las
mismas que utilizaron el ejrcito americano
y sus encargados de relaciones pblicas a
finales de los aos noventa, durante la guerra
del Golfo. En esa guerra los medios de
comunicacin demostraron ya un alto grado
de patriotismo e incluso militarismo proamericano. Se comentaron los posibles
peligros procedentes del fundamentalismo
rabe y las amenazas que ste supona para
Israel. Sadam Husein era sealado tambin
como el mismo diablo (Satn), y los soldados
iraques que entraron en Kuwait, adems de
perpetrar una agresin militar injusta, eran
violadores de mujeres y asesinos de nios
recin nacidos que eran extrados de sus
incubadoras en los hospitales y abandonados
en el suelo. Estos mensajes propagandsticos
fueron puestos en circulacin por la compaa
estadounidense de relaciones pblicas Hill &
Knowlton que, al parecer, trabajaba entonces
para el Gobierno de Kuwait en el exilio
(Taylor, 1995:292). Otra de las agencias
americanas que ms se ha sealado en la tarea
de elaborar mentiras para los servicios de
propaganda del Gobierno americano ha sido
la firma Rendon Group5.
No obstante, esto puso de manifiesto que
los medios utilizaron entonces una cierta
agresin simblica e incluso xenfoba
(McQuail, 1992: 243) contra Irak y el pueblo
rabe, en general. Algunos investigadores
(Gandy Jr., 1998) han reflexionado sobre las
representaciones negativas, en creencias y
opiniones, que promueven los medios
estadounidenses sobre las minoras y que, de
manera continuada, van sembrando en la
conciencia social. Estas representaciones
negativas, de acuerdo con los planteamientos
que tambin han propuesto otros autores
(Said, 1990, 1996, 1997; Ahmad, 2001),

refuerzan los prejuicios sociales, que los


medios se encargan de construir y mantener
mediante sus retratos sociales de la realidad
y a travs de medios poderosos y de probada
influencia como la televisin, la prensa o el
cine. En estos casos, y como seala Said,
en los diversos discursos occidentales se
representa a menudo al Islam y Oriente
Prximo como algo absolutista, fatalista,
patriarcal, antimoderno o patibulario, lo que
significa que cultural y psicolgicamente los
rabes y musulmanes seran primitivos,
prisioneros de sus emociones -como buena
parte del electorado espaol que decidi
castigar al Partido Popular en el Gobierno
tras los atentados del 11-M-, y estaran
encadenados a la yihad, con estrechos lazos
con grupos extremistas que santifican la
violencia sangrienta contra los occidentales.
El discurso estereotipado y despectivo de
las diferencias sera, asimismo, alimentado
por los medios de comunicacin de forma
alarmante, hasta el punto de ser hoy da
predominante (Karim, 2000; Shaheen, 1997,
2000: 22-42), como sealan diversos trabajos
de investigacin que perciben como en los
medios de comunicacin americanos los
musulmanes son vistos casi exclusivamente
como una comunidad monoltica y tnica.
Esta visin sesgada que tienen los
occidentales, en general, del mundo rabe y
musulmn estara basada, segn Said, en una
perspectiva ideolgica que plasma sus races
en un contexto histrico de conquista y
dominacin, que tiene que ver sobre todo con
los planteamientos de la poca colonialista.
Y esos planteamientos entran de lleno en
el contexto de la propaganda de integracin
ejercida por el sistema neoliberal de libre
mercado que se pretende implantar en el
mundo globalizado. Pues, como dijera el
historiador Fred Inglis (Taylor, 1995: 261),
en relacin con los usos propagandsticos en
la poca de la II Guerra Mundial: La
combinacin de la pasin popular, los apaos
legislativos y la complicidad histrica de la
prensa llev al Estado (Estados Unidos) hacia
un liberal-capitalismo que no era sino una
versin del totalitarismo. Y si nos atenemos
a la definicin que haca Hannah Arendt del
totalitarismo a mediados del siglo pasado, ste
sera a menudo una simplista y consumada
ideologa que deniega los derechos del

HISTRIA DA COMUNICAO
individuo, los subordina a un Estado y sus
propsitos y postula un estado de guerra
permanente entre las fuerzas del bien y del
mal (Arendt, 1958: 420-479).
Esta definicin nos desvela que, en cierta
medida, hoy asistimos a un escenario muy
semejante. Tras los atentados del 11-S y las
posteriores guerras de Afganistn e Irak, la
maquinaria meditica y propagandstica
estadounidense ha ocupado la vanguardia en
la defensa de los valores patrios, los nicos
universales, y en la recuperacin del orgullo
nacional herido. Y quien no ha actuado dentro
de esos trminos ha sido tachado de
antiamericano y antipatriota desde los mbitos
del poder sin ningn tipo de prejuicio. El
bien, de connotaciones bblicas y
fundamentalistas cristianas, ha sido definido
desde el propio Gobierno estadounidense y
personificado en George W. Bush, salvador
de Amrica, mientras que el mal, el nuevo
enemigo de Occidente y de los valores
universales, es el integrismo musulmn y los
Estados canallas que lo cobijan. Y este es,
esencialmente, el mensaje mayoritario que se
traduce de los medios de comunicacin
estadounidenses y occidentales, unos medios
cada vez ms globalizados e imbricados en
un mercado mundial de la informacin que
est siendo controlado por una serie de
familias elitistas anglosajonas que conocen
el verdadero poder econmico y poltico de
la informacin y que luchan a diario por
aumentarlo.
Jos Luis Martnez Albertos advierte que
en el periodismo norteamericano se est
produciendo un dficit en algunos aspectos
propios del derecho a la informacin, como
es la ausencia de un debate de ideas y una
preocupante autocensura reflejada en el miedo
a emitir opiniones discrepantes respecto al
pensamiento nico gubernamental. Este hecho
podra conducir a un resultado nefasto, como
es que el periodismo en Estados Unidos no
sea capaz de brindar a los ciudadanos una
imagen fiable de la sociedad en la que viven
(Martnez Albertos, 2002: 13-27). Tambin
es un ejemplo reciente de lo anterior la curiosa
ola de censura y puritanismo que recorre el
mundo de la cultura y el espectculo en
Estados Unidos, justo en un ao electoral.
Una situacin tambin sospechosa sobre
los lazos ocultos entre el poder y la prensa

se est viviendo en otros pases democrticos,


como Gran Bretaa, Italia o Espaa. En el
Reino Unido ha tenido una gran repercusin
el caso del cientfico David Kelly, experto
en armas de destruccin masiva y asesor del
Ministerio de Defensa britnico, que apareci
muerto en un bosque tras ser acusado por
el Gobierno de Tony Blair de filtrar
informacin confidencial a un periodista de
la BBC, acerca de un informe maquillado
de los servicios secretos sobre la capacidad
de Irak para atacar con armas biolgicas. Tras
un largo proceso, llevado a cabo por el juez
Brian Hutton, se puso en entredicho la
credibilidad no slo del Gobierno de Blair,
sino la de los medios de comunicacin, en
este caso la cadena pblica de
televisinBBC. Pero lo cierto es que el
informe final, filtrado al peridico
sensacionalista The Sun, propiedad del
magnate neoconservador Rupert Murdoch,
exculpaba a Blair y su Gobierno y pona todo
el acento acusatorio en el propio Kelly, que
se dijo se haba suicidado, y en la direccin
de la BBC, cuyos mximos directivos pidieron
disculpas y presentaron su dimisin, lo que
fue interpretado en algunos crculos como una
inmolacin de la cadena pblica de televisin
ante el poder poltico6.
Este suceso ha puesto de manifiesto,
adems, otro problema que ha sido abordado
recientemente en un informe del Consejo de
Europa, acerca de las presiones polticas y
la falta de libertad de los servicios pblicos
de televisin en Europa. Segn ese informe,
la BBC ha sido atacada por el Gobierno
britnico debido a su cobertura sobre la
guerra de Irak. En Grecia, Italia, Portugal y
Espaa existe un claro clientelismo poltico,
un paternalismo estatal y una especie de
partitocracia que impiden la emancipacin
de los servicios pblicos de televisin del
control poltico directo, seala el informe7.
Un ejemplo puesto por el Consejo de Europa
fue la grave manipulacin llevada a cabo en
TVE sobre la cobertura informativa de la
huelga general que tuvo lugar en Espaa en
junio del 2002. Tras ese hecho, la
organizacin sindical Comisiones Obreras
denunci a los servicios informativos del ente
pblico espaol y a su director Alfredo
Urdaci, que fueron condenados por la
Audiencia Nacional, pero, en realidad, TVE

393

394

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


no slo no tom ninguna postura en contra
de este periodista, un autntico empleado del
sistema orgnico gubernamental, sino que le
ha otorgado si cabe an ms protagonismo
dentro del ente pblico, como han
demostrado los hechos derivados del 11-M
y las elecciones generales en Espaa del 14
de marzo del 2004.
En el actual contexto en que se desarrolla
la libertad de prensa en las democracias
occidentales, y dado el estado deguerra
permanente al que Estados Unidos parece
haber conducido a la sociedad globalizada,
cabra preguntarse si tienen derecho los
Estados y los medios de comunicacin, es
decir, quienes ostentan el poder, a manipular
de forma sistemtica la realidad y a mentir
a los ciudadanos, con cuyos impuestos se
financian y se llevan a cabo toda clase de
campaas ideolgicas y propagandsticas,
incluidas las campaas blicas. Hoy da, los
medios estn cada vez ms en manos privadas
interesadas y si son pblicos, como se pone
de manifiesto con demasiada frecuencia, son
sometidos a presiones y controles desde el
poder poltico y econmico, por lo que han
dejado de ser un verdadero servicio pblico
para convertirse en sistemas de propaganda.
Adems, los ms influyentes, participan
activamente en grandes grupos multimedia
y obtienen mayores beneficios a travs de
los sistemas financieros y burstiles, por lo
que poseen un alto valor aadido en el
mercado libre mundial de productos
relacionados con la informacin, el ocio y
la cultura oficial.
Lo cierto es que las noticias perciben y
construyen la realidad de acuerdo a la
ideologa institucional dominante, como ha

puesto de manifiesto en distintos trabajos el


Glasgow University Media Group (GUMG,
1976, 1985, 1993, 2000). En el mismo
sentido, Michael Parenti sealaba que lo que
se entiende por objetividad dentro de los
medios de comunicacin es la aceptacin de
una realidad social determinada por las
fuerzas dominantes de esa sociedad, sin
ningn tipo de anlisis crtico sobre las
agendas ocultas de esa realidad, sus intereses
de clase o sus sesgos ideolgicos (Parenti,
1993: 52). Y en esa lnea difusa trazada entre
el profesionalismo y la objetividad, que pasa
casi siempre por el tamiz de la censura o
la autocensura, los medios no hacen sino dar
crdito a un punto de vista consensuado que
nada tiene en comn con la objetividad ni
con la imparcialidad, y muy poco que ver
con la verdad (Pilger, 2001: 254-265).
Esta situacin, que se viene poniendo de
manifiesto ms que nunca desde la
liberalizacin de las telecomunicaciones en
todo el mundo, ha dado paso a la llamada
informacin globalizada en directo y en
tiempo real, una especie de pseudo realidad
disfrazada de falsas emociones que llega a
todos los rincones, propiciada principalmente
por la irrupcin de los satlites de
comunicaciones. Pero, a su vez, junto a ese
avance meramente tecnolgico, se han venido
ensayando viejos y nuevos tipos de censura
y propaganda como los empleados en las
ltimas guerras mediticas que han puesto
en cuestin el verdadero papel de los medios
en la sociedad actual, el sentido ms noble
de la libertad de expresin y el derecho de
los ciudadanos a recibir una informacin
veraz, plural e independiente de los poderes
pblicos.

HISTRIA DA COMUNICAO
Bibliografa
Ahmad, Eqbal, Terrorism: Theirs and
Ours, Open Media Pamphlet Series, Seven
Stories Press, New York, 2001.
Arendt, Hannah, The Origins of
Totalitarianism, Meridian, New York, 1958,
pp. 420 - 479.
Armitage, J., (2000, october, 18) CTheory
interview with Paul Virilio: The Kosovo war
took place in orbital space, CTheory: Theory,
Technology and Culture, 23, April 19 (http:/
/www.ccc.de/mirrors/cryptome.org/viriliorma.htm).
Baudrillard, Jean, La Guerra del Golfo
no ha tenido lugar, Anagrama, Barcelona,
1992; del mismo autor, La transparencia del
mal, Anagrama, Barcelona, 1991.
Bourdieu, Pierre, Sur le pouvoir
symbolique, enAnnales, n 3, Pars, 1977.
Chomsky, Noam, Cmo se reparte la
tarta. Polticas USA al final del milenio,
Icaria, Barcelona, 1996, pp. 21- 33.
Gandy Jr., Oscar, Communication and
Race: A Cultural Perspective, Oxford
University Press, New York, 1998.
Glasgow University Media Group
(GUMG), Bad News, Routledge & Paul
Kegan, London, 1976.
GUMG, War and Peace News, Milton
Keynes, Open University Press, Philadelphia,
1985.
GUMG, Getting de Message. News, Truth
and Power, John Eldridge (Ed.), Routledge,
London, 1993.
GUMG, Market Killing. What the Free
Market Does and What Social Scientists Can
Do About It, Greg Philo y D. Miller (Eds.),
Longman, London, 2000.
Ignatieff, Michael, Virtual War: Kosovo
and Beyond, Metropolitan Books, New York,
2000.
Imbert, Gerard, Azar, conflicto,
accidente, catstrofe: figuras arcaicas en el
discurso posmoderno (entre lo eufrico y lo
disfrico), enTrama y Fondo, n 12,
Universidad Complutense de Madrid, 2002,
pp. 19 - 30.
Karim, K. H., Islamic peril: Media and
global violence, Black Rose Books, Montreal,
2000.

Martnez Albertos, Jos


Luis, La
opinin en los peridicos norteamericanos
despus del 11-S: el derecho a una
informacin discrepante, enEstudios sobre
el mensaje periodstico, Vol. 8, 2002, pp. 13
- 27.
Mcquail, Denis, Media Performance:
Mass Communications and the Public
Interest, Sage, London, 1992, p. 243.
Parenti, Michael, Inventing Reality: The
Politics of the News Media, 2 Ed., St.
Martins Press, New York, 1993, p. 52.
Pilger, John, Heroes, Vintage Books,
London, 2001.
Said, Edward, Orientalismo,
Libertarias-Prodhufi, Madrid, 1990;
Covering Islam: How the Media and the
Experts Determine How we See the Rest of
the World, Vintage Books, New York, 1997;
Cultura e imperialismo, Anagrama,
Barcelona, 1996.
Sardar, Z. y Davies, M. W., Why Do
People Hate America?, Icon Books, Sydney,
2002, pp. 68 y 111.
Shaheen, J. G., Arab and Muslim
stereotyping in American popular culture,
Georgetown University Center for MuslimChristian Understanding, Washington D. C.,
1997; Hollywoods Muslim Arabs, en The
Muslim World, 90, 2000, pp. 22 - 42.
Smith, Joane, Moralities: How to End the
Abuse of Money and Power in the 21 st
Century, Penguin, London, 2002, p. 196.
Taylor, Philip M., Munitions of the Mind.
A History of Propaganda from the Ancient
World to the Present Day, Manchester
University Press, Manchester, 1995.
Vidal, Gore, El ltimo imperio, Sntesis,
Madrid, 2002.
Virilio, P., War and Cinema: The Logistics
of Perception, Verso, New York, 1984.

_______________________________
1
Universidad de Mlaga.
2
FLORES DARCAIS, Paolo, Esperanza
para Occidente, enEl Pas, 18 - 03- 2004, p.
16.
3
DEPARTMET OF ENERGY, Winning the
War on Terrorism Abroad, en The Budget for
Fiscal Year 2003, September, 2002, pp. 13 - 30
(http:// www.mbe.doe.gov/budget/).

395

396

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


4
La lista negra de organizaciones terroristas
que el Departamento de Estado de Estados Unidos
mantena en sus registros, en octubre del 2001,
era la siguiente: Abu Nidal, Abu Sayyaf, Grupo
Islmico Armado (GIA), Aum Shinrikyo, Patria
Vasca y Libertad (ETA), Yama Islamiya de Egipto,
Hams, Harakat ul-Mujahidn (HUM), Hezbol
(Partido de Dios), Movimiento Islmico de
Uzbekistn, Yamaa Islamiya (Yihad Islmica de
Egipto), Kahane Chai (Kach), Partido de los
Trabajadores del Kurdistn (PKK), Tigres de
Liberacin de tamil Ealam (LTTE), Organizacin
Mujaidin-e Khalq (MEK), Ejrcito de Liberacin
Nacional (ELN), Yihad Islmica Palestina, Frente
Palestino de Liberacin, Frente Popular para la
Liberacin de Palestina (FPLP), Comando General
del FPLP (CG-FPLP), Al-Qaeda, IRA Autntico,
Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia
(FARC), Ncleo Revolucionario, Organizacin
Revolucionaria 17 de Noviembre, Frente-Ejrcito
Revolucionario de Liberacin Popular, Sendero
Luminoso y Autodefensas Unidas de Colombia.
(CHOMSKY, N., 11/09/2001, RBA Libros S. A.,
Barcelona, 2001, pp. 132 - 133). De estos 28
grupos, a los que al parecer se ha unido el grupo
vasco Herri Batasuna, una gran mayora pertenecen
a pases islmicos o rabes y buena parte del resto
a Latinoamrica, curiosamente las zonas donde
mayores intereses polticos y econmicos ha
mantenido Estados Unidos en las ltimas dcadas.
5
Sin duda, una de las agencias de relaciones
pblicas ms conocidas por trabajar para el
Pentgono y el Gobierno americano es Rendon
Group. Esta empresa es propiedad de John Rendon,

un individuo que se considera a s mismo un


guerrero de la informacin y un empresario
perspicaz, y fue contratada por la Administracin
americana, por 100.000 dlares al mes, para
hacerle creer al mundo rabe que la guerra contra
Afganistn, tras los ataques del 11-S, era contra
el terrorismo y no contra el Islam. Esta agencia
ha participado en mltiples trabajos sucios para
el Gobierno estadounidense, el Pentgono y la
CIA, en pases como Panam, Haiti, Kuwait e
Irak (durante la guerra del Golfo) y tambin ha
trabajado para compaas comerciales en Arabia
Saud, Indonesia o Sri Lanka, bajo patrocinio
oficial estadounidense. Esta compaa ofrece un
notable apoyo al 4 Grupo de Operaciones
Psicolgicas del Ejrcito americano, que tiene su
sede en Fort Bragg, y que suele llevar a cabo
campaas de propaganda en las zonas donde
interviene Estados Unidos, como es el caso de
Afganistn o Irak. Uno de los eslganes de Rendon
Group es que ayudan a la gente y a las
organizaciones a vencer en el mbito de la
comunicacin
y
en
el
mercado
global.SILVERSTEIN, Ken, Selling the Afghan
War, enThe Nation, 7-11 - 2001, [http:/
w w w . t h e n a t i o n . c o m /
docPrint.mhtml?i=special&s=silverstein20011107].
6
OPPENHEIMER, Walter, El juez Hutton
exculpa a Blair de la muerte del doctor Kelly,
enEl Pas, 29 - 01 - 2004, pp. Portada, 2 - 4.
7
COUNCIL OF EUROPE, Public service
broadcasting, Doc. 10029, 12 - 01 - 2004 (http:/
/www.coe.int/T/E/Human-Rights/Media, 27 - 01
- 2004).

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Captulo IV
ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

397

398

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

399

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Apresentao
Carolina Leite1

A crescente legitimao acadmica do


campo temtico designado por Estudos de
Gnero, traduz as importantes transformaes
que, ao longo de todo o sculo XX, se
produziram na percepo da condio feminina mas, igualmente, da masculinidade.
Embora diversos movimentos sociais,
associativos, sindicais e at mesmo filantrpicos, para j no falar em percursos individuais singulares e excepcionais, tenham
ocorrido com alguma consistncia, pelo
menos nos ltimos duzentos anos, a verdade
que foi necessrio esperar pelas dcadas
de 60 e 70 para assistirmos emergncia dos
chamados estudos de gnero e, mais concretamente, dos estudos de mulheres. No entanto e ainda que produzidos de forma
descontnua, todos estes sinais acumulados,
individuais ou colectivos, ajudaram a construir uma nova conscincia que, progressivamente, permitiu interrogar a ordem social
e as suas classificaes de gnero, num
exerccio que provavelmente nenhum outro
perodo histrico conheceu com igual abertura: o que continua a ser verdadeiro mesmo
quando constatamos as resistncias que indivduos e grupos tentam perpetuar. conhecido que as limitaes associadas ao
gnero sempre penalizaram de forma mais
declarada as mulheres; no entanto, importa
lembrar que o espectro do masculino era to
estreito como o do universo feminino, ambos
reduzidos a uma estreita margem de modelos
e condutas, ainda que a maior mobilidade
e diversidade de papis permitisse aos homens atenuar parte da vigilncia que sobre
eles pesava. Assim, homens e mulheres
estavam condenados a parceiros to
formatados que no podemos levar muito a
mal a convico de Montaigne ao afirmar
que a mais til e honrosa cincia e ocupao de uma mulher, a cincia das lides
domsticas, viso de resto amplamente
partilhada, tambm por alguns socilogos,
mais fiis a esteretipos do que s coorde-

nadas sociais que rapidamente poderiam


explicar a aparente natureza intrnseca do
feminino. Enquanto isto, outros autores
ocupavam-se na glorificao das mulheres,
tratando-as a partir de uma essncia do
feminino o que, na prtica, traduzia a perda
de esperana em encontrar, na vida real,
mulheres capazes de se suscitar o interesse
que s a idealizao podia compensar
(Theodor Zeldin). A desconstruo deste
modelo idealizado do feminino comea ento
a ser denunciado, mas no pelas cincias
sociais, pois estas s muito tardiamente
chegam a esta realidade: Surge-nos assim
um ser muito estranho e complexo. A nvel
imaginativo, da maior importncia, na
prtica, totalmente insignificante. Invade a
poesia de uma ponta outra; na Histria
verifica-se a sua ausncia quase absoluta. Na
fico, domina as vidas dos reis e conquistadores; na realidade, era a escrava de
qualquer jovem e a quem os pais metiam uma
aliana no dedo. Algumas das palavras mais
inspiradas, alguns dos pensamentos literrios
mais profundos saem-lhes dos lbios; na vida
real, raramente sabiam ler, tinham dificuldade em se expressar, eram propriedade do
marido, diz Virgnia Woolf num texto escrito em 1928, sete anos passados sobre a
morte de Max Weber e onze sobre a morte
de Durkheim.
Chegados aos anos do ps-guerra, as
temticas das cincias sociais orientam-se
para uma nova escala: Henri Lefebvre d o
tom com o seu clebre ensaio sobre a vida
privada, antecipando aquilo que viria a
constituir um campo privilegiado da anlise
sociolgica e no s. Acompanhando as
profundas mudanas socio-econmicas em
curso - e destacamos a entrada massiva das
mulheres no mercado de trabalho remunerado - os estudos de gnero vo surgindo
como um campo especfico de pesquisa,
primeiro ao arrepio da academia, hoje com
a sano autorizada da mesma. ento altura

400

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


para nos interrogarmos: o que poder significar esta unanimidade? Muito provavelmente que a tnica j mudou de stio. Como
to bem lembra T. Zeldin, em investigao,
a grande dificuldade saber qual a etapa
seguinte. Aqui estamos, portanto: que se
segue?

_______________________________
1
Universidade do Minho. Coordenadora da
Sesso Temtica de Estudos Culturais e de Gnero
do VI Lusocom.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Apresentao
Maria Joo Silveirinha1

A organizao de uma mesa, num congresso de cincias da comunicao, em torno


dos temas Estudos Culturais e de Gnero
pareceria, h poucos anos, uma tarefa difcil
e incerta. Com efeito, ambas so reas disciplinares que durante muito tempo pareceram algo vagas e pouco consistentes entre
ns. O grande xito em termos das propostas
surgidas para discusso neste congresso
mostra, no entanto, o crescente interesse por
estas matrias dentro dos estudos
comunicacionais. Valer, pois, a pena fazer
um breve comentrio a ambas as temticas.
O interesse pela perspectiva do gnero dentro
dos estudos da comunicao e da cultura faz
parte de um ressurgimento mais geral do feminismo e da teoria dos gneros. Naturalmente
que o feminismo como actividade intelectual e
como estratgia poltica tem uma longa histria,
mas quer o questionamento do que ser-se
mulher ou homem quer o questionamento dos
papis dos media e da cultura popular na sua
representao bastante mais recente. Em geral,
ambos tm concorrido para a perspectiva de que
o gnero em geral e as mulheres em particular
so uma construo: a que os media fazem das
identidades e das relaes entre homens e mulheres. nesse sentido que os estudos feministas
dos media desde h algum tempo, nos passaram
a fornecer anlises textuais (semiticas, estruturalistas, psestruturalistas, psicanalticas) e de
contedo, que mostram como se procede a essa
construo.
De uma forma caracterizada pela
interdisciplinaridade e de pendor sobretudo
emprico, esses estudos do-nos a ver as
representaes dos gneros na publicidade,
na televiso, nas revistas, nos jornais, no
cinema, na arte, na literatura e mais recentemente no ciberespao. Outros, de cariz mais
terico, procuram pensar os poderosos efeitos que estas representaes tm sobre a vida
econmica, poltica e social. O que comum
a todos estes estudos uma indagao
enquadrada na questo mais vasta das representaes propostas pelos media.

Esta indagao, no entanto, pode assumir


diversas interrogaes: de um ponto de vista da
teoria feminista dos media, por exemplo, at que
ponto os media produzem uma feminismo numa
abordagem que muitas vezes compensa por
excesso o tradicional determinismo marxista e
sua negligncia da experincia cultural ignorando os constrangimentos estruturais impostos pelas
realidades econmicas e polticas (McLaughlin,
1999). Com efeito, a partir sobretudo dos anos
80, a relao entre estudos culturais e media
passou a estabelecer-se sobretudo sob a forma
de estudos de recepo.
Em muitos desses estudos, os media so
lugares de combate e resistncia das identidades, sobretudo nas formas de cultura popular e, nos ltimos vinte anos, os termoschave tm sido subverso, transgresso,
entre outros. Alguns desses estudos celebram
mesmo uma democracia semitica, em que
os sujeitos, apropriando-se de uma vasta gama
de identidades e prazeres sub-culturais, constroem os seus prprios significados e as suas
prprias identidades a partir desses materiais,
constituindo-se assim, toda uma vertente de
estudos dos media a que James Curran chama
um novo revisionismo (Curran, 1990).
A perspectiva da teoria da hegemonia nos
estudos culturais insiste, no entanto, que h
uma dialctica entre os processos de produo
e as actividades de consumo. O consumidor
confronta sempre um texto ou uma prtica na
sua existncia material como resultado de
determinadas condies de produo. No
entanto, da mesma forma, o texto confrontado por um consumidor que na verdade
produz em uso um conjunto de significados
possveis. A influncia de autores como Michel
De Certeau e Michel Foucault permitem
reequacionar todo o campo dos estudos culturais de uma nova forma, ainda que por vezes
certas interpretaes destes autores tenham
conduzido despolitizao, fragmentao e
mesmo banalizao de um campo que, no
entanto, se mantm rico e profcuo, como este
congresso certamente dar a ver.

401

402

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Curran, J. (1990), The New
Revisionism in Mass Communication
Research: A Reappraisal, European Journal
of Communication 5: 130-164.
Hall, S. (1992), Cultural studies and its
theoretical legacies in L. Grossberg et. al.
(eds), Cultural Studies, London, Routledge.
McLaughlin, L. (1999), Beyond
Separate Spheres: Feminism and the Cultural Studies/Political Economy Debate,

Journal of Communication Inquiry 23:4


(October 1999): 327-354.
Van Zoonen, L. (1991), Feminist
perspectives on the media, in J. Curran and
M. Gurevitch (eds), Mass media and Society,
London, Edward Arnold.

_______________________________
1
Instituto de Estudos Jornalsticos, Universidade de Coimbra. Coordenadora da Sesso
Temtica de Estudos Culturais e de Gnero do
II Ibrico.

403

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Corpo-Vero: agendamento corporal na imprensa feminina


Adriana Braga1

Introduo
O vero pode ser considerado um fenmeno substantivo na constituio da cultura
brasileira contempornea. Essa matriz cultural faz parte do imaginrio social brasileiro,
tornando-se mesmo elemento de identidade
nacional e concretizando-se em corpos
femininos seminus e bronzeados.
Neste estudo, desenvolvo a problemtica
referente construo discursiva de um
padro de corpo feminino idealizado a propsito da chegada do vero no universo da
imprensa feminina brasileira. Mais especificamente, procuro compreender o modo pelo
qual a imprensa feminina, atravs de um
sistema estratgico discursivo institui um
padro idealizado de corpo feminino adequado para constituir o vero na cultura
brasileira.
Da militncia pesquisa: antecedentes de
um percurso
A condio da mulher na sociedade e a
maneira pela qual relaes de poder desiguais
entre homens e mulheres eram naturalizadas
e tomadas como evidentes desde muito cedo
foi objeto de minha ateno. Essa constatao
reiterada pela tradio de alguns estudos
mais amplos, como o realizado por Sherry
Ortner (1974: 67), que afirma que o status
secundrio da mulher na sociedade um dos
verdadeiros universais, um fato pan-cultural 2 . O corpo feminino, para Pierre
Bourdieu, um corpo-para-o-outro
objetificado pelo olhar e pelo discurso dos
outros. A relao da mulher com o prprio
corpo no se reduz auto-imagem corporal.
A estrutura social desta relao est na
interao, nas reaes, na representao que
um corpo provoca no outro e como essas
reaes so percebidas. As mulheres so
objetos simblicos das construes dos modos
de enunciao de diferentes saberes consti-

tuintes da dominao masculina e o efeito


dessa estrutura coloca a mulher em um estado
perene de insegurana corporal,elas existem primeiro pelo, e para, o olhar dos outros,
ou seja, enquanto objetos receptivos, atraentes, disponveis (Bourdieu, 1999: 82). Assim, esse padro interacional que subordina
a mulher e a torna mesmo dependente do
olhar do outro no s dos homens traz
como conseqncia a introjeo desse mesmo olhar, que se torna parte constitutiva do
prprio ser feminino. Susan Bordo (1999:
250) comenta o primeiro ato pblico da
segunda onda de protestos feministas nos
Estados Unidos em setembro de 1968, que
houve uma enormeLata de Lixo da Liberdade, onde foram jogados soutiens, cintas,
rolinhos para cabelo, clios postios, perucas, e exemplares de vrias revistas femininas como: Cosmopolitan (que no Brasil
chama-se Nova), Family Circle e The
Ladies Home Journal. Lendo algumas edies atuais dessas revistas, mais de trinta anos
depois, pode-se perceber que a objetificao
das mulheres contida em discursos dessa
natureza ainda uma realidade.
Muitos trabalhos se dedicaram a investigar a dimenso social da corporeidade
(Mauss, 1974; Clastres, 1990; Foucault,
1980). Em nossa sociedade, essa ao da
cultura sobre os corpos em grande parte
promovida pelo discurso miditico. No caso
especfico desta pesquisa, levei em conta os
discursos de um segmento do mercado
editorial: as revistas femininas, um gnero
de publicao definida sociologicamente para
um segmento especfico da sociedade, a
mulher. Esse campo de produo de significados, muitas vezes em conflito, contraditrio, concorrente, elabora discursivamente
saberes sobre o corpo feminino.
O corpo feminino encontra-se institudo
nos produtos miditicos, e, no caso das
revistas femininas, apresenta-se como um
composto de partes suscetveis de me-

404

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


lhoramento.
Esse
processo
de
territorializao do corpo feminino miditico
se faz mediante o aporte de diferentes saberes moral, psicolgico, sanitrio, mdico, esttico, mercadolgico que fazem com
que a competncia dos discursos da imprensa feminina se constitua como umsistema
perito3, definindo formas legtimas de apropriao e uso de cada uma dessas partes.
Depois dessa pequena digresso e retomando o percurso de construo desse objeto,
durante o hbito que criei de freqentar a
banca, fiquei sabendo pelo jornaleiro que as
revistas femininas, principalmente as
especializadas em dietas, triplicam nas vendas e na oferta de ttulos nos meses que
antecedem o vero. Esse dado me permitiu
inferir que alm da instituio de um corpo
feminino, promovida pelas revistas, esse
corpo agendado e tematizado de acordo com
uma agenda cultural prvia, segundo um
trabalho especfico de construo discursiva
algo que poderia ser chamado corpovero.
O modo como aquele vasto processo
social se materializa discursivamente no
contexto da imprensa feminina faz parte de
uma questo maior da sociedade contempornea e participa ativamente, de forma voluntria ou no, explcita ou no, do campo
dos significados sociais no que concerne
definio social da feminilidade e conseqentemente questo das identidades femininas.

A atualidade desse discurso parece estar


na atualizao do ideal corpreo construdo
naquele contexto. Na medida em que o
processo produtivo das revistas expe, oferta
o referente (corpo-vero), resultado e
materializao do processo de enunciao na
prpria capa, o mote da seduo passa a ser
a explicitao do detalhamento do processo
de construo desse corpo. Esse um ponto
que me parece interessante de ser
problematizado: enunciao e acontecimento
so concomitantes neste caso, uma pedagogia sobre o modo de construir o processo
de enunciao.Assim, esta oferta de sentido
constitui-se na prpria natureza do corpovero, uma corporeidade feita de discurso.
Desta maneira, a imprensa feminina
realiza uma produo discursiva do corpo,
do processo, que se presentifica quando as
revistas escrevem sobre o corpo, atravs de
trs movimentos na esfera do discurso: a) o
processo organizacional transformado em
discurso. Neste movimento, as revistas tornam notcia o seu prprio processo produtivo, tematizando, por exemplo, a produo das fotografias para a capa; b) o corpo
institudo neste contexto construdo em
discurso. Aqui, ao se falar sobre o corpo em
processo por exemplo, sendo produzido
para a capa o discurso das revistas institui
este mesmo corpo como instncia ideal; c)
o corpo institudo tematizado, hierarquizado
e investido de representaes sociais.

A instituio do corpo-vero como trabalho de enunciao

I Pensando as revistas femininas


Fragmentos de uma histria

O universo discursivo da imprensa feminina um campo vasto que nas suas centenas de edies peridicas oferta sentidos.
Entretanto, a questo que me provoca para
a pesquisa no a imprensa feminina como
um todo, mas uma dimenso que se destaca
na topografia das revistas, a organizao
da tematizao e do funcionamento discursivo
da noo de corpo feminino com relao
chegada do vero o corpo-vero.
Enquanto que nas revistas de informao
semanais, por exemplo, os grandes motes para
a edio seduzir os seus leitores passam
pelo imprevisvel, pela novidade, me
parece que na imprensa feminina esse material realiza um outro modelo de seduo.

O primeiro registro de uma publicao


voltada s mulheres data de apenas um sculo
depois da inveno da imprensa, em 1450:
em 1554 circulava em Veneza Il libro della
bella donna, de F. Luigi, de acordo com Mary
Del Priore (2000). O formato de peridico
surgiu na Europa, no sculo XVIII, chegando no Brasil s muito mais tarde, em 1827,
tendo crescido com muita vitalidade, alcanando hoje a posio de segundo lugar no
ranking de tiragem do mercado de revistas,
ficando atrs apenas das tiragens das revistas
de informao semanais.
No Brasil, foi no incio do sculo XIX
que comeou o funcionamento da imprensa

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


feminina, uma vez que a chegada da famlia
real em 1808 e a conseqente elevao do
Brasil de colnia para vice-reino
forneceu as condies materiais e
tecnolgicas para a produo de impressos
no pas. A primeira publicao para mulheres, segundo Buitoni (1990),
O Espelho Diamantino, data de 1827,
mesmo ano em que se tem o servio regular
de vapores entre Rio de Janeiro e Santos,
que contribuiu com a imprensa que comeava.
Em meados do sculo XIX, o folhetim
foi um recurso muito utilizado nos jornais
brasileiros. O romance seriado apropriou-se
deste espao dando-lhe autonomia e o folhetim passou a designar esse gnero de fico
e no mais o espao de variedades do jornal.
Na virada do sculo, moda e literatura
compunham o par principal que sustentava
as publicaes femininas brasileiras. Foi a
partir da consolidao da indstria cultural
no Brasil, na dcada de 1960, que essa mdia
emergiu com mais vigor e se estabeleceu
slida e definitivamente. Naquele momento
histrico, as mulheres passaram a se mobilizar e deram um ritmo mais acelerado aos
movimentos e deslocamentos femininos. A
partir da segunda onda de protestos feministas, evocando paridade com os homens, cada
vez mais as mulheres passaram a assumir
cargos estratgicos no mercado de trabalho
e conquistaram um lugar de destaque no
panorama social, motivando, assim, o crescimento acelerado deste setor da imprensa,
alm de produtos e servios voltados para
as mulheres. A mulher, considerada como um
grande dispositivo de consumo, respaldou a
formao de um mercado voltado para ela,
onde essa imprensa se instalou.

A Editora Abril a maior editora de


revistas da Amrica Latina. No ano 2000, a
editora alcanou a marca de 224 milhes de
exemplares vendidos e 4,6 milhes de assinaturas (mais de dois teros de toda a base
de assinaturas do pas), veiculando 47.700
pginas de anncio. Com esses nmeros,
ocupa a confortvel posio de lder
hegemnica em circulao, assinaturas e
publicidade no Brasil. O poderio editorial da
Abril tornou-se ainda maior quando ela
incorporou a Editora Smbolo em 1999. Essa
editora responde pela generosa fatia do
mercado correspondente a 1.992.400 exemplares por ms. Vrios peridicos da Editora
Smbolo apresentam o mesmo perfil editorial
de ttulos da editora Abril, abrindo uma
espcie de concorrncia consigo mesmos,
dando uma impresso de livre mercado que
dissimula, no entanto, uma situao perto de
monoplio.
A Editora Globo tem um porte menor que
a Abril em termos editoriais, mas no se for
considerado o grupo do qual faz parte. As
organizaes Globo, um imprio no ramo de
televiso (aberta, cabo e satlite), imprensa
e rdio, fornecem toda a estrutura, prestgio
e capital conquistado no mercado nacional
ao longo de anos a qualquer produto que leve
a sua marca. A editora tem 11 ttulos no
mercado, dos quais 5 se destinam mulher.
A revista Marie Claire foi lanada no Brasil
em 1991, uma verso brasileira da famosa
revista que circulava na Frana desde 1937.
O mercado editorial das revistas femininas
conta ainda com a participao de uma srie
de pequenas editoras que juntas representam
uma diversidade significativa de vozes
nesse campo discursivo.
Corpo re-visitado

A imprensa feminina no mercado editorial


brasileiro hoje
A imprensa feminina, este negcio de
propores gigantescas, controlada em sua
quase totalidade por trs grandes grupos
empresariais. Apesar de existir uma grande
variedade de pequenas editoras responsveis
por um ou dois ttulos cada uma, as editoras
Abril, Smbolo e Globo respondem juntas por
29 ttulos e mais de 8 milhes de exemplares
por ms.

A questo do poder das mdias em provocar efeitos nas audincias pela sua capacidade simblica um tema que suscita
posicionamentos os mais diversos em vrios
setores da sociedade. Os estudos acadmicos,
de uma maneira geral, esto contaminados por
grandes questes de fundo que permeiam os
processos de construo do texto. Sendo assim,
a movimentao referente questo feminina
pela sociedade incide sobre a reflexo acadmica sobre esse assunto.

405

406

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Um tema controverso como o da
imprensa feminina e sua relao com a
corporeidade das mulheres manifesta-se no
campo acadmico sob a forma de posies
diferenciadas, por vezes contraditrias. Por
exemplo, existem estudos que consideram que
as mdias reproduzem estruturas de dominao, no caso, masculina4; outros concluem
que os discursos veiculados por esse tipo de
publicao colaboram no processo de emancipao feminina5. Pessoalmente, acredito que
as mdias como elemento integrante da cultura
e da sociedade so contaminadas pela questo feminina que se desenvolve na estrutura
social. Dessa forma, os discursos de mdia
apresentam vetores em vrias direes, tornando qualquer polarizao desse tipo discutvel e potencialmente redutora.
Os processos miditicos ocupam um lugar
organizador de diversas falas sociais e
assim, atravessam os setores da vida cotidiana atravs de suas estratgias de
mediatizao, tomando desta maneira uma
posio de centralidade na experincia contempornea (Rodrigues, 2000). A partir da
caracterstica compsita que constitui os
discursos das revistas femininas, especialistas, jornalistas, comerciantes e pessoas comuns, originadas de diferentes espaos sociais, tentam esgotar, na medida dos interesses da revista, as informaes que interessam
s mulheres.
A dimenso social do corpo e sua apropriao pelo campo miditico foram exaustivamente tratadas por Peruzzolo (1998), que
considera que os mecanismos de enunciao
e de reconhecimento da imagem de um corpo
humano so embebidos por sua cultura.
Assim, quando algum olha o prprio corpo
ou o corpo do outro, esse olhar passa sempre
pelo filtro dos sistemas de circulao dos
sentidos do grupo cultural ao qual se pertence. O corpo uma construo social,
objeto simblico, investido por mltiplos
sentidos, que ora se reafirmam, se ampliam,
se
remodelam
ou
desaparecem.
Racionalidades e gramticas do poder deixam suas marcas sobre os corpos.
Um ponto importante a ser ressaltado diz
respeito diviso dos tpicos trabalhados nas
revistas e as hierarquizaes das temticas
abordadas da decorrentes, que alm de
conferir unidade s publicaes tambm

permitem o engendramento de um determinado modelo de leitor, apreensvel a partir


de suas carncias e demandas, que os textos
de cada revista procuram atender. Segundo
Fausto Neto,
A noo de leitor construdo aquela de
algum passivo, porque ele sempre compreendido como algum s voltas com carncias, fato que o coloca como demandador
e que lhe sinaliza com o que demandar. (1991,
p. 77)
Desta forma, as revistas propem quais
so as necessidades, os projetos, os desejos,
o que preciso almejar em nome de uma
suposta felicidade. Cabe ressaltar que essa
oferta de sentido est condicionada, por fora
de leis de mercado, ao seu reconhecimento
e aceitao no campo social, ou seja, sua
ressonncia no imaginrio da sociedade.
II - A construo de um corpo em discurso
Uma angulao terico-metodolgica
O corpo-vero conseqncia de um
trabalho de agendamento e de tematizao,
via operaes enunciativas que so fundamentalmente discursivas. Assim como esse corpo
a resultante de um processo de enunciao,
impossvel pens-lo distante de categorias que
apontam para sua construo, neste caso,
agendamento de discurso.
Esta construo de sentidos operada pelas
mdias no se d de forma simplesmente
impositiva ou autoritria. O campo das mdias
relaciona-se, interage com outros campos
sociais, conferindo legitimidade a seus discursos por conta destas interaes. Segundo
Mouillaud (1997: 54-5), citando o trabalho
de Gaye Tuchman, News Making, a realidade
social produto de um consenso sustentado
pelo jogo das interaes e negociaes entre
parceiros sociais. Assim, saberes oriundos
de outros campos jurdico, mdico, cientfico, etc vm a compor a oferta de sentidos
miditica via de regra sob a figura do que
Giddens (1991) denomina de sistema perito, constitudo por um corpo de especialistas que, no campo miditico, operam
estratgias de produo de sentido a partir
de saberes oriundos de outros campos. No
caso da imprensa feminina, este corpo de
especialistas assume a figura de um conselho

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


de consultores: nutricionistas, cirurgiesplsticos, professores de educao fsica,
cabeleireiros e maquiadores, entre outros, que,
detentores de um saber especializado,
renem conhecimento acerca da mulher,
visando a legitimar o discurso das publicaes.
Para alm deste nvel macro, de relaes
entre campos sociais, os diferentes setores
da revista tambm se relacionam em um nvel
interno, organizacional, interao que tem
como resultante a instituio desta entidade
discursiva, o corpo-vero. da interao entre
especialistas e os profissionais da redao que
resulta o corpo-vero, a tal ponto que sua
enunciao por este discurso jornalstico
especial prescinde mesmo do acontecimento para ser noticiado. Neste ambiente dado,
as representaes que recobrem o corpovero se encontram em consonncia com uma
definio socialmente dominante a respeito
do corpo feminino na atualidade.
O corpo face ao corpus
As opes metodolgicas aqui
explicitadas buscam dar conta de um aspecto
particular de um fenmeno discursivo o
corpo-vero no contexto da imprensa feminina brasileira. Entendo que o processo de
articulao de significados que institui o
corpo-vero no contexto miditico repousa
sobre matrizes culturais arcaicas que vo
da ritualizao da subordinao feminina
ligao do vero com emblemas da cultura
brasileira que encontram no contexto dos
discursos miditicos uma atualizao. Assim,
sem pretender esgotar um fenmeno to
complexo, busco neste trabalho investigar
exatamente esta atualizao, produzida
segundo os princpios e lgicas inerentes aos
processos miditicos.
Por universo desta pesquisa estou compreendendo o fenmeno da imprensa feminina brasileira na sua totalidade. O contato
com esse universo me levou a delimitar uma
amostra especfica na qual est presente um
conjunto de fenmenos relativos a essa
problemtica maior do corpo-vero: foi
selecionado um conjunto de peridicos femininos composto por 53 revistas que tratavam da relao entre os temas corpo e
vero em suas capas, conjunto que reunia

28 publicaes distintas, publicadas por 12


editoras de todo o Brasil6. De modo a perfazer
uma leitura eminentemente qualitativa, decidi mapear este setor da imprensa feminina a partir dessa amostra composta por uma
edio de cada uma destas diferentes publicaes7. Na impossibilidade de mergulhar
sobre essas 28 edies, realizei ento um
movimento de escolha, resultando em um
corpus de trabalho de 11 exemplares. De
qualquer maneira, as questes aprofundadas
nestes 11 exemplares esto presentes ao longo
do universo da imprensa feminina, tanto no
perodo considerado quanto em perodos
anteriores ou posteriores como as revistas
publicadas no vero de 2003 e 2004 confirmaram.
III - Um processo de leitura
As recorrncias encontradas nos textos
dos editoriais no que concerne s estratgias discursivas utilizadas no processo de
encantamento da leitora, permitiram a caracterizao de quatro aspectos que formam
grupos temticos de estratgias enunciativas
que angulam o olhar sobre o corpus, detalhados a seguir. Estes quatro movimentos
evidentemente no esgotam a totalidade das
estratgias empregadas nesses discursos, mas
sua recorrncia aponta para o modo peculiar com que essa mdia oferta sentidos,
permitindo uma compreenso de algumas
especificidades do trabalho discursivo realizado pela imprensa feminina na construo/instituio do corpo-vero. O trabalho
de sistematizao do material em questo
revelou quatro operaes discursivas, algumas tpicas do discurso jornalstico como
um todo e outras peculiares imprensa
feminina, descritas a seguir: explicitando
o prprio processo produtivo.
Nos ttulos escolhidos para as sees
editoriais das revistas fica clara a elevao
da rotina produtiva, como visto anteriormente, a fato a ser noticiado. Ttulos como
Notcias da redao, Aqui da Redao
ou Making of, evidenciam o lugar de fala
no sentido mais geogrfico do termo, ilustrando o carter exato desta estratgia: a
transformao do processo produtivo em
notcia, discurso de seduo. Assim, a revista
feminina, principalmente no nvel dos edito-

407

408

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


riais, realiza um duplo fazer: o fazer da edio
por meio do qual o corpo referido; um fazer
sobre o corpo o corpo institudo produzido e mostrado passo a passo o processo
de sua construo.
Uma caracterstica marcante com relao
ao discurso dos editoriais, bem como o da
imprensa feminina de um modo geral o
tempo verbal utilizado, predominantemente
o tempo presente tempo verbal caracterstico do discurso pedaggico, didtico , um
tempo expositivo e argumentativo, como as
marcas evidenciam. O discurso do passado
histria, e do futuro promessa. O discurso didtico por natureza no presente.
A tematizao do processo de
modelizao do corpo-vero, uma caracterstica que se espalha na maioria das edies
constituintes da mdia-vero. Por exemplo,
diz a legenda encontrada sob uma foto na
seo editorial: Anglicachegando ao nosso
estdio, flagrada um pouquinho antes das
fotos e... pronto! Perfeita (Boa Forma,
janeiro/2002). Fica evidente aqui, alm da
assiduidade de Anglica na mdia-vero, a
explicitao da dimenso temporal do processo, das etapas que envolvem a elaborao
da perfeio. interessante notar os
momentos do processo ressaltados pelos
termos destacados: imediatamente antes
(chegando), durante (flagrada) e o
momento exato da instituio (e... pronto!
Perfeita). O tempo da enunciao o tempo
da produo.
Interpelao da esfera de recepo
Neste tpico procuro investigar as marcas de subjetividade que comparecem no texto
sob a forma de interpelao da esfera da
recepo. Estratgia discursiva bastante
freqente no universo da mdia-vero, a
justificao da busca do corpo ideal por parte
da leitora por meio do apelo a marcas de
subjetividade na enunciao, prescrevendo
uma linha de ao, atitude ou comportamento para ser seguido pela leitora, uma estratgia de interpelao para que a leitora faa
a escolha certa, dito do lugar de amiga,
conselheira preocupada, como no exemplo
abaixo:
L se vai 2001. Foi bom demais fazer
NOVA BELEZA para voc, com voc

participando, criticando, sugerindo, aprovando. Ns, da redao, acreditamos que 2002


vai ser muito, muito melhor. E, do fundo de
nossa convico, desejamos que no prximo
ano voc: Demonstre na pele o quanto gosta
dela (please, cuide muito bem dessa que
a nica que voc tem e ter pelo resto da
vida).
Economize, economize, economize, mas
realize o sonho de comprar aquele perfume
chiqurrimo que h tanto tempo paquera. (...)
Consiga, pelo menos na metade das vezes,
pedir uma salada, quando na verdade est
louca por uma coxinha ( o nico jeito de
continuar podendo comer coxinha, brigadeiro, feijoada...). (...)
Assim, sem mais nem menos, saia vestida para matar. E faa o mundo olhar para
voc.
Tire a gordura, ponha o peito, acerte o
nariz (se for o seu sonho) e fique do jeito
que o diabo gosta.
Tenha coragem de ousar: uma maquiagem
glamourosa, uma sandlia altssima caindo
de sexy, um decote infinito. Toda mulher quer,
pode, deve.
Seduza cada vez mais o homem que
deseja e faa muito, muito amor com ele.
Finalmente, se olhe no espelho e adore
o que v
E que NOVA BELEZA seja sempre sua
grande parceira para ajud-la a chegar l. Bem
vindo 2002!
Grande beijo, Lenita Assef diretora de
redao (Nova Beleza, dez./2001)
O estilo imperativo quase autoritrio
do texto ilustra o tom geral deste modo
de endereamento, desafiador/instigante, que
encontrado nos editoriais da imprensa
feminina. Interessante pensar na dimenso
proposta de uma corporalidade plstica,
malevel, em que se tiram, pem ou
acertam fragmentos do corpo conforme as
curvas da moda. O papel feminino proposto
parece exemplificar a categorizao do corpo feminino para Bourdieu, um corpo-parao-outro, cuja ousadia est em usar um
determinado calado, maquiagem ou decote,
ou seja, enfrentar a arena pblica com a
segurana sedutora que a adaptao s normas de um certo papel de gnero feminino
na sociedade possa permitir. H uma
receptora, fragmentada pelas marcas em

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


vrios ideais, que colocada no lugar de
instruo. A leitora instituda aqui pode ser
inferida a partir de seus supostos desejos de
consumo (perfume chiqurrimo, sandlia
altssima, etc.): um conceito idealizado de
leitora. A sentena ganha uma outra dimenso quando sublinhada por uma generalizao do universo feminino: toda mulher
quer, pode, deve. Assim, alm de uma
essencializao do feminino conferida pela
expresso toda mulher, esse enunciado no
s toma como evidente o desejo das mulheres de ousar nos termos do discurso, como
coloca na ordem do dever, a justificativa para
agir conforme a expectativa anunciada. De
forma recorrente, o dispositivo da enunciao
utiliza estratgias de interpelao que visam
prescrever o comportamento da leitora e que
se apiam em juzos de valor, cristalizaes
de cultura, que legitimam seus argumentos.
vozes de legitimao
Para explicitar a estratgia construda na
legitimao dos argumentos apresentados
atravs da citao de fontes, necessrio
considerar alguns conceitos das teorias da
enunciao. Todo discurso est contido no
espao do interdiscurso. Atravs de citaes
de fontes, o discurso miditico traz outros
discursos que legitimam sua fala. Maurice
Mouillaud (1997), ao tratar do aspecto
multivocal dos discursos das mdias, utiliza
a expresso transao de falas. O fato
que alm dos discursos miditicos ecoarem,
trazerem fragmentos de outros discursos em
sua fala institucional, convocam fontes que
emprestam suas vozes no sentido de
avalizar os contedos veiculados. O espao das matrias o local onde a manifestao de vozes de terceiros se faz com mais
evidncia. Os especialistas, as olimpianas
e as leitoras so os trs personagens
discursivos mais utilizados pela enunciao
dessa mdia, visando a legitimao dos
contedos de seus discursos, como o exemplo abaixo ilustra:
1. A verdade sobre os alimentos que
queimam gordura
VOC no dispensa a laranja para acompanhar a feijoada porque tem certeza de que
a acidez da fruta dissolve a gordura das
carnes. (...) M notcia: em vez de queimar

gordura, provavelmente voc est ganhando


calorias. Essas frutas tm o poder de quebrar as protenas dos alimentos em partes
menores, explica a nutricionista Celeste
Elvira Viggiano. Isso faz com que a digesto acontea mais facilmente, sem que o
organismo faa muito esforo (leia-se queima de calorias) para metabolizar a comida.
(Nova, out./2001)
2. Sou muito encanada com o corpo.
Sempre acho que tenho que melhorar. Sabe
como mulher, nunca est satisfeita, diz
a morena. (Scheila Carvalho em Boa Forma,
nov./2001)
3. Quando cheguei aos 72 quilos, fiquei
to deprimida que a minha me me deu uma
assinatura de BOA FORMA. Quando li o
Desafio de Vero, vi que havia chegado a
minha hora. (Boa Forma, abr./2002)
No exemplo 1, fica evidente o poder de
definio da realidade atribudo ao sistema
perito, que define a verdade sobre nutrio, contrariando o saber de senso
comum atribudo leitora (VOC... tem
certeza). interessante pensar no contrasenso que representa a facilitao da digesto como uma coisa negativa, quantificvel
pelo menor nmero de calorias dispendidas.
O dispositivo de enunciao inclusive interfere na prpria fala da especialista, dando
instrues de leitura entre parnteses:
leia-se. No enunciado 2, a fala de Scheila
Carvalho (Sabe como mulher...) confirma uma essencializao do feminino como
instncia de insegurana corporal, mesmo
em mulheres exemplares, o que corrobora
o discurso sustentado pelo restante da publicao, alm de justificar o papel dessa
mdia especializada nas prticas de melhoramento corporal, papel que a publicao
se auto-atribui principalmente no espao das
sees editoriais ao fazer a teorizao de
suas funes em relao s mulheres. No
exemplo 3, a fala da leitora, representante
da opinio comum, incorporada a um
discurso que tambm afirma o papel de colaboradora da revista no que diz respeito
estabilidade emocional, articulada posse
de um corpo prximo do padro. O trecho
tambm evidencia instrues de leitura
detalhadas no que concerne s aes esperadas com relao ao corpo e s proposies da enunciao.

409

410

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


proposio de intimidade
Dos quatro aspectos estudados, vou tratar
neste tpico daquele mais recorrente, possibilitando pensar em um padro discursivo
desta mdia. Trata-se do uso de um certo tom
coloquial nos textos que prope uma relao
ntima com a leitora, que seria atrada pela
possibilidade de ter acesso a truques,
dicas, revelao de segredos e mgicas
no que diz respeito construo docorpo
ideal, um vnculo de cumplicidade. Esse
tom perpassa todas as regies da revista
feminina, mas nas sees editoriais ele
exemplar por radicalizar essa tendncia. As
marcas da proposio dessa relao esto em
vrios nveis do espao editorial, desde ttulos como querida leitora, entre ns, etc.,
at o formato de carta manifesto em ttulos
como carta do editor, Amiga leitora,, etc.
que inclusive apresenta ao final uma reproduo da assinatura de prprio punho da
diretora de redao ou editora-chefe, protagonista do processo de enunciao nestes
espaos. Este formato de carta faculta uma
discursividade bastante coloquial, que permite
tratar a leitora em termos muito prximos,
ocupando um lugar deamiga ntima. Alm
da opo por termos tpicos de quem tem
bastante intimidade, o tom coloquial atravessa todo o texto conferindo uma unidade onde
a tnica a proximidade e certa cumplicidade. Por exemplo, no ttulo do editorial da
Minha Revista, Eu e voc, leitora, o
dispositivo de enunciao nivela qualquer
hierarquia que poderia haver entre a editora
(eu) e a leitora (voc) colocando-as em
um mesmo nvel, condio fundamental para
o estabelecimento da intimidade.
Concluses
Esteve presente neste estudo, durante todo
o seu processo de construo, questes mais
abrangentes, que ultrapassam largamente a
dimenso da anlise. Desde as questes
iniciais que motivaram os primeiros movimentos at o final do percurso, este exerccio
possibilitou vrias articulaes acerca desse
feminino semantizado pela mdia e foi perpassado por aquilo que lhe externo.
Em primeiro lugar, fica evidente que a
construo da oferta de sentidos desenvol-

vida pela mdia passa por processos de


enunciao que requerem modos de dizer
prprios, de construir o referente; a
inteligibilidade de uma oferta de sentidos se
faz a partir de operaes complexas e diversas em forma de manifestaes discursivas.
Atravs de um sistema pedaggico especfico, conforme estratgias prprias, a
imprensa feminina oferece tambm ao campo da recepo a angulao de leitura,
subjacente nos modos de dizer com que
construdo, por exemplo, o corpo-vero.
A imprensa feminina, a exemplo de outros
suportes, opera segundo elementos externos.
O corpus estudado, ao tratar do corpo-vero,
o institui de acordo com as regras de construo de uma certa noo de corpo feminino
que pertencem e/ou procedem de representaes, ideais e competncias de outros
campos sociais, o que significa colaborar na
cristalizao de representaes tematizadas
naquele contexto e que se reportam ao feminino.
Alguns registros, oriundos do material
constituinte da amostra pesquisada, ajudam
a compreender um quadro geral dessa mdia:
em 98% das capas, aparecem imagens de
mulher, caracterstica que refora e atualiza
um processo de exposio social da mulher;
salvo na revista Raa Brasil (publicao
endereada para a comunidade negra), em
todas as demais, a mulher da capa branca,
o que configura uma espcie de excluso
simblica que valoriza caractersticas de um
padro racial branco. Em 100% dos casos,
a mulher da capa magra: atributo bsico
dos corpos discursivos dessa mdia. Em 75%
dos casos, uma olimpiana estampa a capa,
que funciona como elemento de identificao que visa um possvel efeito de reconhecimento.
A noo de atualidade, como cotidianamente trabalhada pela imprensa informativa, parece mesmo passar ao largo da pauta
da imprensa feminina. No perodo estudado,
fatos relevantes que poderiam ser considerados de grande interesse feminino e que
foram amplamente explorados pelo jornalismo de informao sequer foram mencionados, ou melhor, foram subtrados dos
discursos dessa mdia endereada mulher:
98% das revistas da amostra no trabalham
com fatos, mas com temas que poderiam

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


ser considerados de gaveta pela redao de
uma revista de informao, por exemplo8.
A atualidade da revista feminina parece ser
a atualizao do ideal de corpo feminino
um item que se evidencia na temporalidade
das dcadas, no das semanas. Na repetio
dessa operao ao longo dos anos existe um
modo de, em ltima anlise, atualizar um
enquadre, um frame cultural do feminino.
Este estudo foi motivado inicialmente pela
observao da relao entre as mulheres e
sua alimentao. Uma relao que, a meu ver,
no se faz em uma equao direta: fomeingesto de nutrientes, mas que pautada por
uma srie de implicaes de ordem afetiva,
como auto-imagem, culpa, ansiedade, rejeio e medo. Afetos femininos que originam
muitas vezes patologias mais graves como
depresso, anorexia nervosa e bulimia.
Psicopatologias que retomando Susan

Bordo surgem como cristalizaes de


cultura, como em outro tempo, no sculo
XIX, mulheres somatizavam em seus corpos
os efeitos da represso social a que eram
submetidas naquele contexto, sob a forma de
histeria: paralisia, cegueira, desmaios e
mudez. Sintomas hoje desaparecidos ou talvez
transmutados no compasso dos arranjos
sociais contemporneos. Dessa forma, minha
inquietao inicial se formalizou no exame
de um certo corpo de mulher que se faz nos
discursos do interior do corpo da revista e
que se apresenta como oferta de sentidos para
o corpo social. Na mdia, a dimenso social
da corporeidade feminina, esta matriz cultural de razes arcaicas, encontra sua verso
contempornea. No contexto da imprensa
feminina, saberes disciplinares sobre o corpo
so tornados evidncias, receitas, dicas: um
saber que legitima e naturaliza uma definio dominante de ideal corporal feminino.

411

412

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Bordo, Susan. Feminism, Foucault and
the Politics of the Body in: PRICE, J. and
SHILDRICK, M. (eds.) Feminist Theory and
the Body a reader. New York, Routledge,
1999.
Bourdieu, Pierre. A Dominao Masculina. Rio de Janeiro, Bertrand Brasil, 1999.
Buitoni, Dulclia Schroeder. Imprensa
Feminina. So Paulo: Editora tica, 1990.
Caldas-coulthard, Carmen Rosa Anlise crtica do discurso: a representao de
gnero na imprensa escrita: a pesquisa in:
the ESPecialist, vol.15, n 1e2, 113-119. So
Paulo, 1994.
Clastres, Pierre. A Sociedade contra o
Estado. Rio de Janeiro, Francisco Alves, 1990.
Darnton, Robert. Jornalismo: toda
notcia que couber a gente publica in:O
beijo de Lamourette. So Paulo: Companhia
das Letras, 1990.
Del Priore, Mary. Corpo a Corpo com
a Mulher. So Paulo: Editora SENAC, 2000.
Fausto Neto, Antnio. Mortes em Derrapagem. Rio de Janeiro: Rio Fundo, 1991.
Figueiredo, Dbora de Carvalho. Como
ser assertiva e politicamente correta na cama:
sexualidade feminina na revista in: the
ESPecialist, vol.15, n 1e2, 121-136. So
Paulo, 1994.
Foucault, Michel. The History of
Sexuality, vol.1: An Introduction. New York,
Vintage, 1980.
Giddens, Anthony. As conseqncias da
modernidade. So Paulo: Editora da Universidade Estadual Paulista, 1991
Mauss, Marcel. As tcnicas corporais.
In: Sociologia e Antropologia. Vol. II. So
Paulo: EPU/EDUSP, 1974.
Morin, Edgar. Cultura de massas no sculo XX o esprito do tempo - 1: Neurose
Rio de Janeiro: Forense Universitria, 1987.
Mouillaud, Maurice. O Jornal: da forma
ao sentido.Braslia: Paralelo 15, 1997.
Ortner, Sherry. Is Female to Male as
Nature Is to Culture? in: Rosaldo, M. and
Lamphere, L. (eds.)Woman, Culture and
Society. Stanford, Stanford University Press,
1974.
Peruzzolo, Adair. C. A Circulao do
Corpo na Mdia. Santa Maria, Imprensa
Universitria, 1998.

Rodrigues, Adriano D. Experincia,


modernidade e campo dos media. In:
Santana, R. N. Monteiro (org.) Reflexes
sobre o mundo contemporneo. Rio de Janeiro: Revan; Teresina: Universidade Federal do Piau, 2000.
Santos, J. R. Minha Amiga Cludia. Dissertao (mestrado) UMESP. So Paulo, 1996.
Siqueira, F. B. G. A Mulher Margarina:
uma representao dominante em comerciais
de TV nos anos 70 e 80. Dissertao
(mestrado) IA/UNICAMP. Campinas, 1995.

_______________________________
1
Unisinos/RS. Investigadora financiada pela
CAPES.
2
Traduo pessoal. No original: the secondary
status of woman in society is one of the true
universals, a pan-cultural fact.
3
Sobre a noo de perito, conceito retomado nos movimentos analticos deste estudo, ver
Giddens (1991).
4
Ver nesse sentido os trabalhos de CaldasCoulthard (1994), Figueiredo (1994) e Siqueira
(1995).
5
Alguns exemplos dessa abordagem podem
ser encontrados nos estudos de Buitoni (1990) e
Santos (1996).
6
As revistas foram adquiridas em bancas de
revista de vrias cidades do Sul, Centro-Oeste e
Sudeste do pas. Considerei interessante coletar
revistas em diferentes praas basicamente por dois
motivos. Muitas revistas distribuem capas e
matrias diferenciadas conforme a regio do Brasil.
Alm disso, muitos ttulos so produzidos e
distribudos regionalmente, compondo entretanto,
o mosaico discursivo da mdia-vero.
7
Tomei esta deciso por entender que algumas poucas publicaes apresentavam vrias
edies, enquanto que boa parte do conjunto
apresentava somente uma, discrepncia que tenderia a acentuar os aspectos editoriais das publicaes mais numerosas em detrimento da diversidade resultante desse efeito de conjunto, da
posio ocupada no mercado e do capital especfico de cada editora, compondo um painel
representativo, o quanto possvel, da diversidade
de vozes presentes nesse campo discursivo.
8
Entretanto, cabe aqui uma distino interessante entre essas duas classes de peridicos. O
tempo da revista de informao semanal o
tempo da atualidade, o mundo das notcias
arena pblica. O tempo da revista feminina
o tempo do corpo, do lar, da transformao pessoal
espao privado.

413

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Amas de casa y jefes de familia mexicanos: entre Urnas y Pantallas


Aime Vega Montiel1

Introduccin

Apuntes tericos

Uno de los rasgos de las democracias


contemporneas es el protagonismo de los
medios de comunicacin, especialmente de
la televisin. En Mxico, la televisin
comparte o incluso reemplaza a las
instituciones polticas clsicas en las tareas
de representacin y promocin de la
participacin. Durante los tiempos electorales,
los escenarios clsicos de la televisin, es
decir los telediarios, se convierten en una de
las vas principales de la comunicacin
poltica y en uno de los principales insumos
de informacin para las audiencias. En este
tenor, el discurso pblico apunta
repetidamente a que la presencia de los
telediarios durante las elecciones son requisito
y condicin indispensable de una democracia
saludable. En consecuencia, se piensa que
para los ciudadanos la nica forma de conocer
y de involucrarse con la esfera de la poltica
es a travs de la televisin, lo que elimina
la posibilidad de considerar otros elementos
que contribuyen a su percepcin y su
participacin poltica; nos referimos a factores
tales como su propia posicin en la esfera
social, su gnero, su edad, su nivel educativo,
as como sus prcticas de recepcin y los
grupos sociales a los que llevan esas
informaciones y les otorgan significado.
Es importante preguntarse entonces:
cmo ven las audiencias las noticias
electorales televisadas?, por qu?, para
qu?, qu elementos cognitivos, sociales y
mediticos definen su decisin de voto?,
sirven esas noticias a los sujetos para
informarse de las elecciones, formar sus
opiniones y estimular sus participaciones
frente a lo que acontece en el terreno de la
poltica, concretamente en el escenario de
unas elecciones? El propsito de esta
investigacin es aportar conocimientos que
nos ayuden a dar respuesta a estas
interrogantes.

Durante las dos ltimas dcadas, el


anlisis de la recepcin ha aportado nuevas
directrices para entender de qu manera la
recepcin, los usos sociales y el papel de los
medios de comunicacin en la sociedad,
deben ser conceptualizados y explorados
tericamente. En especfico, son dos
perspectivas de investigacin, los estudios
culturales y al anlisis crtico de la audiencia,
las que han desarrollado herramientas en esta
lnea.
En este tenor, la clsica pregunta sobre
los efectos ha sido reorientada y, si bien en
la actualidad no se deja de reconocer el papel
de la televisin como productora de sentido,
tambin se destaca la contribucin de las
audiencias en ese proceso. Esto significa
considerar la recepcin como un proceso
activo, en el que participan los medios de
comunicacin, pero sobre todo las audiencias.
Estas nuevas miradas entienden la recepcin
como parte de una complejidad social.
La corriente de los estudios culturales
(Hall, 1980; Morley, 1980, 1986, 1996) ha
dado la posibilidad de pensar la cultura como
un complejo proceso mediado bsicamente
por las prcticas sociales de los sujetos. Esta
vertiente ha contribuido a explicar la forma
en que las audiencias interactan con los
mensajes mediticos en el contexto de sus
prcticas culturales. Partiendo de la premisa
de que las noticias producidas por los
telediarios son una forma de comunicacin
y de educacin poltica para audiencias
especficas, diversos autores han desarrollado
investigaciones (Buckingham, 2000;
Dahlgren, 1986, 1992) que han aportado
nuevas cogniciones sobre los procesos
sociales y personales a travs de los cuales
los receptores se relacionan con esas noticias,
en la esfera pblica del debate poltico.
La otra perspectiva es la denominada
como el anlisis crtico de la audiencia.

414

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Desarrollada por autores como Jensen (1995)
y Orozco (1997), esta perspectiva ha logrado
articular una teora sobre la recepcin como
un proceso activo. Esta perspectiva, ubicada
entre las ciencias sociales y las humanidades
(Jensen y Rosengren, 1990), entiende la
recepcin como un proceso de produccin
de sentido y de uso social de los mensajes
mediticos en la vida cotidiana de las
audiencias.
En este sentido, el anlisis crtico de la
audiencia ha desarrollado una serie de
categoras tiles para aproximarse al estudio
de la recepcin. Esta corriente considera que
los receptores son al mismo tiempo
ciudadanos pertenecientes a la esfera pblica
y tambin individuos en la esfera privada de
sus hogares (Jensen, 1992a, 1992b). Y que
si bien hay elementos de la televisin y de
la propia poltica que determinan la manera
en que los sujetos miran las informaciones
polticas, les dan sentido influidos sobre todo
por un complejo enramado de mediaciones
atravesadas por su estrato socioeconmico,
por su nivel educativo, por su edad y por
su gnero (Orozco, 1993). En el mismo tenor,
otros elementos forman parte del proceso de
recepcin: el conocimiento y los intereses de
la audiencia sobre temas especficos (Orozco,
1996; Morley, 1986); los supertemas, como
construcciones temticas a travs de las cuales
los espectadores establecen conexiones entre
su mundo cotidiano y el mundo presentado
por los medios de comunicacin (Jensen,
1998; Orozco, 1993). Las estrategias de
recepcin (Martn-Barbero, 1990; Orozco,
1996) constituyen otro elemento que atraviesa
este proceso, as como las comunidades de
interpretacin (Jensen, 1987; Morley, 1980),
es decir, aquellos lugares en los que los
sujetos le dan sentido a los mensajes
mediticos y que no estn delimitadas
necesariamente por su situacin geogrfica.
Trabajos desarrollados desde esta
perspectiva sobre la recepcin de noticias
polticas producidas por los telediarios, han
encontrado que los usos de las informaciones
por parte de las audiencias se relacionan con
la formacin de su identidad social y con
su participacin poltica, participacin que los
propios receptores sitan casi exclusivamente
en el contexto de las elecciones. Estas noticias
proporcionan un sentido generalizado de

comunidad, de contacto con el mundo de la


poltica, pero no de control o de influencia.
Y aunque los televidentes parecen no concebir
el gnero noticioso como un recurso para su
ejercicio poltico, estos trabajos han
demostrado que las noticias pueden tener
implicaciones concretas sobre el sentido de
identidad e integracin social del receptor
(Jensen, 1992c).
En esta investigacin, a partir de la
observacin y el anlisis del proceso de
recepcin de noticias electorales por parte de
dos grupos de audiencia, las amas de casa
y los jefes de familia, partimos del supuesto
de que los sujetos toman una posicin activa
frente a las noticias producidas por los
telediarios. Consideramos que las audiencias
otorgan un significado a las noticias
electorales, mediadas por los elementos
particulares de sus contextos, a partir de las
cuales construyen su propia socializacin
poltica. Entendemos as el acto de mirar las
informaciones televisadas como un proceso
dialctico en el cual las audiencias construyen
sus particulares estrategias de recepcin,
influidas por su situacin social, educativa
y cultural especfica. Al mismo tiempo,
reconocemos la necesidad de considerar
elementos que se encuentran en lo que Pierre
Bourdieu llama la esfera objetiva de las
instituciones, y en la que se ubica la estructura
de la televisin como una industria, elemento
que sin duda influye la forma en que este
medio produce las noticias.
Estamos conscientes de que la
complejidad del proceso de recepcin
determina que su anlisis lo sea tambin. El
propsito final de este artculo es el de
contribuir a la comprensin de este proceso
y a la articulacin de un anlisis de la
recepcin en el contexto mexicano y con
grupos de recepcin especficos, como el de
las amas de casa y los jefes de familia en
Mxico.
Mtodo
La naturaleza exploratoria de este estudio
es de carcter cualitativo, teniendo como
principales herramientas de investigacin la
entrevista en profundidad y el grupo de
discusin. Consideramos el uso de estas
tcnicas porque nuestro objetivo al

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


desarrollarlas no ha sido el de probar ni
cuantificar el fenmeno, sino el de obtener
nuevas cogniciones sobre el fenmeno.
Nuestras unidades de anlisis han sido las
amas de casa y los jefes de familia. Los
criterios del estudio emprico, fueron los
siguientes:
Entrevistas en profundidad a 20 amas
de casa mexicanas, residentes en la Ciudad
de
Mxico,
de
cuatro
sectores
socioeconmicos, bajo, medio bajo, medio
alto y alto, durante los meses posteriores a
la eleccin de 1997 para la gubernatura del
Distrito Federal. Las edades de las
participantes fueron de los 27 a los 65 aos,
con niveles educativos de la primaria a la
licenciatura.
Dos grupos de discusin con seis jefes
de familia cada uno, residentes en la Ciudad
de Mxico, del nivel socioeconmico medio
bajo, con un nivel educativo bsico, durante
el mes de junio de 2000, previo a las
elecciones presidenciales de ese ao en
Mxico. Las edades de los participantes
fueron de los 30 a los 40 aos.
Con el propsito de lograr el objetivo
planteado, los principales temas explorados
en las sesiones de las entrevistas y de los
grupos, fueron:
- Inters en la poltica
- Opinin sobre el desempeo de los
principales telediarios en Mxico2
- La importancia de las informaciones
electorales presentadas por estos telediarios
en la decisin de voto de las y los
participantes.
Hallazgos
Escepticismo en la poltica mexicana y en
los polticos
Aunque fueron distintos los contextos en
los que llevamos a cabo los estudios de caso3,
coinciden las opiniones tanto de las amas de
casa como de los jefes de familia sobre la
poltica mexicana, en tanto su escepticismo
en las instituciones y en los propios polticos,
especialmente en el PRI, partido que tanto
en 1997 como en el ao 2000 gobernaba al
pas. Al respecto, una entrevistada coment:
No es importante la poltica porque
finalmente seguimos en lo mismo,

gane el PRI, el PRD o el PAN


seguimos en crisis
En el caso especfico de los jefes de
familia, encontramos tres principales razones
de su escepticismo: la corrupcin de las
instituciones, la sensacin de que los polticos
estn muy lejos de los ciudadanos en el
sentido de que su nico objetivo es el de
obtener el poder y la tercera razn por la
que dijeron no creer en la poltica, es por
la pobreza de los discursos de los polticos,
en el sentido de que se centran en criticar
a los oponentes en lugar de elaborar
propuestas de campaa consistentes y
congruentes con las necesidades del pas.
Sin embargo, las y los participantes
dijeron estar interesados en la poltica y
especficamente en las elecciones
correspondientes, por la urgencia de tener un
cambio en el gobierno, de ah la importancia
que sealaron en ejercer su derecho al voto.
Los noticiarios de televisin, la va
principal para informarnos
Tanto las amas de casa como los jefes
de familia a los que entrevistamos,
coincidieron en que las noticias producidas
por los telediarios mexicanos, constituyen la
va principal para mantenerse informados
acerca de unas elecciones. En el caso de los
hombres, la mayora afirm mirar
exclusivamente la televisin para conocer el
curso de las campaas, utilizando
ocasionalmente otros recursos, como el
peridico o los noticiarios radiofnicos. En
cambio, algunas mujeres, en especial las
pertenecientes a los estratos socioeconmicos
ms bajos, comentaron que, adems de mirar
los telediarios, sintonizan informativos
radiofnicos, lo que, segn afirmaron, no
significa necesariamente que los escuchen
atentamente. Mientras, las amas de casa de
ms recursos afirmaron seguir por las
maanas la lectura de peridicos como
Reforma y El Universal, al tiempo que tienen
encendido el televisor.
Por otro lado, en ambos casos los sujetos
coincidieron en la importancia de mantenerse
informados de los procesos electorales,
considerando esta actividad como un deber
ciudadano y como una forma de involucrarse

415

416

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


con la esfera de la poltica. Afirmaron a su
vez que la funcin social de los noticiarios
debera centrarse en: informar veraz e
imparcialmente, reflejar la realidad, ser
honestos y, en el caso de un proceso electoral,
dar las noticias de manera clara y veraz para
que la gente pueda sacar sus propias
conclusiones y votar.
De los informativos, los nocturnos fueron
los ms vistos por las mujeres y por los
hombres entrevistados. Los jefes de familia
explicaron su preferencia porque es el
momento cuando estamos relajados, despus
de trabajar todo el da, en cambio, para
algunas amas de casa el momento de mirar
los telediarios no tiene el mismo significado
que para sus maridos, porque lo hacen al
tiempo que realizan otras tareas, como
planchar o cocinar.
Otra diferencia del proceso de recepcin
por gnero, es que mientras todos los hombres
entrevistados afirmaron ser quienes
seleccionan los noticiarios que se ven en el
hogar, varias mujeres afirmaron que se trata
de una decisin consensuada por ellas
ocasionalmente, pero siempre por sus maridos
y sus hijos -cuando stos son mayores-. En
lo que s encontramos coincidencia es que
son los hombres (maridos e hijos), quienes
acaparan el control remoto. En este tenor,
la mayora de los jefes de familia afirmaron
que es as porque son ellos quienes estn ms
interesados y porque son los expertos sobre
poltica en sus hogares.
Credibilidad en los noticiarios
En lo relativo a la credibilidad de nuestros
informantes en los noticiarios de televisin,
tambin encontramos diferencias entre las
percepciones de las amas de casa y de los
jefes de familia. Mientras ellas expresaron
su credibilidad en los telediarios, en el
supuesto de que la funcin de estos programas
es la de informar imparcial y verazmente,
ellos manifestaron su escepticismo en la
veracidad de las noticias presentadas por estas
emisiones:
Los noticiarios muestran lo que
quieren, lo que ellos piensan que la
gente debe saber.

Dos telediarios resultaron ser los ms


vistos por las y los participantes: Noticiero
de la empresa Televisa, que en 1997, ao
del estudio con las amas de casa, era 24
Horas y Hechos, de Tv Azteca.
El noticiario estelar de Televisa era visto,
en el momento del trabajo de campo,
solamente por el 25% de las participantes.
Algunas de ellas afirmaron haber dejado de
sintonizarlo y mirar solamente Hechos. El
informativo presentado por Jacobo
Zabludovsky fue evaluado negativamente por
las amas de casa como un telediario parcial
y tendiente a favorecer al gobierno y al PRI,
no solo en el contexto de esas elecciones,
sino como una caracterstica permanente del
noticiario.
De la misma forma, los jefes de familia
identificaron al telediario de Televisa, que
para el ao 2000 ya era Noticiero, con el
entonces partido gobernante:
Ellos censuran la informacin
porque estn con el PRI y con el
presidente
En Televisa dan diariamente cinco
muinutos a Labastida y cinco al resto
de los candidatos.
Llama nuestra atencin que algunos
participantes, mujeres y hombres, que
usualmente sintonizan este informativo,
dijeron hacerlo por costumbre, porque era
una tradicin en su familia:
Yo veo 24 Horas desde que era nia,
lo hago por costumbre
Cuando era chico, en mi familia nos
acostumbramos a ver el de Televisa.
Por otro lado, el estilo de Joaqun Lpez
Driga, presentador de Noticiero,
contribuy a la opinin negativa de los
hombres sobre este telediario:
No tiene personalidad, es aburrido,
es muy serio, no se muestra interesado
ni en las noticias ni en la audiencia.
En cuanto a la opinin de las amas de
casa sobre el que era el conductor de 24

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Horas, Jacobo Zabludovsky, y aun cuando
su evaluacin sobre el noticiario no fue
favorable, todas las entrevistadas coincidieron
en que es un periodista destacado, inteligente
y culto:

algunas amas de casa hicieron mencin de


su cualidades fsicas:

Es un excelente periodista, pero


controlador y manipulador de la
informacin.

Los noticiarios han incrementado mi


incredulidad en los candidatos

Por otro lado, Hechos fue el noticiario


ms visto por las y los participantes, en los
dos momentos en que se ubica esta
investigacin. De las amas de casa, el 50%
dijeron preferir Hechos, al que calificaron
como ms verdico y ms humano que el
de Televisa. Por su parte, los jefes de familia
consideraron como una buena razn para
mirar este telediario, su estilo de informar:
breve, conciso, sencillo y oportuno:
Ellos informan al mismo tiempo que
las cosas estn sucediendo.
Sin embargo, mujeres y hombres
coincidieron
en
criticar
el
sensacionalismo presente en el
noticiario:
Son muy amarillistas, copian el estilo
gringo
Prestan demasiada atencin a las
escndalos de los candidatos en lugar
de analizar sus propuestas.
Como en el caso del noticiaro de Televisa,
los jefes de familia consideraron que durnate
el proceso electoral del 2000, Hechos
manipul la informacin para favorecer a
algunos polticos:
su candidato es Vicente Fox
Contraria a esta opinin, todas las amas
de casa entrevistadas en 1997 destacaron la
neutralidad de Hechos frente a los
candidatos que en ese momento contendan
por el gobierno del Distrito Federal.
Finalmente, mujeres y hombres
destacaron la inteligencia, el carisma y el
estilo peculiar de Javier Alatorre, locutor de
Hechos, de presentar las noticias. Inclusive,

le creo, es guapo, habla muy bien,


es serio, realista y simptico.

De qu manera las noticias emitidas


sobre las elecciones se relacionaron con la
participacin poltica de los sujetos de esta
investigacin?
La mayora de los jefes de familia
coincidieron en que, por su manera de
producir las noticias, Hechos y Noticiero
haban incrementado su escepticismo en la
poltica y en los candidatos:
Ellos solo resaltan los ataques entre
los candidatos. En los noticiarios he
visto mucho circo pero nada de
propuestas.
Por su parte, algunas amas de casa
afirmaron que los telediarios resaltan
intencionalmente este tipo de informaciones
para distraer la atencin de la audiencia de
temas verdaderamente relevantes:
Los medios lo manejan malamente
porque al pueblo le interesan ms los
chismes que lo realmente importante.
Los medios no permiten que el pueblo
se eduque porque estn en matrimonio
con el gobierno.
Los entrevistados consideraron que, de
esta manera, los telediarios incrementaron su
indecisin:

Por los noticiarios me enter que


[Vicente] Fox es rico, que es el
gerente de la Coca Cola y ahora
desconfo de l, estoy convencido de
que [Fox] es un mentiroso.
Por otro lado, aunque mujeres y hombres
sealaron que no es la informacin emitida
por los telediarios la que determina su decisin
de voto, reconocieron que s puede representar
un recurso para elegir a un candidato:

417

418

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Para las que vemos los noticiarios,
stos pueden influir en nuestro voto
Discutir sobre las elecciones con otros
sujetos, la principal va para decidir el voto
Si las noticias electorales no representan
el principal insumo de nuestros sujetos para
elegir un candidato, qu elementos son los
que ellos consideran que determinan su
participacin poltica? Encontramos que tanto
las amas de casa como los jefes de familia
valoran la discusin sobre las elecciones con
otros sujetos, como la va principal para
decidir su voto.
En este sentido, el hogar y el trabajo
representan para los hombres los principales
lugares en los que intercambian ideas y
conocimientos sobre las elecciones:
En mi trabajo, todo mundo habla de
las elecciones, es el tema de moda,
En mi casa, mi esposa me pregunta
cul es el mejor candidato y me gusta
darle mi opinin.
Por su parte, las amas de casa sealaron
exclusivamente el hogar como el espacio en
donde platican de las elecciones. En este
tenor, es importante destacar el rol de los
maridos y/o de la figura paterna en la decisin
poltica de nuestras entrevistadas:
Yo vot por Crdenas porque mi
esposo deca que tal vez ganando l
se compondran las cosas.
Conclusiones
Este trabajo nos aporta datos sobre la
manera en que los sujetos entrevistados,
mujeres y hombres, se relacionan con la
esfera de la poltica y el papel que la
informacin de los telediarios cumple en esa
socializacin.
En primer lugar, hemos visto que el
escepticismo en la poltica y en los polticos
mexicanos son los que condicionan la actitud
de nuestros informantes para ejercer su
derecho al voto, incrementado por la
corrupcin de las instituciones y, en el
contexto especfico de los procesos electorales

en que se sita nuestro estudio, por la propia


calidad de las campaas llevadas a cabo por
los candidatos, plenas de ataques y crticas
a los oponentes y carentes de propuestas
concretas.
Hemos visto en este estudio que la va
que primordialmente utilizan las amas de casa
y de los jefes de familia entrevistados para
mantenerse informados de las elecciones, han
sido los noticiarios de televisin y que una
de sus principales motivaciones para mirarlos
es el deber de estar informados. Sin
embargo, independientemente de que su
concimiento, comentarios y opiniones de las
elecciones estuvieron fundamentadas en las
noticias de estos programas, las y los
participantes mostraron siempre una actitud
crtica frente a ellos.
Por otro lado, hemos visto que en la
opinin que las y los participantes tienen de
los telediarios mexicanos frente a los procesos
electorales, priva el escepticismo en la
veracidad de las informaciones presentadas
por esos noticiarios, debido a la larga
tradicin de la televisin mexicana durante
el rgimen priista de favorecer a esa
institucin poltica. Y aunque las amas de
casa y los jefes de familia mostraron su
preferencia por el noticiario de TV Azteca,
Hechos, en contraposicin a su incredulidad
en el de Televisa, Noticiero, en general,
los participantes consideraron que estos
noticiarios televisivos no promueven la
participacin poltica de la audiencia porque
centran su atencin en enfatizar las crticas
negativas entre los candidatos, en lugar de
dar un mayor espacio a lo que consideraron
como lo ms sustancial de una campaa: las
propuestas de gobierno. En este sentido,
consideramos que con esa actitud los
telediarios incrementan el incredulidad de los
ciudadanos, no solo en los polticos, sino en
su propia participacin poltica.
Sin embargo, como lo hemos explicado
en nuestro marco terico, an cuando no
podemos negar que los telediarios son la
principal va de los ciudadanos para
mantenerse informados sobre una eleccin,
el proceso de recepcin de estas noticias est
determinado por otros elementos, tambin
significativos. Como otras investigaciones lo
han envidenciado, el proceso de recepcin
televisiva no inicia ni finaliza cuando el

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


televisor es encendido ni apagado. De acuerdo
a lo que encontramos en este estudio, y que
coincide con otros trabajos empricos, es que
los ciudadanos llevan estas informaciones a
otros espacios, es decir, a otras comunidades
de recepcin como el hogar y el trabajo
, en donde, mediante la discusin con otros
sujetos, dan un significado a esas noticias
y al final deciden, en este caso especfico,
su voto.
Adicionalmente, este trabajo nos ha dado
nociones sobre otros hbitos de recepcin de
estas informaciones, por parte de las amas
de casa y los jefes de familia en Mxico.
Primero que sus hbitos tienen una relacin
directa con sus actividades cotidianas. En el
caso de los hombres, encontramos que
usualmanete miran los telediarios en la noche
despus de haber finalizado su jornada
laboral, es decir, que para ellos representa
una actividad placentera, mientras que para
la mayora de las amas de casa no es as,
porque los atienden al mismo tiempo que
realizan otros actividades propias de su
trabajo domstico, como cocinar o planchar.
En segundo lugar, hemos observado
tambin que son primordialmente los hombres
que viven en el hogar, sean los jefes de
familia o los hijos, quienes escogen el
noticiario que mira la familia porque en esta
esfera se reconoce que son ellos los
expertos en la poltica, de ah que varias
de las participantes afirmaran que su voto
es guiado por la opinin de esos sujetos.
Finalmente, otros hallazgos estn
relacionados con el consumo meditico de
estos grupos de recepcin: mientras que la

mayora de los hombres que, recordemos,


pertenecen a un estrato socioeconmico y
educativo bajo, coincidieron en utilizar a los
telediarios como su fuente de informacin
exclusiva, en el caso de las amas de casa,
las de las esferas ms bajas afirmaron utilizar,
adems de los noticiarios televisivos, los de
radio, mientras que las de los estratos ms
altos dijeron informarse tambin a travs de
la prensa. Ello nos sugiere pensar que el
consumo de los medios por parte de las
audiencias est directamente relacionada con
su situacin socieconmica y con su nivel
educativo.
Esta investigacin nos ha dado nociones
preliminares sobre la manera en que estos
grupos de audiencia mexicanos participan en
la esfera pblica, an cuando los noticiarios
de televisin no parecen representar un
estmulo para su accin poltica.
Por otro lado, nos ha evidenciado la
utilidad de construir un puente entre el campo
de las audiencias y el de la comunicacin
poltica, con el objetivo de entender las formas
en que se relaciona la recepcin con la accin
y la socializacin poltica de los receptores
y, especficamente, con su decisin de voto.
Adicionalmente, reconocemos la
necesidad de explorar los elementos
especficos que permean, por un lado, la
participacin poltica de las mujeres
mexicanas y, por otro, la de los hombres.
La conclusin que a partir de ello
desprendemos es la necesidad de seguir
tejiendo trabajos de investigacin que nos
permitan continuar avanzando en el estudio
de este fenmeno en nuestros pases.

419

420

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Buckingham, D. (2000), The Making of
Citizens. Young People, News and Politics,
London, Routdlege.
Dahlgren, P. (1992), Introduction, en
Dahlgren, P. y Sparks, C. (eds), Journalism
and Popular Culture, London, Sage.
- (1986), Beyond information: TV news
as cultural discourse, en Communications,
12 (2), pp. 125-136.
Fiske, J. (1987), Television Culture,
Londres / Nueva York, Methuen.
Hall, S. (1980), Cultural Studies: Two
Paradigmes, en Media, Culture and Society,
nm. 2, pp. 57-72.
Jensen, K. (1995), The Social Semiotics
of Mass Communication, London, Sage.
- (1992a), El anlisis de la recepcin:
la comunicacin de masas como produccin
social de significado, en Jensen, K. y
Jankowski, N. (Eds.), Metodologas
cualitativas de investigacin en comunicacin
de masas, Barcelona, Bosch, pp. 165-180.
- (1992b), Erudicin humanstica como
ciencia cualitativa: contribuciones a la
investigacin sobre la comunicacin de
masas, en Jensen, K. y Jankowski, N. (Eds.),
Metodologas cualitativas de investigacin en
comunicacin de masas, Barcelona, Bosch,
pp. 27-56.
- (1992c), La poltica del multisignificado:
noticias en la TV, conciencia cotidiana y accin
poltica, Cuadernos del PROIICOM, nm. 4,
Mxico, Universidad Iberoamericana.
- (1987), Qualitative Audience Research.
Towards an Integrative Approach to
Reception, enCritical Studies in Mass
Communication, Vol. 4, Nm 1, pp. 21-36.
Lazarsfeld, P., Berelson, B., y Gaudet,
H. (1944), The Peoples Choice: How the
Voter Makes Up His Mind in a Presidential
Campaign, Nueva York, Columbia University
Press.
Martn-Barbero, J. (1987), De los
medios a las mediaciones, Mxico, Gustavo
Gili.
Morley, D. (1996), Televisin, audiencias
y estudios culturales. Buenos Aires:
Amorrortu.
- (1986), Family Television, Londres,
Comedia / Routledge.

- (1980), The Nationwide Audience.


Structure and Decoding, British Film
Institute, London, BFI.
Orozco, G. (2001), Audiencias,
mediaciones y televisin pblica. La
deconstruccin mltiple de la televidencia en
la era del avasallamiento meditico,
enTelevisin pblica en Amrica Latina: del
consumidor al ciudadano, Colombia,
Fundacin F. Ebert (en prensa).
- (1997a), La televidencia de lo poltico:
un complejo proceso de mediaciones, en
Oficios Terrestres, Nm. 4, Per, pp. 18-21.
- (1997b), La investigacin en
comunicacin desde la perspectiva
cualitativa, Guadalajara, IMDEC.
- (1996a), Televisin y audiencias: un
enfoque cualitativo, Madrid, Ediciones de la
Torre.
- (1996b), Hay que hacer algo, pero no
somos los indicados. Ambitos de mediacin
y supertemas en la televidencia de las
noticias, enComunicacin y Sociedad, nm.
27, mayo-agosto, Guadalajara, Universidad
de Guadalajara, DECS, pp. 111-140.
- (1996c), Amigas y enemigas. Madres
mexicanas frente a la televisin, enSigno
y Pensamiento, nm. 28, Bogot, Universidad
Javeriana, pp. 75-86.
- (1993), Dialctica de la mediacin
televisiva: estructuracin de estrategias de
recepcin por los televidentes, enAnalisi,
nm. 15, diciembre, Barcelona, Universidad
Autnoma de Barcelona, pp. 31-44.

_______________________________
1
Facultad de Ciencias Polticas y Sociales de
la UNAM; Instituto Tecnolgico de Monterrey,
Mxico.
2
24 Horas, de Televisa; Hechos, de Tv
Azteca, CNI Noticias, de Canal 40; yNoticias,
de Canal 11.
3
Recordemos que el proceso electoral de 1997
se concentr en la eleccin del gobierno de la
Ciudad de Mxico, en la que contendieron como
principales candidatos: Roberto Madrazo (PRI),
Carlos Castillo (PAN), el ganador de los comicios,
Cuauhtmoc Crdenas (PRD). En cambio, el
proceso electoral de 2000 se celebr a nivel
nacional para la eleccin de presidente. Los
abanderados ms importantes fueron: Francisco
Labastida (PRI), Vicente Fox (PAN) y Cuauhtmoc
Crdenas (PRD).

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Polticas de identidade e estudos de recepo:


relatos de jovens e mulheres
Ana Carolina D. Escosteguy1 e Nilda Jacks2

Na contemporaneidade uma das discusses que adquire maior presena a questo


das identidades, entendidas, de modo geral,
como processos de construo atravs dos
quais os indivduos vo se definindo em
relao aos outros. Nesse cenrio emerge o
debate sobre as polticas de identidade que
somente podem ser enunciadas dado que
vivemos numa sociedade multiracial e
multicultural, ou seja, num mundo de diferena. nessa atmosfera social que a pergunta quem voc , em termos de gnero,
orientao sexual, classe, etnia, nacionalidade e outros, torna-se proeminente e tambm
motivo de associao poltica e auto-afirmao cultural.
O desenvolvimento dos estudos de recepo est reflexivamente vinculado essa
atmosfera scio-poltica da contemporaneidade e, por sua vez, concepo de polticas
de identidade. Esse o pressuposto que
pretendemos observar num corpus de dissertaes e teses que enfocam de modo central
o pblico receptor, realizadas no perodo de
1990 a 1999, em programas de ps-graduao
em comunicao, no contexto brasileiro.
Usamos o termo estudos de recepo
referindo-nos quelas pesquisas onde a
temtica da recepo se vincula, mas no se
resume relao com os media. De um modo
geral, trata-se de uma abordagem onde esto
envolvidas distintas mediaes sociais e
culturais que associam a recepo com a vida
social, assim os media tm distintas significaes para distintas culturas e, em parte,
a cultura das audincias tem peso no trabalho de apropriao dos media. Nessa perspectiva, a compreenso da relao que se
estabelece com os media se d a partir das
distintas posies ocupadas na estrutura
social, apoiando-se com diferentes nfases na
posio de classe social, de gnero, de raa,
de idade, de contexto (rural/urbano), de
diferentes identidades nacionais, regionais e
tnicas, entre outras.

De outro lado, entendemos que as polticas de identidade esto articuladas ao que


Hall (1996) identifica como uma poltica de
representao - um envolvimento dos sujeitos que at ento poderiam estar localizados
nas margens, para reclamar alguma forma
de representao. a partir de um espao,
que pode ser identificado com o mbito do
local, que passam a aparecer novas representaes, novos sujeitos que mediante diferentes embates, alcanam meios de falarem por si mesmos.
Duas questes passam a ser cruciais nesse
contexto: a disposio de viver com a diferena e, de outro lado, a etnicidade. Ambos
os termos so passveis de mal-entendidos,
por isso, o autor indica o sentido que lhes
d. O primeiro evoca a multiplicidade de
diferenas que operam na constituio e
representao da identidade. J o termo
etnicidade admite o entendimento da histria, da linguagem e da cultura na construo da subjetividade e da identidade, isto ,
um reconhecimento de que todos ns falamos a partir de um lugar, de uma histria,
de uma experincia, de uma cultura particular. Nesse sentido, ns todos somos etnicamente situados e nossas identidades
tnicas so cruciais para nosso senso subjetivo
de quem somos (Hall, 1996:447).
Em suma, identidade um espao onde
um conjunto de narrativas se interseccionam
e onde um grupo de prticas culturais emerge;
trata-se de uma categoria poltica e culturalmente construda em que a diferena e
etnicidade so seus elementos constituintes.
Logo, as polticas de identidade so um
modo de compreender aes coletivas e
individualizadas de uma forma que
problematize as experincias de vida das
pessoas socialmente excludas (Guareschi,
2003: 131), reconhecendo que a construo
de identidades se d mediante a produo de
sentidos, isto , pode ser entendida como um
processo discursivo, cultural e social. Alm

421

422

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


disso, entende-se que as polticas de reconhecimento ou de identidade no tm obrigatoriamente que repercutir de imediato na
esfera pblica, ou seja, no necessariamente
objetivam alcanar repostas imediatas no
meio social. Sendo assim, os estudos de
recepo, por sua capacidade de dar voz aos
sujeitos como receptores, so um espao
privilegiado para analisar os relatos emergentes de novas polticas de identidade na
sociedade da informao e da comunicao,
razo pela qual propomos a explorao desse
tipo de olhar na produo acadmica brasileira3.
1. Sobre os estudos de recepo
A pesquisa de recepo desenvolvida no
Brasil est muito vinculada ao cenrio latino-americano, que em meados da dcada
de 1980 trouxe para o debate as preocupaes que circulavam entre parte dos pesquisadores norte-americanos e europeus. Frente
maturidade atual do campo regional, adquirida em anos de esforos para entender
os fenmenos de comunicao configurados
sob condies particulares, os influxos recebidos produziram resultados muito prprios,
como j comentaram analistas locais e
forneos (Velz, 1992; Melo, 1992; Lopes,
1993; Tufte, 1996; Schlesinger, 1997; MartnBarbero, 1999).
A produo brasileira na rea de recepo, entretanto, ainda est por ser analisada
de forma mais sistemtica e a partir de um
levantamento inicial do campo (Jacks, 2002;
Escosteguy, 2003) que pretende-se apresentar algumas observaes com o objetivo de
identificar como os relatos de receptores
podem estar vinculados s polticas de identidade.
Como tais estudos enfocam inmeros e
diferentes segmentos de receptores em sua
relao com os meios de comunicao,
realizados com propsitos variados e por
diversos pesquisadores em distintas regies
do Brasil, delimitamos nosso foco nos relatos das mulheres e dos jovens, como forma
de circunscrever a anlise. As perspectivas
tericas e metodolgicas das referidas pesquisas no so as mesmas, mas de uma forma
ou outra reivindicam uma ruptura com concepes passivas da audincia, substituindo-

as por uma abordagem mais dinmica, ou


seja, pensam a conexo entre o campo de
emisso/produo e recepo/consumo, embora isto no signifique descartar completamente o poder dos media em prover determinadas categorias dentro das quais as
audincias tendem a operar. Enfim, a
centralidade nas vozes dos sujeitos/audincias que interessa para nossa anlise, no
importando as estratgias metodolgicas
usadas para captur-las.
2. Sobre os relatos dos receptores
Mesmo no sendo um canal forjado para
a reivindicao e auto-expresso dos agentes
sociais aqui considerados - jovens e mulheres, as pesquisas que originaram estas falas
podem ser tomadas como uma estratgia de
emergncia/visibilidade destes discursos, uma
vez que elas foram utilizadas pelos receptores para tornar conhecidos seus modos de
vida, sua posio no mundo, enfatizando que
isto comum mesmo que o objetivo das
pesquisas seja o de discutir outras questes,
como j assinalou Alejandro Grimson (1997).
De outro lado, gostaramos de enfatizar
tambm a importncia que adquire a retomada e explorao dessas mesmas falas,
coletadas com um propsito identificao
da relao audincias/media - para observao de outro aspecto, de modo geral, entendido como polticas de reconhecimento. Uma
anlise de segunda ordem, como esta que
estamos apresentando, segundo nosso ponto
de vista, associa-se ao desenvolvimento da
teoria e da metodologia no campo da comunicao, alm de ser uma explorao
epistemolgica possvel e frtil4.
Do corpus composto de 50 dissertaes
e teses que enfocam de modo central a
audincia, foram selecionadas 10 pesquisas
que tm como fonte primria5 o receptor
emprico, sendo que cinco enfocam os jovens e as outras cinco, as mulheres. A escolha
desses agentes sociais se deve ao interesse
individual das autoras do texto, sendo que
cada uma delas desenvolveu projeto de
pesquisa relacionado a esses grupos6.
Com relao aos estudos que se dedicam
especificamente ao pblico jovem, apenas trs
pesquisas tem uma abordagem scio-cultural7 da audincia, que de modo especial nos

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


interessa aqui, embora sob diferentes influxos tericos. Entre as outras abordagens,
destaca-se a utilizao da perspectiva dos usos
e gratificaes8.
Entre os jovens estudados encontram-se
20 adolescentes do sexo masculino vivendo
sob a tutela de uma fundao de amparo ao
menor9 na cidade de So Paulo/ SP10; 168
jovens de ambos os sexos moradores de Porto
Alegre/RS11; adolescentes do interior de So
Paulo, 19 de origem urbana e 19 de origem
rural12. Passa-se a seguir a comentar o que
dizem os jovens nesses trs estudos.
A primeira pesquisa da relao acima
(Alves, 1993) busca identificar as representaes sociais de adolescentes abandonados
respeito dos agentes e instituies que
permeiam seu cotidiano. Tematizando a
famlia atravs da memria da infncia,
aparecem relatos que podem ser considerados como reivindicaes identitrias ao modo
como os autores que norteiam esta anlise
entendem a emergncia deste discursos.
Assim, os aspectos mais essenciais que
aparecem nas reivindicaes dos adolescentes era terem tido um lar, comida, segurana
e liberdade para brincar. Muitos deles fugiram de casa ainda muito pequenos porque
eram trancados enquanto a me saa para
trabalhar ou porque eram mal-tratados:
minha me deixava a gente trancada no
banheiro. Eu fugia; apanhava da minha
me, ia para a Delegacia. Fugia de casa e
passava a noite na delegacia; eu queria ir
para a FEBEM, tinha que esperar para
conversar com o juiz; pedi para a me dele
[de um colega] me levar na delegacia, queria
sair de casa; como ele bebia muito, eu e
meus irmos samos de casa e pedimos auxlio
para a polcia; eu fugi de casa com seis
anos, no gostava de ficar em casa; sa de
l, passou uma viatura da polcia e me levou
para a Secretaria do Menor.
A falta de alimentao tambm aparece
como necessidade bsica no alcanada e
marca profundamente o discurso dos jovens:
o ruim que s tinha sopa na janta. por
isso que sou magro hoje; eu pedia esmola
para comprar po; eu e meu irmo fugamos de casa para pedir alguma coisa para
levar para nossos irmos.
Tematizando as drogas, o roubo e a polcia
surgiram as representaes da rua, espao

contgo moradia, quando no a prpria,


pois muitos foram morados de rua. Na rua
outras identidades emergem, pois so colocadas para os adolescentes situaes em que
precisam afirmar seus espaos e posies:na
rua trocaram meu nome. Passei a chamar
feliz. Diziam que era para eu perder a
vergonha e o medo; meu apelido trovo.
Era um ladro que s pegava os inimigos
quando estava chovendo. A rua tambm traz
auto- afirmao: no tinha medo de ficar
na rua. Sem ningum da famlia, nada, vou
ter medo de que?; no sou chegado. uma
vergonha! Algum parente passa.....
A relao com os policiais, conseqncia
da vida na rua, tambm traz situaes nas
quais as reivindicaes sobre respeito e
dignidade afloram: ...se a gente tem passagem pela FEBEM. a palavra nossa contra
a deles. A deles sempre vale mais; .... achou
que ns tnhamos fugido do Quadriltero
durante a rebelio. Ficou tudo por isto mesmo.
No tem para quem reclamar; j vi o
Estatuto [da criana e do adolescente]. No
cumprido, no adianta de nada; se tiver
amor pela vida, pra. A polcia tambm rouba
da vtima, tira tudo; cidado como todo
mundo, s que usa farda cinza; levam para
a Delegacia, dentro do carro j vo batendo,
dando cacetada, cascudo.
A segunda pesquisa analisada (Martins,
1997) trata do consumo e da relao com
meios de comunicao entre adolescentes de
classe mdia e mdia alta moradores de Porto
Alegre/ RS. Embora seja um grupo muito
distinto do anterior, pois tm suas condies
devida satisfatoriamente constitudas, suas
falas deixam revelar certas posies que
extrapolam o objeto em estudo e vo ao
encontro da noo de polticas de identidade.
Com relao ao consumo, mesmo admitindo que traz muita satisfao pessoal, so
reveladas situaes que identificam insero
social, insatisfao com a influncia de outras
culturas, oposio poltica, entre outros aspectos: eu gosto, mas por outro lado, se eu
pro para pensar (...) eu comprei uma cala
e uma famlia gasta menos que isso no ms.
At certo ponto bom, se eu me tranco no
meu mundo bom, se eu pro para pensar
nos outros que esto ao meu redor ruim....;
eu compro quando t precisando. No me
satisfaz ficar consumindo, torrando dinheiro

423

424

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


nas lojas, eu acho errado, sabe, no dar valor
s coisas; agora no que tu comear a lidar
com dinheiro, com comprar, com querer e
no poder, esses negcios, comea a criar
uma coisa mais adulta; se vocs olharem
para as camisetas de vocs, t todo mundo
escrito com alguma coisa em ingls, porque
a gente super-influenciado com o pessoal
americano....
Quanto aos meios de comunicao, a
grande maioria observa que a programao
de baixa qualidade e que os programas
dirigidos aos jovens no atendem suas expectativas, mesmo a MTV que tem grande
audincia neste segmento: fala uma linguagem que parece que t dirigindo pra um tipo
de telespectador completamente alienado;
quando eles falam parece que tu no sabe
nada de msica, que tu burro, ento tem
que falar umas grias s pra parecer que t
na moda; parece que foi feito por um cara
bem velho que no entende nada daquilo e
s pegou umas grias e montou um texto.
H certos depoimentos que ao criticar
os meios de comunicao reivindicam outra
maneira de pensar a comunicao social e
o sistema estabelecido no pas: a TV t muito
no poder de alguns, na minha opinio, e as
informaes so dadas como eles querem, no
a verdade nua e crua como tentam passar
alguns. (...) ento por esse motivo, por no
falarem a realidade dos fatos eu me abstenho
de ver TV. Prefiro o rdio; num pas no
qual ns estamos, quem se importa com
poltica? (...) Por isto que t assim, ningum se interessa por poltica e ningum
muda nada; tu v na TV, poltico ladro,
s rouba. Acontece isso, mas no s isso.
A terceira pesquisa (Elias, 1995) propese a analisar a participao da telenovela na
vida de adolescentes que vivem na cidade
e na zona rural, com o objetivo que apreender as angulaes provocadas pelas
vivncias scio- culturais diferenciadas.
Comeando pelas representaes que o prprio adolescente tm de sua condio, as falas
dos que vivem no espao urbano mostram
a busca de uma identidade que faa contraste
com o mundo adulto e infantil, alm das
diferentes tribos a que pertencem13: ser
um transgressor de regras, ser o contrrio,
o oposto, o incompreendido; ...escuto muita
gente falando: ai meus 15, 18 anos, que tempo

bom!; os adultos parecem sentir medo desta


transgresso das regras do jogo do mundo,
da paixo sbita e enlouquecedora dos jovens.
Os que vivem no espao rural no tm
tantas diferenciaes internas e a solidariedade grupal fator de agregao entre eles,
pois no dispem de outros recursos para
socializao alm da escola e das festas da
comunidade. O significado da adolescncia
diverge do grupo urbano: uma fase onde
as pessoas aprendem a ter o pleno significado da vida; ocorrem muitas mudanas
na vida de uma pessoa, pois ela no mais
uma criana e nem um adulto; a gente
aprende vrias coisas novas; um momento de transio muito grande.
Quanto ao envolvimento com telenovelas, objeto do estudo, suas exposies e
apropriaes diferem muito, o que pode
ensejar diferentes modos de construo e
reivindicao identitrias. Os universos diferenciados em que vivem encarregam-se de
angular seus comportamentos frente aos
meios: 1) meio urbano: nunca assisto um
programa ou uma novela do comeo ao fim,
tenho coisas mais importantes para fazer...;
antes, quando minha me vinha buscar
chegava em casa mais cedo e acabava assistindo a novela; minha me regula o
horrio, no gosta que eu chegue depois de
escurecer, ento d tempo de assistir muita
novela. 2) meio rural a gente no pode se
comportar igual s mocinhas de novela,
porque ficamos mal-faladas; na vida as
coisas no se resolvem to fcil como nas
novelas.
No que diz respeito ao subconjunto de
pesquisas que escolheram como fonte primria mulheres, todas adotam uma abordagem
scio-cultural, mesmo que a partir de distintas proposies tericas. Entre as mulheres estudadas pelas cinco pesquisas encontram-se: 52 donas-de-casa de setores populares da periferia da cidade de So Paulo/
SP com mdia de idade de 45 anos, sendo
que todas tm filhos, pois foram ou so
casadas14; nove ouvintes da uma emissora de
rdio de audincia popular15; oito mulheres
com idades que variam entre 12 e 67 anos,
do meio rural16; trs grupos de em mdia 20
mulheres de origem indgena de diferentes
idades e graus de escolaridade, residindo na

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


periferia urbana17; 10 mulheres do meio rural
onde seus maridos tinham distinta atividade
ocupacional18.
A primeira pesquisa (Medeiros, 1991)
busca capturar o olhar do receptor/telespectador diante da TV, investigando os modos
pelos quais o receptor apreende, interpreta e
se expressa acerca daquilo que v na tela.
Desse modo, diante da apresentao, por
exemplo, da abertura do programa Fantstico
da Rede Globo que combina imagens, msica
e coreografia de uma bailarina que emerge
da gua e que depois se soma a ela um corpo
de baile, muitas das mulheres entrevistadas
referiram-se a simbolizao de um nascimento, o surgimento de uma vida, remetendo-se
a um ser que se tornou livre. A sensao
seria de liberdade; A liberdade porque ela
t ali, n, flutuando, sozinha. Eu acho que
assim: conquistou alguma coisa, o mundo, a
liberdade dela. No entanto, essa ltima mulher
acrescenta que o vo da bailarina na sequncia da coreografia remete a liberdade porque
a gente no livre.
Lembrando que as identidades so constitudas dentro de coletividades sociais, essa
fala revela um reconhecimento de uma
posio distinta que as mulheres entrevistadas ocupam em relao a outros membros
dessa categoria. Essa idia reforada quando suas narrativas se remetem aos corpos das
bailarinas que se revestem de erotismo e
sensualidade: A mulher a coisa mais bonita
que existe () Se eu tivesse a oportunidade
de mostrar - seu eu tivesse um corpo daquele
- eu mostraria () as mulheres pobres no
tm condies de fazer ginstica, e andar
bonita igual aquelas.
Expostas a uma reportagem sobre Machu
Picchu (Peru) onde turistas falavam da energia
do lugar, uma das mulheres disse: eu sou
besta, mas eu penso assim: eu no penso que
seja coisa de espiritismo que ela [uma turista] viu l (). Esse relato revela uma autoimagem negativa, auto-excluindo-se do grupo que l estava. Mais uma vez, a mulher
da pesquisa tem uma experincia que modela
sua identidade em relao a outros membros
do grupo - mulher, mas tambm em contradistino de membros do grupo de mulheres
que pertencem a outra classe social.
A indagao central da segunda pesquisa
(Grisa, 1999) trata dos sentidos de uma rdio

de audincia popular para seu pblico ouvinte, enfocando em especial o programa de


maior audincia da emissora. Nas narrativas
auto-biogrficas das mulheres, encontramos
referncia, por exemplo, a identidades regionais ou tnica quando falando sobre o pai
uma ouvinte diz que sabe que ele gacho
mesmo, outra se refere a uma tia polaca.
Tu no polaco, n? Tu sabe que polaco
quando no d bom, no d bom, n?.
Tambm, a conquista de direitos aparece em
relatos como tenho todos os meus direitos
e d at para guardar um pouquinho de
dinheiro, no entanto, a mulher reconhece seu
lugar social, pois ningum fica rico de
trabalhar. No caso de uma ouvinte negra,
o que se destaca sua posio de pobre mais
do que de negra, quando diz: A gente vai
aprendendo s de olhar, vai crescendo, sem
deixar de ser o que a gente , explicando
que pobre porque , no precisa ficar
dizendo uma coisa que a gente sabe que .
Compreendendo os mecanismos de apropriao/resistncia da mulher rural frente
telenovela, na terceira pesquisa (Ronsini, 1993)
encontramos referncia a uma educao e
comportamentos distintos entre homens e
mulheres As meninas ficam faladas, assim,
sabe? E os meninos no, eles podem sa toda
noite, Se a gente faz alguma coisa fora da
linha, j to falando; Aqui ...a mulher tem
uma educao diferente. Os homens so
educados diferentes das mulheres; a uma
identidade de colona quando as mulheres
falam At as minhas colegas falam assim:
tu colona!, O trabalho na lavoura o que
d a alimentao, porque se no produzissem
alimento, as pessoas da cidade no iam ter
nada; as diferenas entre meio rural e urbano
Aqui um lugar que tem que trabalh muito,
trabalho difcil, pesado. ... as gurias [da cidade] tudo que elas querem, elas tem: uma
roupa, um calado, no gosto de viver aqui,
no gosto das pessoas, so to ignorantes.
Tambm h referncias fortes as diferenas entre a mulher rural e urbana: mais
fina. Ela tem comportamentos melhores. O
modo de conversar mais educado, porque
mulher de fora grossa, so pessoas mais
educadas. outra conscincia, as minhas
colegas [da cidade] so mais avanadinhas
que eu. D bem pr not. Entre outras das
diferenas reconhecidas pelas mulheres en-

425

426

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


trevistadas est a do trabalho feminino: a
mulher aqui faz tudo em casa, vai na lavoura, volta da lavoura e o marido fica l
tomando chimarro e chingando a mulher por
causa do almoo, a mulher da cidade
trabalha mas no se esfora como ns aqui.
A vida delas melhor, ela a mulher [camponesa] no to livre. Se tem um bicho
doente ela tem que fic cuidando. A mulher
da cidade no, se ela tem um filho, ela manda
pr vizinha ou bota na creche. As diferenas entre a mulher do campo e da cidade
so ainda destacadas em relao a outros
aspectos: as da televiso so mais pintosona,
sabe convers melhor, sabe se express, em
tudo: modo de vestir, de agir, de fal, o
ambiente, a rotina do dia-a-dia.
A quarta pesquisa (Guzmn, 1994) trata
da recepo de vdeo popular junto a um
grupo de mulheres da periferia de La Paz
(Bolivia), de origem andina e quem tem sido
alvo de grande quantidade de programas de
educao popular, desenvolvidos na sua
maioria por ONGs. A investigao se deteve
em grupos de mulheres que estavam em
processo de capacitao ocupacional atravs
de cursos de corte e costura, pintura em
tecido, alimentao, alfabetizao, entre
outros. Apesar da pesquisa ter implementado
metodologias qualitativas como a entrevista
e as discusses em grupos, as falas propriamente ditas esto quase ausente do relatrio19. Contudo, encontramos algumas que
remetem ao reconhecimento da origem indgena aymara das mulheres: bueno,
hablamos pues aymara, somos cholas,
mujeres de pollera [vestimenta tpica das
mulheres de origem aymara]. A h um
indicativo de que essas mulheres sentem-se
diferentes devido a sua origem tnica.
A ltima pesquisa (Kessler, 1997) aborda
o consumo no meio rural, tratando da publicidade como mediao nesse processo. Nos
relatos das mulheres se observa um reconhecimento do tipo de trabalho que exigido
da mulher no campo servio pesado,
capina, tudo mais pesado. A gente ...cansa
mais, a vida do campo...aumenta o servio, tem os bicho pra trat, tem ...a gente tem
que plant horta, cuid dos bicho; a diferena entre homem e mulher no que diz
respeito ao comportamento homem tem mais
liberdade de fazer o que quer, antigamente

boate nem pensar em pedir porque ele [pai]


no deixava; o cuidado da esposa com o
marido Se ele t sentado ali ou hora da
novela...se a gente t conversando ali, quando os guri to em casa, deixa o espao pra
ele v a novela. s vezes eu digo pros guri:
falem baixo que o pai t olhando a novela.
Essas narrativas expressam uma tentativa de
construir um sentido a respeito do prprio
grupo, bem como o exerccio de representar
os outros. Assim, a identidade de gnero
aponta para o carter construdo de mulheres
- e de homens, contrapondo-se uma naturalizao do feminino, bem como do
masculino.
Enfim, todos os relatos revelam que a
pesquisa de recepo no apenas trata da
relao dos receptores com os meios de
comunicao, mas ao permitir que esses
mesmos receptores falem, eles vo construindo sua percepo de si mesmos, ou seja,
sua identidade. Na verdade, essas narrativas
constituem as identidades culturais que surgem de nosso pertencimento a distintas
culturas tnicas, raciais, religiosas, de sexo,
de idade, de gnero, de classe, entre outras,
e so definidas historicamente e no, biologicamente. Para Hall (1997: 14), medida
em que os sistemas de significao e representao cultural se multiplicam, somos
confrontados por uma multiplicidade
desconcertante e cambiante de identidades
possveis, com cada uma das quais poderamos nos identificar - ao menos temporariamente.
3. Anotaes finais
A recente aproximao entre os dados de
uma e outra pesquisa (Escosteguy, 2001 e
Jacks, 2003), desenvolvidas com propsitos
diferentes do estabelecido nesta explorao,
caracteriza-a como uma anlise prima facie.
A descrio completa dos relatos de jovens
e mulheres, bem como sua anlise mais
detalhada, est em processo.
Neste relato, mais do que nada, importa
a preocupao em revelar uma outra contribuio dos estudos de recepo, at ento
pouco explorada no campo da comunicao,
qual seja a de aproximar estes estudos de
um vis poltico de anlise. O esforo se deu
no sentido de demonstrar que os estudos de

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


recepo podem estar relacionados s polticas de identidade na medida em que tal
vertente de investigao tem enfocado
prioritariamente as experincias das pessoas.
Alm desta, uma outra contribuio possvel
a de sinalizar que a crtica que esses mesmos
estudos sofrem de estarem esquivando-se de
questes mais polticas pode no ter referncia nos dados concretos que esses estudos
levantam, mas nas observaes destacadas
pelos autores das investigaes.
Se adotarmos o ponto de vista aqui
explorado, rejeita-se enfoques reificados
como, por exemplo, o que tende a identificar o poltico com o imediatamente poltico - eleies, partidarismo, filiaes a
sindicatos e organizaes corporativas - os
quais desconsideram as polticas do cotidiano de que falava Michel de Certeau, que
manifestam-se taticamente e que podem
revelar a (inacreditvel) disposio poltica
dos que no detm o poder. Os dados
empricos trazidos pelas pesquisas analisadas deixam ver os posicionamentos, as atitudes, os comportamentos que do conta desta
faceta ttica desenvolvidas pelos grupos
estudados, recurso ltimo de quem no tem
acesso s instncias participativas e
decisrias.
Quanto seleo da perspectiva sciocultural como mbito para a anlise aqui
realizada, considera-se que o conhecimento
construdo sobre o entendimento das relaes entre os sujeitos e os meios de comunicao - dimenso onde emergem as polticas do cotidiano, traz como corolrio um
espao reivindicatrio para os segmentos em
anlise, podendo inclusive contribuir para
lev-los busca de mundos possveis. Isto
porque, ao problematizar este contexto,
mobiliza energia social.
Do ponto de vista das polticas de identidade, pode-se afirmar junto com Mouffe

(apud Guareschi,1999:10) que os sujeitos


esto situados em uma determinada formao social e inscritos em mltiplas relaes
decorrentes desta insero: Dentro de cada
sociedade, cada agente social est inscrito em
uma multiplicidade de relaes sociais, no
somente relaes sociais de produo, mas
tambm relaes sociais com os outros, entre
sexo, raa, nacionalidade e localizao. Todas
essas relaes sociais determinam
posicionamentos ou posies do sujeito e cada
agente social , portanto, o locus de muitas
posies de sujeito e no pode ser reduzido
a apenas um.
Embora os estudos em foco neste artigo
no tenham tido explicitamente essa preocupao, podemos afirmar que muitas das
trajetrias registradas pelos pesquisadores
indicam exatamente essa direo e vo ao
encontro tambm do que j afirmou Lauro
Zavala (1992, 265) desde um ponto de vista
epistemolgico: si partimos del supuesto de
que todo estudio de carter general acerca
de la comunicacin social es, de manera
necesria, un estudio sobre las diferencias
sociales, ello nos lleva a pensar en los
estudios sobre la comunicacin como el
espacio discursivo donde se reflexiona sobre
las distintas formas del dilogo cultural.
Razo esta, suficientemente coerente,
para que possamos concluir, mesmo que de
modo provisrio, pois estamos apenas
adentrando no material recolhido, que os
discursos produzidos pelos estudos de recepo, atravs das falas dos entrevistados,
traduzem seu contexto scio-poltico-cultural e indicam as relaes que estabelecem
com outros contextos, marcando identificaes e divergncias culturais. Em outras
palavras, constituem polticas de reconhecimento desenvolvidas no mbito das tticas
cotidianas, articulando Michel de Certeau
com o debate das polticas de identidade.

427

428

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Alves, Hiliana Reis de Arruda. lbum de
famlia: a trama das representaes sociais
de adolescentes abandonados. Dissertao de
Mestrado/ ECA- USP. So Paulo, 1993.
Escosteguy, Ana Carolina e PIRES,
Mariana Dados para uma radiografia dos
estudos brasileiros de recepo in Revista
cone, Pernambuco/2003.
Escosteguy, Ana Carolina Os Estudos
Culturais e a problemtica da recepo: a
categoria gnero em debate, Relatrio de
pesquisa. CNPq e FAPERGS, 2001-2003.
Elias, Maria de Ftima Faila. O adolescente diante da telenovela: uma anlise das
vivncias rurais e urbanas na cidade de
Piracicaba. Dissertao de Mestrado/ IMES.
So Bernardo do Campo, 1997.
Grimson, Alejandro. Se dice de mi:
Notas sobre convivencias y confusiones entre
etngrafos y periodistas in Apuntes de
Investigacin, 1, Buenos Aires, 1997 p. 81-94.
Grisa, Jairo. Histria de ouvintes. A audincia popular no rdio.Itaja, Univali, 2003.
Guareschi, Neusa et alli O cotidiano de
meninos
e
meninas
na
favela:
problematizando as Polticas de Identidade
in Guareschi, N. e Bruschi, M. (orgs) Psicologia Social nos Estudos Culturais,
Petrpolis, Vozes, 2003.
Guareschi, Neusa Polticas de identidade: novos enfoques e novos desafios para a
psicologia social in Psicologia & Sociedade, 12 (1/2): 110-124, 2000.
Guareschi, Neusa Polticas de identidade: uma breve concepo in Educao, n
39, 7-26, 1999.
Gusmn, Clara Warmin Arupa Palavra
de mulher Um estudo de recepo do vdeo
no Centro de Promocin de la mujer Gregoria
Apaza (Bolivia), Dissertao de Mestrado/
IMES So Bernardo do Campo, 1994.
Hall, Stuart New ethnicities in Morley,
David e Chen, Kuan-Hsing (orgs.), Stuart
Hall - Critical Dialogues in Cultural Studies,
London/New York: Routledge, 1996, 441449.
Hall, Stuart A identidade cultural na
ps-modernidade, Rio de Janeiro, DP & A,
1997.

Jacks, Nilda. Televisin, recepcin y


identidad: cuestiones e imbricaciones in
GMEZ, Guillermo Orozco (coord.). Miradas latinoamericanas a la televisin. Ensayos
del PROIICOM/2. Mxico. UIA, 1996.
Jacks, Nilda et alli. Estudos brasileiros
de recepo: a produo acadmica da
dcada de 90. Porto Alegre. PPGCOM/
UFRGS, 2002
Jacks, Nilda A pesquisa de recepo no
Brasil: em busca da influncia latino-americana. In LOPES, Maria Immacolata
Vassalo de (org.). Vinte anos de cincias da
comunicao no Brasil. Avaliao e perspectivas. So Paulo. INTERCOM/ Univ. Santa
Ceclia, 1999.
Jacks, Nilda. O campo da recepo e a
produo brasileira dos anos 1990. Projeto
de pesquisa apoiada pelo CNPq, 2003.
Kessler, Janea. Mais do que feijo com
arroz Consumo, publicidade e cultura no
meio rural, Dissertao de Mestrado, Universidade Metodista de So Paulo, 1997.
Lopes, Maria Immacolata V. de. Estratgias Metodolgicas da pesquisa de recepo. Revista Intercom. So Paulo. Vol. XVI,
N 2, pp- 78-86, jul/ dez. 1993.
Martn-Barbero, Jess. Lo que la
investigacin
latinoamericana
de
comunicacin debe al Brasil: relato personal
de una experiencia intercultural. In Lopes,
M. Immacolata V. de (org.). Vinte anos de
cincias da comunicao no Brasil. Avaliao e perspectivas. So Paulo. INTERCOM/
Univ. Santa Ceclia, 1999.
Martins, Silvia Koch. Adolescncia e recepo: a mdia em ritmo de video-clip. Dissertao de Mestrado/ PUCRS. Porto Alegre,
1997.
Medeiros, Magno. A televiso invisvel:
o receptor e o olhar simblico, Dissertao
de Mestrado, ECA/USP, 1991.
Melo, Jos Marques de. O Brasil no cenrio da pesquisa em comunicao. So
Paulo. ECA/ USP, 1992.
Ronsini, Veneza Cotidiano rural e recepo da televiso: O caso de Trs Barras,
Dissertao de Mestrado, ECA/USP, 1993.
Schlesinger, Philip. Comunicacin e
identidad en Amrica Latina: las fronteras
culturales, Madrid, N 49. 1997.
Stumpf, Ida; Capparelli, Srgio (org.).
Teses e Dissertaes em Comunicao no

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Brasil. (1992-1996): resumos. Porto Alegre.
PPGCOM/ UFRGS, 1998.
Stumpf, Ida; Capparelli, Srgio (org.).
Teses e Dissertaes em Comunicao no
Brasil. (1997-1999): resumos. Porto Alegre.
PPGCOM/ UFRGS, 2001.
Tufte, Thomas. Estudos de Mdia na
Amrica Latina. InRevista Comunicao e
Sociedade, n. 25. So Bernardo do Campo,
1996.
Vlez, Martha Elena Montoya Un nuevo
modelo de comunicacin en Amrica Latina? Conversaciones con nueve estudiosos de
los medios y la cultura. Mxico. Fundacin
Manuel Buenda, 1992.
Zavala, Lauro. Aproximaciones
recientes al estudio de la identidad cultural
y los procesos de recepcin. In: Generacin
de conocimientos y formacin de
comunicadores IV. Mxico: CONEICC/
FELAFACS, 1992.

_______________________________
1
Pontifcia Universidade Catlica do Rio
Grande do Sul.
2
Universidade Federal do Rio Grande do Sul
3
Ressalta-se que a anlise esta restrita ao
levantamento da produo realizada nos Programas de Ps -Graduao em Comunicao brasileiros, reconhecendo que a produo fora da rea
bastante relevante em termos quantitativos e
qualitativos.
4
De um modo similar, por exemplo, Renato
Ortiz, em A moderna tradio brasileira (So
Paulo, Brasiliense, 1988), incorporou uma srie
de entrevistas realizadas com outro propsito para
sustentar seu ponto de vista.
5
Adota-se a definio de Booth, Colomb e
Williams (2000:92): So os elementos sobre os
quais voc est escrevendo diretamente, as matrias-primas de sua pesquisa.
6
Escosteguy desenvolveu a pesquisa Os
Estudos Culturais e a problemtica da recepo:
a categoria gnero em debate (CNPq/FAPERGS)
e Jacks O campo da recepo e a produo
brasileira da dcada de 1990 (CNPq).
7
Entende-se por abordagem da audincia, a
viso que a pesquisa expressa de pblico receptor.

Dada a extenso conceitual dessa rea, propomos


a classificao de abordagem scio-cultural para
aquelas pesquisas que tm uma viso ampla e
complexa do processo de consumo dos produtos
mediticos onde so consideradas mltiplas relaes sociais e culturais. Mais do que o estudo
do fenmeno de recepo em si mesmo, pesquisase sua insero social e cultural. nessa concepo que, de nosso ponto de vista, adquire
propriedade a utilizao do termo recepo.
8
As pesquisas sob o enfoque da teoria dos
Usos & Gratificaes mesmo sendo reconhecidas
por parte dos pesquisadores da comunicao, no
tanto pelos que dedicam-se aos estudos de recepo, como localizadas na transio entre os estudos dos efeitos e os desenvolvimentos posteriores que contemplam anlise mais contextuais
do processo de recepo, no foram selecionadas
por ns neste trabalho.
9
Na poca da pesquisa chamada FEBEM
Fundao do Bem Estar do Menor, agora
chamada FASE Fundao de Atendimento ScioEducativo..
10
lbum de famlia: a trama das representaes sociais de adolescentes abandonados
(Alves, 1993).
11
Adolescncia e recepo: a mdia em ritmo
de video-clip (Martins, 1997)
12
O adolescente diante da telenovela: uma
anlise das vivncias rurais e urbanas na cidade
de Piracicaba (Elias, 1995)
13
A pesquisa em questo apresentou algumas
tribos identificadas pelos prprios adolescentes:
nerds, boys and girls, desligados, alternativos e idiotas.
14
Medeiros, Magno A televiso invisvel: o
receptor e o olhar simblico, 1991.
15
Grisa, Jairo Os sentidos culturais da escuta:
rdio e audincia popular, 1999.
16
Ronsini, Veneza Cotidiano rural e recepo da televiso: O caso de Trs Barras, 1993.
17
Guzmn, Clara Warmin Arupa Palavra
de mulher Um estudo de recepo do vdeo no
Centro de Promocin de la mujer Gregoria Apaza
(Bolivia), 1994.
18
Kessler, Janea Mais do que feijo com
arroz Consumo, publicidade e cultura no meio
rural, 1997.
19
Na verdade, constam no relatrio da pesquisa, em anexo, observaes da autora do trabalho sobre as discusses durante a assistncia dos
vdeos e no, os relatos das prprias mulheres.

429

430

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

431

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Uma nica Europa?


O tratamento das questes europeias em quatro jornais nacionais
(1985-2003)
Ana Horta1

Na bibliografia especializada tem sido


salientada a existncia de uma multiplicidade
de percepes e interpretaes da ideia de
Europa, cujo significado pode variar entre
Unio Europeia, continente europeu, civilizao ou cultura ocidental, cidadania
europeia, etc.2 Mas no que diz respeito
mediatizao da Europa, face ao actual
panorama meditico continental, em que no
existe um espao pblico de dimenso
europeia nem um enquadramento comum,
transnacional, para a informao sobre a
Europa, verifica-se que os debates pblicos
circunscrevem-se s esferas pblicas nacionais e que as coberturas jornalsticas esto
refractadas segundo agendas, interesses e
ngulos nacionais.3 Esta constatao evidencia a necessidade de se analisar o tratamento
jornalstico das questes europeias de forma
particularizada, isto , tendo em conta as
especificidades nacionais na medida em que
factores de ordem histrica, econmica,
poltica ou cultural acentuam diferentes
formas de cada pas se relacionar com a
Europa e respectivos sistemas mediticos.
Relativamente ao caso portugus no
existe ainda um estudo integrado, e
aprofundado da mediatizao da Europa, pelo
que nos permitimos levantar aqui uma questo surgida no quadro de uma investigao
em curso4 acerca da relao entre a imprensa
e a reproduo da memria social da Europa
em Portugal. Nesta perspectiva, o tratamento
das questes europeias pela imprensa
entendido como um processo social de produo e transmisso de informao realizado
em articulao com a memria social da
Europa dominante na sociedade portuguesa.
Isto significa que a informao produzida
pelos jornais aqui considerada portadora de
esquemas de representaes convencionais e
simplificadas, de modo a articular-se com a
conceptualizao ou construo social de
sentido da Europa que tem vindo a ser
permanentemente reproduzida no espao

nacional.5 Neste mbito, e com base numa


primeira anlise6 de dados recolhidos acerca
da informao produzida sobre a Europa em
quatro jornais nacionais, surgiu a questo que
se pretende abordar aqui: em que medida a
construo da ideia de Europa semelhante
nos vrios jornais analisados, apesar dos
perfis mediticos respectivamente diferenciados?
Esta questo supe que se analisem a
eventual transversalidade e estabilidade da
construo social da ideia de Europa.
Transversalidade por tratar-se de jornais com
diferentes perfis e identidades os dirios
Jornal de Notcias, Correio da Manh e
Pblico e o semanrio Expresso , e estabilidade por utilizar-se uma perspectiva de
anlise longitudinal, que inclui onze perodos de anlise de 1985 a 2003. Por razes
prticas apenas poder ser aqui abordada a
questo da transversalidade.
Antes de mais, impem-se algumas observaes de carcter metodolgico. Em primeiro lugar, a escolha dos quatro jornais
enunciados obedeceu conjugao de factores inerentes prpria investigao e de um
conjunto de critrios tais como a periodicidade, a evoluo da circulao mdia anual,
a distribuio geogrfica da circulao mdia,
a composio da audincia mdia ou a qualificao geralmente atribuda a cada jornal.
Por estarem directamente relacionadas com os
dados recolhidos, estas caractersticas dos
jornais sero referidas mais frente.
Uma segunda observao diz respeito
seleco dos perodos de anlise. Pela natureza do objecto de estudo, decidiu-se aplicar
a uma cronologia anteriormente elaborada
acerca das relaes entre Portugal e a Europa
nas ltimas dcadas a noo de cronologias
quentes7, com o objectivo de diferenciar
determinados perodos em que parecesse
terem ocorrido sucesses de acontecimentos
particularmente significativos para a construo da ideia de Europa no espao pblico

432

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


nacional. Deste modo, estabeleceu-se que a
observao deveria recuar da actualidade at
1985 (ano marcante pela assinatura do Tratado de Adeso de Portugal s Comunidades
Europeias), compreendendo os seguintes onze
perodos, de dimenso varivel, consoante a
tematizao pblica de alguns acontecimentos considerados relevantes:
(1) de 1 de Maro a 31 de Julho de
1985 finalizao das negociaes de
adeso CEE;
(2) de 28 de Dezembro de 1985 a 18
de Janeiro de 1986 entrada de
Portugal na CEE;
(3) de 27 de Junho a 26 de Julho de
1987 realizao da primeira eleio
nacional para o Parlamento Europeu;
(4) de 3 a 19 de Junho de 1989
eleies para o Parlamento Europeu;
(5) de 1 de Dezembro de 1991 a 5
de Janeiro de 1992, de 1 a 8 de
Fevereiro de 92, de 1 a 11 de Abril
de 92, de 23 de Maio a 30 de Junho
de 92 e de 5 a 12 de Dezembro de
92 discusso do Tratado de
Maastricht e primeira presidncia
portuguesa da Comunidade Europeia;
(6) de 28 de Maio a 13 de Junho de
1994 eleies para o Parlamento
Europeu;
(7) de 1 a 20 de Dezembro de 1996,
de 7 a 23 de Junho de 1997 e de 20
de Setembro a 4 de Outubro de 1997
discusso da Unio Econmica e
Monetria e do Tratado de
Amesterdo;
(8) de 29 de Maio a 14 de Junho de
1999 eleies para o Parlamento
Europeu;
(9) de 24 de Dezembro de 1999 a 8
de Janeiro de 2000, de 5 a 12 de
Fevereiro de 2000, de 18 de Maro
a 1 de Abril de 2000 e de 10 de Junho
a 2 de Julho de 2000 segunda
presidncia portuguesa da Unio
Europeia;
(10) de 22 de Dezembro de 2001 a
20 de Janeiro de 2002 entrada em
circulao da moeda nica europeia;8
(11) de 22 de Novembro a 21 de
Dezembro de 2003 discusso do
Tratado Constitucional Europeu.

Uma terceira observao de carcter


metodolgico diz respeito seleco dos
dados para anlise. Foram construdas duas
bases de dados. A primeira, com um total
de 1.423 casos, diz respeito s primeiras
pginas de todas as edies dos jornais
analisados. A segunda, com um total de
7.074 casos inclui todos os artigos explicitamente alusivos Europa constantes nos
jornais atrs indicados durante estes perodos, tendo sido utilizado como principal
critrio de seleco dos casos a recolher a
existncia, no conjunto dos ttulos de cada
texto jornalstico, de pelo menos uma referncia directa Europa ou a alguma entidade reconhecidamente associada Europa
(por ex.: CEE, UEFA, Banco Central Europeu) ou ainda expresses conotadas com
as questes europeias (ex.: comunitrio,
Bruxelas, PAC/Poltica Agrcola Comum,
federalismo, Doze ou Quinze, Euro
2004).
Os dados obtidos permitem, por um lado,
indicar algumas caractersticas diferenciadoras das identidades e perfis mediticos dos
jornais analisados e, por outro lado, estabelecer comparaes no tratamento por cada
jornal das questes europeias. na articulao destas duas abordagens que se pretende analisar o nvel de transversalidade da
mediatizao da Europa entre estes peridicos.
Perfis mediticos dos jornais analisados:
algumas diferenas
Poder dizer-se que, de modos diferentes, os quatro jornais analisados constituem
importantes referncias na imprensa generalista de circulao nacional. O Jornal de
Notcias, fundado em 1886, e o Correio da
Manh, fundado em 1979, desde os anos 80
disputam entre si o estatuto de dirio mais
lido no pas. Ambos tm como vocao serem
jornais populares, embora o Jornal de Notcias, semelhana do seu tradicional formato broadsheet, entretanto abandonado,
no ceda ao sensacionalismo9, enquanto o
Correio da Manh poder ser considerado
o melhor sucedido dirio nacional dentro do
estilo popular-sensacionalista.10 O Pblico,
fundado em 1990, com cerca de metade da
circulao mdia dos anteriores, foi conce-

433

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


bido como um dirio inovador, de qualidade,
projectado para tornar-se o principal jornal
de referncia do pas.11 Quanto ao Expresso,
fundado em 1973, h muito o semanrio
mais vendido, sendo considerado de qualidade.
O Quadro I mostra que em termos de
evoluo da circulao mdia anual, excepo do Pblico, estes jornais ocupam
lugares de destaque na imprensa generalista
nacional. No entanto, importa ter em conta
a configurao geogrfica da sua distribuio.
Segundo os indicadores de audincia da
Marktest relativos ao primeiro semestre de
2002, e exceptuando-se o caso do Pblico,
nico na imprensa nacional, era visvel uma
clivagem entre a audincia mdia obtida
por estes jornais no norte e no centro e
sul do pas (Quadro 2), que fazia do Correio
da Manh e do Jornal de Notcias dirios
quase exclusivamente lidos por habitantes
respectivamente do centro e sul do pas e
do norte, ou, mais propriamente, lidos por
habitantes da Grande Lisboa e do Grande
Porto.

Um indicador que poder ser utilizado


para aferir o carcter popular ou de elite
dos jornais consiste na observao dos
grupos socioecmicos de pertena da maioria dos seus leitores. Assim, segundo dados
do Bareme-Imprensa, estudo regular da
Marktest, a distribuio da audincia mdia
destes jornais por classe social no primeiro
semestre de 2002 mostrava que, embora
qualquer um destes seja lido por todas as
classes, a maioria dos leitores do Pblico
e do Expresso, respectivamente 54,4 e 52%,
pertencem s classes alta e mdia alta,
enquanto apenas 17,6% dos leitores do
Jornal de Notcias e 14,4% dos leitores do
Correio da Manh estejam includos nesta
categoria.
Os dados recolhidos nesta pesquisa fornecem outros elementos de caracterizao da
identidade destes jornais. Na anlise das 1.423
edies observadas foram quantificadas e
codificadas num conjunto de categorias
temticas de uso corrente as trs principais
matrias noticiosas escolhidas pelos jornais
para figurarem com o maior destaque na
primeira pgina. Os resultados mostram que

Quadro 1. Circulao mdia anual de alguns jornais generalistas nacionais


Jornal

1986

1990

1995

2001

Expresso

96 536

132 273

143 903

137 406

Jornal de Notcias

63 869

69 107

80 475

106 978

Correio da Manh

67 427

65 587

81 414

102 280

Dirio de Notcias

n.d.

n.d.

44 055

61 119

37 163

58 567

55 273

56 504

57 898

49 177

38 452

47 179

92 317

26 314

n.d.

28 898

37 659

11 501

Pblico
Tal & Qual
O Independente
A Capital

Fonte: Boletim Informativo da APCT

Quadro 2. Distribuio geogrfica da audincia mdia, 1 semestre de 2002 (em %)


Jornal

Norte

Centro/Sul

Expresso

32,9

67,1

Pblico

47,8

52,3

Correio da Manh

10

90

Jornal de Notcias

94,7

5,1

% populao nacional

52,2

47,8

Fonte: Marktest
Nota: No Norte incluem-se o Grande Porto, o litoral norte e o interior norte; no
Centro/Sul incluem-se a Grande Lisboa, o litoral centro e o sul.

434

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


existem perfis claramente distintos entre os
quatro jornais analisados (Quadro 3).
Com efeito, o semanrio Expresso destaca-se pela hegemonia dos temas polticos nas
suas primeiras pginas: 71,7% das manchetes
analisadas neste jornal foram classificadas
como poltica; o que faz com que todas as
outras categorias paream residuais.
Inquestionavelmente considerado um jornal de referncia, o Pblico afasta-se bastante
deste perfil, adoptando uma abordagem jornalstica tematicamente diversifi-cada e no
centrada quase exclusivamente na realidade
poltica do pas. Alm da importncia concedida s questes internacionais e europeias,
respectivamente 20,5 e 19,2% dos casos,
entre os jornais analisados aquele que mais
vezes tem apresentado temas culturais e cientficos nas manchetes de primeira pgina.
O perfil do Correio da Manh traado por
este indicador tambm claro: concedendo um
destaque importante poltica, segue um modelo
que se esperaria de um tpico jornal popular,
privilegiando assuntos directamente relaciona-

dos com o quotidiano, pelo que sociedade,


economia12 ou polcia so categorias com
21,6%, 23,3% e 11,6% dos casos.
J o Jornal de Notcias apresenta um
perfil muito prprio, conjugando, numa
frmula hbrida, caractersticas que o aproximam simultaneamente dos jornais de referncia e dos populares, mas tambm com
importantes componentes regional e desportiva. Efectivamente, o destaque na primeira
pgina concedido a notcias de carcter
desportivo (7%) e regional (5%) contrasta
com o verificado nos restantes jornais.
Uma anlise mais detalhada permite
caracterizar as diferenas entre jornais relativamente notoriedade atribuda aos temas
relacionados com a Europa. Para isso foi
considerada a frequncia com que cada um
dos jornais apresentou nas primeiras pginas
ttulos relacionados com assuntos de mbito
europeu. No Quadro 4 apresentam-se os
resultados obtidos de modo a possibilitar a
comparao entre as diferentes frequncias
com que os jornais colocam ttulos relaci-

Quadro 3. Categorias temticas da notcia com maior destaque na 1 pgina (em %)


Correio
da Manh
Poltica
Sociedade

Jornal
de Notcias

Expresso

30

34,7

71,7

30,2

21,6

12,6

4,3

10,4

Pblico

Europa

7,6

19

9,8

19,2

Economia

23,3

3,2

2,2

4,2

Internacional

3,4

12,6

5,4

20,5

Polcia

11,6

4,2

2,2

6,5

Desporto

2,2

4,2

Regional

0,3

Media

0,4

2,2

1,6

Cultura

0,2

0,2

1,6

Cincia

0,2

1,3

Outros

0,2

0,6

Total

10 0

100

100

100

Quadro 4. Edies em que ttulos relacionados com a Europa surgem na 1 pgina (%)
Correio
da Manh

Jornal
de Notcias

Expresso

Pblico

(1) Um ou mais ttulos

21,8

42,3

51,1

55,2

(2) Um ou mais ttulos entre os 3 mais


destacados

12,4

30,5

20,7

39

(3) O ttulo mais destacado

7,6

19

9,8

19,2

435

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


onados com a Europa na primeira pgina (1)
independentemente do destaque que lhe
dado, (2) entre os trs ttulos mais destacados, ou (3) como a manchete do dia.
Desde logo poder constatar-se o bvio:
quanto maior o destaque dado a ttulos sobre
a Europa menor a frequncia com que
surgem. Mas verifica-se tambm que este
padro, evidente no Correio da Manh e no
Pblico, surge de modo divergente nos outros
dois jornais. Com efeito, nos perodos de
anlise considerados, o Pblico apresentou em
55,2% das edies analisadas assuntos relacionados com a Europa na primeira pgina,
enquanto o Correio da Manh f-lo em apenas
21,8% das edies, mas ambos apresentaram
o tema relacionado com a Europa como a
manchete do dia em cerca de um tero dessas
vezes. No caso do Jornal de Notcias verificase que, tendo includo referncias Europa
na primeira pgina de 42,3% das edies analisadas, em quase metade dos casos (19%)
essas notcias foram apresentadas como a mais
destacada do dia. O Expresso, pelo contrrio,
incluiu referncias Europa em metade das
suas edies mas s em um quinto desses casos
(9,8%) lhes deu o maior destaque possvel.
Esta observao indica que o estilo do
jornal efectivamente condiciona a representao que este produz da relevncia pblica
dos acontecimentos.
Outro indicador revelador das diferenas
entre estes jornais a utilizao dos gneros
jornalsticos. No conjunto dos onze perodos
de anlise verificou-se que, tal como seria de
esperar pelas caractersticas atrs descritas,
no Expresso que a proporo de artigos de
opinio e editoriais relativamente ao total de
unidades relacionadas com a Europa em cada

jornal mais elevada: 14,5%, contra 6,6% no


Pblico, 4,8% no Jornal de Notcias e 2% no
Correio da Manh. A proporo de entrevistas
no conjunto das unidades informativas relacionadas com a Europa segue o mesmo padro:
mais elevada no Expresso (3,5%) do que nos
restantes: 2,2% no Pblico, 1,7% no Jornal de
Notcias e 0,5% no Correio da Manh.
Deste modo, tratando-se de quatro jornais com perfis diferenciados, o tratamento
informativo das questes relacionadas com
a Europa ser necessariamente condicionado
pelas diferenas de estilo com que produzida e a informao. No entanto, ao nvel
do contedo associado Europa surgem
algumas semelhanas.
O tratamento das questes europeias:
algumas semelhanas
Uma das variveis utilizadas para analisar
o tratamento pelos jornais dos assuntos relacionados com a Europa a ideia de Europa.
A este respeito os dados obtidos indicam que
no espao pblico a ideia de Europa est
dominada pelo conceito de Unio Europeia.
Tal como noutros Estados-membros, Europa
e Unio Europeia surgem como termos
intercambiveis.13 Concepes tradicionais da
Europa associando-a a valores civilizacionais
e ideia de desenvolvimento apenas tm uma
expresso residual no corpus analisado. Com
efeito, como mostra o Quadro 5, verifica-se
a prevalncia de duas representaes directamente relacionadas com a construo de uma
comunidade econmica europeia e de uma
comunidade poltica europeia. A terceira mais
frequente concepo de Europa diz respeito
a uma comunidade desportiva.

Quadro 5. Ideia de Europa nas unidades informativas analisadas (em %)


Correio
da Manh

Jornal
de Notcias

Expresso

Comunidade econmica

48,3

41,6

44,5

32,6

Comunidade poltica

23,6

29

34

37,2

Pblico

Comunidade desportiva

9,2

14,9

10,3

14,5

Comunidade scio-cultural

6,1

4,1

1,2

5,2

Entidade reguladora

5,0

3,8

3,7

Espao geogrfico

4,6

1,7

2,1

Desenvolvimento/civilizao

2,1

1,7

1,3

1,7

Pluralidade Estados/naes

0,8

0,6

2,1

0,9

Outras

0,2

1,1

1,3

0,8

436

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Pode tambm observar-se que prevalece
a ideia de unidade face diversidade, o que
faz supor uma eficcia no plano simblico
das instituies promotoras do processo de
construo europeia, face realidade de
um continente ainda dividido poltica, sociolgica, econmica, lingustica e culturalmente em Estados e naes.
Se bem que existam algumas diferenas
nos resultados observados por jornal, no
conjunto no possvel identificar esquemas
distintos no processamento jornalstico da
ideia de Europa. O
Pblico apresenta uma frequncia mais
baixa da ideia de comunidade econmica
(32,6%, quando os outros esto acima dos
40%), mas isso parece dever-se sobretudo ao
facto de este dirio ter sido fundado em 1990,
poca desde a qual na Comunidade Europeia
ganhou peso a componente poltica. O facto
de o Expresso apresentar apenas 1,2% de
unidades informativas em que prevalece a
ideia de Europa enquanto comunidade sciocultural parece dever-se ao estilo do prprio
semanrio, que tende a remeter esse tipo de
contedos para a revista distribuda em
conjunto com o jornal. Efectivamente, ao
repetir-se a mesma situao relativamente a
uma outra varivel verifica-se que esta divergncia diz respeito a diferenas de estilo
entre os jornais. Com efeito, relativamente
ao modo como so tratados jornalisticamente
os assuntos europeus, o Expresso o jornal
que menos utiliza uma abordagem centrada
em aspectos scio-culturais (2,7% dos casos),
enquanto o Correio da Manh apresenta uma
tendncia oposta (14,1%) e o Pblico e o
Jornal de Notcias situam-se numa posio
intermdia (respectivamente, 6,9 e 7,2% dos
casos).
Outro aspecto relativamente ao qual no
existem diferenas acentuadas entre os jornais consiste na atribuio Europa de uma
conotao maioritariamente positiva (Quadro
6). A frequncia mais elevada de conotao
negativa verifica-se no Correio da Manh
(12,1%) e a mais baixa no Pblico (9%).
tambm no Pblico que surgem com maior
frequncia textos com referncias Europa
predominantemente neutras, ambivalentes ou
ambguas.
Para averiguar a sensibilidade da informao produzida nos quatro jornais relati-

vamente desejabilidade da articulao entre


a realidade nacional e a europeia foi includa
na anlise a varivel relao entre Portugal
e a Europa. Os valores obtidos revelam-se
coerentes com a positividade da conotao
atribuda Europa (Quadro 7), no entanto
verifica-se que entre 13,3 e 16,3% dos casos,
a informao produzida nestes jornais transmite a ideia de que nos diversos acontecimentos relatados Portugal sai desfavorecido
relativamente ao todo europeu. Mais uma vez,
as diferenas entre os jornais no parecem
muito relevantes.
Para compreender melhor a representao da relao entre o pas e a Europa foi
includa na anlise uma categorizao da
aco dominante nas unidades informativas.
Assim, nos casos em que as notcias estabeleciam uma relao entre Portugal e a
Europa verificou-se uma clivagem entre dois
tipos de aco predominantemente representados: cooperao (em 39,6% do total dos
casos) e competio (38,5%). Estes dados
surgem em sintonia com algum do discurso
poltico oficial produzido desde meados dos
anos 80, segundo o qual a integrao europeia
representa uma oportunidade mas tambm um
desafio. O terceiro tipo de aco mais frequente a adaptao (12,8% do total) e, em
quarto lugar, o conflito (8,2%). No se
verificam diferenas relevantes entre os
jornais.
Noutro domnio foi registada qual a
principal figura associada Europa mencionada no ttulo ou ttulos de cada unidade
informativa analisada. Os resultados mostram
uma grande uniformidade entre os jornais
analisados. A palavra Europa, por exemplo, distribui-se quase invariavelmente pelos
quatro jornais nos perodos analisados, surgindo um mximo de vezes no Expresso (em
18,5% dos casos) e um mnimo no Pblico
(em 16,8% dos casos). Uma segunda expresso considerada, o adjectivo europeu
apresenta uma variabilidade ligeiramente
superior, de 3,9 pontos percentuais, surgindo
no mximo em 15% dos ttulos do Jornal
de Notcias e, no mnimo em 11,1% dos
ttulos no Pblico. Outras expresses, como
UEFA, Bruxelas ou Unio Europeia
apresentam uma variabilidade entre jornais
de respectivamente 1,7, 0,8 e 4,7 pontos
percentuais.

437

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Quadro 6. Conotao atribuda Europa nas unidades informativas analisadas (em %)
Correio
da Manh

Jornal
de Notcias

Expresso

Pblico

60,6

63,3

58,2

56,7

Neutra, ambivalente ou indefinida

27,3

27,1

31,5

34,4

Negativa

12,1

9,6

10,3

Positiva

Quadro 7. Relao entre Portugal e a Europa nas unidades informativas analisadas (%)
Correio
da Manh

Jornal
de Notcias

Expresso

Pblico

Favorvel a Portugal

57,6

58,9

52,4

48,9

Neutra, ambgua ou indefinida

26,9

27,7

31,3

36,4

Desfavorvel a Portugal

15,5

13,3

16,3

14,7

De igual modo, o actor principal em cada


unidade informativa apresenta uma reduzida
variabilidade entre os jornais considerados.
Portugal surge mencionado como o actor
principal de 6,3% dos casos analisados no
Jornal de Notcias, 5,5% dos casos do
Correio da Manh, 5% dos casos no Expresso e 4,5% dos casos no Pblico. O primeiro-ministro surge como actor principal em
1,7% dos casos em todos os jornais, excepto
no Expresso, em que surge em 2,3% das
unidades analisadas. Em mdia, o Governo, ou os seus membros, surge como actor
principal em 3,2% dos casos, com uma
variabilidade entre os jornais de 1,2 pontos
percentuais.
Estes dados parecem indicar que com
regularidade estes jornais utilizam as mesmas fontes de informao e que esse modo
de organizao da produo informativa
condiciona os relatos e as representaes
produzidas acerca da realidade.
Consideraes finais
Em primeiro lugar, ser aconselhvel
ressalvar que os resultados aqui apresentados
no excluem a possibilidade de, caso se
utilizem outras abordagens analticas ou se
procedam a outros cruzamentos de dados e
testes estatsticos, surjam outras hipteses no
previstas neste texto. O trabalho de explorao destes dados est ainda em fase inicial.
Mas do que foi dado a conhecer at agora
h indcios de que poder confirmar-se a

hiptese em causa de que nos jornais analisados os diferentes estilos ou perfis


mediticos no impedem a existncia de uma
certa transversalidade no que diz respeito a
alguns parmetros da mediatizao dos assuntos europeus. Com efeito, as divergncias
identificadas no tratamento dos assuntos
relacionados com a Europa parecem deverse sobretudo a especificidades idiossincrticas
dos jornais analisados.
Poder questionar-se se o que pde
verificar-se relativamente a estes quatro
jornais nacionais que, tal como ficou
explcito, constituem importantes marcos no
panorama da actual imprensa portuguesa
poder ser generalizvel a outros meios de
comunicao social generalistas. No dispondo de dados empricos a esse respeito,
apenas possvel conjecturar-se que alguns
factores, como os seguintes, podero contribuir para esse cenrio.
Por um lado, e tal como tem sido reconhecido por responsveis da prpria Unio
Europeia, os organismos comunitrios tm
revelado dificuldades na execuo de uma
poltica de comunicao eficaz, agravadas no
s pela complexidade dos assuntos comunitrios como tambm pela utilizao de uma
linguagem fechada e tecnocrtica, da resultando uma deficiente apreenso pelos media
europeus em geral de conceitos e funcionalidades das instituies e polticas comunitrias e do processo de construo europeia.
Acresce que, aparentemente, mantm-se
uma certa dependncia estrutural da impren-

438

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


sa relativamente aos organismos oficiais
enquanto fontes de informao, o que ter
como efeito a produo de um tipo de
informao pouco diversificado e transversal
aos meios de comunicao. Alm disso, a
comercializao da estrutura produtiva da
imprensa, que tem vindo a acentuar-se desde
o final dos anos 80, parece tender a uma
despolitizao dos jornais, que poderia, de
outro modo, potenciar diferentes abordagens
das questes europeias. Deste modo, por
constrangimentos internos dos jornais ligados organizao da produo de informao, mas tambm pela complexidade dos
prprios assuntos europeus, no parece surpreendente que nos jornais analisados, e
inclusivamente noutros, parea existir alguma dificuldade em atingir determinados nveis
de profundidade e complexidade no tratamento dos temas ligados Europa. Efectivamente, tal como transpareceu num recente debate
pblico, os prprios jornalistas consideramse mal informados sobre a realidade
europeia.14
Por outro lado, nas elites polticas nacionais tem dominado um certo nvel de
consenso relativamente participao do pas
na integrao europeia, no obstante uma
instrumentalizao da Unio Europeia que
permite que, por vezes, os resultados das
negociaes comunitrias sejam publicitados
como vitrias nacionais e, por outras, a
Europa seja responsabilizada pelas medidas e polticas impopulares. De resto, os
maiores partidos polticos, que poderiam
constituir importantes fontes de informao
promotoras de representaes aprofundadas
e esclarecedoras dos assuntos europeus,
tambm parecem sentir dificuldade em compreender a Unio Europeia, o que se torna
visvel sobretudo nos perodos de campanha
eleitoral para o Parlamento Europeu, ficando

centrados na disputa partidria a nvel nacional e parecendo incapazes de discutir


conceitos e modelos de construo europeia.
Um outro aspecto dever ser considerado. Nas sondagens realizadas para o
Eurobarmetro, instrumento de medida da
opinio pblica na comunidade, os portugueses esto permanentemente entre os europeus
que mais se revelam mal informados sobre
a realidade europeia (o que se manifesta
sobretudo junto das mulheres e dos segmentos menos instrudos da populao), se bem
que estejam tambm entre as populaes mais
optimistas e exibam atitudes claramente
favorveis Unio Europeia (o que acontece maioritariamente nos indivduos do
gnero masculino e entre os mais instrudos).15 A semelhana entre estes resultados
do Eurobarmetro e o perfil sociolgico dos
mais frequentes leitores de jornais parece
indicar que a reproduo nos jornais durante
os ltimos anos de um tipo de representaes
da realidade europeia que genericamente
favorvel mas tambm superficial, poder ter
alguma correspondncia junto do pblico.
Com efeito, a transmisso dos contedos
informativos requer nveis mnimos de aceitao pelos pblicos a que se destinam, pelo
que se torna necessria uma certa imbricao
das representaes mediatizadas na memria
social.
Poder daqui inferir-se que a imprensa
portuguesa est a contribuir para a construo social de uma memria hegemnica da
Europa? Apesar da multiplicidade de
vivncias e percepes sociais, estar um
conjunto de factores relacionados com os
processos de mediatizao e o espao pblico nacional a condicionar, limitar e reduzir
a ideia de Europa a uma nica viso? Sendo
necessrio desenvolver a investigao
emprica, a questo permanece.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Correia, Fernando, Os Jornalistas e as
Notcias, Lisboa, Caminho, 1997.
Eurobarmetro - Relatrio Nacional - Portugal, n 59.1, Representao da Comisso
Europeia em Portugal, 2003.
Fentress, James, e Wickham, Chris,
Memria Social, Lisboa, Teorema, 1994.
Guerrina, Roberta, Europe. History, ideas
and ideologies, London, Arnold, 2002, p. 3.
Horta, Ana, Macau na Memria Social
Portuguesa, Tese de Mestrado em Comunicao, Cultura e Tecnologias da Informao,
Lisboa, ISCTE, 2000.
Kevin, Deidre, Europe in the Media,
Mahwah/New Jersey, Lawrence Erlbaum
Associates, 2003.
Lvi-Strauss, Claude, La Pense
Sauvage, Paris, Plon, 1962.
Mesquita, Mrio, Os meios de comunicao social in Antnio Reis (coord.),
Portugal 20 Anos de Democracia, Lisboa,
Crculo de Leitores, 1994, pp. 396-405.
Rocha, Nuno, Os meios de comunicao aps a Revoluo dos Cravos (19741996) in Alejandro Pizarroso Quintero,
Histria da Imprensa, Lisboa, Planeta Editora, 1996, pp. 369-396.

_______________________________
1
Escola Superior de Comunicao Social do
Instituto Politcnico de Lisboa.
2
Cf., por exemplo, Roberta Guerrina, Europe.
History, ideas and ideologies, London, Arnold,
2002, p. 3.
3
Cf. Deidre Kevin, Europe in the Media,
Mahwah/New Jersey, Lawrence Erlbaum
Associates, 2003.

4
Com o apoio do PRODEP, no quadro do
financiamento da formao de docentes do ensino
superior.
5
Cf. James Fentress e Chris Wickham,
Memria Social, Lisboa, Teorema, 1994; e tambm Ana Horta, Macau na Memria Social
Portuguesa, Tese de Mestrado em Comunicao,
Cultura e Tecnologias da Informao, Lisboa,
ISCTE, 2000.
6
Produzida para apresentao no VI Congresso da European Sociological Association, realizado em Mrcia (Espanha), de 23 a 26 de Setembro de 2003, com o ttulo Constructing the
idea of Europe: analysis of the portuguese press.
7
Claude Lvi-Strauss, La Pense Sauvage,
Paris, Plon, 1962, pp. 342-343.
8
Relativamente ao dcimo perodo de anlise
no foi possvel, at ao momento, recolher os
dados relativos ao Jornal de Notcias.
9
Mrio Mesquita, Os meios de comunicao
social in Antnio Reis (coord.), Portugal 20
Anos de Democracia, Lisboa, Crculo de Leitores,
1994, p. 387.
10
Fernando Correia, Os Jornalistas e as
Notcias, Lisboa, Caminho, 1997, p. 86; e Mrio
Mesquita, Os meios de comunicao social, op.
cit., p. 386.
11
Nuno Rocha, Os meios de comunicao
aps a Revoluo dos Cravos (1974-1996) in
Alejandro Pizarroso Quintero, Histria da Imprensa, Lisboa, Planeta Editora, 1996, p. 381.
12
No caso do Correio da Manh os assuntos
classificados como economia so muito frequentemente abordados na perspectiva das famlias, isto
, centrados em problemticas como o custo de vida.
13
Deirdre Kevin, Europe in the Media, op.
cit., p. 120.
14
Cf. declaraes de Henrique Monteiro
(Expresso) e de Jos Alberto Carvalho (RTP)
proferidas no painel Os portugueses, os media
e os assuntos europeus da conferncia A nova
Europa, promovida pela Cmara Municipal de
Oeiras, no Tagus Park a 5 de Maro de 2004.
15
Eurobarmetro 59.1, 2003, p. 51.

439

440

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

441

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Imagens perifricas: entre a hiprbole freak e a voz do subalterno


Angela Prysthon1

Com o propsito de discutir o conceito


de subalternidade e esboar um panorama da
utilizao das imagens de sujeitos perifricos
na mdia brasileira, este artigo vai contrastar
as representaes do subalterno feitas pelo
cinema brasileiro contemporneo (mais especificamente em produes como Amarelo
Manga (2003), Cidade de Deus (2002) e
Madame Sat (2002), entre outras) com
aquelas feitas pelas prprias camadas ditas
subalternas da populao (em especial da
cidade do Recife, como os filmes de Simio
Martiniano camel e cineasta , intervenes de populares na programao local de
televiso e as peas de teatro da Trupe do
Barulho).
Os estudos do subalterno so sobre
o poder, sobre quem o tem e quem
no o tem, quem est ganhando o
poder e quem o est perdendo. O
poder est relacionado com a representao: que representaes tm
autoridade cognitiva ou asseguram
hegemonia, quais as que no tm
autoridade e no so hegemnicas.
(BEVERLEY, 1999, 1)
Algumas cenas (rpidas) emblemticas da
representao do subalterno na cultura
miditica brasileira contempornea: 1. um
peo pobre e pardo l Nietzsche em Amarelo
Manga (2002) de Cludio Assis. 2. No mesmo
filme, surgem closes de pessoas annimas,
habitantes do centro do Recife, como uma
espcie de mini-documentrio dentro da
fico. So rostos desesperanados, pessoas
feias, pobres, sujas. 3. Ainda no filme de
Cludio Assis, ndios estridentemente silenciosos servem como props. 4. Em Madame
Sat (2002), de Karim Anouz, o protagonista e seus amigos so impedidos de entrar
numa casa noturna no Rio de Janeiro do incio
dos anos 30. Joo Francisco (o Madame Sat)
reage com violncia violncia inicial do

leo-de-chcara. 5. Em Cidade de Deus


(2002), um dos protagonistas moradores da
favela, Buscap, tem a sua primeira transa
com uma jornalista branca.
Outras cenas: 1. num programa vespertino da TV recifense, um grupo de tecnobrega
dubla seu ltimo hit,uma verso da dupla
Pimpinella dos anos 70 em ritmo de forr.
2. No final do filme de artes marciais O
Vagabundo faixapreta de Simio Martiniano,
o heri deixa uma pequena cidade do interior
numa moto depois de espancar praticamente
a cidade inteira. 3. No final da pea
Cinderela, a histria que sua me no
contou, da Trupe do Barulho, uma cano
de Xuxa serve de pano de fundo para que
os trapos da herona se transformem em um
luxuoso vestido.
H vrios modos de interpretar essa
colagem de cenas, que, de fato, no tem um
mote nico, ou uma idia central. A inteno
deste trabalho ir associando essas cenas,
essas imagens, aos conceitos de
subalternidade e hegemonia.
Como representar a subalternidade?
O termo subalterno foi introduzido nas
teorias marxistas no lugar de proletariado por
Gramsci, para tentar escapar da censura, mas,
como nota Gayatri Spivak,
...a palavra logo abriu novos espaos,
como as palavras sempre o fazem, e
incorporou a tarefa de analisar aquilo
que o termo proletrio, produzido
sob a lgica do capital, no era capaz
de cobrir. (SPIVAK apud REIS, 2003,
20)
Assim, o conceito vai ser ampliado servindo a uma srie de categorias e sujeitos
cada vez mais centrais para as teorias contemporneas. A produo cultural do subalterno e o debate sobre a subalternidade tm

442

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


consolidado uma tendncia dominante na
teoria crtica, alis: o discurso sobre a diferena cultural estabelece uma espcie de
poltica das minorias e da subalternidade. As
diferenas culturais precipitam um imperativo para o terico da cultura, que preparar
uma moldura conceitual que redefina o papel
das minorias, dos subalternos, dos
deserdados da terra (lembrando Fanon), do
que era chamado de Terceiro Mundo ou de
proletariado no marxismo clssico.
Comentando a obra de Spivak (uma das
mais destacadas representantes e simultaneamente crticas da teoria pscolonial), Robert
Young considera a classificao de subalterno tanto para a historiografia (e no nosso
caso especfico aqui, a cultura) produzida pelo
Outro, como o sujeito que a produz.
O historiador subalterno (o
subalternista) no apenas localiza
instncias histricas de insurgncia,
mas tambm se alinha
subalternidade como uma estratgia
para levar a historiografia
hegemnica a uma crise o que
resulta numa boa descrio da estratgia de orientao do prprio trabalho de Spivak.(YOUNG, 1990, 160)
Ou seja, ao contrrio da antropologia
clssica ou da historiografia tradicional, a
teoria ps-colonial e os Estudos Culturais
perifricos poderiam representar a periferia,
mais do que isso j que o ps-colonialismo
contesta uma j ultrapassada concepo de
representao , a prpria voz do subalterno que est em jogo. A reescritura subalterna da Histria, ou a desconstruo do
Ocidente feita pelos Estudos Culturais contemporneos e pelo ps-colonialismo, portanto, implica num constante ataque hegemonia
ocidental e, se no uma completa inverso,
a reacomodao do cnone cultural, o
descentramento anunciado pelas teorias psmodernas, enfim.
As zonas de contato entre Primeiro e
Terceiro Mundos, pois, vo se multiplicando nas duas regies e, como seria de se
esperar, no destroado Segundo. A existncia de bolses de Terceiro Mundo no
Primeiro Mundo e seu contrrio, o Primeiro Mundo no Terceiro Mundo, so no

apenas a confirmao da idia do Espao


Hbrido, como tambm uma condio sine
qua non do capitalismo transnacional e o sinal
de que um mundo somente est cada vez
mais parecido na sua diversidade. Justamente no espao intersticial, no fluido territrio
intermedirio, nessa zona de negociao entre
mundos, que est localizado o arcabouo
cultural que serve de objeto para a teoria pscolonial e o instrumental terico para analislo. Chegamos idia de entrelugar;
A crtica formada nesse processo de
enunciao de discursos de dominao ocupa um espao que no est
nem dentro nem fora da histria do
domnio ocidental, mas numa relao
tangencial com ele. o que Homi
Bhabha chama de in-between,
entrelugar, uma posio hbrida da
prtica terica, ou o que Gayatri
Chakravorty Spivak denomina
catacrese; a reverso, o deslocamento e a posse do aparato dos cdigos
valorativos (PRAKASH, 1992, 8)
O lugar do subalterno na configurao da
cultura contempornea e na crtica, anlise
e teoria dessa cultura, portanto, est muito
diferenciado em contraste com as disciplinas
mais tradicionais. um ponto de observao
privilegiado no sentido da multiplicidade
desse espao intermedirio. Mesmo que tantas
outras teorias e estticas j houvessem
problematizado conceitos como representao, identidade, outridade, hibridismo, colonizao, Ocidente, Oriente; com os Estudos
Culturais e com o ps-colonialismo esses
elementos so colocados num marco de
referncias que, ao invs de simplesmente
inverter ou descartar termos e hierarquias, vai
question-los na sua essncia e na sua malha
de interrelaes, vai pensar as condies de
possibilidade, continuidade e utilidade da sua
construo.
A ps-colonialidade representa uma
resposta a uma necessidade genuna:
a necessidade de superar a crise de
entendimento produzida pela inabilidade das velhas categorias em dar
conta do mundo. (DIRLIK, 1994,
352)

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Exatamente no foco de todo repensar
sobre a subalternidade e suas relaes com
a identidade nacional e as polticas de superao do subdesenvolvimento, vamos nos
encontrar novamente com a dualidade centro-periferia e com a crise em relao a ela.
Insistimos que tal crise a pedra de toque
do contemporneo, que vai repensar as regras do jogo da diferena cultural a partir
do descentramento. O descentramento vai ser
muitas vezes tomado como uma inverso de
valores. De repente, as margens passam a
centro e o centro a margem, numa celebrao catrtica das diferenas em desfile.
A singularidade cultural o campo
utpico do subalternista. O
subalternista por definio deixa-se
permanecer preso condio problemtica bsica de, ao mesmo tempo,
afirmar e abandonar a singularidade
cultural. O subalternista precisa afirmar e, em seguida, encontrar e representar isto , precisamente no
construir a singularidade cultural
do subalterno, tida como diferena
positiva diante da formao cultural
dominante. (MOREIRAS, 2001, 198)
Os discursos tecidos no entrelugar, as
teorias baseadas nas culturas subalternas, as
polticas da diferena apontam para um
entrelaamento entre experincia cultural, a
prtica da crtica e o terreno da poltica, para
um transbordamento da cultura para fora do
campo esttico. Vo sugerindo, assim, um
campo fortemente marcado pela utopia: a
utopia dos discursos da heterogeneidade, dos
sonhos singulares, de um entrelugar complexo e hbrido. Ou seja, discursos que, num
paradoxo sempre intrigante, almejam uma
certa harmonia nas diferenas. E assim como
a utopia depende da impossibilidade da sua
realizao, o terico do entrelugar sabe que
est permanentemente denunciando a
impraticabilidade de seu projeto.
uma espcie de dever do crtico de
cultura, do terico da contemporaneidade,
resgatar o projeto do discurso da diferena,
vendo no entrelugar concebido no mais
como inverso do cnone, como privilgio
da periferia as possibilidades de dilogo
entre culturas. Seria o ato transgressor (no

melhor sentido) da traduo cultural, como


a define Bhabha.
Se hibridismo heresia, blasfemar
sonhar. Sonhar no com o passado ou
o presente, e nem com o presente
contnuo; no o sonho nostlgico da
tradio nem o sonho utpico do
progresso moderno; o sonho da
traduo, como sur-vivre, como sobrevivncia, como Derrida traduz o
tempo do conceito benjaminiano da
sobrevida da traduo, o ato de viver
nas fronteiras. (BHABHA, 311)
A esttica da periferia
O cinema nacional contemporneo vem
reelaborando insistentemente o problema do
perifrico, tematizando as margens do
Brasil das mais diversas formas, especialmente a partir da metade da dcada de 90, com
o chamado cinema da retomada. A relao
da periferia com o centro permeia filmes
mainstream como Central do Brasil e Eu, tu,
eles, mas tambm ttulos ligeiramente mais
alternativos ou documentrios como O Invasor, O Rap do Pequeno Prncipe contra as
almas sebosas, Babilnia 2000 e Notcias de
uma guerra particular.
Poderamos dizer que, por mais estranho
que possa parecer, vem sendo sistematicamente instituda uma espcie de cnone do
subalterno nas artes do pas. Especialmente
a partir da segunda metade dos anos 90, ficou
patente a necessidade de insero das vrias
subalternidades brasileiras no centro do
debate cultural. Como se, finalmente, as
diferenas pudessem ser devidamente reconhecidas e valorizadas; como se fosse possvel afirmar positivamente o papel das
margens na constituio da cultura brasileira. Silviano Santiago, comentando a literatura latino-americana, aproxima-se de uma
definio do lugar (ou um entrelugar) ocupado pela diferena:
Entre o sacrifcio e o jogo, entre a
priso e a transgresso, entre a submisso ao cdigo e a agresso, entre
a obedincia e a rebelio, entre a
assimilao e a expresso, ali, nesse
lugar aparentemente vazio, seu tem-

443

444

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


plo e seu lugar de clandestinidade, ali,
se realiza o ritual antropfago da
literatura latino-americana. (SANTIAGO,1978, 28)
No podemos esquecer, contudo, que essa
valorizao do subalterno, essa retomada de
valores da tradio popular, essa insero
da periferia no centro, que tudo isso vem
sendo elaborado, articulado e levado a cabo
pela elite, no centro (essa idia de centro
tambm igualmente ampla). E chegamos
contradio da instituio desse cnone
do subalterno: ele tambm fruto de um
movimento do mercado cultural; ele tambm
surge do crescente interesse pelo extico
precipitado pelo multiculturalismo radical das
elites
metropolitanas.
Assim,
o
multiculturalismo, como fenmeno ligado
disseminao em massa das culturas locais,
no pode ser visto sem reservas: mais do que
iniciativas independentes nacionais & populares ou do que uma utpica rearticulao
do local em escala global, ele tambm um
jogo de interesses recprocos por parte de
empresas, grupos polticos e indivduos. De
certo modo poderamos concluir que o subalterno e a periferia tornam-se uma moda
cultural rentvel, constituem-se, de certo
modo, como periferia-fashion e subalternos
de estimao.
Cidade de Deus, de Fernando Meirelles
e Ktia Lund, talvez seja o exemplo mais
bem acabado e mais complexo dessa tendncia. Se o livro no qual foi baseado tinha
mesmo que apenas tangencialmente algum
apelo mercadolgico do subalterno (que uma
bela edio e campanha da Companhia das
Letras acentuaram, alis), o filme exacerba
todas as propenses da periferia como um
estilo, ou o estilo da moda. O filme se prope
a fazer uma espcie de genealogia da violncia nas favelas e o faz meticulosamente
do ponto de vista da imagem e do estilo.
A primorosa direo de arte do filme revela
as belezas e peculiaridades da favela e dos
favelados; figurinos, penteados e props so
elementos fundamentais do percurso pela
periferia de Meirelles e Lund. Ou seja, transitar pela periferia nesse filme significa estar
exposto simultaneamente aos perigos e ao
charme da violncia do trfico. A partir de
vrias influncias (confessas ou no, cons-

cientes ou no) do cinema americano contemporneo e de outras pocas tambm


(Soderbergh, Spike Lee, Paul Thomas
Anderson, Tarantino, o visual Blaxploitation
dos anos 70, entre outros), Cidade de Deus
pea-chave da canonizao da periferia na
cultura brasileira.
Nesse sentido, relevante atentar para o
olhar que Cidade de Deus lana histria
da favela, para essa genealogia da violncia
proposta pelo filme. Nesse processo de
canonizao perifrica, de estilizao do
subalterno, a nostalgia ocupa um lugar central: talvez fundamentalmente a nostalgia de
uma poca na qual a Cidade de Deus ficava
nos limites da Cidade de Deus. A histria
narrada pelo filme, alm de se ocupar dos
detalhes e mincias da esttica das margens,
aponta para um passado que , de certo modo,
idealizado pelo presente. E a marca do
presente mais conspcua de Cidade de Deus
precisamente a nostalgia pop que atravessa
quase todos os produtos da cultura do sculo
XXI (JAMESON, 1994). Cidade de Deus olha
nostalgicamente para o passado (anos 60, 70
e 80), mas conta a histria de uma maneira
que s poderia ter sido elaborada nos anos
2000. Com seus filtros coloridos, com suas
cpias fiis dos caminhes de gs e carros
policiais da poca, com sua trilha sonora
extremamente adequada ao revival do samba-rock atual, com seus figurinos espertos,
com o humor tpico da narrativa cinematogrfica contempornea, Cidade de Deus transforma a histria da favela em histria pop.
O que em momento nenhum diz nada
contra o filme. Se Cidade de Deus reproduz
fielmente o esprito da poca, se faz como
manda o figurino da cultura pop mundial,
ele o faz de maneira ousada, brilhante e
consistente. Talvez essa popficao nostlgica da histria tenha contribudo para
algumas reaes negativas dos moradores da
comunidade retratada (caso do rapper MV
Bill, que afirmou existir uma averso ao filme
por parte da populao da Cidade de Deus
e que o filme demonstra preconceito em
relao vida na favela). Como se houvesse
um divrcio irremedivel entre o que est
sendo apresentado e representado na tela, os
responsveis pelo filme e o pblico que o
v. a elite fazendo filmes para a elite ver,
ou no mximo, a classe mdia fazendo fil-

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


mes para a classe mdia ver, como j notou
Paulo Emilio Sales Gomes sobre o Cinema
Novo:
Os quadros de realizao e, em boa
parte, de absoro do Cinema Novo
foram fornecidos pela juventude que
tendeu a se dessolidarizar da sua
origem ocupante em nome de um
destino mais alto para o qual se sentia
chamada. A aspirao dessa juventude foi a de ser ao mesmo tempo
alavanca de deslocamento e um dos
eixos em torno do qual passaria a girar
nossa histria. Ela sentia-se representante dos interesses do ocupado e
encarregada de funo mediadora no
alcance do equilbrio social. Na realidade esposou pouco o corpo brasileiro, permaneceu substancialmente
ela prpria, falando e agindo para si
mesma. (...) A homogeneidade social
entre os responsveis pelos filmes e
o seu pblico nunca foi quebrada.
(SALLES GOMES, 1996, 102-103)
Mas no exatamente o mesmo caso: so
outros tempos e Cidade de Deus seguramente atinge uma parcela muito maior da populao que os filmes do Cinema Novo. Se
no se representa a periferia e a
subalternidade de modo direto ou inteiramente
adequado (os documentrios recentes, nibus 174 e Edifcio Master, por exemplo,
oferecem maiores possibilidades nesse sentido) no filme, pelo menos se levanta o debate
e vai-se muito alm do sensacionalismo
indigente e emudecedor dos noticirios
populares de TV.
A relao do primeiro trabalho de Karim
Anouz como diretor, Madame Sat (2002)
com a temtica subalterna tambm explcita: sua noo de subalternidade est muito
prxima da idia de marginalidade, do conceito de minoria, o foco o submundo carioca
dos anos 30, seus modos e, mais entusiasticamente, suas modas. O filme vai se concentrar em um breve perodo da vida do
famoso malandro carioca que ficou conhecido como Madame Sat, Joo Francisco dos
Santos mais exatamente os meses que
antecederam a sua priso por homicdio em
1932. O curto recorte temporal faz com que

na narrativa prepondere o mito ao invs do


rigor histrico. O registro mtico define o tom
para o personagem principal, seus coadjuvantes e a ambientao da poca. A Lapa de
Anouz deliberadamente estilizada; a cidade apenas sugerida nas cenas noturnas, nos
ambientes fechados com suas cores escuras
e fortes. Todos os aspectos tcnicos contribuem muito eficientemente para a unidade
esttica do filme. Na esteira da construo
do mito, apresentado um cenrio de estranha beleza ou feira interessante no qual
transitam personagens de estranha beleza
ou feira interessante (ou seja, bem ao gosto
alternativo, como num editorial de moda
da revista The Face) formando uma
impactante e forte pea cinematogrfica.
A concepo visual funciona, pois, muito
bem e coesamente. Contudo, Madame Sat
perde algo de sua fora no roteiro e no
desenho das relaes entre os personagens.
Joo Francisco o centro em torno do qual
gravitam no exatamente personagens, mas
caricaturas, que s se sobressaem quando
reforada essa natureza: a caricatura do
travesti afetado, a caricatura da prostituta
bondosa, a caricatura da diva decadente, a
caricatura do bofe naive... Ento, por um lado,
temos um personagem principal apresentado
com certa densidade e complexidade, por
outro, os nexos entre ele e os coadjuvantes
parecem completamente irrelevantes e muitas vezes at desinteressantes.
Assim, parece ser desperdiada a oportunidade de reescrever de modo mais convincente a histria da conjuntura subalterna
brasileira evocada pelo filme. Se suficientemente ousado a ponto de mostrar um
vigoroso painel de prias, perifricos e
subalternos, e competente para imprimir uma
aparncia densa e subversiva, Madame Sat,
todavia, apresenta articulaes tnues, ligeiras e, em certa medida, vs entre os elementos desse painel. O filme, sim, tematiza as
diversas ordens de subalternidade sugeridas
por seus personagens e situaes: pobreza,
negritude, homossexualidade, prostituio.
Mas fica a forte impresso de que confunde
subalternidade com estilo de vida alternativo.
Apesar de apresentar um registro totalmente diferente dos dois filmes anteriormente analisados, Amarelo Manga, de Cludio

445

446

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Assis, acentua a estetizao do subalterno,
trazendo tona do modo ainda mais agudo
a caracterizao dos subalternos excntricos
e da feira interessante dos cenrios da cidade
do Recife. O filme enfoca a vida miservel
de vrios habitantes do centro depauperado
da cidade, especialmente os moradores do
Texas Hotel, um lugar imundo e decadente.
So vrias histrias paralelas: desde o
necrfilo Isaac, passando pelo aougueiro
adltero, sua mulher crente e pudica, a bicha
afetada, a gorda asmtica, a exasperada dona
do bar, entre outros. O que se tem um
mosaico de imagens muito foradamente
inusitadas, a imagem do subalterno como
aberrao (indo alm da caricatura de
Madame Sat). Paradoxalmente, na segunda
cena descrita no incio desse texto, tambm
aparecem figuras do povo, gente ordinria
e cenas do cotidiano, que servem como
contraponto documental fico esmagadora
de alguns dos personagens principais e secundrios.
Outras contradies: os personagens
desse sitcom infernal so s vezes
caricatos a ponto de parecerem as
estrelas de um freak show que, vez
por outra, manda algum sangrando
para a Restaurao. Por outro lado,
personagens lembram tambm gente
(da rua, do boteco, do barbeiro, do
shopping center) que voc conhece,
conversa ou d apenas bom dia. Seria
o filme real, teatral ou performance
de choque estilo Grand Guignol? A
confuso saudvel e notvel. (MENDONA FILHO, 2003)
Essa confuso apontada pelo crtico, alm
de ser um elemento esttico interessante,
talvez d uma maior densidade a Amarelo
Manga em relao representao do subalterno: ao oscilar entre a hiprbole freak e
o naturalismo etnogrfico, ao confrontar
personagens verossmeis (a crente, a bicha
cafuu, a dona do bar, o dono do hotel, o
aougueiro) e inverossmeis (o necrfilo, a
gorda, o padre, os ndios que assistem televiso no lobby do Texas Hotel), o filme
aponta simultaneamente para a impossibilidade e para a urgncia da representao
apropriada da subalternidade, da discusso

sobre as instncias perifricas da sociedade


brasileira. Ultrapassando o anedtico e estendendo os limites do grotesco, mas ao
mesmo tempo evitando qualquer paternalismo
ou pieguice em relao pobreza e misria
retratadas, o filme de certa forma anula as
possibilidades do sensacionalismo. Pois aqui
no o estilo alternativo de revista que
est propriamente em jogo (embora ele
aparea aqui e ali), mas as tenses de uma
urbanidade perifrica em carne viva.
Em todo caso, vemos nesses exemplos
do cinema nacional, a busca explcita por uma
insero no mercado de cultura mundial. Uma
insero de certo modo garantida pelo esprito do tempo, um momento bem propcio
no qual as culturas subalternas, ou as imagens de subalternas, no apenas passam a ser
percebidas pela cultura central, como passam
a ser consumidas na metrpole; o ponto em
que a diferena cultural passa a ser encarada
quase como estratgia de marketing. A
diferena e, no caso dos filmes analisados
aqui, a identidade subalterna, perifrica,
marginal, tornam-se peas constitutivas da
tentativa de integrao ao modelo capitalista
global, especialmente em relao aos bens
culturais. A idia de articulao das imagens
de subalternidade e da identidade nacional
com uma roupagem globalizada nesses
filmes no s faz parte do establishment,
como mostra de forma muito clara o funcionamento do mercado cultural no Brasil de
hoje.
Eplogo: o subalterno fala outra lngua?
Entretanto, ao examinarmos a produo
cultural subalterna propriamente dita, ou mais
exatamente, ao nos depararmos com as
representaes de subalternidade tecidas no
interior da prpria subalternidade, tudo
muito diferente: estamos diante do avesso
dessa busca de imagens alternativas, passamos ao largo da reconstruo do tpico, da
revalorizao do excntrico ou do confronto
do etnogrfico com o inesperado. A representao do subalterno (as imagens de
subalternidade pelo prprio subalterno) um
negativo das narrativas hegemnicas.
Tomemos como exemplo a trajetria de
Simio Martiniano, um senhor aparentando
mais de setenta anos que desde o final da

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


dcada de 80 vem produzindo filmes em
VHS:
So produes de baixo oramento
custeadas pelo prprio Simio e sua
equipe, todas elas registradas no
Conselho Federal de Cinema.
Martiniano escreve, produz, dirige e
tambm costuma atuar em seus filmes. Seu trabalho mistura gneros
estrangeiros e elementos nordestinos
com enredos de inspirao autobiogrfica e popular. O acabamento
modesto e por vezes descuidado, mas
sempre curioso. (HELIODORO, 2002,
6)
Os filmes de Martiniano so realmente
curiosos, mas no pelo que tm de tosco ou
incompleto, no pelo que apresentam de
excntrico ou trash, mas justamente pela
familiaridade, mais ainda, pela fidelidade aos
gneros mainstream do cinema mundial. Entre
1988 e 1999, Martiniano produziu seis filmes, todos eles seguindo risca as convenes mais bsicas de gneros cannicos como
o western, o terror, a comdia, e at as artes
marciais. O elemento local (sotaque, locaes, a inescapvel precariedade da produo) sempre vem tona, mas o cerne dos
filmes, seu esprito e a imagem projetada por
eles no tm nada a ver com a subalternidade.
Filmes como O vagabundo faixa-preta ou A
moa e o rapaz valente dizem respeito s
aspiraes universais (no apenas Martiniano,
mas toda a equipe que o cerca e tambm
o pblico que assiste aos seus filmes2.
Quando Martiniano escolhe trechos das
trilhas sonoras dos westerns clssicos para
compor seus filmes ou insere arremedos de
efeitos especiais, como em A Rede Maldita, ele est levando a cabo as suas fantasias
estritamente hegemnicas.
Hegemnicas pelas suas narrativas, pela
sua estrutura de produo (onde ele encarna
a figura do realizador completon produtor,
diretor, roteirista, ator e a sua equipe evoca
um starsystem precrio e desdentado) e pela
suspenso efetiva de qualquer aluso idia
de diferena cultural. Martiniano desconhece
a sua prpria condio de subalterno, ele
desautoriza qualquer verso autocomplacente
de mundo (do seu mundo) e talvez, mesmo

inadvertidamente, esteja desestabilizando o


prprio conceito de subalternidade.
Poderamos dizer quase o mesmo das
imagens dos programas de auditrio locais
do Norte e Nordeste, nos quais tambm h
o estabelecimento desse star-system, de uma
ordem que demonstra o divrcio cada vez
mais bvio entre a cultura oficial e canonizada (da qual fariam parte, entre outras
manifestaes, a MPB, o novo cinema brasileiro e a literatura mainstream) e as opes
e aspiraes estticas realmente popularese subalternas. Os artistas de tecnobrega e forr
eletrnico, com seus cabelos oxigenados, com
suas roupas de tecidos sintticos e suas
coreografias limitadas, no querem afirmar
o local ou tpico, eles almejam a modernidade universalizante do shopping, da tv, das
novas tecnologias.
Entretanto, nos casos mencionados acima, a apropriao das narrativas hegemnicas
ainda feita de modo inconsciente e espontneo, no h nada de programtico, e podese ver, inclusive, uma espcie de apagamento de fronteiras entre o hegemnico e subalterno. O que pode ser de certa maneira
concludo tambm a partir das peas e dos
programas de televiso encenados pelo grupo teatral (e miditico) Trupe do Barulho3,
nos quais a equalizao entre hegemonia e
subalternidade vai ser um dos elementos
constituintes, onde vai ser feita a reelaborao
de narrativas cannicas e vo ser apresentadas as fantasias brilhantes da modernidade
brega. Na Trupe do Barulho, contudo, at por
operar fundamentalmente com pardia, com
a farsa, e com a crueldade do grotesco, esses
elementos so articulados de modo consciente.
A conscincia da subalternidade faz parte
da proposta do grupo e a forma de discutila (e qui super-la) assumindo-a escancaradamente, mas ainda assim negando
qualquer autocomplacncia ou autoexotismo
nessa empresa. Pelo contrrio, a estratgia
de entrada ao hegemnico no tem nada de
piedosa:
(A Trupe do Barulho) encenou sua
autodepreciao em troca de popularidade. Sua agncia teria sido, inicialmente, tambm uma forma de adeso (conivncia). Porm, a sua re-

447

448

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


presentao parece ter tido algum efeito de transgresso nos valores culturais
da cidade. Haja vista que, por exemplo,
h pouqussimo tempo atrs, seria muito
improvvel a presena de um personagem como essa Cinderela (um travesti,
negro, pobre e semi-analfabeto) na
televiso; muito menos em campanhas
publicitrias, vendendo qualquer tipo de
produto. (REIS, 2003, 140)
De certa forma, o mundo vislumbrado
nessas representaes do subalterno (pelo

subalterno) tem certamente algo de utpico,


j
que
h
um
empoderamento
(empowerment) previsto nessa apropriao
das narrativas hegemnicas, mesmo nas suas
formas mais inconscientes. Contrastadas com
suas verses mainstreams, as imagens de
subalternidade pelo subalterno esto muito
menos marcadas pelos preconceitos (positivos e negativos), elas revelam uma maior
autonomia por parte desse sujeito perifrico, sugerem que possvel ir deslocando
as margens, que ir possvel repensar a idia
de centralidade.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Beverley, John. Subalternity and
Representation. Arguments in Cultural
Theory. Durham: Duke University Press,
1999.
Bhabha, Homi K.. O local da cultura.
Belo Horizonte: Editora da UFMG, 1998.
Heliodoro, Andr Carlos Arruda. Os
filmes de Simio Martiniano. Recife: DCOM
UFPE, 2002. [Monografia de concluso de
curso]
Jameson, Fredric. Espao e imagem.
Teorias do ps-moderno e outros ensaios. Rio
de Janeiro: Editora da UFRJ, 1994.
Leite Neto, Alcino. Produo brasileira
atual cinema ONG, Folha de S. Paulo,
22 de novembro de 2003.
Mendona Filho, Kleber. Freak show
de pudor e perverso, Cinemascpio. http:/
/cf1.uol.com.br:8000/cinemascopio/
criticasf.cfm (acessado em outubro de 2003).
Moreiras, Alberto. A exausto da diferena. A poltica dos estudos culturais latinoamericanos. Belo Horizonte: Editora da
UFMG, 2001.
Prakash, Gyan. Postcolonial Criticism
and Indian Historiography, Social Text 3132 (1992), pp.6-18.
Reis, Lus Augusto da Veiga Pessoa.
Trupe do Barulho, vozes silenciosas. Entre

o teatro e os mass media: o sucesso do


subalterno no Recife dos anos 90. Recife:
PPGCOM UFPE, 2003. [Dissertao de
mestrado]
Sales Gomes, Paulo Emlio. Cinema:
trajetria no subdesenvolvimento. So Paulo: Paz e Terra, 1996.
Santiago, Silviano. Uma literatura nos
trpicos. So Paulo: Perspectiva, 1978.
Young, Robert. Colonial Desire.
Hybridity in Theory, Culture and Race.
London/New York: Routledge, 1995.
Young, Robert. White Mythologies.
Writing History and the West. London/New
York: Routledge, 1990.

_______________________________
1
Universidade Federal de Pernambuco.
2
Os filmes de Simio Martiniano tm sido
exibidos primordialmente em sesses especiais em
cidades do interior de Pernambuco.
3
Por exemplo, em todos os eles (os
espetculos da Trupe do Barulho), os atores interpretam papis femininos, isto , atuam vestidos
de mulher, uma vez que o verdadeiro gnero do
personagem nunca revelado de forma clara
platia: no se sabe ao certo se so mulheres ou
travestis. (...) Diversas formas de preconceito so
trazidas cena. As minorias so ridicularizadas
impiedosamente. A crueldade se faz presente em
cada gesto, em cada fala. (REIS, 2003, 9)

449

450

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

451

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

As relaes comunicativas entre Portugal, Brasil e Itlia


Barbara Bechelloni1

Ricercatore unnno che cerca di


scoprire e conoscere ci che fino a
quel momento poco noto (o almeno
dovrebbe)2 (Asor Rosa, 2004).
O pesquisador, poderia ser o navegador,
o aventureiro da nossa poca. Que vai sempre a procura do desconhecido, sempre a
procura de alguma coisa de novo, ou de
antigo. A minha experincia em Portugal e
no Brasil foi, e ainda , aquela de tentar
conhecer aquilo que no est, ou pouco,
conhecido, aproveitando de um outro olhar,
o olhar do estrangeiro, de quem est fora,
de quem no est totalmente envolvido na
realidade estudada.
O desafio do pesquisador tentar ver
aquilo que os outros no vem mas que est
l. Associaes, relaes e laos entre pessoas, coisas, eventos, culturas, identidades,
etc... Tentar entender o mundo de hoje,
imaginar e talvez projetar o mundo de amanh
atravs da Histria como longa durao
(Braudel, 1980), atravs das histrias de vida,
dos olhares das pessoas, das paisagens, das
aes. A minha abordagem procura ser uma
viso holstica.
Aquilo que leva a pesquisar so as
perguntas. Sem perguntas, sem dvidas, sem
o desejar conhecer, no possvel pesquisar.
Se h muitas certezas no h motivao do
querer conhecer. A pesquisa vai ser prejudicada pelos preconceitos que tm
fecundidade nas muitas certezas.
Portanto, a partir das dvidas, das
perguntas que o meu trabalho surgiu e
continua mudando. Algumas destas perguntas vou apresentar aqui para reflexo.
Quais as relaes entre estas diferentes
identidades? Quais as relaes entre portugueses, italianos e brasileiros? Quais os laos
comunicativos? As relaes comunicativas?
O que os portugueses e os italianos trouxeram para o Brasil e os brasileiros? o que os
brasileiros trouxeram ou esto trazendo para

Portugal e para Itlia? De onde essas relaes vieram? Como nasceram e como se
desenvolveram ou vo se desenvolver ao
longo deste sculo?
So muitas perguntas, a maioria das quais
no tm e nunca vo ter uma resposta fixa.
Cada uma destas perguntas leva a muitas
outras. Cada uma leva a um conhecimento
muito grande que eu no tenho a pretenso
de oferecer e a presuno de conhecer na
sua complexidade.
A minha viagem comeou em Lisboa, no
Portugal em 2001. A tentei entender como
um pas to pouco conhecido a nivel
europeu tinha na realidade uma histria, uma
cultura e uma identidade to rica. Um pas
que s no fim dos anos oitenta, depois da
entrada na Unio Europeia (1986) comeou
um processo de desenvolvimento que o levou
a crescer em dez anos o que, em outros pases,
levou quarenta anos. Na sua identidade e na
sua histria esto as razes de uma modernizao rpida e desequilibrada.
Identidades mltiplas e contraditrias. A
partir da grande viso do Infante D. Henrique
filho do rei D. Joo I, e da sua mulher,
a rainha D. Filipa de Lencaster, tambm
senhor da Covilh, terra que nos d hospedagem nestes dias que foi um gnio do
mar e das descobertas, at a incapacidade,
prpria de outros, regentes ou polticos, em
aproveitar dos mundos descobertos para abrir-se aos outros, trazendo folgo cultural para
a populao que acabou sendo s hoje est
comenando a mudar sempre muito
homogneo. Portugal sempre foi, apesar da
expanso colonial, um pas fechado que no
soube aproveitar culturalmente e socialmente a posio privilegiada que teve para olhar
o mundo. Antnio Barreto, principal investigador do ncleo cientfico do ISC Instituto de Cincias Sociais da Universidade
de Lisboa escreveu em 1996 dos portugueses:

452

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


() assimilaram a cultura, a modernidade, as ambies, os comportamentos e as expectativas dos pases mais
ricos. No entanto, no campo das
atividades criativas, na capacidade
econmica, na formao tcnica, na
fora competitiva, na criao de riqueza e no talento organizativo, a
assimilao muito mais lenta.
(Barreto, 1996).
Ao longo dos sculos, os portugueses iam
emigrando principalmente para a frica, para
os arquiplagos dos Aores, Madeira, Cabo
Verde e para Brasil. Eles levavam a prpria
experincia cultural contribuindo, nesses
outros pases, ao encontro entre-culturas e
construo de novas identidades hbridas.
no fim da dcada dos setenta, atravs
dos fluxos mediais, que Portugal descobriu
o mundo e uma outra vez o Brasil. Abriuse aos contrafluxos ou fluxos de volta, de
retorno, culturais atravs dos meios de
comunicao, atravs do rdio, da imprensa,
mas sobretudo atravs da televiso. Os
portugueses comeam a encontrar o outro
alm do movimento fsico no espao geogrfico pelas viagens indiretas e pelas
prticas simblicas e imaginrias na difuso
das mdias.
As narrativas comenaram a viajar
(Buonanno, 2003). Gabriela foi a primeira
telenovela brasileira baseada no livro de Jorge
Amado Gabriela, cravo e canela, que viajou. Apareceu na televiso portuguesa em
1977, patrocinada pela TV Globo, acompanhada por um espetculo de MPB (Msica
Popular Brasileira) emcabeado por Vnicius
de Morais.
Comeou um novo tipo de experincias
de deslocamento, viagem sem partida, migraes sem abandono do lugar de origem
(Moores, 2000), viagens culturais (Clifford,
1997).
Aqui est uma das primeiras etapas da
minha viagem que continua agora no Brasil
pelas trilhas lusofonas e italicas. no Brasil
que Portugal e Itlia encontram-se criando
novas comunidades, novas culturas, novas
identidades.
Para quem quer conhecer o Brasil eu
surgiro ir a So Paulo pelo menos uma vez.
Dar uma volta de carro, de nibus e a p.

Trs diferentes formas de v-la e conhec-la. So Paulo uma cidade para ser vivida
e no s olhada.
Na Europa, infelizmente, na Itlia sobretudo, comum identificar o Brasil s com
a cidade do Rio de Janeiro alis, Rio
como um cone do sexo, da transgresso, das
mulheres, da praia, do sol e dos meninos de
rua. Algumas pessoas nem conhecem a
existncia dessa gigantesca megalpole que
So Paulo, de muitos milhes de habitantes, a terceira cidade maior do mundo
segundo as estatsticas oficiais s a cidade
tm 18 milhes de pessoas, mas considerando a Grande So Paulo alcana os 24 milhes.
Quando cheguei em So Paulo no acreditava nas quantidade de cones que via e
que lembravam a Itlia. Vi letreiros em lojas,
em restaurantes com nomes italianos, bandeiras, que na Itlia raramente vocs vem.
s entrar em um txi, comear a falar com
o motorista para descobrrir que o sobrenome dele italiano e que a sua av ou seu
av ou bisav/bisav veio da Itlia, talvez
casada/casado com um portugus
Mas nestes meses de pesquisa fui tambm viajar em outras cidades e at em
pequenos cantinhos do Brasil, a tambm
encontrei (vi nos meus olhos) signos, smbolos de italianidade ou melhor de contaminao de italianidade.
Mas quem so portanto os imigrantes?
Muitos estudos foram feitos, a maioria olhando para um povo que fugiu da fome, da
misria ou da guerra. Trabalhos de nmeros
e histrias, passaporte e malas de papelo.
Poucos desses trabalhos pelo menos que
encontrei at agora tentaram utilizar as
ferramentas das cincias sociais, da
culturologia aliada a histria. Entender o
papel que tiveram na construo da moderna
identidade brasileira. Nas mudanas, no
desenvolvimento de algumas regies, estados e cidades, em particular da metrpole
paulista. Como contriburam? Ou que levaram na viagem, alm das malas de papelo,
do macarro, da pizza e da esperana? Alguns
estudos procuraram descobrir o contedo
fsico das malas, a histria politica da Itlia
que estavam deixando, as razes mais evidente, mais simples. Mas, pouco se estudou
as influncias culturais, como a cultura

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


itlica, se integrou com os brasileiros e com
a cidade. Por que os italianos tiveram tanta
facilidade em se misturar, se abrindo ao
outro? Como eles foram importantes para o
desenvolvimento, para o processo de urbanizao e modernizao de So Paulo, do Rio
Grande do Sul, como de outras reas?
Os italianos pertencem tambm aqueles que vieram para o Brasil a diferentes
itlias caracterizadas prevalentemente por
etnias, geografias e histrias diferentes, mas
tambm para a cultura do trabalho com uma
extensa configurao: marinheiros, pescadores, mezzadro (latifundirios) e assalariados,
pastori e camponeses comerciantes e artesos.
Um elemento importante, que a longa e
intensa histria da pennsula itlica constituiu em todos os italianos, uma memria
articulada e rica de relaes entre as classes
e as populaes, as culturas e as etnias. No
existe o tipo italiano puro. O que ajudou
os italianos a se misturar, a se integrar,
mantendo um dos signos distintivos da prpria identidade a coexistncia das diversidades e a pluralidade das culturas.
No quero ser mal interpretada. Esta no
pretende ser uma fala para exaltar os italianos e a cultura italiana. Quer ser um estmulo procura das razes do ser brasileiro
ajudando tambm a entender melhor a Itlia
e os italianos de ontem como de hoje que
sim so diferentes: algumas razes mais antigas, que no podem ser esquecidas, mas
tambm algumas mais recentes, como a
italiana, a portuguesa, a alem, que
contribuiram formao da identidade brasileira. Pertence a uma viso muito limitada
que ultimamente est muito na moda ir
a procura s das razes indgenas pensando
que so as nicas verdadeiras razes desse pas.
So importantes e no devem ser esquecidas,
pelo contrrio, tm de ser consideradas numa
relao complexa de raas e identidades que
conviveram no Brasil de formas diferentes.
Tentar procurar a longa durao da histria
brasileira. Abrir um dilogo entre o passado
e o presente. Parafraseando Braudel: o que
o Brasil? Mil coisas, mil culturas, mil
identidades todas juntas.
La storia non altro che una continua
serie di interrogativi rivolti al passato
in nome dei problemi e delle curiosit

nonch delle inquietudini e delle


angosce - del presente che ci circonda
e ci assedia.3 (Braudel, 1949)
Fluxos e contrafluxos da Europa s
Amricas e das Amricas Europa. Navegadores, aventureiros, bandoleiros, comerciantes e depois imigrantes, empresrios, turistas.
Aberturas de caminhos, rotas para, trocas, convergncias. Confluncias entre culturas e identidades que criaram outras culturas e outras identidades Em uma significao no negativa do termo, os colonizados viraram colizadores e vice-versa. As
culturas se hibridam (Canclini, 1997), mas
o sujeito fragmentado em diferentes identidades que convivem.
A condio de homem exige que o
indivduo, embora exista e aja como
um ser autnomo, faa isso somente
porque ele pode primeiramente identificar a si mesmo como algo mais
amplo (). (Roger Scruton em Hall,
1992).
A identificao nacional importante e o
homem deve ter uma nacionalidade assim
como deve ter uma nariz e duas orelhas
(Gellner, 1983). As identidades nacionais no
so coisas com as quais ns nascemos, mas
so formadas e transformadas. A italianidade
ou a brasilianidade so o que produzem
sentidos, significados, um sistema de representao cultural. As pessoas participam da
idia da nao tal como representada em sua
cultura nacional. Uma nao uma comunidade simblica e a identidade nacional uma
comunidade imaginada (Anderson, 1991).
Como a brasilianidade e a italianidade
pode ser distinguidas no Brasil? Quais as
percepes da italianidade de um brasileiro
de origem e qual a brasilianidade?
Como falei, as perguntas so muitas e
continuam surgindo. Precisam de mais espao
e de mais tempo para serem comentadas. Aqui
s quis propor algumas reflexes e sugestes
de reflexo. Espero ter conseguido.
Um mais amplo e ainda em desenvolvimento estudo das identidades e das relaes
comunicativas que interligam Portugal, Itlia
e Brasil, remando a futuros encontros e

453

454

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


publicaes. No meu trabalho de pesquisa vou
ter que percorrer ainda muitas rotas, conhecer muitas pessoas, ver muitas coisas e ouvir
muitas histrias. Estas so as origens do
caminho verso uma histria global, que possa

nos ajudar a pensar o mundo numa tica


cosmopolita que considera a comunicao
como elemento fundamental para a compreenso do outro, mas mais ainda, a aceitao
do outro, do diferente de ns.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
The Economist (2004). Il mondo in
cifre 2004, Roma: Internazionale.
Abruzzese, A. e Scurti, G. (2001).
Lidentit mediale degli italiani. Venezia:
Marsilio.
Anderson, B. (1996). Comunit
immaginate. Origini e fortuna dei
nazionalismi. Roma: Manifestolibri. (I ed.
1991).
Asor Rosa, A. Oltre i confini del mondo
conosciuto, La Repubblica, 4-03-2004.
Baccini, M. e Diagonale, A. (2002).
Libro bianco. Immagine e identit degli
italiani. Come ci vedono gli stranieri. I dati
degli Istituti Italiani di Cultura.
Roma:Centro Studi Stampa Romana
Francesco De Sanctis.
Barreto, A. (org.) (1996), A situao
social em Portugal, 1960-1995. Lisboa:
Intituto de Cincias Sociais.
Bassetti P. (2001). Globali e locali!
Timori e speranze della seconda modernit,
Milano: Giampiero Casagrande Editore.
Bechelloni G. (2003). Diventare cittadini
del mondo. Comunicazione e cosmopolitismo
responsabile. Roma-Firenze: Mediascape
Edizioni.
Bechelloni G. (2003). Diventare italiani.
Coltivare e comunicare la memoria collettiva.
Napoli: Ipermedium libri.
Bechelloni G. (2004). Il silenzio e il
rumore. Destino e fortuna degli italici nel
mondo, Roma-Firenze: Mediascape Edizioni.
Bechelloni, B. (2001-2002). Identit
portoghese e comunicazione, Vol. 1. Tesi di
laurea della Facolt di Scienze della
comunicazione dellUniversit La Sapienza
di Roma.
Bechelloni, B. (2001-2002). Verso una
societ della comunicazione?, Vol. 1. Tesi di
laurea della Facolt di Scienze della
comunicazione dellUniversit La Sapienza
di Roma.
Bevilacqua, P. de Clementi, A. e
FRANZINA E. (a cura di), (2002). Comitato
nazionale Italia nel mondo, Storia
dellemigrazione italiana. Arrivi. Roma:
Donzelli Editore.
Bevilacqua, P. de Clementi, A. e
Franzina E. (a cura di), (2002). Comitato

nazionale Italia nel mondo, Storia


dellemigrazione italiana. Partenze. Roma:
Donzelli Editore.
Braudel, F. (1980), Posizioni della
storia e Storia e scienze sociali. La lunga
durata. In Scritti sulla storia, Milano:
Mondadori.
Braudel, F. La Mditerrane et le monde
mditerranen lpoque de Philippe II.
Tome 1 e 2. Paris: Armand Colin, 1990. (I
ed. 1949).
Buonanno, M. (2002). Alm da proximidade cultural. Comunicao do Semnario da
Telenovela outubro 2002, So Paulo: USP.
Canclini, N.G. (2003).Culturas hbridas.
So Paulo: EDUSP. (I ed 1997).
Clifford, J. (1999), Strade. Torino: Bollati
Boringhieri. (I ed. 1997).
Ferin, I. A Revoluo da Gabriela: o ano
1977 em Portugal. Biblioteca on line de
Cincias da Comunicao (www.bocc.ubi.pt)
Fondazione Giovanni Agnelli (1987).
Euroamericani. Le popolazione di origine
italiana in Brasile, vol. 3, Torino.
Franzina, E. (1995). Gli italiani al nuovo
mondo, Milano: Mondadori.
Freyre, G. (2001). Interpretao do
Brasil. So Paulo: Companhia Das Letras.
Freyre, G. (2003). Casa Grande e Senzala, So Paulo: Global. (47 ed.).
Gellner, E. (1997), Nazioni e
nazionalismi. Roma: Editori Riuniti. (I ed.
1983)
Hall S. (1997). Identidade e cultura na
ps-modernidade. Rio de Janeiro: DP&A. (I
ed. 1992). Indice Internazionale (2003).
Italieni. Le lettere dallItalia dei
corrispondenti stranieri, Roma.
Lopes, M. I. V. (2001). Por um
Paradigma Transdisciplinar do campo da
Comunicao. In: Dowbor, Ladislau et al
(orgs.). Desafios da Comunicao. Petrpolis:
Vozes.
Lopes, M. I. V. (2003). Pesquisa em
Comunicao. So Paulo: Loyola.
Medina, Cremilda (org.) (1992). Tchau
Itlia Ciao Brasil. So Paulo de Perfil
12, So Paulo, CJE/ECA/USP.
Moores, S. (2000). Media and Everyday
Life in Modern Society. Edimburg: Edimburg
University Press.

455

456

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Pecchinenda G. (1999). Dellidentit.
Napoli: Ipermedium libri.
Pozzi, E. (1999). Il mondo in italiano.
In Impresa & Stato, quaderno della Camera
di Commercio di Milano.
Prado, P. (2001). Retrato do Brasil. So
Paulo: Companhia Das Letras.
Sbolci, A. (2001). Amore di terra lontana.
Firenze: Le Lettere.
Soria, R. (1997). Fratelli lontani. Napoli:
Liguori.
Trupia, P. e Stefani, B.S. (2003). Limpresa
conviviale. Milano: Egea. Peridicus

_______________________________
1
Universidades de Roma e de Florena.
2
Pesquisador quem tenta descobrir e
conhecer aquilo que at aquele momento est pouco
notado (ou pelo menos deveria), traduo minha.
3
A Histria no nada mais de que uma
continua srie de interrogaes ao passado em
nome dos problemas e das curiosidades mas
tambm das inquietaes e das angstias do
presente que est a nossa volta e que nos cerca.
(traduo minha).

457

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

A imaxe das mulleres reflectada pola prensa galega. O tratamento


da violencia de xnero en La Voz de Galicia e El Correo Gallego
Montserrat Pernas Bellas e Ana Beln Pual Rama1

As mulleres foron, e anda seguen a ser,


protagonistas habituais da crnica rosa e da
crnica negra da prensa en Galicia. As se
concle nunha investigacin anterior a este
traballo, baseada tamn na anlise de contidos:
A imaxe da muller en La Voz de Galicia e
El Correo Gallego. Unha historia de presencias
e de ausencias (1975-1999)2. Neste longo
perodo obsrvase que a presencia das mulleres
como protagonistas informativas est
vencellada maioritariamente con temticas
sociais e sucesos. A sa sobrerrepresentacin
nestes eidos contrasta coa deficitaria presencia
noutros como a poltica, a economa ou o
deporte.
As segue a ser na actualidade, tal como
puidemos constatar no traballo de investigacin
que serve de base para esta comunicacin,
baseado nunha anlise de contido centrada en
La Voz de Galicia e El Correo Gallego, nas
semanas comprendidas entre o 15 e o 21 de
decembro de 2003 e o 5 e o 11 de xaneiro
de 2004. Fixemos, para este estudio, un reconto
de todas aquelas informacins que tivesen s
mulleres como protagonistas, e botamos unha
ollada mis polo mido a aquelas relacionadas
con sucesos. O noso obxecto era afondar na
imaxe sobre as mulleres reflectida nun dos
contidos temticos s que elas aparecen
xeralmente vencelladas, a crnica negra,
detndonos especialmente nos casos de
violencia contra as mulleres, cuestin que nos
ltimos anos conseguiu introducirse nas
axendas polticas e mediticas.
O peso das mulleres na crnica negra
fronte a outros contidos
No perodo analizado para este traballo
seguen sendo as seccins de Sucesos e
Sociedade as que fan mis referencia s
mulleres, tanto en La Voz de Galicia como
en El Correo Gallego. En La Voz de Galicia,
as noticias de Sociedade supoen o 31,5%
do total, mentres que en El Correo Gallego

a rea de Sucesos a que aglutina o 30,1%


das informacins con presencia feminina.
Consttase, sen embargo, que as mulleres van
gaando terreo noutros campos temticos
como a poltica e a cultura (a mido asociado
este ltimo cos espectculos e cun tono mis
frvolo). Nunha anlise mis profunda
dedcese que os medios de comunicacin van
por detrs do cambio social provocado pola
incorporacin da muller s distintos mbitos,
lonxe de actuar como impulso desta
transformacin. Ntase, por exemplo, que a
presencia da muller, como protagonista activa
ou como obxecto informativo, segue a ser
nfima en mbitos como a Economa e o
Deporte. Vexamos as porcentaxes:
La Voz de Galicia
1
2
semana semana
Sociedade

37

25

Total

62

31,5

Poltica

20

15

35

17,8

Espectculos

20

16

36

18,3

Sucesos

20

16

36

18,3

Economa

Deportes

Cultura

14

18

9,1

Total

113

84

197

100

Total

El Correo Gallego
1
2
semana semana
Sociedade

13

9,1

Poltica

17

12

29

20,3

Espectculos

13

12

25

17,5
30,1

Sucesos

22

21

43

Economa

0,7

Deportes

14

9,8

Cultura

14

18

12,6

Total

80

63

143

100

Malia que nos ltimos anos se produciu


un incremento da presencia das mulleres na
informacin poltica dada a sa paulatina

458

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


incorporacin real a este mbito - a imaxe
que se traslada nos medios contina
tinguida de tpicos, destacando aquelas
cualidades coas que a sociedade patriarcal
define tradicionalmente xnero feminino
ou contribundo sa ridiculizacin.
Poamos algn exemplo.
A nova titulada Espaa se ofrece a
Jatami para trabajar por el acercamiento
entre Irn y Washington vai ilustrada
cunha foto na que a ministra de Asuntos
Exteriores, Ana Palacio, aparece cunha das
afectadas do terremoto en Irn. A imaxe
non reforza ningn dos tems principais da
informacin nin do titular, obviar a
actividade poltica da protagonista e incidir
nese aspecto mis ntimo, humano e
compasivo co que tradicionalmente se
asocia a imaxe pblica das mulleres.
Asimesmo, o artigo titulado La gallega que
ms besa fai referencia, non a unha
informacin de vida social, senn
actividade poltica da ministra de Sanidade,
Ana Pastor.
En eidos como o econmico e o
deportivo, tamn afloran os tpicos nas
escasas ocasins nas que se fai referencia
xnero feminino. Por exemplo, na ltima
semana analizada en La Voz de Galicia
dedcaselle unha informacin s problemas
laborais dos mdicos e enfermeiras
contratados polo SERGAS. que acaso
a devandita problemtica non afecta tamn
s mdicas e s enfermeiros? O emprego
que se fai da linguaxe, anda que de xeito
inconsciente, delata as lentes que
configuran a nosa visin da realidade,
reforzando neste caso o tpico de certas
profesins asociadas a un xnero, como a
enfermera, ou agochando baixo o xenrico
masculino a presencia das mulleres.
Crnica negra. A violencia contra as
mulleres dentro da informacin de
sucesos
O mbito temtico centrado nos sucesos
aglutina a maior parte das informacins
dedicadas muller pero, dentro da crnica
negra, cal o papel que ocupa a violencia
contra as mulleres?

La Voz de Galicia
1
2
semana semana

Total

Violacin

Malos tratos

Prostitucin

Accidentes

Outros

12

19

El Correo Gallego
1
2
semana semana

Total

Violacin

Malos tratos

Prostitucin

Accidentes

11

Outros

10

12

As noticias que mis abundan neste


mbito adoitan ter como protagonistas a
mulleres relacionadas con accidentes ou
mortes, na maiora dos casos como vtimas,
-tal o caso de sinistros laborais, de trfico,
incendios, neglixencias mdicas, etc. - e
destacan pola sa proximidade (a maiora
encdranse dentro da seccin Galicia). Tamn
hai algn caso de violencia poltica, terrorista,
e de mestura de crnica rosa e crnica de
sucesos, como a investigacin sobre a morte
de Diana de Gales. No caso dos accidentes
non se agochan tampouco os tpicos que
rodean imaxe da muller. Como exemplo,
a noticia publicada en El Correo Gallego:
Una mujer sufre heridas al ser atacada por
un jabal. No contido evidnciase unha maior
fraxilidade fsica da vtima por tratarse dunha
muller, reforzando a sa condicin de sexo
dbil, pero que acaso un home est en
condicins de baterse fronte a fronte cun
xabal? Tamn se presenta como unha fazaa
heroica a actuacin dunha muller na noticia:
La empleada de un sper hace frente a un
ladrn con una fregona.
Respecto s informacins sobre
violencia contra as mulleres destaca, en
primeiro lugar, a escasa relevancia que se
lle conceden s casos de malos tratos,
fronte tratamento mis amplio que reciben
as novas sobre violacins ou agresins
sexuais, redactadas de forma mis
sensacionalista e morbosa.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Nas
das
semanas
analizadas
contabilizamos cinco noticias sobre malos
tratos en La Voz de Galicia e outras cinco
en El Correo Gallego que aparecen,
maioritariamente, baixo a forma de breves na
seccin de Sucesos ou Al cierre, dando a
impresin de que se inclen co nico fin de
encher. No primeiro dos xornais s aparece
un caso cun tratamento mis extenso, de tres
columnas: Las vctimas de violencia
domstica tendrn asistencia jurdica gratuita.
Esta informacin non se centra nun suceso
particular senn nas iniciativas que parten da
Administracin para solucionar o problema.
Malia que isto pode parecer tremendamente
positivo, btase en falta a intervencin doutros
colectivos que tamn traballan nesta
problemtica e unha explicacin mis
pormenorizada dos recursos legais s que
poden acceder as mulleres que sofren
violencia domstica, segundo a expresin
empregada polo xornal. final, a informacin
resulta ser mera propaganda institucional na
que se destacan as declaracins do titular de
Xustiza, Xess Palmou.
Fronte presencia destas agresins en
breves, o tratamento moito mis amplo
cando a agresora unha muller e a vtima
un home. o caso da noticia publicada en
La Voz de Galicia: Una mujer dispara con
una escopeta de caza a su esposo en Asturias
y despus intenta suicidarse sin xito. O/
A xornalista aplica unha das primeiras normas
que se ensina nas facultades de xornalismo:
a noticia non que un can morda a unha
persoa senn revs. Semella que o feito
de que un home maltrate sa muller, ags
se se inclen elementos morbosos, xa non
considerado como unha noticia de interese,
dada a sa frecuencia. Esta habitualidade pode
comprobarse na noticia de El Correo Gallego:
A morte en Madrid dunha muller cifra en
72 o nmero de vctimas.No titular non
se especifica que se trate de violencia de
xnero pero, con s botarlle unha ollada, o
lector inte cal foi a causa da morte. A
contextualizacin que se incorpora dentro da
noticia unha mera estatstica do nmero de
mortes nos ltimos meses, sen referencias a
fontes especializadas que expliquen a causa
do aumento destes sucesos, pese a que
semella existir unha maior sensibilizacin e
rexeitamento social cara eles.

Porn, cando se trata de informacins sobre


violacins e agresins sexuais o feito cobra
maior relevancia informativa, dado o seu
carcter escabroso. Se existise unha escala de
percepcin social dos delitos contra as
mulleres, as agresins sexuais ocuparan o
primeiro posto, sendo igual de rexeitables os
malos tratos fsicos, a tortura psicolxica e/
ou o asasinato. Novas como Un acusado de
agresin sexual llevaba a casa a sus vctimas
tras asaltarlas, Juzgado por quemar los
pechos de sus amantes con cigarrillos ou
Violan y le pegan una brutal paliza a una
mujer en un sucio casern en Santiago ocupan
varias columnas ou incluso son noticia de
portada, adems de ir acompaadas de
fotografa e dunha redaccin onde abundan
os adxectivos descritivos en clave morbosa.
Nesta ltima informacin, o/a autor/a explota
mximo o testemuo da vtima en das
pxinas, a travs dunha crnica e dunha
entrevista. Percbese un excesivo regodeo nos
detalles e a ausencia dunha anlise mis
profunda do contexto que rodea vtima: baj
a la calle, desnuda, aterrada y sangrando, sin
saber que hacer. O/a xornalista fai referencias
constantes ambiente de marxinalidade que
pertencan tanto a vtima como o seu agresor
e titula Entre drogas, miseria y una condena
como se este tipo de sucesos fosen inherentes
s ambientes marxinais. Malia que pretende
transmitir certa empata coa protagonista,
emprega expresins que poden ferir a sa
dignidade explicar que o suceso foi a
comidilla nos bares da zona durante todo o
da. Finalmente, a informacin convrtese nun
mero relato dos feitos e da vida da vtima,
alimentado con elementos morbosos, sen
afondar na situacin de desproteccin social
que padecen moitas mulleres en diferentes
mbitos. Consttase incluso unha
diferenciacin de clases entre as mulleres que
sufren agresins segundo o seu nivel de
recursos econmicos. Semella que se establece
unha clasificacin simplista entre bos e malos,
dependendo do contexto que pertenzan as
e os protagonistas. o caso da informacin
Una lesionada por prcticas sadomasoquistas
rectifica su acusacin inicial durante el juicio
na que, pese a admitir que se produciron esas
lesins, semella que a sa condicin de
prostituta leva implcito ter que soportar malos
tratos.

459

460

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Pero, a que se debe esta diferencia de
interese informativo entre as agresins sexuais
e os malos tratos? Responder a esta cuestin
requerira unha investigacin centrada, non
s nos contidos, senn tamn no contexto
da producin informativa e nas relacins que
se establecen entre estes dous mbitos. O que
si se constata que os casos de malos tratos
non abandonaron completamente o mbito do
privado dentro da percepcin social e, polo
tanto, tamn da meditica. Destaca tamn que
boa parte das informacins sobre violacins
e agresins sexuais estn relacionadas con
procesos xurdicos, mentres que as de malos
tratos s se centran nese episodio concreto
de agresin, o que contribe a transmitir a
idea de impunidade para o agresor, limitando
anda mis a capacidade de resposta das
vtimas. o caso das noticias Un hombre
que padece impotencia es condenado a siete
aos de crcel por intentar violar a su nuera
ou Primera condena en Francia por el uso
de la droga de los violadores. Os casos de
malos tratos nunca aparecen asociados a
medidas punitivas, o que exemplifica que
seguen recludos mbito privado, sen recibir
o tratamento dun problema pblico e poltico
que afecta s estruturas do sistema social de
base patriarcal no que vivimos.
A imaxe do agresor e das vctimas.
Estereotipos que se reproducen
Como percibe a audiencia s agresores
e s vtimas a travs dos medios? Nos
manuais sobre o correcto tratamento
informativo dos malos tratos insstese na
necesidade de eliminar unha prctica moi
frecuente neste tipo de contidos, a
introduccin de comentarios en certo modo
exculpatorios ou amables respecto agresor,
vez que se culpabiliza dalgn xeito vtima.
Tal como indica Pilar Lpez Dez (Lpez
Dez: p. 9) citando a Meyers:3
a representacin que se elabora
acerca da violencia masculina contra
as mulleres culpa vctima e constre
unha representacin do asasino como
vtima e da morte da muller como
unha consecuencia lxica da sa
actuacin desviada.

No manual da Uni de Periodistas


Valencians, Noticias con lazo blanco, indcase
que:
os malos tratos non son produto dun
feito paixonal, sentimental ou de
ciumes. Son crimes, asasinatos,
homicidios ou intentos de, dicir,
delitos. E como tales, deben constar
na informacin se se quere veraz e
obxectiva4.
Qu imaxes ofrece a prensa galega dos
agresores e das vtimas? Poamos como
exemplo as noticias xa mencionadas:
Juzgado por quemar los pechos a sus
amantes e Un acusado de agresin sexual
llevaba a casa a sus vctimas tras asaltarlas.
No primeiro caso insstese en que o acusado,
segundo o fiscal, contaba co consentimento
das vtimas, que o denunciaron por
despeito, tal e como se sublia nun
destacado. Na outra nova o xornalista destaca
a actitude de cabaleirosidade do agresor (no
antettulo recllese que las llevaba a sus
domicilios tras amenazarlas con un cuchillo
y masturbarse frente a ellas e no corpo
explcase que cuando lo investigaron
comprobaron que con sus vtimas actuaba con
una gran caballerosidad). Os estereotipos
que se transmiten van asociados
cabaleirosidade do agresor e consentimento
das vctimas. Tamn no caso da informacin
sobre a vtima nmero 72 do maltrato sexista
en Espaa durante 2003, o/a xornalista
describe os feitos a partir das declaracins
do propio agresor xustificando que perdeu
o control da situacin. Ofrcese as unha
imaxe deturpada da violencia contra a muller,
apenas se aborda o seu contexto social e
familiar e prmase mis o sensacionalismo
que a intencin de transmitir con trazos fieis
unha problemtica social deste calado, que
afecta s propios alicerces do sistema
patriarcal.
Crnica de sucesos versus problema social
As informacins sobre a violencia contra
as mulleres redcense mero relato dun
suceso, como un episodio mis, disperso e
inconexo, da crnica negra. En s das

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


ocasins se aborda o tema en La Voz de
Galicia desde outras perspectivas, como a
poltica, a xurdica, a sociolxica, a
psicolxica, etc. Estes son os exemplos:
- Violencia domstica. Slo el 18% de
las vctimas quieren que los maltratadores
vayan a prisin. Son datos dun informe do
Instituto Andaluz de Criminoloxa no que se
evidencia que, na maiora dos casos, a
dependencia econmica que sofren as
mulleres con respecto s seus agresores o
que motiva que non se atrevan a denuncialos.
Pero esta circunstancia, que podera resultar
definitoria, non protagoniza o interese
informativo da nova, senn que se relega ao
corpo da noticia: un breve de seis lias sen
apoio grfico. Mentres, o titular esfrzase por
transmitir a idea de comprensin e
complicidade das vtimas cos seus agresores,
cando esta afirmacin hai que interpretala
desde o prisma da opresin e submisin que
padecen as vtimas de violencia de xnero.
- Las vctimas de violencia domstica
tendrn asistencia jurdica. Neste caso a
protagonista da informacin a Consellera
de Xustiza que impulsa unha quenda
especfica para que os avogados presten
asesoramento gratuto s vtimas de violencia
domstica. Sorprende que se trate s en
pxinas da edicin de Santiago, marxinando
deste xeito resto de mulleres de Galicia
interesadas nesta informacin.
Xneros empregados
informacin

niveis

de

O tratamento xornalstico que reciben os


sucesos nos que se ven implicadas mulleres
responden a un nivel exclusivamente
informativo, que d resposta s tems bsicos:
quen, que, cando e onde. En ningn caso se
utilizan xneros interpretativos (nos que se
incida no contexto, no como e no porqu dos
feitos), nin entrevistas (ou ben s propias
mulleres afectadas ou a especialistas). Tan
s dous editoriais de El Correo Gallego
recollen esta problemtica, un deles dedicado
conflito laboral que se orixinou tralo
despido da directora da Casa de Acollida para
mulleres maltratadas de Santiago
(significativo que no tratamento informativo
deste acontecemento noticioso, o xornal non
lle tivese concedido o dereito a opinar s

propias mulleres aloxadas na casa de acollida,


senn que foron fontes exclusivamente
polticas, sindicais e/ou xurdicas as
referenciadas). O outro editorial constite un
bo exemplo da actitude crtica e combativa
que deben adoptar os medios ante este tipo
de sucesos, igual que fronte terrorismo,
os xenocidios ou o racismo, que supoen un
ataque liberdade individual das persoas.
Refrese noticia xa enunciada da violacin
que sufriu unha vecia de Santiago.
Un tratamento informativo adecuado da
violencia contra as mulleres debera combinar
a perspectiva de xnero (que permite
visualizar a problemtica especfica das
mulleres dentro dos medios de comunicacin)
coa ptica da especializacin, abordando este
asunto desde unha perspectiva multidisciplinar.
Seccin. O factor da proximidade.
As informacins sobre violencia contra
a muller aparecen maioritariamente nos dous
xornais analizados na seccin Galicia, na
subrea de Sucesos, o que amosa unha vez
mis como, no tratamento informativo da
violencia contra as mulleres, se lle d
prioridade enfoque relacionado coa crnica
negra, esquecendo a sa elaboracin desde
outras perspectivas, como a social ou a
poltica. Mentres que en La Voz de Galicia
este tipo de noticias son levadas portada
do xornal en oito ocasins, en El Correo hai
cinco novas que aparecen na primeira pxina.
O feito de que figuren maioritariamente en
Galicia ou nas edicins locais serve para
buscar unha maior empata co lector.
Fontes da informacin
Neste tipo de informacins, as fontes mis
frecuentes son de carcter xudicial e
testemual (vecios e familiares dos
protagonistas), sobre todo nas referencias a
violacins e agresins sexuais, debido sa
inclusin na crnica de tribunais e non
exclusivamente na de Sucesos. Nas noticias
sobre malos tratos, as fontes acostuman a ser
policiais. Destaca, en todo caso, a ausencia
da voz das afectadas, que se debe desidia
do/a xornalista hora de contactar con elas,
e non a unha intencin de preservar a sa

461

462

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


intimidade, como se podera pensar. Cando
contan co seu testemuo directo esprmeno
mximo e aprovitanse dos detalles mis
morbosos, como no caso da narracin que
fai a vtima da violacin producida en
Santiago e publicada en El Correo Gallego.
Neutralidade?
A maiora das noticias que se refiren
violencia contra as mulleres estn construdas
cun ton de neutralidade. As e os xornalistas
limtanse a explicar de forma asptica os
feitos, a partir da versin que facilitan as
fontes policiais. No entanto, ata que punto
obxectiva a realidade que reproducen?
destacar uns contidos e obviar outros, a prensa
acta como un espello deturpado da realidade
en base a criterios como o sensacionalismo.
Ante esta problemtica todos os manuais de
xornalismo sobre violencia contra as mulleres
aconsellan tomar partido, como o caso do
elaborado pola Uni de Periodistas
Valencians5:
Invitmosvos a tomar partido, sen
faltar veracidade e sen escamotear
ningn dato, pero coas ideas moi
claras de que hai que manifestar sen
ambaxes a repulsa cara s malos
tratos, cara s que os infrinxen e cara
s verdadeiras causas que os
provocan.() Cremos que hora de
informar non nos podemos situar nun
punto equidistante entre vtima e
verdugo, porque senn estaremos
dndolle carta de lexitimidade crime
e terror.
Tratamento lingstico e vitimizacin
Nos dous medios analizados ntase unha
tendencia a etiquetar de xeito comn a
informacin sobre malos tratos, vez que
se mesturan os conceptos de violencia de
xnero e violencia domstica para
encabezar algunha das informacins. Porn,
a denominacin violencia domstica ofrece
unha visin reducida da violencia contra as
mulleres, xa que este tipo de agresins
superan o mbito do privado para
reproducirse noutros como o laboral, o
poltico, o educativo... Pola sa banda, o

concepto violencia de xnero contribe a


agochar unha realidade na que, ags casos
excepcionais, o agresor home e a agredida
muller. Por iso, expertas neste mbito como
Pilar Lpez Dez optan claramente pola
denominacin violencia masculina contra as
mulleres.
Na maiora dos casos, a muller aparece
como vtima nas informacins dos medios
de comunicacin, cun tratamento que roza
o paternalismo. Tal como se indica en
Comunica igualdade a travs da imaxe. A
imaxe das mulleres nos medios de
comunicacin:
os mass-media reproducen a
situacin de discriminacin do
colectivo feminino recorrendo en
demasiadas ocasins sa vitimizacin. frecuente presentar a muller
como ser que padece: enfermidades,
violencia de xnero, abusos e
explotacin ata chegar punto de
que a maior parte das informacins
nas que a muller protagonista fan
referencia a sucesos ou a
enfermidades.6
Necesidade de divulgar boas prcticas
informativas
Pese incremento da sensibilizacin
social ante este problema, segue botndose
en falta no discurso meditico unha reflexin
sobre os motivos xeneralizados da violencia
de xnero, exercida non s no mbito familiar,
laboral ou social senn incluso polos propios
gobernos e sistemas xudiciais. Os medios
deben contribur a denunciar que esta
violencia non existe sen que se dean estruturas
de poder (o mantemento do sistema patriarcal)
e relacins de posesin e non de liberdade
entre as persoas. Na prensa abunda o discurso
de igualdade ante a lei, un discurso, porn,
que non real.
Cmpre que os/as xornalistas galegos/as
conten cunhas directrices para o tratamento
mis axeitado deste tipo de informacins. Bos
exemplos do realizado no mbito estatal son
os manuais Como tratar bien a los malos
tratos 7 do Instituto Andaluz da Muller,
Notcies amb lla blanc, da Uni de
Periodistes Valencians, o declogo de

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


recomendacins aos medios elaborado por
IORTV (Instituto Oficial de Radio e
Televisin) no 2002 e outras iniciativas que
proliferaron, sobre todo, no 2004. Tal o
caso do Calendari 4/5. Recomanacions sobre
el tractament de la violncia de gnere als
programes informatius i dentreteniment en
els mitjans de comunicaci, presentado polo
Colexio de Periodistas cataln, o declogo
subscrito polo Sindicato de Periodistas balear
e o Instituto da Muller ou o estudio Mujer
publicada, mujer maltratada (editado polo
Instituto Navarro da Muller)8. En Galicia
contamos cunha asociacin de mulleres
xornalistas (MUGACOM), cun Colexio
Profesional de Xornalistas e, anda que non
existe un Instituto da Muller, a Administracin
galega dispn, no seu defecto, dun Servicio
Galego de Igualdade, que forma parte da
Consellera de Familia. Dende o SGI tense
organizado nos ltimos anos varias xornadas
sobre xnero e comunicacin, as como

editado algunha publicacin sobre a imaxe


das mulleres que se reflicte nos medios, como
Linguaxe non discriminatoria nos medios de
comunicacin 9 e Comunica igualdade a
travs da imaxe. A imaxe das mulleres nos
medios de comunicacin. Sera aconsellable
que estas institucins elaboraran un cdigo
deontolxico no que se resumise un
tratamento tico para as informacins sobre
violencia contra as mulleres e se dotasen dos
mecanismos necesarios para a observacin e
vixilancia do seu cumprimento.10
Pero non s as institucins deben facer
un esforzo. Empresas de comunicacin e
xornalistas tamn teen que contribur a travs
da sa actividade informativa a erradicar este
problema. Neste senso, destacan positivamente
iniciativas como a de El Pas que procura
dedicarlle s malos tratos un par de editoriais
mes, un xeito de tomar partido de forma
crtica e construtiva, ben diferente que vn
sendo habitual ata agora na prensa galega.

463

464

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Lled Cunill, Eulalia, Cmo tratar bien
a los malos tratos, Instituto Andaluz de la
Mujer, RTVA Grupo, Junta de Andaluca,
1999
Lpez Dez, Pilar, La representacin de
violencia masculina contra las mujeres en los
medios de comunicacin, enhttp://
mujeres.usal.es/data/core/archivos/
autoridad.doc.
Fernndez Daz, Natalia, La violencia
sexual y su representacin en la prensa,
Barcelona, Anthropos, 2003.
Servicio Galego de Igualdade, Linguaxe
non discriminatoria nos medios de
comunicacin, Santiago de Compostela,
Xunta de Galicia. Servicio Galego de
Igualdade, 2000
Servicio Galego de Igualdade, Comunica
igualdade a travs da imaxe. A imaxe das
mulleres nos medios de comunicacin,
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
Servicio Galego de Igualdade, 2002
MUGACOM, A presencia das mulleres
na informacin dos diarios galegos (sen
publicar), 1999.
Pual Rama, Ana Beln: A imaxe das
mulleres reflectida por La Voz de Galicia e
El Correo Gallego. Unha historia de
ausencias e de presencias, (1975-1999) (sen
publicar), Santiago de Compostela, 2001.
Uni de Periodistes Valencians, Noticias
con lazo blanco. Manual para periodistas
sobre la violencia domstica, Valencia, Uni
de Periodistas Valencians, 2002
VV. AA., Mujer publicada, mujer
maltratada. Libro de estilo para informar en
los medios de comunicacin sobre la mujer,
Nafarroa, Instituto Navarro de la Mujer, 2004

_______________________________
1
Universidade de Santiago de Compostela.
Facultade de Ciencias da Comunicacin.

2
Trtase dun traballo de investigacin titelado,
sen publicar, presentado na Facultade de Ciencias
da Comunicacin en setembro de 2001. Pode ser
consultado na biblioteca de dita Facultade.
3
Lpez Dez, Pilar, La representacin de
violencia masculina contra las mujeres en los
medios de comunicacin, en http://
mujeres.usal.es/data/core/archivos/autoridad.doc.
4
Uni de Periodistes Valencians, Noticias con
lazo blanco. Manual para periodistas sobre la
violencia domstica, Valencia, Uni de Periodistas
Valencians, 2002, p.24
5
Uni de Periodistes Valencians, Noticias con
lazo blanco. Manual para periodistas sobre la
violencia domstica, Valencia, Uni de Periodistas
Valencians, 2002, p. 20
6
Servicio Galego de Igualdade, Comunica
igualdade a travs da imaxe. A imaxe das mulleres
nos medos de comunicacin, Santiago de
Compostela, Xunta de Galicia. Servicio Galego
de Igualdade, 2002, p.34
7
Lled Cunill, Eulalia, Eulalia, Cmo tratar
bien a los malos tratos, Instituto Andaluz de la
Mujer, RTVA Grupo, Junta de Andaluca, 1999
8
VV.AA, Mujer publicada, mujer maltratada.
Libro de estilo para informar en los medios de
comunicacin sobre la mujer, Nafarroa, Instituto
Navarro de la Mujer, 2004
9
Servicio Galego de Igualdade, Linguaxe non
discriminatoria nos medios de comunicacin,
Santiago de Compostela, Xunta de Galicia.
Servicio Galego de Igualdade, 2000
10
Con posterioridade presentacin desta
comunicacin, en abril de 2004 en Covilh, o
Observatorio Galego dos Medios, creado ao amparo
do Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia
(CPXG), organizou as xornadas Medios de
Comunicacin e Violencia contra as mulleres
(Santiago de Compostela, 16 de outubro de 2004).
Representantes de varios medios de comunicacin
e entidades diversas relacionadas coa defensa dos
dereitos da muller aprobaron a Declaracin de
Compostela, un documento que recolle unha serie
de recomendacins aos medios de comunicacin para
a mellora do tratamento informativo da violencia
contra as mulleres. Pode ser consultado na propia
web do CPXG (www.xornalistas.com). Tamn desde
o Servicio Galego de Igualdade se est a estudiar
a elaboracin dun conxunto de recomendacins aos
medios para a cobertura deste mbito temtico.

465

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Fico Nacional: a emergncia de um novo paradigma televisivo


Catarina Duff Burnai

(...) temos montada uma indstria


audiovisual (...) e as nossas produes gozam dos favores absolutos do
pblico televisivo, batendo mesmo em
audincias as telenovelas alm-Atlntico, durante mais de duas dcadas
a ementa preferida dos Portugueses
no pequeno ecr. (...) devolvemos
tambm ao nosso pblico o orgulho
no seu prprio imaginrio e a possibilidade de se rever em programas
de fico criados e falados em portugus um espelho da sociedade
nacional.
Antnio Parente, Presidente do Conselho de Administrao da NBP.
Vieira, J. (coord.) (2003) Novelas da
nossa vida. 10 anos de fico portuguesa, Lisboa, NBP, p. 5.
Aps 24 anos de transmisso do gnero
telenovela em Portugal e de 15 anos de
transmisso da telenovela portuguesa, os
contedos brasileiros, que at ao ano
televisivo 2000/2001 ganharam especial ateno por parte do pblico, foram ultrapassados em audincia por uma nova vaga de
produes nacionais. Este facto, acabou por
se transformar num fenmeno televisivo, ao
permitir alteraes de fundo no panorama
audiovisual portugus, que gozava de uma
estabilidade com a abertura do mercado
televisivo iniciativa privada. Esta estabilidade foi alcanada a partir de 1995, no
momento em que o primeiro canal comercial, SIC (Sociedade Independente de Informao) realizou um acordo de exclusividade
com a Rede Globo, para a transmisso das
suas telenovelas. A partir dessa altura, o
pblico portugus, afecto ao gnero desde
1977, ano de transmisso da primeira telenovela brasileira, Gabriela, Cravo e Canela, pela RTP1, e no plenamente satisfeito
com as experincias nacionais iniciadas em
1986 pelo canal de servio pblico, trans-

feriu o seu interesse para as novas telenovelas. Estas produes continham histrias
apelativas, eram bem interpretadas, com uma
naturalidade que contrastava com a representao teatral dos nossos actores e bem produzidas e realizadas, fruto da existncia de
uma indstria especificamente destinada para
o efeito, facto desconhecido no nosso pas.
Desde a, o ranking televisivo nacional
alcanou um padro, com a SIC em primeiro
lugar, a RTP1 em segundo lugar, a TVI
Televiso Independente e segundo canal
comercial a surgir no mercado em terceiro
lugar e a RTP2 em quarto lugar. Embora no
se verificassem oscilaes significativas nesta
configurao, gerou-se um clima concorrencial que ultrapassou o domnio dos canais
comerciais, ao estender-se ao canal de servio pblico. As consequncias desta situao foram notrias, ao desenvolverem
se estratgias sem limites estabelecidos
(Bourdieu, 1997: 57), assentes na contraprogramao, na autopromoo e no
infoentretenimento.1
A contra-programao caracteriza-se pelo
no cumprimento da programao, previamente estabelecida pelo canal. A sua utilizao prende-se com a necessidade de marcar
a diferena face a um programa transmitido
pelas outras estaes. Neste sentido, so
prticas comuns a transmisso de compactos
de telenovelas com uma durao superior ao
normal e o incio do servio noticioso da noite
entre um a dois minutos antes das 20:00 (hora
determinada para o incio dos programas de
informao em prime time). Em casos mais
especficos, citamos, por exemplo, a apresentao dos resultados eleitorais antes da hora
autorizada. Embora estejam previstas sanes
para estes casos, os canais de televiso optam
pelo incumprimento de regras, uma vez que
essa (falta) de conduta lhes trz proveitos.
Paralelamente, as estaes relevam a autopromoo, o que significa que, para alm da
publicidade feita em revistas da especialida-

466

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


de, transportes pblicos, mupis e outdoors,
feita publicidade aos prprios programas
durante o tempo de emisso, quer mediante
a passagem de excertos durante os intervalos
entre os contedos, como a realizao de
publicidade cruzada com outros programas
(aluses em rodap - scroll).
De forma a criar mais impacto junto do
pblico, e em especial por parte da TVI,
foram sacrificados os espaos informativos2.
Pela primeira vez em Portugal, pelo menos
de forma to transparente, as personagens/
actores das telenovelas e das telenovelas da
vida real (denominao para os reality shows
tipo Big Brother) abriram o alinhamento do
jornal da noite e foram tratados como informao pura.3 Estamos perante o que se pode
denominar de infoentretenimento, a quebra
da linha de separao entre informao e
entretenimento, que leva escolha de temas
do interesse humano, tratadas de forma
sensacionalista (Patterson, 2002:36).
Chegados ao ano televisivo 2000/2001,
o canal privado TVI implementou uma nova
estratgia de actuao, o que lhe permitiu
alcanar o primeiro lugar no ranking
televisivo. O clima de estabilidade de audincias foi quebrado e a SIC, lder de mercado desde 1995, viu-se a ser ultrapassada,
essencialmente devido aposta em telenovelas portuguesas, gnero homlogo ao que
a catapultara para os TOPS.
Perante os factos enunciados, constatase que o gnero telenovela, desde o seu
aparecimento, permitiu as maiores transformaes do mercado televisivo. Em 1977, com
a transmisso de Gabriela, Cravo e Canela, a RTP1 conseguiu com que os portugueses alterassem os seus comportamentos
e rotinas; em 1995, mediante o acordo de
exclusividade com a Rede Globo, a estao
comercial recm criada, SIC, assumiu a
liderana do ranking; em 2000/2001, a TVI,
canal praticamente moribundo, devido, no
nosso entender, falta de um rumo definido
e incoerncia na sua liderana, passa de
terceiro para primeiro lugar, atravs da aposta
macia em telenovelas portuguesas. Neste
sentido, a fico, do nosso ponto de vista,
dever ser entendida como um paradigma
televisivo, o que nos permite falar na fico
nacional como um novo paradigma em
emergncia.

Embora o gnero telenovela j exista em


Portugal h 24 anos e tenha funcionado como
catalisador das mudanas enunciadas, as
investigaes e os estudos acadmicos sobre
o seu papel na vida cultural da sociedade e
do indivduo, so escassos. Este preconceito
acadmico generalizvel sociedade civil,
que encara os contedos de fico como
subprodutos televisivos, prprios de uma
sociedade massificada e de uma Indstria
Cultural, na esteira dos estudos
frankfurtianos sobre os efeitos nefastos das
mensagens dos meios de comunicao sobre
os indivduos.
Consideramos, assim, estar perante um
paradoxo: os nmeros estatsticos revelam que
os programas de fico so dos programas
mais vistos da televiso portuguesa, permitindo os volte de face acima descritos, mas
as opinies, sondadas informalmente, ou no
crculo de amigos ou no crculo da opinio
publicada, revelam que os programas de
fico so culturalmente pobres e nada
enriquecedores.
Tendo em conta esta situao, nosso
propsito efectuar uma anlise qualitativa,
com o objectivo de comprovar as tendncias
estatsticas, publicamente conhecidas. Partindo do pressuposto de que os nmeros so
apenas indicativos de gostos e tendncias (De
Bens et al., 2001: pp. 51-76), procurmos
nos factos a verdade quanto telenovela
portuguesa/gnero telenovela (premissa de
anlise).
Pressupostos tericos
Como contextualizao terica do presente estudo apresentamos, sumariamente, as
seguintes linhas de investigao: conceito de
Indstria Cultural (Adorno, Horkeimer, 1994),
codificao e descodificao das mensagens
televisivas (Hall, 1996), Teoria das Mediaes (Martin-Barbero, 1998) e aplicao
prtica da Teoria das Mediaes (Lopes et
al., 2002).
O conceito de Indstria Cultural foi
desenvolvido por uma corrente de investigao desenvolvida num centro de estudos
sociais criado em Frankfurt, em 1923, cuja
base assenta na crtica marxista ao empirismo
americano. Na dcada de 30, o centro cria
uma corrente crtica sociedade, que fica

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


conhecida por Escola de Frankfurt. Os investigadores partem das inquietaes de
Gramsci e Althusser (Teoria da Hegemonia)
em relao ao fracasso da prevista revoluo
contra a classe dominante, relacionando-o
com a aco manipuladora dos meios de
comunicao de massa sobre a classe operria.
Os tericos da Escola de Frankfurt acreditavam que o sistema capitalista conspirava
contra a populao, atravs da cultura difundida pelos meios de comunicao. Neste
sentido, Theodor Adorno e Max Horkheimer,
dois dos investigadores mais proeminentes
da corrente crtica, constatam que os bens
culturais so tratados como mercadoria, com
a mesma lgica do fabrico em srie
(fordismo), o que os leva a criar a designao de Indstria Cultural (1994) para a j
conhecida Cultura de Massas. De acordo com
este princpio, os produtos da Indstria
Cultural so um meio de providenciar a
legitimao ideolgica das sociedades capitalistas.
A Indstria Cultural fornece bens
padronizados para satisfazer as numerosas procuras, identificadas como
outras tantas distines a que os
padres da produo devem responder (Adorno et al., 1944: 297).
Anos aps o aparecimento da teoria crtica
da Escola de Frankfurt (dcada de 50),
tericos britnicos juntam-se em torno do
Centre for Contemporary Cultural Studies, na
Universidade de Birmingham, fundando uma
nova corrente crtica influenciada pelo marxismo e pela crtica ao capitalismo, bem como
pela Escola de Frankfurt e pela Teoria da
Hegemonia de Gramsci e Althusser.
Os Cultural Studies, campo de investigao multidisciplinar, desenvolvem trabalhos
relacionados com as histrias de classes, com
as histrias da cultura popular e da memria
popular, como as sub-culturas e, a partir da
dcada de 80, as suas investigaes vo
centrar-se nas audincias, destacando-se os
estudos feministas, focalizando a relao da
mulher com a televiso. Atravs de
metodologias quantitativas e qualitativas, as
mensagens veiculadas pelos meios de comunicao vo ser analisadas como textos e

o momento da sua recepo como leitura.


Mais tarde, vo tomar em considerao o
contexto de recepo, influncia determinante
para a descodificao da mensagem. Neste
campo de aco, destacamos o trabalho de
Stuart Hall com o artigo Encoding and
Decoding in Television Discourse (Hall et
al, 1996: 128-138) publicado na revista
Working Papers in Cultural Studies (WPCS),
criada em 1972.
Hall apresenta uma viso pormenorizada
do processo comunicativo dos media. Em
termos genricos, prope um modelo cujos
componentes (produo; circulao; distribuio/consumo; reproduo) vivem em articulao uns com os outros. Assim, nenhum dos
componentes, por si s, pode garantir a
existncia do seguinte, na medida em que
tem autonomia para quebrar a linha de
continuidade. Em termos mais especficos,
podemos afirmar que, em certa medida, a
produo o ponto de partida do circuito.
Neste estgio, construda a mensagem. Esta
imbuda de significados, no s caractersticos do prprio evento, agora transformado em evento comunicvel e traduzido num
discurso televisivo, como tambm prprios
da estrutura institucional, desde os seus meios
tcnicos aos meios humanos. Estamos perante o que Hall designou por momento do
encoding.
Esta mensagem sob a forma discursiva,
ao transitar pelas componentes intermdias
definidas pelo autor, recebida, sendo este
o ponto de partida para a sua realizao; antes
que esta possa surtir algum efeito, tem que
ser apropriada como um discurso com significado, ou seja, estamos perante o momento do decoding. Contudo, os cdigos utilizados pelo pblico podem no ser os
mesmos que esto na base da construo da
mensagem. Quando no existe um alinhamento entre o encoding e o decoding, dse uma distoro ou mesmo a um momento
de no comunicao. Este facto pode acontecer quando se preconiza o reinvestimento
simblico, pois, muitas vezes, a televiso
pode cair em maneirismos ao tentar elevar
a banalidade a um patamar simblico, fazendo com que as mensagens deixem de fazer
sentido. Quando isto acontece, a mensagem,
em vez de ser especial e de deslumbrar, frustra
as expectativas do pblico.

467

468

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


O momento com mais relevo para o autor
o da recepo da mensagem, o seu consumo e consequente reproduo, lanando,
ainda, trs hipteses de como o decoding
poder ser efectuado. Assim, poder ser
dominante (nas palavras do autor, preferencial), isto , estar em simetria com o
encoding; oposicional, quando a mensagem
interpretada a partir de um quadro de
referncia diferente e negocial, uma espcie
de miscelnea entre a adaptao e a oposio, na medida em que cenas j vividas
funcionam como negao daquelas que so
assumidas por todos, como um dado adquirido. Stuart Hall defende, acima de tudo, o
poder da audincia.
Enquanto os estruturalistas enfatizam o
poder do encoder, que impe o seu poder
ideolgico, Hall no discorda, mas acrescenta que os comunicadores fazem o encode
da mensagem, tendo por base propsitos
institucionais e ideolgicos, manipulando a
linguagem e os media para esse fim, no
sendo os destinatrios obrigados a aceitar a
mensagem tal como esta se apresenta.
A Teoria das Mediaes foi desenvolvida
por Jess Martn-Barbero (1998), investigador colombiano. Tendo em conta o impacto
dos media na sociedade, o autor defende que
impossvel perceber qual a importncia da
influncia dos meios sobre os indivduos, sem
o estudo sobre a relao que os indivduos
estabelecem com os prprios meios de comunicao. Neste sentido, Martn-Barbero d
o nome de mediaes aos espaos que se
encontram entre os indivduos e os meios,
espaos de crenas, medos, sonhos, espaos
que caracterizam a vida quotidiana. De acordo
com esta perspectiva, as anlises devem
abarcar no apenas um enfoque, como a
audincia, mas sim um campo em constante
interaco constitudo pela produo, pelo
produto e pela recepo (Martin-Barbero,
1998: 41).
Maria Immacollata Vassalo de Lopes
(2002), investigadora brasileira, coordenou
um estudo que j um marco nos estudos
de recepo da telenovela. O objectivo central
da investigao foi o de passar a proposta
terica de Martn-Barbero sobre as mediaes (anteriormente clarificada) a uma estratgia de pesquisa emprica, atravs da aplicao de uma metodologia. Assim, foram

entrevistadas quatro famlias (duas famlias


populares, uma famlia de classe mdia e uma
famlia de classe mdia alta, segundo o
critrio das investigadoras) sobre a telenovela A Indomada, produzida e transmitida
pela TV Globo.
Com
base
numa
metodologia
interdisciplinar, tendo como premissa quatro
lugares de mediao: o cotidiano familiar,
a subjectividade, o gnero ficcional e a
videotcnica. Os dados recolhidos foram
analisados atravs de um software adequado,
destacando-se a importncia do contexto de
recepo; da constatao da existncia de um
repertrio comum de temas partilhado pelas
famlias; das relaes que se estabelecem
entre gnero, classe social, outros meios de
comunicao e a competncia em descodificar
a telenovela.
Pressupostos metodolgicos
Realizamos uma anlise quantitativa,
mediante a apreciao estatstica do desempenho da telenovela portuguesa/gnero telenovela e das estaes televisivas RTP1, SIC
e TVI desde 1992, momento em que houve
um alargamento do mercado audiovisual
nacional, e uma metodologia qualitativa,
traduzida em recolhas documentais de artigos cientficos e de divulgao4 sobre o tema
em questo e da realizao de entrevistas
semidirectivas, ao lugar da recepo e ao
lugar da produo5.
Partindo do trabalho desenvolvido por
Imacolata Lopes (2002), e tendo em conta
que a nossa avaliao no se debruou sobre
uma telenovela especfica, mas sobre o gnero
em si, procedemos a uma adaptao do
modelo formulado por Immacolata Lopes et
al. (2002). Desta forma, e em relao ao
lugar da recepo, usmos um Guio de
Entrevista onde foram determinados quatro
espaos de mediao: quotidiano familiar/
contexto de recepo (aferio do papel da
televiso na vida dos entrevistados e a sua
ligao com a telenovela portuguesa/ gnero
telenovela); subjectividade/objectividade (aferio do papel da telenovela portuguesa/
gnero telenovela no estabelecimento de
relaes pessoais e na construo das agendas pessoais); gnero ficcional (aferio do
papel da telenovela portuguesa/gnero teleno-

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


vela no dia-a-dia e na memria dos entrevistados); produo e tcnica (aferio das
competncias tcnicas de cada entrevistado
em relao telenovela portuguesa/ gnero
telenovela).
De forma a aferir a mediao individual
estabelecida com o telenovela portuguesa/
gnero telenovela, recolhemos a opinio de
21 pessoas, tendo considerado como variveis independentes, o sexo, a idade e a
composio da famlia nuclear, pois mediante a sua anlise, em paralelo com as
respostas dadas, pudemos compreender qual
a relao que se estabelece entre os membros
da famlia, a televiso e a(s) telenovela(s).
Embora tenhamos questionado os nossos
entrevistados sobre a ocupao profissional,
esta foi apenas uma varivel de cariz
indicativo, pois o nmero de elementos do
pblico abordado no justificou uma
segmentao nesse sentido.
A amostra, escolhida dentro de um crculo alargado de conhecimentos pessoais e
conhecimentos casuais, caracterizou-se por
indivduos de ambos os sexos, com idades
compreendidas entre os 14 e os 22 anos e
acima dos 45 anos. A determinao das faixas
etrias esteve em concordncia com o perfil
do espectador da TVI estao em anlise
no ano 2000, difundido pelo Anurio de
Comunicao, 2000/2001 (Obercom, 2001:
269). As entrevistas foram realizadas durante
o ms de Janeiro de 2003, de modo a testar
o impacto da grelha aplicada pela TVI, em
casa dos entrevistados, com uma durao
entre os 20 e os 75 minutos.
No que respeita ao lugar da produo
foram estabelecidos temas sobre os quais
incentivmos os nossos interlocutores a
exprimirem as suas opinies, de forma livre
e expontnea. Realizamos 6 entrevistas a
intervenientes no processo produtivo da
telenovela portuguesa/gnero telenovela (NBP
e TVI12), que nos deram a percepo da
evoluo dos programas ficcionais desde a
ideia at sua transmisso. Desta forma,
condensmos a informao nas dimenses
Vinte Anos de Produo (aferio da existncia de novos desenvolvimentos na rea);
NBP-Produo em Vdeo AS (aferio do
papel da Produtora de contedos ficcionais
nos ltimos 10 anos); Formatos (aferio das
vantagens e desvantagens da compra de

contedos e da produo prpria); Produo


e Tcnica (aferio do impacto dos meios
humanos e artsticos disponveis actualmente).
As entrevistas foram realizadas entre
Julho e Setembro de 2002, de modo a aferir
o sucesso ou no da grelha aplicada, nas
instalaes da estao televisiva TVI, em
Queluz e nas instalaes da produtora NBP,
em Vialonga, com uma durao entre os 45
e os 120 minutos.
Anlise e interpretao dos dados
De acordo com a anlise efectuada aos
dados recolhidos, apurmos que, na realidade, existe uma preferncia pela telenovela
portuguesa que feita nos ltimos trs anos,
quando em comparao com as telenovelas
brasileiras. A telenovela portuguesa, cuja
produo teve incio em 1986, com o ttulo
Vila Faia, evoluiu de forma inconsistente
at ao momento em anlise, no qual se
verifica uma apropriao marcadamente diferente da efectuada at ento, quer por parte
do lugar da produo, quer por parte do
lugar da recepo.
O canal privado, TVI, apercebeu-se do
filo que, apesar de j possuir um histrico,
ainda estava por explorar, passando a considerar como critrios essenciais de trabalho,
a construo da histria, do guio e do elenco.
Estava determinado, assim, um padro de
qualidade, que se pretendia diferente e superior ao que a SIC tinha habituado os seus
telespectadores.
Atravs de uma parceria com a produtora
de contedos para televiso, NBP-Produo
em Vdeo SA, a TVI conseguiu alcanar os
seus objectivos e procurou-se criar um
esprito novo na maneira como se aborda
a fico portuguesa.6
Estes dados, demonstrativos de uma clara
reconciliao do pblico portugus com o
gnero desenvolvido em Portugal, esto em
consonncia com as opinies, tambm elas
coincidentes, sobre a evoluo e sobre as
provas dadas de melhoria do produto em
causa, quer por parte dos intervenientes no
seu processo produtivo, quer por parte dos
elementos do pblico em geral.
Neste sentido, e de acordo com o modelo
de codificao e descodificao das mensa-

469

470

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


gens televisivas proposto por Stuart Hall
(Hall, 1996: 128-138), deparamo-nos com a
existncia de um alinhamento entre a produo e a recepo, isto , o pblico parece
fazer uma leitura preferencial do texto telenovela portuguesa. Para a sua justificao,
apontamos trs premissas, observadas com
as anlises efectuadas aos dados recolhidos:
em primeiro lugar, os nossos entrevistados
encontram nas telenovelas portuguesas a sua
realidade, consideram-na tcnica e artisticamente mais evoluda e, em terceiro lugar, as
telenovelas brasileiras parecem apresentamse desgastadas, em termos de histrias e
elencos.
Contudo, no registmos uma clara preferncia pelo gnero em si. Queremos com
isto dizer que existem, de facto, preconceitos
quanto apreciao, ao estudo, e mesmo em
falar sobre as telenovelas. O pblico portugus, aqui representado por uma amostra de
21 elementos, possui uma imagem negativa
do gnero telenovela, procurando, nas suas
respostas entrevista realizada, demonstrar
que no se trata de um tipo de programa que
merea grande ateno. Assim, com base no
modelo proposto pelo autor dos Cultural
Studies no encontramos um alinhamento
entre a produo e a recepo do gnero
telenovela, observando-se uma leitura
oposicional (Hall, 1996: 128-138), no concordante com a ideologia dominante estabelecida pela produo.
Nesta linha de pensamento, h que lembrar que a televiso a companhia para quem
a no tem, o motor de muitas relaes e o
veculo por excelncia das mensagens, essenciais e Fevereiro, 2001, p. 52. acessrias,
que contornam o mundo e entram no diaa-dia dos indivduos. Este olhar positivo sobre
a tcnica ao servio do homem , muitas
vezes, como no caso em anlise,
contrabalanada por opinies desfavorveis
sua existncia e, acima de tudo, sua
situao de mediadora privilegiada entre o
mundo, a realidade e os indivduos.
Na esteira destes pensamentos, situam-se
os postulados da Escola de Frankfurt, centro
de pesquisa de inspirao marxista, sobre os
produtos difundidos pelos meios de comunicao de massa. Se os estudos de recepo,
desenvolvidos numa etapa posterior, encaram
a audincia como activa, como aquela que

recebe as mensagens televisivas e as interpreta em consonncia com uma competncia


cultural especfica, os princpios da Escola
de Frankfurt fundam-se no conceito de Indstria Cultural (Campos, 2002: 135-144;
Mazziotti, 1996: 13), encarada como a responsvel pela produo, circulao e apropriao dos produtos da cultura de massa por
parte dos indivduos, e manipuladora das
audincias. Nesta perspectiva de anlise,
defende-se que a aura dos produtos culturais
se perde, ao serem veiculados pelos meios
de comunicao de massa, passando a assumir um estatuto de mercadoria. A sua
reprodutibilidade (Benjamin, 1978: 209-240)
permite um enfraquecimento (Vattimo, 1989:
65) da prpria noo de realidade, transportando valores intrnsecos e intransmissveis
para o patamar da indiferena, da superficialidade e da alienao. Ainda neste sentido, as condies modernas de produo
permitem uma acumulao de espectculos
(Debord, 1995), onde nascem as iluses e
a falsa conscincia. uma constante celebrao de escolhas j feitas na esfera da
produo e, consequentemente, da sua apropriao pelos indivduos.
Neste sentido, e tendo em conta que a
telenovela, um produto cultural desenvolvido
nos anos 50 no Brasil, rapidamente atingiu
grande sucesso em todos os locais em que
transmitida, encarada como um espao e um
tempo de reprodues de indcios por parte de
toda a comunidade que se habituou a partilhar
o dia-a-dia com histrias, que, normalmente,
so conectadas com as emoes fceis e com
os dilogos superficiais. A sua estrutura e os
seus elementos so imitados, volta do mundo,
com o objectivo de angariar grandes audincias e lucros de forma imediata, fazendo com
que, do nosso ponto de vista, se propaguem
nas televises ttulos de fico, sejam eles
importaes ou produes originais.
Aliada a esta questo, destacamos o
princpio formulado por Martn-Barbero no
que respeita ao olhar individual e o olhar
colectivo. No nosso entender, o olhar individual de cada entrevistado permite-lhe que
goste de ver as telenovelas portuguesas, mas
o olhar colectivo, imbudo de convenes
assumidas e partilhadas pela comunidade,
como as enunciadas, afasta o entrevistado do
gosto pelo gnero telenovela.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Concluso
A um nvel mais lato, de frisar que mais
desenvolvimentos neste campo dependem do
ciclo econmico e da sua orientao, ou no,
para a promoo da rea, de modo a que
se possa falar numa estrutura continuada e
ampla de trabalho. A mudana de gosto
empreendida levanta questes pertinentes
passveis de anlise, como o problema da
identidade. H que ter em conta que, tal como

afirma Chris Barker (Barker, 1997: 188), para


alcanar essa identidade (expresso usada
como conceito) esta tem que ser produzida
e reproduzida ao longo do tempo atravs da
partilha de tradies vivas, da memria
colectiva e dos smbolos. Neste contexto,
podemos falar em fico televisiva e entende-la como um agente socializante (em muitos
dos casos, mais do que os ditos programas
de informao) fulcral para a construo de
comunidades interpretativa e imaginria.

471

472

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Adorno, T., Horkheimer, M. (1994)
Dialctica de la Ilustracin, Barcelona:
Editoral Trotta.
Barker, C. (1997), Global Television. An
Introduction, Great Britain: Blackwell
Publishers.
Benjamin, W., A Obra de Arte na poca
de sua Reprodutibilidade Tcnica. In Lima,
L.C. (1978) Teoria da Cultura de Massa, Rio
de Janeiro: Paz e Terra.
Bourdieu, P. (1997) Sobre a Televiso,
Oeiras: Celta Editora.
Debord, G., (1994) The Society of the
Spectacle, New York: Donald NicholsonSmith Zone Books.
Ferin, I. (2002), Comunicao e Culturas do Quotidiano, Lisboa: Quimera.
Hall, S., Hobson, D., Lowe, A, Willis,
P. (eds) (1996) Culture, Media, Language:
working papers in Cultural Studies, 19721979, London: Routledge.
Leone, C. et al. (org.) (2000) Rumo ao
Cibermundo?, Oeiras: Celta.
Lima, L.C. (1978) Teoria da Cultura de
Massa, Rio de Janeiro: Paz e Terra.
Livingstone, S. (1998), Making Sense of
Television, the psychology of audience
interpretation, London: Routledge.
Lopes, M. I. et al. (2002) Vivendo com
a Telenovela. Mediaes, recepo,
teleficcionalidade, So Paulo: Summus Editorial.
Martin-Barbero, J. (1998), De los
medios a las mediaciones.Comunicacin,
cultura y hegemonia, Mxico: Ediciones G.
Gili.
Mattelart, A & M (1990), The Carnival
of Images. Brazilian Television Fiction. New
York: Greenwood.
Mazziotti, N. (1996), La Industria de la
telenovela. La produccin de ficcin en
Amrica Latina, Argentina: Paids.
Mcquail,
D.
(2000),
Mass
Communication Theory, London: Sage.
Borelli, S.H.S. (2001), Telenovelas Brasileiras. Balanos e Perspectivas, XXIV

Congresso Brasileiro da Comunicao,


Intercom.
Campos, M. T. C. (2002), Telenovela brasileira e indstria Cultural,, Revista Brasileira de Cincias da Comunicao. So
Paulo, Intercom: Vol. XXV, n1, pp. 134-144.
De Bens, E., de Smaele, H. (2001), The
Inflow of American Television Fiction on
European Broadcasting Channels Revisited,
European Journal of Cultural Studies,
London, Sage: Volume 16, n 1, pp.?
Ferin, I. (1999), Transio e Telenovela:
O Ano de 1977, Actas IV LUSOCOM, Santos.
Ferin, I. (2003), Dos efeitos recepo:
algumas pistas de leitura, Revista Media e
Jornalismo, n2, ano 1.
Martn-Barbero, J. (2000), Comunicao
e mediaes culturais, Revista Brasileira de
Cincias da Comunicao So Paulo Intercom:
Vol. XXIII, n 1, pp. 151-163.
Patterson, T.E. (2002), Os Media como
Actores Polticos, Media, Jornalismo e
Democracia, Centro de Investigao Media
e Jornalismo, Lisboa, Livros Horizonte: p.36.

_______________________________
1
Traduo e adaptao da expresso americana infotainment ou infortainment: info(r)
(mation) ligada ao (enter)tainment. Info(rmao)
e Entretenimento.
2
Macedo, A. Trs Crises em Directo, in Focus,
n 117, Janeiro 2002, p. 16.
3
Idem. Aluso ao pontap do Marco, acto
desempenhado por um dos participantes da primeira edio do reality show Big Brother, transmitido pela TVI a partir de Setembro de 2000.
4
A anlise documental foi feita at 2002, um
ano depois do ano televisivo em estudo, de modo
a aferir a manuteno de estratgias e consolidao de audincias, por parte dos canais
generalistas.
5
Martin-Barbero, J., Munhoz, S. (coord.) (1992)
Televisin e Melodrama, Bogot, Tercer Mundo,
p. 20. Lopes, M. I. V. et al. (2002) Vivendo com
a
Telenovela.
Mediaes,
Recepo,
Teleficcionalidade, Brasil, Summus Editorial, p. 39.
6
Arajo, R., TVI destapa Olhos de gua,
in Dirio de Notcias, 9

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

O rdio na vida de mulheres rurais:


to importante na terra, quanto Deus no cu
Celsina Alves Favorito1

Deus no cu e o rdio na terra: papel


do rdio junto s mulheres rurais de Pitanga
foi o tema da dissertao de mestrado apresentada, em 1989, ao Centro de Ps-Graduao em Comunicao Social do Instituto
Metodista de Ensino Superior (hoje Universidade Metodista), localizado em So
Bernardo do Campo, So Paulo. O objetivo
do estudo foi verificar o papel, a funo que
o rdio exercia junto ao pblico feminino de
comunidades rurais do Paran, inseridas no
municpio de Pitanga. Aqui apresentaremos
apenas parte desse trabalho, ou seja, seus
objectivos, justificativa, a pesquisa de campo
(emprica) e suas concluses, no entrando,
portanto, nos captulos tericos, presentes na
dissertao original.
Que o rdio tinha (e tem) um papel
importante, especialmente no meio rural, em
funo das suas caractersticas como baixo
custo, mobilidade, imediatismo, linguagem
oral, entre outras, sendo muitas vezes o
veculo solitrio informador e formador de
opinio pblica, eram fatores por ns conhecidos. No entanto, pretendamos confirmar,
no apenas atravs de dados estatsticos, de
audincia, que o veculo tinha uma importncia mpar junto ao pblico rural, mas
tambm e principalmente, constatar atravs
de observaes e depoimentos das mulheres,
a relao existente entre o pblico feminino
e o rdio, relao essa que acreditvamos ser
maior que simplesmente a de receptor e
emissor.
A escolha pelo estudo de gnero no foi
por acaso. As mulheres foram selecionadas
por representarem cerca de 50% da populao brasileira (o mesmo se verificando na
diviso por sexo no meio rural); por desempenharem triplas ou mais jornadas de trabalho (me, esposa, dona de casa, atividades
domsticas remuneradas como confeco de
compotas de doces, venda de verduras e
animais, alm do trabalho no campo, durante
todo o ano ou em perodos de colheita

agrcola, contribuindo substancialmente para


o oramento familiar.
Chamava-nos a ateno que, apesar da
importncia da contribuio da mulher, no
raro o seu trabalho era negligenciado pela
sociedade, que manipulava a sua participao enquanto fora de trabalho. Esse foi um
dos motivos que nos motivou a opo pelo
estudo de gnero, no caso, o feminino. Um
exemplo claro de como a mulher era (acho
que em menor grau, mas ainda o ) discriminada profissionalmente, pode ser verificado, atravs do dilogo abaixo, apresentado
por Tornaria (s/d: 5):
- En qu trabaja su mujer?
- Mi mujer no trabaja, en la casa el
nico que trabaja soy yo.
- Y qu hace su mujer con tanto
tiempo libre, todo el da?
- Mire, se levanta a las 5, me ceba
unos mates antes de que me vaya;
despus le da de comer a los animales,
corta lea, prepara la comida, lava la
ropa, apronta a los nios para ir a la
escuela, me lleva el almuerzo campo
arriba, una legua; despus vuelve y
limpia, entra los animales, prepara la
cena, tomamos unos mates y nos
vamos a acostar, los gurises y yo,
porque ella aprovecha para hacer unas
costuritas.
- Su mujer hace todas esas cosas y
usted dije que ella no trabaja?
- Claro, ya le dije, el nico que trabaja
a la casa soy yo.
Alm das contribuies dadas pelas
mulheres, outra questo por ns considerada,
para a opo pelo contingente feminino, foi
o fato da mulher ser o elemento primordialmente responsvel pela educao e transmisso de saberes e conhecimentos aos filhos, sendo, portanto, de grande importncia
na estrutura familiar. Como diz Olinda Maria

473

474

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Noronha (1986: 48) a mulher uma matriz
cultural importante, tanto na difuso de
elementos educativos para os filhos como
para o prprio fato dela sentir mais de perto
(ela tem muito mais sensibilidade do que o
homem para sentir isso) a explorao e a
ameaa sobrevivncia da famlia. Essa
sensibilidade, pensamos, tambm estaria
presente no momento da seleco dos programas veiculados, a que tinham acesso.
Para atingir o objetivo proposto foi
selecionado o municpio de Pitanga o
segundo maior em extenso do Paran com
comunidades distantes uma das outras e
distantes, tambm, do meio urbano. Por contar
com estradas muitas vezes intrafegveis, o
que impedia o contacto entre os habitantes,
para troca de informaes, o rdio era o nico
veculo de comunicao existente no municpio, portanto, funcionava como o grande
elo de ligao.
A Rdio Auriverde de Pitanga Lda, responsvel pela ligao entre campo/campo
e campo/cidade, registrava grandes ndices
de audincia junto ao pblico feminino rural,
em especial nos sbados pela manh, quando
veiculava o programa A Palavra da
Mulher, com durao de 30 minutos. A
produo era feita por uma enfermeira vinculada Acarpa/Emater, rgo da Secretaria
de Agricultura do Estado do Paran. Alm
desse programa, tambm foram objetos de
estudo, por registrarem grande audincia e
serem importantes para compreenso do papel
do rdio junto ao pblico selecionado, os
programas Tribuna do Povo (variedades);
Alma Sertaneja (musical), o Crescer em
Comunho (religioso), e o Servio de
Utilidade Pblica da Emissora.
Duas comunidades rurais do municpio
de Pitanga foram selecionadas Nova
Conquista e Linha Gacha pelo fato de
estarem organizadas em Clubes de Mes, com
realizao de reunies peridicas. Alm disso,
as duas comunidades possuam caractersticas opostas quanto ao acesso terra. A
primeira, era constituda por mulheres que,
junto com seus familiares, exploravam a terra
depois de um assentamento feito pelo governo, atravs do processo de reforma agrria;
a segunda era formada por mulheres que
tiveram acesso terra atravs de herana, via
casamento, ou aquisio de propriedade.

Pretendamos verificar se o acesso diferenciado terra, provocava formas dspares de


verem o rdio, afinal, o primeiro grupo
passou por vivncias diferentes, como por
exemplo, manifestaes polticas diante de
prdios governamentais, choques com a
polcia, contactos e entrevistas com a mdia,
acampamentos beira das estradas, entre
outros. Em contrapartida, o segundo grupo
viveu experincias no vividas pelo primeiro.
Metodologia
Para atingirmos o objetivo proposto
sentimos necessidade de nos aproximarmos
do contingente feminino, de participar (mesmo que superficial e temporariamente) da
vida das mulheres em estudo, de diminuir
o distanciamento entre pesquisador e
pesquisado, de conversar livremente, sem
depender de questionrios indutivos e de
respostas fechadas. Foi pensando num tipo
de pesquisa mais participante e aberta que
optamos pela pesquisa-ao. Atravs dela,
segundo Lins e Silva (1986: 70), o estudioso no um ser desconhecido e exterior
comunidade que vai analisar. Ele trabalha
com ela, convive com ela. Diferencia-se
bvio, pois aporta com uma problemtica que
vai ser o fio condutor de pelo menos parte
de seus contactos. bem verdade que as
diferenas entre pesquisador e pesquisado no
param a e que o relacionamento entre os
dois segmentos no to simples quanto
possa parecer afinal, so pessoas de classes
sociais diferentes, contextos culturais diversos, condies de vida dspares e, h entre
eles, alm de todos esse elementos de incongruncia, a barreira da autoridade do saber
sacralizado pelas instituies da educao
formal (Lins e Silva, idem: 71).
Para ter acesso s mulheres, dependemos
do auxlio prestado pelos tcnicos da Acarpa/
Emater, que no apenas nos transportavam
nos veculos da empresa, como tambm, nos
recomendavam s mulheres dissipando, com
isso, qualquer dvida que pudesse haver sobre
a inteno da pesquisa. Esclareciam-lhes que
vnhamos de uma instituio universitria
credvel (era apresentada como jornalista da
Universidade Federal do Paran), que os
dados colectados no seriam utilizados em

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


prejuzo da comunidade local, enfim, quebravam as barreiras iniciais de desconfiana.
Procedimentos e instrumentos
Durante o perodo em que permaneci em
Pitanga para colecta dos dados primrios
de Maro a Novembro de 1988 nem sempre
podia estar com as mulheres, pois dependia
da disponibilidade delas para marcar reunies. Isso nem sempre era possvel, porque
no podia coincidir com os dias da colheita
do milho. Alm disso, o clima chuvoso
tambm dificultava os encontros, pois as
estradas que levavam s comunidades ficavam intrafegveis.
Os encontros com as mulheres eram
marcados com antecedncia e a comunicao era feita via rdio. A participao das
mulheres era constante: 21 frequentavam o
Clube de Mes de Nova Conquista e 19 o
da Linha Gacha. O primeiro contanto que
tivemos foi para explicar os objectivos da
pesquisa. Numa segunda reunio foram
aplicados questionrios semi-abertos, para
caracterizao geral do pblico. Os prximos
encontros foram individuais, na casa das
entrevistadas, onde a conversa era mais
espontnea e onde se podia ver, concretamente, a importncia, o destaque dado ao rdio,
quando comparado s demais moblias da
casa.
A curiosidade em torno da pesquisa era
grande. A espontaneidade para participar das
discusses tambm, apesar de que, no incio,
em especial entre as mulheres do assentamento (Nova Conquista), havia um certa
desconfiana pois no sabiam a mando de
quem estvamos ali. Uma delas nos perguntou porque no realizvamos o estudo em
outras comunidades e se era o governo que
tinha nos mandado ali. Quando eram abordadas questes sobre os acampamentos nas
rodovias, as manifestaes das quais haviam
participado (perguntas formuladas apenas para
melhor conhecer o pblico pesquisado), a
resposta frequentemente era um silncio
interminvel, uma troca de olhares assustados (desse assunto no gostavam de falar).
Terminada essa fase das entrevistas individuais, passou-se para reunies colectivas
em cada uma das comunidades, com o
objetivo de ouvir junto com as mulheres os

programas preferidos por elas e apontados


no questionrio feito anteriormente. Nesses
encontros, as entrevistadas opinavam sobre
a programao e a importncia que o rdio
tinha em suas vidas. Essas opinies eram
gravadas e, apesar do gravador ser, no incio,
motivo de inibio na participao, posteriormente, foi um estmulo maior participao. Isto porque, queriam ouvir suas vozes
(pedido esse feito a cada final de encontro).
Esse era o momento de maior prazer e
descontraco por parte das entrevistadas.
Outras fontes de dados utilizadas foram
as entrevistas com os apresentadores dos
programas em estudo e a correspondncia
enviada Rdio Auriverde de Pitanga Lda.
Essa correspondncia (cartas e bilhetes) no
chegava Emissora com uma frequncia
constante. Variava de acordo com a disponibilidade das mulheres (escreviam quando
no estavam no pique da plantao ou colheita
ou quando no tinham filhos ou parentes
doentes). Uma frequncia maior no envio de
correspondncia estava vinculada ao deslocamento de algum do campo para a cidade.
Esse deslocamento era feito, normalmente,
s segundas-feiras, quando se vinha ao centro
de Pitanga para ir ao banco ou para passar
no mdico.
Pblico pesquisado
Das 40 entrevistadas nas duas comunidades, a predominncia era de mulheres
casadas (25); a mdia de filhos era de 1 a
3 (16 mulheres) e a descendncia maior era
italiana (17). Vinte e seis mulheres desenvolviam mltiplas atividades, que iam desde
os servios domsticos, educao dos filhos,
cuidados com a horta e animais, at o trabalho na roa.
Quanto ao acesso comunicao, 38 das
40 entrevistadas afirmaram possuir aparelhos
de rdio. Vinte e duas mulheres o ouviam
por mais de trs horas dirias. Os programas
com maiores audincias eram: A Palavra
da Mulher (18 entrevistadas), Alma Sertaneja (27); Crescer em Comunho (28)
e o Tribuna do Povo (31).
Questionadas sobre o entendimento das
informaes transmitidas, a grande maioria
comentou que os locutores falavam muito
rpido e enjoado (vocabulrio difcil), que

475

476

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


no entendiam porque no gostavam do
assunto abordado (normalmente poltica,
economia ou esporte) e, principalmente, por
elas no encasquetarem, isto , no prestarem muita ateno, no pararem de fazer
alguma actividade para ouvir melhor ou
pensar no assunto em questo.
Com relao s fontes de informao
utilizadas pelas entrevistadas, o rdio foi
soberano: 34 mulheres o tinham como elo
de ligao com o mundo. Na sequncia,
vieram os vizinhos, que retransmitiam o que
ouviam nas viagens que faziam ou liam em
folhetins e revistas encontradas na Igreja,
quando havia missa.
A Rdio da Pitanga
A Rdio Auriverde de Pitanga Lda (chamada pelas mulheres como a Rdio da
Pitanga) foi fundada em 1981 e, at 1989,
continuava sem concorrncia de nenhum
outro veculo de comunicao. Pertencia a
um grupo privado e foi criada com o objetivo
de ser um elo de ligao entre a cidade e
o campo pois at o correio tinha dificuldades
para enviar carta para o interior, devido
extenso do municpio (2.989 km) e ao
terreno montanhoso, acidentado e com estradas ruins.
A argumentao para se manter a Emissora no ar, apesar de no dar lucro, era porque
seus proprietrios tinham outros interesses,
alm do comercial, como por exemplo, o
poltico, o de usufruir do prestgio que a
Rdio dava, e, tambm, o de prestar servios
comunidade.
A Emissora tinha uma programao
diria de 17 horas. Apesar de apresentar
um boletim de notcias, no possua nenhum jornalista ou profissional de comunicao (as notcias eram lidas de jornais
impressos da regio). Tudo era feito no improviso. A Emissora no possua um arquivo radiofnico (a histria da Rdio era
contada por seus integrantes). As fitas,
salvo raras excepes e por iniciativas
pessoais, eram apagadas imediatamente
aps o trmino de cada programa, para que
fossem reutilizadas na continuao da programao.
A Rdio era uma pequena empresa, com
nmero reduzido de funcionrios e renda. Os

recursos financeiros provinham de inseres


publicitrias feitas pelos patrocinadores dos
programas. A Emissora atendia as necessidades de comunicao do pblico rural de
Pitanga, pois tinha uma programao
diversificada e funcionava como um grande
veculo de utilidade pblica divulgando, sem
custos aos ouvintes, recados de parentes e
amigos e avisos gerais sobre campanhas de
vacinao, notcias do hospital, festas, reunies dos sindicatos etc.
Os programas analisados
Como objecto de estudo foram tomados
os programas A Palavra da Mulher
(voltado ao pblico feminino), Tribuna do
Povo (variedades); Alma Sertaneja (musical); Crescer em comunho (religioso) e
o de Utilidade Pblica.
Atravs do programa A Palavra da
Mulher, a apresentadora Helena presta
homenagens ao pblico feminino, em datas
especiais como dia das mes, noivas,
agricultoras, nos aniversrios das mulheres
ou de seus familiares, entre outros. Tambm abordava no programa questes voltadas rea de sade ( enfermeira);
procurava mostrar s mulheres os seus
direitos enquanto trabalhadoras, me etc.
Um exemplo da participao das mulheres
nesse programa:
Querida amiga Elena.
Quero agradesser pelo o que voc tem
feito em nossa comunidade.
Voc est sendo una me en nosso
lugar pelos trabalho que voc tem feito
pelos apoio do clube de mes pelos
trabalho das conserva das conpotas do
licor eu no tenho nen una pergunta
pra fazer porque o que querenos
aprender voc ensina aqui, voc esta
pronta pra dar as resposta tanben
agradesso o novo agrono Vilmar e
parabes a voc Elena pela tua bondade.
Quen assina Marli Terezinha santos.
O programa Tribuna do Povo, atravs
do quadro denominado A Voz do Povo,

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


era o campeo de audincia entre as entrevistadas, porque sua transmisso era feita no
horrio de almoo e o apresentador Elias
Harmuch abria o microfone para que as
prprias trabalhadoras rurais dessem os seus
recados a parentes e amigos. Um exemplo
de participao:
Apresentador: , j so uma hora da
tarde. Est na hora de falar com o
meu povo querido, no meu povo? Vamos l. Bom dia.
Participante - Bom dia.
Apresentador - Qual o seu nome?
Participante - Meu nome Eugnia
da Silva Oliveira e eu quero avisar
minha me, l no Alto do Rio Cascata que no fique preocupada que
nis viemo de carona e imo vort pelo
nibus do Alto Alegre e o Juarez que
venha esper nis que imo lev um
pouco de compra. Um abrao pr
todas minhas colega, mais um abrao
pr Rosana Neves e pr Vera, e tambm pr minha cunhada Ivani de
Oliveira, pr Tereza, pr dona Emlia
e pr todo mundo que eu no v fal
o nome e um abrao pr me, pro
pai, pros meus irmos, padrinhos, tios
e pr todo mundo que tiver me escutando e tambm pr Divina Correa,
l do Rio do Tigre, que eu gosto muito
dela quando ela fala aqui na Rdio,
um abrao pr ela, pr Sueli, pr
aquela menina dela, como que o
nome dela? (pausa...) ah, a Janete.
Muito obrigado e s isso.
Apresentador - E um abrao pr
mim tambm n, tambm sou filho
de Deus, ora engraado. Abrao pr
todo mundo e pr mim nada. T tudo
errado, no t errado?
Participante - T errado...(risos).
O programa musical Alma Sertaneja era
apresentado pelo compadre Olevy, que
chamava suas ouvintes de comadre (80% das
cartas eram de mulheres e os 20% restantes,
de crianas e homens). O apresentador no
se cansava de lembrar que muitas ouvintes
j se apaixonaram por mim, sem nunca ter
me visto, s pela minha voz. Entre a
correspondncia recebida pelo compadre

Olevy, destacamos duas: uma em que a


ouvinte ameaa no participar mais do programa caso no seja atendida e outra em que
oferece uma msica at para quem no gosta
da ouvinte.
Compadre Oelvi peso para rodar uma
msica urtimo Juramento oferecendo
para meu padrinho Pedro Sinilho e
para minha madrinha Ana Pedro
iplito da Silva e subrinho e irmo.
Peso para o senho ler se no eu no
escrevo mais.
Oi compadre olivi psso uma
muzica para meu irmo Osni Vidal
que no dia 29 de Abril colheu 9
cravinho no jardim da vida para
minhas prima Vernica Maria Tereza
Jos Jall mando para meus padrinhos
e madrinhas e tambm para meus
primos e primas e quem me gosta e
tambm mando pos quem no me
gosta
Outro programa da Rdio da Pitanga,
como chamada pelas mulheres a Rdio
Auriverde de Pitanga Lda, e que registra
enorme audincia o Servio de Utilidade
Pblica. Nesse Servio so transmitidos os
mais diversos tipos de avisos, que vo de
festas a cobranas de cheques. Alguns exemplos:
Arno Esser pede ao Tide em Rio XV
de Cima que espere no asfalto s 13
hrs com um animal.
Valdeci Simo pede a Olivino Simo,
que termine de quebrar o milho pois
os negcios deram certos.
As seguintes pessoas devem comparecer no Supermercado Cardeal para
tratarem de assuntos referentes a
cheques: Rosalvo Guedes e Leonercio
Zanata.
Grandioso baile sbado, dia 14 de
Maio no CTG Rinco do Pinhal do
Turvo. Venda de mesas no local h
800,00 cruzados. Incio s 23 hrs.
Animao: os Maragatos.

477

478

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Vasslio Krait avisa Pedro Carraro
dos Santos em Linha Cant, que no
vai vender o terrreno, pede que v em
sua casa e leve o culos, pede ainda
a quem ouvir favor retransmitir.
Outro programa, o Crescer em Comunho, tambm registrou grande audincia
entre o pblico entrevistado. O programa
seguia a linha dos demais, ou seja, transmitia
avisos, tocava msicas, homenageava aniversariantes, nele eram lidas as cartas das
ouvintes etc. No entanto, havia uma diferena importante: ele era apresentado por um
padre, o padre Bessa. Portanto, no era um
apresentador qualquer. Era, como diziam as
ouvintes, um representante de Deus aqui na
Terra, assim como o Papa.
Um exemplo de carta recebida pelo padre,
em que a ouvinte questiona a postura poltica
da Igreja no processo de luta pela reforma
agrria: porque os padres de pitanga so
contra os sem terra e o bispo de Guarapuava
apoia nois e os padre de Curitiba e de
laranjeiras tambm. Eles ficaram uma semana com nis no cavaco. Questionado sobre
essa questo o padre responde: talvez
estejamos um pouco alheio. Isso porque, eu
sou da opinio de no misturar a poltica com
a fNa poltica eu sou neutro, mesmo
porque, o Ministrio exige neutralidade.
Se a palavra dos demais apresentadores
dos programas da Auriverde era acatada como
verdade inquestionvel, os conselhos do padre
Bessa eram recebidos como uma ordem,
afinal, ele padre e sabe das coisas, diziam
as entrevistadas. Padre Bessa recebia todo tipo
de carta, desde as que pediam para serem
tocadas msicas religiosas e oraes para
curar algum parente doente, at mesmo,
orientaes sobre como resolver problemas
familiares e brigas nas comunidades.
Padre Bea escrevo para contar o que
a catesquista da crisma Maria Iracema faz na Igreja para o povo distrata
as crianas, distrata os pais das crianas, briga com os irmos levanta falo
nos visinhos briga com a famlia vem
na Igreja contar para o povo, padre
ningum vem na Igreja por calza dela
ser ruim ningum quis pegar pr dar
catecismo de crisma na Igreja. Ela

quer mandar mais do que as outras.


Ela diz que o padre no manda nela
peso para no contar na Igreja que
foi mandado esta carta para o Senhor.
Diante dos dados e depoimentos
coletados, ficou claro que o objetivo da Rdio
Auriverde era ser um elo de ligao entre
os meios urbano e rural. Atravs de sua
programao e de seus apresentadores, levava alegria, lazer e esperana. A alegria era
proporcionada pelas cartas que eram lidas,
pelas msicas tocadas, pela oportunidade de
falar no microfone e de danar, quando uma
msica era rodada na Rdio. A msica
provocava no pblico um desejo irresistvel
de danar, seja com que for, com quem se
ajeit. Pode ser at com o beb. As mulheres tinham com esse veculo de comunicao uma grande intimidade, chegavam a
personific-lo: com ele, conversavam, lamentavam, riam, choravam, rezavam, danavam...
No s o rdio ocupava espao especial
na casa e vida das mulheres pesquisadas. A
Bblia estava sempre junto com esse veculo.
A explicao, segundo o padre Bessa era:
Pro pessoal aqui do interior, que
parece que anoitece mais cedo, e que
no tem claridade da luz eltrica e sim
da lua, o rdio uma pea
sagrada...Certos momentos, acredito
que to sagrado quanto a Escritura
Sagrada. Para o nosso povo sofrido,
que luta e que s vezes no encontra
muita sada, a Bblia a resposta
porque dentro da casa ela representa
Deus. Ele est em primeiro plano e,
em segundo, est o rdio. Ento, com
a Bblia estamos em comunho com
Deus, com o rdio estamos em comunho com o mundo, em contacto,
acompanhando tudo o que est se
passando nossa volta.
Essa afirmao, com representaes do
quotidiano, reflecte a esperana e f das
mulheres rurais.
O rdio era to poderoso que fazia com
que as ouvintes se apaixonassem pelos
apresentadores s pela voz, sem nem me
conhecer, conforme contou um dos locutores. Essa paixo seria fruto do enigma, do

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


desconhecido, do imaginrio? Essa magia,
essa capacidade, so nicas do rdio. A funo
desse veculo era importantssima, principalmente se levado em conta todo um contexto
social, poltico, econmico, cultural e geogrfico. Como essa populao rural, carente
de assistncia mdica, transporte, escolas etc,
viveria sem o auxlio do rdio, sem os
servios que ele prestava?
Tomando como referncia essa realidade
que o rdio desempenhava junto s traba-

lhadoras rurais, somada aos dados que colectmos, aos depoimentos dados pelas entrevistadas e padre Bessa, demos a esse trabalho
o ttulo Deus no cu e o rdio na terra: papel
do rdio junto s mulheres rurais de Pitanga.
No era, de forma alguma, exagero afirmar
que Deus era to importante no cu, quanto
o rdio era importante na Terra. Ambos eram
responsveis pela sobrevivncia desse pblico, seja essa sobrevivncia espiritual ou
material (transaces comerciais).

479

480

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Bordenave, Juan Diaz E. (1983), Alm
dos meios e mensagens introduo
comunicao como processo, tecnologia,
sistema e cincia, Rio de Janeiro: Vozes.
Fundao Carlos Chagas. (1980),
Mulher brasileira: bibliografia anotada 2.
So Paulo: Brasiliense.
Goldfeder, Miriam. (1980), Por trs das
ondas da Rdio Nacional, Rio de Janeiro:
Paz e Terra.
Lopes, Maria Imacolata V. (1986), O
rdio dos pobres: comunicao de massa,
ideologia e marginalidade social, So Paulo:
Loyola.
Noronha, Olinda Maria. (1986), De
camponesa a madame trabalho feminino
e relaes de saber no meio rural, So Paulo:
Loyola.
Nunes, Maria Jos Fontelas Rosado.
(1984), Vida religiosa nos meios populares,

So Paulo: Tese de mestrado em Cincias


Sociais/PUC.
Ortriwano, Gisela Swetlana. (1985), A
informao no rdio os grupos de poder
e a determinao dos contedos, So Paulo:
Summus.
Paulilo, Maria Ignez (1976), O trabalho
da mulher no meio rural, Piracicaba: Tese
de mestrado/Escola Superior de Agricultura
Luiz de Queiroz.
Rosemberg, Flvia et al. (1982), Educao e Mulher no Brasil, So Paulo: Global.
Silva, Carlos Eduardo Lins (1985), Muito
alm do Jardim Botnico, So Paulo:
Summus.
Tornara, Carmen (s/d), Para escuchar
la voz de la mujer rural, n 5: Mujer Ilet.

_______________________________
1
Jornalista-assessora U. F. do Paran; Centro
Universitrio Uniandrade, doutoranda da U. N.
Lisboa.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

La identidad cultural: Representaciones de la identidad


y su interaccin con la construccin de la mujer valenciana
en la televisin autonmica
Cristina Marqus i Ferrer

Introduccin
El planteamiento terico de esta propuesta
se fundamenta en la percepcin de la sociedad
actual como una realidad multicultural,
cualificada significativamente por la
diversidad cultural y en la que las
realizaciones de interaccin pragmtica son
esencialmente interculturales. En la base de
toda identidad esta el dilogo intercultural.
La construccin social de un nosotros es
siempre en funcin del otro, diremos con
Aranguren (1993), la ipsedad es, siempre, en
funcin de la alteridad.
En esta propuesta reflexiva tomaremos el
gnero como elemento definidor del nosotros.
La mujer en este caso, sus representaciones
y la lectura que de ellas se hace en un medio
de comunicacin pblico autonmico. Las
representaciones de esta identidad colectiva
quedan geogrficamente acotadas en una
comunidad autnoma dentro del estado
espaol de las autonomas. La televisin
pblica de la Comunidad Valenciana nace en
1984 y en el Prembulo de la Ley de Creacin
del Ente RTVV 7/1984 recoge:
La Radio Televisin Valenciana
constituye una muestra ms de la
voluntad poltica de asumir la
responsabilidad concreta de hacer
avanzar la consolidacin de la
Administracin Autonmica y la toma
de conciencia de nuestro hecho
diferencial como pueblo.1
Nuestra propuesta pretende profundizar en
los mecanismos de concienciacin, creacin
y conformacin de una identidad cultural
colectiva, en la que el gnero cuenta con
especificidades determinantes. La televisin
autonmica crea una determinada imagen de
mujer valenciana. Construye una
identificacin, proyecta un perfil y apuesta
por una determinada identidad colectiva

conformadora de un nosotros frente al otro.


El objeto de anlisis se centra en la
televisin autonmica creada bajo unos
preceptos de servicio pblico, defensa y
promocin de la cultura y lengua propias de
la comunidad, as como el respeto por la
igualdad de oportunidades y la no violencia.
Por ello para el seguimiento de esta propuesta
proponemos una primera aportacin
metodolgica de base descriptiva documental.
Esta propuesta documental nos permitir
acercarnos en primer lugar a la revisin
conceptual de trminos como cultura,
comunicacin e identidad cultural para poder
concretar en el mbito de los estudios
culturales y de gnero. En segundo trmino
aportamos una serie de datos descriptivos de
la
televisin
pblica
valenciana
especficamente en materia de proyeccin de
gnero. Una delimitacin compleja cuyas
representaciones
determinan
una
representacin de gnero muy determinada.
El perfil de mujer valenciana en ms del
80 por ciento de los casos responde a la
representacin folclrica, tradicional y ldico
festivo de la sociedad.
Nuestro recorrido descriptivo de base
bibliogrfica pretende pues centrar
conceptualmente y dotar nuestra marcha
posterior de los instrumentos de anlisis
necesarios para poder concluir en una serie
de propuestas concretas para conseguir una
construccin ms compleja del nosotras que
puede llegar a ser la identidad cultural de
la mujer en un determinado territorio
Identidades y globalizacin
Desde la filosofa griega (Parmnides o
Herclito), el cristianismo (Agustn de
Hipona) pasando por la Ilustracin (Hegel),
identidad es simultneamente lo comn, e
indivisible (unidad) y lo diferente e
inconfundible (unicidad). Es la permanencia
y el cambio. Lo propio como dado, y lo

481

482

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


propio como adquirido, como aquello
construido por el esfuerzo del sujeto que as
se esculpe a s mismo un ideal de autonoma.
La bsqueda de la identidad se convierte
en construccin de la representacin de s
mismo que establece coherencia y armona
entre sus diversas imgenes. (De Lucas
2003:21)
La identidad cultural: el yo y el otro. La
alteridad
Con la identidad somos, la identidad nos
otorga singularidad. El yo, que se
transforma en nosotros nos permite
definirnos e identificarnos como tal. Este
sentimiento de pertenencia a nos remite al
concepto de identidad como construccin de
uno mismo a travs del espejo-reflejo del otro.
Una percepcin del yo que en ser colectiva
se transforma en un nosotros compartido
y definido a partir de un ellos:
No cocemos gente sin nombre, ni
lengua o cultura en la que no se
establezca de alguna manera distincin
entre el yo y el otro, nosotros y ellos
() El conocimiento de uno mismo
-siempre una construccin aunque se
considere un descubrimiento - nunca
puede ser separable de las exigencias
de ser conocido por otras formas
especficas.2
Al yo, en tanto que el uno por
antonomasia se opone el otro. Pero el otro,
los dos me han precedido, me he hecho con
ellos y en mayor o menor grado por ellos.
(Aranguren 1993:11)
El otro con diversas representaciones
como el extrao, el extranjero, u otro tipo
de representaciones que de l se hacen supone
una remodelacin respecto de mi propio yo,
una posible amenaza. Las lecturas de amenaza
o llamadas de atencin ante la posible prdida
de una esencia identitaria desencadenan
actitudes etnicistas, en muchas ocasiones,
xenfobas en nuestra mirada hacia el otro.
La dualidad yo-tu, el aprender a ser a
partir de los dems, de cmo me miran, me
sienten, me ven, genera en mi capacidad de
verme a mi mismo como si fuera otro, y en
esta dualidad entre mi yo y mi alter-ego

consiste la personalidad tal y como nos


propone Aranguren (1993).
Este idea de alteridad nos conduce a la
esencia misma de la construccin de la
identidad, precisamente caracterizada como
un proceso que se lleva a cabo en contraste
dialgico con los dems, una operacin
basada en el juego de las semejanzas y las
diferencias, un proceso continuo de
formacin, transformacin y conservacin.
Las identidades culturales son precisamente
estas relaciones, estas estrategias de
adaptacin a la interaccin social (De Lucas
2003:21).
Esta interaccin social es esencialmente
dialgica, siguiendo la propuesta de
Aranguren veremos cmo se es persona
porque se lleva el espejo, ms o menos
favorecedor, ms o menos crtico dentro de
s. Un espejo que nos permite mirar y
mirarnos, y mirar significa hablar y hablarnos.
Llegamos a la idea del intradilogo, una
narracin inacabada e incompleta debido a
la multiplicidad de narradores que participan
del dilogo. El dilogo no es como vemos
monolgico puesto que la alteridad precede
a la ipsedad, en el yo est el otro, y en
esta alteridad construimos el nosotros
En la propuesta que presentamos el gnero
determina un yo, un nosotros frente a la
alteridad sobre la base de la que se define
y construye aportando elementos propios de
pertenencia a.
Sea cual sea esta colectividad, sus
miembros comparten un territorio, una
historia y una cultura especficos, que los
hacen sentirse idnticos. Pero ningn grupo
humano se autopercibe y se autodefine ms
que por oposicin a la forma en la que percibe
y define a otro grupo humano, al que
considera diferente de s. Vista en este sentido,
la identidad no est situada ms all de la
conciencia y de la voluntad de los hombres;
ms bien, es una realidad social. Los
ingredientes que la componen, producto de
la simbiosis entre el individuo y el grupo,
elaboran un cctel de una potencialidad
extraordinaria, que posee toda la fuerza de
las pulsiones primarias del gnero humano.
Por eso, aparece constantemente en nuestro
lenguaje, en los dichos, en la poesa, en la
filosofa y en el folclore: en el Yo soy quien
soy de Caldern de la Barca; en el Yo soy

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


quien soy y no me parezco a nadie del
folklore mexicano; en el Yo no soy yo
de Juan Ramn; en la frase de Jorge Luis
Borges esa cosa rara que somos, numerosa
y una; en el Todos soy yo de Miguel de
Unamuno; o, finalmente, en la hermossima
frmula de Arthur Rimbaud je est un autre3

(Delgado 2002:23). Porque la sociedad


multicultural es cambiante como nosotros
tambin lo somos. Esta nueva sociedad
multicultural, basada en el dilogo
intercultural y sus representaciones nos lleva
a sealar la necesidad de un ordenamiento
nuevo de la emergente sociedad.

Mosaico o caleidoscopio de identidades?

Si queremos comprender la ntima


conexin que existe entre la identidad
y el reconocimiento tendremos que
tomar en cuenta un rasgo decisivo de
la condicin humana (.)
Este rasgo decisivo de la vida humana
es su carcter fundamentalmente
dialgico. Nos transformamos en
agentes humanos plenos, capaces de
comprendernos a nosotros mismos y
por tanto de definir nuestra identidad
por medio de nuestra adquisicin de
enriquecedores lenguajes para
expresarnos.5

La sociedad contempornea es
fundamentalmente multicultural. Una
sociedad entendida no como multiplicidad
de culturas, adicin de diferentes elementos
o hechos diferenciales, caractersticas
definidas, estructuradas, compartimentadas y
perfiladas sino como una realidad compleja,
especialmente multicultural y diversa.
El rasgo que define la sociedad
contempornea, ms que en ninguna
otra poca de la historia de la
humanidad, es la multiculturalidad.
Concebida, adems, como sociedad
compleja en la que conviven mltiples
culturas y en la que el flujo migratorio
entre pases y el flujo de informacin,
comunicacin y cultura instituyen
relaciones sociales, econmicas, de
poder y culturales que derivan en
mltiples y variados factores que
condicionan dichas relaciones4
La diversidad y complejidad de la
sociedad contempornea exige de una mirada
ntida. La multiplicidad de culturas no se
resuelve con la representacin plana y en una
sola direccin de rasgos culturales nicos,
identidades compartidas estancas y perfiladas.
La complejidad y diversidad pasan por la
asuncin de la diferencia y la tolerancia. La
existencia de mltiples culturas no podemos
traducirla en conjuntos de elementos
empaquetados y almacenados en un gran
mosaico cultural que conforma el mundo, y
que, como tal enseamos en nuestros colegios
para que nuestras nias y nios aprendan a
ser tolerantes con el/la diferente. La diferencia
no reclama tolerancia, es la desigualdad la
que reclama justicia. Por ello en este recorrido
conceptual por la caracterizacin de nuestra
sociedad proponemos asumirla no como un
mosaico, sino como un caleidoscopio,

El carcter dialgico es destacado tambin


por Taylor en su defensa del multiculturalismo. En esta nueva sociedad basada en
dilogos interculturales vemos la aparicin
del conflicto respecto de los valores de
identidad contrapuestos en el proceso de
interaccin discursivo-cultural. Estos aspectos
de confrontacin son proyectados a menudo
tanto en el discurso de la construccinemisin como en el acto de recepcinconstruccin. (Velzquez, 2001)
En el proceso dialgico del que partimos
en nuestra argumentacin la industria cultural,
y las calificadas como voces autorizadas del
discurso, establecen imgenes y proyecciones
del otro. La mundializacin de la
informacin vuelve el mundo pequeito pero
muy peligroso. Cada cual percibe todo, sabe
todo, pero advierte tambin qu cosas lo
separan de los dems, aunque sin desear
necesariamente acercarse a ellos. El otro, ayer,
era diferente pero estaba lejos (.) Las
distancias han dejado de ser fsicas pero son
culturales. (Wolton 2004:14)
Es momento de repensar las condiciones
de mundializacin de la comunicacin e
informacin en pro del verdadero dilogo
intercultural pacfico. Los medios de
comunicacin son autores principales de estas
representaciones dialgicas, situaciones de

483

484

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


conflicto y podran convertirse en elementos
definitorios de una verdadera comunicacin
intercultural
Globalidad versus identidad
La globalizacin es ms bien un modelo
explicativo o, mejor un paradigma en el
sentido menos neutro del trmino. Hablamos
con De Lucas de la globalizacin como una
herramienta de conformacin de la realidad
con funcin ideolgica de coartada para tratar
de legitimar proyectos sociales y polticos
funcionales a la ideologa y a los intereses
del neoliberalismo econmico. En este sentido
se han pronunciado autores como Ramonet,
Perella, Beck, Nar (Jarauta 2000), se trata
de convertir un modelo de racionalidad
econmica basado en el individualismo
metodolgico (el atomismo) en el dogma
de racionalidad social y de objetividad.
Castells (1998) por su parte nos presenta
la nueva infraestructura tecnolgica como el
elemento que ha permitido el desarrollo de
esta economa global como la ltima fase de
la expansin del capitalismo. As de manera
indirecta y compleja, puesto que partimos de
los contenidos informativos hegemnicos se
difunde una visin del mundo de acuerdo con
los intereses dominantes estructuralmente,
totalmente unida a la promocin de la
ideologa de los valores consumistas, la
manipulacin de las emociones y las
relaciones entre los gneros a travs de los
productos de ficcin y publicidad
transnacional, Murciano (1992)
En esta sociedad emergente que hemos
definido como caleidoscopio complejo de
identidades colectivas se ha propuesto una
nueva posibilidad en cuanto a las relaciones
estructuradas en redes horizontales de
intervencin. Las redes van ms all del
estado, superan la nacin. Ante este panorama
la identidad es el elemento definidor de
pertenencia a:
Una identidad colectiva es un estado
de consciencia compartido o
coincidente, un sentimiento ms o
menos explcito de pertenencia a una
categora especfica de gente, a un
grupo bien definido o a una
comunidad de contorno ms imprecisa

pero con una llamada emocional ms


fuerte. Las identidades son realzadas
por un movimiento reflexivo a partir
del yo hacia el otro (singular)
contraponiendo el nosotros al otro
(plural).6
La identidad, una construccin: el gnero
La identidad entendida como fruto de la
construccin de un nosotros emplea
materiales de la historia, la biologa, la
geografa, las instituciones productivas y
reproductivas, la memoria colectiva y las
fantasas personales, el poder y las
revelaciones religiosas. El individuo en tanto
que miembro de grupo social debe procesar
todos los materiales y reordenarlos en un
sentido dependiendo del marco espaciotemporal en que se encuentre. Con Castells
(1997) tomamos las tres formas de
construccin de una identidad:
a.) Identidad legitimadora: aquella que
introducen las instituciones dominantes con
el objetivo de racionalizar su dominio ante
otros actores sociales Identidad de resistencia
reservada para quienes ocupan posiciones
devaluadas o estigmatizadas por la lgica
dominante de la sociedad. Por ellos de
construyen trincheras de supervivencia:
b.) Identidad de proyecto. Cuando
materiales culturales de los que se dispone
los actores sociales construyen una nueva
realidad.
Por su parte Wolton (2004) nos propone:
a.) Identidad cultural-refugio: afirmacin
de la identidad mediante mecanismos de
defensa para contrarrestar efectos de quienes
invaden en nombre de las lenguas, del
comercio o de la modernidad.
b.) Identidad cultural relacional segn la
cual, an preservando la identidad colectiva
se pone en juego igualmente la cooperacin.
Ante ambas posibilidades tomaremos con
Wolton la postura favorable a la concertacin
respecto de la identidad cultural relacional,
para lo cual se reclama una intervencin
poltica en el futuro, con la identidad cultural
relacional las diferentes colectividades ms
all del reconocimiento de su especificidad
mutua admiten plegarse a ciertas reglas para
trascender sus diferencias. Es lo que la
UNESCO llama pluralismo constructivo

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


En el estudio que presentamos
establecemos una comparacin del desarrollo
de los estudios de gnero sobre la base de
las diversas caracterizaciones que tanto
Castells como Wolton nos propone. As los
estudios de gnero nos remiten en principio
a una identidad colectiva de mujer asociada
a la identidad de refugio o bien de resistencia.
Una lnea importante de trabajo en materia
de identidad y gnero nos remite al anlisis
y problematizacin ante la vigencia de la
doble moral y de la maternidad para entender
como se constituyen las identidades de gnero
entre las poblaciones urbanas (Olavarra 1999,
Benavente 1999). Se enfatiza la articulacin
entre la identidad femenina y los cambios
en los discursos y costumbres sexuales,
democratizacin de la familia e ingreso de
la mujer a la educacin integral, al mercado
de trabajo y a la vida poltica.
En nuestro caso buscamos la definicin
de la identidad cultural de la mujer
valenciana. Y la representacin de la misma
desde un medio de comunicacin pblico
como es la televisin autonmica.
Las cuestiones sobre la identificacin son
fundamentales en los debates sobre la
naturaleza de la implicacin de la
consumidora con las representaciones de
gnero (Geraghty 1998:465).
La mujer valenciana: fallera, bellea o reina
Las representaciones de gnero vinculadas
al territorio de la Comunidad Valenciana se
nos presentan en los medios de comunicacin
social como el resultado de una construccin
tradicional-festiva tipificada como propia del
territorio histrico. La realidad geogrfica
atenindonos a su disposicin provincial,
cuenta con una representacin de la mujer.
En Alicante la mujer que representa la fiesta
se la reconoce con el nombre de Bellea del
Foc, en Valencia La Fallera Mayor, y en
Castelln la Reina de les festes.
La televisin pblica autonmica reserva
espacios de prime-time de su parrilla en los
que ofrece programas especiales para cada
una de las celebraciones festivas. Tanto en
la direccin de informativos7 como en la de
programas la mujer entendida como
elemento folclrico, tradicin y
representacin de la identidad mujer

valenciana, cuenta con un elevado porcentaje


de emisin.
La construccin social de la
representatividad y los mecanismos de
identificacin resultan elementos destacables
del mecanismo productivo del ente pblico.
La mujer se representa en clave de atributos
y exaltaciones. Es el elemento decorativo de
la fiesta, el centro de las miradas y referencia
de valencianidad y feminidad. Recibe una
atribucin de singularidades entre las que
destaca la belleza5 y su indumentaria, el
orgullo de pertenencia a, la admiracin por
la tradicin y la fiesta.
Las representaciones de la mujer
valenciana que se realizan desde el canal
autonmico responden a descripciones
floristas, tradicin, folclore y mantenimiento
de un orden establecido en el que la mujer
resultado de la combinacin de belleza y
maternidad responde a una identidad colectiva
referenciada en un territorio determinado. La
lectura que se hace de la fiesta y la tradicin
en la televisin valenciana pasa por la
representacin de estructuras y estereotipos
sin ningn tipo de gestin de dicha
informacin. En el caso de la identidad
colectiva de mujer valenciana recurrimos
a la primera propuesta de Castells.
Entendemos pues este tipo de identidad como
el que responde a una identidad legitimadora,
no tanto en materia de racionalizar el dominio
de unos determinados actores sociales, aunque
si con el objetivo de mantener el estereotipo
de valencianidad arraigado a gnero.
En los tres casos planteados tanto para
la festividad de Sant Joan en Alicante donde
la mujer es bellea del foc, con los atributos
especiales de belleza, luz, y calidez que el
propio atributo nominal indica. En las lecturas
e identificaciones que de la mujer alicantina
presenta TVV se observa el mismo fenmeno
de repeticin de estereotipos y caracterizacin
del cuerpo y del gnero basados en discursos
dominantes.
La simbologa del cuerpo y su
lenguaje adquieren importancia en la
medida en que son vividos por las
diferentes comunidades a travs de su
interaccin comunicativa. Esta
interaccin construye los universos
simblicos en los que la imagen del

485

486

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


cuerpo queda definida. Sin embargo
hay que tener presente que el
conocimiento sobre las ideas de
cuerpo, sexo, gnero y sexualidad se
basa en los discursos dominantes en
cada una de las pocas histricas, lo
que necesariamente le confiere un
matiz de provisionalidad () Las
distintas ideologas enuncian las
diversas imgenes construidas a travs
de una representacin dominante. En
nuestra cultura la historia de las
representaciones del cuerpo ha sido
la de los modos de construccin de
una simbologa fundamentalmente
androcntrica. La mujer ha sido
reinterpretada por la mirada del
hombre a lo largo de los siglos y su
cuerpo se ha revestido de las
definiciones que el estereotipo
masculino ha estereotipado convirtindolas en normas de uso social8
La construccin de la identidad colectiva
de gnero asociada a territorio y cultura
valenciana pasa como vemos por
definiciones y propuestas contradictorias.
Mientras la direccin informativa y la de
programacin del ente RTVV opta por la
creacin, difusin e identificacin de la
mujer valenciana en el estereotipo de belleza
y tradicin. El gobierno valenciano
promueve conjuntamente un Plan de Accin
para la Igualdad de Oportunidades. En
dicho plan se contemplan y proponen
determinadas intervenciones por parle de la
televisin autonmica.
El principal motivo de esta
persistencia se debe al proceso de
socializacin que se realiza a travs
de la familia, el sistema educativo y
los medios de comunicacin, que
siguen transmitiendo modelos
estereotipados de lo que debera ser
la identidad femenina y la masculina
independientemente
de
las
capacidades personales, junto con la
agravante de discriminacin e
infravaloracin respecto a la mujer.
Nos encontramos con un obstculo
para poder avanzar hacia una sociedad
ms equilibrada e igualitaria, y hacia

una nueva cultura de igualdad no


condicionada por estereotipos de gnero.
La Estrategia Marco sobre la
Igualdad entre Hombres y Mujeres
(2001-2005), establece entre sus
metas prioritarias, promover el
cambio de los roles y estereotipos
tradicionales en funcin del sexo,
asimismo fomentar la igualdad entre
hombres y mujeres, ya sea ajustando
sus polticas y/o aplicando medidas
concretas destinadas a mejorar la
situacin de las mujeres en la
sociedad.
En este terreno aborda la necesidad
de modificar comportamientos,
actitudes, normas y valores sociales
que determinan los roles establecidos
e influyen en la sociedad, mediante
la educacin, la formacin, los medios
de comunicacin, la cultura y la
ciencia. Para alcanzar la igualdad entre
mujeres y hombres, es fundamental
la eliminacin de los prejuicios
culturales existentes; los medios de
comunicacin y la cultura deben
contribuir a cambiar los roles
tradicionales y sexistas en la
percepcin pblica en aras de una
transmisin objetiva de la imagen de
hombres y mujeres.9
En este sentido, y retomando nuestra
postura de anlisis conceptual vemos con
Wolton la necesidad de pasar de lo que el
autor denomina identidad refugio, a la
identidad relacional. Los estados deben
participar del dilogo de las culturas y
regularizar el mundo de la comunicacin. Por
ello siguiendo la propuesta de acciones para
la igualdad de oportunidades en la Comunidad
Valenciana para 2001-2005 diremos que la
participacin activa de las mujeres requiere
de la puesta en marcha de mecanismos que
posibiliten su implicacin en el diseo y
planificacin de las actividades culturales.
Una propuesta: el caleidoscopio del gnero
La identidad cultural tal y como hemos
planteado en esta propuesta se entiende pues
como la fuente de sentido, (Castells, 1997:
99), un sentimiento de pertenencia a

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


(Calhoum, 1991:34) o la fuente del
reconocimiento del yo desde el otro (Rodrigo
Alsina 2000:92). La complejidad dialgica
que envuelve la conformacin del colectivo
que podra conformar dicha identidad pasa
por el mbito laboral, desarrollo profesional
de la mujer; mbito familiar, mbito sexual,
de participacin ciudadana y en organismos
de decisin. Vemos como de nuevo la
descripcin de Castells nos gua e
intentaremos en cualquier caso optar por una
identidad de proyecto. Aquella que nos
permita entablar el dilogo en su ms
completa complejidad. Por ello debemos
pensar en una representacin y creacin de
identificaciones de gnero asociadas a una
realidad histrica, cultural, geogrfica y
poltica determinada, en funcin de su
complejidad. Es momento de represar la
funcin de los medios de comunicacin como
fuentes de dilogo intercultural. Los medios
de comunicacin son autores de las
principales representaciones dialgicas: tanto
en situaciones de conflicto, como en la
repeticin de estereotipos y legitimacin de
rdenes preestablecidos, y a su vez podran
convertirse en elementos definitorios de una
verdadera comunicacin intercultural.
En el caso analizado la construccin de
gnero deber ser ms compleja como lo es

la realidad del colectivo a que se esta


refiriendo. La mujer valenciana es tambin
aquella que trabaja, aquella que crea, aquella
que se dedica a su familia, aquella que opta
por una determinada sexualidad, aquella que
participa de las celebraciones y la fiesta,
aquella que recibe maltratos e incluso aquella
que se nos escapa en esta exposicin. La
mujer valenciana cuenta con una identidad
compleja y mltiple, caleidoscopio de
interacciones con sus demas otros que
reclama de un tratamiento consecuente en un
medio de comunicacin pblico que pasa
fundamentalmente por evitar usos sexistas del
lenguaje as como imgenes estereotipadas
del papel de la mujer en la sociedad y todas
sus manifestaciones, promover la
participacin de la mujer en la definicin de
las directrices de la redaccin as como
fomentar la participacin equilibrada de las
mujeres y de los hombres en todos los niveles
de decisin del medio, a fin de alcanzar la
paridad.
La televisin pblica autonmica surge
y existe con el fin de servir a la expresin
de espeficidad del hecho diferencial. En el
caso de la mujer la especificidad es rica,
compleja y reclama de un tratamiento
acorde con la multiculturalidad que la
conforma.

487

488

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
AA.DD. El otro, el extranjero, el
extrao, Revista de Occidente nm 140.
1993.
Barker i Beezer, Introduccin a los
estudios culturales, Bosch C. Edit, Barcelona,
1994.
Calhoun, C., Social Theory and the
Politics of Identity, Blackwell, Oxford, 1994.
Castells M. La era de la Informacin.
Economa , sociedad y cultura. Vol. I La
sociedad red, Vol II El poder de la identidad,
Alianza Editorial, Madrid, 1998.
De Lucas, J,.Globalizacin e identidades,
Icaria, Barcelona, 2003
Dijk, Teun A., Ting Toomey, S.,
Smhiterman, G., Troutman, D., Discurso
filiacin tnica, cultura y racismo, en Dijk,
Teun A. van, El discurso como interaccin
social. Estudios sobre el discurso II. Una
interaccin multidiciplinaria, Gedisa,
Barcelona, 2000.
Esteve, J., lvaro, J., Alcaiz,
J.M.,Lopez, J., Blay, J.A., La televisi
(im)possible, Edicions Tres i Quatre,
Valncia, 2000.
Gall, O. Estado Federal y Grupos de
Poder Regionales frente al Indigenismo, al
Mestizaje y al Discurso Multiculturalista:
Pasado y Presente del Racismo en Mxico,
en prensa Debate Feminista, Ao 12 , Vol.
24, Octubre 2001
Garca Canclini, N., Cultura y
comunicacin:entre lo global y lo local,
Ediciones de Periodismo y Comunicacin
Social, Buenos Aires, 1997.
Giddens, A., La transformacin de la
identidad, Ctedra, Madrid, 1996.
Israel, E. Comunicaci intercultural i
construcci periodstica de la diferncia ,en
Anlisi, nm 18, 1994.
Llul, J., Multiculturalismo y la
supercultura,en
Comunicaao
e
interculturalismo, Intercom, Sao Paolo/
Manaus, 2001.
Martin-Barbero, J., De los medios a las
mediaciones, Ed Gili, Barcelona, 1987.
Mattelard, A., La comunicacin mundo,
Fundesco, Madrid, 1993.
Morin, E., Nar S., Una poltica de
civilitzaci, Edicions de la Universitat Oberta
de Catalunya-Proa, Barcelona, 1998

Orozco, G., Dialctica de la mediacin


televisiva en Anlisi, n 15.1993
Pares i Maicas, M, Comunicaci identitat
cultural i relacions interculturals, Centre
Investigaci de la Comunicaci, Barcelona,
1991.
RTVV, Televisin y Cultura, Ed Ente
Pblico Radio Televisin Valenciana,
Valencia, 1995.
Rodrigo Alsina, M., Identitats i
comunicaci intercultural, Edicions Tres i
Quatre, Valncia, 2000.
Solves, J., Bas, J.J., Perez Llavador J.,
Poltiques culturals i concentraci en el cas
valenci, en Actes Premis Octubre, Valncia,
1992.
Taylor, CH., El multiculturalismo y la
poltica del reconocimiento, Fondo de Cultura
Econmica, Mexico, 1993
Touraine,
A.,
Qu
es
el
multiculturalismo? en Claves de la Razn
Prctica, num 156, 1995.
Velazquez, T Multiculturalidad,
Diversidad Cultural y Comunicacin en
Comunicaao e interculturalismo, Intercom,
Sao Paolo/Manaus, 2001.
Williams, R., Sociologia de la cultura,
Ediciones Paids, Barcelona, 1994
Wolton, D., La otra mundializacin,
Gedisa Editorial, Barcelona, 2004
Xamb, R. Comunicaci Poltica i
societat. El cas valenci, Edicions Tres i
Quatre, 2001

_______________________________
1
El 4 de julio de 1984 el Gobierno de la
Generalitat Valenciana aprueba la ley 7/84 de
Creacin de RTVV (Radio Televisin Valenciana).
Los principios rectores de los medios de
comunicacin social del gobierno autnomo
responden a: a.) Promocin y proteccin de la
lengua propia. b.) Veracidad, imparcialidad y
objetividad de informaciones. c.) Separacin entre
informacin y opinin, la identificacin de las
persones que las sustentan. d.) Proteccin de la
juventud y la infancia. e.) Respeto por el
pluralismo poltico cultural y lingstico, religioso
y social. f.) Defensa de la igualdad.
2
CALHOUM, C. Social theory and the politics
of identity. Blackwell. Oxford.1994. pp 9-10.
3
GALL, O. Estado Federal y Grupos de
Poder Regionales frente al indigenismo, al
mestizaje y al discurso multiculturalista: Pasado
y Presente del Racismo en Mxico, en prensa

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Debate Feminista, Ao 12, Vol 24, Octubre 2001.
4
VELAZQUEZ, T. Multiculturalidad,
diversidad cultural y comunicacin. En
Comunicao e multiculturalismo Intercom
Sociedade Brasileira de estudos interdisciplinares
da comunicao. Universidade do Amazonas. So
Paolo/Manaus 2001. P 45.
5
TAYLOR ,CH. El multiculturalismo y la
poltica del reconocimiento. Fondo de Cultura
econmica. Mxico 1993. P 53-54.
6
BARRERA GONZALEZ A. Nacionalisme
i Cincies Socials. Col.loqui Internacional
Barcelona 7,8 i 9 de novembre de 1996. Fundaci
Jaume Bofill. Barcelona 1996. P 231.
7
La Ley de Creacin de la RTVV 7/1984
de julio subdivide en ente en dos entidades
constituidas en sociedades annimas: TVV, SA y
RAV, SA. La televisin y la radio autnomas
cumplen el principio rector de promover e
incentivar la cultura y especificidades propias del
pueblo valenciano. El ente TVV cuenta con un
director general actualmente ostentado por
Genoveva Reig y las subdirecciones de
coordinacin econmica y gestin de la
programacin, la subdireccin de informativos y
deporte, y la subdireccion de produccin. La
direccin de programas y la de informativos
dedican tiempos totales de sus programaciones a
las festividades de la geografa valenciana y en
el caso de Fallas, Fogueres o Magdalena - fiestas
de Valencia, Alicante y Castelln - se adjudica
prime-time y portadas de informativos combinadas
con preferencias en escaleta de organizacin.
5
Presentamos la entrada del locutor del
informativo de TVV el 18/03/2004, el da anterior
a la festividad ms importante de la ciudad de
Valencia (las Fallas). Li diuen Nolia:Podria ser
una jove fallera ms. Per no sequivoquen. Es
la major. Lhem seguida durant tot un dia i els

podem assegurar que hem acabat esgotats. I ella,


la fallaera mejor, cada vegada amb ms ganes de
festa. (Se llama Noelia. Podra ser una joven
fallera mas. Pero no, se equivocan. Es la mayor.
Durante todo un da la hemos seguido y podemos
asegurarles que hemos acabado agotados. I ella,
la fallera mayor, cada vez con ms ganas de fiesta.)
En el off de la noticia puede leerse () Noelia
Soria no coneix el cansament. Sembla que el seu
somriure es etern. Sempre entre aplaudiments (
Noelia Soria no conoce el cansancio. Parece que
su sonrisa sea eterna. Siempre entre aplausos.
7
Presentamos la entrada del locutor del
informativo de TVV el 18/03/2004, el da anterior
a la festividad ms importante de la ciudad de
Valencia (las Fallas) Li diuen Nolia:Podria ser
una jove fallera ms. Per no sequivoquen. Es
la major. Lhem seguida durant tot un dia i els
podem assegurar que hem acabat esgotats. I ella,
la fallaera mejor, cada vegada amb ms ganes de
festa. (Se llama Noelia. Podra ser una joven
fallera ms. Pero no, se equivocan. Es la mayor.
Durante todo un da la hemos seguido y podemos
asegurarles que hemos acabado agotados. Y ella,
la fallera mayor, cada vez con ms ganas de fiesta.)
En el off de la noticia puede leerse () Noelia
Soria no coneix el cansament. Sembla que el seu
somriure es etern. Sempre entre aplaudiments
(Noelia Soria no conoce el cansancio. Parece que
su sonrisa sea eterna. Siempre entre aplausos.).
8
LOZANO, M. La Construccin Cultural
del Cuerpo. De la representacin al conocimiento.
Revista de Ciencias de la Informacin.
Comunicacin y estudios Culturales. Universidad
Cardenal Herrera-Ceu San Pablo Valencia.1999.
9
Plan Valenciano Para la Igualdad de
Oportunidades entre hombres y mujeres 20012005. Area III Cultura, imagen y medios de
comunicacin.

489

490

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

491

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Excluso informativa: representao e representatividade


dos negros e afrodescendentes nas capas da revista Veja
Derval Golzio1

Os negros integram a parcela que possui


a mais baixa representatividade da populao brasileira, em termos raciais, na maioria
dos meios de comunicao impressos brasileiros. Para um pas que, desde a metade do
sculo XVII j possua uma das mais elevadas concentraes de negros no mundo,
algo que impressiona e que somente poder
ser explicada nos dados histricos de condio humana que recebeu como mo-de-obra
escrava nas plantaes de cana-de-acar e
na extrao mineral de algumas regies do
Brasil.
Embora alguns antroplogos considerem
imprprio falar de pureza de raas no Brasil,
o contingente de negros oriundos do continente africano um dos mais elevados do
mundo. Ribeiro (1995, pag. 162) argumenta
que, em trs sculos de trfico de escravos,
legalizados ou no, foi possvel importar
milhes de africanos, com um custo aproximado de 160 milhes de libras-ouro.
Ainda segundo Ribeiro, existem poucos
estudos demogrficos com apurado critrio
que possibilitem uma avaliao do nmero
de escravos trazidos para ao Brasil. Em todos
os casos, as cifras mencionadas por Ribeiro
(algumas subestimadas e outras superestimadas por alguns autores sobre a questo) so
bastante esclarecedoras sob os pontos de vista
humano e econmico.
1 - 15 milhes de escravos trasladados
desde frica (Rocha Pombo, 1905).
2 - 13,5 milhes de escravos trasladados
desde frica (Calgeras, 1927).
3 - 4,6 milhes de escravos trasladados
desde frica (Taunay, 1941).
4 - 3,3 milhes de escravos trasladados
de frica (Simonsen, 1937).
Ribeiro menciona ainda que um estudo
de P. Curtin (1969), baseado nos registros
oficiais arquivados no estado da Bahia (primeira capital), d conta da entrada de 3 216
800 escravos no pas. Porm, os registros

oficiais no levavam em considerao os


escravos contrabandeados ou que foram trazidos ilegalmente. Os nmeros que mais se
aproximam da realidade, sobre o traslado de
escravos africanos para o Brasil, de acordo
com Ribeiro, so os de M. Buescu (1968).
As estimativas de Buescu tm como base
um clculo que leva em considerao a taxa
anual de vegetao negativa e taxa de reposio (que foi entre os sculos XVI e XIX
em percentuais que variavam entre 5% e 2%)
dos escravos mortos ou incapacitados para
o trabalho: o resultado do estudo d conta
de 6.352,000 escravos importados desde a
frica.
Apesar das condies desumanas em que
foram submetidos, os escravos que sobreviveram fase mais dura do perodo colonial
com a perda de sua identidade cultural,
idioma ou dialeto, ter que se adaptar a
jornadas de trabalho 18 horas dirias com
alimentao composta de sobras, as enfermidades, e enfrentar uma realidade meio
ambiental muito diferente das que encontravam em suas terras de origem os negros
conseguiram manter-se como a etnia mais
numerosa do Brasil.
Seus descendentes, resultado da mistura
raciais entre brancos e negros, brancos e
ndios (caboclos) e negros e ndios (curibocas)
passaram a configurar a massa de pobres da
populao e a constituir o que Ribeiro chama
de sentido povo brasileiro.
No sendo um branco, com sobrenome
reconhecido em cartrio, enfrentavam as
mesmas adversidades que seus ascendentes
escravos ou indgenas por parte dos brancos
dominadores. Os mestios, alm de enfrentar o desprezo do branco dominador, eram
freqentemente alvo de desconfiana por
parte dos escravos e dos gentios. Talvez
resida nesta ausncia de apoio o problema
da auto-estima e do reconhecimento de suas
origens.

492

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


O que ser negro no Brasil? Uma
pergunta muito difcil de responder se levamos em considerao que o censo
populacional realizado no pas, sob a coordenao do Instituto Brasileiro de Geografia
e Estatstica (IBGE), propicia algumas informaes no mnimo curiosas: somente 6,2%
da populao brasileira se considera da raa
negra. Consideram-se integrantes da raa
branca 53,8%, os pardos 39,1%, amarelos
(asitico) 0,5% e indgena 0,4%.
Os nmeros obtidos com o censo nos do
a proporo do que o autoreconhecimento
racial. De 160 milhes de brasileiros, somente
9.920.000 consideram-se negros. Os resultados apontam para um crescimento vegetativo
negativo entre os negros ou uma miscigenao formidvel. Isso porque se estima que
o total de negros trazidos ao Brasil como
escravos somam 6.000.000. No Censo de
1940 os negros e afrodescendentes eram
7.200.00 e em 2002 cresceram em apenas
2.000.000.
Os dados do Censo refletem com muita
propriedade a dificuldade com a
autoclassificao racial. inegvel que os
mestios, at mesmo pelo tratamento originado na fase de escravido, hajam adotado
uma tendncia de dissimular ou amenizar o
impacto que provoca ser negro com neologismos raciais do tipo moreno e sua variada
gama de claro e escuro, caf com leite, etc..
Os neologismos adotados por afrodescendentes e mesmo pelos brancos brasileiros
apontam para a concepo de que ser moreno
implica estar mais perto de ser branco, o que
possibilita abrir portas e minimizar preconceitos.
Narciso acha feio o que no
espelho (Caetano Veloso)
Sem espelhos
Outro dado, que tambm ajuda a compreender o pequeno percentual de
autoreconhecimento dos afrodescendentes
negros no Brasil, est na forma de representao estereotipada por parte dos veculos de
comunicao. Nas telenovelas, por exemplo,
os atores e atrizes negros ou afrodescendentes
trabalham em papis bastante definidos:

escravos (em telenovela de poca), empregados domsticos em casas de ricaos brancos ou figuram como integrantes da
marginlia brasileira em papis de pouca
importncia. bem verdade que j h indcios de mudanas, mesmo que tmidas, na
relevncia de papis desempenhados por
afrodescendentes.
Os esteretipos da preguia, indolncia, atraso intelectual e tendncias criminais dos afrodescendentes
freqentam o imaginrio social por
meio da noo de que tais caractersticas se ocultam no sangue dessas
populaes, assim como se considera
que um talento especial e uma vocao para o ritmo, samba e futebol
correm nas veias dos descendentes
africanos. (Nascimento, 2003)
Nos jornais, excluindo-se seo esportiva, os negros e afrodescendentes povoam,
quase sempre, as pginas policiais ou
dedicadas s infraes. As imagens dos pontos
mais conflitantes dos grandes centros urbanos trazem sempre a figura do
afrodescendente como protagonista ou coadjuvante. Por outro lado, o leitor de pginas
de jornal menos atento aos temas relacionados com a poltica e com negcios pode
pensar que o pas constitudo apenas por
brancos. Negros e afrodescendentes, de uma
forma geral, so quase inexistentes.
Diante desta forma de apario e representao, compreensvel que a busca pela
identificao com os brancos esteja refletida
na hora de responder ao Censo demogrfico,
de forma a escamotear ou diluir o impacto
de sua ascendncia. Faltam referncias positivas aos afrodescendentes, espelhos para
narcisos. Excluindo-se as aparies em sees
temticas que envolvam o futebol (e os
esportes de um modo geral) e a msica
popular, as representaes positivas dos afrobrasileiros so escassas ou nulas. Estes dados
implicam na constatao da ideologia do
embranquecimento (Nascimento, 2003) no
meio jornalstico, levada a efeito ainda na
fase de libertao dos escravos.
Tal ideologia consiste em minimizar ou
diluir os ndices de integrantes da raa negra

493

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


em solo brasileiro. Para viabiliz-la, alguns
dirigentes incentivaram e subsidiaram a vinda
de europeus de pases como Alemanha, Itlia, Espanha e mesmo do continente asitico,
tendo como principal referncia o Japo.
Ainda dentro desta concepo o ideal era
manter o ventre das brancas livres de contatos
com a populao negra e incentivar a diluio da raa negra atravs das relaes entre
brancos vares e as afrodescendentes.
Alguns meios de comunicao parecem
ainda permanecer neste ideal de
embranquecimento da populao brasileira ao
adotar a poltica de representao que esconde os negros das pginas do noticirio nobre,
segregando-os nas de contedo esportivo ou
destinadas aos problemas sociais.

considerado como o de maior importncia


informativa: tambm uma autopublicidade.
Um cartaz publicitrio, com atrativos informativos/interpretativos sobre um que vai disputar os espaos dos quiosques com outras tantas
publicaes (Golzio, 2003). Como se dissera
olha o que tenho, olha como o enquadramos,
o colorimos, fotografamos ou representamos.
importante ressaltar a ponderao feita
por Baeza (2001), de que as imagens das
capas das revistas j no so exclusivamente
fotojornalsticas:
...llamamos ilustrativas, por aplicar
requisitos fundamentales de esta funcin:
auxiliar a la mejor comprensin de un
objeto, idea o concepto establecido de
antemano, pero que tambin, y fundamentalmente, atienden a ese otro
descriptor de la funcin ilustrativa que
es generar inters y atraccin hacia lo
que se explica.

Metodologia de pesquisa
A presente pesquisa buscou analisar, atravs do mtodo da Anlise de Contedo, as
formas de representao e a representati-vidade
dos afrodescendentes2 brasileiros nas capas da
revista de maior circulao nacional do Brasil, a Veja. Ao todo, foram investigadas 1.826
capas de revista, que correspondem a um
universo de 35 anos de publicao.
A escolha das capas para verificar a proporo e a forma de representao dos afrobrasileiros se justifica por entender que estas
representam a agenda mais importante do
meio. Nela, encontramos uma caracterstica
bastante marcante, que se traduz numa estrutura monotemtica: uma foto ou ilustrao de fundo e uma chamada (manchete que
sintetiza o assunto e que pode ser formada
apenas pelo ttulo ou ter o acompanhamento
de outros elementos verbais caractersticos
do jornalismo... e, eventualmente, um segundo assunto em destaque na tarja diagonal
no seu canto superior esquerdo (conhecido
como orelha).(Guimares, 2000)
A capa de uma revista mais que um
resumo ou chamamento do tema que

Para identificar o tratamento dispensado


aos temas e personagens a anlise de contedo foi concebida partindo da formulao
de uma ficha que contempla a identificao
racial, o ano de publicao, o enfoque
temtico, a referncia ao lugar (nacional ou
internacional), e o tipo de representao do
personagem (individual ou coletiva).
Resultados e discusso
Os resultados encontrados so, no mnimo,
surpreendentes. A depender das propores
estabelecidas entre negros e brancos acerca da
representatividade observada, 57 capas com
afrodescendentes, sendo 45 com enfoque nacional e 12 internacional. Quanto ao
protagonismo, os personagens negros ou afrobrasileiros obtiveram 45 capas, enquanto que
em nove no havia protagonistas e em 1.337
os personagens brancos foram protagonistas.

Tabela 1 - Distribuio racial em capas de Veja


Brancos

Negros

Asiticos

Indios

Sem personag.

1.337
(73,22%)

58
(3,17%)

10
(0,54%)

5
(0,02%)

376
(20,59%)

494

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


As razes para uma baixa representatividade dos negros, nas capas de revistas, e
uma leitura que vislumbre preconceito racial
podem ser encontrados na relao estabelecida
na formao da identidade do povo brasileiro.
De acordo com a apresentao do livro de
Nascimento (2003) com Kabengele Munanga2,
a identidade nacional no pensamento e
na retrica dessa elite forjada com base
na unidade racial e cultural construda
em torno dos conceitos de miscigenao
e mestiagem cultural, respectivamente
traduzidos hoje na linguagem de raa
brasileira mestia e de cultura brasileira
ou identidade brasileira mestia. Esse
discurso veicula certamente a ideologia
de embraquecimento e aniquilao do processo de construo da identidade negra.
Pois bem! O que seria a identidade
nacional mestia num pas onde a brancura serve de referencial para tudo?.
Como a ideologia do embranquecimento
consiste em proporcionar a miscigenao com
objetivo de diluir a incidncia de negros em
territrio brasileiro, pode-se imaginar que a
representatividade dos negros e afrodescendentes na revista Veja seja uma afirmao
desse pensamento da elite nacional. De acordo
com Nascimento (2003), a ideologia do
embranquecimento possui duas pedras fundamentais:
a imigrao europia em massa, subsidiada pelo Estado, sob legislao que

exclua as raas no desejveis; e o


cultivo do ideal de embranquecimento
com base na subordinao da mulher,
servindo a branca para manter a
pureza do estoque sanguneo.
A ideologia do embranquecimento parece
ainda povoar o universo da revista Veja no que
se refere apario de personagens negros em
suas capas. A impresso que chega ao leitor
de Veja, tendo as capas como referencial, que
o pas constitudo por uma massa
hegemonizadora de brancos. A publicao de
n 818, de 4 de maio de 1994, bem representativa da prioridade dos editores da revista
para com o segmento de cor branca em detrimento dos afro-brasileiros. Seis jovens, trs
homens e trs mulheres, sendo apenas um negro.
Os demais personagens parecem autnticos representantes do iderio nazista de brancura. O
ttulo refora a de concepo representao predominantemente branqueadora da populao do
Brasil: Retrato do jovem brasileiro o que
pensa, o que quer, como se comporta
Uma outra questo que aflora, a partir
dos nmeros encontrados nas capas da revista Veja, diz respeito a formao de esteretipos bastante definidos. Greemberg e
Seiter (1986) observam que as imagens
distorcidas da realidade contribuem na formao de esteretipos. Das 58 aparies de
negros em capas, de forma individual ou
coletiva e independente do grau de
protagonismo que exercem, os negros possuem basicamente dois tipos de representao: o esportista e o cantor.

Tabela 2 - Negros e afrodescendentes/tema


Frequncia

Percentagem

Percentagem
vlida

Percentagem
acumulada
12,1

Poltica

12,1

12,1

Economia

05,2

05,2

17,3

Trabalho/sindicatos

1,7

1,7

19,0

Esportes

17

29,3

29,3

48,3

Cultura

15

25,9

25,9

74,1

Cincia/Descobrimento

1,7

1,7

75,9

Guerra/Conflitos

1,7

1,7

77,6

Violncia urbana

1,7

1,7

79,3

Condio de negro

6,9

6,9

86,2

Crime

3,4

3,4

89,7

Outro

10,3

10,3

100,0

Total

58

100,0

100,0

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Nos casos da representao do negro ou
afrodescendente brasileiros nas capas da
revista Veja, a questo no se resume a
formao de esteretipos, mas de
enquadramentos nicos em dois ramos de
atividade onde, h cerca de 30 anos, eram
tidos como propcio ao caldo da malandragem e de desocupados do pas: o futebol e
o carnaval. Nas aparies de negros na
varivel cultura, por exemplo, temos uma
concentrao de aparies nos meses de
fevereiro num total de nove.
A explicao para tantas inseres no ms
de fevereiro reside no fato, na maioria dos
casos, de ser o ms em que se realiza a festa
do Rei Momo, e as representaes do
carnaval tambm esto umbilicalmente ligadas aos personagens negros ou afrodescendentes. Fevereiro tambm o ms onde as
mulheres negras ou afrodescendentes aparecem com mais intensidade: das sete inseres como protagonista, trs aconteceram no
ms de fevereiro e dentro do temrio carnavalesco.
Nas inseres ocorridas na varivel esporte, onde se deu o maior percentual de
negros e afrodescendentes, as representaes
so mais distribudas durante os meses que
compe o ano. Ainda assim, observa-se uma
maior concentrao nos anos em que acontecem as Olimpadas e a Copa do Mundo
de Futebol (seis inseres cada). Em quaisquer das situaes futebol ou samba
(msica) possvel afirmar que no existe
em ambas a necessidade da educao formal
(escolaridade) para adquirirem ascenso
social e poltica e, conseqentemente, ocuparem as capas da revista.
Os negros e afrodescendentes brasileiros
ocupam o terceiro posto nas capas da revista
Veja, no tema destinado poltica. So sete
representaes, sendo trs centrados em
questes nacionais e quatro internacionais.
Entre eles O lder sul africano, Nelson
Mandela (02 inseres), o egpcio Sadat e
o ex-ditador de Uganda, Idi Amin (uma
apario cada). O ex-prefeito da cidade de
So Paulo, Celso Pitta e o lder do movimento dos Sem Terra, Jos Rainha, so os
destaques da poltica nacional.
Celso Pitta, na primeira das inseres,
divide com o ex-prefeito da cidade do Rio
de Janeiro, Joo Paulo Conde, o protagonismo

de uma das capas. Foram considerados


azares por serem desconhecidos. Na verdade tinham por trs de suas eleies alguns
caciques da poltica nacional. Na segunda
apario de Pitta, o assunto est centrado na
poltica e na suspeita de haver recebido
favores de entidades bancrias. J Jos Rainha
ganha dos editores a adjetivao de delirante
por suas idias polticas de vis esquerdista
e pela invaso de terras que lidera.
Apenas quatro capas de revistas esto
dedicadas a discutir a insero do negro ou
afrodescendente na sociedade brasileira. A
primeira (n 1.027, de maio de 1988) esboa
uma capa com pequenos retratos de negros
em toda a sua extenso e com um ttulo vago
no centro da pgina: NEGRO. No h dvidas
sobre o tema central, mas percebe-se a
dificuldade no trato da questo para a capa.
A segunda (n 1.447, de maio de 1996)
esboa como tema central a questo da
escravido no Brasil. Contudo, o ttulo gera
ambigidade, ESCRAVIDO: o passado que
o Brasil esqueceu. A ilustrao de um negro
sofrendo o castigo do chicote preso a um
pelourinho no suficiente para esclarecer
porque o pas esqueceu a escravido.
Estamos todos integrados, livres de preconceito, ou esquecemos de saldar a dvida
com os descendentes africanos?
A terceira (n 1.552, de junho de 1998)
revista que tem como tema central o negro
na sociedade brasileira j explicita a existncia do preconceito racial no pas.
Apesar de colocar a questo do preconceito, a capa da revista reproduz as poucas
possibilidades de ascenso social da maioria
da populao negra brasileira: a msica, o
futebol e, de forma mais tmida, a arte da
representao (atores, atrizes, modelos). O
ttulo DO PRECONCEITO AO SUCESSO:
a discriminao racial vista por quem venceu
a barreira e chegou l, serve como base para
esportistas, sambistas, modelos e atores de
sucesso.
A ltima (n 1.611, de agosto de 1999)
das revistas, que trata da insero do
afrodescendente na sociedade brasileira,
centra a ateno do leitor na formao de
uma classe mdia de negros. A julgar pela
novidade que o fato representa, a classe mdia
formada por negros e afrodescendentes atesta a dificuldade de integrarem um pblico

495

496

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


consumidor. Como habitualmente os negros
integram a faixa de populao de mais baixa
renda no pas, o fato de tornar-se visvel levou
a ganhar o destaque em capa.
Os fatos positivos retratados em capas so
quase inexistentes. A questo do preconceito
racial ainda encontra dificuldades em entrar
na agenda dos meios de comunicao impres-

sos, como a revista Veja. Mais difcil ainda


ganhar os espaos privilegiados das capas.
Reconhecer a dvida com os afro-brasileiros
pode significar tornar visvel um problema
encoberto, principalmente pelos meios de
comunicao do pas. E o pequeno ndice de
representao dos negros e afro-brasileiros
nas capas de revista s refora a ideologia
do embranquecimento.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografa
Baeza, J. (2001). Por una funcin crtica
de la fotografa de prensa. Barcelona, Editorial Gustavo Gili.
Dixon, T. e Linz, D. (2000).
Overrepresentation and underrepresentation of
african americans and latinos as lawbreakers
on television news. Journal of Communication,
2, 131-154.
Golzio, D. G. (2003). Retratos de Brasil:
anlisis de las imgenes de portada publicadas
em las revistas Veja e Isto . Tese de
doutoramento apresentada na Univeridad de
Salamanca.
Greenberg, B. S. (1986). Minorities and
the mass media. In J. Bryant e D. Zillman
(orgs.) Perspectives on media effects (pp. 165188). Hillsdale, NJ: LawrenceErlbaum
Associates.
Guimares, L. (2000). A cor como informao: a construo biofsica, lingstica

e cultural da simbologia das cores. So Paulo,


Annablume.
Larkin, E. N. (2003). O Sortilgio da cor:
identidade raa e gnero no Brasil. So Paulo,
Summus.
Ribeiro, D. (1995). O povo brasileiro:
a formao e o sentido do Brasil. So Paulo,
Companhia das Letras.
Seiter, E. (1986). Stereotypes and media:
a re-evaluation. Journal of Communication,
36 (4). 14-26.

_______________________________
1
Departamento de Antropologia e Centro de
Estudos Africanos da Universidade de So Paulo.
2
Como negros e afrodescendente brasileiros
foram considerados os personagens caracterizados pela cor da pele (morena, parda, negra) e
alguns traos fsicos como cabelos, formato de
nariz, etc.

497

498

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

499

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Identidad cultural en las series de ficcin en Espaa1


Enric Castell2

Introduccin
Espaa vivi la ruptura del monopolio
pblico estatal de televisin en 1982, cuando
se crearon las primeras radiotelevisiones
regionales (autonmicas, tal como se
denominan). Hasta entonces, Televisin
Espaola (TVE) haba ejercido como nico
ente pblico que emita en todo el territorio.
Los primeros canales autonmicos nacieron
en la alegalidad (Euskal Telebista en 1982
y Televisi de Catalunya en 1983). Pero esta
situacin queda regulada con la Ley del Tercer
Canal (1983), que permiti la consolidacin
de estas televisiones pblicas autonmicas.
Paulatinamente, y con el apoyo de los
respectivos parlamentos autonmicos, fueron
surgiendo otras televisiones circunscritas a las
autonomas durante la dcada de los ochenta.
Estas televisiones de mbito territorial
infraestatal fueron creciendo en tamao
empresarial y en ndices de audiencia.
A principios de los noventa ya
funcionaban seis experiencias de este tipo
(Pas Vasco, Catalua, Galicia, Pas
Valenciano, Madrid y Andaluca) y un par
de entes pblicos (el vasco y el cataln)
haban puesto en marcha un segundo canal
cada uno. Por otra parte, en esta dcada
aparecen las televisiones privadas de mbito
estatal (Telecinco, Antena 3 TV y, ms tarde,
Canal +). En este panorama, las televisiones
autonmicas se convirtieron en el principal
baluarte en la recuperacin cultural y
lingstica en los respectivos territorios, sobre
todo en las comunidades reconocidas por la
Constitucin Espaola como nacionalidades
histricas (Pas Vasco, Catalua y Galicia),
pero tambin en otras con lengua propia (Pas
Valenciano) o con diferencias culturales
marcadas (Andaluca). Actualmente (2004),
la Federacin de Organismos de Radio y
Televisin Autonmicos (FORTA) est
formada por 8 entes autonmicos con un total
de 12 canales3, que acaparan, en conjunto,

un 22% del share en Espaa (fuente:


FORTA).
Veinte aos despus de la aparicin de las
primeras experiencias, las autonmicas han
alcanzado importantes xitos de audiencia4 al
tiempo que han venido desempeando una
funcin pblica indiscutible en cada territorio.
Esto les ha permitido lanzar series de ficcin
de produccin propia (a partir de ahora SFPP),
sobre todo en el caso de Euskal Telebista
(ETB) y Televisi de Catalunya (TVC). El
hecho de disponer de SFPP en su parrilla es
un signo de madurez y, en su origen, constituy
un salto cualitativo sin precedentes, como
recientemente apunt el director de TVC, Joan
Oliver5. De hecho, la programacin de las
televisiones autonmicas ha estado siempre
marcada por las caractersticas culturales de
cada autonoma (Lpez, Risquete y Castell,
1999). Pero son precisamente en las SFPP (que
normalmente se sitan como programas ms
vistos tras las retransmisiones de ftbol) donde
se configura un mundo propio, en este caso
de ficcin. El arranque y consolidacin de la
produccin de SFPP en los 90 se ha convertido
en un puntal de la programacin de estas
televisiones de mbito regional ya entrado el
nuevo siglo.
Diversos autores han puesto de relieve
la importancia tanto de la televisin
(Schlesinger, 1991; Drummond, Paterson y
Willis, 1993; Morley y Robins 1995; Martn
Barbero: 2000) como especficamente de
las series de ficcin (Griffiths, 1993;
Buonanno, 1999; ODonnell, 1999; Moran,
1999; Fec, 2003) en la representacin
cultural de una comunidad y hasta en la
construccin nacional. Nuestra aportacin
pretende sumarse a este debate sobre la
representacin de la identidad a partir del
anlisis de las SFPP de las televisiones
autonmicas como productos culturales que
producen y reproducen la identidad de cada
una de las regiones y naciones a las que
se dirigen.

500

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Las identidades culturales
El concepto de identidad es a nuestro
entender una idea muy cercana a la de
sentido puesto que, como postula la teora
semiolgica de Saussure, las personas damos
sentido a las cosas a travs de la identificacin
(diferenciacin) de los signos. La identidad
presupone por tanto una alteridad:
distinguimos unos atributos diacrticos entre
nosotros y los otros. Para Manuel
Castells, la identidad es un proceso en
constante produccin. La identidad nunca
es sino que se construye:
Por identidad, en lo referente a los
actores sociales, entiendo el proceso de
construccin del sentido atendiendo a un
atributo cultural, o un conjunto
relacionado de atributos culturales, al que
se da prioridad sobre el resto de las
fuentes de sentido (Castells, 1997: 28).
Los aspectos que permiten que un sujeto
se identifique con su pueblo son la geografa
del territorio donde vive, la lengua propia,
las instituciones polticas, las relaciones
sociales y familiares y otros aspectos,
constituyentes de lo que entendemos como
identidad cultural. Identificamos por lo
tanto a partir de la percepcin de
caractersticas comunes compartidas.
Concluyendo este tema, que dara para un
largo ensayo, la identidad de un pueblo sera,
a nuestro entender, una representacin
intersubjetiva compartida por la mayora de
sus miembros. Esta es adems una
representacin cultural, por tanto la identidad
de un pueblo est absolutamente relacionada
con su identidad cultural: El problema de
la identidad de los pueblos remite a su
cultura (Villoro, 1999: 63-64).
Finalmente, cabe explicitar que nuestra
aproximacin al termino se alinea con la
vertiente pluralista del concepto. Algunos
autores (Rodrigo, 2000; Kymlicka, 1999,
Vervotec, 1996 y Lamo de Espinosa, 1995)
han advertido de los peligros de considerar
la identidad cultural desde un punto de vista
esencialista y han apuntado la posibilidad de
un nuevo racismo, el que considera la cultura
y la identidad cultural como un elemento
cerrado y unvoco, como un bloque

homogneo. En este sentido, deberamos


hablar de identidades culturales, de maneras
de entender una comunidad, dando siempre
cabida a interpretaciones, puntos de vista
diferentes y dudas necesarias ante cuestiones
a menudo estriles como qu es lo
portugus? o qu podemos considerar
genuinamente vasco?.
En este sentido, la televisin se configura
en la actualidad como el mayor mecanismo
difusor de la cultura popular o cultura de
masas y, por lo tanto, es la mayor plataforma
de creacin de identidad. Las televisiones
autonmicas, en tanto que se erigen como
televisiones de proximidad6, son un espacio
de produccin de identidades culturales.
Metodologa y datos cuantitativos
Para llevar a trmino nuestra investigacin,
analizamos una semana muestra de la
temporada 1999-2000 en las televisiones
autonmicas y detectamos las SFPP presentes
en la parrilla. Realizamos un visionado y
recogimos informacin sobre cada una de las
producciones. Determinamos los gneros,
analizamos las estrategias de programacin y
detectamos su ubicacin en la parrilla.
Realizamos un anlisis del contenido,
anotamos los motivos de construccin de la
identidad cultural y los pusimos en comn.
Como indica la tabla 1, las autonmicas
emitieron un total de 1.830 minutos de SFPP
(305 horas) en la semana muestra (22 al 28
de noviembre de 1999). Todos los canales
emitieron alguna SFPP excepto Televisi
Valenciana (TVV) y Telemadrid (TM).
Las cadenas vasca y catalana fueron las
que ms minutos dedicaron a SFPP (800 y
675 minutos, respectivamente). Concretamente, en la semana muestra, TV3 fue lder
en minutos totales dedicados a SFPP (490).
Por franjas horarias, destaca la programacin
de SFPP en horario matinal y en prime time
(en Espaa, considerado de 21.00 a 24.00
horas). An as, no todos los canales emitieron
en estas franjas. TV3 (primer canal cataln)
fue el que apost ms decididamente por el
horario matinal (250 minutos), mientras que
ETB 1 (primer canal vasco) lo hizo en prime
time (220 minutos). La tarde (18.00 a 20.00
horas) y el late night (LN) (24.00 a 2.30
horas) no contaron con emisin de SFPP. En

501

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Tabla 1. Minutos por semana de SFPP en las televisiones autonmicas
(22 al 28 de noviembre de 1999)
Programacin
de lunes a viernes

Fin sem.

Total

490

185

185

435

365

185

185

170

215

370

170

445

185

1.830

Maana
(9 a 13 h)

ASM
(13 a 15h)

Sobremesa
(15 a 18 h)

TV3

250

200

C33

ETB 1

215

ETB 2

50+145

TVG

CST

Tarde
(18 a 20h)

APT
(20 a 21h)

PT
PT
(21 a 24h)

40

220

170

170

TVV

TM

Total

445

LN
LN
(24 a 2.30h)

En cursiva, minutos dedicados a emitir captulos repuestos.


Leyenda: ASM: Acceso Sobremesa; APT: Acceso Prime time; PT: Prime time; LN: Late night
Fuente: Elaboracin propia.

horario de sobremesa (15.00 a 18.00 horas),


el conjunto de televisiones emitieron 370
minutos de SFPP y en el acceso a sobremesa
(13.00 a 15.00 horas) se programaron 215
minutos, todos ellos en ETB 1, aunque este
tiempo corresponde a la repeticin de los
captulos que el primer canal vasco emiti
en prime time. El segundo canal cataln,
Canal 33, ofreci la repeticin de los captulos
los fines de semana (en concreto
corresponden a Laberint dombres). La
televisin vasca apost por la programacin
de SFPP en horario de prime time, mientras

que repite en el acceso a sobremesa los


captulos del da anterior. El segundo canal
vasco present una programacin de maana
con ficcin propia, aunque buena parte
corresponde a episodios repetidos (145
minutos). Finalmente, Canal Sur Televisin
(CST, Andaluca) y Televisin de Galicia
(TVG) emitieron pocos minutos de SFPP. El
canal gallego los emite en prime time,
mientras que el andaluz los dispuso en horario
de sobremesa.
Como se puede comprobar en la tabla 2,
el gnero de SFPP ms abundante fe el serial7.

Tabla 2. Tipologa de las SFPP localizadas a la semana muestra


Canal

Ttulo

Serialidad

Duracin Narrativa* Programacin

Gnero

TV3

Estaci denlla

Lun. a Vier.

45

Cerrada

Matinal

Serie

TV3

Laberint dombres

Lun. a Vier.

30

Abierta

Sobremesa

Serial drama

C33

Laberint dombres

Sap. y Dom.

30

Abierta

Access
PT y PT

Serial drama

TV3

Plats Bruts

Lunes

30

Cerrada

PT

Sit-com

ETB1

Goenkale

Lun. a Vier.

30

Abierta

Matinal

Serial drama

ETB1

Goenkale

Lun. a Vier.

30

Abierta

PT

Serial drama

ETB2

Seoro de Larrea

Lun. a Vier.

25

Abierta

Matinal

Serial drama

ETB2

Seoro de Larrea

Lun. a Vier.

25

Abierta

APT

Serial drama

ETB2

Mait

Viernes

45

Abierta

Matinal

Telecomedia

CSTV

Plaza Alta

Lun. a Vier.

30

Abierta

Sobremesa

Serial drama

TVG

Mareas vivas

Lunes

60

Cerrada

PT

Serie

TVG

Pratos Combinados

Mircoles

55

Cerrada

PT

Telecomedia

* estructura narrativa de cada episodio


(PT = Prime Time)
Reposicin
Fuente: Elaboracin propia

502

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Excepto TVG, todos los canales que
programaron SFPP dispusieron de un serial:
Laberint dombres (TV3), Goenkale (ETB1),
Seoro de Larrea (ETB 2) y Plaza Alta
(CST). Fuera de este gnero quedan
producciones de TVC (Estaci denlla y
Plats bruts), ETB (Mait) y TVG (Pratos
combinados y Mareas vivas). Entre las
caractersticas que hacen este gnero tan
popular en las cadenas autonmicas, destaca
su bajo coste de produccin. Los decorados
son reutilizados, la escasa accin o la
rutinizacin de la produccin hacen que esta
sea ms econmica. Esto no significa que
sea una produccin de baja calidad. Los
seriales de las televisiones autonmicas han
ganado terreno en el campo de la calidad y
son habituales escenas exteriores, en los
guiones participan escritores de prestigio y
el buen hacer de los actores garantiza la
calidad. Las series emblemticas de la
produccin propia autonmica se movieron
hasta finales de los noventa en esta lnea.
De esta forma, los seriales se convirtieron
en los estandartes de la ficcin en las
televisiones autonmicas. El serial ms
antiguo que se emite en territorio espaol no
habla en castellano, sino en eusquera. Se trata
de Goenkale (ETB1), con 10 aos de
antigedad se emite diariamente desde hace
diez aos. Su director actual, Mikel Ezkurdia,
indicaba: Jams pensamos que llegaramos
a permanecer diez aos, ni que se llegara
a gravar el captulo mil ochocientos setenta
y pico8.
A parte de los seriales, las televisiones
han innovado con otros gneros y algunas
experiencias ms exitosas se inscriben el la
comedia y la sit-com (por ejemplo, Plats
bruts, Jet Lag o Psico-Express, de TVC). En
el mbito de la comedia, en la poca
estudiada, se consolid el xito de la serie
ms importante de la televisin gallega
(Pratos combinados). ETB, TVC y Canal Sur
TV coincidieron en programar seriales de 30
minutos de duracin. Estos se dispusieron de
lunes a viernes, en horario matinal y en
repeticin (Seoro de Larrea y Goenkale de
ETB), o en horario de sobremesa (Laberint
dombres y Pratos combinados). Por su parte,
TVG configur series de formato ms largo,
aproximadamente una hora de duracin

(Mareas Vivas y Pratos combinados), y


apost por horarios de prime time.
Elementos de construccin de la identidad
cultural
En las series existen aspectos que
permiten hablar de construccin de identidad
cultural. Aunque una investigacin ms
exhaustiva nos abocara ms informacin, en
nuestro caso consideramos que los elementos
bsicos de construccin de la identidad
cultural en las SFPP estudiadas son:
Localizacin geogrfica: La audiencia
reconoce lugares por sus caractersticas
toponmicas y fsicas. As, la aparicin de
espacios naturales de la Rioja Alavesa en
Seoro de Larrea, o de la costa gallega en
Mareas vivas, o de Sabadell en Laberint
dombres son recursos que provocan una
identificacin inmediata de la audiencia a
partir de su territorio, del lugar donde habitan.
Encontramos dos modalidades diferentes.
- Espacio real: se referencia una ciudad
o territorio real y su nombre. Est muy
localizado en la televisin catalana. En las
series producidas por TVC aparecen
claramente las ciudades de Sabadell (Laberint
dombres) y Barcelona (Plats Bruts).
- Espacio tipo: territorio imaginario que
aglutina caractersticas culturales de la
comunidad. De esta forma, se prefiere
construir un lugar-tipo que represente la
realidad vasca, andaluza o gallega. As
tenemos los pueblos ficticios de Arralde
(Goenkale), Alminares (Plaza Alta) y Portozs
(Mareas vivas), que representan realidades
urbanas o rurales.
Arquitectura y edificios: Tambin son
importantes las arquitecturas que aparecen e,
incluso, las organizaciones de los interiores
y los espacios urbanos recreados en plat.
En el pueblo ficticio de Arralde aparecen
caseros rurales, mientras que Alminares
(andaluz) se desarrolla entre casas encaladas
mediterrneas y Portozs (gallego) cuenta
paseo martimo con puerto (dnde se aparecen
los barcos de pescadores). Entre estos
exteriores destacan el espacio de la plaza y
las calles de Plaza Alta. Uno de los lugares
dnde se desarrolla la accin es un cortijo
andaluz. En el captulo 241 de Plaza Alta

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


una de las familias celebra el banquete de
una boda en un patio tpicamente andaluz,
con una fuente o pozo en medio, con las
paredes blanqueadas con cal, flores y plantas.
Destaca tambin el caso de Plats Bruts,
puesto que el espacio principal de la accin
se desarrolla en un piso de la derecha del
Eixample, alrededor de la zona comprendida
entre la Ronda de Sant Pere y la Gran Via.
Es el tpico piso ochocentista con galera
descubierta que da al patio interior, con techos
altos9.
Nombres de los personajes: Otro aspecto
importante es la aparicin de nombres y
apellidos autctonos. As, los personajes de
las series catalanas se llaman David Gell
(Plats Bruts), familia Aymerich y Pedrs
(Laberint dombres); en las vascas
encontramos personajes como Mikel, Joseba
y Koldo (Goenkale), Celia y Emilio Irusta
(Seoro de Larrea); en las gallegas estn
Miro Pereira y Balbina Santos (Pratos
Combinados). La cuestin de los
antropnimos es importante sobre todo en
series donde se relata la historia de una saga
familiar.
Actividades econmicas y profesionales:
Las profesiones y actividades que se
desarrollan en las series tienen una clara
tradicin las comunidades. No es casualidad
que Pratos Combinados presente la historia
de una familia gallega que ha sido emigrante
durante muchos aos en Suiza y vuelve a
Galicia para regentar un bar. Segn la
profesora de comunicacin Margarita Ledo,
Pratos Combinados representa la realidad de
la clase media-baja gallega. En las series, las
familias y los personajes se dedican a
profesiones y actividades econmicas
habituales en cada comunidad 10. As, es
remarcable el protagonismo de la elaboracin
de vino en Seoro de Larrea, la serie vasca
localizada en la Rioja Alavesa; o en Plaza
Alta, que refleja la tradicin vincola de zonas
andaluzas.
Presencia de referentes y smbolos de
identidad propia: En el captulo 1.000 de
Goenkale, un ertzaintza miembro de la
polica autnoma vasca s, que es personaje
habitual de la serie, interrumpe una fiesta para
dar una mala noticia. Este caso de la polica
autonmica tambin aparecer en uno de los
captulos de Plats bruts, aqu son los Mossos

dEsquadra polica autnoma catalana


los que se presentan para resolver una
situacin. Se encuentran a menudo ms
smbolos identitarios en las series, que a veces
pasan ms desapercibidos y otras son muy
explcitos. Por ejemplo, en un captulo de
Plats Bruts, a uno de los personajes se le
aparece su conciencia nacional con un vestido
folclrico y la bandera catalana (en una
situacin cmica). Los banderines de una
fiesta en la serie Goenkale son ikurrias,
banderas de Euskal Herria (pueblo vasco).
Conflictos sociales y temas de
actualidad: Los conflictos y aspectos sociales
que aparecen en las diversas SFPP analizadas
en la semana muestra se corresponden con
las realidades sociales a las que se dirige cada
serie. As, Goenkale ha dedicado captulos
a temas como los derechos de las mujeres,
las drogas, el sida, el racismo, la anorexia,
etc. La dicotoma entre tradicin y
modernidad tambin ha sido un motivo
argumental en las series catalanas. En Mait
se presentan tambin varios personajes
cubanos que se han integrado en la sociedad
vasca. Trabajan y conviven con personajes
vascos sin problemas. Segn Mikel
Garmendia,
Goenkale es una comedia dramtica
que trata de describir la vida cotidiana
de cualquier vasco, con problemas
comunes y actuales, de un modo
ameno. Con objeto de abordar temas
de suma actualidad, Goenkale
pretende reducir el nmero de
programas grabados con antelacin a
dos o tres, para incluir noticias
cercanas en el tiempo, inmediatas y
actuales (ETB, 2000).
El tratamiento de estos temas sociales
pone en marcha mecanismos de identificacin
colectiva. Por otra parte, el mbito del deporte
tambin aglutina la identificacin de la
comunidad. En el captulo trece de Pratos
Combinados, los personajes viven muy
intensamente el derby gallego de ftbol entre
el Celta de Vigo y el Deportivo de la Corua,
un partido que se seguir desde la televisin
del Bar Suizo. En Goenkale, los hermanos
Lasa eran jvenes pelotaris (jugadores de
pelota vasca, deporte autctono) que dejaron

503

504

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


este deporte para dedicarse a dirigir un bar
y un videoclub.
La lengua propia: Un elemento
fundamental de la identidad cultural en las
series es la utilizacin de la lengua propia,
diferente al castellano, en aquellas
comunidades que disponen de ella. Desde un
punto de vista lingstico, las SFPP
autonmicas estudiadas se pueden dividir en
tres grupos:
a. Series producidas en la lengua propia
de la comunidad autnoma distinta al
castellano: Estaci denlla (TVC), Laberint
dombres (TVC), Plats Bruts (TVC),
Goenkale (ETB), Pratos Combinados (TVG),
Mareas vivas (TVG).
b. Series en castellano en una comunidad
en la que esta es la lengua propia. El acento
de los personajes se puede corresponder con
el habla de la comunidad: Plaza Alta (Canal
Sur).
c. Series en castellano en una comunidad
autnoma con una lengua propia diferente:
Seoro de Larrea (ETB) y Mait (ETB).
Las series catalanas y gallegas se
encuentran en el primero grupo. En cambio,
la televisin vasca ha producido tambin
series en castellano y ha traducido y emitido
en castellano la serie Goenkale. En este caso
se debe tener en cuenta que la implantacin
del euskera (lengua propia del Pas Vasco)
no est tan extendida como la del cataln
o el gallego, lo que dificulta la difusin de
las series. Los acentos y hablas de los
personajes en las series son un factor tambin
presente en las series. En Plaza Alta, de Canal
Sur, se aprecia cmo los personajes tienen
un acento andaluz. En otros casos, como las
series catalanas, se escuchan acentos de las
diferentes dialectos. Por ejemplo, en el caso
vasco de Goenkale, la cuestin de la lengua
es muy importante dado que el euskera
presenta una gran variedad dialectal. Segn
indica el actor Mikel Garmendia,
la serie ha dado una gran importancia
al hecho de que en la televisin se
emplee el mismo euskera que se habla
en la calle con giros y acentos propios
de cada zona de Euskadi (ETB, 2000).
El registro lingstico que los actores
utilizan tambin influye en el factor de la

identidad. En este sentido, Oriol Grau,


guionista de Plats Bruts, seala ste como
uno de los aspectos fundamentales del xito
de la serie que los personajes hablen como
se habla a la calle. Esto quiere decir que los
protagonistas llegan a decir palabras soeces,
insultos o expresiones de dudosa correccin
lingstica.
Humor autctono: Pratos Combinados
(TVG), Plats Bruts (TVC) y Goenkale (ETB)
construyen las situaciones cmicas en base
a un tipo de humor gallego, cataln y vasco.
El humor tiene un papel fundamental en la
identificacin de la audiencia con el
espectculo y los personajes como ha puesto
de manifiesto Griffiths (1993). Dado que el
humor es cultural (Rossich, 1996), se
convierte en un elemento de identificacin
de la comunidad. Como dice uno de los
seguidores de Pratos Combinados, la gente
quiere ver cosas ms prximas, situaciones
con humor que les sea ms prximo
(Sanmartn Seoane, 2000). Los gallegos
tambin utilizan sus particularidades en su
serie cmica ms importante. En varios
captulos utilizan motivos como el
futbolstico, las meigas (personaje extrado
de la mitologa gallega) o el humor negro
(en el captulo 42 un representante de pompas
fnebres ofrece un catlogo de lpidas a una
de las protagonistas). Estos son recursos que
tienen un papel importante en el
establecimiento de complicidades con el
televidente gallego.
Presencia de la msica y la cultura
popular: En el caso de las televisiones
gallega y andaluza es muy importante la
presencia de la msica celta y flamenca
respectivamente (cabe recordar que uno de
los programas con ms xito en la historia
de TVG ha sido Luar, un espacio dedicado
a la msica autctona). En el captulo 1.000
de Goenkale se celebra una fiesta donde un
joven se pone a cantar canciones en vasco
con un acorden. El captulo 421 de Plaza
Alta presenta una situacin cmica en un bar
en el que un guitarrista y una bailaora (que
interpreta msica flamenca) remueven todo
el local y uno de los clientes acaba bailando
sevillanas encima de una mesa.
Personajes famosos: La aparicin de
personajes populares de las comunidades

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


autnomas es tambin importante para
establecer sintonas con la audiencia. Por
ejemplo, en el captulo del da 24 de
noviembre de Pratos Combinados (A rey
das cestas), aparece el jugador de baloncesto
gallego Fernando Romay. Uno de los
personajes de la serie estar a punto de dejar
los estudios para dedicarse al baloncesto. En
Plats Bruts, tambin encontramos la presencia
de destacados personajes de la escena
catalana, como el presentador Andreu
Buenafuente, o el jugador F. C. Barcelona
Sergi.
Conclusiones
Las televisiones autonmicas han
encontrado en las SFPP un producto que les
permite, por un lado, obtener buenos ndices
de audiencia, y por el otro, cumplir con uno
de los objetivos de su razn de ser, ligados
a su misin como plataforma de promocin
de la lengua y la cultura propias de cada
comunidad. As, las SFPP suelen ser los
programas con ms audiencia de la televisin
autonmica tras las retransmisiones de ftbol
y, adems, contribuyen a promover una
industria audiovisual autctona que regenera
la produccin cultural en cada territorio.
Como hemos observado, las SFPP
autonmicas son programas de diferenciacin
programtica que les permite competir con
los canales estatales pblicos (TVE1 y La2)
y privados (Telecinco, Antena 3 TV y Canal
+) aplicando diversas estrategias de
programacin. En el mbito de los contenidos,
los motivos temticos, as como los
personajes, exteriores y otros aspectos como
la lengua propia, son determinantes en la
construccin de la identidad cultural de cada
comunidad lo que aporta un valor aadido
a la produccin . Entre los factores de
construccin de la identidad cultural hemos
detectado: la presencia del territorio a partir
de la localizacin geogrfica; la

representacin del paisaje urbano y de la


arquitectura autctona; la utilizacin de
antropnimos; la presencia de actividades
econmicas y profesionales; el uso de
smbolos de la autonoma policas,
banderas, etc. ; el tratamiento de conflictos
sociales que preocupen a la poblacin y que
estn de actualidad; el uso de la lengua
autctona diferente al castellano; los gags
humorsticos basados en un humor cercano;
la presencia de msica y de la cultura popular
y la aparicin de personajes famosos.
As, hemos sealado algunos de los
factores que configuran la construccin de
la identidad cultural a travs de las SFPP,
sin descartar la presencia de otros que puedan
desempear un papel importante. Lejos de
presentar un panorama uniforme, la pluralidad
en el seno del territorio estatal espaol se
traduce tambin en una versatilidad de canales
autonmicos con contenidos diferenciados, lo
que enriquece el panorama audiovisual y
cultural.
La observacin de la tendencia cultural
de las series observada a finales de los 90
parece mantenerse, e incluso incrementarse,
en las ltimas temporadas con producciones
como El Cor de la Ciutat, Temps de silenci
y Majoria Absoluta (TV3); Rias Baixas y
Galicia Express (TVG); Arrayn (Canal Sur
TV) o Hasiberriak (ETB), por poner algunas
de las ltimas producciones ms interesantes.
Esta observacin nos lleva a la consideracin
de indicar que las series de ficcin son, en
primer lugar, un producto que debe funcionar
en el mbito cultural local. Estos productos
culturales deben cumplir, en primera
instancia, la exigencia de la identificacin del
pblico al que va dirigida la televisin. Como
se puede observar en el mercado internacional
del audiovisual, las ficciones exportables
suelen ser de factura anglosajona, cuyos
referentes culturales son quizs ya universales
o, por lo menos, muy conocidos en cualquier
otro mbito cultural y lingstico.

505

506

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Buonanno, Milly, El drama televisivo.
Identidad y contenidos sociales. Barcelona:
Gedisa, 1999.
Castell, Enric, Sries de ficci de
producci prpia a les televisions
autonmiques: gneres, estratgies de
programaci i aspectes culturals. Treball de
recerca. Bellaterra: UAB, 2000.
Castells, Manuel, La era de la
informacin. Economa, sociedad y cultura.
Vol 2. El poder de la identidad. Madrid:
Alianza editorial, 1997.
Drummond, Phillip; Paterson, Richard
y Willis, Janet Collective Identity, Television
and Europe. London: British Film Institute,
1993.
Euskal Telebista (ETB), Dossier de
prensa. Gabinete de prensa de ETB, 2000.
Fec, Josep Llus, Teleseries de
produccin propia e identidad nacional. En
Sampedro Blanco, Vctor Fco. La pantalla
de las identidades. Barcelona: Icaria, 2003,
p. 285-304.
Griffiths, Alison, Pobol y Cwm. The
construction of national and cultural identity
in a Welsh-Language Soap Opera. En
Drummond, Paterson y Willis, 1993, p. 924.
Kymlicka, Will, Ciutadania multicultural.
Barcelona: Ediuoc-Proa, 1999.
Lamo de Espinosa, Emilio Fronteras
culturales. Madrid: Alianza, 1995.
Lpez, Bernat; Risquete, Jaume y
Castell, Enric, Espaa: consolidacin del
modelo autonmico en la era multicanal. En
Moragas, Miquel de; Garitaonanda, Carmelo
y Lpez, Bernat Televisin de proximidad en
Europa. Experiencias de descentralizacin en
la era digital. Barcelona, Valencia, etc.: UAB,
UV, etc., 1999, p. 141-191.
Martn Barbero, Jess, Los gneros
mediticos y la identidad cultural de los
pueblos. En Universidad Pontificia de
Salamanca, Cultura y medios de
comunicacin III Congreso Internacional.
Salamanca: UPS, 2000, p. 105-131.
Moragas, Miquel de y Lpez, Bernat,
Decentralization processes and proximate
television. En Wang, Georget; Servaes, Jan.
i Goonasekera, Anura. The new
communication landscape. Demystifying

Media Globalization. London y New York:


Routledge, 2000, p. 19-32.
Moran, Albert, Popular Drama:
Travelling Templates and National Fictions.
En Dieten, Jan; Murdock Graham y Dahlgren,
Peter. Television across Europe. London:
Sage, 1999, p. 84-93.
Morley, David y Robins, Kevin, Spaces
of identity. Global media, electronic
landscapes and cultural boundaries. London:
Routledge, 1995.
ODonnell, Hugh, Good times, Bad times.
Soap operas and society in Western Europe.
Leicester: Leicester University Press, 1999.
Rodrigo Alsina, Miquel, Identitats i
comunicaci intercultural. Valncia: Editorial
3i4.
Rossich, Albert, De Rusiol a Monz:
humor i literatura. Publicacions de lAbadia
de Montserrat. Barcelona, 1996.
Sanmartn Seoane, X., A retranca de
Pratos Combinados. En O correo Galego.
Documento facilitado por Gabinete de presa
de Televisin de Galicia, 2000.
Schlesinger, Philip, Media, State and
Nation. Political Violence and Collective
Identities. London: Sage Publications, 1999.
Vervotec, Steven, Multiculturalism,
culturalism and public incorporation. Ethnic
and Racial Studies, vol. 19, January (1), 1996.
Villoro, Lus, Sobre la identitat dels
pobles. Idees, 1. Gener/Mar, 1999, p. 6272.

_______________________________
1
Esta ponencia se enmarca en el proyecto
de investigacin La construccin de la nacin
espaola en la poca contempornea. Cultura y
poltica, de la Universitat de Valncia, dirigido
por Ismael Saz Campos. Ministerio de Ciencia
y Tecnologa (BHA2002-01073). La investigacin
completa se puede consultar en Castell, 2000.
2
Estudios de Comunicacin de la Universitat
Rovira i Virgili, Tarragona.
3
Andaluca (Canal Sur, Canal 2 Andaluca);
Canarias (TV Canaria); Castilla-La Mancha (TV
Castilla-La Mancha); Madrid (Telemadrid); Catalua
(TV3, Canal 33); Galicia (TVG); Pas Valenciano
(Canal 9, Punt 2); y Pas Vasco (ETB1, ETB2).
4
Como dato ilustrativo, en octubre de 2003, las
autonmicas fueron lderes de audiencia en Catalua
(27%); Pas Vasco (23,4%); Andaluca (22,6%) y el
Pas Valenciano (20,7%) (fuente: FORTA).

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


5
Poble Nou [primera SFPP de TVC] ha sido
determinante en la historia de TV3, porque nos
convirti en una cadena capaz de producir ficcin.
Hoy somos el primer productor de ficcin de
Espaa y el dcimo de Europa (La Vanguardia,
7 de septiembre de 2003). Desde febrero de 2004,
el director de TVC es Francesc Escribano.
6
Para profundizar sobre el concepto de
televisin de proximidad, consulten Moragas y
Lpez (2000).

7
Segn Barroso (1996), la caracterstica bsica
del serial reside en la estructura narrativa abierta
y una trama con una ramificacin de argumentos
considerable. El serial tambin puede ser
denominado telenovela.
8
El Pas, 5 de enero de 2004 (p. 53)
9
Fuente : http://www
.elterrat.com/platsbruts/
10
Entrevista realizada a Margarita Ledo por
Bernat Lpez y Jaume Risquete (Santiago de
Compostela, 1997)

507

508

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Apuntes para el abordaje de la cultura poltica de los jvenes:


propuesta terico metodolgica
Mara Gladys Mathieu1

Espaa posee una tradicin de estudios


de juventud que data de la dcada del 60.
Ms de 40 aos en la exploracin de los
modos de ser y pensar de los jvenes han
permitido tener un amplio conocimiento
acerca de los diversos aspectos que ocupan
a este colectivo en cada poca, reseando
mltiples espacios propios de la vida juvenil
(ocio, familia, estudios, trabajo, poltica, etc.).
A partir de la primera Encuesta Nacional
de Juventud que se llev a cabo en 1960,
los estudios que toman como objeto a los
jvenes espaoles han proliferado en distintas
reas de inters y se han consolidado ciclos
de cuatro o cinco aos para las
investigaciones que necesitan mayores
recursos econmicos y un perodo de tiempo
relativamente prolongado entre cada uno de
los procesos de construccin de datos (es el
caso de los Informes de Juventud en Espaa
y los Estudios de la Fundacin Santa Mara)2.
A lo largo de todos estos aos la
aplicacin de encuestas a la poblacin joven3
ha sido sistemtica. La ltima que conocemos
es la llevada a cabo para la elaboracin del
Informe de Juventud en Espaa del ao 2000,
y est en proceso de anlisis la
correspondiente al 2004.
Las Encuestas Nacionales de Juventud son
una fuente bsica de datos que no slo ofrecen
el conocimiento de etapas presentes y pasadas
sino que, por su realizacin peridica, han
permitido la realizacin de estudios
diacrnicos4 a travs de los cuales es posible
observar la evolucin, cambios y
transformaciones de diversos aspectos de la
cultura de los jvenes como as tambin del
propio hacer del conocimiento cientfico.
Estos estudios parten de la sistematizacin
de los indicadores utilizados para preguntar
a los jvenes sobre diversas temticas, pero
el estudio sobre las mentalidades dirigido por
Manuel Martn Serrano, da un paso ms
generando modelos que sistematizan los
componentes incluidos en la investigacin

sobre cada uno de ellos. Evidentemente


trabajos de este tipo requieren revalorizar la
metodologa cuantitativa y la encuesta como
herramienta que permite estandarizar
indicadores que facilitan observar las
opiniones a travs del tiempo. Resaltamos
esto porque no es objetivo de esta reflexin
desestimar los anlisis provenientes de datos
cuantitativos sino de centrarnos en la
necesidad de dilogo y complementariedad
de stos, con las tcnicas propias de la
metodologa cualitativa.
Aspectos que contextualizan la relacin
jvenes-poltica durante los aos 90
Es necesario, para evitar los malos
entendidos a que nos puede conducir el ttulo
de esta comunicacin, aclarar que no se est
concibiendo a la juventud como un grupo
homogneo. Se considera que no es posible
hablar de una cultura poltica de los jvenes;
como tampoco del consumo cultural de los
jvenes ni las expectativas de futuro de los
jvenes. Todo conocimiento acerca de los
jvenes en general est nicamente marcando
tendencias de un grupo de gente recortada
del espacio social a partir de la variable edad,
la cual es un dato biolgico socialmente
manipulado y manipulable y, el hecho de
hablar de los jvenes como de una unidad
social, dotada de intereses comunes y de
referir estos intereses a una edad definida
biolgicamente, ya constituye una
manipulacin evidente (Bourdieu, 1984: 144).
En este sentido, la difusin de los estudios
sobre la juventud tiende a realizarse
considerando a la misma como un conjunto
homogneo de actores, dejando de lado las
diferencias existentes no ya entre los
diversos grupos que se conforman en funcin
de los consumos culturales, sino
fundamentalmente entre esas dos juventudes
que, en trminos de Bourdieu, son la
trabajadora y la estudiante.

509

510

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


La relacin de los jvenes con la poltica
se ha venido complejizando a partir de las
dos ltimas dcadas del siglo pasado y se
ha profundizado en los aos 90, como
consecuencia de la implantacin de un
modelo de sociedad caracterizada por retrasar
el acceso de los jvenes a los espacios de
participacin institucional (Sandoval, M:
1996). La gente joven ha ganado estatus como
consumidora aunque no ha sucedido lo mismo
en el mbito de las decisiones polticas. Los
adultos tienden a percibir a los jvenes como
indiferentes a los problemas sociales y, por
lo tanto, distantes y ajenos a las cuestiones
polticas, aunque si pasamos revista a sus
esquemas de socializacin encontramos como
primer rasgo relevante que los jvenes de los
90 han crecido en un clima de constante
descrdito de la prctica poltica que, adems,
se desarrolla en un espacio cada vez ms
lejano del ciudadano poniendo en evidencia
los lmites del sistema de representacin.
Asimismo, esta apata hacia los valores
sociales y colectivos es considerada como una
de las consecuencias de las dinmicas de la
sociedad modernizada y globalizada 5
(Guiddens, 1994) que, transfiriendo las
instancias de decisin de la poltica nacional
a una difusa economa trasnacional,
contribuye lo mismo a reducir los gobiernos
nacionales a administradores de decisiones
ajenas que a construir imaginarios globales6.
La investigacin de la cultura poltica de
los jvenes a travs de encuestas
La cultura poltica, el tema de inters en
esta ponencia, ha estado presente desde el
inicio en estos estudios de carcter
cuantitativo, aunque en la ltima dcada se
aprecia una considerable disminucin de las
variables que construyen el problema. Cabe
entonces preguntarse, ha hecho mella en la
bsqueda del conocimiento social el discurso
sobre la apata juvenil hacia las cuestiones
polticas? Ha dejado de interesar el joven
como sujeto poltico?. Evidentemente, la
problemtica que presenta una encuesta est
subordinada a intereses polticos, esta
situacin influye tanto en la significacin de
la respuesta como sobre la significacin que
se le confiere a la publicacin de los
resultados (Bourdieu, 2000), ms an cuando

los Informes sobre la Juventud constituyen


una base de conocimiento muy importante
para la implementacin de polticas pblicas.
En cualquier caso, la relacin de los jvenes
con el espacio poltico es, hoy en da, una
cuestin de inters marginal en la medida que
pareciera que es un tema suficientemente
explorado y conocido aunque nos
encontramos con categoras y dimensiones de
anlisis originadas en otras dinmicas sociohistricas que es preciso volver a llenar de
sentido.
El concepto de cultura poltica es
altamente amplio y complejo, en tanto que
pone en relacin un amplio abanico de
fenmenos culturales y polticos. Estamos
frente a un concepto que carece de
fundamentacin terica y ello dificulta el
anlisis emprico; por consiguiente resulta
difcil especificar su contenido concreto
(Lechner, 1998: 10).
De este modo, a lo largo del tiempo, y
tras la comparacin de los diferentes espacios
sociales en que se estudia la cultura poltica,
nos encontramos con gran cantidad de temas
y problemas que se agrupan dentro de la
cultura poltica (el propio inters por lo
poltico, pasando por la valoracin de
sistemas polticos, instituciones y
movimientos sociales, as como cuestiones
identidad nacional, etc). Esto ha implicado
la confluencia tanto a nivel terico como
metodolgico de diversas disciplinas que
enriquecen las posibilidades de anlisis del
fenmeno, aunque no su restriccin
conceptual (Semitica, Antropologa,
Lingstica, Sociologa de la Educacin,
adems de la Ciencias Polticas y la
Sociologa que han sido las pioneras en el
tratamiento del objeto).
No obstante, los estudios de juventud dan
prioridad a una visin psicolgica de la
cultura poltica entendida como aquellos
valores, actitudes, comportamientos, creencias
ante la poltica y sus problemas. En este
sentido, a travs de las encuestas se miden
las orientaciones y disposiciones de los
individuos hacia los sujetos y objetos
polticos.
En la dcada de los aos 90 siempre
dentro de los estudios a los que estamos
haciendo referencia los temas ms
recurrentes han sido: Simpatas polticas y

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


orientacin del voto; Valoracin de la
democracia; Valoracin de movimientos
sociales; Asociacionismo. Por otra parte, las
preguntas a partir de las cuales se abordan
estos temas, en general estn estandarizadas
y forman parte del repertorio histrico que
se viene aplicando desde el origen de los
estudios de juventud. Evidentemente, el
acontecer social hace que haya preguntas que
desaparezcan, se modifiquen, se transformen
o diversifiquen. Sin embargo, es notable cierto
estatismo en los modos de preguntar acerca
de las cuestiones antedichas del mismo modo
que se est reduciendo considerablemente el
campo de los temas polticos 7 que,
supuestamente, son de incumbencia de los
jvenes.
En cualquier caso, en el estudio de la
cultura poltica persiste la tradicin de la
cultura cvica caracterizada por su
perspectiva institucionalista y universalista, que tiende a ignorar aspectos
histrico-culturales centrales en el anlisis
poltico cultural. Asimismo, desde el punto
de vista metodolgico la cuantificacin a
partir de las encuestas y escalas de actitud,
reduce sustancialmente la posibilidad de
dar cuenta de otras facetas del fenmeno
a travs de otras herramientas, ms
vinculadas a la investigacin cualitativa
y a la intencin interpretativa 8.
Teniendo en cuenta las preguntas ms
relevantes que se consideran en estos estudios
y que se limitan a la postura ideolgica, en
la valoracin de la democracia y de los
movimientos sociales donde la concrecin
de los comportamientos y la participacin
quedan restringidos al asociacionismo , el
joven es reducido a mero espectador del
acontecer poltico y por lo tanto se lo
considera un sujeto poltico pasivo. Siguiendo
el planteo de Bourdieu, cabra preguntarse
si los jvenes se consideran competentes para
opinar sobre la poltica, teniendo en cuenta
que tener competencia es tener el derecho
y el deber de ocuparse de algo. En otras
palabras, la verdadera ley que se halla oculta
tras estas correlaciones aparentemente
anodinas es que la competencia poltica,
tcnica, como todas las competencias es una
competencia social. Ello no significa que la
competencia tcnica no exista, sino que indica
que la propensin a adquirir lo que se llama

la competencia tcnica es tanto mayor cuanto


ms competente socialmente se sea, es decir,
cuanto ms se halle uno socialmente
reconocido como digno de adquirir y, por
tanto, como alguien que ha de adquirir esta
competencia (Bourdieu, 1984: 239). El
mecanismo de distincin entre competentes
y no competentes, provoca que algunas
personas se excluyan del juego poltico, en
la medida que asumen la representacin social
de la competencia que socialmente les ha sido
concedida. En este sentido, y considerando
que el sistema escolar es un factor
diferenciador, es preciso analizar las
respuestas a las preguntas sobre poltica,
considerando en qu medida se excluyen o
no las dos juventudes a que hace referencia
Bourdieu: la trabajadora y la estudiante.
Asimismo, es preciso tener en cuenta que
la nocin cultura poltica est sujeta al
acontecer socio-cultural y, por ende, en cada
momento hay unos fenmenos que adquieren
la dimensin de polticos. Por ejemplo,
actualmente en Espaa preguntar sobre la
inmigracin ya no es slo medir actitudes
y opiniones frente a un fenmeno que incide
culturalmente sino que la opinin encierra
tambin una postura poltica en la medida
en que el fenmeno ha adquirido esa
dimensin en el momento en que sobre l
se han pronunciado los grupos de poder y
las diversas instancias estatales.
En otros trminos, la cultura poltica no
puede definirse slo en funcin de actitudes,
valores y creencias de los sujetos hacia unos
objetos / sujetos histricamente considerados
polticos. En la medida que tambin se halla
en proceso de cambio la concepcin acerca
del sujeto poltico que ya no se define como
para el marxismo, por la pertenencia a una
clase social sino que cada vez ms emerge
a partir del planteamiento de problemas
cotidianos que afectan a sus intereses
especficos es preciso comenzar a tener en
cuenta que los aspectos constitutivos de la
cultura poltica tambin estn cambiando.
Esto requiere hacer el esfuerzo de poder
detectar para cada momento socio-histrico
aquellos temas que requieren si no de una
opinin poltica, al menos de un sentido
poltico para evaluarlos, valorarlos o tomar
postura sobre ellos.

511

512

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


En otros trminos, no podemos limitarnos
a hablar de la cultura poltica de los 90
considerando slo las preguntas que se
definen como tales. Esto implica que en la
re-explotacin de fuentes secundarias hay que
incluir y clasificar nuevos indicadores que
abarquen aspectos histrico-culturales que
puedan a su vez enriquecer el anlisis poltico
cultural. Para hablar de la cultura poltica de
los jvenes espaoles en la dcada de los
aos 90 deben ser consideradas las preguntas
sobre la Unin Europea, sobre la inmigracin
y ahora, inevitablemente, sobre los conflictos
internacionales que desencadenan el
terrorismo, que posiblemente ser un aspecto
de gran trascendencia en la cultura poltica
de la primera dcada del 2000.
Este planteo, que ve como imposible
acotar la cultura poltica, parte del hecho de
que el concepto implica dos espacios
altamente complejos: el de la cultura y el
de la poltica. Del segundo ya hemos
planteado su pluralidad pero el primero es
sin lugar a dudas el ms complejo y
problemtico de las ciencias sociales. En
cualquier caso implica tener en cuenta que
cuando se habla de cultura se est hablando
de herencia, por lo tanto de pasado, de largo
plazo y de pautas medianamente estables
aunque no podemos dejar de lado que es un
espacio vivo, que absorbe nuevos hechos,
situaciones y creencias que, de alguna
manera, producen alteraciones en los restantes
elementos que la estructuran. Por lo tanto,
en la cultura poltica de los jvenes se
encontrarn pautas, valores, creencias que
tienen su origen en la transmisin
generacional pero tambin otros ligados a su
propia vivencia dentro de la sociedad y su
relacin con el espacio pblico.
Un punto de partida para repensar la
cultura poltica
Hablar de cultura poltica requiere dejar
de concebir estos dos mbitos como separados
e independientes, de la organizacin social
y empezar a trabajar en los intersticios en
que ambas se cruzan y definen mutuamente.
Esto significa comprender que la cultura
poltica no es un producto de la improvisacin
sino que exige un tiempo ms o menos largo
para su formacin y conviccin, ya que no

puede pasarse por alto que los fenmenos


culturales hunden sus races en el pasado.
Por ello tampoco puede ser tratado como un
aspecto marginal del sistema cultural dado
que en la cultura poltica se plasma una visin
del mundo y, ms especficamente, unos
modos de ver y entender, de reproducir o
modificar la organizacin social que
constituye el sustrato de la configuracin de
las relaciones sociales.
Teniendo en cuenta el desarrollo poltico
del concepto y las crticas a que ha sido
sometido, el presente trabajo no entiende la
cultura poltica como un conjunto cerrado de
creencias, actitudes y pautas de
comportamiento adquiridos de forma
homognea a travs del proceso de
socializacin, sino como un conjunto de
pautas de razonamiento, argumentacin y
representacin de la realidad.
Desde este punto de vista, cada ciudadano
se propone conseguir determinados objetivos
racionales dentro de un contexto social, para
lo cual pondra en marcha un cierto repertorio
de actitudes, referencias, expectativas, etc.
Este repertorio constituira un cdigo general
de referencia, que permite a los diversos
actores
polticos
en
interaccin
comprenderse
recprocamente
y
comunicarse de modo efectivo.
Dentro de la cultura poltica de una
sociedad pueden distinguirse variaciones
en funcin de variables territoriales,
generacionales, sociales que integran las
diversas subculturas y que explican los
posibles cambios y la evolucin a lo largo
del tiempo.
En primer lugar habra que determinar si
en el caso de los jvenes estamos frente a
subculturas polticas9 o bien se trata de una
cultura poltica compartida y escasamente
diferenciada de otros grupos sociales.
En segundo lugar, la relacin jvenespoltica requiere, de una vez por todas, ser
abordada sin los prejuicios que rodean al
joven y que a la larga terminan en una
valoracin socialmente negativa de dicha
relacin que se explica por la pasividad
y el falta de compromiso de los jvenes
actuales.
Es decir, en tanto que la poltica requiere
de una perspectiva de lo colectivo, el joven
fundamentalmente
individualista
y

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


preocupado por s mismo no tiene cabida.
Por lo tanto, el individualismo es una de las
nociones a vencer dentro de esta
problemtica.
En principio hay que establecer la
diferencia entre el Individualismo en tanto
rasgo personal y la Individualizacin como
categora social que se le impone al individuo
(Beck, 1998: 130) 10 . A partir de esta
perspectiva, la individualizacin pierde sus
connotaciones negativas (aislamiento,
soledad, pasividad ante todo lo que no le
afecta directamente) recuperando un punto de
vista que evidencia la dinmica social en que
jvenes y no jvenes estn insertos y que
conduce a la bsqueda de esos espacios de
interaccin: Individualizacin significa,
primero, la desintegracin y, segundo, la
sustitucin de las formas de vida
socioindustriales por otras, en las que los
individuos deben producir, escenificar y
remendar ellos mismos, sus propias
biografas... (Beck, 1998: 131).
Siguiendo el pensamiento de Ulrich Beck
la poltica irrumpe y brota ms all de las
responsabilidades formales y las jerarquas,
y esto es ignorado justamente por aquellos
que equiparan la poltica con el Estado, con
el sistema poltico, con las responsabilidades
formales y las carreras polticas (Beck, 1998:
135). La convivencia de instituciones
polticas histricas (con su consecuente carga
simblica) junto a una prctica poltica
cotidiana (por lo tanto no institucional)
favorece el regreso de los individuos a la
sociedad (Beck, 1998: 134).
La necesidad
metodolgica

de

una

apertura

Desde el punto de vista metodolgico es


preciso tener en cuenta que la encuesta, a
nivel metodolgico, impone una perspectiva
de lo que legtimamente se entiende por
poltica y, en este sentido, determina cules
son los actores, elementos, temas y problemas
relevantes para definir la cultura poltica de
un grupo. No obstante, ya hemos destacado
la importancia que a efectos de seguimientos
en el tiempo y comparaciones, tiene la
estandarizacin de los indicadores.
A pesar del campo de conocimiento tan
rico que sobre los jvenes se tiene en Espaa

se echa mucho en falta el saber acerca de


los contenidos de esos indicadores, los
significados y las resignificaciones que los
distintos grupos de jvenes le asignan en
distintos momentos. Por ello creemos
necesario completar y profundizar en el
estudio de las representaciones que los
jvenes tienen del espacio de la poltica:
temas, elementos, hechos que la conforman
y los puntos de articulacin con la vida
cotidiana. Es preciso indagar en la
autoconcepcin de los jvenes en tanto
sujetos polticos, sobre su papel e
involucramiento con la sociedad de la que
son parte. Un trabajo de esta naturaleza
implica un fuerte despliegue de recursos, que
en pocos casos la investigacin acadmica
est en condiciones de afrontar. Por otra parte,
la metodologa cualitativa, cuando se realiza
con escasos medios materiales corre el riesgo
de depender demasiado de los sujetos que
aceptan participar, generando problemas
adicionales de tiempo y organizacin.
A pesar de todo esto, una metodologa
cualitativa articulada mediante grupos de
discusin es muy idnea para abordar el
problema de la cultura poltica en tanto que
posibilita captar determinadas necesidades,
intereses y preocupaciones individuales y
colectivas ante un tema o problema planteado,
as como motivaciones y actitudes,
percepciones y sentimientos, creencias y
opiniones suscitados en su decurso, que de
otra manera permaneceran inditos (Piuel
y Gaitn, 1998: 122).
En cualquier caso es importante tener
claro que tanto el empirismo cuantitativo,
como el empirismo cualitativo se articulan
como formas relativas, pero complementarias
por deficiencia en su anlisis de la realidad
social (Ort, 2000: 233).
Por ello se requiere un dilogo
permanente entre tcnicas, el Grupo de
discusin puede explorar en la construccin
discursiva del campo de la poltica, al mismo
tiempo que adentrarse en el contenido de los
indicadores usados en las encuestas. Pero
tambin el resultado del anlisis debe ser
tenido en cuenta para la actualizacin,
modificacin, o transformacin de los
indicadores).
En resumen, las representaciones sobre
los diversos aspectos que conforman lo

513

514

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


poltico estn en relacin y condicionadas por
la organizacin socio - poltica del lugar y de
la poca en que les toca crecer y, por lo tanto,
por las relaciones sociales en que se encuentran
inmersos los jvenes. En este sentido, la relacin
que los jvenes espaoles tienen con la poltica
y el modo de llevar a cabo su conocimiento
y su configuracin representacional estar
condicionada por las situaciones sociopolticas
y culturales en que se desenvuelven. Asimismo,
en la actualidad no solamente se puede
considerar el condicionante sociopoltico local.
Hay un nuevo factor a considerar, especialmente
en el estudio de la cultura poltica, que es la
globalizacin, dado que estamos no ya frente
a la imposicin de un modelo econmico, sino
fundamentalmente poltico.

La desconfiguracin que en los ltimos


aos ha sufrido el espacio pblico
institucional ha puesto de manifiesto la
gestacin de nuevos actores sociales que
cuestionan la cultura poltica tradicional,
tanto en la derecha como en la izquierda,
dando lugar a nuevas articulaciones y
mediaciones de la sociedad civil que no se
enmarcan dentro de las acciones partidarias.
Es un proyecto nuevo de democracia que
cuestiona no la necesidad de los partidos,
sino su monopolio de la poltica y su
concepcin de una poltica separada de la
vida cotidiana del pueblo y dedicada
exclusivamente a la lucha por la toma del
Estado o su preservacin (Martn Barbero,
1991).

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografa
Almont, G; Verba, S. La cultura cvica,
Madrid, Foessa. 1970.
Arendt, H: Qu es la poltica, Barcelona,
Paids. 1997.
Beck, U: La Invencin de lo Poltico, Bs.
As, Fondo de Cultura Econmica. 1998.
Bourdieu, P: (1984) Cuestiones de
Sociologa, Madrid, ISTMO. 2000.
Gaitn Moya Juan A. y Piuel Raigada
Jos L.: Tcnicas de Investigacin en
Comunicacin Social, Madrid, Sntesis. 1998.
Garca Canclini, N: La Globalizacin
imaginada, Buenos Aires, Paids. 1999.
Garca Ferrando, M; Ibez, J y Alvira,
F: El anlisis de la realidad social, Madrid,
Alianza Editorial. 2000.
Giddens, A: Consecuencias de la
modernidad, Madrid, Alianza Universidad. 1994.
Lechner, Norbert (comp.): Cultura
poltica y democratizacin, Santiago de Chile,
CLACSO-FLACSO-ICI. 1987.
Martn Barbero, J: De los medios a las
mediaciones, Mxico, G. Gilli. 1991.
Martn Serrano, M: Historia de los
cambios de mentalidades de los jvenes entre
1960 y 1990, Madrid, INJUVE. 1994.
Martn Serrano, M; Velarde Hermida,
O: Informe Juventud en Espaa 96, Madrid,
Instituto de la Juventud. 1996.
Martn Criado, Enrique: Producir la
Juventud, Madrid, ISTMO. 1998.
Sez Marn, Juan: Los estudios sobre
juventud en Espaa: contextos de un proceso
de investigacin-accin (1960-1990), en
Revista Internacional de Sociologa,n 10,
enero-abril de 1995, pp. 159-197.
Sandoval, M: Exclusin y cambio social:
el caso de los jvenes pobladores chilenos,
Louvain, Tesis doctoral. 1996

_______________________________
1
Facultad de Ciencias de la Informacin,
Universidad Complutense de Madrid.
2
El INJUVE y la Fundacin Santa Mara son
las dos instituciones que vienen realizando estudios
multitemticos y sistemticos sobre la juventud.
3
Para una crtica a la sociologa de la Juventud
desarrollada en Espaa ver Martn Criado, Enrique;
Producir la Juventud, 1998, Madrid, ISTMO.
4
Un ejemplo de este tipo de investigaciones
es Historia de los Cambios de Mentalidades de

los jvenes entre 1960-1990 de Manuel Martn


Serrano (1994), el objetivo de este estudio es
comprender la transformacin de las conciencias
de las distintas generaciones de jvenes poniendo
de manifiesto aquellos aspectos que distinguen a
unas y a otras. Asimismo, este estudio desarrolla
un particular enfoque de las generaciones, dado
que no establece el corte generacional en la edad
sino a partir de marcos axiolgicos.
5
A. Giddens en su obra Consecuencias de
la modernidad (1994) sostiene que la modernidad
es inseparable de los sistemas abstractos que
proporcionan el desanclaje de las relaciones
sociales a travs del espacio y del tiempo, y que
abarcan tanto la naturaleza socializada y el
universo social p. 142. El autor indica que existe
un desanclaje de los sistemas sociales, es decir,
el despego de las relaciones sociales de sus
contextos locales de interaccin, los cuales sern
reestructurados en indefinidos intervalos espaciotemporales. P.32.
6
En La Globalizacin imaginada (1999)
Garca Canclini indica que este vaciamiento
simblico y material de los proyectos nacionales
desalienta el inters por participar en la vida
pblica y apenas se lo puede reactivar en perodos
pre-electorales mediante tcnicas de marketing.
7
Para ver los temas por los que se ha
preguntado a los jvenes desde el 60 hasta los
90, vale remitirse a Historia de los Cambios de
Mentalidades (1994) de Manuel Martn Serrano
y otros, aunque es preciso tener en cuenta que
dicho estudio considera como fuentes secundarias
otras investigaciones adems de los propios
estudios sobre la juventud.
8
Este planteo corresponde a Francisco Cruces
y ngel Daz de Rada y ha sido citado por Fabio
Lpez de la Roche en el artculo Aproximaciones
al concepto de cultura poltica, consultado el 2701-2004 en la pgina web: www.colciencias.gov.co/
seiaal/congreso/Ponen8/LOPEZ.HTML.
9
En general, las subculturas se desarrollan en
contra de los valores sociales y polticos dominantes
y expresan valores propios de grupos sociales
minoritarios, pero tienen un elemento comn con
la cultura poltica: un centro poltico que como
instancia organizada de modo consciente elabora
y transmite determinados valores a la sociedad.
10
Segn Ulrick Beck (1998),
la
individualizacin no est basada en la libre decisin
de los individuos. Para usar los trminos de Sartre:
las personas estn condenadas a la individualizacin.
La individualizacin es una compulsin, una
compulsin paradjica para la construccin,
autoformacin, autoescenificacin, no slo de la
propia biografa tambin de sus conexiones y redes,
y esto en el intercambio de las preferencias, de
las decisiones y fases de la vida...

515

516

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

517

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Interculturalidade, Encontros e Desencontros


em Universidades Virtuais
Hiliana Reis1

O fenmeno da globalizao e o acelerado desenvolvimento dos recursos


tecnolgicos modificam o cenrio educacional e pem em relevo a comunicao intra
e intercultural. Embora o setor educacional
se beneficie, particularmente, dos avanos
tecnolgicos, outras preocupaes devem
pautar as polticas institucionais para que se
garanta a eficincia, a qualidade das ofertas
e a democratizao do acesso aos bens
culturais.
A universidade virtual distingue-se das
presenciais pela mediao tecnolgica que
permite a interao dos seus membros, em
tempo e lugares no necessariamente coincidentes (Ferrater, 1997). Entretanto, essa
modalidade pressupe um repensar das prticas pedaggicas, pois, acarreta desafios,
muitos dos quais, sequer esto pensados nos
currculos. Embora a comunicao mediada
propicie os processos de interao, so muitas
as queixas dos alunos de universidades virtuais sobre essa temtica.
O tutor, desconhecido at ento nas
universidades presenciais, com relativa
freqncia acaba sendo o nico elo de ligao entre os alunos e a instituio. A importncia da sua funo levou-nos a realizar
uma pesquisa (1996-1999) em duas universidades espanholas, a Universitat Oberta de
Catalunya (UOC), Barcelona, a Universidad
Nacional de Educacin a Distancia (UNED),
Madrid/Tortosa e, uma mexicana, a
Universidad Virtual del Instituto Tecnolgico
de Enseanza Superior de Monterrey
(UVITESM). No total, foram entrevistados
15 tutores e 15 alunos, ou seja, cinco alunos
e cinco tutores de cada instituio.
No perodo em que desenvolvemos nossa
pesquisa, os alunos entrevistados da UNED/
Tortosa residiam no interior da Catalunha,
e tinham como primeira lngua o castelhano.
A escolha por essa universidade recaa,
primeiramente, em uma questo econmica,
pois os alunos no dispunham de recursos

financeiros para cursarem uma universidade


em outro local, alm de privilegiarem a oferta
dos cursos em castelhano. Entre os motivos
da preferncia pela UOC, os alunos entrevistados destacaram o campus virtual, ou seja,
a aprendizagem tecnolgica e a preferncia
pelo idioma catalo. Entre os objetivos dessa
instituio encontra-se a difuso desse idioma. Os alunos da UVITESM tambm assinalaram o campus virtual como primeiro
motivo da sua escolha, alm da reputao
da qualidade dos cursos oferecidos por aquela
instituio.
Por outro lado, a oferta da UV diferenciava-se das outras duas, ao voltar-se ao
mercado interno mexicano e latinoamericano,
colocando em contato no s alunos de pases
distintos como de diferentes culturas. Essa
universidade tambm se distinguia das demais por privilegiar uma pedagogia interativa,
com obrigatoriedade de participao nos
foros, prtica at ento inexistente na UNED,
embora, estivesse comeando a ser desenvolvida na UOC. Alm disso, a pluralidade de
culturas vividas na Amrica Latina ressaltase com maior incidncia nas perspectivas de
anlises que realizamos na Universidade
Virtual do ITESM, pelas caractersticas do
modelo adotado e da parceria realizada com
a British Columbia University, Canad.
Embora os fatores culturais sejam, em muitos
momentos, coincidentes na amostra analisada, nos dois continentes tambm apresentam
diferenas. Hoje, o campus virtual dever ser
entendido como espao de migrao de
culturas, a partir das quais, se mobilizam
valores, crenas e imaginrios.
Referencial terico
O referencial terico aqui desenvolvido
(Jess Martn-Barbero e Mauro Wilton de
Souza) sustenta a compreenso das mediaes como prticas culturais e espao em que
as relaes adquirem sentido. O conceito de

518

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


recepo meditica traz consigo uma dupla
conotao: refere-se a veculos e instrumentos, mas tambm s mediaes sociais (Souza, 2000:78). Os usurios, como receptores, so
concomitantemente, produtores de sentido.
Ao interagirem com as tecnologias, textos
e, sobretudo, compessoas de diferentes culturas, criam intertextos, a partir de um repertrio de representaes identitrias coletivas
e subjetivas, as quais dinamizam, subvertem
ou impedem os processos de interao.
Como afirma Jess Martn-Barbero (Souza, 2000:80) a comunicao questo de
culturas e no s de ideologias; questo
de sujeitos e no s de aparatos e estruturas,
de produo e no apenas de reproduo de
mensagens. A cultura aqui entendida como
redes de significados compartilhados (Geertz,
1989) que do sentido s experincias de vida.
As pessoas se movimentam por sistemas de
cdigos de interpretao da realidade, os quais
se modificam em seus contedos e em suas
regras de funcionamento, dependendo das
dinmicas de interao que estabelecem entre
os seus pares. Os modelos de educao a
distncia que privilegiam a interao entre
sujeitos de diferentes pases ou mesmo de
diferentes regies mobilizam uma
multiplicidade de culturas fontes de
contatos, mas tambm de conflitos, os quais
necessitam ser incorporados no cotidiano das
prticas curriculares.
Miquel Rodrigo Alsina entende a comunicao intercultural como aquela que se
realiza entre pessoas que possuem
referenciais to distintos que se autopercebem
como pertencentes a culturas diferentes
(1999:12). O que se produz um fenmeno
de atribuio identitria, a partir da qual, as
diferenas so evidenciadas. Entretanto, se
as diferenas so necessrias para que se
manifeste a outra cultura, as semelhanas
tambm so parte constituinte desse processo; caso contrrio, no haveria espao para
a convivncia e o dilogo - fundamentais para
que ocorram as relaes entre culturas. As
diferenas e ambigidades so evidentes at
mesmo nas relaes intraculturais. Portanto,
as anlises que privilegiam os estudos
interculturais demandam qualificaes para
precisar em que as culturas se diferenciam
e em que se assemelham.

A prtica cotidiana dos ambientes de


aprendizagem reflete modos de apreenso,
consumo e produo de sentidos diferenciados e as formas de acesso aos sistemas
teleinformticos dentro de um mesmo grupo
no so universais e as formas de apropriao dos bens simblicos entre os estudantes
tambm se distinguem.
Ao complementar-se em infinitas combinaes multimediticas, os suportes
tecnolgicos no se excluem, ao contrrio, se
complementam em processos de inter e
multirrelacionamentos (Souza, 2000:77), possibilitando aos seus usurios, uma nova maneira de contigidade, de relacionar-se, embora
separados no espao e no tempo. Entretanto,
a novidade dessas formas de estar junto exige
aprendizagem, pois, os conflitos e diferenas
culturais nem sempre possibilitam uma convivncia tranqila. Os ambientes de ensino e
aprendizagem virtuais constituem um campo
privilegiado para a circulao, produo e
recepo de novas culturas, em que, at mesmo
o anonimato abre espao para novas formas
de relao, ainda que, vale ressaltar, de carter
ambguo. Com freqncia, a distncia no espao
e tempo e as dificuldades de interao mediadas pelas tecnologias so fontes de ansiedade
e de desentendimentos.
Os campi virtuais abrem uma nova via para
a compreenso do lugar por onde se movimentam as identidades culturais, j que abrem novas
interfaces para a interao comunicativa. Nesse
processo, as mediaes - como lugar de prticas sociais - articulam, desarticulam, criam
e recriam as tramas culturais e so fontes de
produo de sentido. As mediaes culturais,
por sua vez, mediadas pelas tecnologias,
desestabilizam a separao clssica entre produtor e receptor e aproximam o espao da
produo e o da recepo. Cabe aprofundar a
discusso sobre a maneira como as pessoas se
apropriam desses espaos, sobretudo quando o
universo simblico colocado em interao e
se fragmenta em diferentes concepes da realidade que compartem.
As tecnologias como fator de excluso social
O acesso aos bens simblicos, na Amrica Latina, acompanha a perversidade do
modelo econmico. Os alunos de um mesmo
curso no gozam dos mesmos recursos das

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


infra-estruturas tecnolgicas, como era de se
esperar. Os tutores da Universidade Virtual
do ITESM observam que os alunos das
capitais e das grandes cidades so privilegiados no uso das redes tecnolgicas, com
relao aos alunos do interior do Mxico e
da Venezuela. Uma inundao nas estradas,
por exemplo, impede o acesso ao campus
virtual, o que, alm de cortar as interaes
entre os colegas, obriga os tutores a modificar a data de entrega dos trabalhos. Muitos
estudantes no possuem computador em casa.
As facilidades que os alunos de Caracas possuem, ainda que sejam poucas,
so muitas, quando comparadas com as
dos alunos que vivem no interior. Os
alunos da capital, que possuem uma
infra-estrutura tecnolgica melhor, tm
menos problemas que os do interior. H
alunos que viajam at duas horas, a cada
semana, para ir at sede para ter acesso
ao correio eletrnico. (Tutora 13,
UVITESM; REIS:482)
As diferenas, contudo, no se limitam
ao aspecto tecnolgico. As formas de excluso tambm se estendem aos processos
educacionais, uma vez que os tutores assinalam desnveis no processo de aquisio do
conhecimento e denotam diferenas entre o
sistema mexicano de educao formal e o
venezuelano, por exemplo.
Ainda que falemos a mesma lngua,
os alunos que menos entendem as
instrues so os da Venezuela, onde
temos cinco sedes. (Tutora 13,
UVITESM; REIS:482)
As anlises tanto dos tutores como dos
alunos colocam questes relativas identidade cultural, poltica e econmica. Isso exige
um cuidado especial e muita sensibilidade
por parte dos tutores para responder
heterogeneidade de seu pblico.
No ensino presencial, o intercmbio
mais fcil, pois, a reposta imediata. Entretanto, no ensino a distncia, a relao se complica. muito
fcil quando se tem um grupo mais
ou menos homogneo de alunos entre
20 e 25 anos, com certo extrato

socioeconmico, com os mesmos interesses de juventude, do que quando


temos alunos virtuais. Aqui, trabalhase com um aluno da Amrica Central,
outro do norte do Mxico, um pai de
famlia, um de 30, outro de 40 anos,
o que torna o manejo mais difcil.
(Tutora 11, UVITESM; REIS:481)
Idiomas: fator de diferenas
Quanto ao manejo de idiomas, h uma
grande diferena entre as concepes das
universidades espanholas e a mexicana. Nos
cursos oferecidos pelo Mestrado em Educao da Universidade Virtual do ITESM, o
domnio do ingls um pr-requisito, j que
a maioria da bibliografia se encontra nesse
idioma e os contatos por videoconferncia e
presenciais com professores canadenses so
freqentes. Apesar disso, uma grande parte dos
alunos no domina esse idioma, o que causa
muito desconforto. A maioria dos entrevistados afirma que a quantidade de matrias e
a exigncia dos cursos a distncia excedem
significativamente a dos cursos presenciais, e
a dificuldade para compreender outro idioma
aumenta o tempo de estudos.
Quando tinha dvidas, perguntava ao
meu marido ou aos companheiros. A
maioria das dvidas referia-se ao
idioma. Depois de ler uma hora em
ingls, a gente cansa e precisa mudar
de atividade. (Aluna 13, UVITESM;
REIS: 441)
Como tivemos tambm a oportunidade de
observar in loco, as dificuldades com o
manejo do idioma aumentam na proporo
que se afastam das grandes cidades ou em
relao ao poder aquisitivo dos alunos. Alguns
dos professores do TEC Monterrey viveram
ou estudaram nos Estados Unidos e, as
dificuldades para a compreenso dos textos
aumentavam significativamente entre os que
no tiveram essa experincia. Muitas queixas de alunos do interior do Mxico, do Peru
e de alguns venezuelanos, levam-nos a afirmar que o tempo despendido para traduzir
os textos, com traduo duvidosa, poderia ser
utilizado para outras atividades curriculares
mais proveitosas. Outro argumento que
aparece com freqncia nas discusses

519

520

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


institucionais que essa prtica permite que os
alunos melhorem o seu nvel de ingls, e que
a bibliografia em espanhol qualitativamente deficiente em relao que est disponvel em ingls.
Embora as Universidades devam incentivar
a aquisio do idioma ingls, as estratgias no
ensino a distncia precisam ser redimensionadas,
uma vez que todos os alunos que entrevistamos foram unnimes em apontar a falta de
tempo para o estudo como o maior problema
dessa modalidade. E entre os casados, essa
diferena aumenta significativamente, j que
necessitam dividir o tempo de estudos com a
ateno aos filhos e famlia. A imposio de
uma bibliografia em ingls a um grupo que
tem dificuldades para compreend-la, sem
dvida, afeta o cotidiano das prticas de
aprendizagem e de apropriao dos contedos.
Vale observar tambm que, sobretudo, no
mbito educacional, as transposies de anlises realizadas no Norte, nem sempre so
compatveis com a diversidade cultural que
impera no contexto latino-americano.
Por sua vez, a questo levantada por outro
aluno, revela uma crtica ao modelo
globalizado que relega a um plano secundrio questes referentes identidade local.
Gosto muito da literatura espanhola,
ento, sempre que posso, busco textos sobre o tema que estou estudando
para apoiar o que digo, porque sou
defensor do meu idioma. (Aluno 11,
UVITESM; REIS:442).
A defesa e a aproximao do seu idioma
aos temas tratados no curso podem ser entendidas como forma de resistncia
despersonalizao imposta pelo modelo
adotado no ITESM. A sua fala demonstra uma
preocupao pela preservao da identidade
cultural mexicana, como contraponto bibliografia disponibilizada em ingls.
As ofertas de cursos a distncia que, a
cada dia ampliam o seu mercado para alm
das fronteiras locais, embora devam estar
atentas s exigncias do mercado global, no
podem deixar em segundo plano a diversidade cultural, as peculiaridades regionais e
locais dos alunos com os quais trabalham,
sobretudo, quando atendem a alunos de pases
distintos, marcados pela excluso e pelas
diferenas socioeconmicas.

O outro
Talvez por uma caracterstica da cultura
latina, as anlises dos estudantes do ITESM
apontam para uma busca de personalizao
das relaes. Para duas alunas, a experincia
mais interessante do curso foi a de conhecer
o professor canadense, autor dos textos que
estavam estudando. Embora convivam com
estudantes de distintas regies do Mxico, e
com venezuelanos, valorizaram a experincia
que tiveram com o professor canadense, e o
outro aqui, toma uma conotao oposta
que Van Dijk assinala em suas anlises: O
diferente suscita o interesse e no a excluso.
A simpatia e amabilidade foram fatores que
destacaram como importantes nessa relao,
alm da aluna 13 da Universidade Virtual
sentir-se sensibilizada pela reao dos professores de Orlando que, por terem gostado dos
textos que escreveram, convidaram-na para
jantar. Esse relato da aluna 13 (UVITESM)
ressalta a importncia do contato pessoal, tanto
sob o ponto de vista dos professores canadenses que quiseram conhecer os alunos
pessoalmente, como por parte das alunas
mexicanas, que quiseram conhecer e ouvir
a outra gente, ou seja, ouvir o que a outra
cultura tem a lhes dizer. Foi importante
conhecer pessoalmente os professores responsveis pelo curso, ainda que fosse mediado
por videoconferncia, como relata a aluna 11
(UVITESM; REIS:453), em outro momento.
O tutor 15, por outro lado, observa
diferenas fundamentais na prtica comunicativa de alunos do norte e do centro do
Mxico, assim como de argentinos, o que
revela caractersticas prprias de regies, mas
tambm de sistema de ensino.
Tenho observado que os alunos do
norte do Mxico so mais crticos,
questionam mais e so mais abertos,
mais transparentes. Os do Centro so
mais cuidadosos, mais delicados,
aceitam facilmente o que lhes propomos, e so mais rigorosos no cumprimento dos aspectos acadmicos. Os
argentinos trazem casos prticos muito
interessantes e fundamentam muito
bem as suas intervenes, alm de
serem muito criativos. (Tutor 15,
UVITESM; REIS:481)

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Sutil Anonimato
A avaliao negativa de alguns alunos e
mesmo de tutores sobre os processos de
comunicao ressalta o carter impessoal de
certas interaes que permitem avaliar o
outro de forma aleatria, destituda de
compromisso, evidenciando o sutil anonimato da comunicao virtual que se estabelece
por computador.
Os alunos se sentem muito dependentes de uma mquina, o que uma
verdadeira catstrofe. Haja luz! Alm
disso, se despersonalizam longe do
professor. Temos que ter muitas habilidades comunicativas para que o
aluno se sinta acompanhado. No
estou segura de que todos os professores tenham empatia. Nossa cultura
muito tecnolgica. (Tutora 11; UVI
TESM, REIS:476)
Enquanto essa tutora situa a dificuldade
de comunicao na mquina e na
despersonalizao do aluno, outros situam a
causa do nervosismo do aluno na distncia
e no fato de no poderem ver o professor,
reafirmando a importncia de uma comunicao qualificada. Entretanto os alunos do
ITESM afirmam que a comunicao subjetiva
no encontra respaldo. Segundo a Aluna 13,
o modelo adotado pela universidade, valoriza a uniformidade e os resultados em
detrimento da criatividade e do processo,
o que tambm corroborado por outros
tutores que, em diferentes momentos, ponderaram sobre a primazia do modelo
tecnolgico adotado pela instituio. Os
alunos se sentem como um nmero e no
como pessoas. As pessoas se escondem em
um sutil anonimato e se expressam por um
lado obscuro. Sabem que tenho um nmero,
mas no sabem como sou, o que fao, e
sequer as conheo. (Aluna 13, UVITESM;
REIS:433).
A afirmao dessa aluna sublinha que a
cultura tecnolgica favorece a alienao do
sujeito e que, dependendo do tipo de interao
que se estabelece, os processos de
subjetivao no encontram respaldo, havendo uma quebra de identidade. A pessoa deixa
de ser tratada como tal para sentir-se objeto,

ou como ela mesmo afirma, um nmero.


Alguns alunos da UV se queixam do tratamento desrespeitoso de alguns tutores, ao
mesmo tempo que, tanto a como na UNED,
valorizam os tutores que mantinham uma
relao afetiva e respeitosa com os alunos.
Como apontam na pesquisa, o anonimato
permite que no se exponham, que se ausentem, ou ainda que se comportem de maneira
mais agressiva, sem se preocuparem com o
juzo do grupo, j que no se conhecem.
fonte de desconfiana e de manipulao. Os
alunos que de alguma maneira esto em falta,
te contam histrias muito trgicas, se necessrio matam os familiares duas vezes
(Tutora 13, UVITESM; REIS:478). Entretanto, tambm apresenta o seu lado ambguo, pois,
libera o grupo para dizer o que pensa:
O anonimato do computador permite
que, em algumas ocasies, seja mais
fcil dizer o que se pensa. Uma vez,
algum que participou no nosso grupo, no queria fazer nada e apareceu
como se tivesse feito o trabalho e foi
muito fcil dizer-lhe que no. O
correio eletrnico, por sua vez, deu
legitimidade ao processo, j que foi
possvel imprimir o que aconteceu.
Isso bom, e nos d mais liberdade.
(Aluna 12, UVITESM; REIS:432).
Outro fator muito mencionado pelos tutores
e alunos das trs universidades que analisamos
e que pode ser entendido como um elemento
da cultura latina, foi a necessidade de ver a cara
do professor, observar suas reaes, ainda que
seja atravs de videoconferncias. Conhecer as
biografias dos professores e ver a foto so
requisitos mencionados em diversos momentos
como muito importantes. Os processos de
interao mediatizados pelas tecnologias, sejam
pela distncia ou pela demora das respostas, so
analisados, freqentemente, como solitrios e
angustiantes.
O fato de pertencer a grupos de pases
distintos agrega outro complicador pelos
problemas de interpretao e de cdigos
diferenciados. Exige um realinhamento de
comportamentos, negociaes de valores e de
significados que, em outra situao, podero
ser interpretados diferentemente. A interferncia do imaginrio nas relaes a distn-

521

522

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


cia atua como fonte de esteretipo ou de
manipulaes. Portanto, o ensino a distncia requer uma sensibilidade especial do
corpo docente e dos alunos e um novo tipo
de aprendizagem. Sobretudo, se a pessoa
individualista, depender do outro complicado. Quando se desconhece o companheiro ou o professor mais difcil pedir
ajuda. (Tutora 11, UVTESM; REIS:479)
Nos cursos a distncia, o imaginrio
coletivo atua como contraponto falta de
informao e ao anonimato da mediao
tecnolgica. Talvez por isso, insistam constantemente em uma comunicao personalizada. Ainda que possa parecer secundrio,
num primeiro momento, ver a biografia ou
a foto do tutor, ao que parece, desperta o
interesse e diminui a ansiedade dos alunos
em relao aos tutores. Conhecer uma parte
de suas atividades, a que se dedicam e o que
valorizam permite um contato mais prximo
e menos fantasioso em relao queles que
em ltima instncia, sero os rbitros de sua
vida acadmica naquele momento.
Nas trs universidades, os alunos valorizavam os aspectos positivos de uma relao personalizada e, ao mesmo tempo,
queriam saber em que acreditavam, como
reagiam frente a determinados temas, na
esperana de prever como seriam avaliados.
De qualquer forma, as interaes mais produtivas so marcadas pela transparncia,
pelo respeito, pela amizade construdos ao
longo do processo de aprendizagem. Se os
dados biogrficos no forem respaldados por
uma comunicao efetiva, de respeito e de
afeto, como assinala o Aluno 11, a publicao da biografia perde o sentido.
No incio do curso, alguns alunos
colocam uma espcie de biografia, que
fica disponvel para todos os que
participam do curso, mas no
obrigatrio. De fato, no ponho porque isso no me importa, no me
interessa. Para mim, uma relao
requer algo mais que uma conversa
mecnica com outro ser humano.
(Aluno 11, UVITESM; REIS:432)
Essa insistncia nos contatos presenciais
deve ser entendida como um pedido para que
se criem novas vias de dilogo e se desenvolvam novas habilidades comunicativas. Tanto as

dificuldades trazidas pela comunicao mediada pelas tecnologias como sua superao esto
muito presentes nos discursos da amostra que
entrevistamos. A escolha dos tutores fundamental para o xito dos programas de educao
a distncia. Alm da rapidez das respostas,
necessitam ser competentes, assertivos e sensveis s dificuldades que vo se interpondo
aos processos de comunicao.
A ambigidade do espao virtual se faz
presente uma vez mais: O fato de no nos
ver, mas saber que h algum do outro lado,
permite que possam abrir-se, possam ser
sinceros e que, talvez, numa relao pessoa,
cara a cara, no seriam capazes de fazer
(Tutora 7, UOC; REIS:359). Ao mesmo
tempo, acrescenta
tenho a sensao de que falam
consigo mesmos, embora saibam que
algum lhes responder (Tutora 7,
UOC;REIS:359).
Sobre o uso do frum, uma das tutoras
observa:
No nos enganemos! pouco usado; e as pessoas ainda tm um certo
pudor em expressar suas opinies
porque acreditam que as mensagens
estaro sendo lidas por outras pessoas, alm do grupo (Tutora 7, UOC;
REIS 371).
Ainda que essas anlises sejam ambguas
e contraditrias, revelam a complexidade do
fenmeno comunicativo em um campus
virtual e requerem novas investigaes.
Algumas consideraes
As anlises aqui realizadas a partir das
intervenes de tutores e alunos assinalam
em diferentes momentos, diferenas culturais
significativas que interferem tanto positiva
como negativamente nas relaes que se
estabelecem na prtica pedaggica. Na
Universidade Virtual, os alunos so mais
crticos ao modelo adotado, talvez porque
sejam mais evidentes as diferenas de acesso
aos bens simblicos e os lugares de excluso
socioeconmica de alguns alunos. Essa
constatao obriga-nos a matizar os discursos correntes que enfatizam a democratizao das tecnologias da informao.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Ao mesmo tempo, as necessidades
socioculturais criadas pelo fenmeno da
globalizao, mediadas pelas tecnologias de
informao e comunicao, requerem novas
competncias cognitivas, o que refora a
importncia dos processos comunicacionais,
da compreenso das diferenas culturais, do
dilogo e da interao. A falta de infra-estrutura adequada, o anonimato permitido pelo
computador ou mesmo as diferenas culturais
de cada regio ou pas e, as diferenas de
apropriao do conhecimento, demarcadas
pelas ofertas educacionais, transparecem e
interferem significativamente nos processos de
interao realizados entre alunos e tutores. As
divergncias culturais so mais visveis na
Amrica Latina, por causa da complexidade
dessa regio, somadas s diferenas de sistema de ensino, ao acesso aos bens simblicos que separam os habitantes do interior
e das grandes cidades. As diferenas de acesso
a outros idiomas dificultam o processo de
aquisio do conhecimento, sobretudo numa
concepo de ensino em que a maioria dos
alunos trabalha, estuda e ainda divide o seu
tempo com a famlia e filhos.
No se pode pensar um curso assptico,
como se os fatores culturais no existissem
ou fossem secundrios no currculo, ou como
se as competncias que da derivam, pudessem ser padronizadas. At as diferenas
climticas interferem nas dinmicas comunicativas dos campi virtuais e somam-se aos
fatores de excluso para os que no possuem
uma infra-estrutura informtica adequada.
As anlises que apresentamos apontam
tambm para diferentes interpretaes do
processo comunicativo e demonstram que as
formas de subjetivao, as diferenas intra
e interculturais interferem significativamente
e imprimem novos rumos s dinmicas de
comunicao e interao realizadas por alunos e tutores. No imaginrio coletivo do

grupo analisado - tanto no Mxico, como na


Catalunya como em Tortosa, conhecer a
pessoa, ver o rosto, analisar as reaes em
diferentes ocasies, so fatores extremamente valorizados nas relaes mediatizadas pelo
computador. Essa situao tambm se manifesta nas constantes aluses em forma de
queixa das relaes impessoais, solitrias,
frias e annimas do computador. O imaginrio coletivo, portanto, um elemento que
se faz presente nas relaes mediadas, traz
novos elementos ao curso das atividades e
no pode ser ignorado nesse tipo de comunicao. Ele remete novamente ao conceito
de cultura, pois une passado e presente e
oferece elementos para a compreenso dos
processos que interferem nas prticas
coletivas identitrias. Ao sutil anonimato do
computador se contrapem questes
identitrias, valores, comportamentos e crenas, que dinamizam os processos de interao
de forma ambgua.
Alunos e tutores, sejam do mesmo pas
como de outras nacionalidades migram ao
ambiente virtual com a sua cultura e, a partir
desse lugar, significam os processos de
interao comunicativa, recriam espaos de
convivncia mas tambm de confrontos e
desentendimentos. Nesse sentido, o tutor
um referente, para o qual se voltam as
expectativas dos alunos para mediar, oferecer alternativas rigidez das metodologias
adotadas e para interferir de forma assertiva
e sensvel nas dinmicas e processos de
comunicao. Essas anlises pem de manifesto o redimensionamento das polticas
institucionais de universidades virtuais, para
que se sensibilizem e ofeream respostas
diversidade de manifestaes identitrias de
estudantes interculturais e s formas de
excluso cultural a que esto sujeitos. Que
os desencontros possam ser catalisados para
novos encontros.

523

524

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Alsina, Miquel Rodrigo. La comunicacin
intercultural. Barcelona, Antropos,1999.
Blumer, Herbert. El interaccionismo simblico. Barcelona, Hora, 1981.
Ferrater, Gabriel Pascual. Universidad y
nuevas tecnologas: el camino hacia la
hiperuniversidad. In Porta, Jaume y LLadanosa,
Manoel. La universidad en el cambio del siglo.
Lleida, Alianza Editorial, 1998.
Martn-Barbero, Jess. Amrica Latina e os anos recentes: o estudo da recepo
em comunicao social. In: Souza, M.W.
(org.). Sujeito, o lado oculto do receptor. So
Paulo, ECAUSP/Brasiliense, p. 39-68, 1995.
Reis, Hiliana. Ampliacin de los procesos
comunicativos en la enseanza a distancia:
anlisis de tres modelos de tutora. Tese de

Doutorado, Universitat Autnoma de Barcelona (UAB), Bellaterra, 2000.


Reis, Hiliana. Migraes, interculturalidade e universo acadmico: usos sociais
da mdia digital. Projeto de pesquisa. So
Leopoldo, Unisinos, 2003.
Souza, Mauro W. Novos cenrios no estudo da recepo meditica. In: Eugenio
Trivinho (org.) et altri. Sociedade meditica.
Significao, mediaes e excluso. Santos,
Ed. Universitria Leopoldanum, p. 77-89,
2000.
Van Dijk, Teun A. Cognio, Discurso
e Interao. So Paulo, Contexto, 1992.

_______________________________
1
Universidade do Vale do Rio dos Sinos
(Unisinos).

525

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Las mujeres y el trabajo en las series de ficcin.


Cambio social y narraciones televisivas
Irene Garca Rubio1

Introduccin
El objetivo de esta ponencia, basada en
una investigacin de doctorado desarrollada
en el curso 2000-2003, consiste en dar cuenta
de cmo la ficcin televisiva aborda y da
sentido a las transformaciones sociales. En
concreto, se observan dos transformaciones
que se han desarrollado durante los ltimos
treinta aos: por un lado, el vuelco que ha
experimentado el papel de las mujeres en la
sociedad, gracias al avance del movimiento
feminista. Influyen estos cambios en el
tratamiento que hace la ficcin de las
mujeres? La hiptesis de partida nos llevaba
a pensar que se ha producido una evolucin,
dado que, a simple vista, la presencia de las
mujeres en la ficcin es cada vez ms variada
y ms compleja.
Por otro lado, las transformaciones
producidas en los entornos laborales a partir
de los cambios socioeconmicos, que se han
materializado en lo que se denomina
capitalismo conexionista, en red o
acumulacin flexible. Cmo se representan
estos cambios en las ficciones y qu discursos
hay sobre el capitalismo, y en concreto, sobre
el trabajo? Nuestro inters en esta cuestin,
adems, est motivada por el hecho de que
estos cambios sociales no slo modifican la
forma de trabajar o los procesos de
acumulacin, sino que tambin influyen y
modifican nuestras formas de percibir y dar
sentido al mundo.
Para llevar a cabo esta investigacin se
escogieron dos series de televisin que han
gozado de bastante popularidad en los ltimos
aos, la norteamericana Ally McBeal2 y la
colombiana Yo soy Betty la fea3. Por qu
escoger dos series en principio tan dispares?
El contar con dos mujeres profesionales como
protagonistas, y con tramas que se
desenvuelven principalmente en el mbito
laboral haca de ellas escenarios privilegiados
para estudiar los cambios sociales sealados.

As mismo, tuvimos en cuenta la observacin


de la investigadora italiana Milly Buonanno4,
que seala a las series de televisin como
un vehculo idneo para la representacin del
cambio y para consolidar determinadas
situaciones, ya que actan como mecanismos
de normalizacin.
En este sentido, consideramos, como
seala Cristina Peamarn, que el inters de
las narraciones de ficcin est
en su capacidad de proporcionar
modelos del mundo que los receptores
pueden elaborar cognitivamente para
conocer la estructura interna de los
procesos que les resultan problemticos,
como son los que implican las relaciones
y los afectos humanos5.
En un nivel ms general, creemos que
hay que concebir los medios de comunicacin
como una instancia de configuracin de la
experiencia; experiencia que remite al ser en
el mundo, a la construccin de la identidad
en la relacin sujeto / mundo6.
Los productos analizados, a su vez, se
caracterizan por su pertenencia a la cultura
de masas. La aportacin de los estudios
culturales en este campo, herederos de la
tradicin crtica de la Escuela de Frankfurt,
es tambin de gran inters, ya que consideran
fundamental estudiar las culturas masivas, la
experiencia y los procesos de recepcin como
espacios de negociacin. Esta corriente
recupera la nocin de hegemona propuesta
por Gramsci, para referirse al funcionamiento
de la cultura como un contexto ambiguo, en
el que coexisten, contradictoriamente, el
reconocimiento de la experiencia popular y
su expropiacin7. Este mecanismo, como
explica Jess Martn Barbero8, tiene lugar
porque la cultura de masas supone un paso
de los dispositivos de sumisin a los del
consenso, de forma que se convierte en un
espacio de integracin y de mediacin.

526

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


La articulacin del relato: el programa
narrativo
Una primera aproximacin a las series
estudiadas es la aplicacin del anlisis
semitico de la narracin, siguiendo la
propuesta de Greimas y Courts y del grupo
de Entrevernes9. A travs de la elaboracin
del programa narrativo de cada serie, se
consigue dar cuenta de cmo dice el texto
lo que dice, abstrayendo los nexos que unen
unos acontecimientos con otros. Este anlisis
nos permite iluminar una serie de aspectos
que nos pondrn sobre la pista de elementos
fundamentales para el anlisis.
Pasaremos, entonces, a dar cuenta del
programa narrativo de cada serie, resumiendo
antes de forma breve su argumento. Yo soy
Betty, la fea cuenta la historia de Beatriz
Pinzn, una joven de origen humilde y poco
agraciada, inteligente y trabajadora, que entra
a trabajar en una reconocida empresa de
moda. Betty pronto se enamora de su jefe
Armando Mendoza, presidente de la
compaa, y comienza una andadura
problemtica en la empresa: sufre el desprecio
de los directivos, que se burlan de su fealdad
e ignoran su gran vala profesional, al tiempo
que encuentra amistad y consuelo en las
componentes del llamado cuartel de las feas,
las secretarias y trabajadoras de la empresa.
Despus de toda una serie de sucesos y
avatares, su situacin sufrir un vuelco: Betty
acabar digiriendo la compaa con gran
xito, conquistando a su antiguo jefe y
transformndose en una joven y bella
profesional.
Hbrido entre la telenovela y la comedia
de situacin, Yo soy Betty, la fea presenta
el programa narrativo de un ascenso social,
de un personaje que pasa de un estado de
humillacin a un estado de elevacin. La
trama se divide en tres fases: el relato de
la humillacin; el relato de la elevacin; y
entre ambos, el relato de una ruptura con el
estado de humillacin, que prepara al sujeto
para la elevacin. La protagonista, en un
primer momento, se encuentra en un estado
de humillacin porque carece de una serie
de capacidades como la autoestima, la belleza
o la capacidad de enamorar. De la descripcin
de este estado se pasa a la siguiente fase del
relato, de ruptura, que consiste en la

adquisicin de los objetos calificantes o


capacidades que le preparan para la elevacin,
como son la belleza o el reconocimiento de
su vala personal y profesional. La ltima fase
consiste en la superacin de una serie de
obstculos: Betty acaba siendo presidenta de
la compaa en la que trabajaba de secretaria
y culmina su gestin con xito; asimismo,
su relacin con Armando termina felizmente
en boda.
Por su parte, Ally McBeal narra la historia
de una joven abogada que trabaja en un
disparatado bufete de abogados. El bufete
pronto ser conocido por sus excentricidades
y por los inslitos casos en los que interviene
y suele ganar. Profesional de xito, Ally sin
embargo no tiene tanta suerte con las
relaciones amorosas, lo que la enfrenta al
temor de la soledad y la imposibilidad de
encontrar el amor de su vida. El programa
narrativo del que da cuenta la serie es, por
tanto, el del fracaso en la bsqueda del amor
romntico, un programa inconcluso ya que
la protagonista no llega a alcanzar su objeto
de deseo.
El trabajo: la compleja transicin hacia
el nuevo espritu del capitalismo
Para desentraar cmo cada serie da
cuenta de los cambios socioeconmicos del
capitalismo, y ms en concreto del trabajo,
nos basamos en las categoras desplegadas
en El nuevo espritu del capitalismo, de Luc
Boltanski y ve Chiapello10. Segn estos
autores, las personas, para adherirse al
capitalismo,
necesitan
razones
y
argumentaciones que justifiquen no slo los
beneficios individuales, sino que hablen
tambin en trminos de justicia y bien comn.
De este modo, el espritu del capitalismo no
es otra cosa que la ideologa que justifica
el compromiso con el capitalismo11. Trmino
acuado por Weber, para quien el surgimiento
del capitalismo supuso la instauracin de una
nueva relacin moral de los seres humanos
con su trabajo, el espritu del capitalismo hace
referencia al conjunto de elementos ticos
que, si bien ajenos en su finalidad a la lgica
capitalista, se invocaban para favorecer la
acumulacin de capital.
De este modo, cada espritu debe
responder a tres tipos de cuestiones: el

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


capitalismo como fuente de entusiasmo, de
seguridad, y una justificacin en trminos de
bien comn. Como el capitalismo no puede
generar las justificaciones por s slo, necesita
la ayuda de la crtica12 para incorporar
dispositivos de justicia; as, el espritu del
capitalismo evoluciona, adems de en funcin
de la organizacin de la produccin y las
posibilidades tcnicas de cada poca, a partir
de las crticas que se le hacen y que le obligan
a justificarse. La crtica juega un papel
fundamental en los cambios del espritu del
capitalismo, ya que puede deslegitimar sus
presupuestos, o ser incorporada parcialmente,
y obligarle a adoptar dispositivos que
garanticen una mejora en trminos de justicia.
Boltanski y Chiapello sealan tres tipos
de espritu, asociados a tres tipos de
capitalismo. El primero est asociado a lo
que denominan capitalismo familiar o de
pequeas empresas, que surge a finales del
siglo XIX, basado en la figura del burgus
emprendedor y asentado en una fe en el
progreso. La promesa de seguridad est
basada en la caridad y en el paternalismo,
mientras que se tiene una concepcin
domstica de la justicia. Alrededor de la
segunda Guerra Mundial surge el segundo
espritu, ligado al capitalismo de grandes
empresas y a la produccin masiva. Las
justificaciones se apoyan en las oportunidades
que brinda la meritocracia y la seguridad que
proporciona el Estado del Bienestar, as como
en la confianza en la planificacin a largo
plazo. Por ltimo, tras la crisis de 1973,
comienza a gestarse un nuevo espritu, con
el desarrollo de lo que los autores llaman
capitalismo conexionista, que se asienta en
una crtica a la jerarqua y a la burocracia
en pro de la flexibilidad, la movilidad y la
creatividad. Aun as, los autores sealan que
se trata de un espritu poco consolidado, por
sus deficiencias en materia de seguridad y
de justicia13.
A partir de estas consideraciones, en el
anlisis se trat de dar cuenta de cmo se
representaba el capitalismo, y de identificar
a qu tipo de espritu del capitalismo se haca
referencia. As, una de las cuestiones que
llaman la atencin de Yo soy Betty, la fea,
es la abundancia de referencias al capitalismo
industrial. A pesar de desarrollarse en una
empresa de modas, la representacin del

trabajo tiene poco que ver con la creatividad


y lo artstico (algo que sera propio del nuevo
espritu del capitalismo) y mucho con un
trabajo ligado al esfuerzo y al sacrificio. Las
justificaciones normativas que se ponen en
juego estn sobre todo relacionadas con el
segundo espritu del capitalismo, de modo
que se presenta a Betty como paradigma de
la trabajadora eficiente, con una slida tica
del trabajo, y que ver recompensado su
esfuerzo ascendiendo en la empresa. As, se
hace justicia en base a una concepcin
meritocrtica, que se plasma, como vimos,
en el programa narrativo de la serie: un
personaje que consigue llegar a un estado de
elevacin gracias a su tesn y esfuerzo. De
este modo, estn presentes las promesas de
justicia del capitalismo industrial, aunque de
forma incompleta, ya que la confianza en la
racionalidad, en la planificacin a largo plazo,
y la creencia en la productividad y la eficacia
(virtudes que forman parte del buen hacer
de Betty), no encuentran la contrapartida de
un Estado del Bienestar, de una accin
institucional que incida en la redistribucin
y en la justicia social. En Yo soy Betty, la
fea no existe una creencia en la accin estatal,
sino, por el contrario, una desconfianza, pues
son continuas las referencias a la corrupcin.
Sin embargo, esto no debera llevarnos
a pensar que en Yo soy Betty, la fea se
represente un tipo de capitalismo desfasado,
ya que los cambios socioeconmicos de la
posmodernidad estn presentes en la serie,
slo que en forma de crisis: las empresas
locales se ven amenazadas por la
globalizacin, el paro es un horizonte cercano,
el nivel de vida de la clase media se ha
resentido profundamente, etc.
Por su parte, en Ally McBeal nos
encontramos con un capitalismo en red,
conexionista. La flexibilidad, la movilidad,
la capacidad de improvisacin, son todas ellas
cualidades del trabajo que ejercen los
protagonistas, que tiene poco que ver con una
actividad dura que se realiza para ganarse
un salario, y ms bien parece una
experiencia que se realiza por vocacin y
por gusto. El trabajo se caracteriza por ser
creativo, entretenido, y una fuente de placer,
algo que para Zigmunt Bauman14 es propio
de la concepcin del trabajo de las elites de
la sociedades de consumo15. Es ms, no

527

528

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


parece haber una separacin entre los
momentos de trabajo y los de no trabajo, ya
que se produce una disolucin de las fronteras
entre el mbito pblico y el privado, que se
presentan como un continuo sin
diferenciacin16. Es as como la promesa
excitante del espritu del capitalismo se ve
ampliamente cumplida, algo que no ocurre
con las de justicia y seguridad, cuestiones
que se ignoran, que no parecen una fuente
de preocupacin. Los personajes de la serie
se mueven con gran soltura en la red, son
capaces de establecer todo tipo de conexiones
y vnculos, de emprender proyectos muy
diversos, por lo que el miedo a la precariedad
o a la exclusin no tiene cabida.
Por otra parte, cabe hacer referencia a
cmo se han modificado las condiciones de
produccin de identidad en el contexto del
capitalismo conexionista y la sociedad en red.
Segn Bauman17, si bien la modernidad se
caracterizaba por establecer una serie de
anclajes estables para la construccin de la
identidad, entre los cuales ocupaba un lugar
privilegiado el trabajo, en la posmodernidad
nos encontramos con que esos anclajes, que
constituan una red de seguridad para el
desarrollo de cada proyecto de vida, son cada
vez ms dbiles. Ms an: hoy en da de
poco nos sirve tener una identidad estable
y consistente, ya que el capitalismo flexible,
mvil y cambiante exige individuos con un
yo igualmente flexible, capaz de adaptarse
a los continuos vaivenes y de cambiar
continuamente de trabajo y de proyecto vital.
Sin embargo, esto implica que se producen
procesos de individualizacin, que plantean
unas exigencias de autonoma y
autodeterminacin a las que muchas personas
no pueden hacer frente, ya que carecen de
recursos con que construirlas.
En este sentido, la trayectoria de la
protagonista de Yo soy Betty, la fea se puede
leer como el esfuerzo por hacerse con una
identidad, una tarea, segn Bauman,
caracterstica de la modernidad. La
autoconstruccin que emprende Betty se basa
en un proyecto vital que tiene al trabajo como
uno de sus principales puntos de anclaje. De
este modo, las referencias identitarias de la
serie son tpicamente modernas, ya que los
personajes se identifican con instancias
colectivas como la clase social y la familia.

As, la clase social, un elemento fundamental


del capitalismo industrial, se convierte en la
serie en un eje fundamental de la vida social:
los personajes se definen por su pertenencia
al grupo de los pobres o de los ricos, grupos
que se mueven en mundos totalmente
distintos y slo coinciden en la gran empresa.
Tambin la familia es un elemento central
en la serie, al ser a la vez grupo de referencia
de cada personaje e instancia que ayuda a
contextualizar la personalidad de cada uno.
Hay que sealar, adems, que otro tipo
de identidades no basadas ya en el trabajo,
la clase o la familia, no merecen
consideracin, como ocurre con Hugo
Lombardi, el diseador homosexual de la
empresa, personaje objeto de burla y cuyas
reivindicaciones (que se podran identificar
con lo que Boltanski y Chiapello denominan
crtica artista) se presentan como
frivolidades.
Ally McBeal, en cambio, cuenta con unos
personajes que encarnan plenamente lo que
Bauman define como identidad palimpsesto:
cambiable, movible, flexible. Los abogados
de la serie tienen valores de quita y pon:
son capaces de defender unos principios en
un juicio y lo contrario en el siguiente,
siempre con la misma conviccin. En este
sentido, se podra decir que los problemas
sentimentales de la protagonista vienen
porque tiene una concepcin demasiado rgida
del amor: un amor nico, estable, para toda
la vida, no tiene sentido en un mundo
conexionista en el que los vnculos son
siempre frgiles y temporales.
Nos encontramos, asimismo, con una
concepcin individualista que impregna el
desarrollo de la serie: todos los rasgos de
la protagonista, sus valores, su forma de ser,
etc., son producto de elecciones 18
nindividuales; no, como ocurra con Yo soy
Betty, la fea, de la influencia de instancias
colectivas. De este modo, todo lo que le
ocurre a Ally McBeal, parece ser
responsabilidad suya. Las instituciones
colectivas no tienen apenas relevancia en
el relato de la serie: no existen las diferencias
de clase entre ricos y pobres (que en
cualquier caso son tratados como excluidos),
y los conflictos entre personajes de distinto
nivel social (por ejemplo, de los abogados

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


del bufete con la secretaria) se tematizan
como cuestiones personales, de forma que,
como seala Ulrich Beck19, los problemas
sociales se convierten en disposiciones
psicolgicas.
La construccin del gnero: dinmicas de
clase frente a elecciones individuales
El inters del movimiento feminista hacia
los gneros audiovisuales surge con la
denominada segunda ola del feminismo, a
finales de la dcada de 1960, a partir del
reconocimiento de la importancia que tienen
los factores culturales en la construccin del
sistema de sexo/gnero. Diversas autoras
darn cuenta de cmo en nuestra cultura se
representa a la mujer como imagen, es decir,
objeto de contemplacin, cuyo cuerpo se
convierte en sede de la sexualidad y en
reclamo para la mirada (de Lauretis20). Laura
Mulvey, en su famoso artculo Visual
pleasure and narrative cinema21, afirma que,
en el cine, el placer de mirar se apoya en
una divisin genrica: las mujeres son el
objeto de la mirada, mientras que el hombre
es el sujeto de esa mirada. As, mientras que
los personajes masculinos son los encargados
de mover la accin, los personajes femeninos
son un elemento de espectculo en el relato,
cuya presencia interrumpe el desarrollo de
la accin en favor de una contemplacin
ertica. Esto implica que la presencia en la
pantalla de ambos es distinta: mientras que
el cuerpo de la mujer, dispuesto para la mirada
masculina, se muestra fragmentado y aislado,
el cuerpo del hombre elude ser objeto de la
mirada y se presenta siempre contextualizado,
es una figura en un paisaje. Si la figura
femenina se expone para el disfrute masculino
(tanto del espectador como del protagonista)
y connota una fantasa masculina, el
protagonista se presenta como el ego ideal
con el que el espectador masculino se puede
identificar.
Mucho ha llovido desde que Mulvey
escribiera estas observaciones, lo que nos
lleva a preguntarnos si hoy en da la
representacin de las mujeres sigue
adecundose a estos parmetros o ha sufrido
una evolucin ms positiva. La respuesta es
sin duda bastante compleja. En el cine actual,
por ejemplo, podemos observar cmo se

combinan viejos estereotipos y lugares


comunes (como la asignacin del mbito
pblico a los hombres y el privado a las
mujeres, la persistente exigencia de belleza
para las actrices, etc.) junto con nuevas
formas de representar a las mujeres22. Es por
esto que nos pareca interesante explorar
cmo se articulan todas estas cuestiones en
dos series de ficcin que, a priori, representan
a mujeres modernas y profesionales. La
tematizacin de la belleza en el caso de Yo
soy Betty, la fea, y el tratamiento de las
relaciones de gnero en Ally McBeal
focalizaron nuestro anlisis.
La tematizacin de la belleza, elemento
central en Yo soy Betty, la fea, es una de
las cuestiones ms llamativas de la serie, por
la asignacin aparentemente arbitraria o
cuanto menos sorprendente de los
calificativos de lo bello y lo feo entre los
personajes. Una mirada ms profunda, sin
embargo, nos permite desentraar la lgica
que subyace a estas categoras estticas, de
forma que la belleza y la fealdad se definen
en dos niveles. En primer lugar, en Yo soy
Betty, la fea, lo feo es lo popular, entendiendo
este trmino en dos sentidos: popular por
pertenecer a la clase trabajadora, y popular
por la preeminencia de lo excesivo frente a
moderacin burguesa. En efecto, todos los
personajes de la serie considerados feos eran
excesivos en algn sentido (demasiado peso,
altura, sexualidad), al tiempo que Betty era
una suma de un exceso de mal gusto. En
segundo lugar, la belleza est relacionada con
el gusto burgus, es decir, es un habitus de
clase, una serie de disposiciones aprendidas23.
Es por esto que Betty alcanza la belleza
aprendiendo una serie de disposiciones y
mejorando su aspecto gracias a los consejos
de Catalina ngel, una mujer refinada que
educa su sentido del gusto. Esta experiencia
lleva a Betty a propugnar como estrategia
empresarial una especie de democratizacin
de la belleza, consistente en que, en las
tiendas de la empresa, haya un esteticista que
asesore a las mujeres feas para que saquen
mayor partido de su fsico estrategia que,
adems, ser todo un xito de ventas. De este
modo, la cuestin de la belleza se tematiza
como una cuestin de clase (las feas lo son
por pobres) que se pueden resolver a base
de esfuerzo y trabajo (apropindose de las

529

530

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


disposiciones de produccin de belleza que
poseen las mujeres de clase alta).
De alguna manera, este conflicto se
resuelve con una alianza entre clases (en este
caso, de Catalina con Betty), y no, por
ejemplo, con una reivindicacin de otros
modelos de belleza. En este sentido, tambin
se podra decir que el amor es una mediacin
entre clases, ya que une a dos personas de
distinto origen como Beatriz y Armando; esta
alianza, adems, consigue solventar los
conflictos entre pobres y ricos en la empresa
y beneficia a ambas partes (los primeros
consiguen unos jefes ms comprensivos y
amables, y los segundos una gestin eficaz).
Este tipo de mecanismo es caracterstico,
segn Martn Barbero, de la cultura de masas,
una cultura que pasa a mediar, a reconciliar
las diferencias, de forma que
cubre el conflicto entre las clases
produciendo su resolucin en el
imaginario, asegurando as el
consentimiento activo de los
dominados24.
En otro sentido, Bauman25 afirma que este
tipo de pactos entre capital y trabajo26 son
caractersticos del capitalismo industrial,
donde el destino de trabajadores y
empresarios estaba ntimamente ligado y se
consideraba como indispensable para el buen
funcionamiento de la sociedad.
La concepcin individualista que se
despliega en Ally McBeal, a la que
anteriormente hacamos referencia, vuelve a
ponerse en juego en lo que respecta a las
relaciones de gnero. Los numerosos
captulos en los que los abogados de la serie
actan en demandas relativas a cuestiones de
gnero (acoso sexual, discriminacin a las
mujeres, etc.) no se traducen, sin embargo,
en una denuncia de la desigualdad, sino, ms
bien, al contrario, en un tratamiento
individualista que hace que estos conflictos
se acaben revelando no como una cuestin
estructural, sino personal y psicolgica. Esta
concepcin tambin se puede observar en el
tratamiento de la belleza, que pasa de ser
una imposicin social a una eleccin
individual, casi hasta un derecho. Este nfasis
en la capacidad de eleccin se conjuga con

la importancia concedida al deseo, algo


caracterstico de las sociedades de consumo
segn Bauman 27 . As, la relacin
contradictoria que mantiene Ally McBeal con
su objeto de deseo, el amor romntico (un
amor que ansa tremendamente pero que a
la vez le asusta que se concrete) es para este
autor la maldicin que arrastra la sociedad
de consumidores: la eterna insatisfaccin, el
desear el deseo en s.
Por otra parte, la temtica de la conexin
y de la red presente en Ally McBeal se aplica
tambin a las relaciones amorosas, de forma
que estas tienen lugar en un mundo en el
que la gente se conoce, se conecta y se
desconecta. Es por eso que otro de los
obstculos con los que se encuentra la
protagonista para concretar su deseo es la
movilidad de las personas en un mundo en
red: en ms de una ocasin, la relacin
sentimental que ha entablado se trunca porque
su pareja se ve obligada a cambiar de ciudad
por su trabajo.
Conclusiones
Podemos aventurar que, en lo que respecta
al trabajo, vivimos en un momento en el que
se estn consolidando una serie de
transformaciones en el capitalismo y en el
mundo del trabajo; en este escenario, tal y
como afirman Boltanski y Chiapello 28 ,
asistimos a la formacin de un nuevo espritu
del capitalismo o ideologa que justifica el
compromiso con el capitalismo. Sin embargo,
estas justificaciones son todava dbiles,
porque no consiguen satisfacer las exigencias
de justicia y seguridad. Esto es lo que ocurre
en el caso de Ally McBeal, serie en la que
se ignora o se hace caso omiso de los
problemas relacionados con la seguridad y
la justicia social. Esta falta de consolidacin
hace que Yo soy Betty, la fea, prefiera
aferrarse a configuraciones y temticas
propias del segundo espritu del capitalismo.
De este modo, creemos que cada serie se
enfrenta
a
las
transformaciones
socioeconmicas acaecidas durante los
ltimos treinta aos de forma distinta: Yo soy
Betty, la fea lo hace con desconfianza,
mientras que Ally McBeal lo hace con
entusiasmo y de forma apologtica.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Sin duda, el contexto social y econmico
del que parten y en el que han sido producidas
es muy distinto: las transformaciones del
capitalismo no van al mismo ritmo y ni se
implantan en la misma medida en los Estados
Unidos y en Colombia. En este sentido, es
necesario tener en cuenta que la modernidad
en Amrica Latina es una modernidad otra,
en la que muchas de las categoras y espacios
simblicos occidentales no se pueden aplicar
de la misma manera.
Por otra parte, las series analizadas
prueban que se ha producido una evolucin
en la representacin de las mujeres en las
obras de ficcin: la presencia de las mujeres
se ha diversificado y ampliado. Sin embargo,
hay que tener en cuenta que la cultura de
masas funciona como un dispositivo de
reconocimiento y expropiacin de la
experiencia popular y de los grupos
dominados; en el interior de las cultura de
masas, como seala Martn Barbero,
coexisten productos heterogneos,
unos corresponden a la lgica del
arbitrario cultural dominante y otro a
demandas simblicas que vienen del
espacio cultural dominado29.
Este dispositivo tambin se pone en
marcha en lo que respecta a las demandas

de los movimientos feministas; y se puede


apreciar tanto en Ally McBeal como en Yo
soy Betty, la fea. De este modo, el hecho
de que las mujeres sean las protagonistas,
que se muevan en mbitos laborales, en los
que son profesionales y competentes, y la
representacin de algunas situaciones de
precariedad o abuso que sufren las mujeres,
forma parte del reconocimiento de muchas
exigencias formuladas por la crtica feminista.
Sin embargo, que estas mujeres trabajadoras
sigan considerndose incompletas si no tienen
pareja, que la belleza siga siendo una
exigencia para la mujer, y que determinadas
temticas de gnero o bien se ignoren, o se
resignifiquen como problemas individuales o
de clase, forma parte de la expropiacin y
de un tratamiento que no deja de estar
atravesado por una lgica patriarcal.
En un nivel ms general, estas
transformaciones se pueden enmarcar dentro
de las rearticulaciones en las formas de
dominacin de las mujeres. Siguiendo la
perspectiva de Boltanski y Chiapello30, las
formas de dominacin, gran parte de cuyos
presupuestos han sido deslegitimados por obra
de la crtica feminista, en este caso-,
incorporan elementos provenientes de ella
para renovarse, dando satisfaccin a algunas
de sus demandas, y poniendo otras al servicio
de la dominacin.

531

532

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografa
Abril, Gonzalo, Teora general de la
informacin. Datos, relatos y ritos, Madrid,
Ctedra, 1997.
Aguado, Juan Jos, La gorgona y el
espejo: sobre las implicaciones socioculturales
de la representacin de la violencia, en
Trpodos, Barcelona, Universitat Ramn Llull,
2003.
Bauman, Zigmunt, Trabajo, consumismo
y nuevos pobres, Barcelona, Gedisa, 1999.
Bauman, Zigmunt, La sociedad
individualizada, Madrid, Ctedra, 2001.
Bauman, Zigmunt, La posmodernidad y
sus descontentos, Madrid, Akal, 2001.
Beck, Ulrich, Vivir nuestra propia vida
en un mundo desbocado: individuacin,
globalizacin y poltica, en Giddens,
Anthony y Hutton, Will (eds.), En el lmite.
La vida en el capitalismo global, Barcelona,
Tusquets, 2001.
Bernrdez Rodal, Asuncin, Garca
Rubio, Irene y Gonzlez Guerrero, Soraya,
La violencia de gnero en el cine espaol
(1998-2002), proyecto de investigacin,
Direccin General de la Mujer, indito, 2003.
Boltanski, Luc y Chiapello, ve, El
nuevo espritu del capitalismo, Madrid, Akal,
2002.
Bourdieu, Pierre, La dominacin
masculina, Madrid, Anagrama, 2000.
Buonanno, Milly, El drama televisivo,
Barcelona, Gedisa, 1999.
Courts, Jean, Introduccin a la
semitica narrativa y discursiva, Buenos
Aires, Hachette, 1980.
De Lauretis, Teresa, Alicia ya no.
Feminismo, semitica y cine, Madrid,
Ctedra, 1992.
Grupo de Entrevernes, Anlisis
semitico de los textos. Introduccin, teora
y prctica, Madrid, ediciones Cristiandad,
1982.
Martn Barbero, Jess, De los medios
a las mediaciones, Mxico, Gustavo Gili,
1987.
Martn Barbero, Jess, Matrices
culturales de la telenovela, en Peamarn,
Cristina y Lpez Dez, Pilar, Los melodramas
televisivos y la cultura sentimental, Instituto
de Investigaciones Feministas, Universidad
Complutense de Madrid, 1995.

Mulvey, Laura, Visual pleasure and


narrative cinema, en Kaplan, E. Ann,
Feminism and film, Oxford University Press,
2000.
Peamarn, Cristina, Ficcin televisiva
y pensamiento narrativo, I Jornadas sobre
televisin (diciembre de 1999), Instituto de
Cultura y Tecnologa Miguel de Unamuno,
Universidad Carlos III, Madrid, 1999.

_______________________________
1
Universidad Complutense de Madrid.
2
Emitida en Espaa por Tele5 (2000-2003).
Para el anlisis hemos escogido la primera y
segunda temporadas.
3
Emitida en Espaa por Antena3, de
septiembre de 2001 a mayo de 2002. Se analiz
la totalidad de la serie.
4
Milly Buonanno, El drama televisivo,
Barcelona, Gedisa., 1999, p. 66.
5
Cristina Peamarn, Ficcin televisiva y
pensamiento narrativo, I Jornadas sobre
televisin, Madrid, Universidad Carlos III, 1999,
p. 4.
6
Juan Jos Aguado, La gorgona y el espejo:
sobre las implicaciones socioculturales de la
representacin de la violencia, en Trpodos,
Barcelona, Universitat Ramn Llull, 2003, p. 6.
7
Gonzalo Abril, Teora de la informacin,
Madrid, Ctedra, 1997, p. 203.
8
Jess Martn Barbero, De los medios a las
mediaciones; Barcelona, Gustavo Gili, 1987.
9
Jean Courts, Introduccin a la semitica
narrativa y discursiva, Buenos Aires, Hachette,
1980, y Grupo de Entrevernes, Anlisis semitico
de los textos. Introduccin, teora y prctica,
Madrid, ediciones Cristiandad, 1982.
10
Luc Boltanski y ve Chiapello, El nuevo
espritu del capitalismo, Madrid, Akal, 2002.
11
Op. Cit., p. 41.
12
Para estos autores, hay varias fuentes de
indignacin que alimentan la crtica al capitalismo,
y que se concretan en dos tipos de crtica, la artista
y la social. La primera se refiere al capitalismo
como fuente de inautenticidad, y de opresin a
la autonoma y a la creatividad de las personas.
La segunda se refiere al capitalismo como causante
de la miseria de los trabajadores y como
favorecedor de intereses particulares.
13
La seguridad parece asequible slo a los
mviles, es decir, aquellos que son capaces de
desplazarse continuamente por la red,
estableciendo conexiones y emprendiendo
proyectos; aquellos que, en definitiva, son
considerados los fuertes, frente a lo dbiles, que
seran los inmviles. Por su parte, no parece haber

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


una concepcin definida de justicia, ya que las
normas y pruebas del capitalismo industrial ya
no tienen valor, pero an no han sido sustituidas
por unas nuevas.
14
Zigmunt Bauman, Trabajo, consumismo y
nuevos pobres, Barcelona, Gedisa, 1999.
15
Bauman (op.cit., p. 57-58) seala que en
la sociedad de consumo el trabajo es juzgado
segn su capacidad de generar experiencias
placenteras, un criterio que eleva a ciertas
profesiones a la categora de actividades
fascinantes y refinadas capaces de brindar
experiencias estticas y hasta artsticas al
tiempo que niegan todo valor a otras ocupaciones
remuneradas que slo aseguran la subsistencia.
As, algunas profesiones adquieren la categora
de entretenimiento supremo, y desaparecen las
fronteras entre las actividades productivas y las
de disfrute, entre el trabajo y el hobby.
16
De hecho, nos encontramos con una
metfora muy potente en el espacio del cuarto
de bao del bufete de abogados, lugar de
confidencias privadas en el trabajo que siempre
se acaban haciendo pblicas, de forma que se
resalta la imposibilidad de mantener ambos
mbitos como instancias separadas.
17
Zigmunt Bauman, La posmodernidad y sus
descontentos, Madrid, Akal, 2001.
18
Bauman (1999) y Beck (2001) destacan
como uno de los rasgos de las sociedades de
consumidores el nfasis en la eleccin, en la
capacidad de decidir y construirse cada uno su
propia vida, de modo que la eleccin se convierte

casi en un modo de vida. Como irnicamente


seala este ltimo, hoy, hasta al propio Dios hay
que escogerlo (2001: 235).
19
Ulrich Beck, Vivir nuestra propia vida en
un mundo desbocado: individuacin, globalizacin
y poltica, en A. Giddens. y W. Hutton (eds.),
En el lmite. La vida en el capitalismo global,
Barcelona, Tusquets, 2001, p. 237
20
Teresa de Lauretis, Alicia ya no, Madrid,
Ctedra, 1992.
21
Laura Mulvey, Visual pleasure and
narrative cinema, en E. A Kaplan, Feminism and
film, Oxford University Press, 2000 (v.o. 1975).
22
Asuncin Bernrdez Rodal, Irene Garca
Rubio y Soraya Gonzlez Guerrero, La violencia
de gnero en el cine espaol (1998-2002), proyecto
de investigacin, Direccin General de la Mujer,
indito, 2003
23
Pierre Bourdieu, La dominacin masculina,
Madrid, Anagrama, 2000.
24
Op. Cit., p. 135.
25
Zigmunt Bauman, Trabajo, consumismo y
nuevos pobres, Barcelona, Gedisa, 1999, p. 37
26
Adems de los ya sealados, en la serie
ocurren otros pactos, como una alianza entre el
padre de Beatriz y el de Armando, por la que
ambos se comprometen a velar por que sus hijos
lleven a buen camino a la empresa.
27
Op. Cit.
28
Op. Cit.
29
Op. Cit., p. 249
30
Op. Cit.

533

534

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

535

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

A mulher brasileira na televiso portuguesa


Isabel Ferin Cunha1

Introduo
Haver alguma relao entre as imagens
da mulher na telenovela brasileira, a imigrao brasileira e os contornos sociais que
envolvem a sua aceitao e integrao em
Portugal? Em que medida h uma interrelao entre as imagens e as representaes
sensuais e sexualizadas veiculadas nas telenovelas e os subtis fenmenos de discriminao da mulher brasileira em Portugal? Em
que medida essas representaes e imagens
fazem o sucesso das meninas brasileiras nas
casas de alterne e desestabilizam uma cidade? Como os meios de comunicao, imprensa e televiso, cobrem estes acontecimentos?
Em que medida as telenovelas generalizaram um esteretipo da mulher brasileira?
At que ponto este esteretipo se colou
mulher imigrada e deslizou das telenovelas
para a prostituio feminina brasileira em
Portugal? Ser que os modelos de emancipao vividos no feminino, ao longo destes
cerca de trinta anos de telenovelas, constituem modelos emancipatrios ou constituem
transgresses culturais e sexuais, para grande parte dos portugueses? Que representaes disponibilizaram, e continuam a
disponibilizar, as telenovelas? Como so
apreendidas, compreendidas, memorizadas e
utilizadas estas imagens de mulher? Em que
medida persiste um imaginrio lusotropicalista, independentemente do gnero, na apropriao destas imagens e no quotidiano das
formas de relacionamento entre portugueses
e brasileiros? Ser que este imaginrio reforou um possvel esteretipo da mulher
produzido pelas telenovelas?
Como os jornais televisivos portugueses,
nos canais de sinal aberto, tratam os acontecimentos referentes comunidade brasileira, mais especificamente mulher brasileira?
Que intertextualidade se cria entre as imagens e representaes do Brasil e dos brasileiros particularmente das mulheres

brasileiras presentes, todos os dias, nas


telenovelas e as peas dos jornais televisivos?
Como os diferentes pblicos apreendem esta
intertextualidade e a representam nos quotidianos?
Se estas perguntas deram origem nossa
reflexo, a busca de resposta ter de ter em
conta algumas realidades sociais das ltimas
dcadas. Nesta perspectiva, a Introduo ter
como objectivo enunciar os elementos fundamentais que permitiro construir o puzzle
da interpretao ciclos econmicos, taxas
de emprego feminino, mudanas na concepo de famlia, clivagens no interior do pas,
a expanso dos meios de comunicao e o
factor imigrao, persistncia de alguns
valores culturais e morais e simultaneamente abrir caminho ao olhar sobre o
objecto.
A dcada de noventa transformou a
realidade portuguesa. A integrao europeia
e os sucessivos planos de convergncia, a
melhoria dos indicadores sociais (acesso
habitao, escola e sade) a modernizao das redes virias, a construo de
centros comerciais e os eventos culturais de
efeito multiplicador transformaram o quotidiano de muitos portugueses. O acesso fcil
ao consumo, o crdito baixo promovido pela
abertura da economia ao capital estrangeiro
criaram nas classes mdias emergentes a
expectativa de uma vida segura, dentro dos
padres europeus.2 No mesmo perodo, a
emigrao portuguesa para a Europa rica
estabilizou, enquanto a imigrao para Portugal disparou.3 Acentuam-se, contudo, algumas das tendncias presentes no desenvolvimento do pas, com a concentrao das
actividades econmicas no litoral e dentro deste nas macro regies de Lisboa-Vale
do Tejo e Grande Porto e a desertificao
de regies do interior, nomeadamente do
interior transmontano. A crise econmica do
incio do milnio vai refrear muitos dos
indicadores sociais ascendentes, atirando o

536

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


pas de novo para a cauda da Europa, com
as novas leis trabalhistas, o aumento do
desemprego estrutural e a conjugao da
emigrao e da imigrao.
As mudanas desta ltima dcada aproximaram, indiscutivelmente, a sociedade
portuguesa das outras sociedades europeias.
A famlia, lugar estratgico de alterao de
comportamentos e valores, reflecte essas
novas tendncias e configuraes, igualando
comportamentos e atitudes a outros pases
europeus, nomeadamente na mdia etria do
primeiro casamento (cerca dos 27 anos nos
homens e 25 anos para as mulheres), na taxa
de divrcio (1,9%) e de nascimentos fora do
casamento (22%) bem como da nupcialidade.
Contudo, mantm-se a especificidade relativamente ao universo domstico, apesar da
taxa de actividade feminina ser das mais altas
na Unio Europeia, onde continua a caber
s mulheres o grosso das tarefas domsticas
e de criao dos filhos, perspectiva que
acentua a Famlia como um bastio de
comportamentos tradicionais.4 Se cruzarmos
estes estudos com um conjunto de sondagens/
inquritos5 sobre a Famlia e o papel da
mulher obteremos indicadores extremamente
conformistas: a ideia que a liberdade sexual
e o divrcio destroem a famlia; a ideia que
a actividade remunerada da mulher pe em
causa a famlia e a educao dos filhos. Os
dados disponveis por regies apontam para
que estas tendncias incidam preferencialmente nas zonas do interior rural, ou semiurbano, do Norte do pas, mais que nas
regies urbanas do litoral, correspondendo a
opes polticas e religiosas de cariz tradicional, sendo transversais s diferentes classes sociais.
O agravamento da situao econmica,
nos ltimos trs anos, tem afectado de forma
desigual as regies portuguesas, no s pelo
deslocamento de grande nmero de empresas e multinacionais (indstrias de calado
e fiao) mas tambm, pelo estrangulamento
provocado pela quebra de investimentos e de
transferncias financeiras para as cmaras
destas regies, j de si deprimidas. O Norte,
Interior e as regies de fronteira com Espanha
encontram-se nesta situao. So tambm
estas regies que apresentam indicadores de
comportamentos e valores mais tradicionais
(menos escolaridade, mais casamentos, mais

filhos, menos divrcios), grandemente influenciados pela Igreja Catlica. So, simultaneamente, as regies que proporcionalmente
mais contribuem para a emigrao hoje
com caracter sazonal destinada aos pases
da Europa Comunitria e, contrariamente, as
regies com menor capacidade de atrair e
acolher estrangeiros nas suas terras.6
nestas regies que se situam grande
nmero das chamadas casas de alterne (um
quase sinnimo de casas de prostituio). O
fenmeno no novo e j por diversas vezes
a violncia (ajustes de contas entre proprietrios e bandos) deu origem a casos
mediticos.7 A justificativa para este negcio
prosperar nestas regies faz-se evocando
hbitos masculinos e condescendncias femininas, bem como as facilidades proporcionadas aos seus proprietrios pelas fronteiras
Luso-espanholas (movendo as alternadeiras
de l para c das fronteiras) a que se junta
o facto de serem regies de passagem de
trfico pesado rodovirio.
Na histria recente da imigrao brasileira para Portugal o ano de 2003 ser lembrado pela legalizao de cerca de 30 000
imigrantes em situao irregular, aps a visita
a Portugal do Presidente Lus Incio Lula da
Silva e os entendimentos da resultantes entre
os respectivos governos. Durante este mesmo ano, os media portugueses tm dado
destaque temtica da imigrao brasileira,
nomeadamente, explorao de mulheres por
redes de trfico e prostituio nas cidades
do interior do pas. Jornais e Revistas portugueses, como o Expresso, Pblico, DN e
Viso8 e estrangeiros9 tm conferido
a esta temtica grande projeco ao longo
do ano e na Televiso, os canais de sinal
aberto, RTP1, RTP2, SIC e TVI, emitiram
dezenas de peas focando esta matria.
H cerca de 30 anos que produtos da
indstria cultural e de contedos brasileira
preenchem as grelhas das televises portuguesas, primeiro da televiso pblica (RTP1
e RTP2) depois dos dois canais privados (TVI
e SIC). Durante anos as grelhas destas
estaes tendo como justificativa as afinidades de lngua e cultura e a relao custo/
qualidade foram preenchidas por programas de humor, msica, sries e telenovelas
vindos do Brasil. A partir de 1994 a SIC
acordou com a Rede Globo a exclusividade

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


da exibio das telenovelas da emissora. Este
acordo no significou o fim de produtos
brasileiros nas outras estaes, mas sim a
procura de programas alternativos em outras
redes brasileiras, como por exemplo a SBT.10
Como em outros pases detentores de um
Imprio Colonial o contacto, e as relaes
coloniais, forjaram em Portugal um imaginrio sobre o Outro, homem, mulher ou
comunidades. Este imaginrio, alimentado
durante sculos, compreende imagens-sntese, muito prximas de esteretipos, que se
encontram inculcadas, em diferentes nveis,
nos cidados das ex-metrpoles coloniais.
Garantindo a coeso identitria estas imagenssntese assumem, no mais das vezes, a forma
de preconceitos identificveis no s nos
comportamentos como nas representaes do
Outro. A estas imagens no foge a mulher
brasileira entendida como arqutipo de sensualidade, disponibilidade sexual e transitoriedade afectiva. Estudos recentes tm referido que sendo estes esteretipos cruzados
e facetados (de portugueses no Brasil e de
brasileiros em Portugal) eles informam as
representaes recprocas destes grupos e as
aces a empreender em contextos sociais
especficos.11
O desenvolvimento da exposio apresenta inicialmente o Enquadramento Terico,
fundado nos Estudos Culturais centrados nos
Media. Em seguida, procedemos
contextualizao das Telenovelas brasileiras
e da Imigrao Brasileira em Portugal. Com
base no enquadramento terico, segue-se uma
anlise das telenovelas tendo em ateno o
que chamamos de stock de imagens e representaes disponibilizadas e, por ltimo, a
anlise das imagens da comunidade brasileira, sobretudo das mulheres, presentes nos
jornais televisivos dos quatro canais abertos
(de Abril a Dezembro de 2003). A concluso
ir tentar responder s perguntas inicialmente levantadas tendo em conta os dados de
anlise, os contextos enunciados e outros
indicadores sociais recolhidos.
I. Enquadramento terico e metodologia
A nossa reflexo tem como enquadramento terico os Estudos Culturais iniciados nos
anos 50, em Inglaterra, que deram uma grande
visibilidade aos estudos sobre etnicidade,

raa, sexo e gnero nas sociedades contemporneas. Esta corrente de Estudos debruouse sobre as relaes de poder que permeiam
os contextos scio-culturais, sublinhando o
papel da posio de classe, de raa e gnero
na definio de representaes sociais, polticas e econmicas. Se a primeira gerao
dos Estudos Culturais vai demonstrar a
relao entre posio de classe e cultura
hegemnica, os investigadores que se seguiram complexificaram as anlises ao introduzirem as variveis raa, etnicidade e gnero.
Para estes, o facto de um indivduo pertencer
a um determinado grupo tnico, ser mulher
ou optar por determinada orientao sexual
sobrepunha-se, sobre-determinava, as relaes
de posio de classe. A diferena norma
ser mulher perante um mundo hegemnico
masculino, no branco, frente a um mundo
hegemnico branco, homossexual frente
norma hegemnica heterossexual configurava relaes de poder, a maioria das vezes
no assumidas, construdas a partir do interior
do grupo e do exterior ao grupo, centradas,
na atribuio recproca de papis, valores,
crenas, smbolos culturais e prticas sociais
quotidianas. Em sequncia desta observao,
afirmaram que a sistemtica atribuio de
determinadas representaes a estes indivduos e grupos envolvendo caractersticas,
comportamentos e atitudes vieram promover a estereotipizao desses grupos e
identidades a partir do in-grupo e do exgrupo o que no invalidou a sua adequao a novas realidades polticas, econmicas
e sociais.12
Os media (a rdio, a imprensa e sobretudo a televiso, dada a sua natureza) reflectem por excelncia estes esteretipos, na
medida em que simplificam e condensam
informao, sendo facilmente identificados os
seus referentes (actores, situaes, instrumentos, etc.).13 Por exemplo, nos temas referentes raa, ao racismo, imigrao,
etnicidade a natureza dos media e os critrios do valor-notcia tendem a conferir uma
visibilidade, ou invisibilidade, em funo da
percepo da sociedade dominante. Se nos
primrdios da televiso poucas eram as
representaes dos grupos no brancos, a
partir dos anos 80, com os movimentos e
comisses para a igualdade racial nos EUA
e UK, os programas de fico passaram a

537

538

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


ter em considerao a diversidade tnica e
a multiculturalidade. Contudo, estudos recentes, constatando os avanos positivos nas
representaes desses grupos, consideram que
o racismo old fashion desapareceu, dando
lugar, por sua vez, a formas de racismo subtil,
nomeadamente associados a determinados
grupos etrios/tnicos e a determinados temas como droga, crime, violncia e prostituio.14 No seguimento desta perspectiva,
alguns autores15 reforam a convico que
grande parte das imagens que encontramos
nos media tendem a reflectir a experincia
e os interesses dos grupos dominantes (considerados como maiorias) tendo como pressuposto que as audincias pertencem s
mesmas maiorias ou grupos dominantes.
A mesma corrente de Estudos permeada
por uma relevante contribuio da teoria
feminista sobre as questes de sexo e gnero,
partilhando um substantivo interesse em
temticas referentes ao poder, representao, cultura popular, subjectividade,
identidade e ao consumo. A entrada de grande
nmero de feministas nos centros de investigao nem sempre aceite de forma
pacfica pela primeira gerao de investigadores16 veio alterar, tal como j foi referido, o foco de discusso inicial, centrado no
conceito de classe, e depois no deraa. A
sua contribuio vem salientar o princpio de
subordinao da mulher ao homem atravs da
diferenciao sexual e o seu papel na organizao da vida social e na estruturao das
relaes de poder. Na sequncia destas observaes, discute-se o papel da auto-identificao biolgica e psicolgica do gnero
feminino e masculino na construo da identidade, salientando-se a construo cultural
subjacente distino sexo-gnero.
Os primeiros trabalhos sobre a mulher nos
media afirmaram que as suas representaes
reflectiam a viso dominante masculina, bem
como a construo masculina incorporada
como auto-representao da mulher. A explorao desta construo enquanto esteretipo17 reduzindo, concentrando, exagerando, hierarquizando e valorizando determinados atributos constituiria uma estratgia que permitia criar fronteiras claras entre
o Eu (a construo masculina das mulheres)
e o Outro (a mulher construda e auto-representada), entre o que era entendido como

normal e o que se situava para alm da norma


na relao entre os sexos.
As primeiras anlises realizadas com o
objectivo de identificar as representaes das
mulheres nos medias, sobretudo nas revistas
femininas e na televiso, concluram existir
alguns esteretipos frequentes (a boa esposa,
a mulher fatal, a prostituta, a ingnua, a sereia,
e outros) que transformavam a mulher numa
mercadoria a vender ao mesmo tempo que
lhe apagavam o protagonismo e o carcter.
Associadas a estas representaes encontravam-se as imagens de dominao patriarcal,
exaltando os valores da mulher centrada no
lar, sem ambies pessoais, devotada, humilde, dependente, subordinada e ansiosa em
agradar. Nos finais dos anos oitenta, e incio
dos anos noventa, os estudos feministas
defenderam uma poltica da representao da
mulher com o objectivo de corrigir distores
e salientar a realidade, e a verdade, do papel
feminino. Na ltima dcada, trs grandes
modelos vo tomando forma, a mulher
perfeita definida atravs de atributos
essencialmente fsicos, corpo esbelto, consumo de marcas de produtos femininos, exibio em cenrios de distino social a
mulher moderna que acumula com sucesso a vida familiar, a vida profissional e a
vida sexual e a mulher independente
sexualmente livre, gerindo uma vida sem
grandes compromissos emocionais, e com
grande sucesso profissional.18
Em contraposio a estas representaes
o conceito hegemnico de homem estaria
associado a uma representao que salienta
valores como raciocnio lgico, vigor, poder,
estoicismo, aco, controlo, independncia,
auto-suficincia, camaradagem e cumplicidade entre homens. Ao mesmo tempo, esta
representao dominante desvalorizaria determinadas competncias como habilidade
verbal, estratgias comunicativas em geral,
capacidade em efectivar rotinas domsticas,
manifestao de ternura, fragilidade e dependncia. A agudizao destas contradies na
sociedade ocidental moderna resultaria quer
na difcil assuno da identidade associada
ao gnero, quer na erupo de manifestaes
de violncia nos jovens de sexo masculino,
quer ainda no agravamento de patologias
como a depresso, ansiedade, alcoolismo e
tendncias suicidas.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Os estudos sobre as representaes da
mulher vo ser acompanhados por estudos
sobre a recepo de produtos televisivos
direccionados, preferencialmente, para pblicos femininos. As soap-operas mereceram
especial ateno, na medida em que este
gnero foi considerado por muitas investigadoras como um espao feminino onde
expectativas, tenses, emoes e motivaes
seriam apresentadas, discutidas, validadas e
celebradas. Os estudos sobre recepo, realizados com recurso a metodologias diversas, procuraram e procuram, identificar as
formas como os pblicos, sobretudo as
mulheres, se apropriam das mensagens veiculadas e em que medida estas mensagens
integram e interagem nos quotidianos. 19
No Brasil os estudos sobre as telenovelas
iniciam-se nos anos oitenta, na perspectiva
da histria, da produo e dos contedos.20
A partir dos anos noventa, as telenovelas, em
decorrncia da importncia nacional e internacional dos produtos da rede Globo, adquirem o estatuto de campo de pesquisa nos
departamentos de Cincias da Comunicao,
desenvolvendo-se novas abordagens nomeadamente na perspectiva da recepo. 21
O prime-time na televiso tem sido
considerado um espao privilegiado de discusso (na perspectiva da construo e da
contestao) das questes referentes igualdade entre os sexos, papis sociais, costumes
e comportamentos. Os autores que se tm
dedicado a estas investigaes consideram
que ao longo destas duas ltimas dcadas os
gneros televisivos do prime-time tm se
especializado na apresentao de determinados tipos de representao das relaes entre
sexos, no existindo, contudo, uma
linearidade nos modelos ou imagens de
mulher/homem e suas relaes. Outros estudos tm procurado investigar se h alguma
coincidncia entre o consumo, prolongado e
frequente, de diversos gneros televisivos
envolvendo determinadas representaes
sobre as mulheres e as relaes entre sexos
e determinados comportamentos e percepes sociais. Na sequncia desta anlise,
apontam para uma possvel simetria entre
comportamentos assumidos e representaes
e modelos continuamente visualizados.22
Discusses recentes pem em causa a
capacidade de negociao dos sentidos,

estrias, veiculadas em programas de fico


e consideram que, as mulheres, sobretudo as
mais jovens sofrem um processo de desrealizao do mundo e dos sentimentos. Para
esta situao contribuiria a telenovelizao
da vida acentuando o amor paixo e o amor
romntico, criando expectativas irrealistas
sobre o casamento e as relaes entre sexos.23
Convm ainda fazer uma breve referncia metodologia utilizada neste trabalho.
Na verdade, partimos do pressuposto que a
investigao uma bricolage,24 isto uma
construo mental, que obedecendo a determinados procedimentos e exigindo a validao dos dados leva explicao, e
problematizao, dos fenmenos sociais.
Assim, quando enunciamos os Contextos
da visualizao das telenovelas brasileiras e
da Imigrao, em Portugal trabalhamos
com indicadores sociais, estatsticas e documentao, fontes primrias e secundrias,
disponveis. No captulo de apresentao do
que chamamos Um stock de Imagens,
fazemos um levantamento, com base em
amostras temporais de jornais e revistas de
referncia e de divulgao, das dimenses
Famlia, Mulher e Sexualidade. No captulo
seguinte, sobre as Imagens fortes da prostituio, fazemos anlise de contedo, com
base no programa SPSS, de nove meses
dessas imagens em quatro jornais televisivos
dos canais generalistas (RTP1, RTP2, SIC e
TVI). Na concluso, tentamos confrontar os
indicadores sociais e estatsticos, os dados
recolhidos na documentao e os obtidos na
anlise de contedo.
II. Contextos
Para reflectir sobre as imagens das
mulheres nas telenovelas brasileiras e nos
jornais televisivos e sobre os seus possveis
impactos na sociedade portuguesa temos de
ter em conta dois contextos de carcter sciocultural o da telenovela brasileira e o da
imigrao brasileira em Portugal e um
contexto de carcter imagtico isto , um
stock de representaes e imagens da mulher
brasileira que, ao longo de cerca de trinta
anos, as telenovelas brasileiras disponibilizaram quotidianamente aos portugueses. Por
outro lado, teremos de cruzar todos estes
contextos com prticas e imaginrios cultu-

539

540

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


rais ancestrais e espaos geogrficos especficos como por exemplo as regies suburbanas e o interior do pas bem como
com alguns fenmenos novos, entre os quais
o chamado caso das mes de Bragana25 ou
das meninas de Bragana seria a manifestao mais acabada.
1. A telenovela brasileira
Em Maio de 1977, a telenovela Gabriela,
Cravo e Canela deu iniciou exibio das
telenovelas brasileiras, maioritariamente produzidas pela Rede Globo, constituindo a partir
de ento o gnero mais popular na televiso
Portuguesa. Nestes quase trinta anos, ela foi
campe de audincias durante 16 anos na
grelha de programao do canal pblico,
Rdio Televiso Portuguesa (RTP) e aps
1994, constituiu o trunfo do novo canal
privado, Sociedade Independente de Comunicao (SIC) ao adquirir, atravs de aliana
com a Rede Globo, o monoplio da exibio
das suas telenovelas. Explorando o modelo
de grelha ancorado na telenovela-telejornal
no perodo do prime-time, a SIC manteve uma
posio de liderana sobre os restantes canais
de sinal aberto at 1999, chegando a emitir
5 telenovelas da Globo em horrios contnuos,26 apenas com um pausa para o Jornal
da Noite (com incio s 20h e durao de
cerca de 1h e 15 minutos) e o programa de
sketchs humorsticos Malucos do Riso.
As justificativas para a hegemonia absoluta e prolongada deste gnero, produzido no
exterior, fundamentam-se em dois grandes
grupos de argumentaes, as de carcter
lingustico e cultural e as de cariz tcnico-tecnolgico. O primeiro grupo de argumentaes salienta as condies propcias para
a circulao de produtos em espaos geogrficos e culturais que utilizam a mesma lngua
e reivindicam razes culturais comuns,27 nesta
perspectiva a perenidade do sucesso das
telenovelas brasileiras em Portugal dever-se-ia ao facto de serem em portugus, mesmo
que do Brasil, e transportarem referncias
culturais identificveis pelos portugueses.
Para aqueles que evocam argumentaes de
carcter tcnico-tecnolgico28 as justificaes
para este xito esto na qualidade tcnica do
produto, que envolve tanto sofisticadas tecnologias audiovisuais como tcnicas de te-

leviso, aliadas a performances de actores e


roteiristas experientes na arte de contar uma
estria.
A verdade que ao longo de todos estes
anos, e depois de cerca de 200 telenovelas
exibidas entre 1977 e 2000,29 os pblicos
portugueses familiarizaram-se com estrias
e personagens de fico ambientadas no
Brasil, vivenciaram quotidianamente, e por
meses, episdios da Histria Brasileira e
frequentemente assistiram recriao polmica da Histria de Portugal mediada por
um olhar brasileiro.30 Ao mesmo tempo,
tomaram conhecimento de Estados e cidades
brasileiras com nomes indgenas, visualizaram
praias tropicais durante os longos invernos
portugueses, presenciaram a confeco de
pratos de sabores desconhecidos e identificaram, em mesas postas de cenrios, frutas
e legumes exticos. Os mesmos pblicos
habituaram-se a nomes de actores e de
personagens de origens diversas, a corpos,
feies, comportamentos e atitudes incomuns
aos seus quotidianos. Escutar e entender o
portugus do Brasil tornou-se habitual os
seus diferentes falares, regionalismos,
particularismos e sotaques ao mesmo
tempo vulgarizam-se expresses e vocbulos
e imitaram-se entonaes locais.
Pode-se assim ter como hiptese que, tal
como j foi verificado em outras regies
relativamente fico,31 as telenovelas brasileiras ofereceram aos pblicos portugueses
no s um imaginrio romntico para usufruto quotidiano, como disponibilizaram
modelos e referenciais a uma sociedade em
acelerada mudana, mas dispondo, contudo,
de acessos limitados informao e altos
nveis de iletracia. Extrapolando ainda alguns
estudos realizados,32 pode-se ainda pressupor
que, ao longo destas duas dcadas e meia,
as telenovelas brasileiras anteciparam estilos
de vida cosmopolitas, deram a ver novas
formas de relacionamento entre geraes e
sexos, propuseram e discutiram a famlia e
a sua composio, ficcionaram temas sociais
controversos. Por outro lado, num pas
habituado ao recato sexual e severamente
controlado pela moral catlica conservadora,
as telenovelas vieram abrir caminha aos
movimentos de valorizao e emancipao
do corpo masculino e feminino, tornaram as
relaes de sexo e gnero mais tolerantes,

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


trouxeram para o quotidiano o desejo e a
seduo, promoveram a sensualidade e
erotizao das relaes afectivas e amorosas.
2. A imigrao brasileira
A imigrao um fenmeno relativamente
recente em Portugal. Para muitos autores os
ltimos anos da dcada de 1960 acolheu o
primeiro fluxo de imigrantes, originrios das
Ilhas de Cabo-Verde, que vieram substituir
os trabalhadores portugueses emigrados
maioritariamente na Europa. A este primeiro
fluxo, determinado ainda pelo espao e
relaes coloniais, segui-se um segundo
decorrente das independncias das colnias,
aps a Revoluo de Abril de 1974, que
originou a vinda para Portugal de cerca de
800.000 retornados, muitos deles de ascendncia luso-africana.33 Durante a dcada de
oitenta intensificam-se os fluxos de imigrantes advindos dos PALOP (Pases Africanos
de Lngua Oficial Portuguesa) nomeadamente de Cabo-Verde, Angola e Guin-Bissau.
Na viragem da dcada de oitenta para
noventa, na contra-corrente dos sucessivos
planos de estabilizao econmica Sarney,
Collor de Mello, inicia-se a primeira vaga
de imigrao brasileira para Portugal. At
1994/95 esta corrente constituda por grande
nmero de indivduos possuindo um estatuto
scio-econmico elevado34 empresrios,
dentistas, publicitrios, tcnicos de
informtica e audiovisual no ultrapassou
na sua totalidade os 20 000 indivduos.35 A
partir de ento, os fluxos adquirem uma maior
intensidade, diversificou-se a base de recrutamento e o perfil do imigrante, contando-se agora cerca de 100 000 imigrantes com
autorizaes de residncia (sendo cerca de
60% homens e 40% mulheres) e constituindo hoje esta comunidade a segunda maior
a residir em Portugal, a seguir ucraniana
e frente da comunidade cabo-verdiana.36
Muitos autores referem como
determinante para o aumento recente do fluxo
de imigrantes, a conjugao entre o agravamento das condies econmicas e a emisso em Outubro de 1999 do programa
Fantstico da TV Globo sobre Portugal. Neste
programa dedicado comunidade brasileira
radicada em Portugal, acentuavam-se as
oportunidades de uma economia em cres-

cimento acelerado, a empregabilidade, a facilidade de lngua e o bom acolhimento dos


irmos de alm mar.37 A este programa se
juntam diversas reportagens publicadas pela
revista Veja, sobre o sucesso da imigrao
brasileira em Portugal. Assim, se nos finais
da dcada de 80, incio da dcada de noventa,
o perfil do imigrante brasileiro se enquadrava
dentro de um estatuto scio-econmico elevado, com habilitaes muito acima da mdia
portuguesa e brasileira, nos ltimos anos esta
imagem-sntese alterou-se.
Segundo estudos recentes38 a imigrao
brasileira predominantemente masculina
(cerca de 60%), situa-se na faixa dos 18 aos
40 anos, tem origem nas grandes e mdias
cidades dos principais estados brasileiros (So
Paulo, Minas Gerais, Rio de Janeiro e mais
recentemente em estados como o Paran e
Santa Catarina) e apresenta um nvel de
escolaridade acima das mdias brasileira e
portuguesa. Como uma grande parte da
imigrao recente, os brasileiros vem efectuar as tarefas socialmente mais
desqualificadas (construo civil, hotelaria,
limpezas, restaurao, servios domsticos),
deixadas vagas quer pela contraco
demogrfica, quer pela rpida qualificao de
um segmento da populao jovem, quer ainda
pela continuada emigrao de mo de obra
portuguesa para outros pases da Europa
Comunitria.39
Ainda h poucos estudos sobre a comunidade brasileira a viver em Portugal. Numa
sondagem populao portuguesa realizada em Novembro de 2002, com vista
identificao de atitudes e valores perante a
imigrao40 e apesar desta sondagem indiciar
uma crescente oposio, independentemente
das origens, entrada de mais imigrantes em
Portugal so os imigrantes brasileiros que
acolhem um maior nmero de respostas
tendencialmente favorveis integrao por
parte dos respondentes portugueses. Na
mesma sondagem, os 252 imigrantes brasileiros inquiridos, consideram-se muito satisfeitos ou mediamente satisfeitos em funo
das expectativas que os levaram imigrao,
ao mesmo tempo que se consideram respeitados, embora no integrados, na sociedade
portuguesa. Num outro estudo em fase de
finalizao41 dados preliminares apontam quer
para um maior enraizamento dos imigrantes

541

542

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


visvel no progressivo movimento de
reagrupamento familiar, quatro em dez imigrantes no pensam, neste momento, em
voltar mas por outro lado, so identificados indicadores de discriminao, excluso e marginalidade junto dos imigrantes,
nomeadamente no que se refere s relaes
de sociabilidade (relaes entre portugueses
e brasileiros do mesmo sexo e de sexo
oposto), bem como no que concerne s
oportunidades de trabalho e habitao.42 Uma
outra sondagem referente a Dezembro de
2003 onde se estima que 75% da populao
portuguesa desfavorvel entrada de mais
imigrantes em Portugal, os brasileiros so
referidos, por 41% da populao, como os
que tm mais facilidade a integrar-se na
sociedade portuguesa.43
III. Um stock de imagens: famlia, mulher
e sexualidade
Para ns, stock de imagens decorre do
princpio, desenvolvido por Fiske 44 de
intertextualidade vertical. Para este autor, os
media criam uma intertextualidade horizontal (o primeiro texto, fundado no episdio
ou programa singular) e vertical a qual se
realiza em duas espcies de textos, o texto
secundrio (onde outros media, ou programas, fazem referencias explcitas ao primeiro texto) e o texto terceiro, constitudo pelas
audincias, sobre os dois primeiros textos,
a partir das fontes culturais que tm disponveis. Nesta perspectiva, as telenovelas
as suas estrias, personagens, cenrios e
actores dariam origem a um stock de
imagens, que estaria no s disponvel, mas
tambm j incorporado nas audincias. Na
sequncia desta formulao estas audincias
e em funo da matria visualizada
actualizariam sentidos concertando-os com
outros sentidos apreendidos, nomeadamente
os advindos da experincia com outros media
e gneros televisivos (nomeadamente os
jornais televisivos), os resultantes da vivncia pessoal efectiva de cada indivduo, os
derivados dos seus referentes culturais (pessoais, nacionais, regionais e outros) e da sua
insero e estatuto social.
Para conseguir identificar este stock de
imagens, e esta constante actualizao de
sentidos construdos a partir da repetida

visualizao de telenovelas, partimos da


delimitao de um corpus construdo com
base nas telenovelas que alcanaram maiores
audincias e so constantemente referidas
quando se aborda esta matria em jornais
e revistas de referncia, bem como em
revistas semanais sobre programao de
televiso.45 Ainda dentro dos princpios que
presidiram seleco deste corpus de telenovelas, entre as mais nomeadas, procurmos identificar as que foram exibidas por
vrias vezes, no canal em que se estrearam,
ou posteriormente num outro canal, e as
referncias feitas na imprensa s imagens
fortes relativas aos temas Famlia, Mulher e
Sexualidade. Esta escolha teve em conta,
ainda, diferentes gneros, incluindo-se na
amostra obras histricas e actuais, ambientadas em cenrios urbanos e rurais, com
caractersticas melodramticas ou humorsticas. Contudo, dada a quantidade de telenovelas enumeradas, quer por articulistas,
quer por populares, fixamo-nos num corpus
constitudo no seu total por 12 telenovelas,
distribudas da seguinte forma: quatro da
dcada de 80 O Bem Amado (1984),
A guerra dos sexos (1984/85), Roque
Santeiro (1987/88) e Vale Tudo (1989/90);
quatro da dcada de 90 Pantanal (1991/
92), Renascer (1993/94) o Rei do Gado
(1996/97) e Torre de Babel (1998/99); duas
da dcada de 70 (dado que a exibio da
primeira telenovela data de 77) Gabriela,
Cravo e Canela (1977) e A Escrava
Isaura (1978); e duas exibidas nos primeiros anos do milnio Laos de Famlia
(2000/2001) e Mulheres. Estas telenovelas
foram produzidas pela TV Globo (11) e pela
TV Manchete (1), exibidas em trs canais
de televiso (RTP1, RTP2 e SIC), estreadas
maioritariamente no prime-time (21h), reexibidas em mais de um canal (RTP2 e SIC)
e em outros horrios.
A concepo de imagem forte, evocado
em muitas peas de imprensa, esta vinculado
ideia que determinados contedos, episdios, cenas, ou fragmentos de cenas das
telenovelas, pelo seu realismo explcito
ou implcito conferido atravs de dispositivos textuais, cnicos e tcnicos apresentam um alto grau de semelhana, e verosimilhana, com o seu referente, isto , com
as situaes relacionais vividas, ou poten-

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


cialmente vividas. Por outro lado, estas imagens fortes, seriam momentos de grande
emotividade, referentes emergncia, resoluo ou agudizao de conflitos, inseridos
em cenrios clichs, tendo em conta dispositivos tcnicos de filmagem, cor, luz, guarda-roupa, etc. Existindo este consenso na
compreenso, o conceito de imagem forte est
vinculado aos conceitos realismo e representao, ideia dos media, sobretudo a televiso, re-apresentarem o mundo tal como ele
, imagem-sntese de uma estria bem
contada, de um enredo emocionalmente
verdico, de um clmax entre tipos humanos
densos.
Na televiso a telenovela um gnero
que alterna com outros dentro de um fluxo
contnuo uma telenovela seguindo-se a
outra(s), ou coabitando, com outros gneros,
como o jornal televisivo mas as ao mesmo
tempo constituda por uma narratividade
temporal, com princpio meio e fim, desdobrada em episdios, com cenas e planos
distribudos por horas, dias, semanas, meses
e anos. Um fluxo contnuo que gerando
formas de recepo activas em cada novo
produto, tende a apagar a memria do
anterior, dando lugar ao que est em exibio no momento. Relacionando este fenmeno com as imagens fortes, diramos que estas
so as que perduram ao longo deste fluxo,
permitindo o reconhecimento de determinadas constantes narrativas, personagens, cenrios e actores.
evidente que a busca deste stock de
imagens fortes, um exerccio com os seus
limites de fiabilidade mas, com base nos
pressupostos descritos, tentaremos identificlo a partir dos registos referentes Famlia,
Mulher e Sexualidade, tendo em conta
as observaes referentes aos contedos e
produo. No entanto, em funo do tempo
de exibio, data de visualizao, contexto
poltico econmico e social, as memrias
diferem e a sua nitidez reconstruda a partir
de intertextualidades mltiplas.46
A primeira telenovela brasileira em
Portugal, Gabriel, Cravo e Canela, exibida
em 1977, num contexto histrico muito
especial de normalizao democrtica aps
a Revoluo de 25 de Abril, aquela que
mais imagens fortes evoca. So frequentes
as referncias ao contedo Famlia (a luta

pelo poder numa cidade dominada pelos


coronis, o poder da famlia patriarcal),
Mulher (a luta da jovem Malvina, Elizabeth
Savalla, pela sua emancipao, os namoros
contrariados e proibidos, a desigualdade das
relaes conjugais, adultrios e mulheres
obrigadas a prostituir-se, o prostbulo como
casa de meninas, a fora de Maria Machado,
Elosa Mafalda) e Sexualidade (a normalidade com que o prostbulo Bataclan inserido na cidade, a compra de sexo pelos
coronis, a sensualidade das personagens
femininas, a facilidade com que se beija e
vai para a cama). Entre as imagens fortes
evocadas temos a chegada de Gabriela (Snia
Braga) a Ilhes (e a msica que a acompanha), as cenas de Gabriela e Nacib (Armando Bogus) na venda e na cozinha, a escalada
de Gabriela a um telhado para pegar um
papagaio, Gabreila penteando-se, Glorinha
(Ana Maria Magalhes, uma menina por
conta de um coronel) e o seu olhar por trs
da janela, Jerusa (Nvea Maria) penteando-se e vestindo-se no seu quarto antes de ir
para a igreja, o Bataclan e as indumentrias
das meninas, o passeio das meninas do
Bataclan pelas ruas da cidade, o confronto
Maria Machado e o coronel Ramiro Bastos
(Paulo Gracindo). Exibida um ano mais tarde,
A Escrava Isaura, lembrada pelo poder da
famlia patriarcal dos senhores de escravos,
pela situao degradante das mulheres na
escravatura, incluindo a sua explorao sexual. , tambm, referida a luta das mulheres pela emancipao e educao, a submisso das mulheres legtimas e insubmisso das
jovens. Apontam-se como imagens fortes as
cenas em que o Senhor Lencio (Rubens de
Falco) procura obrigar Isaura (Luclia Santos) a ter relaes contra vontade, o momento em que Isaura recapturada num baile
de gala, a sensualidade dos castigos na
escravatura e a sensualidade da violncia na
cena em que Isaura chicoteada, puxada e
vendida na feira.
O Bem Amado estreada em 1984, foi a
primeira telenovela a cores em Portugal, por
outro lado impossvel dissoci-la da srie
que se seguiu com o mesmo nome. As
evocaes de contedo, na perspectiva que
estamos a trabalhar, referem evidentemente
o perfeito Odorico Paraguau (Paulo
Gracindo), o seu sotaque especial e a frase

543

544

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


que o consagrou Povo de Sucupira! Donzelas
praticantes e juramentadas, matronas com
larga f de ofcio!... e as trs irms Cajazeiras
(Dorota, Dulcina e Judica, respectivamente, Ida Gomes, Dorinha Duval e Dirce
Migliaccio), j entradas nos anos, sempre
de brao dado, sempre esperando o amor de
Odorico Paraguau. As imagens fortes fixam-se na famlia patriarcal, na honra das mulheres abusadas (Zeca Diabo, Lima Duarte,
matou para lavar a honra da famlia), na
histeria das mulheres sem sexo, na fora de
mulheres determinadas (a delegada da polcia). So imagens retidas, as visitas das irms
Cajazeiro ao gabinete do perfeito, seus ataques e chiliques histricos permeados de
jurupiga, as imagens da delegada de polcia
Donana Medrado (Zilka Salaberry) no cumprimento das suas funes, as avanadas do
coronel s moas. Quase simultaneamente
estreia-se A guerra dos sexos (1984/85),
nomeada por ser uma comdia humorada que
aborda as relaes entre sexos, num cenrio
de shopping-center, dando nfase s questes
feministas dentro de uma famlia tradicional
em processo de desestruturao. A personagem Charl, Fernanda Montenegro,- nomeada como sendo a primeira assumidamente
feminista na telenovela, reivindicando a sua
independncia financeira e amorosa mas, em
ao mesmo tempo, mantm um amor adolescente, no resolvido, dando nfase ao romantismo versus sexualidade em mulheres mais
velhas. So referidas como imagens fortes
as cenas de humor e conflito entre Charl
e o primo amado/odiado (Otvio, Paulo
Autran), no palacete comum, a fixao de
Charl pelo bigode de Otvio, bem como os
jogos de seduo de todas as outras personagens, entremeadas por muitos adultrios,
divrcios, traies e peripcias amorosas entre
classes e geraes.
A telenovela Roque Santeiro, exibida entre
1987 e 1988, foi de novo uma novela muito
politizada, em funo do seu contexto de
exibio, as eleies legislativas de 1987. Na
perspectiva em que estamos a trabalhar, os
contedos mais evidenciados so os diferentes ncleos familiares, composio e decomposio das relaes familiares, machismo e
obedincia feminina, virgindade e histeria de
mulheres, a boate e a prostituio integradas
na vida da cidade. A composio das per-

sonagens, tiques (por exemplo, os de


Sinhozinho Malta, Lima Duarte), gestualidade, temas musicais e o facto da estria
da telenovela compreender uma outra estria
em processo de filmagem, so tambm
referenciados. Marcam as imagens fortes da
sensualidade da viva Porcina (Regina
Duarte) de turbante, na sua rede, chamando
pela velha empregada; a cena em que Porcina
administra a entrada e sada de casa dos seus
amantes (Sinhozinho Malta, Lima Duarte e
Roque Santerio, Jos Wilker); o desassossego de uma mulher mal amada (Lulu, Kassia
Kiss); o desmaio de uma virgem histrica
vestida de noiva (Mocinha, Lucinha Lins);
o olhar de uma jovem (Tnia, Ldia Brondi)
apaixonada pelo padre (padre Albano, Cladio
Cavalcanti); a forma de vestir e de andar de
uma das meninas da boate (Ninon, Cladia
Raia).
Vale Tudo estreou-se em Portugal em 6
de Dezembro de 1989, causou grande impacto pela forma realstica como abordou
grandes temas dentro da Famlia ao mostrar
como ela uma construo social e de
afectos, sendo os instintos maternais
construdos e no inatos (por exemplo nas
duplas de me e filha, Odete e Heleninha
Roitman; Raquel, Regina Duarte e Ftima,
Glria Pires). As referncias polmicas na
imprensa focam o facto do enredo dissociar
o amor do prazer e da sexualidade, ao tratar
as relaes entre uma mulher madura (Odete
Roitman, Beatriz Segall) e um jovem modelo aventureiro (Csar, Carlos Alberto
Ricelli). Ao mesmo tempo, so assinaladas,
para alm das relaes e casamentos instveis, figuras de mulheres fortes, como a
herona Raquel e anti-herona Odete, as
imagens fortes de uma Heleninha alcoolizada
frente s suas telas, de uma Raquel vendendo sanduches na praia para comear a vida,
de uma mulher poderosa comprando prazer
sexual (Odete Roitman) em encontros fugazes, a morte misteriosa desta mulher no
elevador, a dupla de oportunistas unidos por
uma paixo destruidora Ftima (Glria Pires) e Csar (Alberto Riceelli) e o final pouco
moral de um trapaceiro fugindo com o
dinheiro e fazendo um manguito para o
pblico (Marco Aurlio, Reginaldo Faria).
O Pantanal, uma produo da TV Manchete est em exibio a partir de 20 de

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Outubro de 1991 e lembrada pela beleza
e sensualidade das sua locaes (a regio do
Pantanal mato-grossense, no Brasil), a forma
como as mulheres e a paisagem natural foram
filmadas, bem como pelo erotismo de determinadas cenas e personagens. Para alm das
recorrentes referncias a relaes patriarcais
dentro da famlia que inibem a demonstrao
de afectos, mas permitem laos de lealdade
(o patriarca Lencio, Cladio Marzo, e a
antiga prostituta) a novidade surge na unanimidade da referncia a Juma (Cristiana
Oliveira) primeiro nu de mulher na telenovela brasileira em Portugal sua
sensualidade ertica (forma de andar, vestir,
falar) e postura selvagem (arisca, insubmissa,
poucas falas), em harmonia com a natureza
deslumbrante (por exemplo, pr de sol e
noites de lua cheia sobre o pantanal) sublinhada pela msica. As imagens fortes por
exemplo, Juma entrando na gua, Juma
entregando-se ao acto sexual vinculam
contedos (cenas de sexo, ou de nascimento
e morte) com procedimentos tcnicos prximos ao cinema ou documentrio.
A telenovela Renascer foi exibida em
Portugal, entre 1993 e 1994, e fez parte da
estratgia da SIC para se posicionar no
mercado. De novo os contedos mais focados,
na perspectiva da Famlia, Mulher e Sexualidade, referem-se famlia patriarcal e
relaes de autoridade e desafio que ela
pressupe, bem como os conflitos entre
geraes. So tambm salientadas as rivalidades entre irmos e a disputa pela herana
paterna. Fazem-se referncias ao casamento
entre um homem mais velho (Leonardo,
Antnio Fagundes) e uma jovem (Mariana,
Adriana Esteves) aps ter roubado, por dio,
a namorada ao filho (Joo Pedro, Marcos
Palmeira), existindo uma certa perplexidade
perante o dio que separa, e une, pai e filho.
A sensualidade e o erotismo das sestas em
regio de calor e cacau, o tempo lento,
prprio aos pases tropicais, so tambm
referidas, bem como a paixo do padre (Lvio,
Jackson Costa) por uma jovem. Cenas
marcantes, imagens fortes, o casamento de
Leonardo e Mariana, pela beleza da cenrio
(roupas brancas do noivo e da noiva, a
fazenda e o seu colorido de cacau) e a sesta
na fazenda. A tenso amorosa e os jogos de
olhares proibidos, mas inevitveis, entre

Mariana (Adriana Esteves) e Joo Pedro


(Marcos Palmeira). Mantendo na sua fase
histrica uma grande proximidade
(intertextualidade) com Renascer, a telenovela, o Rei do Gado, foi visualizada entre
1996 e 1997 e foca a estria de duas famlias
italianas que se estabelecem no Brasil. Em
Portugal a sua recepo no foi politizada,
como Gabriela ou Roque Santeiro, pois a
questo dos sem-terra, foi percepcionada
como um problema do Brasil. Na primeira
parte, num ritmo cinematogrfico, os contedos referem a famlia patriarcal italiana, o
papel do patriarca e a submisso feminina
(patente, por exemplo, nas cenas de refeio,
trabalho do campo), a dureza do trabalho nos
cafezais, bem como luta entre famlias
vizinhas, por causa de uma cerca, ninharias.
Assinaladas como imagens fortes de sensualidade so as cenas do banho, em casa de
Mezenga (Antnio Fagundes) e Nena (Vera
Fischer), bem como os amores proibidos,
junto aos cafezais, do seu filho (Enrico,
Leonardo Brcio) com a filha do seu inimigo
Berdinazzi (Tarccio Meira). Os cenrios, as
casas da roa, interiores e decorao (...to
prximos da realidade...) so tambm mencionados nesta primeira fase da novela. Na
segunda parte, ambientada na actualidade em
Ribeiro Preto, mencionado o casamento
de farsa (Bruno Berdinazzi Mezenga, Antnio
Fagundes, e Lia, Silvia Pfeiffer) as relaes
extra-conjugais de ambos, o amante da mulher
e os filhos mimados e irresponsveis. Na
imprensa so citados os problemas de herana, droga, gravidez indesejada, aborto e
violncia contra as mulheres. So mencionadas as imagens fortes da sem-terra, Luana
(herdeira Berdinnazi sem memria e sem
famlia) trabalhando no corte da cana, as suas
sucessivas evocaes de imagens de um
passado perdido na infncia, a sua imagem
de grvida morando num casebre, assim como
a violncia da agresso de Lia pelo namorado (Ralf, Oscar Magrini), o desespero da
filha do senador, quando se descobriu grvida, bem como o recanto isolado na floresta
tropical (comidas, objectos artesanais) onde
Bruno Mezzenga mantinha a sua amante,
levava os filhos e dava guarida a uma dupla
de msica caipira.
As trs ltimas telenovelas que referimos
Torre de Babel, visualizada em Portugal entre
1998 e 1999, Laos de Famlia exibida em

545

546

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


2000 e 2001 e Mulheres Apaixonadas em
2003, encontram-se mais prximas na memria dos pblicos e integram-se num perodo em que j h uma maior ateno
na imprensa, na academia e na sociedade
aos impactos da telenovela brasileira na
sociedade portuguesa. Por outro lado, elas
so exibidas num perodo de grande concorrncia pelas audincias do prime-time nos
dois canais privados, estando a TVI em fase
de reestruturao e em busca de produtos
alternativos de que o reality show Big
Brother e as telenovelas portuguesas, como
Jardins Proibidos so um bom exemplo
capazes de prender o grande pblico. As
audincias na SIC das telenovelas brasileiras
vo ressentir-se desta concorrncia, mas as
temticas realsticas e universais, associadas
qualidade tcnica e esttica do produto
garantiram a continuidade das audincias em
outros horrios para alm do prime-time e,
perdendo alguns pblicos, conseguiram recrutar outros pertencentes a estratos sociais
mais elevados. Esta apetncia pelo produto
deve-se ao aprofundamento do gnero melodramtico centrado em temticas universais
e inserido em quotidianos urbanos facilmente identificveis pelas audincias. Por sua vez,
as estrias vo acentuar a conflitualidade de
relaes dentro das famlias, entre vizinhos
e na sociedade, reforando a densidade da
construo das personagens atravs dos textos, da valorizao do corpo, da alternncia
dos planos, da forma como as cmaras tratam pormenores do corpo, a gestualidade, o
guarda roupa ou a decorao. Tornam-se mais
ousados os apelos sensualidade, as cenas
de sexo passam a estar explcitas e a violncia entre personagens amorosa ou sexualmente envolvidas, torna-se frequente.
As referncias na imprensa a estas telenovelas so muitas, abrangendo no s revistas de jornais populares e de especialidade como jornais e semanrios de qualidade.
Mantendo as mesmas dimenses de referncia Famlia, Mulher e Sexualidade, constatamos que as imagens fortes focam os problemas da vida real, como droga (o assalto
a casa dos pais milionrios por traficantes
em busca do filho drogado em Torre de
Babel), alcoolismo (A professora de Mulheres Apaixonadas bebendo perfume misturado
com lcool etlico) e prostituio feminina

como forma de sustento familiar (as meninas


de programa como Capit, Laos de Famlia, ou Fernanda, Mulheres Apaixonadas).
Focam a diversidade de situaes familiares
e conjugais, nomeadamente as famlias
monoparentais, apoiada na mulher forte
(Helena, Laos de Famlia, Lorena, Mulheres Apaixonadas), as famlias alargadas ou
ainda as famlias recompostas. So lembradas as imagens fortes de doenas como
leucemia (a jovem Camila careca sujeita a
tratamentos de quimioterapia em Laos de
Famlia) ou o cancro de mama (os problemas de uma mulher ainda jovem perante a
doena em Mulheres Apaixonadas). As orientaes e os problemas sexuais de relacionamento so tambm referidos, por exemplo, o casal de lsbicas que acaba por sucumbir no incndio (Torre de Babel), as
jovens estudantes lsbicas (Mulheres Apaixonadas) o casal que tinha problemas, dada
a impotncia do marido (Viriato em Laos
de Famlia). Referncias constantes so as
que se fazem ao sexo sem limites morais,
caso da cena de amor na casa de banho do
Shopping (Torre de Babel), ou ainda as
relaes entre empregada e patro (Laos de
Famlia) ou ainda as relaes amorosas e
sexuais de um taxista com trs mulheres em
simultneo em Mulheres Apaixonadas (com
a mulher, a empregada e a patroa dessa
empregada). Mas as imagens que esto mais
presentes so as que associam a violncia ao
sexo, nomeadamente o assassnio da mulher
adltera e do seu amante (no incio de Torre
de Babel), os espancamentos da garota de
programa Capit pelo homem que a mantm
(Laos de Famlia), as agresses da ciumenta Helosa (cena em que espeta uma faca o
marido em Mulheres Apaixonadas), as cenas
em que um marido rejeitado persegue, e
agride, a mulher e o seu jovem aluno
(Mulheres Apaixonadas).
IV. As imagens fortes da prostituio
A imigrao brasileira em Portugal um
fenmeno recente data dos finais da dcada
de oitenta, mas adquire novos contornos a partir
de 1999 estimando-se hoje em cerca de 120
mil os cidados brasileiros que vivem no pas,
sendo que 40% sero do sexo feminino.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


A imprensa e a televiso tem vindo a dar
uma cobertura contnua e sistemtica ao
fenmeno da Imigrao em Portugal, sendo
que durante o ano de 2003, integrado num
Projecto apoiado pelo Alto Comissariado para
a Imigrao e as Minorias tnicas, 47
monitoraram-se as imagens sobre estes grupos veiculadas na imprensa (5 dirios e 2
semanrios) e nos prime-time das televises
de sinal aberto (sendo dois pblicos, RTP1
e a 2 e dois privados, SIC e TVI).
No incio do trabalho formulou-se a hiptese de existir um stock de imagens e representaes incorporadas no olhar dos portugueses, independentemente do gnero e advindas
da visualizao de trinta anos de telenovelas
brasileiras, sobre as mulheres imigrantes brasileiras. Aventou-se, ainda, que este olhar
colectivo dos portugueses teria reflexos na forma
como os jornais televisivos, dos canais de sinal
aberto, tratariam as mulheres imigrantes brasileiras, sobretudo as prostitudas.
A visualizao e anlise de contedo das
imagens registadas permitem uma primeira
abordagem de carcter quantitativa e outra
de caris qualitativos. A abordagem quantitativa permite constatar que num total de 224
peas, recolhidas de Abril a Dezembro de
2003, nos canais televisivos sobre a temtica
Imigrao e Minorias tnicas, a imigrao
brasileira referida, em conjunto com outros
imigrantes, em 79 peas (35% do total), sendo
que em 57 peas o grupo referido exclusivamente o dos brasileiros(as) (25% do total
das peas). Salienta-se que o maior nmero
de peas sobre a imigrao brasileira corresponde visita do Presidente do Brasil a
Portugal, no ms de Julho, e subsequente
abertura de um processo extraordinrio de
regularizao concedido aos imigrantes brasileiros em situao ilegal. Uma segunda
observao identifica 80 peas onde as
mulheres so protagonistas (35% do total),
sendo 47 sobre mulheres prostitudas, brasileiras e outras (cerca de 30% do total de
peas), e deste nmero 34 so exclusivamente sobre brasileiras (15% do total), 13 sobre
mulheres prostitudas brasileiras e outras
(cerca de 5% do total) e apenas 3 peas sobre
mulheres imigrantes brasileiras.
No conjunto das peas as temticas mais
abordadas esto relacionadas com a
criminalidade perpetrada pelas Minorias

(actuao de mfias, assaltos e crimes comuns) e evidentemente trfico de mulheres


e prostituio, sendo os traficantes portugueses e as mulheres prostitudas preferencialmente brasileiras. As regies mais
referenciadas nas peas so a Grande Lisboa
e Grande Porto, mas relativamente ao trfico
de mulheres e prostituio a regio do Norte
e Interior. Convm, ainda realar o
mimetismo de agenda pblica e meditica no
caso das Mes de Bragana.
A visualizao e anlise de contedo das
imagens registadas permitem uma primeira
abordagem de carcter quantitativo e outra
de caris qualitativos. A abordagem quantitativa permite constatar que, num total de 224
peas, recolhidas de Abril a Dezembro de
2003, nos canais televisivos sobre a temtica
Imigrao e Minorias tnicas, a imigrao
brasileira referida, em conjunto com outros
imigrantes, em 79 peas (35% do total), sendo
que em 57 peas o grupo referido exclusivamente o dos brasileiros(as) (25% do total
das peas). Salienta-se que o maior nmero
de peas sobre a imigrao brasileira corresponde visita do Presidente do Brasil a
Portugal, no ms de Julho, e subsequente
abertura de um processo extraordinrio de
regularizao concedido aos imigrantes brasileiros em situao ilegal. Uma segunda
observao identifica 80 peas onde as
mulheres so protagonistas (35% do total),
sendo 48 sobre mulheres prostitudas, brasileiras e outras (cerca de 30% do total de
peas), e deste nmero 34 so exclusivamente sobre brasileiras (15% do total), 13 sobre
mulheres prostitudas brasileiras e outras
(cerca de 5% do total) e apenas 3 peas sobre
mulheres imigrantes brasileiras.
No total das 224 peas quantificadas, de
Abril a Dezembro de 2003, as temticas mais
abordadas esto relacionadas com a modalidade Crime que somada s sub-temticas
mfias, situaes de violncia, explorao no
trabalho, prostituio e trfico de pessoas
atinge um total de 170 peas. Deste total,
a prostituio corresponde a 48 peas referentes, maioritariamente, s regies do Norte
e Interior fronteirio, apesar de grande parte
das 224 peas analisadas tratarem de assuntos de mbito nacional. Por outro lado, as
imagens provenientes deste Norte e Interior
fronteirio, esto enquadradas, as mais das

547

548

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


vezes, em Casas de Alterne ou Prostituio
(33 peas num total de 224 peas).
Os actores mais intervenientes so, na
totalidade das peas e dos canais, os imigrantes (52,5%, correspondente a 115 peas),
mas nas que abordam a prostituio, os
actores mais evidentes so as Foras de
Segurana (PSP, PJ, GNR e SEF) que, no
conjunto das peas, j apresentavam uma
considervel visibilidade (77 peas). A estes
dados sobre os actores, acrescentam-se os
referentes s citaes, ou vozes. Se os testemunhos populares tm mais representao
nas peas (29,5% correspondente a 52 peas), no conjunto das citaes a sua voz
menos expressiva, pois a soma das vozes
provenientes das Foras de Segurana ganham
maior ressonncia. Por outro lado, de entre
as comunidades e minorias, so as vozes dos
brasileiros(as), seguidas dos ciganos(as), que
adquirem maior expresso. Contudo, nas
peas sobre mulheres prostitudas, apenas trs
destas mulheres so chamadas a prestar
depoimento, ouvindo-se em contrapartida,
muitos testemunhos femininos sobre estas
matrias.
Numa perspectiva qualitativa da anlise
do ano de 2003, preciso ter em conta dois
momentos de imagens fortes sobre as mulheres brasileiras prostitudas. O primeiro
momento que corresponde ao abaixo assinado das auto-intituladas Mes de Bragana,
em finais de Abril de 2003 na cidade do
mesmo nome, que dirigido s autoridades
locais, veio chamar a ateno dos Media para
o fenmeno, desencadeando um conjunto de
aces fiscalizadoras das Foras de Segurana. O segundo momento, decorre da publicao, na revista Time, edio europeia de
Outubro, de uma matria em primeira pgina, chamando a ateno para a actuao
das redes de trfico e explorao de mulheres, sobretudo brasileiras, naquela regio de
Portugal.
O primeiro momento repercute na televiso nos finais de Maio, e constitui peas
de rotina nos meses de Junho e Julho, em
conformidade com as aces levadas a cabo,
por todo o pas, pelas Foras de Segurana.
As rusgas, nome que dado a estas incurses por casas e bares da noite, so acompanhadas por jornalistas, que disponibilizam
em todos os canais de televiso, essencial-

mente, as mesmas imagens. Estas imagens,


ao serem alinhadas e editadas, nas sequncias dos jornais televisivos, adquirem, mais
ou menos impacto, em funo das polticas
de informao dos respectivos canais. Assim,
a maior parte destas peas so reportagens
realizadas noite numa situao descrita
como de surpresa ou de fiscalizao rotineira
e visam, segundo os textos jornalsticos
e as fontes citadas, conferir a situao legal
das casas de alterne, dos seus proprietrios
e trabalhadoras. Nestas cenas, o protagonismo
das Foras de Segurana que guiam as
incurses, explicam os objectivos e fazem os
balanos das aces para as cmaras das
televises adquire grande efeito meditico.
As imagens nocturnas dos carros ou jipes da
polcia, partindo das esquadras, acompanhados por jornalistas, com as sirenes ligadas,
a visualizao das fachadas de non das casas
de alterne, a entrada precipitada nos interiores de penumbra dos estabelecimentos, a
iluminao selectiva de mulheres e objectos,
narram pequenas estrias policiais de
suspense e transgresso sexual ordem
estabelecida, com caractersticas de videoclip.
Estas caractersticas acentuam-se nos procedimentos de verificao da documentao,
bem como nos momentos em que mulheres
sem rosto e com voz distorcida, mas com
pernas e mos vibrantes, surgem em closeups detalhados. O som muitas vezes captado ao vivo msica de discoteca e vozes
de pessoas, preferencialmente, mulheres
assustadas e as cmaras so tentadas por
pormenores como globos coloridos, colunas
de streep-tease e bares com bancos altos e
discretos cantos com bebidas.
Neste contexto, a TVI o canal que mais
relevncia d a este tipo de peas, no s
pelas caractersticas da edio das peas, pelo
tom e texto da interveno dos jornalistas,
como pelo conjunto de peas alinhadas e
tempo mdio da sua exibio. Por exemplo,
no dia 14 de Junho, a TVI faz a abertura
do noticirio com a seguinte chamada em
orculo: Rusga: Mega operao em casas
nocturnas envolve GNR, Inspeco do Trabalho e SEF, e exibe 4 peas seguidas sobre
as operaes que tiveram lugar no pas, com
durao de 8m e 46s. As peas focam o
trabalho das Foras de Segurana no Norte,
Centro e Algarve e os cenrios privilegiados

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


so, naturalmente, as casas de alterne, as
esquadras e os tribunais. As reportagens
ouvem, como testemunhas privilegiadas, os
policiais envolvidos, mas do voz, tambm,
aos empresrios da noite e s mulheres
prostitudas, quase todas brasileiras, grande
parte em situao de trabalho ilegal.
O segundo momento referido decorre da
publicao, na revista Time, edio europeia
de Outubro, de uma matria, que faz capa,
intitulada Europes new Red Light District:
how the global sex trade turned a small town
upside down. No interior da revista, assinada
por Amanda Ripley e a correspondente da
revista em Portugal, Martha de la Cal, a
matria ocupa 8 pginas profusamente ilustradas e subordinadas ao ttulo When the
Meninas came to Town: Bragana was just
a ancient, remote Portuguese outpost. Then
the Brazilian prostitutes moved in, and the
wives start fighting back. Num ano, em que
os crimes de pedfilia do caso Casa Pia
constituram o grande issue dos Media (imprensa e televiso), este novo acontecimento
vai constituir mais uma sub-temtizao
inscrita, e lida, no captulo dos Escndalos
Sexuais do pas.
Como repercute na televiso a matria da
revista Time? Nos trs canais de sinal aberto,
RTP1, SIC e TVI, a agenda inicia-se a 14
de Outubro de 2003 dia em que o acontecimento da publicao na revista faz a
Abertura (e as chamadas) nos trs jornais
televisivos e mantm-se na rotina dos
noticirios, atravs das peas dedicadas s
rusgas aos bares e casas de alterne, at ao
final do ms de Novembro.
No dia 14 de Outubro, a RTP1 dedica
4 peas sequenciais a esta matria, num total
de 7m 35s, apresentando uma entrevista com
a correspondente da revista Time em Portugal, entrevistas com autoridades de Bragana,
bem como a mulheres brasileiras prostitudas. No mesmo dia a SIC atribui s 4 peas
a durao total de 14m 27s, e inicia a
sequncia com uma reportagem correspondente da Time, seguida de entrevistas s
mulheres prostitudas brasileiras e s autoridades de Bragana. Em seguida, d nfase
voz dos populares da cidade, homens e
mulheres, e entrevista um empresrio, dono
de uma das casas de alterne mais conhecidas
na cidade. A TVI atribui s 6 peas, que exibe

em contnuo no mesmo dia 14, 17m e 39


s, iniciando, tambm, a sequncia com uma
entrevista correspondente e passando em
seguida para os testemunhos dos populares
e do Bispo de Bragana. Na terceira pea,
a mais longa, 5m 57, uma me/mulher de
Bragana guia os jornalistas pelo roteiro
do sexo volta da cidade. Na quinta pea,
apresenta-se uma entrevista, em Lisboa, com
duas jovens brasileiras que dizem ser profissionais do sexo. E na ltima pea, as
mulheres de Bragana, o governador civil e
um proprietrio de bar falam sobre a situao na cidade, decorrente da prostituio e
da publicao da matria na revista.
A tematizao da agenda arrasta-se por
todos os canais at ao fim de Novembro, com
novos picos nos dias 20 e 21 de Outubro,
coincidindo com o momento em que as foras
policiais fazem novas incurses a casas de
alterne e so resgatadas mulheres brasileiras
que se encontravam sequestradas e obrigadas
a prostiturem-se.
Concluso
No incio do trabalho formulou-se a hiptese de existir um stock de imagens e representaes incorporadas no olhar dos portugueses, independentemente do gnero e advindas
da visualizao de trinta anos de telenovelas
brasileiras, sobre as mulheres imigrantes brasileiras. Aventou-se, ainda, que este olhar
colectivo dos portugueses teria reflexos na forma
como os jornais televisivos, dos canais de sinal
aberto, tratariam as mulheres imigrantes brasileiras, sobretudo as prostitudas.
Esta relao difusa entre a imigrao
feminina brasileira e a exibio das telenovelas em Portugal, tem vindo a ser evocada
em ttulos de matrias jornalsticas sobre a
imigrao brasileira, tendo em conta testemunhos de mulheres brasileiras e estudos
sobre a integrao dos brasileiros em Portugal.48 O que de certa forma se comprova
na associao difusa que surge nas matrias
assinadas por jornalistas com ttulos
apelativos e fotografias de mulheres jovens
em poses provocantes e roupas sumrias 49
sobre as casas de alterne, redes de prostituio e explorao de mulheres, quando
falam das meninas, da sua seduo, sensualidade e feitios.

549

550

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Por outro lado, a relao com o imaginrio colonial sobre a Mulher dos trpicos
brasileira, pode ser estabelecida atravs das
imagens fsicas das meninas, quase todas
mestias, quase todas jovens, quase todas
sumariamente vestidas e sem compromissos
familiares e sociais visveis, o que passa a
ideia de uma disponibilidade total para o sexo
e para o prazer. Uma imagem que as mulheres prostitudas brasileiras reforam e
contradizem, em simultneo, nas entrevistas
para a televiso ou para a imprensa. Elas
reforam esta imagem dizendo-se disponveis
para satisfazer os desejos masculinos, o que
no estaria na vontade das portuguesas, pouco
atentas a essas coisas; contradizem-na, ao
afirmarem estar em Portugal para ganhar
dinheiro e sustentar os filhos no Brasil.
A localizao do fenmeno Mes de
Bragana no Norte e Interior do pas, no
, tambm, um acaso. Estas regies so as
mais desertificadas, as economicamente mais
frgeis, com uma populao menos
escolarizada, sujeita a emigrao sazonal e
a grande influncia da Igreja Catlica.
emigrao sazonal dos homens por longos
perodos que os leva a adquirem novos
costumes e hbitos, nomeadamente sexuais
junta-se a responsabilizao das mulheres
que ficam na terra a tomar conta dos filhos,
dos velhos e dos negcios da famlia. Esta
mulher, esposa e me, s tem sexo raramente, pois o marido est ausente e os costumes
no permitem experincias extra-matrimoniais, e apesar de ter muitas vezes um grau
de escolaridade superior ao marido, leva uma
vida dura, entre a casa, as fbricas ou o
trabalho do campo. Sexo, desejo, sensualidade ou seduo, so questes pouco conhecidas, no mais das vezes reprimidas, ou
reprovadas, pela comunidade e pela Igreja.
Nestes contextos, as casas de alterne j eram
um negcio antigo na regio, que foi
optimizado pelas redes internacionais de
trfico e prostituio que identificaram nas
mulheres brasileiras o produto sexual, por
excelncia, do imaginrio masculino portugus.
H dcadas que este produto vinha sendo
anunciado pelas telenovelas em corpo inteiro, atravs de recursos tcnicos e cnicos que
valorizam corpos fisicamente perfeitas, ao
mesmo tempo que encenavam personagens

femininas de grande fora psicolgica sublinhadas por caracterizaes redundantes,


prximas dos esteretipos. Nestas estrias
de fluxo contnuo, elaboradas em torno de
um conjunto de intrigas lindas mulheres
lutam por amor e transpiram sensualidade e
seduo na conquista do seu amado e da sua
posio em cenrios coloridos deslumbrantes, iluminados pelo sol, ou pela lua, dos
trpicos. Assim, se numa sociedade em
acelerado processo de mudana estas imagens constituem, frequentemente, modelos
femininos de emancipao,50 a materializao
de muitos destes enredos, nas estrias
protagonizadas pelas mulheres brasileiras
prostitudas, tendem a consolidar os papis
tradicionais dos sexos e seus respectivos
imaginrios culturais, apesar do abaixo-assinado das Mes de Bragana, ser por si um
indicador de mudana. Curiosamente, esta
reaco reproduz imagens fortes de vrias
telenovelas brasileiras que focam mudanas
de costumes em meios tradicionais.
Nas imagens da prostituio, o objecto
de desejo apresentado de forma velada,
atravs de recursos tcnicos e cnicos que
escondem as personagens, e exibem as partes
do corpo mais cobiadas, as pernas, as ancas
e as ndegas. No desenrolar das estrias, em
fluxo contnuo, o enredo conhecido, mas
as intrigas so pouco exploradas, raramente
estas mulheres tm voz, expem as suas
ansiedades e expectativas. O grande protagonista so as Foras de Segurana, mas a
intriga fica por a e raramente se fala dos
empresrios, dos angariadores e dos clientes.
Nas cenas, quase todas nocturnas, as mulheres correm dos holofotes que as iluminam
entre as casas de alterne, as esquadras de
polcia e os tribunais. Por vezes, os cenrios
so diurnos e as personagens so as outras
mulheres, queixando-se da pouca-vergonha,
dos modos licenciosos, dos homens que vo
a esses lugares, perdem o dinheiro, habituam-se e arrunam a famlia. O som e as
imagens em directo dessas mulheres, as vozes
populares, do-lhes uma materialidade que
negada s mulheres prostitudas voz
distorcida, imagens desfocadas com o
intuito aparente de as proteger, mas que acaba
por remete-las para papis secundrios e mal
construdos em cenrios de uma telenovela
da vida real.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Alasuutari, P., Researching Culture:
Qualitative Method and Cultural Studies,
Londres, Sage, 1995.
Almeida, A. N., Famlia, conjugalidade
e procriao: valores e papis. In Valores
sociais: mudanas e contrastes em Portugal
e na Europa, org. J. Vala. M. V. Cabral e
A. Ramos, Lisboa, ICS, 2002.
Barker, C., Cultural Studies: theory and
Practice, London, Sage, 2000.
Costa, J.P. da, Telenovela: um modo de
produo, o caso portugus, Lisboa, Ed.
Universitrias Lusfonas, 2003.
Fernandes, I., Memria da Telenovela
Brasileira, So Paulo, Brasiliense, 1994.
Fiske, J., Television Culture, London,
Routledge, 1987.
Holbert, L., Shah, D.V., Kwak, N.,
Political Implications of Prime-Time Drama and Sitcoms Use: Genres of
Representation and Opinions Concerning
Womens Rights, Journal of Communication,
53: 45-63, 2003.
Liebes, T., Curran, J., Media, Ritual and
Identity, Londres, Routledge, 1998.
Lopes, I. V., Borelli, S.H., Resende, V.
Da Rocha, Vivendo com a Telenovela, So
Paulo, Summus, 2002.
S, J. de, Reto, L., Voxpopuli: o estado
da opinio em Portugal, Lisboa, Bertrand Ed,
2002.
Segrin, C., Nabi, R. L., Does Television
Viewing Cultivate Unrealistic Expectations
about Marriage? Journal of Communication
52: 247-263, 2002.
Tuchman G., Making News: a Study in
the Construction of Reality, New York, The
Free Press, 1978.
Vala, J., Cabral, M.V., Ramos, A., org.,
Valores sociais: mudanas e contrastes em
Portugal e na Europa, Lisboa, ICS, 2003.

_______________________________
1
Instituto de Estudos Jornalsticos da Universidade de Coimbra.
2
Barreto, A. (org.) A situao social em
Portugal 1960-1999, Lisboa, Imprensa de Cincias Sociais, 2000.
3
Rocha-Trindade, M.B. As novas migraes em
Portugal e Espanha (I) (II) In: Janus 2003, Lisboa,
Pblico, Universidade Autnoma, pp. 10-13.

4
Almeida, A. N. Famlia, conjugalidade e
procriao: valores e papis In: J. Vala, M.V.
Cabral, A. Ramos (eds.) Valores sociais: mudanas e contrastes em Portugal e na Europa, Lisboa,
ICS, 2002.
5
S, J. de e Reto, L., Voxpopuli: o estado
da opinio em Portugal, Lisboa, Bertrand Ed,
2002.
6
SEF, Bragana pouco atraente para os
estrangeiros.
7
Confrontar: Caso da Casa de Alterne Mea
Culpa em Amarante, 1999.
8
Confrontar Base de Dados do IEJ, Projecto
ACIME-FLUC/IEJ, 2003.
9
A Revista Times (Europa, Outubro de 2003),
o jornal dirio brasileiro, Folha de So Paulo (em
diversos momentos), o jornal espanhol dirio El
Pas (em diversos momentos).
10
Ferin Cunha, I. As telenovelas brasileiras
em Portugal, Lisboa, Revista Trajectos, n3,
Novembro de 2003.
11
Feldman-Bianco, B. Entre Portugal e o
Brasil: jogos ambguos de identidade e poder In:
http://www.comciencia.br/reportagens/migraes/
migr14.htm (29/10/2003).
12
Gilroy, P. There Aint No Black in the Union
Jack, London, Unwin Hyman, 1987; Hall, S. The
Spectacle of The Other In: Representations,
London, London and Thousand Oaks, Sage, 1997.
13
Braham, P. (1982) How the media report
race In: Gurevitch, M., Bennett, T.,Curran, J.,
Woollacott, J. Culture, Society and the Media,
London, Routledge, 1998, pp. 268-286.
14
Barker, C. Cultural Studies: theory and
Practice, London, Sage, 2000, pp.211- 213.
15
Liebes, T. E Curran, J., Media, Ritual and
Identity, London, Routledge, 1998.
16
Hall, S. Cultural Studies and its Theoretical
Legacies In: L. Grossberg, C. Nelson and P.
Treichler (eds.), Cultural Studies, London,
outledge, 1992.
17
Tuchman et al. (eds) Heart and Home:
Images of Women in the Mass Media, Oxford,
University Press, 1978.
18
Barker, C. Cultural Studies: theory and
Practice, London, Sage, 2000, pp.211- 213.
19
Morley, D. (1980) The Nationwide Audience,
Londres, British Film Institute; Morley, D. (1986)
Family Television: Cultural Power and Domestic
Leisure, Londres, Comedia; Hobson, D. (1982)
Crossroads: The Drama of a Soap Opera, Londres, Methuen; Ang, I. (1985) Watching Dallas:
Soap Opera and the Melodramatic Imagination,
Londres, Methuen; Ang, I. (1996) Living-room
wars: rethinking media audiences for a postmodern
world, Londres, Routledge; Buckingham, D.
(1987) Public Secrets: East Enders and its
Audience, Londres, British Film Institute; Franco,
J. (2001), Cultural identity in the community

551

552

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


soap, European Journal of Cultural Studies, vol.
3(2): 425-448; Hermes, J. (2000) Of irritation,
text and men. Feminist audiences studies and
cultural citizenchip In: International Journal of
Cultural Studies, vol.3, (3), pp. 351-367; Hermes,
Joke (1997), Gender and media studies: no
woman, no cry In:Corner, John, Schlesinger,
P. e Silverstone, R. (1997) International Media
Research: a critical survey. London,: Routledge.
20
Por exemplo, Ortiz, R. Borelli, S.H. e J.O.
Ramos, Telenovela, Histria e Produo, So
Paulo, Ed. Brasiliense, 1989.
21
Lopes, I. V., Borelli, S.H. e Resende, V.
Da Rocha, Vivendo com a Telenovela, So Paulo,
Summus, 2002.
22
Holbert, L., D.V. Shah e Nojin Kwak,
Political Implications of Prime-Time Drama and
Sticom Use: Genres of Representation and
Opinions Concerning Womens Rights, Journal
of Communication, vol 53 ( 1), March 2003, pp.
45-63.
23
Por exemplo, Segrin, C. E R. L. Nabi, Does
Television Viewing Cultivate Unrealistic
Expectations About Marriage? Journal of
Communication, June, 2002 (52): 2, pp. 247-263.
24
Alasuutari, P. Researching Culture:
Qualitative Method and Cultural Studies, Londres,
Sage, 1995.
25
Manifesto e abaixo-assinado das intituladas
mes de Bragana apresentado s autoridades
pedindo que tomem providncias contra as chamas alternadeiras (prostitutas) brasileiras que
estariam a virar a cabea dos maridos desviando-os das suas obrigaes domsticas (Maio de
2003).
26
Ferin, I. e Cdima, F. R., Domestic Soap
Operas Overtake Brazilian Imports Portuguese TV
Fiction in 2001, Eurofiction: Report 2002, Ed.
Milly Buonanno, Florence, Fondazione
Hypercampo, Observatoire Europen de
lAudiovisuel.
27
Barcker, C. (1997) Global Television,
London, Blackwell.
28
Peixo da Costa, J. (2003) Telenovela: Um
modo de Produo, Lisboa, Ed. Universitrias
Lusfonas.
29
Paixo da Costa, J. (2003) Telenovela: Um
modo de Produo, Lisboa, Ed. Universitrias
Lusfonas.
30
Telenovelas como os Imigrantes, os Maias,
A Muralha, O Quinto dos Infernos
31
Martim-Barbero, J. (1997) Dos meios s
mediaes, Rio de Janeiro, UFRJ; Brown, M.E.
(Ed.) (1990), Television and womens culture: the
politics of the popular, London, Sage; Lopes, I.,
Borelli, S.H., Resende, V. (1992) Vivendo com a
Telenovela, So Paulo, Summus Ed.
32
Policarpo, V. (2001), Telenovela Brasileira :Apropriao, Gnero e Trajectria Familiar,

Coimbra, FEUC, Dissertao de Mestrado; Burnay,


C. (2003) Fico Nacional: a emergncia de um
novo paradigma televisivo, Lisboa, FCH/UCP,
Dissertao de Mestrado.
33
Baganha, M.I. e Jos Carlos Marques
(2001), Imigrao e Poltica: o caso portugus,
Lisboa, Fundao Luso-Americana.
34
Baganha, M.I. e Pedro Gis (1999), Migraes Internacionais de e para Portugal: o que
sabemos e para onde vamos? In:Revista Crtica
de Cincias Sociais, n 52/53, Nov. de 1998/Fev.
1999.
35
Vianna, C. (2003), A comunidade Brasileira em Portugal In: Lages, M. E Policarpo, V.,
Atitudes e valores perante a imigrao, Lisboa,
ACIME, pp. 72-90.
36
Felner, R.D. Em breve haver 100 mil
legalizados a viver em Portugal, Pblico, 2 Nov.
2003, pp. 2-3.
37
Vianna, C. (2003), A comunidade Brasileira em Portugal In: Lages, M. e Policarpo, V.,
Atitudes e valores perante a imigrao, Lisboa,
ACIME, pp. 72-90.
38
Vianna, C. (2003), A comunidade Brasileira em Portugal In: Lages, M. e Policarpo, V.,
Atitudes e valores perante a imigrao, Lisboa,
ACIME, pp. 72-90.
39
Pires, R.P. (2003), Migraes e Integraes,
Oeiras, Celta.
40
Lages, M. e Policarpo, V. (2003) Atitudes
e valores perante a imigrao, Lisboa, ACIME.
41
Projecto em fase de finalizao, financiado
pelo ACIME/OI e coordenado pelo presidente da
Casa do Brasil, Carlos Vianna, divulgado pelo
Pblico, 2 de Nov. 2003, pp. 2-4.
42
Felner, R.D. Brasileiras so prostitutas,
brasileiros so ladres: A lngua, afinal, no
facilita as relaes transatlnticas. Os imigrantes
brasileiros vivem parte, fazendo amizades entre
si, namorando entre si. Choque cultural, choque
sexual, ou mero efeito das mes de Bragana?,
Pblico, 2 de Nov. 2003, p.4.
43
Garcia, R. Trs em quatro portugueses no
querem mais estrangeiros: Sondagem RTP/Pblico, Pblico, 15 de Dez. 2003, p. 26
44
Fiske, J. (1987) Television Culture, London,
Routledge.
45
Sondagem Telenovelas/SIC: as 20 novelas
preferidas dos portugueses. Universo: Eleitores
residentes em Portugal Continental e Regies
Autnomas. Amostra: Aleatria e representante do
universo, com 848 entrevistas telefnicas. Realizao: 14 a 17 de Abril de 1998, pelo Centro
de Sondagens da SIC.
46
Foram consultados os seguintes materiais:
Jornais (Capital, Dirio de Notcias, Pblico,
Expresso, O Jornal) as revistas (Viso e Focus),
as seguintes revistas de imprensa especializada
(Maria, TVSete e TV Guia). Foram tambm

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


consultados os trabalhos de Oswaldo Meira Trigueiro e Joo Paulo Moreira, bem como os lbuns
de cromos da telenovela publicados.
47
Trabalho sediado no Instituto de Estudos
Jornalsticos da Universidade de Coimbra, realizado pela seguinte equipa, Isabel Ferin Cunha,
Clara Almeida Santos (respectivamente, anlise de
televiso e imprensa), Maria Joo Silveirinha e
Ana Teresa Peixinho (Anlise Crtica do Discurso).
48
Cfr. O Destaque do Pblico de 3 de
Novembro de 2003, a matria assinada por
Ricardo Dias Felner, com base num trabalho

elaborado pelo dirigente da Casa do Brasil, em


Lisboa: A triste novela dos brasileiros que no
sambam; brasileiras so prostitutas, brasileiros so ladres.
49
Cfr: Homens de Bragana de cabea
perdida, Primeira pgina, chamada com fotografia, Jornal de Notcias, Ed. Centro, 2 de Maio
de 2003; Sexo: Tentaes brasileiras em Trsos-Montes, so loucos por elas, Correio da
Manh, 4 de Maio de 2003, p.13.
50
Ferin Cunha, I. (2003) As telenovelas
brasileiras em Portugal: indicadores de aceitao
e mudana, Lisboa, Trajectos, n 3, pp. 19-24

553

554

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

555

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Comunicao e comunidade na cidade do Rio de Janeiro:


as costureiras da Mangueira1
Joo Maia2

Breve histria da comunicao e da comunidade da Mangueira


Acreditamos que se faz necessrio uma
breve panormica da localizao do morro
da Mangueira no cenrio carioca. A representao sensvel do local vai nos ajudar a
imaginar a comunidade e a compreender a
perspectiva da construo do nosso texto. Em
primeiro lugar falaremos um pouco da vista
do alto do morro. impossvel chegar l bem
no alto do morro e diante da vista no ficar
impressionado com sua amplitude. De uma
lado a magnitude do Estdio do Maracan,
que alguns devem conhecer pessoalmente,
outros por carto postal e ou ainda por
televiso atravs de alguma partida de futebol divulgada por canais esportivos. Sabemos consensualmente que o prdio do
Maracan um verdadeiro monumento, cone
e marco na cidade do Rio de Janeiro. Em
seguida, localizado bem prximo, v-se o
prdio da Universidade do Estado do Rio de
Janeiro que com sua imponncia moderna se
transformou tambm em um grande marco
na cidade. um conjunto de prdios verdadeiramente modernos, altos e com pontes
ligando blocos de concreto aparente. Isso sem
falar da vista que se tem de todo o conjunto
de edificaes modernas construdas no bairro
da zona norte da cidade do Rio de Janeiro.
Essa foi uma viso rpida do que se tem
do alto da favela, a viso que as casas
possuem da cidade. Por outro ngulo, agora
de baixo, olhando da rua, temos uma massa
de pequenas casas amontoadas, espremidas
numa encosta, sem projetos definidos em
pranchetas de arquitetos, com algumas rvores pontilhando o local de verde. Chega-se
a imaginar o grau de sofisticao na elaborao da sustentao daquelas casas que esto
ali, algumas por dcadas, resistindo a uma
conservao que se d esporadicamente pelos
prprios moradores. Mas noite conseguimos enxergar uma certa beleza nas luzes

projetadas em massa ou em pequenos feixes


brilhantes que piscam sem parar. A paisagem
quase ldica.
No podemos deixar de mencionar tambm um outro ngulo que propicia um olhar
de dentro, que se elabora no circular pelos
becos e ruelas: Nesse lugar no existe a
amplitude, a modernidade de prdios, a
distncia proporcionada por grandes avenidas. Bem dentro da favela, ou no interior de
seus becos apreendemos uma outra forma de
ocupao espacial. O olhar vai se construindo a partir das aes dos que esto prximos, daqueles que nos abrem as portas de
suas casas com roupas ntimas e nos que
perambulam sempre de short, camiseta e
chinelos. Todos esto em casa, seja do lado
de dentro ou do lado de fora. A casa
expandida. Uma festa de aniversrio, por
exemplo, pode acontecer em um lugar que
supostamente s serviria de passagem, mas,
naquela data, no dia do aniversariante
morador da ruela, o local da comemorao.
Instalam a churrasqueira, o isopor com as
bebidas so bem acondicionados e todos esto
convidados. O horrio da festa
indeterminado e os convidados inesperados.
O circular labirntico, profundo, estendido. Quando passamos por um beco est l
uma janela aberta, uma porta aberta, um
mundo aberto. Um convite de visita. Dona
Lourdes, uma das primeiras moradoras do
morro, hoje com mais de setenta anos, todos
sabem, passa o dia sentada na cozinha. Todos
os dias ela est sentada na cozinha fazendo
tapetes. Todos os dias Dona Lourdes est
sentada fazendo tapetes na cozinha que
permanentemente tem a porta aberta para o
beco. Passamos e a cumprimentamos com um
oi rpido do lado de fora, de passagem, ou
bem entramos, damos dois beijinhos afetuosos
e samos para continuar o percurso dirio.
Esse ambiente sugere uma certa fixidez na
medida que sabemos onde as pessoas permanecem no seu dia a dia, o lugar que

556

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


ocupam naquele mundo, quando chegaram
ali, seus amigos, seus hbitos mais ntimos.
Sua histria de vida. Os que moram na comunidade so conhecidos profundamente por
todos.
Falamos de territrios, fronteiras, marcos,
topografia, localidade, enfim da materialidade
que se realiza apenas nas relaes que se
estabelecem nos laos comunitrios, nos
processos de interao. Mesmo os mais jovens
tm seus itinerrios bem delimitados, recortados no mapa dos costumes locais. O circular bem circunscrito. O beco do Juarez,
por exemplo, o local freqentado por jovens
que querem uma noite ardente de sexo. Sabem
quando o beco comeou a servir de local
amoroso, dos horrios mais movimentados
e do porque do batismo. Juarez, como todos
podem supor, um morador do beco. Dizem
que maluco, mas no faz mal a ningum.
Os jovens que passam por ali durante o dia
no cumprimentam seu Juarez que fica na
janela, mas sabem bem seu nome e de suas
relaes com o mundo. H duas geraes,
pelo menos, que o beco serve para namorar.
Se bem que falar em geraes bem especial. A gravidez de uma mulher acontece
normalmente quando ela ainda muito jovem.
O presente trabalho se prope a pensar
sobre o redimensionamento da noo de
comunidade dentro do campo dos estudos
culturais, usando conceitos desenvolvidos nas
reas da geografia cultural e da comunicao. Nossa tarefa se concentra em refletir
sobre a maneira que determinado estilo de
vida, formando o que chamamos de cultura
comunitria, se inscreve no territrio delimitado da cidade e cria uma topografia simblica. Estamos em incio de pesquisa, mas
a inteno a de caminhar no interior de
um mundo que retm culturalmente alguns
elementos do que se considera comunitrio.
O olhar que se tem em um profundo mergulho no se constitui apenas no interior,
compreendemos que os elementos que criam
a comunidade tambm podem ter sido gerados do lado de fora, na viso panormica,
na viso das ruas modernas. Estamos atentos
que esses elementos exteriores sofrem
releituras e so resignificados, no interior,
pelos que vivem na comunidade. Os
mangueirenses no esto foradamente en-

terrados no espao delimitado de um territrio. No vamos trabalhar com o paradigma


localista e tampouco com o seu oposto
considerado globalista. Vamos pensar em
olhar o nosso campo de maneira
caleidoscpica. Nas relaes cotidianas e
informais, ao lado de determinaes institucionais, verificamos o forte sentimento de
pertena formando o lugar denominado
comunidade. Este sentimento comunitrio
ser sendo vivido nos elementos retidos em
forma de cultura na associao especfica
Meninas (os) e Mulheres do Morro, que
uma Organizao No Governamental organizada na favela da Mangueira, na cidade do
Rio de Janeiro.
Nas associaes que esto se dando cada
vez mais de maneira comunitria na cidade
contempornea o estilo de vida o suporte
e a justificativa para o estar junto. A cidade
pensada a partir desses pontos nodais de
relaes e marcaes de estilos de vida que
constituem o retrato do conjunto cultural que
denominamos comunitrio. um conjunto
plural, com certeza, porm marcado por
pontos, lugares singulares. nesse jogo
interacional, que requisita a significao dos
lugares, afirmados na circulao de elementos comunicacionais e promovidos por determinados agentes, que observamos a criao de marcos de ancoragem e de sociabilidade comunitria. A partir dessa idia
afirmamos que se cria uma nova topografia
espacial na cidade a partir da cultura. Um
dos elementos dessa cultura que se pode
observar inicialmente o sentimento de
orgulho de se pertencer a comunidade
mangueirense.
O grupo Meninas(os) e Mulheres do
Morro, em uma de suas frentes de trabalho,
pretende promover a transformao da cultura jovem feminina no territrio da Mangueira atravs da resignificao da maneira
de vestir. O trabalho da associao se desenvolve com o objetivo de promover a autoestima de uma populao jovem em relao
ao prprio corpo e conseqentemente levando reflexo sobre o seu posicionamento nas
relaes sociais atravs da indumentria. A
proposta primeira que se coloca a de
customizao das roupas para que as
meninas e mulheres coloquem algo que seja
personalizado na maneira de se vestir e,

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


assim, as afastando da imagem de uma mulher
social, afetiva e emocionalmente descartvel
denominada cachorra. Explica-se: as mulheres dessa Organizao promovem a transformao das roupas colocando novos elementos, acessrios, recortando, bordando,
tingindo, emendando recortes de tecidos,
enfim, recriam a roupa industrializada acrescentando um elemento muito prprio.
Acreditam que desta forma estariam dando
mais possibilidades de escolhas pessoais para
as meninas se colocarem frente ao outro, aos
homens, a si prprias e ao mundo. A mulher
e a menina, identificadas como cachorra,
possuem caractersticas muito prprias de
grupo. Vestem-se de maneira vulgar, talvez, segundo um padro masculino. As
cachorras esto sempre com decotes avantajados em camisetas de lycra coladas ao
corpo, shorts justos e muitssimos curtos ou
calas de cintura muito baixa, brincos grandes, sandlias de plataforma altas. Todos os
modelos das roupas, os acessrios e mesmo
as atitudes esto no superlativo. Tudo muito
grande, muito curto, muito justo, muito
colorido. Tudo muito. Falam alto, gritam,
gesticulam exageradamente.
Chamamos de costureiras as mulheres que
trabalham com a transformao cultural
atravs do modo de vestir, pois esto de
alguma forma trazendo de volta uma tradio de ofcio, do arteso que elabora manualmente e lentamente aquilo que cria. Esto
criando no s roupas, mas tambm novas
maneiras de olhar o mundo esto sendo
elaboradas e isso, com certeza, acontece de
maneira muito lenta. Este trabalho artesanal
de criao no muda apenas a maneira de
se vestir, mas a maneira de estar na comunidade, de circular pelas ruelas, becos e
avenidas. Assim, com esse processo de
customizao comeam a existir maiores
possibilidades de se estar em grupo de
maneira diversificada. Mudam a cultura,
mudam o estilo de vida. Essas mulheres
costureiras se colocam como agentes de
comunicao na medida em que fazem circular novas idias e reflexes sobre o mundo,
assim gerando novos fluxos comunicacionais.
Reconhecemos que os objetos circulam
na cidade de maneira cada vez mais acelerada e que assim devemos escolher sempre
cada vez mais cuidadosamente as nossas

coisas, objetos, roupas, idias e ideais no


cotidiano. O processo de escolhas um
momento de tenso. A vida no sendo
unicamente baseada na tradio de valores
nos joga num mundo de pluralidade de opes
no s de objetos de consumo objetivo, mas
no dia a dia temos uma gama infinita de
possibilidades de padres de comportamento
que podemos escolher. Segundo Anthony
Giddens (GIDDENS, 2002:79) importante
compreendermos que estilo de vida significa muito mais do que simplesmente um
consumismo superficial. Para o autor estilo
de vida pode ser definido como sendo as
prticas que o indivduo incorpora em sua
vida que no preenchem apenas necessidades utilitrias, mas do forma material a uma
narrativa particular de auto-identidade.
Olhando no interior da comunidade, essa
escolha de estilo de vida, mesmo que
temporria, devido velocidade e quantidade de ofertas, marcar a circulao das
pessoas no territrio delimitado na Mangueira.
Com certeza essas prticas se transformam em rotina no sentido que so absorvidas na nossa maneira de vestir, de comer,
de beber, de circular pela cidade e dos lugares
que selecionamos para encontrar os amigos.
Esse conjunto de prticas a expresso das
decises no s em termos de escolhas
superficiais, mas informa sobre quem somos.
Dessa maneira vemos um determinado padro seguido de maneira mais ou menos
ordenada durante a vida. claro que com
a fragmentao do mundo contemporneo as
pessoas circulam por diversos universos e isso
cria uma pluralidade de sentidos de opes
de lugares que se freqenta, por exemplo.
A esses distintos lugares de circulao e
ancoragens Giddens chama de setores do
estilo de vida. Um desses setores pode ser
o local que escolhemos para nos distrair num
sbado tarde, mas que pode ser totalmente
diferente em estilo dos locais que
freqentamos durante a semana. Esses lugares de ancoragem para o homem que se apia
na moda para se territorializar marca um dos
setores do estilo de vida. um fragmento
que pode reconfigurar o todo por sua fora
de agregao criando novos relevos na cartografia da cultura da cidade. impossvel
esquecer que na comunidade da Mangueira,

557

558

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


normalmente, os lugares escolhidos para a
diverso nos finais de semana so os mesmos freqentados no meio da semana. Os
personagens que circulam pela frente de uma
festa no morro estaro l, no mesmo local,
durante a semana, o ms, anos e anos aps
geraes e geraes.
Movimento e inrcia, velocidade e lentido, tempo longo e tempo curto so idias
propulsoras para se pensar a cidade tendo
como pano de fundo os jogos da sociabilidade na atualidade. O ambiente da cidade
j foi marcado um dia pelo esprito do
tempo da cultura de massa. A leitura que
se impunha paisagem urbana era contaminada por uma viso mope que no permitia
o vislumbre de uma cultura que sugere a
inrcia ou a fixidez do homem em um
determinado lugar. Nesse local o homem cria
determinadas formas de sociabilidade tendo
como suporte o seu estilo de vida marcado
pelas correspondncias dos que vivem no
mesmo territrio localizado e determinado,
ancorados em seus locais.
No fragmento da associao de costureiras, ou melhor, das agentes comunicacionais,
admiramos o ambiente caracterstico da
cultura comunitria da cidade. Nesse lugar
desvendam-se as tramas de significados
tecidas pelas artess de culturas. Trata-se de
compreender as crenas contidas nas representaes e prticas dando sentido forma
de agregao social que, em conseqncia,
cria uma nova cartografia. Essa topografia
simblica criada a partir do desejo compartilhado, dos objetivos em comum, pelos
membros do grupo Meninas(os) e Mulheres
do Morro.
Cidade, espao e lugar: recortes e fragmentos territoriais
A viso de Milton Santos (2001) sobre
o espao geogrfico contemporneo colabora
com o nosso trabalho na medida em que nos
ajudar a pensar e a localizar o lugar de
permanncia do grupamento comunitrio na
cidade. O autor aponta duas concepes de
espao atravs de suas verticalidades e de
suas horizontalidades.
Um conjunto de pontos forma o espao
de fluxos e define-se como espao das
verticalidades, onde se localizam as tarefas

produtivas hegemnicas. As atividades


econmicas dominam o espao da
verticalidade. Alguns donos do poder, denominados de macroatores, organizam o trabalho de todos os outros e as macroempresas
administram a regulamentao do conjunto
do espao. Tais regulamentaes visam a
favorecer os atores hegemnicos.
O local pode ser explorado e usado como
recurso a partir do uso pragmtico que as
empresas fazem desse territrio. Nesse contexto observamos grandes empresas dando o
sentido ao local, porm um sentido meramente econmico. No o fato que acontece com
as/os Meninas(os) e Mulheres do Morro, pois
o grupo se mantm afastado de qualquer
interveno oficial ou empresarial. Uma
grande cadeia de lojas oferece as roupas que
sero retrabalhadas para novos usos, mas a
empresa no tem nenhuma interferncia no
trabalho do grupo. A organizao se estrutura a partir dos desejos que se realizam e
se cristalizam no cotidiano banal vivido no
interior da favela da Mangueira.
No espao contnuo da horizontalidade se
instala a vida banal. o espao das vivncias
entre as pessoas, instituies, empresas. A
partir deste espao cria-se uma solidariedade orgnica. Podem estar presentes as
empresas, os capitais, as diversas tcnicas,
mas o que as movimenta a integrao no
processo de ao. A produo, no espao da
horizontalidade, fruto da solidariedade
interna cuja natureza econmica, social,
cultural e propriamente geogrfica. Milton
Santos localiza a existncia de contraracionalidades nesses espaos orgnicos de
solidariedade que demonstram uma maneira
de compartilhar o territrio longe da
racionalidade hegemnica das verticalidades.
Para Milton Santos vemos a coexistncia de
vrias temporalidades compartilhando o
mesmo espao da horizontalidade que serve
de resistncia ao tempo do relgio da produo vertical.
O autor partilha conosco a idia da
existncia de um outro tempo que marca o
andar por um determinado local. no tempo
lento e resistente, que denominamos de
comunitrio, que se inscrevem as tradies
pelos diversos rituais que marcam e individualizam determinado local. Para os
Meninas(os) e Mulheres do Morro mais do

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


que moda as jovens so estimuladas a refletir
sobre o seu papel, sua inscrio e insero
na comunidade. Pois nesse local que elas
cresceram e seus filhos iro nascer e se inserir
como cidados. Estabelece-se uma relao de
fixidez territorial. Para Milton Santos:
o territrio no apenas o lugar
de uma ao pragmtica e seu exerccio comporta, tambm, um aporte
da vida, uma parcela de emoo, que
permite aos valores representar um
papel. O territrio se metamorfoseia
em algo mais do que um simples
recurso...3 (2001:7)
No espao criado pelo homem comum se
instala um certo estilo de sociabilidade que
nos inspira a falar de fixidez territorial
construindo um mapa novo para a cidade.
Uma forma com cdigos muito especficos
de se relacionar, de compartilhar o espao
determina a cultura comunitria. o espao
das vivncias entre as pessoas, instituies,
empresas. A partir do espao cria-se uma
solidariedade orgnica.
Nesse jogo de foras as cidades sofrem
presses mltiplas que no permitem afirmaes totalitrias sobre o modo de como o
indivduo se apropria dos lugares de interao.
No se aceita mais a leitura que privilegia
sempre, de um lado, a interao mediada por
tcnicas, sua racionalidade e sua objetividade
e, por outro lado, uma interao mediada por
smbolos e pela ao comunicacional. Hoje,
no mais se trata de dualidade e de contradio bipolar, mas, alm disso, se faz necessrio constatar que ao lado da produo dos
espaos pelos homens de poder existe um
mltiplo caminhar que organizado pelo
cotidiano construdo em conjunto por pessoas
que se estabelecem profundamente no local.
Gel e cortes de cabelo, maquiagem e
cores, acessrios e prteses, tatoos e relevos,
msculos e texturas das peles circulam
marcando a forma do cenrio da cidade. A
cidade sempre serviu de palco para as mais
diversificadas experimentaes de estilos.
Esse conjunto caleidoscpico originado no
encontro de pessoas. A cidade recortada pelos
estilos de vida que a reconfiguram, em uma
nova forma de cartografia, nos remetem a
pensar na questo da cultura.

Roberto Lobato Corra (2003) afirma que


as relaes entre cultura e urbano se manifestam de diversas maneiras e ressalta trs
modos possveis dessas manifestaes. A
primeira delas a toponmia e identidade
que expressa uma efetiva apropriao do
espao por um dado grupo cultural. Para o
autor existe uma toponmia oficial associada
aos interesses de uma elite, ela seria
construda institucionalmente, e outra informal, ancorada na cultura popular, extremamente viva, reconhecida por todos, identificando os lugares e as pessoas que nelas
vivem (LOBATO CORRA,2003:177).
A segunda manifestao est presente na
produo de formas simblicas da cidade.
As formas simblicas podem ser entendidas
de forma abrangente, como objetos investidos de significados emocionais ou intelectuais, que de alguma maneira se tornam
instrumento de comunicao, de ornamentao ou mesmo de posio social e vai
abranger filmes, msicas, mveis, design e
evidentemente as roupas. a partir desse
capital cultural que reconhecemos a identidade desses lugares de ancoragem. Esse
espao compartilhado por operrias, trabalhadoras, donas de casa, lderes comunitrios, pelas cachorras, mas tambm por jovens que esto reestruturando localmente sua
auto-imagem diante do mundo. Escutar
determinada msica, se vestir de tal forma,
circular por um mapa traado pelos hbitos
cotidiano me apresenta comunidade com
determinada identidade.
Finalmente o terceiro modo de relao
entre cultura e urbano, para Lobato Corra,
est na paisagem urbana e seus significados. A paisagem muda constantemente
devido reciclagem e a circulao dos signos e smbolos. Esse pensamento pertinente na medida que nos possibilita afirmar que
a paisagem urbana pode expressar valores da
sociedade e dessa maneira nos permite afirmar a existncia de uma cultura comunitria
na cidade contempornea mexendo com o
todo. Uma cultura est marcando o cenrio
carioca. Basta desacelerar o passo, olhar pra
cima, para morro e admitir que naquele
espao existem pessoas interagindo e formando o mundo.
O estudo sobre as formas de ocupao
do espao urbano no novidade, porm hoje

559

560

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


se mostra necessrio repensar algumas noes que foram por longo tempo menosprezadas para a compreenso da inscrio do
homem em um dado territrio. A relao do
homem com a cidade e com o grupo j foi
compreendida via tenso, no permitindo uma
viso que privilegiasse o seu orgulho de
pertencer a um determinado lugar. Com a obra
intitulada A questo urbana de Manuel
Castells (2000) podemos compreender esse
tipo de imagem que temos constantemente
da cidade. O autor afirma que esta construo, que representa a sociedade urbana com
um sistema de valores preciso, com normas
e relaes sociais possuindo uma
especificidade histrica e uma lgica prpria
de organizao e transformao, est ligada
ao pensamento evolucionista-funcionalista da
escola sociolgica alem. Tnnies, Simmel
e Splengler so os exemplos usados por
Castells para mapear o pensamento que
afirma que as etapas histricas possuem uma
dinmica ligada a uma evoluo natural e
indiferenciada.
Em Tnnies a evoluo se mostra quando afirma que passamos de uma forma
comunitria para uma associativa, em
Simmel possvel compreender o tipo
metropolitano, em tenso constante para
manter a sua individualidade, bem distinto
do tipo rural onde a sua ligao com a
comunidade se dava de maneira espontnea
e tranqila, e em Spengler a cultura urbana
est ligada ltima fase do ciclo das civilizaes. Com Wirth constatamos a procura
de uma definio sociolgica para a cidade
com caractersticas prprias, sem serem
levadas em considerao argumentaes de
outras reas ou mesmo as oposies possveis que poderia haver com o modo de vida
rural. A cidade, assim, passa a ser compreendida como uma localizao permanente,
relativamente grande e densa, de indivduos
socialmente heterogneos. Era uma clara
tentativa de ultrapassar os critrios geogrficos da poca e no reduzir a questo da
cidade a uma interpretao econmica.
Porm, hoje possvel um dilogo aberto
com a geografia pela abrangncia que a rea
busca para recuperar o valor cultural como
expresso de lugar, de uma cultura fomentada pelos agentes de comunicao.
Identificamo-nos com a geografia cultural

pela abordagem em relao a algumas categorias. Em relao ao tempo, o presente


um foco de interesse, pois afirma a criao
cultural como parte integrante da trajetria
humana. Em relao escala os objetos e
aes devem ser interpretados levando-se em
conta a escala em que ocorrem, isto , o que
seria universal, particular ou singular e tambm quando a geografia aponta a atividade
humana como material e simblica, produo e comunicao. Ainda recorremos a
Lobato Corra quando o autor adota a
metfora de mapas de significados para
trabalhar sobre a diversidade cultural no
mbito dos significados. A cultura se constitui espacialmente, logo mapevel.
A nossa proposta foi a de criar uma
cartografia da cidade contempornea possibilitando conhecimento das mltiplas e simblicas espao-temporalidades da ao criativa do homem comum que circula nos
diversos ambientes de exerccio de sociabilidade. Afirmamos um estilo de vida que no
institucionalizado, padronizado, de consumo imediato ou produzido nos espaos das
verticalidades. A representao de cidade
contempornea levar em considerao o
estilo de vida como instrumento de sociabilidade no espao banal, no cotidiano criativo dos becos da comunidade que pertence
cidade do Rio de Janeiro.
Uma trama relacional das localizaes3
recorta a cidade modelando, a partir das
interaes, determinados territrios. Algumas
prticas sociais entendidas como estilos de
vida imprimem significado ao espao. O
homem marca o territrio atravs da sua viso
de mundo que elabora na malha das relaes
localizadas, em pequenos retalhos da cidade.
Os recortes fragmentam a cultura da cidade
e mesmo assim ainda possvel nascer um
sentimento de pertena localista que podemos denominar de comunitrio.
Os lugares tecidos por aquelas que costuram costumes
no jogo interacional que observamos
a criao de lugares de ancoragem e de
sociabilidade comunitria revelando um tipo
de associao que se apia e usa cada dia
mais no convvio prximo e que de certa
maneira sugere fixidez territorial. Dizemos

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


que so nessas criaes recheadas de significados, estabelecidas por combinaes simblicas, que se localiza a marca da cultura
comunitria da cidade contempornea. As
associaes nesses lugares servem como suporte, materializam em estilos o ambiente
comunitrio dos lugares. A associao
Meninas(os) e Mulheres do Morro foi criada
dentro do jogo interacional do estilo de vida
determinando fronteiras territoriais, demarcando e recortando a cidade. Um dos elementos
que pode ser encarado como fator de agregao comunitria e geradora de cultura na cidade
a customizao de roupas para a revalorizao
do papel da mulher no morro da Mangueira,
inscrita na sociedade como um todo.
As noes de cidade, de estilos de vida
e de cultura comunitria presente nesse artigo,
se constroem, se costuram e se esgaram
constantemente em um ambiente contemporneo de instabilidades. Partimos do princpio que o nosso momento, o atual esprito
do tempo no nos permite trabalhar com uma
rigidez severa em termos conceituais para
falar de cultura. O comportamento, dinmico e mutvel, dos atores sociais considerado de forma relevante, e surge toda uma
gama de problemas e requalificaes do
espao, estranhas ao modelo das tipologias
tradicionais (COSTA GOMES,2002:18).

O territrio constitudo pela pluralidade


de estilos de vida que demarcam simbolicamente a forma de agregao espacial e social
comunitria. A cultura tendo como suporte
os estilos nos guiar para a constituio de
um fragmento da imagem panormica da
cidade contempornea e seu ambiente comunitrio. No vamos qualificar diferentes partes
da cidade. Iremos recolher fragmentos para
reconfigurar o todo e fragmentar o conjunto
que caracteriza a cidade, de forma holstica.
O figurino, os objetos de cena, o texto,
o contexto, a iluminao, a musicalidade
marcam o estilo da obra que se desenrola
no palco da cidade contempornea. A cultura
comunitria esse conjunto harmnico e
dissonante que recorta e modela no s a
Mangueira como os grandes bairros da cidade do Rio de Janeiro, e talvez na Amrica
Latina. Os fluxos culturais impulsionados,
energizados, imantados pelos estilos de vida
criam a identidade dos lugares acorrentados
no cotidiano. Pode parecer paradoxal falar
por um lado de fluxos que sugerem apenas
movimento e por outro lado exibir lugares
com histria prpria de vida, que sugere
inrcia e fixidez. Nomadismo e sedentarismo.
Movimento e inrcia vo de par. Fundo e
forma, cor e textura. Uma obra se cria e uma
comunidade se modela.

561

562

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Castells, Manoel. A questo urbana. So
Paulo: Paz e Terra, 2000.
Costa Gomes, Paulo Csar da. A condio urbana: ensaios de geopoltica da
cidade.Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 2002.
Giddens, Anthony. Modernidade e identidade. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Editores,
2002.
Lobato Corra, Roberto. Trajetrias
geogrficas. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil,
2001.
Lobato Corra, Roberto e ROSENDAHL
(org). Introduo Geografia Cultural.Rio
de Janeiro: Bertrand Brasil, 2003.

Santos, Milton. Por uma outra


globalizao: do pensamento nico conscincia universal. 5ed. Rio de Janeiro:
Record, 2001.

_______________________________
1
Este texto foi elaborado a partir da pesquisa
que o autor desenvolve no PACC da UFRJ no psdoutorado e tambm da pesquisa do programa de
Pr-Cientista da UERJ. Os seguintes estagirios
acompanham a pesquisa de campo: Juliana Krapp,
Marina Maria Gonalves e Mrcia Gonalves.
2
Faculdade de Comunicao Social da
Universidade do Estado do Rio de Janeiro.
3
Expresso usada por COSTA GOMES, Paulo
Csar da. A condio urbana: ensaios de geopoltica
da cidade. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 2002.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

A publicidade entre o exerccio da hetero e da homossexualidade


Jos Lus de Carvalho Reckziegel1

A publicidade entre o exerccio da hetero


e da homossexualidade
A publicidade uma manifestao cultural que busca, atravs de sua prtica, a
formao e/ou a manuteno dos ndices de
consumo necessrios sustentao de seus
clientes. Trabalha com a presena/ausncia
dos produtos que anuncia, acenando a seu
consumidor/receptor com a sensao de ser
uma pessoa independente e livre em suas
escolhas. Mais do que apresentar marcas e
produtos de modo informativo, a produo
publicitria busca inseri-los e mant-los na
sociedade de consumo. Para tanto, lana mo
de uma gama de representaes sociais
presentes no cotidiano do pblico a quem
dirige suas peas. Seu discurso fala sobre o
mundo e tambm categoriza produtos e
grupos sociais. A publicidade mostra objetos
a consumidores em potencial. Ela no os
exibe simplesmente, busca provocar o desejo, forjar necessidades de consumo para os
objetos que anuncia. Atravs dela a produo
de bens se confirma e ajuda a formar padres de comportamento, autorizando determinadas posturas e inibindo outras conforme
suas intenes e necessidades. Ela executa
sua estratgia de seduo e de persuaso,
estabelecendo atributos ao produto. Atributos que pretendem se fixar no imaginrio do
consumidor, a ele dizendo que a posse
daquele produto resultar na consumao do
desejo por ela estimulado.
A publicidade projeta um conceito
representacional do produto a ser anunciado,
estabelece um juzo ou formula um conjunto
de possibilidades associativas com vistas a
desencadear um posicionamento, por parte do
consumidor/receptor, em relao ao que foi
comunicado. Busca criar mecanismos que
tornem sua proposta aceitvel em funo da
utilizao de um discurso reconhecvel e
decodificvel.

A estrutura da pea publicitria consiste


na distribuio dos dados utilizados numa
superfcie pr-determinada que, em conjunto, busca retratar o comportamento social do
consumidor/receptor, utilizando referentes
sobre os quais o mesmo possui algum tipo
de conhecimento direto ou indireto.
[...], o artifcio consiste em nos
darmos conta de que a verdadeira
proposta do processo de comunicao
e do meio no est nas mensagens,
mas nos modos de interao que o
prprio meio como muitos dos
aparatos que compramos e que trazem consigo seu manual de uso transmite ao receptor. Sabemos que
o consumidor no somente cr, mas
com base nos modos de uso que
esses aparatos so socialmente reconhecidos e comercialmente legitimados. Assim, interessante saber que
a recepo um espao de interao
(BARBERO, 1995: 57).
Penso que a comunicao publicitria
extrapola os limites estabelecidos pela pea,
rompe seu espao de concentrao interna
para o das referncias externas. nesse
sentido que afirmo que a publicidade possibilita o aumento do saber sobre o mundo
enquanto matriz referencial em termos culturais. Pois, de acordo com Barbero,
[...] muito do novo discurso da fragmentao passa pela publicidade, essa
mesma publicidade da qual durante
anos nos dedicamos a fazer uma
crtica ideolgica. Porm, por mais
que nos pese, hoje vamos descobrindo que os publicitrios so os cidados mais sensveis s mudanas da
sociedade. Eles sabem que as fragmentaes correm por outros circui-

563

564

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


tos e, para atingir realmente a sensibilidade das pessoas, devem-se pr
em movimento outras dimenses da
vida, do imaginrio, outras representaes do social, do cultural, do
prestgio, do poder, da beleza, da
juventude. Os valores da nossa sociedade, de alguma forma, esto sendo
refragmentados e rearticulados; no
pela vontade dos publicitrios, mas
porque a experincia social est
mudando profundamente, e l os
publicitrios fazem a sua parte, tm
sua iniciativa, e seu poder, embora um
poder muito relativo e que consiste
menos em manipular, e mais em saber
observar, descobrir o que est se
passando (1995: 48).
Como instrumento de persuaso, o anncio de revista um meio extremamente eficaz
de comunicao mercadolgica, j que se
encontra tecnicamente direcionado a um
consumidor/receptor cativo e/ou potencial do
produto anunciado razoavelmente bem definido: o leitor da revista.
A publicidade lida, por isso, no somente
com o homem que existe no mundo, mas
tambm com aquele que pretende conformar.
Esse homem, inserido num modelo de consumo e, consequentemente, de produo ...
ao mesmo tempo o homem que a publicidade prev na construo das suas mensagens sedutoras e o homem que a publicidade quer que exista, na medida em que
ele parece ser sob medida para o sistema
produtivo contemporneo (GOMES, 1996:
36).
Seria ingnuo afirmar que a publicidade
busca inventar um novo homem que se
destaque da massa em termos de desejos
espontneos e comportamentos. Ela busca,
antes, apoiar-se em conceitos j aceitos por
uma parcela significativa dos integrantes de
um grupo social, mesmo que ainda pouco
reconhecido. A publicidade no pretende
redefinir o gnero humano, ela explora tendncias, tornando-as visveis junto aos indivduos.
As representaes contidas nas peas de
comunicao publicitria a serem analisadas
neste trabalho esto para um acontecimento
do mundo real, e seu modo de produo

capacita-as a veicular contedos especficos,


formas de representao social passveis de
serem decodificadas e de gerar novos atos
de comunicao.
Na busca de estratgias que contribuam
em termos discursivos, mesmo que seja para
desempenhar a funo de aparentar informao ou servir de referencial, as mensagens
publicitrias invadem o cenrio cotidiano com
relatos acerca da realidade social a partir de
uma viso mercadolgica. No interior das
peas de comunicao publicitria se confirmam ou so fomentados estilos de vida,
ideologias so disseminadas, fala-se ao
pblico consumidor sobre a utilidade social
e a vigncia ou viabilidade de certos comportamentos. Ela apresenta o mundo real e/
ou ficcional, diversificando-o, e, nesse sentido, fragmentado. Os significados que essas
mensagens assumem para os integrantes de
um grupo social contribuem para formar seu
mundo.
Para isso, ela tematiza o contedo informativo de suas peas. Essa prtica diz respeito exibio e manuteno de um tema
considerado de interesse do grupo social a
quem a campanha dirigida. Buscando a
eficcia comunicativa e mercadolgica de tais
temas, a produo no considera somente a
forma de apresentao de contedos, mas
tambm que conhecimentos o pblico possui
a respeito de tais contedos como forma de
prever os efeitos das campanhas junto ao
pblico. Os usos e as formas praticados pela
comunicao publicitria, na sua funo de
estimular desejos e aspiraes individuais e
sociais, contribuem para a formao de
esteretipos de consumo, em termos de ao
e comportamento sociais. a passagem da
realidade para o espao imaginrio da necessidade, convertida em desejo a partir de
imagens atravs das quais os consumidores
so convidados a comprar uma forma de viver
e no apenas um bem.
Gnero e masculinidades
Considerando que vrios discursos coexistem num mesmo contexto, o presente
estudo tem como objetivo apontar representaes de comportamentos sexuais masculinos presentes em peas de comunicao
publicitria grfica anncios de revista -

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


vigentes no meio social ao qual so
direcionados, e que, por isso, estariam sendo
vivenciados por homens na possvel construo de algumas formas de masculinidade j
visivelmente praticadas na contemporaneidade. Para tal, foram selecionados dois
anncios da revista Exame VIP que abordam
a temtica da prtica da masculinidade em
dois momentos. O primeiro, dirigido a pblico considerado eminentemente heterossexual, tem por inteno a comunicao da
marca Hugo Boss, o segundo, com um apelo
predominantemente homossexual busca apresentar ao pblico uma das colees de roupas masculinas da marca Zoomp.
As prticas sexuais masculinas parecem
refletir uma construo social do sexo na qual
a representao simblica da masculinidade
tem papel importante na definio dos comportamentos e atitudes dos homens relacionados ao exerccio de sua sexualidade. As
masculinidades ocupam um lugar na dimenso simblica e nas relaes sociais e institucionais. A masculinidade socialmente
construda e tambm pode ser considerada
histrica, mutvel e relacional. Os contextos
cultural e histrico podem ser caracterizados
como a bagagem constituda pelos conhecimentos produzidos atravs dos tempos e sua
conseqente reinterpretao pelas diversas
reas do saber. Tais como a religio e a
cincia, bem como aqueles conhecimentos e
tradies originrias do senso comum, cujas
principais caractersticas seriam a de
vivncias cotidianas por meio das instituies, modelos, normas e convenes
socioculturais e polticas.
H uma diversidade de tipos de masculinidades, que correspondem a diferentes
inseres dos homens na estrutura social,
poltica, econmica, religiosa e cultural de
acordo com seus percursos e estgios de vida.
Trajetria que envolve o estabelecimento, a
conscientizao e a efetivao das necessrias relaes entre gnero, poder, hierarquia,
respeito e reciprocidade, que perpassam os
encontros e desencontros sexuais e as relaes afetivas entre homens e mulheres,
homens e homens e mulheres e mulheres,
conformando e movimentando as prticas
sexuais.

Compreendo as masculinidades como os


posicionamentos assumidos pelos homens nas
suas relaes de gnero. As formas como
assumem e exercitam papis nos seus cotidianos, no apenas aqueles comportamentos
que a sociedade espera deles em diversos
momentos e em diferentes contextos
socioculturais mas, principalmente aqueles em
que se revelam em termos de opo por um
estilo de vida especfico independente das
convenes institucionalizadas.
H que esclarecer o emaranhado de
fatores e situaes que envolvem a construo de gnero. Como o universo simblico
e as conseqentes normas que restringem e
at mesmo inibem a interpretao e a compreenso dos diversos smbolos que o compem, os modos como as organizaes sociais
limitam as formas de atuao desses mesmos
sistemas simblicos e as diferentes maneiras
como podem estar sendo estruturadas as identidades subjetivas dos homens no mundo de
hoje.
Os universos masculinos hetero e homossexual
Os referenciais biolgicos tm sido para
os homens, ao longo da histria, os
definidores de suas possibilidades afetivas.
O desenvolvimento da sexualidade masculina acontece dentro de um clima de tenso
e de restrio do prazer.
Considerando que, conforme Elisabeth
Badinter (1993: 35) em geral, a masculinidade mais importante para os homens do
que a feminilidade para as mulheres e que
..., a masculinidade secundria, adquirida
e frgil, ..., a demarcao das diferenas
entre os sexos, estabelecendo uma relao
direta com a perda de identidade em termos
de rejeio delicadeza, vem reforando o
exerccio da masculinidade dita heterossexual ocidental. Ao opor os sexos, estabelecendo-lhes funes e espaos diferenciados, a
humanidade androcntrica tentou afastar o
fantasma da sua bissexualidade interior.
Conforme as palavras de Bourdieu as
conseqncias da dominao simblica, entre
elas a de gnero e opo sexual, exercida
atravs do modo como so percebidos e
vivenciados os hbitos sociais.

565

566

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


... sempre vi na dominao masculina, e no modo como imposta e
vivenciada, o exemplo por excelncia
desta submisso paradoxal, resultante
daquilo que eu chamo de violncia
simblica, violncia suave, insensvel,
invisvel a suas prprias vtimas, que
se exerce essencialmente pelas vias
puramente simblicas da comunicao
e do conhecimento, ... (1999: 7)
Neste sentido, os homens produzem e
comunicam signos, como parceiros-adversrios unidos por uma relao de busca da honra
representada pelo trofu da virilidade. Certas
formas de coragem masculina estariam fundamentadas no medo de perder a considerao do grupo, de ser alado a categorias
consideradas degradantes, como a dos fracos, dos delicados, dos mulherzinhas, e
porque no, a dos veados.
Ainda de acordo com Bourdieu ... , o
que chamamos de coragem muitas vezes tem
suas razes em uma forma de covardia: ...
baseou-se no medoviril de ser excludo do
mundo dos homens chamados de duros
porque so duros para com o prprio sofrimento e sobretudo para com o sofrimento
dos outros... (1999: 66).
O primeiro anncio, chamado competio, apresenta a temtica da agressividade.
Ao representar uma cena de um provvel jogo
de futebol americano, Hugo Boss pretende,
dentro da minha viso, dizer que seus produtos so direcionados para homens viris,
para aqueles que externam sua agressividade
e competem com outros homens, no s em
campo, mas na vida em geral, para aqueles
que acreditam que o que importa vencer
acima de todas as coisas. Eles so msculos
por excelncia, tm cabelos curtos (quase
zero), expresses faciais tensas e s se
permitem tocar de forma bruta, competitiva
e agressiva. O anncio externa a forma como
os homens heterossexuais se relacionam uns
com os outros. Conforme Nolasco (1993: 19)
... , as amizades entre homens so como
terra de ningum. Fomos socializados para
calar o sofrimento, o prazer ou a fantasia para
outro homem, sob o preo de perder sua amizade. A exacerbao do discurso sexual, para
os homens, esconde o fardo da represso a
que vem sendo submetidos na sociedade

ocidental. Eles fazem desta represso o


substrato para a agressividade e a violncia.
Violncia contra si e contra os outros, sejam
homens ou mulheres.
Sabe-se, desde Freud (1998), que a
amizade masculina pode estar assentada sobre
o medo da referncia homossexual, pois os
homens tm grande resistncia em expressar
sua passividade com outros homens. Eles
como que fogem e se vigiam mutuamente
em termos do desenvolvimento de uma
intimidade chamada viril. Os homens quase
sempre se vem mais em grupo do que
individualmente. Pensam assim estar afastando a tentao homossexual, dificultam a comunicao pessoal ntima e pensam estar
confirmando uns aos outros sua masculinidade.
O exerccio da masculinidade dita heterossexual, parece ser frgil e por isso sempre
ameaada, ela simultaneamente une e coloca
os homens em oposio. Os homens em geral,
se enxergam como naturalmente impregnados de pulso sexual. O modelo da masculinidade heterossexual competitivo e
hierarquizante, impregnado pelo espectro da
feminilidade como sinnimo de homossexualidade nas disputas pela virilidade. Tentase, na competio, feminilizar os opositores
atravs de gestos que evidenciem o convite
sexual, atitudes preconceituosas e comentrios que transformam o outro em mulher
simblica. De forma que a prpria palavra
homossexual pode ser considerada recorrente. Ela sempre entendida enquanto desempenho de um papel passivo, daquele que
penetrado, numa relao sexual fantasiosa e
considerada unilateral, na qual o ativo e
penetrador no perde nunca a masculinidade.
Os melhores modelos de identificao
para os meninos sempre foram e continuam
sendo seus pares. Os meninos so desde cedo
incentivados a buscar sua auto-afirmao e
identidade sexual atravs das conquistas e do
exerccio da fora fsica como uma espcie
de desenvolvimento e demonstrao de sua
virilidade atual e futura. Essa espcie de
vigilncia da sexualidade na infncia e na
adolescncia ainda uma prtica constitutiva
da masculinidade. ela que faz com que os
homens heterossexuais, de acordo com
Bourdieu ... sejam socialmente instrudos de
modo a se deixarem prender, como crianas,

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


em todos os jogos que lhes so socialmente
destinados e cuja forma por excelncia a
guerra. (...) os jogos a que se entrega, como
os outros homens, so jogos infantis - (...)
a conivncia coletiva lhes confere a necessidade e a realidade das evidncias partilhadas (1998: 92).
Os homens quase no mantm contato
fsico recproco, para os indivduos do sexo
masculino, o contato fsico, realmente um
comportamento inapropriado, o mximo
permitido so tapas nas costas, quanto mais
barulho fizerem melhor, no lugar de abraos
calorosos, mos que se batem no ar quase
soltando fascas e tudo isto com o mximo
cuidado de afastarem-se mutuamente da
cintura para baixo. Afinal de contas, homem
no toca em homem.
Isto se refere diretamente aos efeitos que
a ordem masculina exerce sobre os corpos
dos homens. A masculinizao do corpo
masculino uma tarefa de adestramento, que
exige um esforo enorme para parecer natural e nunca o . Homem no rebola,
caminha duro, de pernas abertas ou arqueadas, decidido. Os braos no podem moverse com naturalidade, devem ficar afastados
do corpo e, quando parado, precisa jogar o
corpo de modo decidido de um lado para o
outro, de preferncia batendo o p no cho
ou, se ereto, de pernas abertas e de preferncia com os braos cruzados impedindo
qualquer aproximao ou, melhor ainda, com
as mos nos bolsos prximas ao que os define
como homens. atravs deste adestramento
dos corpos, conforme Bourdieu (1999), que
se impem as disposies que tornam os
homens aptos a entrar nos jogos sociais mais
favorveis ao desenvolvimento da virilidade.
Competir, demonstrar fora fsica, vencer
sempre, fazem parte deste adestramento
corporal. Percebido desta forma, o corpo
masculino parece com o que deve ser o de
um homem.
E como o sexo esconde tudo aquilo que
h de mais verdadeiro em cada ser humano,
o homem se torna vtima de uma libido
sempre presente atravs da qual seu corpo
no questionado, mas visto como expresso visvel de suas necessidades interiores
em nvel sexual, seus genitais so autnomos
na sua vontade, sempre prontos a penetrar
como prova de seu posicionamento simbli-

co institucionalizado, que permite a visualizao da conexo efetivada entre a identidade masculina e a sensao de autocontrole
como forma de dominao sobre a sua vida
emocional e sobre aqueles com quem se relaciona. A sexualidade masculina heterossexual pode ser vista assim de acordo com
Almeida (2000: 85) como ... um sinal de
uma animalidade que no conseguimos deixar
para trs.
por isso que se pode dizer que, do
mesmo modo que a homossexualidade foi
definida como condio sexual especfica de
algumas pessoas, o conceito de heteros-sexualidade tambm foi criado para denominar
a normalidade. Essa polarizao entre
sexualidade normal e anormal dominaram
o pensamento ocidental por muito tempo.
Cuja mxima em termos de comportamento
de gnero sempre foi definido em relao s
prticas sexuais ditas corretas. Ser um homem normal ainda considerado por muitos
como ser um heterossexual.
Como hoje, a sexualidade pode ser considerada como algo que cada um de ns
possui, e no uma condio natural, pode ser
vista como moldvel, como um somatrio
entre nosso corpo, nossa auto-identidade e
as normas sociais que cada dia vo se tornando mais maleveis, a anatomia pode deixar
de ser vista como destino e a identidade
sexual tornar-se cada vez mais uma questo
de estilo de vida. Para a maioria dos homens
a virilidade est intimamente relacionada ao
desempenho sexual. Para romper a identificao entre desempenho sexual e masculinidade preciso aprender a dissociar sexualidade e sentimento de virilidade. A confirmao da masculinidade no mais obrigatoriamente um pnis ereto.
Sexualizando a tudo e a todos, mais cedo
ou mais tarde todo homem, em algum
momento de sua vida, ter que se posicionar
diante da homossexualidade. As atitudes
adotadas pelos homens perante a homossexualidade averso ou adeso atestam a
inquietao homossexual masculina. Dentro
do universo masculino ela um fantasma que
assusta e seduz, pois parece constituir-se
numa escapada para fora dos portais da
masculinidade heterossexual convencionalmente definida.

567

568

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


A histria cotidiana vivida por heteros e
homossexuais masculinos evidenciam este
processo atravs das vivncias clandestinas
carregadas de culpa e medo. Elas atestam a
existncia e a manuteno de uma espcie
de vu social que antes de proteger, torna
os homens cada vez mais vulnerveis porque
solitrios e prisioneiros das prprias obsesses morais, sempre fundadas nas ditas
verdades biolgicas a respeito da virilidade.
Segundo Le Rider (1992: 17) ... podemos apontar que aquilo que vai contra o sexo
do indivduo sofre recalcamento. Para
Corneau (1995) nem todos os homens so
homossexuais, mas devido a uma srie de
fatores, qualquer um pode conter em si o
desejo homoertico. Os homens heterossexuais tm tanto medo da homossexualidade
porque no fundo desejam um corpo semelhante ao seu, e isto pode se transformar em
dio como forma de permanecerem a salvo
dentro de uma heterossexualidade simplista
e binria, dividida entre o considerado
masculino e feminino. Os homens projetam
o exerccio da sensibilidade e da sensualidade masculinas sobre os homossexuais. Eles
carregam o corao e o corpo dos homens
para os homens.
A homofobia significa o medo da homossexualidade em geral, dos homossexuais e
da prpria homossexualidade latente, medos
expressos atravs de aes sociais pblicas
e/ou veladas que excluem, discriminam,
agridem fisicamente e at matam aqueles
homossexuais que externam sinais culturalmente estereotipados reveladores da sua
orientao sexual, como o comportamento
dito afeminado, o travestismo e tambm a
prtica militante por um reconhecimento e
valorizao social.
Vivemos hoje em meio a manifestaes
sociais que nem a solido ou a segregao
impedem que invadam o nosso cotidiano
eliminando a apatia em relao s experincias que incluem a diversidade de vivncias
dos homens enquanto definidoras da existncia de uma gama de masculinidades. preciso
registrar, neste sentido, a importncia que a
subjetividade alcanou na contemporaneidade, e as formas pelas quais ela pode definir
um homem como indivduo, determinando
suas formas de expresso sexual.

No apenas a vida social, mas tambm


as verdades ditas biolgicas passam a ser
regidas por sistemas sociais em estado de
reorganizao. A sexualidade tornou-se um
componente integral das relaes sociais,
como resultado de mudanas j apontadas,
a heterossexualidade deixou de ser o nico
padro de julgamento. Claro que ainda no
atingimos o estgio em que a heterossexualidade pode ser vista como uma entre outras
preferncias, mas a visibilidade de tais
comportamentos um indicador de que pode
vir a existir a possibilidade do estabelecimento de uma mudana na conduta social
masculina hetero e homossexual no sentido
de uma melhor compreenso da natureza
humana e da forma como damos sentido ao
mundo em que vivemos, escolhendo e
vivenciando nossos respectivos estilos de
vida, neste mundo, sempre to complexo e
constantemente em mutao, onde a sexualidade e a sensualidade masculinas vem
sendo remodeladas dentro de um novo formato integrado ao que Giddens (1993) chama de um emergente projeto reflexivo do
eu.
Um projeto que, no meu entender, envolve as noes individuais que possumos
do que seja ser um integrante do gnero
masculino.
A conscincia de gnero deriva de uma
aprendizagem social e serve para comunicar
a identidade pessoal incluindo a personalidade, os valores, as crenas e o em torno
de um indivduo.
O exerccio constante de diferenciao a
que homens heterossexuais e homossexuais
se submetem na tentativa de distinguir-se
masculinizando-se ou desmasculinizando-se, parece implicar num eterno recomear
da atividade de construo social dos gneros em termos de diviso, mais especificamente em termos das diferentes categorias
de prticas sexuais - heterossexuais e homossexuais.
Enxergo aqui aquilo que a cultura define
em termos sociolgico e psicolgico - como
as caractersticas de uma e de outra orientao sexual dentro de um mesmo gnero.
Diante de tudo o que um homem hetero ou
homossexual precisam recalcar para serem
reconhecidos como tais dentro do gnero

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


masculino. Pois, segundo Le Rider (1992: 17),
se a anatomia no um destino, ela
pelo menos um ponto de referncia e confluncia das possibilidades de reconhecimento
das mltiplas organizaes subjetivas.
Para a maioria dos homens heterossexuais,
sustentar uma indeterminao destas seria o
mesmo que pr em dvida sua escolha sexual.
J para os homens homossexuais, tal denominao poderia garantir uma certa qualificao
para alguns desejos, por outro lado, ela tambm o aprisionaria no campo dos esteretipos
sexuais dentro do gnero masculino.
Essa dificuldade na indeterminao do que
seja a representao de homem dentro das
diversas facetas da masculinidade contempornea tem feito com que os indivduos operem
com categorias j determinadas para nomear
o envolvimento com novas experincias. O
que, conforme Bourdieu (1999: 124) ...
mantm sempre uma relao de homologia
com a distino fundamental entre o masculino e o feminino e as alternativas secundrias nas quais ela se expressa (dominante/
dominado, acima/abaixo, ativo-penetrar/passivo-ser penetrado) vem seguida da inscrio, nos corpos, de uma srie de oposies
sexuais homlogas.... O que, de certa forma, ainda implica uma tentativa de manuteno de uma certa inteireza dentro da
fragmentao cultural caracterstica da
contemporaneidade.
Segundo Almeida (2000), a cultura deve
ser cada vez mais entendida como um campo
fluido e em constante (re)definio, interface
entre aes individuais, relaes sociais e
heranas tradicionais. E, neste processo, a
aprendizagem que o homem empreende em
termos de atitudes sexuais vo informando
aos outros e ao eu da sua pertena s nuances
presentes no gnero e da sua anuncia ou
discordncia com a hegemonia. Nesse sentido, as peas de comunicao publicitria
grfica que guiam este artigo, tornam-se, a
meu ver, representativas em termos de promover a visibilidade das diferenas possveis
dentro do gnero masculino.
O segundo anncio denominado Casal
gay representa um novo tipo de homem que
se tornou visvel na maioria dos grandes
centros urbanos do mundo ocidental. O
homossexual que exterioriza sua sexualidade
de modo quase masculino. Por trs de uma

aparncia andrgina, os modelos evidenciam


o que Elisabeth Badinter (1993: 164) aponta
como ... , o homossexual que se aceita e
permanece parte dos esteretipos de outrora. Ele no se exibe nem se oculta, quer
viver como todo mundo. Pensando que a
homossexualidade uma fonte de felicidade
igual heterossexualidade, ele acredita no
amor, vive em casal e tem uma vida afetiva
profunda e regular.
Ele fruto de uma sociedade cuja caracterstica fundamental a possibilidade de
abertura conferida identidade. A questo
colocada desta forma parece ser unicamente
de natureza de identidade sexual, mas no
apenas isso. Nestes tempos, a diversidade
de orientaes sexuais podem coexistir com
as idias de romance, mesmo que seja dentro
de uma relao conflituosa do exterior para
o interior.
O amor no exclusividade da
heterossexualidade. visvel em nossos dias,
uma conscincia geral de que novos modelos
de amor esto se desenvolvendo, o relacionamento gay apresentado no anncio da
Zoomp pode evidenciar o fato de que isto
esteja acontecendo de forma mais explcita.
Pois este homossexual sabe que no um
doente a ser tratado, e sim o homfobo. A
segurana de um homossexual ainda est na
dependncia da evoluo das conscincias e
atitudes da maioria heterossexual. Mesmo
assim nos afirmamos em termos de esforos,
militncia e exigncias. Na vontade de superar, desafiar a resistncia e a opresso na
busca da dignidade necessria a todo ser
humano deixando de lado a passividade e a
subordinao.
Mesmo reconhecendo que a identidade
sexual ainda problemtica na vida social
contempornea, a visibilidade sexual pode ser
o meio para se vir a alcanar uma reorganizao emocional da vida social. A visibilidade efetivamente compreendida como
forma de ao, enquanto possibilidade de
publicizao quase que radical da vida pessoal. Neste sentido, talvez a publicidade, ou
alguns profissionais mais sensveis ao seu em
torno, estejam colaborando para uma tomada
de conscincia em relao s diversas masculinidades em exerccio na sociedade contempornea.

569

570

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Almeida, Miguel Vale de. Senhores de
si. Uma interpretao antropolgica da masculinidade. Lisboa: Fim de Sculo, 2000.
Badinter, Elisabeth. XY: sobre a identidade masculina. Rio de Janeiro: Nova Fronteira, 1993.
Baudrillard, Jean. O sistema dos objetos.
So Paulo: Perspectiva, 1993.
Bourdieu, Pierre. A dominao masculina. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1999.
Corneau, Guy. Paternidade e masculinidade. In Nolasco, Scrates (org.). A
desconstruo do masculino. RJ: Rocco,
1995. p. 43-52.
Freud, Sigmund. Alm do princpio do
prazer. Rio de Janeiro: Imago, 1998.
Giddens, Anthony. A transformao da
intimidade: sexualidade, amor & erotismo nas
sociedades modernas. So Paulo: Editora da
Universidade Estadual Paulista, 1993.
Gomes, Wilson da Silva. Duas premissas para a compreenso das poltica
espetculo. In: O indivduo e as mdias.
Ensaios sobre comunicao, poltica, arte e
sociedade no mundo contemporneo. Rio de
Janeiro: Diadorim, 1996.
Le Rider, Jacques. A modernidade
vienense e as crises de identidade. RJ:
Civilizao Brasileira, 1992.

Martin-Barbero, Jess. De los medios


a las mediaciones - comunicacin, cultura
y hegemonia. Barcelona: G. Gilli, 1987.
Martin-Barbero, Jess. Amrica Latina e os anos recentes: o estudo da recepo
em comunicao social. In: SOUZA, M.
W. de (org.). Sujeito, o lado oculto do
receptor. So Paulo: Brasiliense, 1995,
(p.39-68).
Nolasco, Scrates. O mito da masculinidade. Rio de Janeiro: Rocco, 1993.
Nolasco, Scrates. A descontruo do
masculino: uma contribuio crtica anlise
do gnero. In NOLASCO, Scrates (org.).
A desconstruo do masculino. RJ: Rocco,
1995. P.15-29
Veron, Eliseo. A produo do sentido. So
Paulo: Cultrix, 1979.
Revistas
COMPETIO. VIP Exame. So Paulo:
Editora Abril, n. 10, outubro de 2000.
CASAL GAY. VIP Exame. So Paulo:
Editora Abril, n. 5, p. 10, maio de 2001.

_______________________________
1
UNISINOS.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Entre o espelho e a janela A relao entre comunicao mediada


e identidades sociais: contributos do interaccionismo simblico
e da sociologia fenomenolgica
Jos Ricardo Carvalheiro1

Introduo
No dia 18 de Setembro de 2003, uma
estao de televiso noticiou um assalto nos
subrbios de Lisboa em que, de forma
incomum em Portugal, descreveu um assaltante como branco. A forma como a notcia
me foi referida por jovens de ascendncia
cabo-verdiana com quem fazia trabalho de
campo remete para as questes da reflexividade
e da tipificao, que me parecem centrais para
estudar a relao entre a comunicao mediada e as identidades sociais.
As opinies sobre a notcia indicam que
os jovens criados em contextos de etnicidade
como os do bairro 6 de Maio ou da Cova
da Moura tenderam a reagir com satisfao
ou, pelo menos, a aceitarem naturalmente a
categorizao dos assaltantes segundo a cor
da pele. Pelo contrrio, jovens de outras reas
residenciais e sem vivncia de etnicidade
encararam a notcia com descontentamento,
repudiando o uso das categorias raciais.2
Numa concepo no essencialista, considero que a identidade tnica no um
atributo automtico de quem imigrante ou
descendente, nem de quem tem um fentipo
diferente da maioria ou traos culturais distintos. S existe quando determinada diferena investida de significado de tal forma que
afecta as interaces sociais. Esta identidade
, por isso, dinmica e multiforme, estando
dependente das condies socio-culturais e dos
olhares recprocos entre indivduos e grupos.
O caso do assaltante branco leva-me a
recuperar
alguns
contributos
do
interaccionismo simblico e da sociologia
fenomenolgica para estudar a articulao
entre a comunicao mediada e as identidades sociais, ao mesmo tempo que reala as
suas limitaes.
Sujeito e reflexividade
O interaccionismo simblico contm as
insuficincias de uma perspectiva constru-

cionista tendencialmente cega para os quadros estruturais mais amplos e para as


questes do poder. Tem a virtualidade, porm,
de abordar a comunicao pelos lados social
e cultural em simultneo, como se depreende
da prpria combinao dos conceitos de
interaco e de simblico, o que permite
no reduzir a comunicao a um culturalismo
nem a um sociologismo.
Um dos seus grandes contributos a
tnica na intersubjectividade, que salienta a
plasticidade das interaces e a capacidade
de criao simblica, fornecendo as bases
para uma perpectiva dinmica da comunicao.3 Assim, autores como Cooley e Mead
usaram a metfora do espelho para apontar
o carcter reflexivo do sujeito, isto a
capacidade do sujeito se ver a si prprio como
objecto a partir dos processos de comunicao com outros sujeitos (Meltzer et al. 1975;
Ritzer 1988).
No caso dos descendentes de caboverdianos, as experincias intersubjectivas so
diversas consoante as suas situaes
residenciais, escolares e laborais. Mas, em
muitos casos, os olhares exteriores pem entre
parntesis a auto-objectivao destes jovens
como portugueses, tendendo a retribuir-lhes
uma identidade negra e a diluir a identidade
cabo-verdiana, que s reemerge em determinados contextos de relao.
Dada a ecologia meditica em que vivemos, os olhares em que nos reflectimos
extravasam hoje a intersubjectividade da
comunicao directa e estendem-se a um
conjunto de mediaes, com duplo carcter:
a mediao de instituies e tecnologias de
comunicao que produzem e veiculam
imagens sobre os sujeitos; e a mediao de
contextos sociais onde, por sua vez, se
interpreta essas imagens (Martn-Barbero,
2002).
A herana da concepo interaccionista
leva a considerar que um grupo social se
constitui como pblico meditico atravs da

571

572

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


imaginao reflexiva face a objectos
mediticos (Dayan 2002). Isso acontece a
partir do momento em que os indivduos
interpretam tais objectos luz da noo de
que pertencem a um colectivo que se imagina a ver e a ser visto.
De facto, no espelho meditico o sujeitoobjecto assume particular preponderncia na
condio de sujeito social, dado que no v
a sua imagem de indivduo singular, mas sim
as vrias imagens-tipo das suas filiaes
colectivas. Cada indivduo do pblico v-se
objectivado enquanto membro de categorias
ou grupos sociais interpelado, por exemplo, enquanto portugus, recebe olhares
exteriores a si sobre os portugueses e
incorpora essas imagens na concepo de si
prprio como membro de uma nao. O que
est em jogo a identidade social.4
Para os descendentes de cabo-verdianos,
o que o espelhamento da categoria jovens
negros nos mdia lhes suscita sobretudo
a associao com a delinquncia suburbana.
Quando esses jovens no questionam a
existncia de uma categorizao dos indivduos com base na cor da pele e quando se
identificam como negros, os mdia tornamse um factor de auto-representao negativa
do seu grupo.5 Da que a notcia do assaltante branco, pelo facto de lhes permitir
relativizar a objectivao negativa da sua
categoria social, cause satisfao a jovens dos
bairros (Fiquei contente. Porque so sempre indivduos da raa negra, sempre de raa
negra...).
A ideia de auto-objectivao do sujeito
est hoje incorporada no conceito de
reflexividade, que Giddens considera um dos
traos constitutivos da modernidade e que
designa a constante reviso, pelos indivduos
e pelas instituies, da prpria aco com
base no auto-conhecimento. Aqui, a
reflexividade j no exclusiva dos contextos intersubjectivos e passa a incluir toda a
informao aproprivel pelo sujeito e com
influncia quer sobre si prprio, quer sobre
as prticas e os contextos em que est
envolvido (Giddens 1991; 1992). evidente
o papel preponderante dos mdia (e das
cincias sociais) enquanto produtores e reflectores desse conhecimento.
No entanto, julgo que este conceito de
reflexividade demasiado abrangente para

abordar a relao entre mdia e identidades


sociais, pelo que proponho recuperar a
metfora do espelho e com ela realar a
condio de sujeito-objecto.
Como aspecto central da subjectividade
moderna, a reflexividade pode parecer correspondente metfora do espelho, mas tal
no rigoroso. Na verdade, o conceito no
consiste somente na imagem que o sujeito
tem de si mesmo atravs dos outros. Ao
incluir tambm a utilizao sistemtica de
mltiplas fontes de conhecimento para a
orientao das aces, a noo de
reflexividade no corresponde s metfora
do espelho, uma vez que o sujeito se apropria de imagens do exterior para as reflectir
sobre si indirectamente. Esta faceta da
reflexividade est mais prxima da metfora
da janela, ou seja do olhar sobre o mundo
e sobre os outros.
Os mdia so hoje uma poderosa
materializao da metfora da janela,6 ao
ponto de terem desamarrado as experincias
sociais dos contextos locais (Meyrowitz
1985). imenso o material disponibilizado
para a interpretao do mundo, consistindo
no olhar sobre uma imensido de objectos
e sendo potencialmente reflexivo para o
sujeito.7 Dado que a identidade relao
com a alteridade, o olhar sobre o outro acaba
assim por ser refractado sobre o prprio
sujeito, ou seja, acaba por incorporar-se na
reflexividade.
Existem, portanto, duas facetas da
reflexividade que vale a pena distinguir para
se prestar a devida ateno aos lugares
especficos ocupados pelo sujeito-objecto e
pelos objectosoutros na comunicao mediada. Ou, dito de outro modo, pelos repertrios de auto-representaes e os repertrios
de heterorepresentaes. Ambos os repertrios agem sobre as configuraes identitrias,
mas fazem-no por diferentes mecanismos. Por
isso, as duas metforas destinam-se a destrinar aquilo que no conceito de reflexividade
imagem do exterior convertvel em autoconhecimento (a janela) e aquilo que
imagem do sujeito reflectida por um olhar
exterior (o espelho).
Tendo em conta que os indivduos tomam
tanto a condio de sujeito (apropriador e
intrprete dos textos) como a de objecto (alvo
de interpretao) e que como sujeitos confron-

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


tam-se com dois tipos de objecto (eles prprios e os outros), a relao entre os mdia
e as identidades pode ser decomposta em trs
elementos: (1) representao de si prprios
pelos outros, (2) interpretao das representaes de si prprios, (3) interpretao das
representaes de outros significativos.
O interesse analtico desta grelha est em
iluminar a relao entre os membros de um
grupo social e os vrios tipos de objectos
mediticos. Tal no pode obscurecer, porm,
que os processos de apropriao imbricam
estreitamente os trs nveis de representaes
nas dinmicas da reflexividade.
O caso do assaltante branco ilustra isso
mesmo quando, para os jovens de origem
cabo-verdiana, a notcia produz um efeito
simultneo de janela e de espelho. A imagem
do objecto outro o assaltante branco
remete imediatamente para a imagem do
sujeito-objecto e o sentido que o episdio
adquire advm da sua projeco em cima de
narrativas sobre o jovem negro (Quando
diz branco... porque esto habituados a que
esse tipo de aces sejam cometidas por
pessoas de raa negra).
Por outro lado, a interpretao dos objectos mediticos torna-se um jogo de espelhos, dado que a reflexividade posta em aco
inclui a imaginao do olhar do prprio grupo
e de grupos alheios (A pessoa que comea
a ler uma notcia sobre um assalto, imagina
logo que seja de raa negra; Imagino que
apazigue os pretos que esto a ver aquela
notcia, que vo dizer eh p, desta vez foi
um branco; Defrauda as expectativas de
uma grande comunidade branca, que estava
espera que fosse um preto a ser o criminoso).
Estes aspectos revelam que h uma
corrente de comunicao simblica entre
pblicos, que se pode conceber dentro do
paradigma da comunicao como ritual
(Carey 1989). Esta perspectiva inatingvel
pelo paradigma da transmisso, dado que
implica encarar a comunicao mediada como
fenmeno social e cultural que existe quer
para alm dos textos, quer para alm do
espao e do tempo do seu consumo primrio,
dando destaque aos conceitos de apropriao
e de interaco (Ricoeur 1987; Thompson
1995). Se a identidade relao, a comunicao mediada um elemento dessa rela-

o ao ser incorporada na experincia dos


indivduos atravs da acumulao de imagens
e narrativas. Reflexivamente, os sujeitos
actuam, eles prprios, como mediadores de
intertextualidade, conectando histrias e
representaes adquiridas dos mdia e que
tambm articulam com outras da vivncia
directa. (Quando entra um ladro de raa
branca l no supermercado... dizem duas
coisas e mandam embora. Quando entra de
raa negra, chamam logo a polcia! J
aconteceu vrias vezes.)
Objecto e tipificao
No entanto, quando se pensa nos mdia
e em identidades sociais possvel recuar
conceptualmente para um plano anterior, que
o da prpria construo das categorias
colectivas e da sua interiorizao pelos
sujeitos.
Neste ponto recorro obra de Schutz para
recuperar a estratificao espacio-temporal
com que concebe o mundo social, especificamente a distino entre os domnios da
experincia directa e indirecta, bem como a
relao que estabelece entre estes e a utilizao de tipificaes (Schutz 1975; Ritzer
1988).
Para Schutz, o domnio da experincia
directa (umwelt) imprevisvel devido
constante dinmica intersubjectiva das relaes face-a-face; a reviso e a complexidade
dos conhecimentos sobre o outro torna instvel a estrutura de interaces. A experincia indirecta (mitwelt), por sua vez, no
envolve intersubjectividade mas sim relaes
entre sujeito e objecto, e isto porque o sujeito
lida com tipos de pessoas com quem raro
interagir directamente, o que permite alguma
fixao das estruturas de conhecimento. O
pensamento de Schutz , neste ponto, uma
anlise da modernidade enquanto processo de
expanso das relaes especializadas e formalizadas. A emerge o papel das tipificaes
como receitas para a interpretao e a aco
dos sujeitos nos crescentes contactos indirectos e impessoais. A meu ver, o contributo
de Schutz reside em que a sua anlise da
experincia no intersubjectiva ajuda a compreender que a comunicao mediada no se
limita a generalizar a objectivao dos sujeitos-outros, mas que o faz operando no

573

574

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


domnio das tipificaes. Os mdia utilizam
essas receitas como elemento de informao,
dada a aspirao a servir como orientador
dos indivduos-pblico no mundo. Mas a alta
receptividade dos pblicos a essas tipificaes
tambm advm de se tratar de experincias
indirectas, onde muito mais fcil ver os
indivduos reduzidos a membros de uma
categoria. E exactamente porque os sujeitos se tornam objectos, que mais facilmente
se podem transformar em tipos Da que os
sujeitos que menos poder discursivo possuem numa sociedade mediatizada, sejam
aqueles que, em primeiro lugar, so encerrados com mais facilidade numa categoria e,
em segundo lugar, so tornados sujeitosobjectos com um sentido definido por discursos alheios.
Noutras condies sociais, em que a
maioria dos jovens de origem africana escapasse a contextos de etnicidade e no fosse
apenas objecto meditico, seria provvel que
mais de entre eles se questionassem, como
o faz um jornalista filho de imigrantes caboverdianos, at que ponto que ns aceitamos que esta sociedade j multicultural
e a cor da pele critrio noticioso?
Para Schutz, a experincia dos indivduos acerca dos tipos sociais relevantes para
a interaco que acaba por sediment-los na
prpria linguagem. Esta passa a exibir as
tipificaes relevantes numa dada sociedade
e socializa os indivduos nessa viso do
mundo (Schutz e Luckmann 1973: 234-35).
Mas a fenomenologia, negligenciando a
questo do poder cultural, no pergunta
porque que o sistema de relevncias produz determinados tipos e no outros, nem
se apercebe que a estrutura de relevncias
construda num quadro de relaes sociais
assimtricas. 8 Esta negligncia pode ser
ultrapassada com recurso concepo
foucaultiana de discurso, como regime de
verdade ou estrutura de poder condensada
em prticas de representao e comunicao
(Ritzer 1988), assim como pela concepo
de sistemas simblicos (Bourdieu 1989).
dentro de um sistema de relaes de poder
que se criam as tipificaes e se lhes atribuem e fixam os sentidos. No caso de
Portugal, como no de outras sociedades
europeias e africanas, foi a relao colonial
que deu relevncia tipologia brancos-ne-

gros e lhe conferiu determinados sentidos.


Se os sentidos foram entretanto parcialmente
alterados, a tipologia permanece extremamente arreigada nos discursos sociais.
Aquilo a que Schutz chama tipificaes
tem, na verdade, duas vertentes: a constituio das categorias e o sentido das categorias.
preciso ir, portanto, um passo alm da teoria
de Schutz e introduzir a questo dos
esteritipos, como mecanismo fixador e
simplificador do sentido das categorias.99
Michael Pickering distingue entre categoria
e esteritipo ao considerar que a primeira
apresenta um sentido aberto, enquanto o
segundo estabelece associaes rgidas entre
certos tipos de pessoas e determinados atributos (Conferncia na Universidade de
Aveiro, em 27/11/2003, no colquio sobre O
Poder dos Esteretipos).
A notcia do assaltante branco, apesar de
corroer o esteritipo do delinquente suburbano como jovem negro (o que tem uma
possvel leitura anti-racista), acaba por assentar numa representao racializante. Ao
evidenciar a existncia de assaltantes brancos tem implcita a existncia de um tipo
de assaltantes negros (embora no haja um
tipo de assaltantes magros, por exemplo).
Situa-se, portanto, num discurso que atribui
significado cor da pele um sub-texto
racializador dentro de um contexto especfico a delinquncia suburbana. Como a
comunicao mediada emana dos discursos
sociais e vai reinscrever-se neles, notcias
como a do assaltante branco acabam por
alimentar a tipologia brancos-negros partilhada pela maioria dos jovens de origem caboverdiana (Quando um branco tem que se
dizer tambm, porque s dizerem quando
uma pessoa negra, no d).
Mas para quem no vive em contexto de
etnicidade e se move num discurso identitrio
complexo, h dificuldade em lidar com uma
notcia onde implcito que pretos e
brancos so categorias universais. Essa
tipologia contraria quer a autoidentidade
destes jovens, quer a sua experincia de vida,
onde a classe social tem mais relevncia do
que a cor da pele. Esta s ganha significado
intermitentemente, nas situaes em que se
confronta com os discursos racializantes e
sobretudo com os que relevam da tipificao
do portugus como branco (Eu vivo no

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


limbo, porque no sou cabo-verdiano para
os cabo-verdianos e no sou portugus para
os portugueses).
Uma questo basilar permanece a de saber
que papel tm os mdia nos processos de
produo e circulao destes discursos sociais, em particular nas tipificaes que se
articulam com identidades tnicas. Mas
garantido que entre a comunicao mediada
e os discursos sociais, incluindo as identidades, existe um duplo sentido: a posio do
sujeito filtra a sua relao com os mdia, ao
memo tempo que a experincia meditica do
sujeito o vai (re)posicionando.
Um factor que intervm na leitura das
tipificaes expressas na comunicao mediada a representao que os sujeitos fazem
das prprias instituies de mediao. A
imagem que o sujeito recebe da sua prpria
categoria identitria no lhe reflectida por
entidades vazias de significado, mas sim por
rgos e profissionais dos mdia habitualmente identificados, eles prprios, como pertencendo ao seu grupo identitrio ou, pelo
contrrio, como sendo um olhar de um grupo
exterior. Num contexto de etnicidade, o olhar
devolvido pela televiso sobre os negros
suburbanos claramente identificado como
um olhar do outro: o dos profissionais dos
mdia, brancos de classe mdia sem contacto
com os bairros.
Como diz Schutz, a linguagem revela as
categorias relevantes numa dada sociedada
em determinado momento. E interessante
verificar como a designao dos jovens de
origem africana encerra uma multifacetao
que corresponde concepo relacional e
dinmica das identidades, onde a comunicao mediada participa. Enquanto a expresso
negro/a (s) utilizada pelos mdia e neles
entendido como relativamente neutra, o uso
do termo preto/a(s) interdito nos discursos pblicos e em qualquer relao formal,
dado o peso da histria transportar nele uma
carga de desigualdade e inferiorizao; e
mesmo nas relaes informais o uso da
expresso pode gerar atritos (A mim ningum me chama preta!;Mesmo quando uma
colega me chama preta por brincadeira, eu
no gosto. J chamei a ateno muitas vezes,
at que j no me chamam). No entanto,
o termo preto/a(s) a expresso corrente
nas relaes entre pessoas de origem africa-

na, contexto onde o termo pode ser um forte


factor de identificao colectiva aglutinado
geraes, gneros e origens nacionais e
aparecendo despido da conotao anterior. A
mesma expresso convoca, portanto, identidades diferentes consoante o contexto
relacional seja ou no exclusivamente composto por pessoas de origem africana. Suportada por objectos mediticos como a fico
televisiva e a msica de origem norte-americana, uma nova designao identitria,
exclusiva dos jovens, surge mais recentemente
materializada na expresso black(s). Esta
auto-designao liberta-se da tenso defensiva da identidade negra na sociedade portuguesa e reconverte-a numa tenso de sentido afirmativo que manejada, sobretudo,
pelos jovens do sexo masculino com vivncia de etnicidade (Os blacks s vo aos
concursos da televiso quando sabem que so
bons).
Entre maleabilidade e rigidez
Uma teoria do pblico em que seja
possvel enquadrar a relao mdia-identidades um quadro conceptual para estudar a
comunicao mediada sem cair no mdiacentrismo. Aqui a noo de experincia
vital, designando o processo atravs do qual
os sujeitos se vo apropriando dos produtos
mediticos de forma cumulativa e numa
sucesso de contextos que articulam os seus
consumos simblicos com o campo
intersubjectivo e com os vrios eixos das
relaes sociais, resultando dessa articulao
a (re)criao de sentidos. Trata-se de ver o
pblico, no como receptores ou intrpretes
reificados de determinados textos mediticos,
mas sim como sujeitos sociais que integram
a comunicao mediada nas prticas quotidianas e nas narrativas socio-culturais
(Livingstone 1998: 250-1).
Neste mbito, o interaccionismo e a
fenomenologia representam, tal como os
interpretei, duas tendncias para lidar com
a questo do sujeito e do objecto no plano
da comunicao. A primeira est atenta
renovao do olhar do sujeito sobre si prprio, atravs do conceito de reflexividade. A
segunda est atenta cristalizao do olhar
do sujeito sobre o outro, ideia que se pode

575

576

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


sintetizar no conceito de tipificao. Mas, na
verdade, cada um destes conceitos se desdobra sobre o outro. O olhar do sujeito sobre
si prprio tambm passvel de cristalizao
(por auto-representao), assim como o olhar
do sujeito sobre o outro igualmente submetido a um escrutneo reflexivo e dinmico
(tanto maior quanto mais diversa a informao sobre ele). Assim, os fixadores de sentido e os seus dinamizadores esto presentes
em simultneo. Por isso, vejo a relao entre
a comunicao mediada e as identidades
como um campo de ambivalncias e tenses
entre fixismo e dinamismo (num eixo
diacrnico) e entre simplismo e complexidade (num eixo sincrnico).
possvel dinamizar e fixar, ao mesmo
tempo, os sentidos de um mesmo discurso
identitrio, como vimos acontecer com a
notcia do assaltante branco, capaz de
desestabilizar um esteritipo (delinquente
suburbano = jovem negro) e de fixar uma
categorizao (existncia de brancos e negros).
Do cruzamento destes dois eixos resulta
que o impacto da comunicao meditica est
sob considervel indeterminao, sendo
imaginvel o seu contributo para criar identidades compsitas, hbridas ou instveis, mas
sendo igualmente concebvel a sua participao em identificaes unitrias,
essencialistas e fixas. Assim, embora vendo
as identidades como um terreno de negociao e encarando o actual cenrio meditico
como potencial factor da sua complexificao
e dinamizao, no julgo lcito pressupor que
os mdia definem o ambiente identitrio do

nosso tempo obrigatoriamente no sentido da


multifacetao ou da desestabilizao dos
sujeitos.
O balano entre fixao e dinamizao,
bem como entre a estereotipagem e a
complexificao das categorias identitrias,
joga-se no concreto de cada contexto sociocultural e em cada quadro de interaces
mediadas e imediatas.
Uma teoria do pblico ter tambm como
misso definir que factores no actual contexto da comunicao mediada produzem
estabilizadores de sentido, dinamizadores,
simplificadores ou complexificadores. Por
exemplo, a multiplicidade de discursos e de
origens culturais parece ser hoje um elemento complexificador de sentido, enquanto a
concentrao de poder cultural em torno de
discursos socialmente hegemnicos tender
a ser um elemento estabilizador. Mas a maior
ou menor capacidade fixadora dos discursos
acaba sempre por ser filtrada pelas prticas
e ambientes em que o pblico opera o
consumo simblico e que podem ser mais
ou menos produtivos de novos sentidos e
propcios suanegociao.
A relao entre indivduos e textos continua, portanto, a ser central para a questo
do sentido na comunicao mediada. Mas o
plano das identidades sociais reala uma outra
dimenso: a existncia de uma corrente
contnua de relaes simblicas entre grupos
do pblico. Ao espelho e janela dos mdia,
os sujeitos so mais que receptores ou
intrpretes de mensagens so definidores
dos semelhantes e dos diferentes e criadores
de relaes com eles.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Berger, Peter e Luckmann, Thomas.
(1966) 1973. A Construo Social da Realidade. Petrpolis: Editora Vozes.
Bourdieu, Pierre. 1989. O Poder Simblico. Miraflores: Difel.
Carey, James. 1989. Communication as
Culture. Nova Iorque/Londres: Routledge.
Dayan, Daniel. 2002. The peculiar
public of television, in Media, Culture &
Society.
Giddens, Anthony. 1991. Modernity and
Self-Identity. Cambridge: Polity Press.
Giddens, Anthony. (1990) 1992. As
Consequncias da Modernidade. Oeiras:
Celta.
Goffman, Erving. (1959) 1983. A Representao do Eu na Vida Quotidiana.
Petrpolis: Vozes.
Livingstone,
Sonia.
(1998).
Relationships between media and
audiences, in T. Liebes e J. Curran, Media,
Ritual and Identity. Londres: Routledge.
Martn-Barbero, Jesus. (1997) 2002. Des
mdias aux mdiations. Paris: CNRS.
Mead, George Herbert. (1934) 1982.
Espritu, Persona y Sociedad. Barcelona/
Buenos Aires: Paids.
Meltzer, B., Petras, J. e Reynolds, L..
1975. Symbolic Interactionism. Genesis,
Varieties and Criticism. Boston/Londres:
Routledge e Kegan Paul.
Meyrowitz, Joshua. 1985. No Sense of
Place The impact of electronic media on
social behavior. Oxford: Oxford University
Press.
Morley, David. 1992. Television,
Audiences and Cultural Studies. Londres/
Nova Iorque: Routledge.
Ricoeur, Paul. (1976) 1987. Teoria da
Interpretao O discurso e o excesso de
significao. Lisboa: Edies 70.
Ritzer, George. 1988. Contemporary
Sociological Theory. Singapura: McGraw
Hill.
Rudock, Andy. 2001. Understanding
Audiences. Londres: Sage.
Schutz, Alfred. 1975. Collected Papers
III Studies in Phenomenological Philosophy.
Haia: Martinus Nijhoff.

Schutz, Alfred e Luckmann, Thomas.


1973. The Structures of the Life-World.
Evanston: Northwestern University Press.
Silverstone, Roger. 1994. Television and
Everyday Life. Londres: Routledge.
Thompson, John B.. 1995. The Media
and Modernity A Social Theory of the
Media. Stanford: Stanford University Press.

_______________________________
1
Universidade da Beira Interior.
2
Estas indicaes baseiam-se ainda num
nmero restrito de jovens, precisando de ser
verificadas com um maior nmero de entrevistados.
3
Esta concepo enriquece o prprio estudo
dos mass media e da comunicao unidireccional,
ao sublinhar que os consumos e as prticas de
apropriao dos objectos mediticos passam por
contextos intersubjectivos, que so instncias de
produo e negociao de sentidos a partir do
material simblico disponvel.
4
A questo da relao identidade pessoalidentidade social na comunicao mediada, carece de mais reflexo e pesquisa, dada a sua
complexidade. evidente que o sujeito/pblico
no se v na televiso a si prprio, na sua
corporalidade;
mas
pode
ver-se
segmentariamente, na sua vertente pessoal, ntima at, atravs de identificaes, por interpostas personagens. Indirectamente, extrai dos textos sentidos que remetem para a sua biografia
pessoal ou para projectos futuros. Muitos materiais mediticos interpelam-nos como sujeitos
individuais, com realce para o papel da fico,
da publicidade e dos noticirios na sua vertente
dita populista. Aqui importante, por um lado,
o conceito de mode of adress ou forma de
interpelao (Morley 1992). Por outro lado, o
carcter individual ou social do sujeito-objecto
depende, em ltima anlise, do sentido construdo
pelo sujeito apropriador dos textos.
5
No cabe aqui analisar as ligaes entre o
efeito de espelho e os vrios gneros mediticos.
No caso dos descendentes de cabo-verdianos em
Portugal, o gnero noticioso o que tem mais
impacto nas auto-representaes do grupo, pelo
lado negativo. A interpretao do gnero ficcional
por parte destes jovens, enquanto matria de autoidentificao, parece ser bastante mais complexa.
6
As metforas do espelho e da janela no
esto, de modo algum, vinculadas ideia de
transparncia. Utilizo-as no domnio restrito das
identidades sociais, como repertrios de imagens
que contm auto-representaes e heterorepresentaes. No entanto, parecem-me inadequadas para

577

578

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


descrever a funo geral dos mdia, terreno onde
as metforas do espelho e da janela podem indicar uma certa ideologia da comunicao enquanto mecanismo necessariamente promotor de transparncia.
7
No acto individual de consumo frequentemente escassa a intersubjectividade, que no
modelo interaccionista clssico era tido como a

base da reflexividade. Mas essa escassez pode ser


relativizada porque esse material vai, com maior
ou menor frequncia, incorporar as dinmicas
intersubjectivas da vida quotidiana.
8
Trata-se da prpria constituio da dicotomia
ns-outros, e particularmente da construo cultural do outro, questes que esto fora do alcance
das teorias enunciadas.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Imagens de mulher: o feminino no cinema brasileiro contemporneo


Lara Lima de O. Paiva e Maria Luiza M. Mendona1

Relaes de gnero/ relaes de poder


A esfera da produo cultural , em todas
as sociedades, aquela em que se realizam o
aprendizado e a aquisio de sentidos das
relaes sociais, das formas de sociabilidade
e se constroem vises de mundo. Sua diversidade comporta diferentes maneiras de
apreender, avaliar, sedimentar ou transformar
as diversas relaes que indivduos e grupos
estabelecem entre si nos planos social,
econmico, poltico e religioso. Constitui-se,
tambm, em ncleo gerador de identidade
para indivduos e grupos medida que oferece
modelos com os quais os indivduos se
reconhecem e com os quais se identificam.
nessa esfera que circulam os diferentes
discursos que vo construir subjetividades e
onde os indivduos podem tomar conscincia
de suas reais condies de vida; por isso
mesmo, o campo no qual se desenrola parte
de uma luta poltica, fruto de um processo
cultural e histrico para a fixao dos sentidos em uma dada sociedade. Construdas
de forma particular em cada tempo e lugar
essas subjetividades esto vinculadas s
condies de produo da existncia, tanto
no aspecto material quanto imaterial, esta
como espao privilegiado que abriga as
tradies, a memria, os valores sociais. A
existncia de diferenciao nesses aspectos,
no interior da sociedade, possibilita o
surgimento de contedos culturais e simblicos que refletem concepes e interesses
distintos ou mesmo conflitantes. Dessa forma, a produo da subjetividade no
centrada no indivduo; um processo social
em que esto presentes tambm, alm das
falas oficiais, hegemnicas, os espaos independentes de articulao e de circulao
de discursos dissidentes ou apenas emergentes.
Essas caractersticas fazem com que as
anlises das produes culturais no possam
ser dissociadas das relaes de poder exis-

tentes nas sociedades, poder que no se


verifica apenas no sentido poltico estrito do
termo, mas que se estende s relaes entre
classes, de gnero, tnicas e outras. Para
Bourdieu (2001:15),
o poder simblico [ percebido] como
poder de constituir o dado pela
enunciao, de fazer e fazer crer, de
confirmar ou de transformar a viso
de mundo e, deste modo, a ao sobre
o mundo, portanto o mundo; poder
quase mgico que permite obter o
equivalente daquilo que obtido pela
fora (fsica ou econmica), graas ao
efeito especfico da mobilizao, s
se exerce se for reconhecido, quer
dizer, ignorado como arbitrrio... O
que faz o poder das palavras e das
palavras de ordem, poder de manter
a ordem ou de a subverter, a crena
na legitimidade das palavras e daquele que a pronuncia, crena cuja produo no da competncia das
palavras.
Parte desse poder reside, justamente, na
capacidade de ser ignorado como tal e reconhecido como capital simblico legitimamente institudo, e de transformar as relaes de comunicao em relaes dissimuladas de fora.
Nessa perspectiva, legtimo avaliar os
contedos de certos produtos da indstria
cultural do ponto de vista de sua articulao
com os poderes hegemnicos, sua capacidade de produo e reproduo de sentidos e
de sua contribuio para a democratizao
das relaes sociais, em sentido amplo.
Uma das relaes de poder mais presentes na sociedade brasileira aquela que se
verifica entre os gneros. Ainda que um
discurso sobre a emancipao feminina
emerja em vrias circunstncias, as prticas
sociais e culturais cotidianas ainda se ressen-

579

580

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


tem de mais eqidade. Uma das transformaes que acontecem nessa relao o exerccio da hegemonia masculina estar se tornando cada vez mais dissimulado e mantendo-se s custas do que Bourdieu (1999:7)
chama de violncia simblica, descrevendoa como uma
violncia suave, insensvel, invisvel
a suas prprias vtimas, que se exerce
essencialmente pelas vias puramente
simblicas da comunicao e do
conhecimento, ou mais precisamente,
do desconhecimento, do reconhecimento ou, em ltima instncia, do
sentimento.
Essa relao hierrquica se institui e se
mantm pela adeso da parte subordinada
uma cultura que a mantm num lugar inferior e pela sua disseminao como algo
natural e, por conseguinte, imperceptvel,
dando lugar ao que Garcia Canclini chama
de interiorizao muda da desigualdade.
s instituies tradicionalmente responsveis pela socializao dos indivduos e pela
manuteno da ordem simblica, como a
escola, a famlia, as igrejas, aliam-se os meios
de comunicao social como grandes construtores culturais. Uma das crticas mais
speras que os meios receberam ao longo dos
anos refere-se exatamente sua participao
na construo de vises de mundo, a partir
de bem elaboradas articulaes das informaes e das escolhas apontadas como possveis e desejveis. A nfase em determinados
assuntos, a omisso de outros; a escolha de
temas e dos ngulos em que sero mostrados
atuam na atribuio de sentido s coisas do
mundo, s relaes sociais.
na esfera da produo simblica que
se situam os embates pela sedimentao dos
significados sociais e essa percepo leva
assuno da existncia, no campo das prticas discursivas, da luta pela sua fixao.
Desse ponto de partida possvel pensar a
produo cultural e simblica tanto como
reproduo a partir do momento em que
as falas individuais repetem frmulas
consensuais ou refletem o iderio hegemnico
como tambm possibilidade terica para
o surgimento de prticas discordantes ou
contestadoras, que podem transformar os

significados perifricos ou inaceitveis em


legtimos e incorpor-los formao
discursiva.
Eni Orlandi (1996:162), autora que desenvolve importantes trabalhos na rea da
anlise do discurso, afirma que
O sentido que se sedimenta aquele
que, dadas certas condies, ganha
estatuto
de
dominante.
A
institucionalizao de um sentido
dominante sedimentado lhe atribui o
prestgio de legitimidade e este se fixa,
ento como centro: o sentido oficial
(literal).
Mas, mesmo considerando que a diversidade das experincias objetivas inviabilize
uma aceitao completa das mensagens recebidas e que as interpretaes sejam diferenciadas conforme as diferentes mediaes
que se interpem entre produtores e consumidores culturais, os meios de comunicao
no deixam de atuar no sentido de reforar
e reafirmar vrios aspectos da cultura
hegemnica.
Vises do feminino
Pode-se verificar que, nos dias atuais, a
produo cinematogrfica brasileira vem
crescendo e investindo em estratgias
mercadolgicas para ampliar seu pblico.
Dentre essas estratgias encontram-se desde
a promoo por meio da participao em
eventos, em festivais e a divulgao na grande
mdia, at a utilizao de temticas de forte
apelo popular, aliada presena de atores
oriundos da televiso. Essa estratgia visa
explorar a j existente exposio dos atores
na grande mdia (sobretudo os chamados
atores globais), para facilitar a capacidade
de atrair espectadores s salas de projeo.
Filmes brasileiros como Cidade de Deus
(Fernando Meireles), Deus brasileiro (Cac
Diegues), Carandiru (Hector Babenco),
Central do Brasil (Walter Salles), O Auto da
Compadecida (Guel Arraes), Lisbela e o
prisioneiro (Guel Arraes), o recente Sexo,
Amor e Traio (Jorge Fernando) e muitos
outros tiveram desempenho significativo no
mercado.2

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Ainda que possa parecer diversificada, em
termos de gneros e de temtica, o que essa
novssima produo est apresentando , na
maioria dos casos, uma representao da
sociedade brasileira em seu cotidiano.3 E na
vivncia dos brasileiros cabem tanto
Carandiru e Cidade de Deus quanto leves
comdias e pequenos dramas que retratam
o dia-a-dia nos grandes centros urbanos do
Pas.
O que interessa aqui, neste caso especfico, identificar que imagem de mulher
transmitida s platias, que sentidos so
atribudos sua vida, suas carncias, seus
desejos; os caminhos que lhe so apresentados como possveis e que projetos seriam
irrealizveis. Quais seriam os desejos, as
ambies, as frustraes, as responsabilidades e os direitos apresentados como compatveis com o ideal de felicidade feminina?4
So essas indagaes que vo conduzir a
busca de elementos que permitam identificar, nas produes culturais da grande mdia,
o no dito, o apenas sugerido, pois, salvo
raras excees, a mulher, nos diversos meios
de comunicao, vem sendo apresentada
segundo um olhar masculino, inserida na
cultura patriarcal em que o homem o sujeito.
Para isso, foram escolhidos dois filmes
de produo recente, e que mostravam a
mulher como protagonista principal. A suposio a de que a partir da protagonista
pode-se ter um foco mais ntido sobre a
imagem de mulher que o filme pretende
transmitir, dispensando a obrigatoriedade de
observao sistemtica das personagens secundrias. A escolha recaiu sobre os filmes
Avassaladora (2002) e Cristina quer casar
(2003). Alm de trazerem a mulher como
personagem principal, so filmes com
temtica urbana que melhor exemplificam o
mundo moderno, a mulher que vive nas
cidades, que participa da vida urbana, e nos
quais mais se evidencia sua tentativa de
superar as desigualdades e conquistar sua
independncia.
Para este processo de desvendamento
das intenes implcitas dos filmes, optamos
por utilizar as proposies da Anlise do
Discurso, aplicadas, mais especificamente,
fala dos personagens.5 A definio de discurso incorpora no apenas a linguagem
textual, como tambm engloba tudo aquilo

que significa: todos os meios de expresso,


signos e smbolos. Para compreender os
discursos e sua construo, contudo, necessrio inscrev-los em um quadro mais
amplo, em que se situam as diversas idias
de uma determinada poca. Para compreender um determinado discurso preciso
conhecer os mecanismos de produo de
sentido que compem os processos de significao. Segundo Orlandi,
no apenas as palavras e as construes que significam. H a um
espao social que significa. O lugar
social do falante e do ouvinte, o lugar
social da produo do texto, a forma
de distribuio do texto, o valor da
revista (ou do cinema) como parte do
mecanismo da indstria cultural, tudo
isso significa (1996:55).
Nas anlises e procurando apreender
a produo de significados sobre o universo
feminino que os filmes trazem , o foco se
centrou nos textos dos filmes, isto , nas falas
da mulher e nas formas como apresentada:
o que ela quer, o que espera, o que faz, seus
objetivos, suas ambies. Ou seja, o contexto social em que a personagem est localizada significativo para a anlise, uma vez
que mostra o lugar social atribudo mulher.
Como o lugar social um dado relacional,
isto , a atribuio do lugar ocorre tendo em
vista o outro, ou os outros possveis, considerou-se que seria fundamental partir das
relaes que os personagens principais estabelecem entre si e com alguns elementos
culturais. Neste caso, importa a relao da
mulher com o trabalho, com os homens, com
o sexo e com o casamento.
Essas relaes se impuseram por ser a
famlia, ainda hoje, uma instituio apresentada como ideal social e, em decorrncia
disso, impe-se avaliar a relao com os
homens e com a sexualidade. A relao com
o trabalho foi escolhida por ser determinante
nas transformaes que pode provocar nessas outras relaes, uma vez que a independncia econmica traria, teoricamente, uma
independncia em relao aos outros laos
que prendem a mulher na teia familiar, sob
muitos aspectos, ainda repleta de obrigaes
e deveres tradicionais.

581

582

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


O trabalho feminino
Ainda que venham ocorrendo transformaes no mercado de trabalho, inclusive com
a abertura de novos postos a pessoas do sexo
feminino, ainda est longe de ser alcanada
a desejada igualdade entre os sexos. No
Brasil, o aumento significativo do nmero
de mulheres chefes de famlia convive com
as profisses tipicamente femininas, em que
elas desempenham funes de acolhimento
assemelhadas ao trabalho domstico: recepcionistas, secretrias, enfermeiras, professoras. Os cargos de chefia ainda so restritos
aos indivduos do sexo masculino. Por outro
lado, o exerccio de uma profisso no libera
a mulher da responsabilidade do trabalho
domstico.
interessante buscar, nos filmes em
questo, como as personagens vem o trabalho: um projeto de vida, o que inclui a
realizao pessoal e econmica, liberandoa dos constrangimentos financeiros familiares e/ou conjugais, ou uma obrigao ou
fardo.
Em Cristina Quer Casar, a protagonista
Cristina uma mulher desempregada e que
vive de bicos.
A mulher que mostrada no tem qualificao profissional, insegura e incapaz
de ser auto-suficiente, precisando sempre de
algum para mant-la. importante dizer que,
em todo o filme, as mulheres ocupam posies de empregadas e nunca de chefes, e
os homens so sempre os chefes ou ocupam
posies superiores s das mulheres. No caso
da agncia de casamento, assim como na de
empregos temporrios, o homem o dono,
e a mulher, a secretria. Os papis de
entrevistadores, agiota e gerente do banco
tambm so desempenhados por homens.
A personagem v o trabalho como uma
obrigao da qual tenta se livrar por meio
do casamento.
Em Avassaladoras, o ambiente de trabalho retratado um escritrio de design, no
qual a maioria dos funcionrios so mulheres. A relao com o trabalho um pouco
mais complexa e contraditria nesse filme:
ao mesmo tempo que apresenta mulheres
trabalhadoras e bem-sucedidas, as coloca
tambm como frustradas afetivamente por
causa do excesso de trabalho e pela intimi-

dao que provocam nos homens. Est posto


o dilema sucesso profissional e realizao
afetiva. Por outro lado, o que impulsiona a
carreira a falta de um parceiro.
Amigos e amores
Numa verso tradicional, o espao social
ocupado pela mulher inferior: submissa e
dependente, a parte dominada. Os homens
representam apoio, orientao e sustentao
para as suas vidas que, sem eles, tornamse mais rduas e difceis. Por outro lado,
numa perspectiva mais avanada, prevaleceria uma viso do homem como companheiro, como parceiro em igualdade de condies.
No filme Cristina quer casar havia relaes afveis e igualitrias entre a personagem e seus dois amigos, mas quando se
tratava de um relacionamento com possibilidade afetiva as reaes variavam do tdio
inadequao ou inferioridade (intelectual
e financeira).
Em Avassaladoras, as mulheres vem os
homens como algo essencial para suas vidas,
considerando-os sob o ponto de vista de um
possvel compromisso. A relao que predomina a de caador/caa, dominador/dominado, sujeito/objeto. Essa viso reforada
pelas mulheres do filme ao revelarem a
preferncia por homens que lhes sejam
cultural e economicamente superiores.
Altar, o objeto do desejo
Nos filmes, a famlia e o casamento
parecem ser ainda essenciais na vida das
mulheres, embora essa realidade esteja se
transformando e existirem dados que informem que o nmero de pessoas que moram
ss venha aumentando paulatinamente.
Ainda assim, a mulher que no se casa
ainda pode ser chamada pejorativamente de
solteirona, mal-amada, estando sujeita a
constrangimentos de diversas naturezas. O
casamento mostrado como algo natural,
como se a vida da mulher devesse levar,
obrigatoriamente, ao altar. O risco de ficar
solteirona deve ser descartado o quanto antes.
Em Cristina, a personagem uma mulher de 34 anos, que namorou durante sete
anos com uma pessoa cujo defeito era ser

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


sem ambio e pobre, contrariamente s suas
expectativas de encontrar algum que a
sustentasse e lhe desse conforto, amor, segurana. Ela procura uma agncia de casamento como forma de ajeitar sua vida,
arrumando um amor e um homem para pagar
suas contas. Dadas as dificuldades, comenta
que no foi isso que me prometeram..., isto
, faz ouvir a voz genrica, a voz da cultura
em que vive e que promete mulher bem
sucedida um marido acolhedor e provedor.
A personagem Laura, de Avassaladoras,
sonha em se casar e ter filhos, mas tem medo
de que j esteja ficando velha para isso.
Procura uma agncia de casamentos e recebe
orientaes sobre as maneiras mais eficientes para conquistar um marido. Essas orientaes, em forma de manual, retratam a
verso mais submissa e tradicional da mulher. A felicidade jaz no matrimnio.
Liberadas, mas no tanto
Ainda que o cinema comece a mostrar
a mulher como um ser dotado de vida sexual,
algumas vezes encorajando-a a assumir sua
prpria sexualidade, esse direito sexualidade se apresenta segundo a mentalidade
hegemnica masculina. Principalmente no
Brasil, onde a emancipao feminina assumiu ares de uma liberao sexual e a
realizao da mulher passou a ser medida,
necessariamente, pela sua capacidade de se
sentir objeto de desejo dos homens.
Mas, contraditoriamente, para que suba
ao altar, ou merea a dedicao exclusiva do
homem, ela deve se resguardar, se dar ao
respeito, ser difcil. O processo de conquista tem como sujeito o sexo masculino,
embora ela possa utilizar as sutis armas da
seduo.
evidente que essas relaes esto
descritas de uma forma mais genrica. As
excees existem e o processo de mudana
est em curso. Cabe repetir, entretanto, que
a indstria cultural oferece esteretipos desses
modelos de conduta, refora posies conservadoras e, de quando em quando, avana
em suas representaes.
Embora o filme Cristina quer casar no
aborde diretamente a questo do sexo, mostra
cenas em que a protagonista advertida a
no ir ao apartamento de um pretendente e

orientada a no aceitar rapidamente as


investidas sexuais, pois aos homens no
agradam as mulheres fceis.
Em Avassaladoras, o sexo tratado de
maneira ambgua: o seu exerccio livre e
casual faz parte do repertrio das mulheres,
mas quando se trata de relacionamentos que
se pretendem duradouros (casamento) novamente entra em cena a relao caador/caa
e esses papis, dos quais se espera que cada
um cumpra o seu, esto bem demarcados.
Uma difcil conquista
A violncia simblica de que fala
Bourdieu, assim como a luta pela fixao dos
significados sociais esto visveis na produo miditica e os exemplos tomados neste
trabalho mostram de que maneiras isso pode
ocorrer. As estratgias utilizadas aqui para
a leitura do discurso flmico, baseadas na
observao das relaes que os personagens
estabelecem com temas e pessoas, pareceram
conduzir a um resultado satisfatrio, pois
permitiram a identificao e o desvendamento
das construes de sentido que reforam as
concepes mais conservadoras a respeito do
universo feminino, desfazendo o que parecia
ser, primeira vista, uma crtica aos costumes.
A observao do lugar social reservado
aos personagens, suas posies em relao
aos demais, so indicativos importantes para
apontar a hierarquia social presente na trama
e nem sempre perceptvel ao primeiro olhar.
De modo equivalente, suas ambies,
aspiraes, pequenos dramas e dificuldades,
as metas que perseguem so elementos que
permitem avaliar com mais cuidado o que
se apresenta como pequenas comdias que
integram esse universo. Dessa maneira,
anlise mais acurada mostrou que a ironia
presente nas falas e nas situaes e o tom
jocoso com que os filmes abordam algumas
questes relativas mulher so insuficientes
para desmentir a explicitao de regras
comportamentais que lhe so mais adequadas, e o elemento cmico utilizado para
apontar as mazelas que fazem parte do
cotidiano desse segmento, insuficiente para
constituir-se em crtica, uma vez que so
apresentadas quase como parte da natureza
do ser feminino. Existe, sim, uma naturali-

583

584

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


zao daquilo que cultural e histrico.
O que se apresenta como marca definitiva dessas duas obras a ambigidade, que
est presente tanto na vida concreta como
em outros tipos de produo cultural, em
particular na programao televisiva, dividida entre programas masculinos e femininos.
Nestes, o papel da mulher oscila entre o
exerccio de direitos efetivamente conquistados e a exclusividade dos deveres domsticos; entre a possibilidade de investimento
profissional e a (in)compatibilidade dessas
exigncias com a vida familiar e, principalmente, entre uma mal disfarada represso
sexual e uma liberao sexual em que seu
valor medido quase que exclusivamente por
sua capacidade de atrair o desejo masculino.
Enfim, entre um pode, mas no deve um
tanto esquizofrnico.
Essas produes culturais se revelam,
assim, incapazes de converter a violncia
cotidiana em fora simblica contrahegemnica, por intermdio de uma produo cultural que coloque em cena outros agentes,
outras falas, outras possibilidades. A crtica
aos costumes pode ser realmente efetiva,
independentemente do gnero que a reveste,
se ao modelo criticado se oferecerem
contraposies, alternativas. De toda forma,
os produtos da indstria cultural sempre
oferecem uma oportunidade de exercitar uma
atitude questionadora, desde que lhes sejam
feitas as perguntas adequadas.
Ficha tcnica e sinopse dos filmes
1- Ttulo: Cristina quer casar
Diretor: Luiz Villaa Gnero: Comdia romntica, 104 minutos, 2003
Elenco e personagens: Denise Fraga
(Cristina), Marco Ricca (Chico), Suely Franco (Eunice), Fbio Assuno (Paulo), Julia

Lemmertz (Bia), Rogrio Cardoso (Walter),


Renata Mello (Marlene), Maurcio Marques
(Nlson), Jlia Feldens (Janete), Adriano
Leonel (Filipe), Petrnio Gontijo (D).
Sinopse: uma comdia romntica que narra
a histria de uma mulher (Cristina) de 34
anos, sem emprego fixo, que procura uma
agncia matrimonial na esperana de que um
casamento possa solucionar suas dificuldades. O dono da agncia, Chico (Marco Ricca),
est cheio de dvidas e precisa arranjar um
casamento com urgncia para poder sald-las. Vrios so os candidatos apresentados
a Cristina e vrias, as recomendaes sobre
como agir para conseguir conquistar o pretendente ideal.
2- Ttulo: Avassaladoras
Diretora: Mara Mouro
Gnero: Comdia. 93 minutos, 2002
Elenco e personagens: Giovana Antonelli
(Laura), Reinaldo Gianecchini (Thiago), Caco
Ciocler (Miguel), Rosi Campos (Lcia), Ingrid
Guimares (Paula), Chris Nicklas (Tereza),
Paula Cohen (Betty), Wellington Nogueira
(Marcel), Cristina Prochaska (Vera), Mrcia
Real (Maria Alice), Marlia Gabriela (Dbora).
Sinopse: Laura (Giovana Antonelli) uma
mulher de 34 anos, solteira e bonita. Bemsucedida na carreira de designer grfica, est
sempre procura de um namorado. Tem medo
de ficar s e, assim como suas amigas, tenta
de vrias maneiras buscar um companheiro.
Para isso, recorre a sites de namoros na
Internet e a uma agncia matrimonial, onde
recebe orientaes sobre como se portar num
primeiro encontro e como conquistar um
homem. Conhece alguns e, de forma inovadora, o filme apresenta dois finais: um sem
casamento e outro com casamento, numa
indicao da existncia de alternativas concretas de felicidade pessoal.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Bourdieu, Pierre. A dominao masculina. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1999.
Bourdieu,, Pierre. O poder simblico. Rio
de Janeiro: Bertrand Brasil, 4 ed, 2001.
Garcia Canclini, Nestor. Gramsci com
Bourdieu: hegemonia, consumo y nuevas
formas de organizacin popular. s/d.
Orlandi, Eni P. A linguagem e seu funcionamento: as formas do discurso. Campinas: Pontes, 1996.

_______________________________
1
Universidade Federal de Gois.
2
Cidade de Deus teve, at o momento, cerca
de 3,3 milhes de espectadores; Carandiru, 4,7
milhes; Lisbela e o Prisioneiro, 2,8 milhes, e
Sexo, Amor e Traio, em apenas nove semanas,
atingiu a marca de mais de 2 milhes de espectadores
(dados
capturados
no
site
www.adorocinemabrasileiro.com.br, acesso em 3
de maro de 2004). Nestes dois ltimos filmes
citados, os atores e diretores so tambm ligados
Rede Globo de Televiso e as novelas tm feito
referncias positivas aos filmes e recomendaes
para que sejam assistidos. Os dez filmes de maior

pblico em 2003 so co-produes da Globo


Filmes. Na verdade, essa trajetria aparentemente
vitoriosa tenta recuperar as perdas das dcadas
anteriores, quando o cinema nacional encolheu
substancialmente. De 1993 a 2003 o pblico do
cinema brasileiro passou de 0,1 a mais de 20%,
considerando o total de ingressos vendidos.
3
Obviamente existem os filmes que, pelo seu
pouco apelo comercial, baixo oramento e
pouqussimas cpias, ficam restritos aos festivais,
cineclubes e s salas menores e que no so objeto
deste trabalho.
4
No se pretende, com isso, sugerir que exista
apenas um tipo de mulher ou de desejos e necessidades universais que permeiem todo o universo feminino brasileiro; tampouco desconhecer
que as diferenas socioeconmicas e culturais se
refletem nas demandas e nas expectativas das
mulheres. Consideramos, entretanto, que a mulher zona sul (aquela das classes mdia e alta
dos grandes centros urbanos da regio sudeste do
Pas) est, h algum tempo, sendo apresentada,
pela televiso, pelo cinema e, sobretudo, pela
publicidade, como um modelo a ser copiado e
um ideal a ser atingido.
5
evidente que outros componentes, como
gestual, cenrio, figurino, locao, a atmosfera
e montagem so importantssimos para a construo do sentido dos filmes, mas optou-se por
trabalhar apenas o explicitado.

585

586

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Cidade dos Homens e Turma do Gueto:


oportunidades de inovaes a partir das brechas
Maria Ataide Malcher, Marly Camargo Barros Vidal e Maria Lourdes Motter1

No h como negar a importncia dos


meios de comunicao de massa como um
dos agentes de desenvolvimento, proporcionando sociedade contempornea uma
ampliao no seu horizonte cultural e, inserindo em suas prticas, alm da cultura
escrita, a imagem como parte de sua herana
cultural. Dentre os principais veculos dos
meios de comunicao massiva est a televiso.
Uma crtica muito comum feita televiso que esta, ao contrrio dos demais
meios de comunicao (rdio, jornal e cinema), apresenta a realidade pronta para ser
absorvida, no estimulando, dessa forma, o
esprito crtico e criativo do telespectador.
Entretanto, a televiso, em muitos momentos, pode questionar a audincia assim como
o produto os programas por ela produzidos -, propor ou introduzir, no imaginrio
do telespectador, novos modelos ou imagens
(estereotipados ou no), consolidando-os ou
transformando-os. A postura aqui est de
acordo com Pallottini2 quando afirma que
ao escrever uma histria, o autor
acaba por transmitir suas idias sobre
um determinado assunto, diz o que
pensa sobre certo tema; ainda que no
o queira ou nem sequer tenha conscincia de tal fato, acaba por colocar-se e, para tal, utiliza a fico (...).
Ao organizar os elementos ficcionais,
o autor est comunicando ao seu
pblico o seu ponto de vista sobre
determinados temas, alm de simplesmente contar uma histria.
Sendo assim, lanar um olhar limitado e
limitante aos produtos teleficcionais,
desconsiderando questes como autoria,
tecnologia, telespectador, produtor, atores,
enfim todos os elementos que compem a
linguagem televisiva desconsiderar parte
significativa da formao cultural contempo-

rnea brasileira. Dessa forma, fazer coro com


inmeras vozes que afirmam ser a televiso
a responsvel pela banalizao de temas
contundentes como a violncia, a famlia, a
tica, desempenhando apenas o papel de
reafirmar o medocre, favorece a ignorncia
dos telespectadores. Essas posies tendem
a se tornarem senso comum, demonstrando
viso equivocada e ainda presa a preconceitos que estabelecem divises claras entre a
cultura de elite e de classes menos
favorecidas. Essa ltima muito mais prxima
dos absurdos gerados e gestados por essa
anunciadora do apocalipse. Como demonstra Machado3 o fenmeno da banalizao no
privilgio da televiso. A banalizao
resultado da apropriao industrial da cultura
e estendido a qualquer forma de produo
cultural. O mesmo autor afirma que, se a
anlise for acurada, a existncia de vida
inteligente na televiso ser comprovada, mas
h sim a necessidade de uma mudana de
foco pois s assim se tornar perceptvel a
existncia de obras inquietantes e pouco
convencionais, ou seja, obras de ruptura.
Essa mudana de foco proporcionar uma
viso ampliada que permitir uma criticidade
menos comprometida com esteretipos, preconceitos e desviante do produto em si: o
programa televisual.
Como o teatro, o cinema e as demais
manifestaes culturais e artsticas, a televiso possui suas regras, seus limites e sua
prpria linguagem. Mesmo que esta seja
hbrida ela tem uma gramtica prpria e
suas regras definem a especificidade da
produo televisual. So diversos os produtos veiculados, caracterizados por uma
pluralidade imagtica e apresentando vrias
faces para anlise, da sua recusa a critrios
rgidos e/ou permanentes de avaliao. Essas
propriedades permitem a convivncia pacfica de diferentes gneros que se
intercambiam em seus modos de produo.
Resulta dessa mescla um texto polissmico

587

588

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


e por isso intertextual. A intertextualidade
televisual se d em vrios sentidos e direes.
Um texto visual, sonoro, cromtico, dinmico que est em franca relao com o verbal
e que expressa, porque j vagueou pela
realidade, anseios, dvidas, angstias, experincias e imaginao da sociedade4. Respeitando toda essa complexidade expressada
nesses produtos delimita-se o objetivo deste
texto o programa de televiso ficcional.
Busca-se nesta tentativa, instrumentos de
anlise que se mostrem adequados percepo daquilo que complexo e desrespeitado,
muitas vezes, pelos trabalhos crticos: a
especificidade dessa programao televisual.
Procura-se aqui exercitar a forma proposta,
o olhar diferenciado que procura analisar o
produto a partir de seu local de origem, visto
como conjunto de trabalhos audiovisuais que
a televiso efetivamente produz e a que os
espectadores efetivamente assistem5. Trabalhos esses que j fazem parte h meio sculo
do cotidiano brasileiro.
Como produto da comunicao de massa
estabeleceu-se uma idia generalizada de que
esses programas estariam presos eternamente ao mediano, no conseguindo superar suas
razes populares, ou seja, nunca escapando
do vulgar subjugado por sua necessidade
de audincia e ficando dessa forma distante
da categoria de um produto artstico. No
entanto, a crtica, na tentativa de determinar
a qualidade, deve partir da anlise do produto televisual e do resgate de um instrumental terico que permita um conceito
rigoroso, mas que no se amarre em posturas
saudosistas, desprezando seu contexto de
criao, de produo e consumo.
Longe da viso ingnua ou apenas defensora que acredita na existncia obrigatria de qualidade ou que elege a televiso
como espao de excelncia para experimentaes diversificadas (abrindo-se como osis
acolhedor para os que querem inovar), notase que a grade televisiva tem-se mostrado
inflexvel, tirana e conservadora, resistente
s mudanas. E essa resistncia maior da
parte dos crticos do que pela prpria sociedade que a legitimou. s vezes, a tentativa
de inovao e diferenciao esbarra em
estereotipias e at preconceitos disfarados
sob o manto de uma produo tecnolgica
sofisticada que, diferente de inovar, reafirma

as gritantes diferenas de um pas com


enormes desigualdades. A todo o instante
percebem-se produes televisivas que fazem
a opo pelo chulo, pelo grotesco,
descompromissada com qualquer noo esttica e desrespeitando os limites ticos. No
entanto, faz-se necessrio buscar entender a
televiso em suas especificidades, e analisla em seu espao bem como procurar categorias e instrumentos adequados para seu
estudo.
Trabalha-se com o conceito que considera
como programa qualquer srie
sintagmtica que possa ser tomada
como singularidade distintiva em
relao s outras sries de televiso.6
Realiza-se aqui o primeiro recorte: a
fico televisual, entendida como uma histria inventada feita para a televiso, ou seja,
um produto que se pretende inserido na
gramtica televisiva:
uma histria mais ou menos longa,
mais ou menos racionada, inventada
por um ou mais autores, representada por atores, que se transmite com
linguagem e recursos de TV, para
contar uma fbula, um enredo...7
A serialidade apresentao descontnua
e fragmentada do sintagma televisual8 que
na classificao de Pallottini abrange formatos como: minissrie, seriado e telenovela.
Trabalhando com essas categorias, selecionase o que poderia ser considerado como
seriado: organiza-se em episdios independentes, cada um deles portadores de unidade
relativa. Cuidando para preservar o esprito
geral da temtica, cada unidade apresenta uma
histria diferente.
A unidade do seriado pode ser dada
pelo protagonista, pelo tema, ou pela
poca, liga s vezes ao local de ao;
mas, fundamentalmente, a unidade se
d por um propsito do autor, por um
objetivo autoral, uma viso de mundo que ele pretende transmitir9.
A serialidade emprestada da literatura
dando origem a radionovela, e posteriormen-

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


te a telenovela o grande trunfo da televiso
e se torna a principal forma de estruturao
de produtos audiovisuais. Permitem dessa
forma entrelaamentos, divergncias e convergncias, propiciando a hibridizao das
modalidades seriais narrativas, contaminam-se umas s outras e assimilam-se umas pelas
outras. essa dinmica e constante contaminao, resistente pureza que distante de
se mostrar como falha ou baixa qualidade
ao contrrio sua riqueza e compem sua
linguagem. nessa fragmentao e
embaralhamento que se vislumbra a abertura
para possibilidade de inovaes.
Partindo-se dessas premissas inicia-se
aqui uma tentativa de anlise de duas produes televisivas, respeitando suas diferenas e limites, que tm marcado o cenrio
televisivo brasileiro: Cidade dos Homens e
Turma do Gueto.
Os meninos-homens da Cidade dos Homens
A srie Cidade dos Homens, composta
de quatro episdios, foi exibida em outubro
de 2002, pela Rede Globo. Para viabilizar
o trabalho, foi feito um recorte e escolhido
o episdio Correio, sob direo de Ktia Lund
e Paulo Lins, autores tambm do roteiro.
atravs do olhar dos protagonistas
Acerola (Douglas Silva) e Laranjinha (Darlan
Cunha), que a trama toma forma, crianas
como tantas outras que povoam essa narrativa, apesar da infncia o cotidiano do mundo
vivido por esses personagens apresentado
sem inocncia e o ldico prprio da idade
d vez necessidade de sobrevivncia.
Esses heris/malandros, mistos de ingenuidade e sagacidade, j retratados em outras
obras como nos filmes do Jeca Tatu, nas
histrias em quadrinhos com o Z Carioca,
na literatura com Macunama, nas telenovelas com Beto Rockefeler e em tantos outros
momentos da histria cultural brasileira..
Acerola e Laranjinha para se equilibrar na
fina linha entre o certo e o errado, entre
o bem e o mal vivem, a todo instante,
transpondo essa linha imaginria com criatividade e sabedoria adquiridas pela vivncia
em cidade de homens.
O roteiro da narrativa transporta o telespectador pelas vielas, pelas escadarias que
do acesso a um mundo que poucos brasi-

leiros conhecem e assim que muitos pela


primeira vez desbravam o cotidiano da favela com suas dificuldades, suas leis, seus
lazeres, suas regras de conduta e funcionamento.
O local eleito para o desenrolar da trama
o morro, j que o objetivo da obra mostrar
o dia-a-dia da favela que no Rio de Janeiro
tem como maior expresso essas montanhas
habitadas por seres marginalizados. No morro,
existem diferenas marcantes para quem
conhece a cidade e sabe que ele faz parte
de sua geografia e de sua beleza natural, entre
o Rio do asfalto e o Rio das escadarias, dos
becos. No entanto, tanto um como outro
possuem pontos de semelhanas, pois ambos
so povoados por pessoas que possuem suas
histrias. Pela geografia dessa cidade, esses
dois mundos esto a todo instante se
interpenetrando, no h como isolar um do
outro por mais que muitos queiram, no h
como evitar o confronto constante dessas
realidades distintas.
O episdio escolhido tem como argumento principal um problema da comunidade: o
de entrega de correspondncia aos moradores da favela/morro. Esse problema resolvido pela autoridade local, ou seja, o dono
da boca, o patro, que no momento,
Biro (Babu Santana). ele que promove
uma assemblia, a qual dirige assessorado
pelo Presidente da Associao dos Moradores (J. Farias), o carteiro (Fbio Dong) e com
a participao dos moradores.
Na sede da Associao o problema
exposto, analisado e solucionado pelo patro. Dessa forma, estabelece-se a ordem no
cotidiano. Nessas cenas fica claro como e
por quem as leis so determinadas bem como
o comprometimento do trfico com a
comunidade. De acordo com as resolues
da assemblia, Biro implementa o servio personalizado de entrega de correspondncia, com normas claras para o empregado
escolhido, Acerola. Mais uma vez, os heris
lanam-se a uma nova aventura, pois Acerola
no deixa de fora seu fiel escudeiro
Laranjinha. Ao se defrontarem com um
empecilho, os meninos descem o morro para
devolver uma das correspondncias ao remetente. No Rio do asfalto, encontram dificuldades, pois a geografia desse outro mundo
no dominada por eles e para chegar a seu

589

590

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


destino dependem de orientaes dos que
dominam esse espao. Nessa busca no
encontram o remetente, no entanto, sobem
o morro com um trunfo que os livra da morte,
ameaa presente e concreta a todo instante.
Esse trunfo um mapa, que apresentado aos
patres interinos, d vez a um projeto para
resolver de vez o problema das entregas da
correspondncia no morro. Ao constatarem
que todas as ruas no asfalto recebem nome
de pessoas importantes, possibilitando
assim a identificao dos endereos, os
meninos convencem os patres de que
isso que falta na favela e assim se tornam
responsveis pelo mapeamento do morro. S
que como sempre as coisas no so to
simples, vrios so os percalos e dificuldades a distanciarem as vantagens vislumbradas por eles nesse novo ofcio.
Ao final do episdio, o mapa do morro
acaba promovendo a priso de Biro e o poder
fica a cargo dos novos patres, que no
desistem da idia de ter seus nomes no
chafariz da praa, e so Acerola e
Laranjinha os responsveis por sua construo.
A coerncia dramtica dessa obra promove o que Eco chama de protocolo ficcional.
No momento que esse protocolo se estabelece, a imagem televisiva tem o poder de criar
um envolvimento psicolgico e emocional do
telespectador, de tal forma que, muitas vezes,
a fico chega a se confundir com o prprio
sentido da realidade. Em outras palavras, a
linha entre a realidade e a fico na TV se
torna muito tnue em funo da relao
estabelecida entre o que veiculado e entre
o que decodificado pelo telespectador.
Apesar da fora do trfico e de todo os
seus desdobramentos se mostrarem sempre
presentes, isso acaba funcionando como pano
de fundo para o desenvolvimento dos hbitos de uma comunidade que, apesar de
excluda, se apropria de prticas dos ditos
includos e ressignifica seus usos, em muitos
momentos, produzindo novas formas que
acabam sendo legitimadas e inseridas na
cultura dominante.
Nessa narrativa o telespectador includo no mundo dos excludos, pois o dia-adia dos diferentes no destitudo do sentido
da vida. Todos aqueles que ali esto amam,
sofrem, brincam, almejam o poder, desejam

adquirir os bens simblicos que definem a


posio de cada indivduo em um sistema
capitalista. Tanto os heris como os viles
so retratados como pessoas que possuem
caractersticas prprias de todo ser humano.
Utilizando recursos tcnicos com apuro os
diretores, atravs do olhar da cmera, conduzem o telespectador por passeios entre
vielas, becos, passagens, escadarias, barracos, tornando pblico para milhes de olhos,
o privado de um mundo desconhecido por
inmeros brasileiros. A proximidade dessa
realidade, mesmo com a confortvel mediao da TV, surpreende, incomoda, angustia,
emociona, faz rir. Cidade dos Homens consegue ir alm de dar voz aos excludos, ela
convida, como props Jean-Claude Bernardet,
a perceber a dramaturgia como laboratrio
social.
A voz da periferia ou a delimitao do
gueto?
Parte-se para o segundo exerccio de
anlise: o projeto televisivo Turma do Gueto,
planejado e financiado na televiso por Jos
de Paula Neto, o cantor Netinho, negro e
oriundo de camadas sociais excludas. Tem
como objetivo mostrar o cotidiano da periferia paulistana, e para isso elege como pano
de fundo para o desenrolar das tramas do
seriado a luta de alunos e professores da
Escola Municipal Quilombo. A comunidade uma favela cujos moradores, em busca
de uma vida digna, vm na escola o centro
promovedor de sua almejada insero social.
O telespectador, segundo os idealizadores,
assistiriam a histrias de amor, de violncia, de amizade, de drogas, de msica, de
lealdade e de traio10. Seriam dados a
conhecer os mltiplos aspectos da vida na
periferia, aspectos esses que no diferem de
qualquer comunidade humana, em qualquer
cidade do mundo. O diferencial seria o local
de origem da fala, no mais do lado de
c da linha delimitadora da excluso o
asfalto e sim do lado de l a favela.
Apresentada como sendo uma srie com
um episdio semanal, Turma do Gueto retira
seus personagens da vida real e nessa linha
de realidade prope-se a desenvolver suas
tramas. A exemplo de Cidade dos Homens,
e outras obras que a antecederam no cinema,

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Turma do Gueto faz parte de um novo-realismo e brutalismo latino-americano, segundo estudiosos como Bentes. Turma do Gueto
utiliza-se de grupos de trabalho voluntrio,
ONGs atuantes na periferia de So Paulo,
de onde selecionado o elenco formado,
majoritariamente, por atores negros. E para
legitimar o exerccio de incluso, os responsveis pela produo afirmam que o objetivo
central da srie tirar o negro da posio
de coadjuvante, inovando o aspecto
dramatrgico, ao coloc-lo como protagonista e no mais como mero servial de
madames ou executivos bem sucedidos.11
O protagonista da trama o professor
Ricardo (Netinho, idealizador do programa)
que retorna comunidade depois de dez anos
de ausncia, perodo no qual se graduou,
lecionou numa universidade de Porto Alegre.
Demitido por um corte de ordem econmica,
vem dar aulas de Literatura, sua especialidade, na escola em que estudara quando
garoto. De volta s suas origens, v-se s
voltas com a brutal realidade do submundo
de uma comunidade cujo comando est nas
mos do trfico de drogas.
No desenrolar da trama verifica-se o
distanciamento da proposta inicial, dar voz
periferia atravs de histrias de amor,
de violncia, de amizade, de drogas, de
msica, de lealdade e de traio. O primeiro episdio tem como ponto principal a
focalizao do problema da droga trfico
e consumo. Todas as aes dramticas ganham vida atravs da constante e onipotente
presena das drogas. O que poderia ser um
pano de fundo ganha centralidade na trama.
atravs do trfico e do consumo das drogas
que todos os personagens vo ser caracterizados, definindo todo o cotidiano dessa
comunidade. Ao eleger o trfico de droga
como protagonista da trama destitui os
personagens de vida, transformando-os em
meros coadjuvantes.
Ao escolher a droga como fio condutor
e, em princpio, nico tema, amarra as
tramas de modo to excludente e radical que
a pluralidade e a multiplicidade existentes nas
dobras excludas 12 limitam o alcance da
narrativa, enveredando por um caminho
perigoso que, distante de dar voz aos que
no so ouvidos, reforam os preconceitos.
A trama fica presa ao mundo das drogas e

s suas conseqncias, sem uma possibilidade de sada plausvel que seria coerente
em termos narrativos. Os personagens assumem a dicotomia bem/mal, a monologia das
lgrimas e sofrimento, sempre seguida da
tragdia sem volta a morte, especialmente
os bons que se tornam vingativos por fora
do crculo violncia gera violncia. Os do
bem sempre afrontados pelos do mal. A
derrota cabe aos primeiros, porque os segundos, no fundo, so justiados.
O antigo morador que retorna Prof.
Ricardo, no mais Ricardinho, cria do bairro
adquire o status de mito salvador. o heri
do tipo romntico, que se prope a recuperar
drogados e traficantes, num empobrecido
resgate de Ao mestre com carinho. O do
bem, mas de mal com a vida, Prof. Jeferson
(Big Richard), encontra na carreira de professor justificativas plenas para seu mau
humor e estresse constantes. Desiludido e
amargurado, no cr na possibilidade de
recuperao da comunidade e v no colega
um Quixote modernizado. No surge uma
proposta real e profissional de trabalho, fica
no nvel amadorstico e o que poderia se
converter na voz real (registro da vida, das
lutas, da produo cultural) da comunidade
desaparece.
Os alunos, tambm divididos entre bons
e maus, sempre sob a tica da droga, so
reforos estereotipados. Vtimas da pobreza,
de famlias desfeitas ou problemticas nada
mais sero do que continuadores conscientes ou no do crculo de antemo estabelecido. A sensao que fica de que nenhum
dos meninos ficar imune ao apocalipse.
Nessa tentativa de dar voz aos excludos
percebe-se o descuido, por questes de autoria
ou de produo, o silenciar do que poderia
ser ouvido e visto, deixando vir tona e dar
a conhecer a produo cultural dessa comunidade, e obscurecendo as dimenses da vida
presentes em qualquer gueto. Se a violncia
j se encontra tematizada, refor-la, provavelmente, transformar o programa num srio
concorrente aos do tipo mundo co, o que
jogar para o ralo uma iniciativa, que com
todos os defeitos, se propunha inovadora e
desperta para a discusso do social, abrindo
um espao valioso que utiliza uma das
maiores plenrias do mundo contemporneo:
a mdia televisiva.

591

592

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Outro aspecto que deve ser considerado
em a Turma do Gueto a questo da violncia ser o nico mote das camadas populares, empobrecidas, que vivem em periferias geogrficas ou favelas encravadas nos
bairros nobres, de classe mdia, ou ainda,
s margens das grandes vias urbanas. No
eclodiria entre esses menos favorecidos uma
outra manifestao que merea lugar na
mdia, que precise ser dada a conhecer?
A nica voz que se pronuncia a dos
programas televisivos com carter realista,
nos quais o apresentador assume o papel de
investigador, de mediador e de produtor.
Dirige o olhar para o que vale a pena destacar:
sangue, lgrimas, desespero. A droga e a
violncia servem de temas, sem que seja
preciso pensar em tcnica, imagens bonitas
ou bem focadas. E quem vive nesse
submundo no est imune a essas lentes. Todo
o enredo construdo sob esse mote e tudo
converge para isso: mortes trgicas, descontrole e insegurana geral. Tem-se a droga
como smbolo da pobreza e da vida miservel que mostrada, pois quem no est
ligado ao trfico, ainda assim ser vtima dela.
Onde ser que ficaram os outros temas
da proposta inicial da srie? Mesmo os
personagens que teriam histrias de vida para
contar e que poderiam registr-las acabam
relegados aos esteretipos mostrados como
realidade, atravs das cenas melodramticas.
Pouco resta de aspectos que permitam
enxergar a resistncia, a forma de se viver em
comunidade desses menos favorecidos socialmente. O rap, reconhecido por ser a voz da
periferia, ganha pouco destaque no personagem
Talento, entretanto, so nesses raros momentos, que a narrativa consegue estabelecer a
verossimilhana necessria a um produto
ficcional. Esse estilo musical o momento
ficcional, artstico, com sua toada repetitiva,
montona, que reflete e refrata a realidade. Ele
representa de uma forma, ainda que tnue, as
certezas, os hbitos, os rituais, a linguagem
costumeira de que Hoggart fala e que ficaram
escondidos pela violncia excessiva.
Pensando a cultura como sendo um
processo global por meio do qual as significaes so social e historicamente
construdas13, relacionando cultura e outras
prticas sociais, Williams destaca elementos
que demonstram a emergncia de manifes-

taes culturais de diferentes grupos que


fazem surgir vozes de atores sociais segregados no que se pode chamar de periferia
social.
Essa periferia tratada pela fico como
realidade, no fica a cargo da imaginao,
mas parte do urbano, do que aceitvel
socialmente, empobrece e no consegue se
incluir no mecanismo produtor de massa de
modo a se fazer ouvir. Diversas vozes
poderiam da eclodir, com vitrias no s com
derrotas. No entanto, o que se ouve?
Para concluir
Nessa tentativa de anlise percebem-se duas
formas de contar histrias com enredos semelhantes. A primeira delas como soluo de
continuidade para o que no pode ser focado,
por motivos variados, em outras mdias.
Cidade dos Homens encontra brechas para
alm do que insinua, mostra-se presente.
Nessa narrativa evidencia-se o cotidiano
daqueles que se fixam como moradores dos
morros/favelas que, embora excludos, no
esto destitudos de vida, de dignidade,
alijados de sua histria. J no segundo objeto
de anlise, esse exerccio embotado pelas
marcas que acompanham inmeras tentativas
de rupturas com o j conhecido e preconcebido. O propsito inicial fica merc da
audincia e se a inteno mostrar o que
sustenta as comunidades excludas, o problema fica muito mais srio, pois o que tem
sido mostrado nessa srie o negro, o pobre,
em situaes subalternas, feios e destitudos
de inteligncia e tica, perdidos para o vcio
e a malandragem.
Acredita-se que nessas duas representaes de guetos culturais possvel verificar
a presena de uma expresso cultural, de uma
produo outra, num jogo de oposio
cultura oficial, representada pela dominncia
do branco, burgus, bem-nascido, bemescolarizado, que mora e come bem, tem
acesso televiso fechada. Acredita-se que
essa cultura existe e deve ser buscada e
mostrada. Ou melhor, preciso usar a brecha
aberta s custas dasintenes, do prestgio
e por que no, do dinheiro de um ex-excludo, o cantor Netinho. Essa cultura no
se restringe violncia, ao trfico de drogas
e ao seu caudal de tragdias.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Arajo, Joel Zito. A negao do Brasil:
o negro na telenovela brasileira. So Paulo:
Senac, 2000.
Bentes, Ivana. Cidade de Deus: promove turismo do inferno. O Estado de So
Paulo, 31/08/2002.
Bernardet, Jean-Claude. A prtica da
dramaturgia como laboratrio social. O
Estado de So Paulo, 2002.
Vidal, Marly. A dialogia escritural em
Marina Colasanti. So Paulo, 2001. Dissertao de Mestrado. Escola de Comunicaes
e Artes. Universidade de So Paulo, 213 p.
__________Turma do gueto: fala dos
excludos? Paper apresentado no XXVI
Congresso Intercom em Belo Horizonte,
setembro de 2003.
Dalmont, Edson Fernando. A cultura
popular a partir dos estudos culturais britnicos: paper apresentado no I Colquio
Brasil/Gr-Bretanha de Estudos Culturais no
Rio de Janeiro, XXII Congresso da Intercom,
setembro de 1999.
Eco, Umberto. Seis passeios pelos bosques da fico. Trad. de Hildegard Feist. So
Paulo: Companhia das Letras, 1994.
Hamburger, Esther I. Indstria cultural
brasileira: vista daqui e de fora. In: MICELI,
Srgio. O que ler na cincia social brasileira.
So Paulo: Sumar/ANPOCS/CAPES, 1999.
Hoggart, Richard. La culture du pauvre.
Paris: ditions de minuit, 1970.
Machado, Arlindo. A televiso levada a
srio. So Paulo: Senac, 2000.
Pallottini, Renata. Dramaturgia de televiso. So Paulo: Moderna, 1998.

Williams, R. The long revolution. New


York: Columbia University Press, 1962.
www.turmadogueto.com.br.

_______________________________
1
ECA-USP; Ncleo de Pesquisa de Telenovela da ECA-USP.
2
PALLOTTINI, Renata. Dramaturgia de
televiso. p. 177.
3
MACHADO, Arlindo. A televiso levada a
srio.
4
VIDAL, Marly. Turma do gueto: fala dos
excludos. Paper apresentado ao Intercon 2003,
setembro, Belo Horizonte.
5
MACHADO, A televiso levada a srio.
p.16.
6
MACHADO, Arlindo. A televiso levada a
srio. p.27.
7
PALLOTTINI, Renata. Dramaturgia de
Televiso. p.23.
8
MACHADO, Arlindo. A televiso levada a
srio. p.83.
9
PALLOTTINI, Renata. Dramaturgia de
Televiso. p. 30.
10
Site: www.turmadogueto.com.br.
11
Site: www.turmadogueto.com.br.
12
Hoggart, Richard fala da no passividade
das classes empobrecidas como consumidores,
afirma que essas vivem em um outro universo,
onde eles podem permanecer fiis s suas certezas concretas, aos seus hbitos e aos seus rituais
cotidianos assim como sua linguagem em La
culture du pauvre. Paris: ditions de minuit,
1970.
13
DALMONT, Edson Fernando. A cultura
popular a partir dos estudos culturais britnicos: paper apresentado no I Colquio Brasil/GrBretanha de Estudos Culturais no Rio de Janeiro, XXII Congresso da Intercom, setembro de
1999.

593

594

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Para uma reviso das identidades coletivas em tempo de globalizao


Maria Immacolata Vassallo de Lopes1

O presente texto faz parte de um estudo


que desenvolvo atualmente e que tem por
ttulo Naes e Narraes Televisivas: a
Telenovela Brasileira no Cenrio Internacional.
Este estudo integra uma abordagem internacional de cunho transdisciplinar em
que o cenrio globalizado tomado atravs da tica da complexidade e do movimento dialtico entre as ambivalentes tendncias integrao e fragmentao.
Neste cenrio, a narrativa ficcional
televisiva surge como um valor estratgico
na criao e consolidao de novas identidades culturais compartilhadas, configurando-se como uma narrativa popular sobre
a nao. Trabalhamos a hiptese bsica da
identidade tnica do gnero ficcional
televisivo ou, em outros termos, do seu
processo de indigenizao (Appadurai,
1990), em razo da grande audincia,
preferncia e repercusso das teleficcionalidades nacionais dentro do contexto
televisivo do prprio pas. Desta hiptese
deriva outra sobre o carter nacional da
telefico, ou seja, a sua constituio como
gnero nacional. A pesquisa internacional
recente 2 aponta para a ocorrncia desse
fenmeno nos mais variados pases. Isso
se deu, por um lado, atravs de uma
particular apropriao ou indigenizao da
fico com a tradio cultural de outros
meios em cada pas (rdio, cinema, teatro,
msica), tornando-se a fico um denso
territrio de redefinies culturais
identitrias. Por outro lado, o desenvolvimento da capacidade produtiva das televises passa a expressar-se pela sua maior
ou menor capacidade de deslocar as sries
importadas norte-americanas do horrio
nobre e mesmo de disputar a preferncia
com outros gneros produzidos domesticamente. Esto a as origens do que chamamos de contrato de recepo e da constituio de um repertrio simblico compar-

tilhado 3. A fico passa a ser um lugar


privilegiado onde se narra a nao, nao
representada, nao imaginada (Anderson,
1983), nao disseminada (Bhabha, 1997,
2001). Nesses renovados e frteis
questionamentos que so definidos como
estudos culturais crticos4, a nfase recai
sobre os movimentos de diversidade cultural e de interculturalidade, produzidos pela
multiplicao das diferenas e das desigualdades em um contexto de aumento extraordinrio de contatos de pessoas, bens,
idias, significados, e tambm de um dinmico movimento de cidadania internacional
e de democratizao de sistemas polticos
(Leste Europeu, China). Entre os fenmenos chave para entender esta problemtica
esto a expanso das tecnologias de comunicao e a intensificao das migraes
reais e imaginadas. Da perspectiva
comunicacional e cultural, uma complexidade social assim radical e indita refletese num imaginrio tanto rico como fragmentado, num patrimnio simblico (de representaes, convenes, sentimentos, gostos,
preferncias) tanto heterogneo quanto
complicado (para ler e gerir).
Outra particularidade desta orientao
de estudo a sua proposta de interveno
cultural (Campani, 1996), retomando a
centralidade que tinha nos pioneiros Cultural Studies, pois a idia de contribuir
para uma poltica cultural dos meios de
comunicao, principalmente da televiso,
inerente ao conceito de interculturalidade. A pesquisa intercultural estendese muito alm dos mbitos acadmicos e
ilumina a dimenso propriamente cultural
e poltica das relaes internacionais,
atravs das reivindicaes de pertencimento e de direito alteridade. Propomos,
no limite, um trabalho de responsabilidade conjunta do pesquisador, do produtor
televisivo, do educador e do operador
cultural 5.

595

596

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Estudos internacionais: identidades, naes, televises
O presente estudo localiza-se no cruzamento e promove a interao recproca entre
o problema das identidades coletivas e a
cultura contempornea. O seu contexto o
de uma sociedade complexa, na qual a
proliferao e o encontro das experincias e
das diferenas e a acelerao extraordinria
das mudanas culturais tornam a vida de
indivduos, grupos, sistemas e organizaes
excepcionalmente rica mas tambm de alto
risco 6. Identidade e Cultura tornaram-se as
palavras-chave para adentrar no trabalho de
redefinio e reinterpretao que diz respeito
ao ser humano e s configuraes sociais nas
quais ele se individualiza e se socializa. Mas,
a transformao incessante e a incerteza que
caracterizam as nossas sociedades e tambm,
por conseqncia, a situao das cincias
humanas voltadas para analisar e compreender estas transformaes, carregaram esses
dois conceitos de inmeros significados.
Torna-se, por isso, indispensvel especificar
a acepo com que se pretende interpretlos neste estudo que prope declin-los
atravs da perspectiva comunicacional, mais
especificamente, da televiso e do gnero
ficcional televisivo.
Disso resulta que o foco propriamente
sobre a identidade e a interculturalidade
porque indispensvel aos cenrios que
estamos tentando reconstruir a articulao dos
dois fenmenos, o da difuso dos meios de
comunicao que se seguiu ao desenvolvimento extraordinrio das tecnologias no
ltimo sculo e o da intensificao dos
processos migratrios. Ambos esto associados ideia de mobilidade (circulao de
idias, experincias, homens, imagens, smbolos e significados) e portanto de modernizao potencial, sendo a viagem - real e
simblica na idia de cultura, uma extraordinria ativao de energias e capacidades.
Junto a estes argumentos que esto na base
do trabalho de redefinio de conceitos a que
nos propomos, est o de nao como lugar
antropolgico de construo de identidades
7
e o da escolha das narrativas ficcionais da
televiso como chave de interpretao (e de
orientao) dos processos identitrios e
culturais em curso8.

Histrias narradas pela televiso so, antes


de tudo, importantes pelo seu significado
cultural. Como bem o demonstra o filo de
estudos internacionais, a fico televisiva
configura e oferece material precioso para
entender a cultura e a sociedade de que
expresso9. Ela ocupa um lugar proeminente
na esfera liminal (Turner) das prticas
interpretativas, entre realidade e fantasia,
entre vivido e imaginrio.
A perspectiva intercultural10 e a construo da imagem do outro
Canclini (2000) afirma que a globalizao,
para ser compreendida, exige estudos
interculturais, os quais s podem ser empreendidos por interdisciplinas.
Parece-nos produtivo fazer a analogia
entre a Comunicao como uma espcie de
campo epistemolgico migrante, uma
interdisciplina por excelncia, e a
interculturalidade movida pelos meios de
comunicao, seu preferencial objeto de
estudo.
A novidade dos ltimos anos globalizados
a do espao pblico reorganizado e
reconstrudo em escala transnacional, mais
alm de etnias e naes.
Esto em crescente expanso as relaes
supra-nacionais nas migraes, nas indstrias culturais, em todos aqueles circuitos em
que se interconectam nossos modos de vida.
Investigar numa perspectiva intercultural
encaminha os estudos de Comunicao para
trabalhar com a heterogeneidade e a alteridade
cultural e comunicacional e, ao mesmo tempo, especializar-se em interseces
(Canclini, 2000). avanar na compreenso
das narrativas ficcionais mediticas para a
constituio de um novo sensorium e das
novas sociabilidades, dentro de condies
de crescente interculturalidade aliada renovao das diferenas e das identidades
coletivas (tnicas, geracionais, de gnero,
territoriais, nacionais, regionais, locais) que
marcam o cenrio atual.
As identidades coletivas so sistemas de
reconhecimento e diferenciao simblicos
das classes e dos grupos sociais e a comunicao emerge como espao chave na
construo/reconstruo dessas identidades.
Por outro lado, a relao conflitiva e

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


enriquecedora com os outros permite elaborar estratgias de resistncia ao que de
dominao disfarada existe na idia de
desenvolvimento e modernizao.
O que experimentamos culturalmente
como prprio, em termos nacionais ou latino-americanos, responde cada dia mais ao
que a dinmica e a lgica da comunicao
meditica nos faz sentir como tal. A comunicao, com suas mediaes e suas dinmicas, dimenso constitutiva das culturas,
grandes ou pequenas, hegemnicas ou subalternas. Portanto, a compreenso das transformaes culturais implica deixar de pensar
a cultura como mero contedo dos meios e
pens-la como um processo de comunicao
regulado simultaneamente por duas lgicas:
a das formas, ou matrizes simblicas, e a dos
formatos industriais. Est a implicado um
duplo movimento, o qual articula as demandas sociais e as dinmicas culturais s lgicas
do mercado, ao mesmo tempo em que vincula o apego das pessoas a determinados
gneros fidelidade a uma determinada
memria, e a sobrevivncia de alguns formatos emergncia e transformao dos
modos de perceber e de narrar, de ver e de
tocar.
A especificidade da comunicao em
nossos pases reside em seu papel contraditrio, porm fundamental, na modernizao: movimento de secularizao dos mundos simblicos e de fragmentao/especializao da produo cultural, que o processo mediante o qual nossas culturas, locais
ou nacionais, so inseridas no mercado
mundial. a partir desse movimento que
construmos nossa prpria modernidade.
Nesta perspectiva, a fico televisiva
um elemento decisivo pois diz respeito ao
modo como as indstrias culturais esto
reorganizando as identidades coletivas e as
formas de diferenciao simblica, ao produzir novas hibridaes que fragilizam as
demarcaes entre o culto e o popular, o
tradicional e o moderno, o prprio e o
alheio11.
A telenovela aparece como um ponto de
entrecruzamento no s de formas de investigao sobre a cultura de massa, seno
estados de reflexo terica sobre as relaes
entre a televiso, os gneros cultos e
populares. Atravs dela possvel identi-

ficar o lugar da fico narrativa na constituio do imaginrio social e, no presente


caso da telenovela brasileira, o que as diferenas regionais fazem a um produto que
atravessou fronteiras.
Por isso, os estudos interculturais propem uma leitura mais complexa de constituio de identidades examinando os processos culturais que nos vinculam ou nos
separam. Se, por um lado, as identidades
parecem irredutveis, por outro os negcios
e trocas mediticas crescem cada vez mais.
Perguntamo-nos, ento, se o caso da telenovela no seria um fenmeno de integrao
multicultural auspiciada pelos meios de
comunicao.
Nas mais recentes pesquisas de recepo
o que h em comum o descobrimento da
natureza negociada, transnacional, de toda
comunicao e da valorizao da experincia
e da competncia produtiva dos receptores.
Esta tem como eixo uma operao de apropriao, ou seja, a ativao da competncia
cultural das pessoas, a socializao da experincia criativa e o reconhecimento das
diferenas, isto , do que fazem os outros
- as outras classes, as outras etnias, os outros
povos, as outras geraes. Quer dizer que
a afirmao de uma identidade se fortalece
e se recria na comunicao - encontro e
conflito - com o outro.
Queremos assim fundamentar a tese que
a comunicao intercultural tem na telefico
seu gnero por excelncia.
O destaque que damos especificidade
de uma sociedade que se exprime nas tendncias de uma produo televisiva, remete
ao conceito de gnero como categoria tnica
( Appadurai, 1997), de matriz cultural
(Martn-Barbero, 1987) e de forma cultural
(Williams, 1975). Significa conjugar dois
aspectos da problemtica do gnero: o primeiro, clssico, que situa o gnero como
conjunto de regras de produo discursiva,
de acordo com o qual o melodrama segue
os movimentos prprios das sociedades e dos
campos culturais especficos de cada pas. O
segundo aspecto refere-se ao fato de que o
gnero igualmente definido pela maneira
pela qual um conjunto de regras se
institucionalizam, se codificam, se tornam
reconhecveis e organizam a competncia
comunicacional dos produtores e consumido-

597

598

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


res, dos emissores e destinatrios. Definir o
gnero como categoria tnica avanar na
percepo do vnculo social cuja existncia
reafirmada pela televiso e que lhe permite
funcionar como dispositivo de amplificao
dentro de uma comunidade de significao,
a comunidade imaginada (Anderson, 1983).
O processo de globalizao, ao mesmo
tempo que confunde o campo de competncia dos territrios-naes, introduz um elemento de fragilidade nas marcas de identidade cultural que se configuraram historicamente nesses territrios-naes. A diferena
cultural, enquanto corresponde a uma identidade histrica e geograficamente constituda, submetida tenso pela norma da
competitividade introduzida no mercado de
bens culturais e pela forte tendncia da
conquista de um pblico externo. A transgresso de fronteiras nacionais tambm a
transgresso de universos simblicos.
Estudos sobre sistemas televisivos que
procedem avaliao dos modos de produo por meio do clculo de rentabilidade no
mercado internacional tm demonstrado que
o melhor desempenho daquele que impe
a regra do saber-fazer e que os outros podem
apropriar-se dela. A autoridade do saber fazer
impe-se como estilo e a autoridade do estilo
sua capacidade de bom desempenho, ou
seja, sua superioridade nos mercados.
No processo de desterritorializao, certos gneros constituem matrizes universalizveis, porm sob a condio de combinar
os traos identificadores de sua filiao
narrativa com o novo dado tecnolgico, foco
e produtor do efeito de modernidade. A
tendncia para a combinao e associao dos
gneros televisivos largamente reconhecida
como um trao da pragmtica do audiovisual
e da a tendncia criao do supergnero
(Mattelart), isto , a fuso de elementos
constitutivos de vrios gneros no mesmo
produto, e o reforo da potencialidade deles,
atravs dessa hibridao. Essa tendncia
reforada com a difuso dos critrios de
competitividade e rentabilidade no mercado
dos produtos audiovisuais (Liebes e Katz,
1991).
Alm disso, o atual debate sobre a
internacionalizao elege a telefico tanto
como espao estratgico de construo de
identidades que tem na nao o seu ponto

de inflexo, tanto como instrumento privilegiado de anlise das estratgias de captura


da audincia e de auto-reconhecimento (a
fico fala de ns). A perspectiva a do
cenrio transnacional, da viagem, da migrao dessas narrativas, da presena do outro,
situao em que constitui a interculturalidade.
Uma grande sede de histrias
As narraes televisivas parecem responder a uma necessidade difusa e universal de
ouvir e de ver; criam e articulam temas e
interesses fortes - elementares, bsicos, ou
melhor, primrios, da vida cotidiana, do estar
no mundo: o bem e o mal, o amor e o dio,
a famlia, a amizade, a violncia, a justia,
a doena e a sade, a felicidade e a desgraa,
os sonhos e os medos. Mas que no se
confundem nem com uma rudeza de estruturas narrativas nem com uma pobreza de
significados simblicos e culturais.
A validade cultural das narrativas
televisivas j foi demonstrada, pelo menos,
nos seguintes aspectos:
Ativar competncias de leitura e de
expectativas por dilatar, como nunca ocorreu
antes, a experincia do trabalho de interpretao dos textos narrativos, que experincia intelectual no menos que emocional.
Alimentar uma discusso cotidiana numa
reedio do falatrio coletivo e de suas
funes, ao mesmo tempo, de controle e de
integrao social.
Constituir e desenvolver, talvez mais que
modelos de comportamento, um rico repertrio de objetos, estmulos, sugestes, para
aquela atividade de elaborao de imagens
sobre si mesmo e sobre o mundo, j reconhecida como parte essencial dos modernos
processos de construo da identidade.
A fico televisiva no deve ser pensada
numa histria especfica, numa particular
produo de gnero, mas antes no inteiro
corpus e fluxo das narrativas por onde assume a funo de preservar, construir e
reconstruir um senso comum da vida
cotidiana. Na sociedade contempornea, a
fragmentao e disperso das experincias,
a rapidez das mudanas, o declnio de sistemas unitrios de referncia valorativa,
criam condies de homeless mind, uma
necessidade de volta para casa, de aceder

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


a uma casa comum de significados (Barker,
1999; Meyerowitz, 1995).
Viagens, naes, dissemi-naes: a identidade nacional revisitada
As inovaes tecnolgicas (parablicas e
satlites, televiso digital, televiso a cabo,
televiso satelital) implementaram a vocao
transnacional da televiso, favorecendo a
circulao sem fronteiras de produtos, mas
tambm de formatos, personagens, temas, etc,
segundo um modelo que parece configurarse cada vez menos como uma
mcdonaldizao da sociedade, e sempre
mais como uma galxia compsita na qual,
frente a produtos e formatos extremamente
estandardizados, vo se afirmando nveis
diversificados de identidade: sub-nacionais,
nacionais, transnacionais (como sucede nos
esforos de construo de uma cultura europia), internacionais (onde tornam-se disponveis produtos de culturas pertencentes
ao Sul e ao Leste do mundo).
Um dos modos de enfrentar a questo da
identidade nacional na era da globalizao
colocar implicitamente luz dois aspectos
imprescindveis a qualquer discurso que
queira, hoje, tratar do significado da nao.
O primeiro relativo dimenso simblica da idia de nao, entendida menos
como territrio, mais como repertrio de
recursos identitrios. Sobre o papel de
constructo cultural e simblico que a idia
de nao representa temos autores que convergem sobre a arbitrariedade de sua gnese
(a nao como inveno histrica arbitrria
de Gellner; como inveno da tradio de
Hobsbawm; como comunidade imaginada de
Anderson). Porm, independentemente do
reconhecimento seja de sua funo ideolgica ou de legitimao, o que hoje se enfatiza
na idia de nao a forte carga simblica
e o carter cultural que carrega. Dizer, ento,
que os sentimentos de pertencimento so
culturalmente construdos no significa necessariamente que eles se fundem em manipulaes mistificadoras ou subfices arbitrrias. O acento recai sobretudo sobre a
sua capacidade de fundar uma comunidade
emocional, de agir como conectores de um
ns nacional.

O segundo aspecto relativo separao


que se verifica, no contexto contemporneo,
dos vnculos que pareciam indissoluvelmente
ligar Sociedade e Estado Nacional. Albrow
(1996), entre outros, ps em evidncia que
um dos primeiros xitos da globalizao
o descolamento da sobreposio entre sociedade e estado-nao que havia caracterizado a idade moderna, acompanhado por
uma progressiva perda, por parte do estadonao, da capacidade de constituir um quadro unitrio dentro do qual a pluralizao das
esferas tpicas da modernidade pudesse ser
contida e ordenada.
A relao identificatria entre estado-nao e sociedade perdeu a obviedade e naturalidade, quando, no contexto da globalizao,
tornaram-se manifestas diversas formas de
socialidade completamente desvinculadas do
estado-nao: a exploso da complexidade
social, no momento em que outras agncias
de produo de significados (as religies, o
mercado, a indstria cultural, etc) competem
com o estado-nao, o que acaba por minar
irreversivelmente sua centralidade e capacidade de integrao social.
Dados ento estes dois pressupostos
(carter simblico da nao; fim da
sobreposio entre sociedade e estado-nao)
pode-se concluir que o tema da identidade
nacional no contexto da globalizao tenha
perdido significado e relevncia? A resposta,
considerando tambm (mas no somente) a
proliferao de nacionalismos com as suas
dramticas conseqncias, no pode ser que
negativa. Todavia, ainda em funo dos dois
pressupostos, pode-se afirmar que a questo
da identidade nacional na era da globalizao
sofreu uma inflexo, uma mudana de direo
e de sentido: a identidade nacional como
construo simblica parece de fato assumir
mais as caractersticas de resistncia e de
diversidade que de uma legitimao. O
objeto de legitimao, o Estado, entrou em
crise, enquanto a transformao do cenrio
mundial sob o impulso dos fluxos econmicos
e informativos sempre mais evidente, e
solicita ou uma entrega incondicionada, ou
uma resistncia sobre a base de uma fonte
alternativa de construo de significados mais
imediatamente acessvel, ou seja, aquele do

599

600

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


local. Este, por sua vez, pode ou no (como
no caso do localismo cosmopolita) encontrar significado na moldura unificadora da
nao. Uma nao, porm, no mais dada,
nem mesmo deduzida, mas, uma nao que
continuamente produzida, com a conscincia de sua fragilidade e debilidade, frente
aos processos de globalizao que se apresentam fora de controle das pessoas e, como
bem argumenta Bauman (199b), tambm dos
Estados.
Neste contexto, tanto histrico quanto
analtico, a televiso nacional parece adquirir conscincia de seu papel crucial juntamente de sua prpria fragilidade. Numa
sntese extrema, podemos pensar o novo papel
da televiso segundo pelo menos quatro
modalidades complementares, que podemos
definir como tematizao, ritualizao,
pertencimento e participao.
O primeiro nvel contm seja os elementos mais ostensivos, referenciais e descritivos relativos sobretudo dimenso do mostrar
e do documentar, seja os elementos mais
interpretativos, relativos dimenso do narrar
e do comentar. Estas duas dimenses, ditas
locutivas e ilocutivas da comunicao,
so inseparveis e constituem o nvel da
tematizao. Aqui, a fico na televiso
emerge como o gnero por excelncia atravs do qual a identidade nacional representada, e em nossa pesquisa em andamento
estamos trabalhando esse nvel atravs de
indicadores culturais (tempo, lugar, contexto, protagonistas, temas e problemas).

O segundo nvel relativo ritualizao


da relao com o meio e diz respeito
capacidade da televiso de sincronizar os
tempos sociais da nao, construindo um
ritmo prprio interno que mimetiza o dos
espectadores ou de criar grandes rituais
coletivos, seja documentando fenmenos
ocorridos (catstrofes, acidentes, mortes), seja
produzindo eventos (festivais, concertos), seja
organizando media events (funerais, escndalos, casamentos).
Acresce ainda a capacidade da televiso
de conectar dimenses temporais de presente, passado e futuro, atravs da comemorao e a construo de uma memria coletiva
e atravs da antecipao e a construo de
expectativas respeito a eventos ou mbitos
especficos (a cincia, a tcnica, a poltica).
Este o nvel que provoca, mesmo que de
forma elementar, um sentido de
pertencimento.
E, finalmente, a televiso pode contribuir para a identidade nacional, no porque
narra contedos, nem porque constri tempos sociais ou cria sentidos de
pertencimento, mas porque d espao para
representaes, constituindo um forum
eletrnico (Newcomb, 1999) no qual as
diversas partes sociais podem ter acesso ou
ser representada, e no qual, ao menos
potencialmente, exprime-se a sociedade
civil. Todavia, esta uma via at agora no
muito praticada na televiso, mas que,
surpreendentemente, no Brasil, costuma ser
encontrada na fico televisiva.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Alasuutari, P. (1999). Cultural studies as
a construct. European journal of Cultural
studies, vol 2(1).
Albrow, M. (1996). The global age.
Cambridge: Polity Press.
Allen, R.C. (ed.) (1992). Channels of
discourse. Chapel Hill: The University of
North Caroline Press.
Anderson, B. (1983). Imagined
communities: Reflexions on the origins and
spread of nationalism. London, Verso.
Ang, Ien (1996). Living room wars:
Rethinking media audiences for a postmodern
world. London: Routledge.
Appadurai, A. (1990). Disjuncture and
difference in the global culture economy. In
Featherstone, M. Global culture. London:
Sage.
Appadurai, A. (1997). Modernity at
large. Cultural dimensions of globalization.
Minneapolis: University of Minnesota Press.
Barker, C. (1999). Television,
globalization and cultural identities.
Buckingham: Open University Press.
Bauman, Z. (1999a). La societ
dellincertezza. Bologna: il Mulino.
Bauman, Z. (1999 b). Modernidade e
ambivalncia. Rio de Janeiro: Jorge Zahar
Ed.
Bauman, Z. (2001) Modernidade lquida. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed.
Bhabha, H. (1997). Nazione e
Narrazione. Roma: Meltemi.
Bhabha, H.( 2001). O local da cultura.
Belo Horizonte: Ed.UFMG.
Bechelloni, G. (1995). Televisione come
cultura. Napoli: Liguori.
Bechelloni, G. (2001). La svolta comunicativa. Napoli: Ipermedium.
Beck, U. (1999). Che cos la
globalizzazione. Rischi e prospettive
dellasociet planetaria. Roma: Carocci.
Beck, U. La societ del rischio. Roma:
Carocci, 2000.
Buonanno, M. (1996). Leggere la fiction.
Napoli: Liguori.
Buonanno, M. (1999). El drama
televisivo. Barcelona: Gedisa.
Campani, G (ed.) (1996). La rosa e lo
specchio. Saggi sullinterculturalit. Napoli:
Ipermedium.

Canclini, N. G. (2000) La globalizacin


imaginada. Buenos Aires: Paids.
Carey, J.W. (1988). Media, myths and
narratives. London: Sage.
De La Garde, R. (1997). National
television across cultural boundaries.Firenze:
Hypercampo.
Fiske, J. e HARTLEY, J. (1978). Reading
television. London: Methuen.
Giddens, A. (1991). As conseqncias da
modernidade. So Paulo: Ed. UNESP.
Giddens, A. (2002). Modernidade e
identidade. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Ed.
Gitlin, T. (1983). Inside prime-time. New
York: Pantheon.
Hall, S. e du Gay, P. (1997). Question
of cultural identity. London: Sage.
Liebes, T , e KATZ, E. (1991). The export
of meaning. Cross-cultural reading of Dallas.
Oxford: Oxford University Press.
Lopes, M. et al. Vivendo com a Telenovela:
mediaes,
recepo
e
teleficcionalidade. So Paulo: 2002.
Lopes (2003). A telenovela brasileira:
uma narrativa sobre a nao. Revista Comunicao & Educao, 25. So Paulo, jan/abr
2003.
Meyerowitz, J. (1995). Oltre il senso del
luogo. Bologna: Baskerville.
Morin, E. (1986). Cincia com conscincia. Lisboa: Europa-Amrica.
Morin, E. (2000). A cabea bem feita.
Rio de Janeiro: Bertrand Brasil.
Martin-Barbero, Jesus (1987). De los
medios a las mediaciones. Barcelona:
Gustavo Gili.
Martin-Barbero, Jesus e REY, German
(1999). Los exercicios del ver. Barcelona:
Gedisa.
Morley, D. e Robins, K. (1995). Spaces
of identity. London: Routledge.
Newcomb, H. (1999). La televisione da
forum a biblioteca. Milano: Sansoni.
Pecchinenda, G. (1999). Dell identit.
Napoli: Ipermedium.
Rowland, W.D. e WATKINS, B.
(eds).(1984). Interpreting television. London:
Sage.
Tomlison, J. (1999). Sentirsi a casa nel
mondo. Milano: Feltrinelli.
Wallerstein, I. (1996). Para abrir as
cincias sociais. Lisboa: Europa-Amrica.

601

602

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Wallerstein, I. (1999). El legado de la
Sociologia, la promesa de la ciencia social.
Caracas: Nueva Sociedad.
Williams, R; (1975). Television,
technology and cultural form. New York:
Schocken Books.
Relatrios EUROFICTION
Eurofiction 1997: Primo rapporto sulla
fiction televisiva in Europa. Roma: Rai-Eri,
1998.
Eurofiction 1998: Secondo rapporto sulla
fiction televisiva in Europa. Roma: Rai-Eri,
1999.
Eurofiction 1999: Terzo rapporto sulla
fiction televisiva in Europa. Roma: Rai-Eri,
2000.
Eurofiction 2000: Quarto rapporto sulla
fiction televisiva in Europa. Roma: Rai-Eri,
2001.
Eurofiction 2001: Quinto rapporto sulla
fiction televisiva in Europa. Roma: Rai-Eri,
2002.

_______________________________
1
Universidade de So Paulo Brasil.
2
Aqui, em particular, trata-se dos estudos
anuais feitos desde 1996 por EUROFICTION (Observatrio Europeu da Fico Televisiva, constitudo por cinco pases: Itlia (sede), Espanha,
Reino Unido, Frana e Alemanha). Ver
(EUROFICTION, 97, 98, 99, 2000, 2001 e 2002).
3
Desenvolvemos esses conceitos numa pesquisa sobre recepo (Lopes et al, 2002).
4
Aqui reunimos um conjunto de autores que
podem ser definidos dentro dos critical cultural
studies mais recentes e que tm tido ressonncia
na pesquisa internacional, tais como: David Morley
(1995), Ien Ang (1996), Pertti Alasuutari (1999),

Stuart Hall (1997), Joshua Meyerowitz (1995),


John Tomlison (1999), Chris Barker (1999),
Giovanni Bechelloni (1995, 2001), Milly
Buonanno (1999), Roger de la Garde (1997) e
outros. Ver bibliografia.
5
Fala-se muito da singularidade da telenovela
brasileira como que um pressuposto indiscutvel.
Porm, no existe, at agora, pesquisa de natureza
internacional e comparada para fundamentar essa
especificidade vis a vis um conjunto de dados
empricos sobre a fico televisiva de diversas
nacionalidades.
6
Entre os autores que melhor tm sabido
descrever as caractersticas da contemporaneidade
e os desafios da transdisciplinaridade que apresenta, destacamos, Morin (1986, 2002), Giddens
(1991, 2002), Wallerstein (1996, 1999), Beck
(1999, 2000) e Bauman (1999a, 1999b, 2001).
7
Para esta perspectiva nos valemos dos trabalhos de Appadurai (1990), Bhabha (1997, 2001),
Anderson (1983), Tomlison (1999), Bauman
(1999a, 2001), Canclini (2000), Meyerowitz
(1995), Pecchinenda (1999), entre outros.
8
Entre os autores que exploram esta via esto
Martn-Barbero (1987, 1999) ), Milly Buonanno
(1996, 1999), Lopes (2002, 2003).
9
Ver, por exemplo: Allen (1992), Gitlin (1983),
Fiske (1978), Newcomb (1999), Rowland e
Watkins (1984).
10
O prefixo inter quer dizer entre ou no
meio ou entre vrios e unido ao conceito
de cultura significa entre vrias culturas ou
vrias culturas conectadas entre si ou em
interao.
11
Nunca demais sublinhar que a telenovela,
ao lado do gnero informativo, o produto
televisivo que conta historicamente com uma
grande tradio de anlise por parte de estudiosos
de disciplinas muito dispares, com uma bibliografia importante que objeto de publicaes
especializadas e peridicas, e representa, sobretudo, um espao de debate de um fenmeno de
produo ficcional e de consumo massivo que
atravessa fronteiras culturais e lingsticas.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Perspectivas e Ficciones de Gnero en los Relatos de Vida


de Quince Parejas de Jvenes de la Ciudad de Mxico
Mara Adriana Ulloa Hernndez1

1. La teora de la comunicacin en la
indagacin de modelos de representacin
que perpectan el orden sociocultural
sobre el amor
Algunas estructuras de pensamiento y
relacin que conducen a la persistencia de
los conflictos en la pareja2, pueden ser explicadas por la reproduccin de determinadas
limitaciones sociales en aquellas restricciones
personales y de poder que los jvenes
manifiestan sobre su cotidianeidad. Como
limitaciones sociales y culturales son
entendidas las normas de eleccin y de
relacin con una pareja, incluidos aquellos
deseos permisibles de ser formulados en los
vnculos amorosos, entre los jvenes que
comienzan a elegir y establecer relaciones
erticas ms o menos duraderas y
significativas. Los preconceptos que los
jvenes tienen sobre su relacin de pareja,
a partir de su historia de vida en comn, se
encuentran asociados en mayor o menor
medida, con la disposicin vigente de sus
maneras de comunicarse y de relacionarse en
su convivencia cotidiana, as como en sus
planes de vida en comn.
La pareja ha podido ser estudiada desde
diversas disciplinas sociales, las
investigaciones realizadas se han remitido
ms particularmente a los aspectos
antropolgicos, psicolgicos, sean estos desde
la psicologa social como desde el
psicoanlisis, y, aun, referentes a la
comunicacin interpersonal. Mi objetivo ha
sido el aplicar una metodologa de anlisis
de contenido, desde la teora de la
comunicacin, para identificar la
homogeneidad y heterogeneidad de los
modelos sociales de representacin que han
sido internalizados por un grupo de jvenes
determinado. Es de orden comunicativo, la
apreciacin de cmo los contextos discursivos
de los relatos de vida estudiados, traslucen
relaciones de dominacin o sumisin, bajo

modelos diferenciados en ambos gneros,


segn unas actitudes comunicativas
determinadas, que se corresponden con unas
y no otras dramaturgias sobre el pasado y
el futuro en comn. Mi propsito, es indagar
qu controles sociales operan sobre las aqu
denominadas actitudes comunicativas de los
jvenes habitantes de la Ciudad de Mxico,
segn que tengan escasos, medios o altos
recursos. Y para ello he buscado objetivar
los modelos lgicos de pensamiento
subyacentes en sus contratos de pareja y
ficciones de gnero, segn aquellas
mediaciones de objetivacin mutua de los
jvenes integrantes de quince parejas, que se
pueden ver reproducidas en las mediaciones
del imaginario social en las relaciones
amorosas en un contexto sociocultural dado.
El anlisis de determinados conflictos en
las relaciones de pareja en un grupo de
poblacin dado implica, desde una
perspectiva estructural dialctica (Manuel
Martn Serrano, 1974) de la teora de la
comunicacin, la interpretacin de las mediaciones comunicativas que intervienen en
los modelos de pensamiento estudiados. La
mediacin comunicativa es la actividad que
impone los lmites en los que pueden ser
demar-cadas las maneras de comunicar un
sistema de orden dado. La distincin de un
sistema de orden de representaciones frente
a otro, en razn de sus mediaciones
comunicativas, se origina en la localizacin
de aquellas relaciones diferentes entre los
hechos, los personajes, las situaciones y los
tiempos que son incluidas y excluidas de las
relaciones presentadas, por cada agente de
comunicacin. Las coerciones ideolgicas,
pueden por tanto ser representadas por
constricciones lgicas correspondientes. La
informacin obtenida con la metodologa de
anlisis de contenido lgico-estructural
(Manuel Martn Serrano, 1972), es indicativa
de los grados de libertad en las maneras en
que los jve-nes consultados definen la

603

604

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


realidad. Cada forma de narrar su historia
de vida, por contraste con las otras, exhibe
algn grado de originalidad y de redundancia
respecto a las convenciones sociales. Por
tanto, dicha metodologa puede ser til para
inferir en las autobiografas, algn nivel de
predictibilidad de determina-dos modelos de
pensamiento.
2. Las variables de anlisis de las
representaciones juveniles sobre la pareja.
De la definicin a la codificacin de los
discursos por gnero
Mi propsito central ha sido el de disear
y validar un instrumento metodolgico de
anlisis de los sistemas de representacin de
las parejas. Estos agentes han sido treinta
jvenes, quince hombres y quince mujeres
del rea Metropolitana de la Ciudad de
Mxico 3 , que aceptaron narrar sus
autobiografas, al hilo de diez aspectos que
tienen incidencia directa o indirecta con los
principales conflictos y entendimientos que,
a su decir en ese momento, tenan con su
pareja. A su vez, estos temas fueron tratados
en interdependencia con cuatro mbitos de
repre-sentacin que se considera afectan el
desarrollo personal y las trayectorias de vida
de las parejas. Los temas familia, economa,
trabajo, escuela (fueron abordados para
identificar la percepcin sobre su capital
personal4 y el convenio sociosexual5 sostenido
en el mbito pblico), las formas de
convivencia y comunicacin, y caracteres
(elegidos para conocer sus actitudes
la
sexualidad
y
comunicativas 6 ),
reproductividad (orientados a indagar sus
convenios sociosexuales en el mbito
privado), la historia de la pareja, las mejores
y peores experiencias vividas en lo personal
y/o con su pareja, los mayores deseos y
temores respecto al futuro de su relacin
(segn mediaciones objetivadas como
ficciones de gnero7.) Ms especficamente,
las ficciones, tambin nombradas
dramaturgias de gnero, son conceptualizadas
como las subjetivaciones que de s y el otro
tienen los jvenes acerca de su trayectoria
de vida en comn, sus ideales y expectativas,
sus experiencias reales y ficticias
predominantes. Constituyen la propensin
personal a elaborar anticipaciones

constructivas, destructivas o reconstructivas


de los convenios sociosexuales y las actitudes
comunicativas man-tenidos con la pareja,
segn hayan sido interiorizados por ambos
en cuanto a su significacin y afectacin en
la relacin.
Diferenciados respecto al resto de
integrantes de su gnero, y respecto a la visin
de su pareja, en lo particular, fueron
clasificados los discursos con referencia a un
libro de cdigos que agrupa la descripcin
de las categoras corres-pondientes a cada
campo de veintin variables de anlisis8. Los
mayores motivos de disentimiento y
malentendido referidos por las parejas, puede
ser una de las vas para el desvelamiento,
a su vez de las fuentes y los cauces del
consenso, mediados por sus ficciones
positivas sobre su futuro. Del mismo modo,
la modalidad en que remiten sus mayores
acuerdos con la pareja, puede verse
contradicha con sus ficciones negativas sobre
el futuro de la relacin. Estos son ejemplos
de aquellas restricciones que operan en sus
juicios de valor, explicadas a travs de las
relaciones de inclusin, exclusin,
determinacin o dependencia que operan en
sus pensamientos. La observacin de estas
relaciones de determinacin y de asociacin
que pueden ser identificadas en los distintos
imaginarios juveniles, ha dependido de cmo
stos fueron codificados y agrupados por la
referencia de las historias de vida, en
comparacin con la imagen que cada joven
tena de su pareja en todos los aspectos de
la en-trevista, a excepcin del mbito
dramatrgico.
Iii. Conclusiones preliminares. De la
concepcin a la terminacin del amor
Una premisa social que es referida y
aceptada como mxima ideal a seguir en las
relaciones de pareja, transmitida por
generaciones y clases socioeconmicas
indistintas, es: en la pareja hay que decirlo
todo, no debe haber secretos, hay que
comunicarse para evitar y resolver cualquier
problema. Dicha afirmacin en cada grupo
social o fraccin de clase se correspondera,
hipotticamente, con cuatro concepciones y
maneras de vivir el amor, de acuerdo a las
ficciones de gnero que los mismos tienden

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


a establecer, segn se refieran a la toma de
decisiones al interior de la relacin (ver
esquema 1):
1. El amor hiperrealista, predominante en
las clases medias medias; hemos aceptado
decirlo todo y, fuera de todo
convencionalismo, aceptamos que el amor
tiene contradicciones, pero las hemos
intentado sobrellevar con una cierta insatisfaccin. No tenemos claro ni seguro nuestro
futuro juntos. Esta representacin, aunque
implica la aceptacin de la diversidad del otro,
tambin lleva, en un extremo de
marginalidad, a mayores puntos de
divergencia sobre su ser y de fisura respecto
a los proyectos en comn. Se encuentra en
correlacin con una toma de decisiones
facultativa, donde ambos toman sus propias
decisiones en las relaciones privadas y
pblicas que tocan su espacio y desarrollo
personal.
2. El amor idealista, o pensamiento de
vanguardia de los grupos socioeconmicos
medios altos a los que no les falta nada, ms
que volar por encima de convenciones
sociales, al haber aceptado y superado pruebas
y carencias mutuas: Nos lo hemos dicho
todo, hemos terminado y luego regresado,
trascendiendo nuestras dependencias e
intolerancias anteriores, y ahora seremos
capaces
de
trabajar
juntos,
de
complementarnos, y de hacer una empresa
cultural en comn, fuera del ncleo donde
vivimos, idealmente en el extranjero. Este
pensamiento, al igual que el anterior, se
relaciona con una toma de decisiones
facultada o consensual, que intenta excluir
comportamientos de dominacin o sumisin.
3. El amor materialista, el tpico de la
doble moral, te digo una cosa y te engao
con otra, con aspiraciones mximas de la
pareja-empresa indestructible, presente en
jvenes de clase media alta, o de media media
que aspiran a ella; Nos lo hemos dicho todo,
bueno, ella a m porque yo a ella no (o
viceversa), y nuestro ideal de pareja feliz
hasta la muerte es perfectamente cumplible,
con empresa, hijos y viajes todos, incluidos.
Esta concepcin se correspondera con una
tendencia a someterse o a apoderarse por parte
de uno de los miembros de la pareja la toma
de decisiones necesarias para llevar a cabo
estos proyectos.

4. El amor racionalista, donde las


carencias son vencidas por la utopa de
continuar juntos hasta el final de los perdones
y de las carencias. Estamos de acuerdo en
que hay que decirlo todo, pero no lo hemos
hecho, l me ha escondido cosas que he
descubierto, y perdono, pero no olvido, y
temo tanto que se repita, como me esperanzo
en que no. Esta mentalidad se asociara
tambin con una toma de decisiones no
democrtica, ya dominantes, ya sumisas en
su vida privada.
El decirlo todo, en cada uno de estos
subgrupos, ha llevado consigo resultados
distintos, de dominacin o sumisin, de
facultacin o compromiso segn los capitales
econmicos diferenciados y, consecuentemente, de acuerdo con ficciones de gnero
que otorgan una mayor o menor confianza
en la perdura-bilidad de la relacin de pareja.
Al interior de estos subsistemas de
representacin se puede observar, a su vez:
A) Determinadas ficciones negativas del
pasado se asocian con ciertas ficciones
negativas del futuro. Ver esquemas 3 y 4.
Esto es, la forma de ver, de cerrar el pasado
constrie el futuro, al menos en el plano de
las expectativas de logro y frustracin, en
la creencia de que los obstculos sern ms
o menos fciles de librar.
B) Determinadas ficciones positivas del
pasado se vinculan o hilan a su vez con
las del futuro, ya por su importancia, ya por
su orden cronolgico o por ambas.
C) Determinados motivos de consenso se
correlacionan con determinados motivos de
disentimiento e indirectamente con unas
ficciones de gnero. Aqu importa localizar
las mediaciones que operan entre ambos
planos, comunicativo y dramatrgico. El que
ni ellos ni ellas remitan malentendidos de
logro (lo que quieren en comn), no significa
que no refieran a posteriori, el temor de una
ruptura por diversos motivos.
D) En ellas, por ejemplo, tener un mayor
nivel de comunicacin, se correlaciona con
la subjetivacin de tener, sobre todo,
conflictos por motivos de autoestima con su
pareja, as como una menor experiencia
sexual que ellos.
E) En ellos, por ejemplo, tener un capital
econmico mayor o igual que el de su pareja,
y verse a s mismos como independientes

605

606

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


econmicamente, se correlaciona con adoptar
actitudes extrapunitivas e impunitivas
respecto a los desacuerdos ms comunes en
la relacin.
Iv. Ejemplo. La perspectiva masculina. De
la educacin autoritaria a la dominacin
defensiva / del pasado humillante al futuro
autodestructivo
Los varones de seis de las quince parejas
(la 1, 7, 9, 10, 11 y 14), coinciden en el tipo
de ficciones negativas que albergan sobre su
pasado y su futuro. Su retrospectiva negativa
predominante, esto es, su recuerdo ms
negativo sobre la pareja, depende de una
primera relacin significativa anterior que
considera como experiencia frustrante (deudas
pendientes con otra pareja, nom-bro esta
categora), al mismo tiempo que su mayor
temor
(o
prospectiva
negativa
hermenuticamente hablando) sobre lo que le
podra pasar con su pareja, es que terminen
mal y con secuelas negativas: que su pareja
les odie, que se separen sin volverse a querer
ver en la vida, etctera. A su vez, en cuatro
parejas (6, 10, 12 y 15), el relato de los varones
permite observar por su contexto:
A) Se ven a s mismos como parcial o
totalmente independientes econmicamente.
Once hombres en total, frente a slo cinco
de ellas tienen esta percepcin.
B) Creen haber recibido una educacin
familiar autoritaria. Son once los varones que
as lo consideran, frente a nueve mujeres que
se ven a s mismas en la misma situacin.
C) Tienen una probabilidad incierta en
torno a su mayor temor respecto al futuro
de la relacin. Un total de seis hombres tienen
esta representacin, frente a siete de ellas.
D) Sostienen actitudes impunitivas, esto
es, no asumen responsabilidad alguna sobre
los principales conflictos con la pareja (ya
por culpar a la pareja por los conflictos que
han tenido, ya por la manera en que omiten
conciliar su convivencia; o bien, por
comportamientos manifiestos de desinters,

o egosmo cuando se describen a s mismos


y a sus formas de vida.) Un total de once
varones se muestran impunitivos, frente a slo
dos de las mujeres que refieren esta actitud
en su pareja (y seis, en s mismas.)
E) Dicen mantener, predominantemente,
una comunicacin baja con su pareja en su
vida privada, relativa a su sexualidad, familia
y convivencia cotidiana. De hecho, aunque
siete de quince varones refieren mantener una
menor comuni-cacin, son doce de sus parejas
quienes los sealan en esta situacin, frente
a slo tres que creen que tienen una
comunicacin mayor.
F) En el plano de su intimidad, mantienen
una alternancia de dominacin (en unos
aspectos) y sumisin (en otros), esto es, suelen
dictar las condiciones de la convivencia, pero
se han sometido a la iniciativa que su pareja
toma respeto al futuro de la relacin, al
tiempo que suelen reconocer en ella una
actitud de compromiso. Asimismo, tienden
a mantener, en cambio, un contrato
facultativo con su pareja en el plano de lo
pblico (dictan su hacer social, acadmico
y/o laboral como les conviene, cada quin
se maneja a su aire en lo referente a sus
proyectos de desarrollo personal.) En general,
ocho de ellos permiten inferir en su discurso
patrones de dominacin, mientras que nueve
toman sus decisiones de manera facultativa,
frente a cuatro de ellas en ambos casos. Ellos,
en general, coinciden con la representacin
de ellas. Construidas a la manera de un
presente perpetuo, las dramaturgias
masculinas podran ser nombradas como
propias de la modernidad, por contraposicin
de las femeninas, ya que tienden a anclar
sus nosmos (la falta de ilusin, tendencia
perpetua a desconfiar y temer el futuro), en
las decepciones del pasado. Mientras que
ellas, confan la curacin de sus
insatisfacciones pasadas a un optimismo
incierto, sobre un futuro que, de ser vivido
mgicamente sin las ataduras del pasado,
traer consigo la disolucin de las
imposibilidades del presente.

607

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Esquema 1. Tipologas de representacin.


Ejemplos de las visiones del amor de quince parejas de jvenes
Amor racionalista
(o de clases populares)

Amor materialista
(o de clases burguesas)

Amor hiperrrealista
(o de clases medias)

Amor idealista
(o de vanguardia)

Ella: Cuando iniciamos la


l: Yo estuve con otras
l: Conozco la vida de j.
nias cuando viaj a
relacin, casi vivamos
de 'pe' a 'pa' me dio a leer
su diario, muvhas veces Europa, al inicio, pero eso juntos, ahora casi no nos
no lo va a saber nunca.
vemos. Yo lo quiero, he
quisiera haber sido las
sido transparente con l,
Mi nico temor es que
personas com quienes s
conozca a otro nio
y l haba estado de
se atreva a hacer y sentir
mientras termina la
acuerdo en que
sexualmente como lo
llevbamos una relacin
Universidad . Yo tengo
cuenta all, conmigo a
libre, pero siento que me
veces le duele o se
contactos importantes
para ella en su trabajo,
rehuye.
cansa, o no s
pero no me conviene
(Pareja 9)
Ella: Nuestro mayor error
decrselo todava.
fue no conocermos como
amigos.
Cuando l dice algo, todo
lo dems se friega, es
como l dice.
(Pareja 2)

l: Todos mis amigos se


enamoran de ella. Hemos
tenido vidas muy
libertinas, en cuanto a
parejas. Me asust
demasiado y decid
alejarme un poco. La
muerte y la vida estn
presentes en los dos,
como una manera muy
ertica. Hemos llegado
quiz a los momentos
ms altos de nuestra
vida no nos hemos
hecho la prueba del VIH.
Creemos nada ms, que
no tenemos el virus.

Ella:Esto va a terminar. Si
le descubro una
infidelidad ms, ya no lo
soportara. l me apoy
mucho con lo que me
pas, cuando me
violaron, y a nadie ms se
lo he contado. H. No es
violento como mi primera
pareja, quien estuvo a
punto de forzarme a
tomar drogas, con
agresiones y golpes de
por medio pero no lo
perdonar ms. (Pareja
1)

Ella: Todos los problemas l: La vida te cambia. Yo


que hemos tenido han
aprend a golpes, tena
sido por mi culpa, pero
unos planes muy
ahora las cosas han
establecidos y de repente
cambiado. No me gusta
se te echan abajo. Le
que l siga fustigndo me digo a ella, Yo no quiero
con el pasado. Lo que
planear, porque no s
temo es que le pase algo
qu a pasar. S me da
si no modera su violencia, miedo. La muerte de mi
me lo pueden matar en
pap. Yaiba a ser
cualquier momento si
productor y me cortaron
sigue queriendo golpear no sabes dnde ya vas a
al que se me pone
llegar a un tope y all es
enfrente. (Pareja 12)
donde te tiran del
caballo
(Pareja 15)

Ella:S que l es con


quien puedo vivir el amor
de mi vida, es esa
ecuacin despejada. Yo
siempre le digo, No
quiero estar contigo,
quiero ser contigo. Desde
decir amor, hasta
trascendencia. Yo creo
que despus de vivir
fuera del pas, sera como
construir el pequeo
universo que manejamos.
Al concretarlo sera casi
imposible desvincular
todo.
(Pareja 11)

Es normativo, su
concepto de pareja suele
ser de logro y sus
mayores consensos de
autoestima

Es pragmtico , ceido a
fines materiales, su
concepto de pareja y sus
mayores consensos
suelen ser de objeto

Es utpico, est ligado a


los fines futuros y
trascendentes, segn
intereses simblicos, con
un concepto de pareja y
consensos de objeto

Es fatalista, da primaca a
los errores y decepciones
del pasado, su concepto
de pareja es de situacin

608

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Esquema 2. Las ficciones de la pareja y sus transformaciones:


De gnero, de tiempo y de logro9
Retrospectivas
(o recuento de las etapas vividas)

Prospectivas
(o temores y deseos sobre el devenir)

Negativas

Positivas

Negativas

Positivas

(A1) Falta de apoyo en


una situacin crucial
(Ellas, 7 casos; ellos, 4)

(A2) Plenitud afectiva


y/o sexual
(Ellas, 6 casos; ellos, 3)

(A3) Imposibilida de una


reciprocidad sexual y/o
amorosa
(Ellas, 6 casos; ellos, 5)

(A4) Conformar un
hogar, una familia ideal
(Ellas, 5 casos; ellos, 3)

(B1) Deudas pendientes


con pareja(s)
anterior(es)
(Ellos, 6 casos; ellas, 0)

(B2) Transformacin de
la forma de vida
personal pasada
(Ellos, 9 casos; ellas, 1)

(B3) Ruptura amorosa


con secuelas negativas
(Ellos, 6 casos; ellas, 4)

(B4) Consolidar un
patrimonio econmico
compartido
(Ellos, 6 casos; ellas, 3)

(C1) Descalificacin del


comportamiento
sexualo social de
alguno (Ellas, 5 casos;
ellos, 4)

(C2) Superacin de
recelos y/o
dependencias de la
pareja
(Ellas, 5 casos; ellos, 3
casos)

(C3) Imposibilidad de
comprensino de
entendimiento mutuo
(Ellas, 3 casos / 3)

(C4) Hacer un largo


viaje luna de
mielprolongada
(Ellas, 4 casos; ellos, 5)

(D1)Insatisfaccin
personal y/o amorosa
(Ellas, 3 casos; ellos, 1
caso)

(D2) Superacin de
pruebas personales
(Ellas, 3 casos; ellos, 0)

(D3) Imposibilidad de
terminar estudios y/o
independizarse para
poder unirse
(Ellas, 2 casos/1)

(D4) Transformar
positivamente la
situacin prevaleciente
en la relacin
(Ellas, 3 casos; ellos, 1)

609

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Esquema 3. Las ficciones de la pareja y sus transformaciones:


De gnero, de tiempo y de logro
Retrospectivas o ficciones acerca del pesado
Negativas

Positivas

Superacin de recelos
Deudas pendientes con Superacin de pruebas
Descalificacin del
y/o dependencias de la
personale
otra(s) parejas
comportamiento sexual
pareja Saber que puedo
l en un principio me
Me cost mucho que ella
o social de alguno
ayud siendo socio de un hacer las cosas yo sola,
saliera de mi vida. M.
He querido probarme que
negocio de frutos secos, ser independiente y, que
saba lo importante que
soy capaz de ir a los
aparte puedo estar bien
en un porcentaje.Y
ella haba sido. Y lleg el
antros y convivir con
momento en que M. me ahorita puede decirse que con alguien, bien con mi
prostitutas sin acostarme
con ellas, pues mi mam dijo, Es que yo no puedo recibe dinero sin aportar] mam, bien con E. y que
puedo hacer mis cosas
un quinto, casi. Pero
luchar con eso. El
era mesera en una bar de
cuando tiene que echarle yo. Dependo mucho en el
problema es que mi
esos. Pero no he podido
lado emocional. Si nos
serle fiel a E. Ya no me relacin con M. no rompi ganas, le echa ganas. El
enojamos, ah s me
fin del negocio
ese clmax. Fue muy
acostar con su ta, pero
originalmente era ahorrar trueno, que ni me hable
estoy seguro de que en
intensa y rompi ese
nadie S que puedo
este momento, si alguien clmax, y con M. no. Creo dinero para cuando nos
casramos, pero sali el levantarme, pero que me
que dependi de m, de
mayor que yo, acepta
gusta ms estar
problema de la
mi miedo de volver a
estar
conmigo una
acompaada, eso s.
colegiatura, entonces
pasar por eso, de
noche, nunca ms le ser
(Ella, Pareja 6)
ahorita est enfocado
infiel.
enamorarme y de sentir
principalmente hacia la
que ella no era X tuve
(l, Pareja 1)
escuela, no queda de
muchas dudas. (l,
otra. (Ella, Pareja 12)
Pareja 10)
Insatisfaccin personal
Falta de apoyo en una
y/o amorosa
situacin crucial
El da que fuimos a
Slo cuando tuve
Acapulco con su sobrina,
problemas hormonales,
fue el ms feliz e infeliz
no senta su apoyo. Me
de mi vida con l. Viajar
cambi el carcter,
juntos por primera vez,
estaba muy sensible y
pero sentirme tan
para l era puro cuento,
insegura y desplazada
senta que yo exageraba,
por su propia sobrina,
no me entenda, no me
pues la trata y prefiere
procuraba. Ahora, no s.
como si fuera su hija
Con l salgo a todos
Relaciones? Tuvimos al lados, pero no s si es
inicio, pero ahora casi ya
lo mejor para los dos.
no. Yo creo que l teme
(Ella, Pareja 15)
ser padre antes de tiempo
como su hermana y lo
entiendo. (Ella, Pareja 4)

Transformacin de la
vida personal pasada
Ella, me hace vivir
positivamente,
muchsimo, progresar
Yo antes no era
alcohlico, pero s
tomaba mucho. Ahora ya
no lo hago tan seguido
precisamente ella me
quit eso antes s,
como a los catorce,
quince aos, lo que ms
me gustaba la marihuana
y la cocana. Nunca se
me hizo un vicio. (l,
Pareja 2)

Plenitud afectiva y/o


sexual Lo que me
sostiene en esta
relacin cada vez que
vamos mal, pienso en la
manera en que
comenzamos. Cuando l
se entreg totalmente a
m en su inters por
conquistarme. Fue la
nica vez que hizo a un
lado sus inseguridades y
orgullos. Me enamor
completamente.
(Ella, Pareja 10)

610

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Esquema 4. Las ficciones de la pareja y sus transformaciones:


De gnero, de tiempo y de logro
Prospectivas o ficciones sobre el futuro
(cmo se imaginan en unos aos, respecto a sus deseos y temores)
Negativas

Positivas
Conformacin de un
Transformacin positiva
hogar, de una familia
de la situacin presente
ideal Esta relacin se va
A pesar de que
discutimos mucho, nunca a dar como E. quiera que
se d, porque los
nos entendemos.
hombres hemos llevado
Estamos tan
demasiado tiempo el
acostumbrados a que uno
quiere salir por otro lado y poder. Llegaremos hasta
donde ella diga. Yo, me
el otro no yo me
imagino casado con ella y
aguanto, Pues vete,
viviendo con ella.
no?, y hala. Cuanto ms
(l, Pareja 7)
celoso soy yo, ms
indiferente es ella
conmigo. Cambiara lo
que fuera, con tal de
poder acoplarme a ella.
(l, Pareja 3)

Imposibilidad
deculminacin del
desarrolloy/o
laindependencia de
alguno
Que pasaran tres aos,
por ejemplo, y yo
estuviera ya ms o
menos bien en mi trabajo,
y que no le viera la hora,
no? Que l, No puedo,
o no s qu hacer. Eso
es lo que ms miedo me
da. Como un cuarenta por
ciento de probabilidad.
(Ella, Pareja 8)

Imposibilidad de una
correspondencia sexual
y/o amorosa
No puedo evitar ser
fatalista, dejo de creer en
las cosas hasta el ltimo
momento. Igual y en
cinco aos ya no
andamos. Siento que ella
me va a dejar, que no voy
a poder alcanzarla. Ayer
le dije, El da que t me
dejes, pospondr todos
mis proyectos, me ir a la
India, regresar para
Chiapas y me casar con
una campesina. No me
veo casado si no es con
ella.
(l, Pareja 8)

Ruptura amorosa con


secuelas negativas
Lo que ms temo?
Frustrarme. Que de
repente llegara un
momento en que yo me
sintiera hasta el grado de
odiarlo, por haber dejado
pasar mucho tiempo, por
habernos hecho perder
tanto tiempo ahorita
estamos en ese proceso
de incertidumbre.
(Ella, Pareja 10)

Imposibilidad de
Consolidacin de un
comprensin
patrimonio econmico
oentendimiento mutuo
compartido
Lo que ms me pesara
l: Casado, siendo una
es que no llegara el
relacin muy moderna,
momento en que no
con cosas como tener
aceptramos nuestras
nuestra casa yo quiero
diferencias, que no
llegar hasta ver a mis
llegramos a un acuerdo.
nietos junto a ella. Yo
Yo lo pensara tres veces entiendo que no podemos
antes de empezar
estar seguros, porque
otra relacin
puede pasar algo el da
(Ella, Pareja 6)
de maana, queramos o
no queramos.
(Ambos, Pareja 5)

Realizacin de un
largo viaje o una
luna de miel
prolongada
l: Tal vez me imagino
con ella viviendo fuera de
Mxico los dos
sabemos que podemos
llegar muy, muy, lejos,
pero no sabemos hasta
dnde, y eso tambin me
da miedo en cuanto a que
ltimamente creemos que
nos hemos convertido
en pareja.
(Ambos, Pareja 11)

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografa
1. Avello Flores Jos (1999-2000).
Seminario Comunicacin y malentendido
cultural, Catedrtico de la Universidad
Complutense de Madrid (UCM), en el
programa de doctorado en curso.
2. Bourdieu Pierre (1979). La distincin.
Criterios y bases sociales del gusto, edit.
Taurus, Espaa, 1988, 597 p.
3. __________ (1998). La dominacin
masculina, edit. Anagrama, Barcelona,
Espaa, 2000, 159 p.
4. Habermas Jrgen (1987). Teora de
la Accin Comunicativa, tomo I, edit. Taurus,
Espaa, pp. 351-432, 517 p.
5. __________ (1983). Conciencia moral
y accin comunicativa, edic. Pennsula, homo
sociologicus 34, Barcelona, Espaa, 1985,
219 p.
6. Luhmann Niklas (1982). Organizacin
y decisin. Autopoiesis, accin y
entendimiento comunicativo, edit. Anthropos,
Espaa-Mxico-Chile, 1997, 138 p.
7. Martn Serrano Manuel (1972).
Lordre du monde travers de la television,
tesis doctoral en Francia.
8. __________ (1974). Nuevos mtodos
para estudiar la enculturizacin en las
Ciencias Sociales. Separata de la Revista
Espaola de la Opinin Pblica, nm. 37,
julio-septiembre, pp. 23-83.
9. __________ (1977). La Mediacin
Social, edit. Akal, Espaa, 217 p.
10. __________ (2001 y 2004).
Seminarios de doctorado Sntesis
epistemolgicas.
Psicoanlisis
y
comunicacin, y Ciberntica y Teora
matemtica de la comunicacin, en el
programa de doctorado en curso, UCM.
11. Pateman Carole (1988). El contrato
sexual, edit. Anthropos-Universidad
Autnoma Metropolitana Iztapalapa, EspaaMxico, 1995, 318 p.
12. Ricoeur Paul (1987). Tiempo y
narracin. Configuracin del tiempo en el
relato histrico, tomo I, edic. Cristiandad,
Madrid, Espaa, 377 p.
13. __________ (1999). La lectura del
tiempo pasado: memoria y olvido, edic. de
la Universidad de Madrid, pp. 15-98.
14. Ulloa H. Adriana (1998). Propuesta

de Comunicacin Educativa para producir


mensajes impresos destinados a orientar en
materia de sexualidad a la poblacin de las
zonas urbanas, tesis de licenciatura, Escuela
Nacional de Estudios Profesionales Acatln
/ Universidad Nacional Autnoma de Mxico,
Mxico, 366 p.

_______________________________
1
Universidad Complutense de Madrid.
2
Con conflictos en la relacin de pareja refiero
aquellos que ponen de relieve vinculaciones
dominantes y/o sumisas en las que prevalecen
patrones de violencia simblica por una parte y
de falta de apoderamiento personal por parte de
uno o ambos para favorecer relaciones equitativas
desde el momento de elegir pareja, hasta el
momento de formular con ella sus problemas y
expectativas de desarrollo futuro.
3
La seleccin de la muestra respondi, entre
otros criterios, a: que fueran residentes de distintas
localidades del Distrito Federal y el Estado de
Mxico; estudiantes y/o trabajadores solteros con
estudios medios bsicos; pertenecientes a distintas
clases socioeconmicas; solteros con edades de
17 a 31 aos que vivan con su familia; que
hubieran mantenido relaciones sexuales sin haber
tenido hijos y llevaran, en promedio, de un ao
y medio a cinco aos de haber iniciado su relacin.
4
Definido por Pierre Bourdieu (1979), como el
conjunto de propiedades, prcticas y gustos que definen
un rango socioeconmico que siempre ser comparado
con el de la pareja, en razn de los recursos familiares
y personales. El capital personal es explicado a su
vez en tres categoras: (auto) percepcin de una
(in)dependencia econmica, (auto)imagen de un capital
econmico mayor o igual, o menor y de la educacin
familiar autoritaria o democrtica recibida.
5
Trmino acuado por Carole Pateman
(1988), aqu investido como variable que agrupa
cuatro categoras ms, en virtud de la posicin
asumida para tomar decisiones y del
apoderamiento personal, sean stos controlados
o cedidos en la relacin: contrato de dominio
o de sumisin frente a la pareja en el plano de
su intimidad, y de facultacin o de compromiso
en el de sus relaciones sociales; mayor o menor
experiencia sexual referida en ambos, y
recurrencia a prcticas de anticoncepcin
moderna o tradicional.
6
Es tomado el concepto de Jrgen Habermas
(1983 y 1987.) En el uso que aqu se le da, las
actitudes comunicativas, agrupan cinco categoras:
niveles de comunicacin alto o bajo, mbitos de
mayor acuerdo y de mayor desacuerdo en la
relacin motivados por (mal)entendidos de logro,
autoestima, o situacin y objeto-, actitudes

611

612

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


intrapunitivas y extrapunitivas presentes o ausentes
frente a los principales malentendidos de la pareja.
7
Las ficciones o dramaturgias de gnero, son
ubicadas como retrospectivas o prospectivas,
tomando la referencia hermenutica de Paul
Ricoeur (1987), en razn de la internalizacin del
pasado personal y la consecuente retencin o
construccin espacial y temporal de la memoria.
En esta propuesta agrupa nueve categoras:
significado de la relacin; temas positivo y
negativo del pasado y del futuro, temporalidad
del logro y obstculo pasados, probabilidad del
logro y el obstculo futuros.
8
Los criterios para definir los atributos de
cada categora, los subconjuntos de determinadas
categoras yuxtapuestas, y el nmero de roles
identificado en cada subconjunto de categoras
analizadas, se corresponden con la metodologa

de Manuel Martn Serrano, 1974: 32.


9
Han sido sealadas como A, B, C y D,
aquellas ficciones del pasado que, a manera de
ejemplo, hallan correspondencias con las del
futuro, tanto en sus formulaciones positivas como
negativas. As, la ficcin positiva del pasado A1
tiende a correlacionarse con la A2 y, a su vez,
con las ficciones del futuro A3 y A4. Cada tipo
de ficcin tiende a proyectarse como de
cumplimiento incierto en ambos tiempos, o bien
a ser formulada como logro pasado interrumpido
/ logro poco probable del futuro, o bien, como
logro pasado permanente / logro muy probable
de verse cumplido en un futuro. En el caso de
los obstculos del pasado, vencidos / permanentes
se corresponden a su vez con la anticipacin de
obstculos muy probables / improbables, de poder
sortear o evitar en el futuro.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Testimonios sobre violencia de gnero en los Talk Shows


Realidad o construccin?
M Isabel Menndez Menndez1

Introduccin
Nadie pone en duda que, en las sociedades
desarrolladas, la construccin social de la
realidad depende, casi en exclusiva, de la
informacin que las personas reciben a travs
de los medios de comunicacin de masas.
Se trata de una sociedad que ha abandonado
el modelo de transmisin oral que haban
conocido nuestros abuelos y abuelas para
dejar paso a la denominada Sociedad de la
Informacin, convertida ahora en uno de los
agentes socializadores de mayor relevancia.
En consecuencia, puesto que la comunicacin
es un elemento fundamental en el desarrollo
social, el discurso que elaboran los medios
de comunicacin de masas va a ejercer una
influencia muy superior a la de cualquier
discurso elaborado por otras instituciones.
Como sabemos, los medios recogen
acontecimientos que se producen en la
realidad y los someten a un proceso de
seleccin y elaboracin en el que intervienen
pautas profesionales y, a partir del cual, los
acontecimientos son convertidos en noticias
que luego se difunden. El ciclo de elaboracin
de la informacin concluye cuando la
audiencia recibe el mensaje construido,
descodificando un hecho natural que, tras
la intervencin del aparato periodstico, se
ha convertido en noticia. Esas noticias, que
constituyen lo que la gente entiende como
actualidad, sern, en consecuencia, la materia
prima con la que las personas elaboran su
percepcin de lo que sucede ms all de su
experiencia individual, es decir, una
elaboracin personal de aquello que recibe
el nombre de informacin y que no es otra
cosa, en ltima instancia, que la construccin
de una determinada visin del mundo.
Si bien es cierto que la informacin ha
sido elaborada mediante la intervencin de
pautas profesionales establecidas y
compartidas por todo el personal que forma
parte de un medio de comunicacin; teniendo

en cuenta que seran pautas en las que no


interviene, o no debera intervenir, el criterio
subjetivo de las personas que han participado
en la elaboracin de una determinada noticia,
lo cierto es que se trata de un proceso que
consiste en seleccionar y jerarquizar hechos
de la realidad. Necesariamente ha tenido que
existir una labor de bsqueda, de anlisis y
de exclusin que, an cuando los mtodos
empleados hayan sido los profesionales,
implican una intervencin que pone en relacin
directa el discurso meditico, es decir, aquello
que llega a la opinin pblica, y el trabajo
de seleccin de noticias. Y esto es as porque,
a pesar de la existencia de rutinas profesionales
y normas deontolgicas que, dentro de la
profesin periodstica, impiden la distorsin
subjetiva respecto a la elaboracin de
informacin, lo cierto es que la seleccin de
hechos de la realidad y la construccin del
mensaje informativo son, en ltima instancia,
una construccin ideolgica. Una construccin
en la que intervienen, junto a los elementos
mencionados, el criterio personal, la direccin
empresarial o los intereses del mercado, tanto
ideolgicos como econmicos. El hecho es
que, en la prctica, se est produciendo una
seleccin de la realidad que culmina en la
construccin de la agenda de los medios,
constituida por los temas y protagonistas que
forman parte del discurso informativo.
Por tanto, la tarea analtica en cuanto al
discurso informativo debe ser consciente de
que junto a la noticia, se transmiten pautas
de comportamiento, actitudes y modelos de
vida que son asumidos por los individuos,
muchas veces como si fueran los nicos
posibles, relegando al margen a quienes
intentan relacionarse con un discurso
alternativo. Los medios de comunicacin, al
transmitir informacin, otorgan estatus, dotan
de prestigio y legitiman a personas e
instituciones. Su discurso no es, en absoluto,
inocente, an cuando pueda ser ticamente
correcto.

613

614

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


La informacin y las mujeres
Tradicionalmente y como efecto de la
socializacin diferencial de hombres y
mujeres, stas ltimas han estado relegadas
al espacio domstico mientras que lo pblico
era un territorio exclusivo de los varones. As,
la historia de las mujeres, que est ausente
de la historia considerada como universal y
que es, en realidad, la historia masculina, es
el relato de la conquista de espacios por parte
de las mujeres, no con pocas dificultades y
casi siempre haciendo frente a una enorme
resistencia, sometidas a la ridiculizacin y
la descalificacin la mayora de las veces2.
En el mismo orden de cosas, los medios de
comunicacin de masas no han sido
especialmente sensibles con la realidad de
las mujeres y su hacer cotidiano se resume
en la elaboracin de un discurso,
pretendidamente neutro, en el que las mujeres
son las grandes ausentes. A pesar de los
esfuerzos de las propias mujeres por
incorporarse a todas las esferas sociales y
aunque las leyes, al menos en Europa,
consagran la igualdad formal entre mujeres
y hombres, lo cierto es que la realidad
meditica es ajena a los cambios que han
sucedido en la vida de las mujeres,
contribuyendo a la discriminacin que sigue
soportando el sexo femenino en la vida social,
cultural, poltica y econmica. El protagonista
de la informacin, como el de la historia,
es un varn3 mientras que las mujeres se
conforman con aparecer de forma anecdtica
y espordica, segn un patrn de
excepcionalidad.
Esto quiere decir que las mujeres padecen
una falta de acceso a las agendas mediticas.
La informacin sobre y para mujeres, en
general, apenas es recogida en los medios
y es fcilmente comprobable como las
noticias relacionadas con los mbitos
tradicionalmente femeninos se consideran de
poca trascendencia. La gran falacia que
pretenderan mantener las empresas
mediticas es que la informacin carece de
gnero y que sus productos son universales.
Nada ms lejos de la realidad. El discurso
informativo generalista est hecho por y para
varones mientras que los temas femeninos
se relegan a las pginas de informacin
blanda o bien se publican en soportes

especficos para mujeres. Puesto que no


existen publicaciones equivalentes para
hombres, es lgico pensar que lo que se
denomina informacin general es, en realidad,
informacin masculina. Multitud de estudios
han demostrado como no slo los
protagonistas de la informacin son varones
sino que tambin son ellos quienes aparecen
como fuentes y, por supuesto, es para ellos
para quien se disea el producto 4 . La
utilizacin de fuentes masculinas es
especialmente significativa en temticas
netamente femeninas, como pueden ser la
salud reproductiva, la problemtica del acceso
al mundo laboral o la actividad emprendedora
femenina por citar algunos ejemplos. Es
fcilmente observable como en las
informaciones sobre este tipo de asuntos, se
eligen fuentes masculinas, sobre todo si se
trata de voces expertas. As, es frecuente que,
cuando es necesario aportar la opinin
autorizada, se busque a un varn que emitir
una opinin que, en justa medida, debera
ser aportada por una mujer. Esta dificultad
de acceso es todava mayor para el
movimiento organizado de mujeres y,
especficamente, para el discurso feminista.
Como consecuencia, la reivindicacin de la
igualdad es un elemento ausente del temario,
incluyendo a los organismos pblicos de
igualdad que tampoco tienen garanta de
acceso, an cuando muchos de ellos dependen
de la Presidencia del Gobierno y su titular
ostenta rango de Directora General 5. El
ideario feminista es prcticamente invisible
y, las pocas veces que se recoge su aportacin,
suele ser de forma negativa, con abundantes
prejuicios y, sobre todo, demostrando un gran
desconocimiento, consecuencia del desinters
general hacia los asuntos de mujeres6. Si
bien el feminismo, en todas sus vertientes7,
ha sido fundamental para el desarrollo
democrtico de la sociedad, ste es
despreciado sistemticamente desde los
medios de comunicacin, tal y como ocurre
en otros mbitos, por ejemplo en la poltica.
Ambas instancias, productoras de discursos
con influencia en la estructura social,
demuestran una gran habilidad para
desprestigiar el trmino feminismo y para,
al mismo tiempo, minimizar los progresos
que las mujeres de nuestro entorno cultural
han conseguido. Es conveniente sealar, no

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


obstante, que este deficiente tratamiento
informativo forma parte de un problema
global que tiene que ver con la representacin
meditica de las mujeres en general pues, si
bien se puede percibir la ausencia de las
mujeres de la noticia, tambin es notorio que
las pocas mujeres que aparecen como
protagonistas de informacin, aparecen con
un deficiente tratamiento informativo en la
mayora de las ocasiones. Los prejuicios y
estereotipos son una constante de una
representacin que no tiene en cuenta los
cambios culturales y profesionales que han
experimentado las mujeres8. Este tipo de
aspectos son recogidos en casi todos los
trabajos publicados; entre los ms recientes,
el auspiciado por el Instituto de la Mujer y
el Ente Pblico de la Radiotelevisin espaola
(Lpez, 2001) y el patrocinado por el
organismo de igualdad de Navarra (Snchez
et al, 2003).
La violencia contra las mujeres en los
medios
El fenmeno de la violencia contra las
mujeres era casi invisible para los medios
de comunicacin espaoles hasta diciembre
de 1997. Las agresiones que las mujeres
sufren a manos de sus compaeros no haban
trascendido el mbito privado porque los
medios, recogiendo lo que era, en realidad,
una tolerancia social, no consideraban que
el asunto fuera de inters pblico y slo
algunos casos se publicaban en las pginas
de sucesos, de forma espordica. En 1997
se produce un cambio importante y las
noticias sobre violencia de gnero empiezan
a ser habituales en las pginas de diarios y
en los programas de televisin. Este aumento
cuantitativo contribuy a crear un estado de
opinin sensible al problema y, sobre todo,
a visibilizar una lacra que, en 2003 y en
Espaa, se sald con la cifra de casi cien
mujeres asesinadas a manos de los que eran
o haban sido sus compaeros o esposos. El
mundo del periodismo percibi, en definitiva,
que el asunto de la violencia sexista, algo
que haba permanecido oculto detrs de las
puertas de los hogares, deba ser incluido en
la agenda pblica.
La violencia contra las mujeres no era
un tema desconocido ni para el movimiento

organizado de mujeres ni para el feminismo


y, de hecho, ellas llevaban tiempo reclamando
la necesidad de considerarla como un
problema pblico y prioritario desde todos
los mbitos sociales. Sin embargo, no llegaba
a la agenda meditica, a pesar de sus
esfuerzos. Concha Fagoaga (1994) seala que,
hasta los aos ochenta, apenas aparecan
algunas noticias breves, casi siempre en la
pgina de Sucesos, aludindolo como un tema
privado. As, solamente cuando las lesiones
eran muy graves se publicaban noticias ms
extensas. Esta autora hace hincapi, al igual
que Natalia Fernndez (2003), en que las
fuentes informativas eran los tribunales, la
clase mdica o el propio vecindario, nunca
las mujeres o los grupos feministas. Por tanto,
no es extraa la aparicin de estereotipos y
prejuicios sociales respecto a las mujeres
agredidas. Es en fechas ms recientes cuando
empieza a emplearse la expresin malos
tratos y, con ella, se incrementa
paulatinamente el nmero de noticias que
aparecen en los medios, verificando as que
el tema empieza a formar parte, aunque
tmidamente, de la agenda de los medios. El
gran cambio se va a producir en 1997,
cuando, en el mes de diciembre, fue asesinada
Ana Orantes, quemada viva por su ex marido.
Es importante sealar que esta mujer no fue
ni la primera ni la ltima asesinada de esa
forma terrible. La diferencia de esta vctima
con las otras se deriva del hecho de que ella
haba aparecido en televisin. Los medios de
comunicacin tuvieron que sentirse parte del
suceso ya que ellos haban ofrecido su
testimonio e, incluso, pudieron haberse
sentido culpables ya que, de alguna forma,
la aparicin televisiva habra sido el detonante
de la ltima agresin. Sin duda, fue
significativo que este suceso ofreca un
cambio absoluto respecto a los que le haban
precedido: la vctima no era annima, haba
aparecido ante las cmaras y, de hecho, todas
las emisoras disponan de sus imgenes
grabadas, donde ella contaba el infierno que
haba vivido con su marido y las amenazas
que segua recibiendo. Este testimonio poda
reproducirse una y otra vez para ilustrar el
desenlace; premonitoriamente, esa vctima
aseguraba que aquel hombre la matara y el
agresor as lo hizo. Se trata de la encarnacin
del ya antiguo paradigma: si sales, eres.
La televisin, como medio de comunicacin,

615

616

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


crea la noticia y la actualidad y, con ellas,
los personajes. Ana Orantes no era una
vctima cualquiera sino que haba sido
creada para el mundo a travs del aparato
televisivo. Y eso es lo que diferenci a esa
vctima del resto, eso fue lo que propici que
su asesinato apareciera en portadas de
revistas, en informativos y especiales sobre
violencia de gnero, manteniendo la atencin
periodstica durante un tiempo impensable
hasta el momento para ese tipo de
informacin. El aparato periodstico tuvo que
reflexionar sobre un asunto no poco
importante: aquella mujer haba salido en
televisin y haba advertido lo que ocurrira
y, sin embargo, nadie hizo nada por evitarlo;
la palabra de la vctima no fue tenida en
cuenta, a pesar de la gravedad de los hechos
que contaba y de los que adivinaba,
demostrando esa tolerancia social hacia la
violencia que padecen las mujeres. De todas
formas, la consecuencia fue que la violencia
contra las mujeres accedi a la agenda
meditica y el nmero de agresiones
reflejadas en la prensa experiment un
importante crecimiento cuantitativo. As, a
pesar de que la presencia, en proporcin al
resto de informacin, sigue siendo muy baja,
se ha pasado de la ausencia casi total a un
tres por ciento aunque la percepcin casi
generalizada entre la sociedad espaola es
que hay muchos ms casos; esto se
explicara, tanto por la invisibilidad del
periodo anterior, como por el excesivo
tratamiento que encontramos en los espacios
televisivos y en la prensa dedicados
predominantemente al ocio y al
entretenimiento (Snchez, 2003: 144). Segn
el estudio patrocinado por el Instituto
Navarro, algunos medios no informaron de
algunas muertes producidas en el periodo de
su trabajo de campo, lo que demuestra la falta
de inters informativo. As las cosas, y como
sealan diversas autoras, la asignatura
pendiente sigue siendo el tratamiento que
reciben esas noticias (Del Ro, 1999; Fagoaga,
1999; Fagoaga, 1994; Fernndez, 2003;
Lpez, 2002a; Lpez, 2002b; Menndez,
2002; Ramrez, 2003). La informacin sobre
agresiones a mujeres suele recoger
interpretaciones estereotipadas que concluyen
con la culpabilizacin de las vctimas y, en
la mayora de las ocasiones, con la

justificacin de los hechos violentos y, por


tanto, del propio agresor. Como asegura Pilar
Lpez, se construye una historia que ignora
totalmente la experiencia de la mujer (2002a:
147), una historia en la que la agresin es
una consecuencia de la actuacin desviada
femenina, un castigo a la desobediencia o
la curiosidad. En ese discurso, el agresor es
retratado como una persona ms digna de
lstima que de condena, convirtiendo al
agresor en vctima y a la vctima en agresor.
La autora, que cita a Marian Meyers, seala
que los medios de comunicacin no son
inocentes en este problema cuando su retrica
plantea cuestiones como Qu ha hecho la
mujer para provocar o causar la violencia
masculina? (Meyers en Lpez, 2002a: 148).
As mismo, la simplificacin de estereotipos
(marido enamorado, loco de celos o vctima
de un crimen pasional) encubre las estrategias
de control que el agresor ejerce sobre la
agredida. En consecuencia, el relato meditico
no slo culpabiliza a las vctimas, exime de
responsabilidad a los agresores y minimiza
la propia violencia sino que, adems,
contribuye a consolidar el status quo,
facilitando la persistencia del poder
hegemnico masculino y la subordinacin de
las mujeres. En ltimo trmino, supone que
se impida la resolucin poltica y social del
problema (149); es decir, el discurso
informativo contribuye a legitimar la
violencia que sufren las mujeres.
El Talk-show
Esta denominacin, espectculo de la
palabra, corresponde a un formato de gran
xito en Amrica. En Espaa, su
programacin ha experimentado un notable
aumento en los ltimos aos, en formatos
imbricados con la informacin del corazn,
que se ha incorporado a la televisin con
nuevos elementos, ausentes del discurso
tradicional de este tipo de prensa,
caracterizada por un mensaje amable cuyo
objetivo era promocionar el lujo y el encanto
de la vida de las estrellas y de los personajes
de la nobleza9. La parrilla televisiva, en la
actualidad, ha convertido estos espacios en
los protagonistas casi absolutos, tanto en
solitario como en compaa de otros10. La
informacin rosa ha llegado a conquistar,

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


incluso, a espacios serios, incapaces de
escapar al canto de sirena de un tipo de
informacin que, en el formato tradicional
(las revistas), constituye un negocio
excepcional cuyos activos se pretenden
trasladar a la televisin, mucho ms cara y,
por tanto, necesitada de recursos financieros11.
Entre los espacios que han absorbido este
tipo de noticia, caracterizada por la falta de
trascendencia social y cuyo contenido es de
pura evasin, se encuentran los grandes
magazines televisivos que, en general, ocupan
todo el espacio matutino y gran parte del
vespertino. Estos programas, de larga
duracin e integrados por formatos variados,
cuentan casi siempre con un espacio de estilo
Talk Show, donde personas corrientes narran
sus experiencias cotidianas en relacin con
gran variedad de temas. Y es aqu,
precisamente, donde se han incorporado los
testimonios de vctimas de violencia.
La aparicin de testimonios se est
convirtiendo en una constante en los
programas de entretenimiento y tambin en
los de informacin rosa, sobre todo desde
la aparicin de mujeres famosas (o
compaeras de hombres famosos) que
aseguran haber padecido malos tratos. Sin
embargo, la pregunta que cabe plantearse es
la siguiente: es positivo que testimonios de
semejante crudeza, que demuestran la
existencia de un problema de enorme
magnitud, se exhiban en espacios de evasin,
de tono frvolo?
A modo de conclusin
Mi respuesta es que no. Ana Orantes estuvo
en uno de esos programas y lo pag con su
vida. Nunca podremos saber si su ex marido
la hubiera asesinado aunque no hubiera ido
al programa de televisin pero lo que s es
seguro es que lo hizo tras su aparicin ante
las cmaras12. Por lo tanto, una primera razn
para justificar mi respuesta es que las vctimas
de violencia que aceptan intervenir en un
programa de televisin, se ponen en peligro.
Reconozco, no obstante, que en algunas
ocasiones, la aparicin pblica puede servir
como proteccin pero no es esa la realidad
comn a la mayora de las mujeres13.
Una segunda razn para evitar la
presencia de testimonios tendra que ver con

la exigencia de un tratamiento adecuado de


la informacin. Todos los textos que ofrecen
recomendaciones para la elaboracin de
noticias (Bolinches, 2002; Del Ro, 1999;
IORTVE, 2002; Snchez, 2003; Valle, 1996),
insisten en la necesidad de visibilizar el hecho
de que la violencia que sufren las mujeres
forma parte de un problema estructural que
tiene que ver con las desiguales relaciones
que se establecen entre hombres y mujeres.
Por tanto, no parecen adecuadas estas
apariciones pblicas, que no permiten analizar
el problema en profundidad. Limitadas
muchas veces a los aspectos ms
sensacionalistas del asunto, poco pueden
hacer para fomentar una audiencia ms crtica
y comprometida. Un formato informativo, tal
vez de debate si incluye a todos los agentes
implicados y a las expertas que trabajan para
erradicar la violencia, sera sin duda ms
adecuado para profundizar en el problema y
en las frmulas para combatirlo.
En tercer lugar, la aparicin de testimonios
de vctimas en formatos de entretenimiento,
puede favorecer la banalizacin del problema.
El tema es demasiado grave y complejo como
para abordarlo desde programas que alientan
la frivolidad. Las mujeres, al tiempo que se
ponen en peligro, pueden contribuir a la
formacin de una opinin pblica fascinada
por el morbo y el tratamiento sensacionalista
de las noticias. En cuanto a los personajes
populares, el crdito absoluto que se les da
unos y el que se niega a otros, demuestra
una falta de objetividad del todo improcedente
en la profesin periodstica, relacionada casi
siempre con un pensamiento sexista y, a
veces, clasista.
Una cuarta argumentacin estara
relacionada con la consolidacin de
estereotipos mediante variados mecanismos
de legitimacin. As, la observacin de estos
programas nos permite asegurar que es
habitual la utilizacin de tonos paternalistas
por parte de quienes conducen el programa
junto a explicaciones que insisten en la falta
de previsin o prudencia de la vctima (que
es convertida en culpable). An ms grave
es que, en muchas ocasiones, se exige a las
vctimas que prueben las agresiones que han
soportado, interrogndolas de forma
implacable y poniendo en duda la calidad del
testimonio. La insistencia en preguntar a las

617

618

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


mujeres por la razn de su permanencia junto
al agresor, por ejemplo, demuestra un gran
desconocimiento tanto de la complejidad del
fenmeno de la violencia como de los
mecanismos de dominacin que el agresor
emplea para neutralizar la voluntad de la
mujer y la dependencia de todo tipo que est
imbricada en las relaciones entre hombres
agresores y mujeres agredidas. En el mismo
orden de cosas, se suele atender nicamente
a la violencia fsica, inquiriendo en los
detalles que tienen que ver con sangre y
golpes. Especialmente grave es la propuesta
nica de soluciones que pasan por el
mantenimiento de la pareja, segn un
pensamiento tradicional y/o religioso que
insiste en el mantenimiento del ideal
romntico y del modelo familiar por encima
de todo14.
Por ltimo, estos programas carecen de
perspectiva analtica y no investigan los
caminos resolutivos: no se cuestiona la
estructura que sustenta el ciclo de la violencia,
apenas se habla de la necesidad de prevenir
desde la escuela, se pasa de puntillas por la
deficiente respuesta judicial y la escasez de
recursos y se omite la dificultad de
integracin de las mujeres en el sistema, una

vez que han puesto fin a su relacin. De


hecho, la respuesta legal y social parece
mgica y, cuando las mujeres acuden a las
oficinas pblicas, se dan de bruces con una
realidad muy distinta.
En definitiva, aunque los medios de
comunicacin han contribuido a visibilizar
la violencia sexista, el tratamiento que reciben
las noticias, el riesgo en que se sitan las
vctimas, la facilidad con que se roza el morbo
y el sensacionalismo y la poca trascendencia
de los programas en que se sitan los
testimonios15, permite concluir que no es
beneficioso alentar su aparicin en las
pantallas, algo que el movimiento organizado
de mujeres percibi desde el principio16 El
padecimiento personal de cada mujer, a mi
juicio, es demasiado serio como para airearlo
desde programas de entretenimiento, cada vez
ms agresivos en el lenguaje, un juego
peligroso al que las mujeres no deberan
prestarse y que, en ocasiones, nos plantea
el terrible interrogante: es esto realidad? Me
temo que, en ocasiones, es slo una
construccin meditica interesada. Considero
ms positivo seguir trabajando en la lnea
de sensibilizacin y educacin, desde otros
formatos ms analticos y reflexivos.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografa
Abril, Natividad, Participacin de las
mujeres en los medios de comunicacin de
Euskadi y en la publicidad, Vitoria,
Emakunde, 1994.
Antn, Eva et al., La presencia de la
mujer en la prensa de Valladoli/, Valladolid:
Ayuntamiento de Valladolid, 1994.
Bach, Marta et al., El sexo de la noticia.
Reflexiones sobre el gnero en la informacin
y recomendaciones de estil, Barcelona, Icaria,
2000.
Bengoechea, Mercedes, Sexismo y
redaccin periodstica, Valladolid, Junta de
Castilla y Len, 2003.
Bolinches, Emilia, Noticias con lazo
blanco. Manual para periodistas sobre la
violencia domstica, Valencia, Uni de
Periodistes Valencians y Generalitat
Valenciana, 2002.
Bueno, Jos Ramn, Estudio longitudinal
de la presencia de la mujer en los medios
de comunicacin de prensa escrita, Valencia,
Nau llibres, 1996.
Del Ro, Roco, Cmo tratar bien a los
malos tratos, Sevilla, Instituto Andaluz de
la Mujer, 1999.
Fagoaga, Concha, Comunicando
violencia contra las mujeres, Estudios sobre
el mensaje periodstico, Madrid, Editorial
Complutense, 1994, p. 67 90.
Fagoaga, Concha, La violencia en medios
de comunicacin, Madrid, Direccin General
de la Mujer, 1999.
Fagoaga, Concha y Secanella, Petra M,
Umbral de presencia de las mujeres en la
prensa espaola, Madrid, Instituto de la
Mujer, 1983.
Fernndez, Natalia, La violencia sexual
y su representacin en la prensa, Barcelona,
Anthropos, 2003.
Franquet, Rosa, La mujer sujeto y objeto
de la informacin radiotelevisiva, Barcelona,
Instituto de la Mujer y Universidad Autnoma
de Barcelona, 1989.
Gallego, Juana, Gnere i informaci,
Barcelona, Institut Catal de la Dona,
Ajuntament de Barcelona y Associaci de
Dones Periodistas, 1998.
Gallego, Juana, La prensa por dentro.
Produccin informativa y transmisin de

estereotipos de gnero, Barcelona, Los libros


de la frontera, 2002.
Garca de Len, M Antonia, lites
discriminadas. Sobre el poder de las mujeres,
Barcelona, Anthropos, 1994.
Lpez, Pilar, Representacin de gnero
en los informativos de radio y televisin,
Madrid, Instituto de la Mujer y RTVE, 2001.
Lpez, Pilar, La representacin de la
violencia masculina contra los mujeres en los
medios de comunicacin, Realidad y
representacin de la violencia, Salamanca,
Universidad de Salamanca, 2002, p. 139 157.
Lpez, Pilar, La violencia masculina
contra las mujeres en los medios de
comunicacin, I Foro nacional. Mujer,
violencia y medios de comunicacin, Madrid,
Instituto de la Mujer y RTVE, 2002, p. 21
35.
Menndez, M Isabel, La mujer como
destinataria del mensaje periodstico y como
sujeto de la informacin en la dcada de los
veinte: el diario ABC en 1923, Comunicacin
y Gnero, Mlaga, Universidad de Mlaga,
2001, p. 295 302.
Menndez, M Isabel, Tratamiento
informativo de la violencia de gnero: crimen
pasional, espacio domstico y derechos
fundamentales de las mujeres, Violencia de
gnero, Mlaga, Universidad de Mlaga,
2002, p. 125 132.
Menndez, M Isabel, El cuarto poder,
un poder de mujeres?, Asturias, Consejo de
la Juventud del Principado de Asturias,
Instituto Asturiano de la Mujer y Coleutivu
Milenta Muyeres, 2003.
Moreno, Amparo, El arquetipo viril
protagonista de la historia, Madrid, Ediciones
LaSal, 1986.
Moreno, Amparo, La otra poltica de
Aristteles. Cultura de masas y divulgacin
del arquetipo viril,Barcelona, Icaria, 1988.
Ramrez, M del Mar, Medios de
comunicacin y violencia contra las mujeres,
Sevilla, Fundacin Audiovisual de Andaluca
e Instituto Andaluz de la Mujer, 2003.
Romano, Vicente, La mujer en los
medios de comunicacin, Mujeres en accin,
Madrid, Fundacin Dolores Ibrruri, p. 8.
Snchez, Jos J. et al., Mujer publicada
mujer mal tratada, Pamplona, Instituto
Navarro de la Mujer, 2003.

619

620

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Sau, Victoria, Diccionario ideolgico
feminista I y II, Barcelona, Icaria, 2000.
Valle, Norma et al, El ABC de un
periodismo no sexista, Santiago de Chile,
Fempress, 1996.

_______________________________
1
Universidad de Oviedo (Espaa).
2
Sobre este particular, y a modo de ejemplo,
puede consultarse la informacin publicada en
prensa en la poca de las sufragistas (no slo en
Gran Bretaa), aspecto que recojo en un artculo
sobre el diario ABC en los aos veinte (Menndez,
2001: 295 302). Idnticos resultados pueden
obtenerse del estudio de noticias recientes y
artculos de opinin sobre la paridad poltica en
Espaa.
3
Amparo Moreno, profesora de Historia de
la Comunicacin Social en la Universidad de
Barcelona, public, en 1986, El arquetipo viril
protagonista de la historia, donde realizaba un
estudio de los manuales de historia espaoles. Su
conclusin principal era que estaban redactados
con un espritu androcentrista, es decir, utilizando
un enfoque nicamente masculino. Un anlisis ms
profundo revelar que, adems de varn, se trata
de un adulto perteneciente a las clases dominantes.
La misma autora sigui profundizando en esta idea
en su libro La otrapoltica de Aristteles.
Cultura de masas y divulgacin del arquetipo viril
(1988).
4
En el estado espaol empieza a ser numeroso
el corpus de investigaciones sobre informacin y
gnero, a partir de distintas perspectivas y
disciplinas. Entre ellas, pueden mencionarse los
trabajos de Natividad Abril (1994), Eva Antn
(1994), Marta Bach (2000), Mercedes Bengoechea
(2003), Jos Ramn Bueno (1996), Concha
Fagoaga (1999, 1994, 1983), Rosa Franquet
(1989), Natalia Fernndez (2003), Juana Gallego
(2002, 1998), Pilar Lpez (2002a, 2002b, 2001)
o Jos J. Snchez (2003) entre otros.
5
En Espaa existen organismos de igualdad
estatales, autonmicos y locales.
6
Al respecto, Vicente Romano ya mencionaba,
hace una dcada, los prejuicios que aparecan en
la informacin sobre feminismo (1993).
7
Tal y como explica Sau, el feminismo se
puede considerar como una filosofa, como una
ciencia, como una accin personal y como un
movimiento social. La filosofa intenta explicar
las claves de la situacin de opresin y explotacin
de las mujeres en el mundo. Adems, es un
pensamiento cientfico puesto que proporciona un
paradigma interpretativo de la realidad global, de
hombres y mujeres. Es, as mismo, una accin
personal, encaminada a la desjerarquizacin sexista

que se mantiene en la sociedad y es un movimiento


social que supone la toma de conciencia de las
mujeres como objeto de dominacin, explotacin,
opresin y exclusin. En la teora poltica se estara
elaborando un pensamiento que persigue los
mismos derechos y las mismas oportunidades para
hombres y mujeres mientras que en el movimiento
social se sita el propio de las mujeres, verdadero
motor de cambio y desarrollo social. Para ampliar
estos conceptos, vase el Diccionario Ideolgico
Feminista de Victoria Sau (2000).
8
Las autoras que han analizado informacin,
detectan que las mujeres aparecen representando
roles tradicionales, que se emplean tonos
coloquiales o paternalistas al referirse a ellas, que
el lenguaje sexista favorece una informacin
distorsionada, o que la violencia domstica es
deficientemente analizada. Un ejemplo de ello
tiene que ver con la obsesin por mencionar el
fsico o la forma de vestir de las mujeres polticas.
Tambin es habitual leer entrevistas con mujeres
representativas a las que, invariablemente, se les
hacen preguntas relacionadas con el mbito
familiar o domstico o con su posicin respecto
al feminismo. Sobre representacin de mujeres
lderes, un trabajo interesante es el de M Antonia
Garca de Len (1994).
9
Actualmente, en Espaa, se asiste a una
verdadera eclosin de los programas dedicados a
la informacin sobre la vida privada de la gente
famosa. Pero, en su salto televisivo, han
abandonado las caractersticas principales del
producto, en parte por la superior necesidad de
imgenes que necesitan estos programas, de
periodicidad diaria. As mismo, la informacin
televisiva caduca a una velocidad mucho mayor
y su demanda de cortes es altsima en
comparacin con la de una revista semanal.
10
No slo existen espacios dedicados a esta
informacin en exclusiva sino que multitud de
programas de otro tipo han incluido microespacios,
as como los peridicos disponen de una o varias
pginas para ella.
11
Las revistas del corazn espaolas tienen
una tirada muy superior a cualquier otra editada
en el pas. Por poner un ejemplo, segn los ltimos
datos recogidos en la pgina web de la OJD,
sociedad que controla la difusin y tirada de la
mayora de medios (julio 02/junio 03), la revista
Hola tiene un promedio de tirada de unos 730.683
ejemplares semanales frente a los 190.411 de
Intervi, tambin semanal. Otras revistas con
buena tirada, de carcter mensual, no superan los
281.229 ejemplares, como la revista de cine
Fotogramas, o los 351.906 en el caso de Muy
Interesante.
12
La hija de Ana Orantes ha asegurado, con
ocasin de la inminente puesta en libertad de su
padre, que ste ha manifestado que pensaba

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


asesinarla tambin a ella y que no dudaba de que
cumplira su palabra. Esta mujer pertenece a una
asociacin contra la violencia desde el asesinato
de su madre y no ha querido volver a ver a su
padre; sus declaraciones aparecen ocasionalmente
en prensa, ya que su madre se ha convertido en
un smbolo y su opinin es solicitada en numerosas
ocasiones.
13
Me atrevera a afirmar, de forma un tanto
intuitiva, que las recientes declaraciones de la ex
esposa de un conocido cantante fueron su garanta
de inmunidad ante una posible venganza personal
o familiar, dada la pertenencia del agresor (fue
condenado en los tribunales) a una etnia con
costumbres altamente misginas, etnia a la que
no perteneca la agredida.
14
Las preguntas habituales dudan de la palabra
de la vctima en base al dilatado tiempo que ella
ha necesitado para denunciar, para hablar o buscar

soluciones. Es sabido que las mujeres que padecen


malos tratos necesitan una media de diez aos
antes de atreverse a pedir ayuda. En ocasiones,
el detonante es el riesgo que sufren los hijos e
hijas y no el propio peligro de la vctima.
15
Es importante sealar que algunos de estos
programas, de contenido banal (muchas veces
ordinario, soez e incluso insolente desde diferentes
puntos de vista) son emitidos en el horario que
antes ocupaba la programacin infantil y juvenil
que ahora ha desaparecido de las cadenas pblicas
y de las privadas que emiten en abierto; una
programacin slo disponible, por tanto, en los
canales de pago.
16
La gran mayora de asociaciones de mujeres
que trabajan con vctimas de violencia se niegan
a facilitar testimonios de agredidas ya que
consideran que no es la va adecuada para abordar
el problema.

621

622

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Discurso e construo da identidade social da lpica


Nadia Regina Loureiro de Barros Lima1

Engraado, acho que o que


nos uniu foi a dor, n?
Foi o que fez a gente estar aqui...
(fala de uma lpica).
1. A situacionalidade na construo
discursiva: identidade, acontecimento e
estrutura
Quando meu pai morreu, a minha irm
que tem lpus saiu do ar (...)
Tempos depois eu comecei
com umas dores no joelho...
(fala de uma lpica).
Para efeito de nosso trabalho, buscamos
apreender o processo de construo de identidade de mulheres portadoras de uma afeco
psicossomtica, o LES, cujas formulaes
produzidas constituintes de um corpus sero
lidas a partir de um instrumental terico em
que os conceitos de Discurso e Identidade
constituem a chave da anlise. Entendemos
identidade no no seu sentido individual, mas
como uma construo social, gestada a partir
de prticas discursivas e, nesse sentido tratamos de discurso de identidades, se entendendo Discurso como efeito de sentido entre
locutores(ORLANDI,2001:21) em que
cada pessoa membro de muitos discursos e cada Discurso representa
uma de nossas mltiplas identidades
(GEE,1990:99)
da sermos portadoras de identidades mltiplas e contraditrias.Essa concepo de
Discurso, como espao de construo de
identidades sociais corresponde ao sentido
foucaultiano e, nesse sentido
as identidades no esto nos indivduos, mas emergem na interao
entre os indivduos agindo em prticas discursivas particulares nas

quais esto posicionados. (MOITA


LOPES,1998:8).
Esses discursos, por sua vez, no esto no
vcuo, mas tm uma materialidade, e por
isso que situar historicamente de onde o
Discurso est sendo dito -situacionalidade
um dos elementos bsicos para a construo
discursiva; para tal, urge irmos aos textos,
vermos o que dizem, para que pistas lingusticas eles sinalizam , cabendo a ns, tal como
Robinson Crusoe seguindo as pegadas, seguir essas pistas discursivas presentes nas formulaes.
Questionada sobre o surgimento do LES,
uma lpica aponta para uma pista significativa de apreenso do sentido da doena, ao
enunciar que esta foi uma forma de chamar
a ateno [...] como se eu dissesse: Olhem
pra mim, prestem ateno em mim,o que
por sua vez, remete ao discurso
psicossomtico e psicanaltico. Por implicar
a articulao soma-psyche, o discurso
psicossomtico suscita questionamentos vrios, tanto em profissionais da rea mdica,
como da rea psquica, consistindo, na verdade, numa atualizao do antigo princpio
hipocrtico mente s, corpo so, j em
vigor na Grcia Antiga, l nos idos de 460
a C. J naquela poca, Hipcrates alertava
para a unidade funcional corpo-alma, sendo
as doenas resultantes da desorganizao
dessa unidade.Atravs da histria, essa concepo vem sofrendo modificaes, at que,
em 1818, foi criado o termo Psicossomtica,
por J.C.Heinroth. nesse caldo cultural que,
em fins do sculo XIX, surge a Psicanlise
na clnica de Dr. Freud, buscando a compreenso da sintomatologia somtica, atravs
da investigao dos sintomas neurticos manifestos no corpo (converso histrica), bem
como da manifestao sintomtica sem
simbolizao - neuroses atuais: neurastenia
e neurose de angstia. O que estava na base
dessa investigao emergente era a idia de

623

624

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


um estudo para alm da anatomia, tentandose apreender a anatomia imaginria.
Chega-se ao sc. XX com estudos sobre
Psicossomtica diversificados em correntes
vrias, podendo-se afirmar que, num balano
sobre a origem e evoluo desse conceito,
algumas fases podem ser identificadas e, entre
essas, situada na fase atual, destacamos a
leitura lacaniana; nela, a Psicossomtica
vista a partir da tica do simblico, da lgica
significante e, nesse sentido, a afeco
psicossomtica caracterizada como uma
espcie de soluo para um defeito de
filiao simblica(GUIR,1988:24) que, em
se considerando a metfora paterna, no lugar
do Pai,aparece a leso (...) a filiao do
Nome do Pai se transforma em filiao do
rgo. (NAZIO,1993:67). Para essa lgica,
a funo paterna consiste em fazer um corte
e de permitir metaforizar, substituir algo que
falta por uma palavra (ETKIN,1996:26), o
que, no entanto, no vem a acontecer na
discursividade de portadoras de afeces
psicossomticas.
Em que ocasio e de que forma se deu
o aparecimento do lpus? No relato das
enunciantes, observam-se diferentes tempos
constitutivos do processo psicossomtico
formulado nas histrias de vida, associados
ao processo da doena e de sua estrutura
psquica, remetendo assim ao discurso da
Psicossomtica. Na elaborao metapsicolgica das afeces psicossomticas ou leses
de rgos, tanto Jean Guir (Dinmica da
Afeco) quanto Nazio (Esquema de apelo
narcsico e do retorno antecipador) apontam
para a importncia de se considerar os tempos constitutivos na elaborao do processo
psicossomtico; nessa perspectiva, a leso
funciona como um apelo fantasstico, um grito
de dor e, do ponto de vista libidinal, a leso
de rgo seria como a retirada da libido
para o Eu como uma estagnao formal (...),
a leso de rgo como um auto-erotismo.
(NAZIO,1993:112). H de se considerar,
portanto, a presena de acontecimentos traumticos.
Na teoria da AD por sua vez, fala-se em
acontecimento discursivo como sendo um
conjunto de enunciados que interpretam um
determinado evento, no caso, a emergncia
do LES na enunciante.Trata-se no do fato
em si ocorrido na histria de vida da lpica,

mas do significado a ele atribudo, que se


manifesta na discursividade; nesse sentido
que a realidade constituda pela/na trama
da discursividade (DOR-NELES,1999:158),
pois atravs da simbolizao que a realidade passa a ter/fazer sentido, resultando at
em possibilidade de modificaes no passado. E nisso que o processo analtico se
fundamenta, quando, em processo de anlise, algum pode reconstruir seu passado
atravs da narrativa de sua histria; nesse
sentido que para Birman, a teoria psicanaltica, como um campo de saber, est mais
aproximada da arte, como uma construo
interpretativa do sujeito, uma fico, uma
fico necessria para a constituio de uma
prtica de subjetivao. (BIRMAN,
1994:712). Continuando nessa linha de raciocnio, Kehl acrescenta que
o trabalho do psicanalista no consiste em descobrir uma verdade prexistente sobre o sujeito e comunicla, mas em possibilitar que ele construa uma histria nova para si mesmo - o que me lembra a frase de uma
analisanda [...] Nunca tarde para
se ter uma infncia feliz..
(KEHL,1996:198).
na discursividade, pois, que o acontecimento adquire sentido, e se nota como
a doena produzida a partir de acontecimentos ancorados na estrutura (edpica) que,
na lgica significante, se refere ao processo
de subjetivao, fruto do entrelaamento dos
registros RSI (Real-Simblico-Imaginrio).
2. As prticas discursivas como discurso
do Outro: a questo da alteridade
O desejo do homem o desejo do Outro.
(Lacan,1998 (1960):829)
[...] como pessoas somos sempre outros,
sempre essencialmente segundas pessoas.
(Shotter,1989:143)
Se a situacionalidade constitui um elemento bsico para a construo discursiva,
um segundo elemento diz respeito
alteridade, ou seja, como a identidade
construda a partir do discurso do outro, mais
precisamente, das prticas discursivas.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Como seres humanos, somos sempre seres
de desejo, do desejo do Outro, que nos
antecede e que sempre est a reger nossa
caminhada, mesmo que disso no venhamos
a saber. Che Vuoi? Essa questo est no Diabo
amoroso, romance de Jacques Cazotte, que
Lacan trabalha no seu seminrio sobre O
Desejo e sua Interpretao (1958-1959),
atravs de um grafo que tem a forma de uma
interrogao, aponta para a incessante busca
humana de respostas, diante do enigma existencial do desejo. Pois bem, se Lacan faz uso
do Che Vuoi? para dizer que o desejo sempre
desejo do Outro e, quando faz isso, est
remetendo para o nosso assujeitamento
ordem simblica, em outros campos de saberes isso tambm dito e reconhecido, como
o caso das cincias sociais e, mais precisamente, dos estudos sobre identidade, que
reconhecem a ns, humanos, sempre outros,
como segundas pessoas. calcada nessa
premissa que a AD, rea de conhecimento das
cincias humanas e campo de saber de entremeio (ORLANDI, 2001), trabalha a identidade, sob a ptica de discursos de identidades, a partir de um enfoque interdisciplinar.
Considerando essa presena do outro no
processo de construo identitria, para que
pistas discursivas o texto das lpicas nos
aponta?
Na recuperao da histria de vida,
acontecimentos traumticos se fazem presentes no texto das enunciantes e so simbolizados, tornando-se assim acontecimentos
discursivos; na construo identitria, discursos vrios - alteridade - vo se entrecruzar,
destacando-se, entre eles, o patriarcal e o
religioso, ambos presentes na estrutura familiar e que remetem para a posio de
gnero, no qual as mulheres esto
posicionadas na relao social. Enquanto
participantes discursivas, se posicionam a si
prprias e aos outros, definindo sua identidade de gnero, que vai aparecer, por exemplo, na relao conjugal; nessa, mesmo
quando os maridos no lhes correspondem
s expectativas, assim mesmo permanecem
na relao, diante da sociedade (que) no
v com bons olhos uma mulher separada.Ao
recuperar discursivamente a emergncia do
LES, relacionando-o com fatos ocorrentes na
relao conjugal, as enunciantes remetem sua
postura para o discurso patriarcal, que se faz

presente ora atravs das falas das mes, das


avs, que lhes dizem mulher sepa-rada...
nunca; ora, atravs dessas falas introjetadas,
como no texto em que, mesmo reconhecendo
que estava sendo agredida fisicamente pelo
marido, ao pensar em se separar, enuncia que
se sentia culpada,no est certo sair,
se sasse, estaria sendo egosta, ele
est precisando de mim...
Esse trao psquico de cuidar faz parte
do conceito conhecido como feminilidade
(FREUD,1933/1932) e construdo pelo
discurso patriarcal, inculcado desde a mais
tenra ida-de em meninos e meninas, mais
tarde se tornando como que natural. A relevncia do discurso social, sobre o que seja
o adequado para homens e mulheres atua
como mediao no processo experencial e
estruturante ao processo de subjetivao. A
identidade de gnero, portanto, construo
decorrente de um discurso social, que tende
a criar desigualdades onde anteriormente h
diferenas. Isso ocorre comumente com a
identidade feminina que, construda a partir
de um discurso social para atender s necessidades e mitos de uma sociedade, faz com
que a subjetividade das mulheres seja
identificada com a subordinao. nesse
sentido que se fala de uma natureza feminina e que, no texto das enunciantes, se faz
presente, entre outras modalidades, atravs
da vaidade, porque mulher pensa em
beleza o tempo todo (...) mulher muito
vaidosa; isso, por sua vez, remete a um eixo
temtico psicanaltico fundamental: a elaborao metapsicolgica dos fenmenos
psicossomticos - a teoria do narcisismo
(FREUD,1914). Nas falas das lpicas,
marcante o constrangimento nelas suscitado
pela imagem deformada do corpo, o que as
leva a serem designadas (vistas pelo outro)
atravs da leso; esta acaba designando ali,
onde no h outro elemento para faz-lo, uma
espcie de identidade entre o sujeito e a
afeco, um monstro, assim que as pessoas vem a gente.
Diante das prticas discursivas que atravessam a fala das lpicas e representam o
outro discursivo constituinte de identidades
- a alteridade - detecta-se por onde passam
as pistas lingsticas, construtoras identitrias,

625

626

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


entrecruzando discursos mdico, patriarcal,
religioso, entre outros. Desse entrecruza-mento,
traos identitrios se fazem presentes no texto,
assumindo formas estigmatizantes, mrbidas
e gendradamente desiguais. Ao buscar um
sentido para a doena, a morbidez parece estar
sempre presente, como efeito do saber mdico
que, por vezes, lhes passa um desejo de no
serem portadores da doena, (ainda bem que
voc no tem lpus); outro sentido advm
do saber religioso, quando associa dor e
doena, sendo esta apreendida como uma
condio para o no sofrer na outra vida
e que Deus d o frio conforme o cobertor.
O sentido da doena , pois, efeito de ambas
as prticas discursivas, em que a dor funciona
como um elo de convergncia identitrio.
[...]
Como que ? Hein? Voc se di?
Eu me do o tempo todo.
Aonde?
Dentro, no sei explicar.
Clarice Lispector, A Hora da Estrela
Outro trao identitrio presente nas formulaes enunciadas provm da relao de
gnero, cujo sentido efeito do discurso
patriarcal, mais precisamente presente nas
relaes familiares e religiosas e que reserva

s mulheres/ao feminino uma posio socialmente desigual, sobretudo no que se refere


moral sexual. A dor do corpo, mas tambm
a dor psquica, acabam sendo o elo identitrio
das lpicas - o que nos uniu foi a dor enunciado que corrobora o sentido de identidade como construdo na relao, algo que
est muito mais para um tornar-se a ser,
do que para um ser. Da o sentido da reconstruo identitria e da Identidade como
construo social discursiva.
Ora, se as identidades so efeitos sociais
de discursos, a partir dos quais so construdas,
tambm podem ser reconstrudas, revertendose prticas discursivas que nos posicionam desigualmente, e isso porque somos capazes de
atuar como agentes, atravs dos contra-discursos, construindo o mundo a partir de outras
bases discursivas, outros significados. nesse
sentido que tanto possvel aos humanos
construir uma infncia feliz, como reconstruir uma relao existencial, atribuindo um
novo sentido vida. disso que tambm falam
as lpicas, ao mencionarem os efeitos das
prticas discursivas grupoterpicas, lhes propiciando um novo sentido vida:
Agora me sinto mais segura, no
estou mais pensando que vou morrer
logo, que vou ser a prxima vtima.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Birman, Joel (1994). Um futuro para
a Psicanlise. Revista Brasileira de Psicanlise, v.27, n.4, p.705-738.
Etkin, Gustave E.(1996) Uma introduo
a Lacan - o real e a metfora
paterna.Salvador, Ba: Mtthesis.
Freud, S. Sobre o narcisismo: uma introduo (1914). In: Obras Completas, v.
XIV. Traduo de Jayme Salomo. RJ.:Imago.
________
Novas
Conferncias
Introdutrias sobre Psicanlise(1933/
1932).XXXIII Feminilidade. Ibidem v. XXII.
Gee, J.P. Identity as an analytic lens for
research in education.(1990). Review of
Research in Education. v.25, p.99-125.Bristol:
The Falmer Press.
Guir, Jean.(1988). A Psicossomtica na
clnica lacaniana. R.J.: Jorge Zahar.
Kehl, M Rita.(1996) A mnima diferena:
masculino e feminino na cultura. R.J.: Imago.
Lacan, Jacques. Subverso do sujeito e
dialtica do desejo no inconsciente
freudiano.(1998) In: Escritos. R.J.: Jorge
Zahar, p.793-842.
_________ O Desejo e sua Interpretao,1958-1959. (2002) Porto Alegre: Associao Psicanaltica de Porto Alegre.
Lispector, Clarisse, A hora da estrela,
Rio de Janeiro: Francisco Alves, 1995.

Moita Lopes, L.P. (org.) (2003). Discursos de Identidades: discurso como espao de
construo de gnero, sexualidade, raa,
idade e profisso na escola e na famlia. Campinas, SP: Mercado de Letras.
__________ Discursos de Identidade em
sala de aula de leitura: a construo da
diferena. In: Signorini, I.(org) Lingua(gem)
e Identidade. Campinas: Mercado das Letras,1998.
Nazio, J.-D. (1993). Psicossomtica -as
formaes do objeto. RJ.:Jorge Zahar.
Orlandi, E. (2001) A Escrita da Anlise
de Discurso. In: ORLANDI, E. Discurso e
Texto, formulao e circulao dos
sentidos.Campinas, SP: Pontes, p.31-57.
___________( 2001). Anlise de Discurso: princpios e procedimentos. - Campinas,
SP.: Pontes.
Signorini,I. (org.) (1998). Lngua(gem) e
identidade: elementos para uma discusso no
campo aplicado. Campinas: Mercado de
Letras.
Volicch, R.M.(1998) Psicossomtica: de
Hipcrates Psicanlise. SP: Casa do Psiclogo.

_______________________________
1
Universidade Federal de Alagoas.

627

628

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Evolucin socio-cultural en la representacin meditica


del hombre agresor y maltratador
Natalia Fernndez Daz1

En los ltimos 20 aos ha evolucionado


de una manera sorprendente la iconografa
relativa al hombre agresor. Pero, en este caso,
cuando hablamos de evolucin no nos
referimos necesariamente a una mejora. Slo
aludimos a cambios notorios.
A mediados de los aos 80 se trataba,
de manera singular y perifrica, el tema de
los malos tratos en la prensa. Es evidente
que en aquel entonces el trmino malos
tratos no se haba impreso an; es decir,
no funcionaba como etiqueta simplificadora,
como lo hace ahora. Cada caso era un caso
separado del resto, y la violencia de gnero
como tal no constitua una categora
aglutinante. La manera ms corriente de tratar
cada agresin es acudiendo a frmulas
descriptivas muy grficas: Mata a su mujer,
apuala a su mujer, golpea a su
compaera, Esta forma sera en estos
tiempos inconcebible, porque ya esperamos,
presuponemos y sabemos que cada caso
engrosa la interminable lista de vctimas de
eso que semnticamente se ha ido asentando
como terrorismo domstico o violencia de
gnero. Pero an hay ms cosas. En los aos
80 an se extenda la creencia de que los
malos tratos eran consecuencia de un
determinado nivel educativo, del abuso del
alcohol y tpico de ciertas clases sociales
desposedas. nicamente a principios de los
90 empezaron a surgir iniciativas, como la
llevada a cabo por el Instituto Cataln de la
Mujer, en que se empieza a probar lo que
muchas feministas sospechaban: que la
violencia contra las mujeres no es patrimonio
exclusivo de una clase social, ni es necesario
el consumo de drogas o estupefacientes para
convertir la vida conyugal en un verdadero
infierno. No obstante, los malos tratos, hace
20 aos, tampoco eran protagonistas como
tales en los medios de comunicacin. Ms
bien constituan una informacin subsidiaria
en que el tema principal y dominante era la
muerte de una mujer a manos de su

compaero sentimental o su marido. El nivel


educativo y los estupefacientes o el alcohol
servan para exonerar al agresor de su accin
criminal. Los medios de comunicacin solan
reflejar esos aspectos alusivos al ambiente
social o al estado o no de embriaguez de
un agresor: Un minero mata a su mujer a
puetazos (Pueblo, 4-5-1984); Un taxista
de 35 aos mata por celos a su esposa y al
mdico con el que haba trabajado de
enfermera (El Pas, 7-8-1984); Un hombre
ebrio mata de una paliza a su mujer ciega
(Ya, 13-11-1984); en esta noticia, adems,
todava se aade Segn nos dijeron los
vecinos de la zona, el presunto parricida sola
abusar frecuentemente de la bebida y
mantena frecuentes discusiones con su
mujer y l sola trabajar de albail y
tambin se dedicaba a la recogida de cartones
y chatarra. En la noticia Mata a su mujer
de un martillazo en la cabeza (Ya, 1-3-1985)
tambin se dice del agresor Benito Gonzlez,
de cuarenta y dos aos, albail de profesin;
un ejemplo ms Un obrero en paro mata
a su hija de un tiro e intenta suicidarse
(Diario 16, 3-2-1984). De igual modo son
bastante comunes las agresiones de
legionarios, policas o guardias civiles, es
decir, de personas que manejan armas
frecuentemente o que se desenvuelven en un
ambiente al que la violencia no es ajena. Tal
es el caso de: Hallan al militar
norteamericano que mat a su mujer (La
Vanguardia, 22-4-1984); Un polica nacional
mata de un disparo a su amante y se hiere
al disparrsele el arma (El Pas, 21-5-1984);
Un guardia civil mat a tiros a su novia
(Ya, 23-10-1984); sUn polica nacional
acribill a balazos a su esposa (Ya, 21-101984); Un polica nacional hiere a su esposa
de ocho disparos en una calle de Oviedo
(El Pas, 23-10-1984); Un brigada de la
legin mata a su mujer de una paliza en
presencia de sus hijos menores (Liberacin,
21-12-1984); Un guardia civil mata a su

629

630

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


esposa despus de mantener con ella una
violenta discusin (El Pas, 7-1-1985), Un
guardia civil retirado mata a su mujer e intenta
suicidarse (El Pas, 5-11-1985).
Pero tambin existan factores, que se
enfatizaban, y que contribuan a la
culpabilizacin de la vctima. Se trata del
estereotipo de la mujer provocadora o infiel,
que exacerba los celos del esposo engaado.
No era necesario que la mujer flirteara o
mantuviera de facto otra relacin paralela a
la matrimonial; bastaba con que el varn se
sintiera amenazado en su hombra y esa
amenaza le suscitara celos. Los celos, y su
subsiguiente arrebato, parecen justificar un
crimen. Es lo que, por aos, se denomin
crimen pasional, en que lo pasional remite
tanto al estadio amoroso que domina la accin
en su totalidad como al hecho de ser incapaz
de un mnimo autodominio ante una situacin
emocional que se presenta como impermeable
al raciocinio y al dilogo. En el estereotipo
de los crmenes pasionales no es tan
importante la actitud de la vctima como la
percepcin y la creencia del propio agresor.
Y es que la vctima no es importante. Slo
lo es en la medida en que determinadas
acciones suyas pueden prestarse a ser
interpretadas como desencadenantes de las
consecuencias que luego ella misma sufre.
En la prensa de los aos 80 los titulares
suelen sealar los motivos que llevan a un
hombre a consumar una agresin. Unos
ejemplos ilustrativos: Mata a su mujer
porque se quera separar (Ya, 28-2-1984);
Mat a su mujer golpendola con el brazo
del silln mientras discutan (Diario 16, 157-1984), en que se insina que la propia
discusin es la que propicia el fatal desenlace;
Un taxista de 35 aos mata por celos a su
esposa y al mdico con el que haba trabajo
de enfermera (El Pas, 7-8-1984); Apuala
a su mujer porque le pidi dinero (Ya, 1610-1984); Mata a su mujer por celos (Ya,
22-10-1984); Mata a su esposa por celos
durante una discusin (El Pas, 6-11-1984);
Un sexagenario mata a su esposa por celos
(El Alczar, 6-11-1984); Un guardia civil
mata a su esposa despus de mantener con
ella una violenta discusin (El Pas, 7-11985); Apuala a su mujer por celos (Ya,
20-1-1985); Mata a su mujer con un hacha
por celos (Ya, 11-5-1985); Intent matar

a hachazos a su mujer porque le era infiel


(Ya, 9-1-1986);Un parado, en Granada,
mat a su esposa de 15 pualadas porque
no le dio dinero (Diario 16, 17-2-1986).
Los ejemplos podran seguir en un
inventario sin fin. Valga la pena, a modo de
sntesis, enfatizar que todos los ejemplos
seleccionados, y los que, por razones obvias
de tiempo han sido omitidos, obedecen a un
esquema que se reitera con muy contadas
excepciones: los titulares son frases
descabezadas de sujeto responsable (es
decir, tenemos una accin criminal, pero no
un sujeto que la comete), en las que dicho
sujeto slo aparece cuando es relevante (como
ya vimos antes, cuando el agresor es un
agente de las fuerzas del orden, quiz porque
remite a un mundo en que la violencia es
un entorno habitual, quiz por la
contradiccin que se desprende de que sea
precisamente alguien que tiene que velar por
el orden y su cumplimiento quien transgreda
cometiendo un crimen; y tambin es relevante
cuando el agresor es alguien de baja
extraccin social, a quien ciertas acciones
condenables parecen NATURALMENTE
atribuibles). De igual modo, en esos aos son
relevantes los procedimientos o instrumentos
que se usan para dar muerte o herir a la
vctima. Es como si la mayor o menor
perversidad, o el mayor o menor grado de
violencia residiera en el recurso con que la
accin criminal es ejecuta. De algn modo
el instrumento comparte protagonismo con
al agresor, y en no pocas ocasiones eclipsa
la importancia de ste. En consecuencia, el
hacha, el cuchillo, la metralleta, los puos
o la cacerola adquieren una magnitud que
resta relevancia a la premeditacin e intencin
humanas. Como si tales instrumentos, en
verdad, actuaran de forma autnoma, sin
alguien que imprima su voluntad al elemento
ejecutor. Otro aspecto que tal vez convendra
sealar, y que atae a las vctimas, es que
cualquier conducta de las mujeres sirve, en
esos aos, para legitimar un comportamiento
violento por parte del varn. No es siquiera
necesario que la mujer haya cometido un acto
socialmente condenable como suele ser la
infidelidad para desatar la violencia. Basta
con que pida dinero, o lo niegue a su pareja,
o lo gaste. En el fondo, la abundancia de
conjunciones causales (La agredi porque, la
mat porque) no hacen sino apuntar a una

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


zona argumental que legitima la actuacin
de un agresor. El substrato ltimo de la
cristalizacin de estos elementos en los
discursos no es otra que la negacin de la
autonoma de las mujeres: la agresin se
presenta, en ese sentido, como una forma de
castigo a las que intentan transgredir las
normas, e incluso a las que, sin llegar a
transgredir, apuntan a su intencin de hacerlo.
Hasta aqu un resumen somero y grfico
de lo que fue la representacin del hombre
golpeador en la prensa espaola de la dcada
de los aos ochenta. Sin embargo, hablar de
agresores supone tambin no olvidar que el
golpeador no era el nico centro de atencin
meditico. Ms bien era escasamente
importante en trminos informativos. Mucho
ms trascendentes eran, en aquel entonces,
los violadores que perpetraban sus actos en
la oscuridad y cuya perversidad inexplicable
y rostro desconocido parecan emular el
siempre renovado mito de Jack el Destripador.
El violador annimo ha revestido un toque
de monstruo, por lo difcil de explicar sus
actuaciones y por lo impredecible de sus
apariciones y de sus actos. Es cierto que
durante mucho tiempo este mito se sustent
en una suerte de explicacin patolgica, que
era la nica que tranquilizaba con respecto
a la perversidad de ciertas actuaciones
criminales. Por supuesto que la patologa no
habra tenido mucho sentido si, en el fondo,
no se hubiera considerado a la violacin una
mera desviacin sexual. En los aos ochenta,
excepto en los crculos feministas, se crea
que la violacin era, en primer y ltimo lugar,
un comportamiento sexual anormal, pero
jams se habra planteado como un acto de
violencia pura, en que la desigualdad
estructural dentro de la pareja, la asimetra
de roles, la distribucin del poder y el arraigo
de la ideologa patriarcal eran definitivos y
preponderantes.
En los aos 90 se consolidan ciertos tipos
de agresin. Ya en 1989 surge en la prensa
el acoso sexual, que se tipifica como delito
3 aos ms tarde. Con la visibilizacin del
acoso se instala discursivamente la figura de
lo que las tericas britnicas denominan
Romeo de oficina, el jefe seductor que se
cree con derecho de pernada sobre sus
empleadas. Tambin en los aos 90 sigue
prevaleciendo el estereotipo del violador

nocturno, ensaado y annimo. Slo a


mediados de esa dcada se inaugura lo que
podramos llamar la etapa de los malos tratos
como tema noticioso independiente, dentro
de un marco de problematizacin social que
genera polmica y debate. Sin embargo el
hecho de que los malos tratos hayan sido tema
preferente en los medios no siempre ha
significado una mejora en el tratamiento
informativo ni, mucho menos, una mayor
concienciacin que redunde en el
decrecimiento de las cifras estadsticas de las
mujeres vctimas de este tipo de agresin.
Lo que ha ocurrido es que las noticias
actualmente ms que informar, constatan: un
nuevo caso ms. Y se aade a la interminable
retrica de los nmeros, cuya hiperblica
magnitud hace cobrar protagonismo al propio
medio que se haga eco y, de paso, lo sita
en las coordenadas de lo considerado
polticamente correcto. Y no slo eso sino
que las mujeres estn dejando de ser vctimas
de un varn violento para empezar a ser
vctimas de los malos tratos, un acto
despojado de agente. Es cada vez ms comn
encontrarnos la frmula La violencia de
gnero se ha cobrado otra vctima. Se
personifica la etiqueta y se diluye la
relevancia de un agresor con una biografa,
un rostro y un comportamiento que lo
convierten en golpeador y en no pocos casos
en homicida, en uxoricida. La veterana
feminista Lidia Falcn adverta en una
entrevista reciente de cmo se puede llegar
a desvirtuar un hecho ahora que ya no
tenemos agresiones a mujeres sino violencia
de gnero, una manera ms higinica, menos
daina y ms eufemstica de decir lo mismo.
En el fondo se corre el riesgo de quedar
atrapados en la retrica pura y simple que
es sealadora de etiquetas sociolgicas
deseables o de moda. Y en ese contexto actual
se trajina y se producen noticias sobre los
malos tratos a las que cabe atribuir la virtud
y con ello retomo el punto de la iconografa
del agresor que es, a la postre, lo que nos
interesa y es que se ha normalizado
al agresor, es decir, se le ha desheredado del
aura de la patologa que lo haca inmune e
impermeable a las sanciones y candidato a
las exenciones morales. El agresor es un
hombre normal, e incluso suele tener un
nutrido grupo de testigos alrededor de su

631

632

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


existencia que lo corroboran. Se acab el mito
del monstruo sin cara. Jack el Destripador
es historia. Sin embargo ese afn
normalizador tambin puede contribuir a
mermar la credibilidad de una vctima. Cmo
puede un hombre normal cometer cierto
tipo de ignominias? Cul es la frontera entre
la normalidad y la perversin? La normalidad
se asocia con el bien. A este respecto no
debemos olvidar que, al fin y al cabo, la
normalidad es una construccin ideolgica
en virtud de la cual todo apartamiento de lo
normativo constituye la aberracin, el
desorden, lo censurable.
No obstante este estado de la cuestin
tal vez sera oportuno abogar por un
tratamiento de la violencia de gnero desde
miras ms altas, a partir de un marco
ontolgico y conceptual ms generoso, ms
amplio. Estamos en un momento en que los
tipos de violencia son mltiples son cada
vez ms comunes los casos de agresiones
intergeneracionales de padres a hijos y de
hijos a padres y quiz valdra la pena
recordar que la violencia se aprende, que por
la violencia se opta, que con la violencia se
llega all donde se es incapaz de llegar con

el dilogo y con otros instrumentos ms


constructivos, y, sobre todo, que la violencia
es el arma que se guarda en la manga aqul
que se ha arrogado el derecho de detentar
un poder ilimitado. La violencia domstica
no es una excepcin. Es hija directa de una
ideologa que propone al varn como modelo
humano por excelencia y como sujeto
dominante. Ver amenazado su lugar o el
sentimiento de una amenaza, aunque no sea
cierta hace reaccionar, a quien tiene miedo
de perder sus prerrogativas, con agresiones
que le crean la ficcin de mantener su lugar
privilegiado y la fantasa de que est a salvo.
Queda mucho para avanzar. Y la reflexin
de vocacin globalizadora se hace urgente
y necesaria. Porque si hay algo que se sabe
de cierto acerca de las violencias es que
generan ms violencia. Y los discursos
informativos tienen un papel primordial
arrebatando protagonismos gratuitos al
violento, evitando justificarle cuando se trata
de alguien socialmente reconocido o cuando
todos se obstinen en sostener que el golpeador
era un seor agradable y buen vecino. El
camino a la no violencia empieza, pues, en
la dignificacin.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Fagoaga, C. (1994): Comunicando
violencia contra las mujeres, Estudios sobre
el lenguaje periodstico, nm.1, Madrid,
Editorial Complutense.
Falcn, L. (1991): Violencia contra la
mujer, Madrid, Vindicacin Feminista.
Fernndez Daz, N. (2003): La violencia
sexual y su representacin en la prensa,

Barcelona, Anthropos.
Wise, S. Y L. Stanley (1987): Sexual
harassment in everyday life, Londres, Pandora
Press.

_______________________________
1
Universidad Autnoma de Barcelona Instituto Cataln de Cooperacin Iberoamericana
(ICCI).

633

634

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

635

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

2001: odisea africana en el espacio lusofono


Priamo Marratzu1

Introduccin
Parafraseando la clebre pelcula de
Stanley Kubrick, analizamos la imagen de
los africanos en dos diarios lusfonos en el
ao 2001. Por el lado portugus, el Jornal
de Notcias, del otro lado del Atlntico, en
la prensa brasilea, el Estado de So Paulo,
estando stos entre los ms vendidos en
ambos pases. Los planes de evaluacin
fueron cualitativo y cuantitativo. La bsqueda
de los artculos fue efectuada a travs de las
palabras claves, africano, negro, preto.
Curiosamente, hay una mayor sensibilidad
de la parte brasilea hacia las cuestiones
africanas.
El prejuicio se refiere a una actitud injusta
o negativa con relacin a un grupo o a una
persona, la discriminacin representa un
comportamiento de rechazo con relacin a
los miembros de un grupo externo.
Sin embargo, existe una categora de
personas que, no obstante no muestren un
prejuicio delante de un determinado grupo
social, puede, por causa de los
comportamientos socialmente adquiridos,
adoptar comportamientos discriminatorios. O
sea, quien discrimina a pesar de ser una
persona que explcitamente profesa valores
igualitarios, acaba por tener una actitud
discriminatoria, sin que haga eso
conscientemente, y lo hace de forma sutil.
La teora de la dominacin social postula que
la sociedad minimiza los conflictos grupales
al crear, a travs de las ideologas, un cierto
consenso que promueve el convencimiento
de que algunos grupos son superiores a los
otros (Pereira, 2002: 81).
Adems del aumento de los contactos
entre culturas y de la reduccin de la
ignorancia, que genera la base de los
prejuicios, los peridicos podran optar por
la solucin del cambio constante, cortando
las races del etnocentrismo con una
informacin ms prxima al reconocimiento

mutuo de lo que es el Otro. Todava prevalece


un periodismo del presente que, dando a
prioridad a la palabra del protagonista, relega
para un segundo plan la enunciacin de las
causas o la previsin de consecuencias
(Rebelo, 2002:16)1.2
En un estudio realizado por Jean Rahier,
sobre la imagen del negro en una revista
ecuatoriana, encontramos interesantes
oportunidades para abordar el tema en la
prensa internacional: las representaciones de
negros publicadas en Vistazo son producidas
a partir de una posicin elitista, machista,
blanca o blanco - mestiza y de una perspectiva
urbana.
Sobre la terminologa usada, el autor afirma
que los trminos utilizados para referirse a ellos
- africanos, raa negra, negros o
morenos - jams son precedidos como en
el caso de los indios, raa india o
indgena - del posesivo paternalista
nosso(s), lo que los sita claramente y
definitivamente fuera del proyecto de identidad
nacional. En fase de conclusin, Rahier relata
que los negros constituyen lo que nadie (los
blancos y los blancos mestizos) quieren ser.
Ser negro se define como lo contrario del ser
civilizado (Rahier, 2001:8-27).
1. La importancia de la prensa diaria
Porque, entre los peridicos, los diarios
ocupan un espacio tan relevante para la
comprensin de los efectos sobre la opinin
pblica? Una respuesta simplificadora sera
decir que los diarios cumplen de forma mejor
el papel de informadores en el da a da.
Pero hay razones ms profundas para
confirmar la importancia de los peridicos:
el peridico es uno de los principales
manipuladores de la realidad, el diario
presenta cuatro caractersticas fundamentales:
la periodicidad, la universalidad, la actualidad
y la difusin.

636

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Otra razn significativa se puede
encontrar en las funciones ejercidas por la
prensa diaria. La prensa diaria se convierte
de este modo en un medio de control,
representando las imgenes ms variadas: la
de integracin, proclive por tanto al consenso
de la opinin pblica; la de filtro, porque
presenta una visin restringida y
distorsionada de la realidad (Escudero
Gmez, 1997: 94). El peridico cumple la
funcin de regulacin social del cotidiano
(Rebelo, 2002:119).

2. El Jornal de Noticias
A primera vista, el Jornal de Noticias (JN)
no ofrece una ntida configuracin del tema
de los africanos mostrando, en los cuatro
meses analizados, desde Enero hasta Abril
de 2001, un nmero de artculos relativamente
bajo si lo comparamos con el otro peridico
estudiado. Lo que confirma el target
popular conforme a su tradicin, como
recuerda Joaqun Hidalgo (2000:66), que
remarca su difusin en el Norte de Portugal.

Cuadro I - Perfil cuantitativo por palabra clave

Africano

Negro

Preto

Total

Enero

24

34

22

80

Febrero

28

32

27

77

Marzo

17

70

19

106

Abril

27

49

16

92

Total frecuencias

96

185

84

365

26,3

50,7

23

100

Referencia a
inmigrantes

Palabra clave
en el titular

16

17

Divisin por mes

Porcentaje

En el Cuadro I el JN revela una particular


presencia de artculos cuya referencia principal
es la palabra negro, que aparece en el 50,7
% de los materiales encontrados; en cuanto
a la articulacin por meses, en Marzo es ms
frecuente encontrar una de las tres palabras
claves. Es evidente tambin la supremaca de
la palabra negro en los titulares de los
artculos, a pesar de estar siempre asociada
a trminos negativos generales, no ligados a

los africanos. Al contrario es mnima en los


titulares la referencia a los africanos como
inmigrantes (vd. Cunha 2002).
2.1 Analisis de contenidos
El anlisis cualitativo ha sido hecho
seleccionando 21 artculos segun el criterio
de continuidad de las notcias, que han
producido la siguiente muestra:

Cuadro II - Perfil cualitativo - Fuentes


Fuente

Anonima

Periodista

Agencia

Artculos

17

1 con lusa

21

Porcentaje

81%

14%

5%

100%

Una primera caracterstica de los artculos


seleccionados del JN es el hecho de ser casi
todos (81%) annimos, lo que significa que
ni siquiera el autor est citado o la noticia
fue sacada de una agencia de informacin

Total

sin citar cul (Slo en un caso el periodista


admite haber elaborado un artculo con el
apoyo de informaciones de la agencia Lusa).
Se trata de una tendencia de la prensa
mundial, donde el 80% de las noticias

637

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


internacionales tienen fuentes annimas, como
confirma Jorge Pedro Sousa (2002: 203). Por
extensin, como en el periodismo poltico, los

periodistas se sienten ms cmodos al escribir


sobre los asuntos internacionales bajo la
proteccin del anonimato.

Cuadro III - Perfil cualitativo - Seccin


Internacional

Sociedade

Passeio Publico

Poltica

11

21

52%

38%

5%

5%

100%

En la subdivisin por secciones, el 52%


de las noticias pertenecen a la seccin
Internacional, seguidas por noticias con

Total

fondo social (38%), un comentario y una news


poltica que cierran el cuadro.

Cuadro IV - Perfil cualitativo - Temas e pases


Africa
del Sur

Cabo Verde

Racismo

Angola

Africa
en general

Guine

Total

21

28,5%

24%

19%

14%

9,5%

5%

100%

En la clasificacin general, los primeros


lugares estan ocupados por artculos referidos
a frica del Sur y Cabo Verde, luego tenemos
artculos que denuncian casos de racismo, por
ltimos tres artculos sobre Angola, dos sobre
cuestiones generales como el SIDA, la Unin
Africana y uno sobre Guinea.

3. El Estado de So Paulo
El Estado de So Paulo (ESP) tiene ms de
mil materiales encontrados en el periodo
considerado, mismo teniendo en cuenta la falta
de apelativos ms indicativos del universo
afrobrasileo (como mulato, mestizo, pardo, etc.).

Cuadro V - Perfil cuantitativo por palavra clave

Africano

Negro

Preto

Total

Enero

28

79

207

314

Febrero

17

69

169

255

Marzo

14

32

182

228

Abril

15

68

179

262

Total frecuencias

74

248

747

1069

Porcentaje

7%

23%

70%

100%

15

25

Divisin por mes

Palabra clave
en el titular

Antes de todo se destaca un alto porcentaje


de los artculos que contienen la palabra-clave
preto (70%), en el caso de titulares, asociada
siempre a algn topnimo o nombre personal.
La mayora son concentrados al inicio del ao,

en Enero, siempre menos hacia Abril. La


caracterizacin geogrfica de los africanos est
poco presente, no obstante algunos pases
como frica del Sur y Angola, aparecen ms
veces en trminos generales.

638

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


3.1 Analisis de Contenidos
Cuadro VI - Perfil cualitativo - Fuentes
Fuente

Anonima

Periodista

Agencia

Total

Artculos

13

9 (6 en conjunto
+ 3 fuente EUA)

22

Porcentaje

0%

59%

41%

100%

Desde una perspectiva cualitativa, no


existen artculos annimos, es decir, cuando
los artculos no estn firmados directamente,
aparece siempre la fuente: AP (Associated
Press) Reuters, DPA e New York Times. Estas

piezas de agencias, unidas a las tres publicadas


por concesin de la prensa estadounidense,
forman un total de 41%, lo que significa que
las fuentes norteamericanas constituyen un
referente importante para el diario brasileo.

Cuadro VII - Perfil cualitativo - Seccin


Internacional

Caderno 2

Geral

Economia

Cidade

Total

22

41%

32%

14%

9%

4%

100%

Adems del natural dominio de la


seccin Internacional (41%), que captaba
la mayora de las noticias sobre los
africanos, la muestra revela un alto

porcentaje (32%) de artculos colocados en


la seccin Caderno 2, el resto aparece en
reas generales, y en los asuntos
econmicos.

Cuadro VIII - Perfil cualitativo - Temas e pases


Racismo

Africa
en general

Angola

R. D. Congo

Africa
del Sur

Total

11

41%

32%

14%

9%

4%

100%

En la subdivisin por temas y pases, los


artculos que denuncian casos de
discriminacin (41%) dominan, aquellos que
tratan el tema frica en general ocupan el
segundo lugar (32%), entre los pases ms
citados vienen Angola e Repblica
Democrtica del Congo, frica del Sur est
en el ultimo lugar por nmero de citas.
4. Analisis Comparativo
El concepto de minora tnica, sea
consecuencia de dispora, exilio, migracin,
disparidad social, est inserto en el contexto
del tribalismo africano. Por un lado se habla
de diversidad en trminos culturales, por otro
hay una internacionalizacin de los

problemas, como si sta fuera la mejor


manera para resolverlos. El pluralismo en s
mismo no es ni una demostracin de calidad
ni una demostracin de enriquecimiento de
lo que podramos llamar la cultura general
de la sociedad (Rogeiro, 1993:201). Pero el
hecho de que el Jornal de Notcias tenga la
mayora de los artculos no firmados, y el
nico periodista convocado sea el
corresponsal en Johannesburgo, Antonio
Ramos, puede ser interpretado como un
sntoma de la fragilidad del peridico en la
proyeccin de la imagen africana. Un
problema que viene de los aos anteriores,
coincide, como refiere Racism and Cultural
Diversity in the Mass Media (1995-2000),
con el aumento del nmero de residentes

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


africanos en Portugal, en los ltimos cuarenta
aos, desde los 29.000 de 1960, hasta 190.896
de 1999, lo que significa un crecimiento de
45,5% (EUMC, 2002).
El Relato Anual de 2001 del Centro
Europeo para Monitorizacin del Racismo y
de la Xenofobia (EUMC) confirma que los
inmigrantes son los bodes expiatorios de
la sociedad. Franqueira (2002:17) destaca un
racismo sutil (subtle racism), refirindose
a los escasos estudios existentes en el pas.
Cita el social report approach de Pena
Pires, diciendo que (...) one of the categories
that appeared frequently in the news (...) is
that of Africans (Franqueira, 2002:19).
El relato se concentra en los estudios de
Cunha, con algunas afirmaciones que se
confirman en nuestro estudio: (...) Journalists
and politicians therefore make the opinion
leadership (...) A great part of the journalists
are responsible for building up the walls of
intolerance with sensationalist and quiet biased
(Franqueira, 2002:21). A propsito de los
peridicos, se nota que, en fin, (...) O JN
has a more conservative speech showing more
apprehension in the approach to the
phenomenon (Franqueira, 2002:25).
La solucin para la escasa presencia de
las minoras en los peridicos ha sido
encontrada por Habermas (cit. in Rebelo,
2002:164) en el principio de solidaridad.
Partiendo desde este punto, el Estado de So
Paulo manifiesta una cierta sensibilidad
para las cuestiones africanas. La historia de
la prensa en Brasil revela que este peridico
se destac por su independencia de criterios
y la tenaz lucha por la libertad de expresin
y por un periodismo de calidad, incluso

durante las etapas militares, lo que le mereci,


entre otras, el premio internacional de la FIEJ
en 1974 (Infoamrica, 2003). Todo eso, a
pesar de que en 1946, bajo un clima de terror
policial, fue elaborada una nueva
Constitucin. La prensa determinaba que las
empresas periodsticas deberan ser nacionales
(Sodr, 1983:396). El Estado de So Paulo
continu siendo una referencia en el
panorama brasileo, donde todava hoy, el
acceso a la prensa contina inexistente para
una gran parcela de comunicacin (Peruzzo,
2002: 82).
Pero la exigencia de dar voz a quien no
tiene palabra, parece una de las prioridades
del Estado de So Paulo, cuyos artculos
transmiten espritu de apertura a la comunidad
afrobrasilera, para desmentir aquella
tendencia segn la cual los negros en el
continente americano durante siglos y la
mayora de los pases de frica deambulan
sin ser odos (Cortes, 2002:19). Seria una
forma de periodismo cvico, conforme la
definicin de Fernandes (2002:95), que se
inspira en una experimento proveniente de
los Estados Unidos, otra sociedad
multicultural que aplic un periodismo
alternativo al tradicional, con mayor poder
moderador entre mayora y minoras, para
garantizar un equilibrio social tambin a
nivel meditico.
Equilibrio que no puede ser confundido
con la objetividad, en cuanto a que hoy, la
neutralidad parece ser una condicin, una
calidad, un atributo del emisor de la noticia,
no una exigencia terica y practica de la
comunicacin sea de parte de quien fuera
(Andrade, 2002:19).

639

640

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Fuentes
Estado de So Paulo, Enero - Abril,
2001. ESTADO DE SAO PAULO (2001) [en
lnea] disponible en www.estadao.com.br
Jornal de Noticias, Enero - Abril, 2001.
JORNAL DE NOTICIAS (2001). [en lnea].
Disponible en http: //jn.pt/arquivo. Diario.
[Consultado en 13.01.2002].
Estudos
Andrade, Regina Gloria Nunes (2002).
Neutralidade, media e opinio publica in
Hohlfeldt, A., Barbosa M.A. (coord.),
Jornalismo no seculo XXI- A cidadania. Porto
Alegre, Mercado Aberto, pp. 108-120.
Cortes, Vernica P. Aravena (2002) A
imprensa e a problematica construo de um
mundo comum no Brasil ir Hohlfeldt, A.,
Barbosa M.A. (coord.), Jornalismo no sculo
XXI - A cidadania. Porto Alegre, Mercado
Aberto, pp. 12-29.
Cunha, Isabel Ferin (2002). Media e
discriminao: um estudo exploratrio do
caso portugus, Observatrio, n.5, Maio ,
pp. 27-38.
Escudero Gomez, Luis Alfonso (1997).
La prensa diaria: un Elemento de Anlisis
para Las Ciencias Sociales: Aplicaciones en
Geografa Urbana, Antropolgicas, n 1,
UFP, pp.91-99.
Fernandes, Marcio (2002). Jornalismo
civico: um estudo comparado dos modelos
americano e brasileiro in Hohfeldt e Barbosa
Jornalismo, pp. 94-107.
Fidalgo, Joaquim (2000) Novos desafios
para a imprensa escrita e para o jornalismo
in Manuel Pinto (coord.) Acomunicao e os
media en Portugal (1995-1999)- ,Cronologias
e leituras de tendencias. Braga, Departamento
de Ciencias de Comunicaao, I.S.C.,
Universidade do Minho, pp. 53-75.
Pereira, Marcos Emanuel (2002),
Psicologia social dos estereotipos. So Paulo,
E.P.U.
Peruzzi, Cicilia M. Krohling (2002).
Etica, liberdade de imprensa, democracia e
cidadania Revista Brasileira de Ciencias de

Comunicao, Vol. XXV, n. 2, julhodezembro, pp.71-88.


Rahier, Jean (2001). Me, o Que Ser
que o Negro Quer? Representaes Racistas
na Revista Vistazo 1957-1991in Estudos
Afro-Asiaticos, Ano 23, n1, pp. 5-28.
Rebelo, Jos (2002). O discurso do
Jornal- o como e o porqu. 2A ed. Revista,
Lisboa, Noticias Editorial.
Rogeiro, Nuno (1993). Sem titulo in
AA.VV. O pluralismo na comunicao social,
(5 Sessao de trabalho: o pluralismo na
imprensa). Lisboa, Alta Autoridade para a
Comunicaao Social, pp. 191-206.
Sodr, Nelson Wedrech (1983). Historia
da imprensa no Brasil. So Paulo, Martins
Fontes, pp. 391-415.
Sousa, Jorge Pedro (2002). A utilizao
de fontes annimas no noticiario poltico dos
diarios portugueses de referencia: um estudio
exploratorio in A. Hohfeldt, M.A. Barbosa
(org.). Jornalismo, pp.199-222.
Documentos en la Net
EUMC (European Monitoring Center on
Racism and Xenophobia) (2002). Diversidade
e igualdade para a Europa-Relatorio Anual
2001 Resumo , pp. 1-18, in www.eumc.eu.int
[Consultado en 10.12.03].
Franqueira, Anabela (2002). Portugal
in ERCOMER (European Research Center
fon Migration and Etnhic Relations) Racism
and cultural diversity in the media - An
Overview of research and examples of good
practise in the EU Member States (19952000) ed. by Jessika ter Val pp. 227-250 in
www.eumc.eu.int. [Consultado en 10.12.03].
INFOAMERICA (2003). La prensa de
referencia-Estado de So Paulo. In
www.infoamerica.org. [Consultado en
19.11.2003].

_______________________________
1
Universidad Complutense de Madrid.
2
En fin, contina Pereira, la competicin y
el conflicto, a pesar de significativos, no son
indispensables para el surgimiento de los
estereotipos, pudiendo imaginarse que una serie
de procesos cognitivos, afectivos, motivacionales,
sociales y culturales- contribuyen a su surgimento
y desarrollo.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Moambique e Timor-Leste: onde tambm se fala o portugus1


Regina Helena Pires de Brito2 e Moiss de Lemos Martins3

Comumente, o termo Lusofonia referese ao sistema de comunicao lingsticocultural da lngua portuguesa e das suas
variedades. E compreende no s os pases
que adotam esta lngua seja como lngua
materna, seja como lngua oficial, seja ainda
como lngua de uso, mas tambm as muitas
comunidades que constituem a dispora
lusfona. Abstraindo, no entanto, da sugesto idealista, que podemos associar ao conceito de lusofonia, a questo que nos colocamos a seguinte: como entender o papel
da lusofonia no contexto atual dos distintos
espaos onde se fala o portugus? O nosso
estudo aponta, preliminarmente, consideraes em torno do conceito de lusofonia. Em
seguida, recupera dados histricos concernentes ao processo de introduo e desenvolvimento da lngua portuguesa em
Moambique e Timor-Leste. Por fim, apresenta aspectos descritivos da situao do
portugus falado atualmente nesses pases e
das influncias recebidas no convvio com
as diversas lnguas maternas e locais.
Consideraes iniciais
[...] no h razo para no sonhar
a srio mesmo com os perigos de
delrio que comporta uma comunidade de raiz lingisticamente portuguesa [...], sonh-la a srio significa
no ser o nico sonhador dela e saber
que os outros no a sonham como
ns.
(Eduardo Loureno, 1999: 165)
conhecida a ideia de que a lusofonia
surge com a primeira globalizao, a de um
mundo unido pela aventura dos descobrimentos martimos portugueses e pela conseqente difuso de sua lngua e cultura. De fato,
percorrer o mundo, apesar das diversidades
e especificidades scio-econmico-culturais
de cada comunidade, significa, via de regra,

depararmo-nos com sons, cores e sabores


vrios da lngua portuguesa.
A nossa estadia em Timor-Leste, primeiro, em 2001, e mais recentemente, em 2003,
permitiu-nos vivenciar momentos particularmente significativos da aventura lusfona na
contemporaneidade. No encontro com portugueses, moambicanos, angolanos, brasileiros e timorenses, uma multiplicidade de
discursos e de vozes aparentemente em
harmonia erguiam-se e entrecruzavam-se
na nova nao, delineando identidades vrias
num universo polifacetado, que a todos unia.
Por todo o lado se ouvia dos timorenses
declaraes de apego lngua portuguesa. E
no foi casualidade a deciso do Congresso
do Conselho Nacional de Resistncia
Timorense, que em 29 de Agosto de 2000
declarou o portugus lngua oficial de Timor
Loro Sae. Retomamos as palavras que Xanana
Gusmo ento proferiu: Tendo em mente a
nossa histria, ns devemos fortalecer a nossa
lngua materna, o ttum, disseminar e aperfeioar o domnio da lngua portuguesa e
manter o ensino da lngua Indonsia.
Em Maputo, no ano de 2002, durante o
V LUSOCOM, participmos de uma srie de
debates envolvendo a problemtica das lnguas faladas em Moambique. Neste outro
cenrio tem-se discutido o papel das lnguas
autctones na comunidade lusfona. o que
faz, por exemplo, Liphola (2002:1): sabendo-se que a comunicao desempenha um
papel fundamental na transformao da
comunidade lusfona, a realidade lingstica
de Moambique obriga-nos a fazer a seguinte pergunta: a comunicao em que lngua?
Por sua vez, Lopes (2002: 1-5) destaca o
desenvolvimento e a necessidade do estudo
do Portugus Moambicano, cuja moambicanidade torna esta variedade distinta da
variedade do Portugus na sua dimenso
europeia. E Firmino (2002: 304), entrando
no debate sobre o reconhecimento dos papis que as lnguas locais e o Portugus

641

642

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


assumem como conseqncia da sua incorporao nas atividades sociais moambicanas,
assinala: o Portugus e as lnguas autctones associam-se para executar tarefas no
contexto dos sistemas retricos, indiciais e
ideolgicos configurados pela natureza das
relaes sociais que caracterizam a sociedade contempornea moambicana.
, pois, num contexto geograficamente
disperso, naturalmente multicultural, de sistemas lingsticos vrios e de diferentes
normas do portugus, que possvel pensar
a lngua e a identidade lusfonas. A lusofonia
encontra legitimao somente quando a
entendemos mltipla e quando nela distintas
vozes so reconhecidas e respeitadas.
A lngua adormecida o portugus em
Timor-Leste
[...]
Cresceu a valentia
Do povo e da guerrilha
Evanescente nas brumas da montanha
Timor cercado por um muro de silncio.
(To grande dor, de Sophia de
Mello Breyner)
Meia ilha de colonizao lusitana, situada entre o sudoeste asitico e o Pacfico
sul, a 500 km da Austrlia, Timor-Leste foi
colnia portuguesa desde o sculo XVI,
esteve ocupada pelo Japo durante trs anos,
na altura da Segunda Guerra Mundial, foi
palco da invaso indonsia, de 1975 a 1999,
e explorada pelos australianos.
Timor-Leste acaba de sair de um longo
perodo em que falar portugus poderia
significar a morte. Nesse contexto, se no novo
pas tudo est em reconstruo - das casas
identidade do povo, da organizao da
Nao ao papel de cidado a reintroduo
da lngua portuguesa reveste-se do sentido
fundamental de resgate de valores scioculturais. Como acentuado por Xanana
Gusmo,
A opo poltica de natureza estratgica que Timor-Leste concretizou
com a consagrao constitucional do
Portugus como lngua oficial a par

com a lngua nacional, o ttum, reflecte a afirmao da nossa identidade pela diferena que se imps ao
mundo e, em particular, na nossa
regio onde, deve-se dizer, existem
tambm similares e vnculos de carcter tnico e cultural, com os vizinhos mais prximos. Manter esta
identidade vital para consolidar a
soberania nacional.4
Durante duas dcadas e meia, com reduzidas oportunidades para empregar a fala,
a leitura e a escrita da lngua portuguesa, o
povo resistiu em defesa de seu territrio e
de sua liberdade so conhecidas as referncias ao uso do portugus como lngua de
resistncia. Os timorenses, no entanto, sabem
que no podero se desenvolver de forma
democrtica com 90% da populao iletrada,
como afirmou um alfabetizador do Suco
Lahane Oriental: Os timorenses querem
manter viva a sua f que durante vinte e
quatro anos de ocupao um dos principais
instrumentos de resistncia, juntamente com
a lngua portuguesa.
As dezenas de lnguas originais do pas
pertencem famlia das lnguas austronsias
(ou malaio-polinsicas), ou famlia das
lnguas papuas (ou indo-pacficas), diversidade lingstica que se explica principalmente
pelo fato de Timor ter sido parte de rotas de
migraes vrias. Como lngua integradora
dessas lnguas, fala-se o ttum, reconhecido
oficialmente como lngua nacional a partir de
outubro de 1981. Essa lngua apresenta-se de
duas formas: como lngua materna de algumas regies e como forma veicular na generalidade do territrio. No entanto, antes mesmo
da chegada dos portugueses, o ttum j era
a lngua franca, pois era falada pela tribo dos
beloneses, a mais poderosa da regio. Mais
tarde, a adoo do ttum como lngua oficial
da Igreja Catlica de Timor foi em parte
responsvel por sua rpida propagao, adoo
e efetiva utilizao pelos timorenses.
importante lembrar que foi o prprio
modelo de colonizao portuguesa, com a
miscigenao do colonizador e do colonizado e a converso deste ltimo ao catolicismo, que contribuiu para a incorporao de
estruturas sintticas e de elementos lexicais
portugueses pelas lnguas locais. evidente

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


que a administrao colonial privilegiava o
portugus como lngua de instruo, ensinada nas escolas, veiculando contedos da
cultura lusa, e empregando-a na modalidade
escrita, em atividades ditas culturais ou
administrativas. Por outro lado, em termos
de comunicao espacial e entre pessoas de
lnguas maternas diferentes, o ttum era usado
nas situaes cotidianas. De modo geral,
portanto, antes dos acontecimentos de 197475, a situao lingstica apresentava-se em
trs nveis: (1) o das lnguas locais, como
o bunak, o kemak, o galole, etc., utilizados
como veculos de comunicao nas diversas
localidades; (2) o da lngua veicular, o ttum,
funcionando como elemento de integrao e
conhecido como ttum praka, variante do
ttum terik, uma lngua gramaticalmente
simplificada e mesclada com elementos do
portugus; (3) o da lngua administrativa, o
portugus, que era a nica lngua normalmente escrita, e que exercia tambm uma
funo integradora, no tocante s elites, ou
seja, camada dirigente e ao meio letrado
(cf. Thomaz, 2002: 140-4).
Diversamente do que ocorreu em muitos
pases na poca de descolonizao, TimorLeste tinha, em 1975, uma certa unidade
lingstica, garantida, como vimos, pelo uso
do ttum. Alm disso, apesar de criticar o
colonialismo salazarista, tanto a Fretilin
(Frente Revolucionria de Timor-Leste Independente) quanto a Apodeti (favorvel
anexao pela Indonsia) continuaram a
valorizar a lngua portuguesa como elemento
ancestral e integrado na cultura nacional
(Hull5: 2001: 37).
Durante o domnio indonsio, Timor-Leste
sofreu brutal represso, com tortura e assassinatos, alm da explorao, com trabalho
escravo e semi-escravo, tendo sido mortos
cerca de 300 mil timorenses. Com a aplicao da poltica de destimorizao, iniciou-se a implantao de um novo modelo
lingstico, que se traduziu na imposio da
bahasa indonsia (variante do malaio) como
lngua do ensino e da administrao, na
minimizao do uso do ttum e na perseguio sumria da lngua portuguesa.
Como resultado, atualmente, em termos
lingsticos, o pas se apresenta como um
complexo mosaico: alm do ttum e das
dezenas de outras lnguas locais, os

timorenses falam a bahasa indonsia e procuram se expressar em ingls e portugus.


Estimativas6 apontam que as crianas em fase
pr-escolar falam ttum (repleto de palavras
do portugus), os adolescentes e adultos
jovens utilizam-se do malaio e a gerao com
mais de 40 anos fala (ou traz na memria)
o portugus; complementarmente, as pesquisas revelam que o portugus falado por 20%
da populao de 800 mil habitantes. Segundo dados da ONU7, 70% da populao de
Timor-Leste analfabeta e apenas cerca de
15% da populao fala o portugus, conforme atesta Thomaz (2002: 90): Se aos alfabetizados que falam, lem e escrevem o
portugus juntarmos os analfabetos que
melhor ou pior o falam, obteremos, quando
muito, uma percentagem de 15 a 20% da
populao total.
Embora o ttum seja a lngua de comunicao cotidiana dos timorenses, em algumas localidades, como em Cova Lima (quase fronteira com a Indonsia, onde se fala
tambm o bunak), parece-nos que a bahasa
indonsia funciona com maior intensidade
como lngua veicular, conforme breve inqurito aleatrio que realizmos in loco: de 30
timorenses, com idade entre 20 e 35 anos,
6 sabem se expressar (ainda que precariamente) em portugus, 11 em ingls, 28 em bahasa
indonsia e 19 em ttum. Outros exemplos
do uso concomitante de diferentes lnguas: em
Ainaro8, onde se fala o nogo-nogo e o mambae
lngua que pertence mesma famlia do
ttum e utilizada em especial pelos mais
idosos e somente em situao familiar; em
Baucau, temos o uaimaa e o makassai; em
Lautem, fala-se o falatuko, o makalere e o
dagada; em Bobonaro, h o bunak e o kemak;
em Manatuto, fala-se o galole; em Viqueque,
aparece o naioti, o mediki e o oso-moko; no
Oe-Cusse, temos o baikenu; e assim por diante.
De modo geral, o portugus9 aparece, na
modalidade oral, truncado, reticente, praticamente construdo em uma base lexical, ou
seja, os usurios parecem traduzir
diretamente palavras e categorias do ttum
para as possveis correspondentes portuguesas, sem preocupao com uma sistematizao da estrutura morfossinttica.
No plano fontico, verifica-se dificuldade na articulao de alguns fonemas especficos do portugus, revelando interferncia

643

644

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


do substrato lingstico local. As confuses
mais recorrentes do-se quanto aos fonemas
do portugus que no encontram oposio
fonolgica no sistema do ttum ou em outra
lngua nacional (confuso de /p/, /f/ e /b/,
reduo das sibilantes e chiantes (/s/, /z/, /
/ e //). No tocante escrita, os textos
recolhidos revelam problemas ortogrficos,
em geral decorrentes de questes relativas
oralidade.
No plano morfolgico, notmos dificuldades na declinao dos pronomes, na conjugao verbal e na flexo nominal (designadamente a omisso da marca de plural) aspectos
praticamente inexistentes no ttum, nas demais
lnguas locais ou na bahasa indonsia.
No plano sinttico, so comuns as impropriedades ligadas sintaxe de regncia,
ordenao frstica, concordncia (tambm em decorrncia de ser categoria
inexistente nas demais lnguas de Timor),
alm da substituio do infinitivo pelo presente em formas perifrsticas (como pode
fala, por pode falar).
No plano semntico, so perceptveis
problemas ligados ao desconhecimento dos
significados (o que se deve a um domnio
vocabular restrito) e dificuldade de construo de seqncias coerentes.
Apesar dessa exposio fragmentada e
incipiente que apresentamos da variante do
portugus em Timor-Leste, convm lembrar
que uma lngua vai alm do aspecto gramatical acima referido. Na verdade, o fenmeno lingstico integra-se na prtica social, na
dinmica cotidiana e nas necessidades
discursivas da comunidade que partilha uma
mesma realidade.
Fazer projees acerca do destino do
portugus em Timor-Leste est na dependncia direta dos caminhos polticos a serem
efetivamente percorridos pela nova nao.
Todavia, se Timor Leste mantiver uma relao poltica privilegiada com Portugal,
pode-se vislumbrar que o portugus reencontrar o seu espao como lngua de cultura.
Geoffrey Hull (200: 39) assinalo-o bem, nos
seguintes termos:
Se Timor-Leste deseja manter uma
relao com o seu passado, deve
manter o portugus. Se escolher outra
via, um povo com uma longa mem-

ria tornar-se- numa nao de


amnsicos, e Timor-Leste sofrer o
mesmo destino que todos os pases
que, voltando as costas ao seu passado, tm privado os seus cidados
do conhecimento das lnguas que
desempenharam um papel fulcral na
gnese da cultura nacional.
O portugus em/de Moambique
Aps a independncia [nos pases
que constituem os PALOP] o portugus, lngua do colonizador, escolhido como lngua oficial pelos governos que assumiram o poder. Entre
as razes que motivaram esta escolha, destaca-se o papel de lngua de
unidade nacional, que o portugus
pode desempenhar, alm de funcionar
como lngua de comunicao internacional (Gonalves, 1996: 81).
Na prtica, falar sobre o portugus em
Moambique significa falar de uma minoria
escolarizada e habitante dos centros urbanos,
apesar de a lngua portuguesa ter o estatuto
de lngua oficial, sendo utilizada como meio
de instruo e de comunicao pblica
nacional. Dados do Instituto Nacional de
Educao (1999) apontam que apenas 8,7%
de moambicanos em idade superior a 5 anos
falam portugus como lngua materna e que
quase a totalidade dos falantes adultos, cujas
lnguas maternas pertencem ao grupo bantu,
utilizam o portugus como segunda lngua
o que significa o seu contato constante com
outras variedades lingsticas. Esta situao
do portugus relaciona-se com a administrao do territrio na poca colonial. At
segunda metade do sculo XVIII, a
governao de Moambique era feita atravs
da ndia, sendo que a presena portuguesa
s ocorre a partir de 1918, iniciando-se ento,
de fato, a difuso do portugus na regio.
O final dos anos 30, com o Estado Novo
em Portugal, marca o incio de um perodo
de desenvolvimento econmico e da forte
emigrao portuguesa para Moambique. E
em consequncia, a fora da lngua portuguesa se intensifica.
Durante o perodo pr-independncia, a
populao de Moambique aprendia portu-

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


gus, motivada, essencialmente, pelo estatuto hegemnico que esta mantinha nos sistemas de produo e reproduo colonial,
tanto ao nvel scio-cultural e ideolgico,
como ao nvel econmico. Neste sentido, a
assimilao e o conhecimento do portugus
pelos africanos constitua um factor mobilidade social.
Quando em 1962 se inicia a luta armada
contra a metrpole, a Frelimo (Frente de
Libertao de Moambique) escolhe o portugus como lngua de comunicao entre os
moambicanos de todas origens envolvidos
na ao. Na verdade, o portugus era a nica
lngua que poderia nivelar as diferenas
lingsticas, propiciar uma certa unidade no
prprio movimento, alm, claro, de ajudar
a conhecer o opositor comum. Ser, portanto, o portugus a lngua dos dois lados da
luta: do poder da metrpole e da resistncia
da colnia. Apesar disso, vale a pena destacar, conforme salienta Ganho (1979,
apudGonalves, 1996:16), que, no incio,
a grande maioria dos homens (...) no
dominava nem utilizava a lngua
portuguesa como meio de comunicao. (...) Usavam na sua maioria o
ingls e o suali, que tinham sido as
lnguas em que se formaram politicamente e profissionalmente. Durante
os primeiros anos da Frelimo essas
lnguas surgem com freqncia decrescente na comunicao interna da
Frelimo. certo que no surgiu
nenhuma resoluo do 1. Congresso
sobre a lngua, mas foi unnime e
tacitamente aceite que os documentos
do Congresso fossem redigidos em
Portugus porque, no meio da diferena, era aquela que encontrou denominadores comuns em todos.
Com a independncia, o portugus foi
naturalmente escolhido como lngua oficial,
pois, alm de permitir a comunicao internacional, funcionava, segundo o discurso
oficial, como lngua de unidade nacional. E
a deciso no poderia ter sido diferente, tendo
essa escolha constitudo uma consequncia
previsvel, se atendermos estrutura da
sociedade moambicana, designadamente, o
tipo de diversidade lingstica prevalecente

no pas, as premissas ideolgicas relacionadas


com o tipo de sociedade concebida para o pas,
bem como a necessidade de cooptar as elites
na estrutura do poder e nas instituies
burocrticas do pas (Firmino, 2001: 232).
A despeito de ser a lngua da escola, da
informao escrita e de ascenso social, a
condio de difuso do portugus permeada
por dificuldades, uma vez que a sua disseminao um processo basicamente escolar,
pois ensinada num meio em que pouco
falada, e os alunos no tm outro espao que
no a sala de aula para a praticarem, com
a agravante de ser limitado o desempenho
lingstico do professor (cf. Gonalves,
1996:16-18).
Ao mesmo tempo em que o portugus,
tornando-se lngua de prestgio e recebendo
influncias das lnguas locais, caminha para
a constituio de uma norma do portugus
moambicano, crescente a preocupao com
as lnguas autctones. Em 1983, por exemplo, a Secretaria de Estado da Cultura lanou
um documento em que considera
necessrio promover o uso das lnguas nacionais, uma vez que a poltica lingstica deve refletir a identidade moambicana. (...) chama a
ateno para o fato de o portugus
no ser reconhecido pela maioria da
populao, no podendo ser considerado uma lngua moambicana (apud
Gonalves, 1996:31).
De todo modo, preciso considerar que
em Moambique, diferentemente do que
ocorre em muitos pases africanos,
a situao da lngua portuguesa no
a de herana incmoda com carcter
provisrio enquanto se no encontra
uma lngua genuinamente africana. (...)
um projeto que visa anular todas as
consequncias da arbitrariedade do
traado geogrfico do Pas, dar-lhe uma
identidade nacional e uma conscincia
cultural, atravs do povo que nele
habita (Rosrio, 1982: 64-5).
De fato, a diversidade etnolingstica que
caracteriza o atual espao social
moambicano precisa considerar o uso das

645

646

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


diferentes lnguas (sejam lnguas autctones,
seja o portugus, sejam ainda lnguas estrangeiras, como o ingls), que os indivduos
praticam nas variadas situaes de interao
comunicativa. Como refere Firmino (2001:
304), importante reconhecer os papis que
o Portugus e as lnguas autctones assumem
como conseqncia da sua incorporao nas
atividades sociais ocorrentes em
Moambique. Este reconhecimento fundamental, uma vez que no h em
Moambique, contrariamente ao que pudemos verificar em Timor-Leste, com o ttum,
uma lngua local que sirva como lngua
integradora do territrio e possa funcionar
como lngua nacional.
Para a situao africana, convocamos as
palavras de cidados annimos moambicanos, recolhidas por Firmino (2001: 240).
Nessas palavras, o uso do portugus parece
corresponder assuno, por parte das
populaes urbanas, de um desejo de nao
e de unidade nacional. Passamos a citar:
[Ao usar o portugus] no me sinto
mais ou menos moambicano, porque
a lngua oficial e, se no o falssemos, este nosso pas estaria em
desordem, com uma diversidade de
lnguas.
Quando falo portugus sinto que
estou a usar a vantagem de um instrumento que estrategicamente vivel para mais expanso e insero
nas vrias comunidades lingusticas
existentes no nosso pas. Apesar do
facto de que alguns diriam que um
elemento de alienao cultural, a

influncia que as lnguas africanas


exercem ou exerceram sobre o Portugus permitem-me dizer com alguma plausibilidade que efectivamente
no h espao para tal alienao,
porque o Portugus pode tambm ser
j uma lngua africana.
Consideraes finais
o contexto de uso de uma lngua que
nos diz o papel que ela desempenha numa
determinada comunidade, uma vez que, na
medida em que a lngua se refere s atividades
sociais, ela , tambm, uma prtica social.
Assim, tendo em vista o universo da lusofonia,
parece ingnua a adoo de uma posio de
senhor da lngua portuguesa. Em Timor-Leste, como em Angola, Brasil, Cabo Verde,
Guin-Bissau, Moambique, Portugal ou So
Tom e Prncipe, a lngua portuguesa conhece
e constri a sua prpria histria e, por isso,
est muito longe de poder ser tratada como
um idioma uniforme. Devemos encarar o
desafio da Lngua Portuguesa nesta perspectiva, com a certeza de que, seja em que
contexto lusfono for, estaremos diante de mais
uma variedade do portugus. A nossa tarefa
ser ento a de procurar descrever a lngua
portuguesa nos seus contextos especficos e
entender as idiossincrasias que a caracterizam,
respeitando-lhe as experincias particulares, os
valores diferentes, a especificidade cultural e
a sua peculiar viso do mundo. Em cada
variedade do portugus exprime-se uma comunidade que, se por um lado constri e define
a sua prpria identidade, por outro lado parte
do imenso mosaico, que constitui o sistema
lingstico portugus.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Bibliografia
Breyner, S. de M. (2000) In: Gageiro,
E. Timor no amanhecer da esperana.
Lisboa, Misso Humanitria Portuguesa em
Timor Leste.
Carrascalo, Joo (2000) Painel sobre
a Lusofonia VIII Frum da AICEP.
www.aiecep.pt/versao_texto/noti_indi_200006_02.hrml [cap. 25/06/2001].
Couto, Jorge (2000) A comunidade dos
pases de lngua portuguesa. Cmara nos
500 anos: Idioma e Soberania. In:
www.camara.gov.br/internet/camara500/
seminarios/Id_JCouto_P1.htm [cap. em 20/
12/01].
Dias, L. (1996) Os sentidos do idioma
nacional: as bases enunciativas do nacionalismo lingstico no Brasil. Campinas, Pontes.
Firmino, Gregrio (2002) A questo
lingstica na frica ps-Colonial: o caso
do portugus e das lnguas autctones em
Moambique. Maputo, Promdia.
Forganes, Rosely (2002) Queimado queimado, mas agora nosso! Timor: das cinzas
liberdade. So Paulo, Laborial Editorial.
Goffman, Erving (1989) A representao
do eu na vida cotidiana. Petrpolis, Vozes.
Guimares, Eduardo et ORLANDI, Eni
(1996) Identidade lingstica. In: E. Guimares & E. Orlandi (orgs.) Lngua e
cidadania: o portugus no Brasil. Campinas,
Pontes. pp.9-15.
Hall, S. (1990) Cultural identity and
diaspora. In: Rutherford, J.Identy:
community, culture, difference. London,
Lawrence & Wishart.
Henriques, Mendo Castro (2000) Os trs
segredos da lusofonia. In: Euronoticias. 21
de julho. (www.terravista.pt/PortoSanto/1139/
euro%2021%de%julho%lusofoniacap. 13/
06/2002).
Hull, Geoffrey (2001) Timr-Lorosae
- Identidade, Lian no Poltika Edukasionl
(Timor-Leste - Identidade, Lngua e Poltica
Educacional). Lisboa, Instituto Cames.
Lavandera, B. (1984) Variacin y significado. Buenos Aires, Hachette.
Lopes, Armando Jorge (1997) Language
policy: principles and problems. Maputo,
Livraria Universitria (Universidade Eduardo Mondlane).

Lopes, Armando Jorge (2002) Em


direo ao primeiro lxico de usos do portugus moambicano. In: Veredas 3 II.
Revista da Associao Internacional de
Lusitanistas. Porto. Fundao Eng. Antnio
de Almeida.
Loureno, Eduardo (1999) A nau de caro
seguido de imagem e miragem na lusofonia.
Lisboa, Gradiva.
Orlandi, Eni Puccineli (org) (1993) O discurso fundador: a formao do pas e a construo da identidade nacional. Campinas,
Pontes.
Orlandi, Eni Puccineli (1990) Terra
vista discurso do confronto:velho e novo
mundo. So Paulo / Campinas; Cortez / Ed.
Unicamp.
Thomaz, Lus Filipe (2002) Babel Loro
Sae. O problema lingstico de Timor-Leste.
Lisboa, Instituto Cames.

_______________________________
1
A presente comunicao parte da pesquisa
de ps-doutoramento sobre as relaes entre lngua e identidade no universo da lusofonia, realizada por Regina Helena Brito, sob a orientao
de Moiss de Lemos Martins.
2
Universidade Presbiteriana Mackenzie (So
Paulo, Brasil).
3
Universidade do Minho (Braga, Portugal).
4
Alocuo do Presidente Xanana Gusmo,
proferida em Braslia, no dia 1 de agosto de 2002,
durante a IV Conferncia de Chefes de Estado
e de Governo da CPLP - Comunidade dos Pases
de Lngua Portuguesa. www.cplp.org/noticias/
ccegc/di7.htm [p. cap. em 03/08/02].
5
O lingista australiano Geoffrey Hull um
dos maiores especialistas em ttum e lnguas
nativas do Timor, alm de rduo defensor da
oficializao da lngua portuguesa em Timor-Leste.
6
Jornal Digital Notcias dos Pases de
Lngua Portuguesa (www.jornaldigital.com) [p.
capt. 16/04/2001].
7
Escrevendo as pginas do futuro. Relatrio
de quatro anos de atividade. Programa Alfabetizao Solidria. Jan/1997 dez/2000. DF, p. 40.
8
Cabe aqui um registro. Em visita escola
primria de Ainaro, mantida pela Igreja Catlica,
encontrmos 4 salas, com uma mdia de 40 alunos
por classe, com faixa etria variando entre 4 e
10 anos, num espao fsico quase nunca superior
a 6m2. As crianas recebem noes de Lngua
Portuguesa, utilizando material enviado por Portugal. O acesso s salas dos alunos maiores de
10 anos no foi possvel no momento. Contudo,

647

648

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


pudemos conversar com alguns desses alunos e
apurmos que freqentam aulas de lngua portuguesa, ttum, bahasa indonsia e ingls. A bahasa
indonsia, lngua na qual foram alfabetizados,
utilizada como lngua-instrumento para o ensino
sistematizado do ttum e para a chamada
reintroduo ou revitalizao do portugus.
Procura-se falar o ingls por toda a parte, por
indivduos de diferentes faixas etrias, mas em
especial pelos jovens, seduzidos pela presena
macia dos estrangeiros, detentores de alto poder
aquisitivo e smbolos de melhor condio de vida.
9
A descrio apresentada leva em conta
falantes do portugus com idade superior aos 35
anos e resultado parcial de anlises que rea-

lizmos como lingista do Alfabetizao Comunitria em Timor-Leste (Projeto brasileiro conhecido como Alfabetizao Solidria). Tal participao levou-nos a um levantamento bibliogrfico e possibilitou-nos a realizao de pesquisa
in loco (Junho/2001 seleo de alfabetizadores
e Agosto/2001 curso de capacitao). Gravmos
entrevistas com candidatos a alfabetizadores e com
a populao em geral (de diferentes faixas etrias,
profisses e sexo). Analismos, ainda, textos
produzidos pelos candidatos, no processo seletivo,
e durante a capacitao, pelos alfabetizadores, alm
de outros elementos coletados (letras de msicas,
receitas culinrias, jornais, anncios publicitrios,
fotos com inscries e cartazes).

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Os grupos minorizados transformados em informao: representaes,


ideologias e construes da imagem de afro-brasileiros no jornalismo
Ricardo Alexino Ferreira1

Introduo
A pesquisa apresentada teve como principal objetivo estudar o olhar do afro-brasileiro sobre a produo dos meios de comunicao social, que trazem notcias envolvendo o seu universo tnico. Neste caso, o
afro-brasileiro abordado o profissional da
rea de Comunicao, cujo discurso ele o
sujeito do enunciado e da enunciao.
Para tanto, a pesquisa se fundiu em duas
grandes vertentes do estudo do afro-descendente. Uma que estuda a presena do afrobrasileiro nos meios de comunicao, a partir
do olhar dos prprios meios, enquanto informao; e uma segunda, que estuda a presena
do afro-brasileiro a partir de seu olhar, numa
produo prpria, conhecida como Imprensa
Negra. A partir da fuso dessas duas vertentes, se pde atingir uma terceira, que ainda
no havia sido estudada nas pesquisas acadmicas, que a posio crtica do afrodescendente, enquanto enunciador/enunciatrio, sobre os meios de Comunicao que
abordam temticas sobre a sua realidade
(social, cultural, poltica e econmica).
O recurso utilizado para captar este
olhar sobre a imprensa e os demais meios
foi o da entrevista biogrfica para, a partir
de uma memria individual, se chegar a uma
memria coletiva. Percebeu-se que a histria
de vida, a auto-estima, a construo da
identidade tnica dos entrevistados, que esto
inseridos em uma sociedade que desenvolve
fortes esteretipos sobre o segmento afrobrasileiro, constituem importantes dados para
a interpretao desse olhar.
A presente comunicao resultado das
pesquisas desenvolvidas pelo autor nos ltimos anos, envolvendo a dissertao A
representao do negro em jornais no centenrio da abolio da escravatura no Brasil, de 1993, e a tese Olhares negros: estudo
da percepo crtica de afro-descendentes
sobre a imprensa e outros meios de comu-

nicao, 2001, defendidas na Escola de


Comunicaes e Artes da Universidade de
So Paulo (USP). A tese Olhares negros
foi finalista no prmio Intercom 2002.
1. A retomada da temtica racial brasileira a partir dos confrontos tnicos internacionais
O discurso racial brasileiro, envolvendo
a questo do negro, retomado de maneira
diferenciada na ltima dcada e tem como
gancho os confrontos tnicos que se intensificaram em todo o mundo com o fim da
Guerra Fria, principalmente no continente
europeu. A questo de etnia e raa passa a
ser a pauta do dia nos mais diferentes
noticirios. Esse fenmeno acabou por levantar dois elementos importantes. O primeiro
a forma e o contedo destas notcias que
quase sempre so captadas e passam pelo
filtro das agncias de notcias2, que muitas
vezes esto sediadas em pases que at
patrocinam tais conflitos.
Em outro momento, percebe-se que, ao
cobrir conflitos tnicos no continente europeu ocidental, as agncias de notcias passam aos veculos de Comunicao abordagens diferentes daquelas elaboradas sobre os
conflitos em outros continentes. O conflito
europeu contextualizado historicamente e
ocupa considervel espao nos meios de
comunicao. No entanto, para os conflitos
envolvendo os no-europeus (Oriente Mdio,
frica, Amrica Latina e sia) o tratamento
outro, bem como o destaque dado. Geralmente, as referncias histricas aos conflitos
no-europeus so escassas e os efeitos dos
conflitos minimizados, beirando muitas vezes o esteretipo, em que adjetivos como
radicais, violentos e outros so largamente difundidos. No caso dos conflitos tnicos
na frica, o tratamento o mais diferenciado de todos, pois atribui a estes conflitos
caractersticas tribais.

649

650

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Mesmo com diferenas de abordagens,
esta movimentao internacional acabou influenciando o discurso nacional sobre a
situao tnica no Brasil. Duas abordagens
so percebidas no que tange a este tema. Na
primeira, desprovida de crtica e acreditando
ser o Brasil um pas que vive uma democracia racial plena, utiliza-se destes conflitos
internacionais para alardear o quanto o
brasileiro pacfico e democrtico. Esta
corrente a da negao das diferenas tnicas e da negao da excluso social a partir
da cor. Por outro lado, os conflitos tnicos
internacionais tm provocado discusses em
camadas mais bem-informadas da populao
sobre as diferenas tnicas existentes no
Brasil e o quanto isso acaba incidindo sobre
a qualidade de vida e a distribuio de renda.
Ou seja, neste caso a desigualdade social
no vista apenas pela tica da m distribuio de renda e imobilidade de grupos na
pirmide social, mas a partir da intensa
relao que tem entre excluso social e
populao negra, tornando-se possvel identificar que a maioria dos afro-descendentes
est na linha de sobrevivncia da Economia
brasileira.
Apesar de o assunto ter sido retomado,
nestes ltimos anos, o tema envolvendo
conflitos tnicos no Brasil no algo recente.
Em 1988, durante os trabalhos da Constituinte, j se verificava a necessidade de se
elaborar uma nova Constituio brasileira que
fosse intolerante com atos racistas e
discriminatrios. Reconhecia-se, assim, oficialmente, que o Brasil no estava imerso
em nenhuma democracia racial e se tornava
necessrio criar mecanismos eficientes de
coibio de atos racistas. A prpria imprensa
cria indexes, via manuais de redao,
alertando sobre a forma e o contedo da
abordagem dos grupos minorizados3.
Muitas vezes, o discurso nacional sobre a
questo tnica teve como ponto de partida
presses internacionais que obrigavam o
Brasil a se posicionar sobre os mais diferentes confrontos, como foi o caso da luta
antiapartheid na frica do Sul, em 1988, e,
uma dcada depois, com a questo da independncia e autodeterminao do Timor
Leste. Neste ltimo caso, o presidente brasileiro Fernando Henrique Cardoso foi pressionado pelo governo portugus, em 1999,

para se posicionar de maneira mais efetiva


sobre o massacre contra os timorenses promovido pelo governo indonsio. A cobrana
do governo portugus se calcava no fato de
Timor Leste ser um territrio-irmo do Brasil,
no s pelo aspecto do idioma (a lngua falada
no Timor Leste o portugus), como tambm pelos aspectos socioculturais e religiosos. Somente nesta situao que o Brasil
rompeu o silncio e se mobilizou e enviou
tropas, que se uniram s Foras de Paz da
ONU, para garantir a autodeterminao
daquele povo.
Em muitos momentos, os confrontos
tnicos internacionais serviram para que
discursos polticos exaltassem a democracia
racial brasileira contrapondo-a aos conflitos
que se desenhavam em outros pases. Estes
argumentos oportunistas, no entanto, eram
imediatamente pulverizados por organizaes
de direitos humanos e movimentos populares
organizados, que expunham categoricamente
a situao dos grupos minorizados no Brasil.
2. Contextualizao histrica: conflitos nos
anos 90 - a guerra das etnias
O mundo contemporneo (principalmente na dcada de 90) tem sido marcado por
diversos conflitos nacionalistas, tnicos e
religiosos, at ento ofuscados por quase
quatro dcadas de guerra fria. Estes conflitos
se intensificaram na dcada de 90 com a
queda do Muro de Berlim, em novembro de
1989, e o enfraquecimento dos pases do
ento bloco sovitico, atolados em crises
econmicas.
A bipolarizao do mundo ps-Segunda
Guerra Mundial entre EUA e URSS aos
poucos ofusca (mas no elimina) os conflitos
tnicos e separatistas de muitos pases, principalmente na Europa.
Aps a Segunda Guerra Mundial, a
hegemonia mundial dos Estados Unidos e da
URSS leva o nacionalismo a adormecer em
muitas naes, principalmente na Europa.
Entender o nacionalismo requer uma reflexo profunda, uma vez que envolve complexidades. Segundo Anthony Smith, professor
de Sociologia na Universidade de Londres
e na London School of Economics, o nacionalismo um movimento ideolgico para
atingir e conservar a autonomia, a unidade

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


e a identidade em nome de uma populao
em que alguns dos seus membros consideram constituir uma nao real ou potencial. (Smith: 1991: 97)
No se pode afirmar que os conflitos entre
brancos e negros no Brasil tenham a mesma
dimenso dos conflitos tnicos internacionais.
Por ser um pas marcadamente mestio, o
separatismo e os confrontos diretos se tornam mais diludos, porm no menos graves.
Apesar disso, possvel observar na realidade brasileira a conformao, ainda embrionria, de conflitos tnicos que podem insurgir de forma mais intensa no futuro. Este
tipo de conformao comea a ser percebido
pelo isolamento e confinamento da populao negra a alguns espaos (tanto no mbito
fsico como social). Na conformao
territorial, a maioria dos negros brasileiros
est confinada nas favelas, cortios ou periferias das grandes cidades. Ao sair deste
espao, esta populao negra subjugada
pelas foras auxiliares do governo (Polcia
Militar) ou por seguranas particulares,
contratados por empresas ou pessoas fsicas,
que quase sempre a tomam por marginal
e como uma ameaa natural ao patrimnio,
vida e manuteno do status quo das
classes economicamente dominantes ou, at
mesmo, da classe mdia (que introjeta os
valores dos grupos dominantes). Quando esta
maioria negra no subjugada por estas
foras militares ou de segurana privada,
discriminada por outros elementos sociais,
que exercem controle de acesso de pessoas
(como porteiros, selecionadores de vagas de
empregos e outros profissionais), que dificultam o seu acesso a prdios, empregos,
enfim, ao pleno exerccio da cidadania.
No mbito social, a desigualdade de oportunidades entre brancos e negros tem adquirido
visibilidade atravs de pesquisas divulgadas
tanto por rgos oficiais, como a Fundao
Instituto Brasileiro de Geografia e Estatstica
(IBGE), como por entidades no-governamentais ou institutos de pesquisas ligados s
Universidades. Este o caso do Instituto
Sindical Interamericano pela Igualdade Racial,
que formado por entidades representativas dos
trabalhadores e desenvolveu estudo alertando
que 50% da populao desempregada em cinco
capitais e Distrito Federal composta por
negros. (Inspir: 1999: 117)

No mbito governamental, os dados tambm so aterradores. Conforme os ltimos


dados do Instituto de Pesquisa Econmica
Aplicada (Ipea), rgo do Ministrio do
Planejamento, estima-se que os negros brasileiros ocupam apenas 1% dos postos estratgicos do mercado de trabalho. A mesma
pesquisa revela que, entre dois profissionais
igualmente qualificados, o branco tem 30%
mais chances de conseguir a ocupao do que
o negro. Em universidades pblicas a presena do negro quase nfima. Para se ter
uma idia, a Universidade de So Paulo,
considerada a mais importante da Amrica
Latina em ensino e pesquisa, possui 50 mil
alunos, mas apenas 2% so alunos negros
brasileiros. (Ferreira: outubro de 2000: 8)
Estes dados s fazem entender que o
Brasil um pas que possui acentuada discrepncia social e utiliza a cor da pele para
intensificar as diferenas sociais, uma vez que
a maioria da populao negra se encontra nas
camadas menos privilegiadas e arcando com
o nus da misria social.
A discriminao do negro, no entanto, no
est apenas relacionada sua situao
econmica desfavorecida, que marca a
maioria da populao afro-descendente.
Mesmo quando ascende socialmente, possvel observar uma acentuao da discriminao, uma vez que este negro saiu do lugar
historicamente reservado para ele.
3. Os estudos do negro ou afro-brasileiro
e a Comunicao
Conforme pude constatar durante a elaborao de minha pesquisa de Mestrado
(Ferreira: 1993: 31), estudos sobre o negro
e a sua condio de vida, a partir da representao dele nos meios de comunicao
social - a mdia eletrnica (rdio, televiso),
a mdia imprensa (jornais e revistas), a mdia
digital (internet) a literatura (ficcional, documental e cientfica) e as artes expressivas
(msica, teatro etc.) - no so recentes.
No sculo passado, o negro j esteve nos
relatos de viajantes estrangeiros que vieram
ao Brasil como Jean Baptiste Debret (Debret:
1949) e Saint-Hilaire (Saint-Hilaire: 1953).
Gilberto Freyre, um dos primeiros pesquisadores brasileiros a descobrir a importncia informativo-documental da imprensa,

651

652

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


conseguiu reconstruir a representao do
negro na sociedade brasileira no sculo XIX
atravs da anlise dos anncios de jornais.
(Freyre: 1979)
Florestan Fernandes, em Integrao do
negro sociedade de classes, usou como
fontes de informaes colees de peridicos dos fins do sculo passado, acreditando
ser possvel, desse modo, acompanhar alguns
assuntos polticos das camadas dominantes.
(Fernandes: 1965)
Roger Bastide, em Esteretipos de negros
atravs da literatura brasileira, analisou a
produo literria do sculo XIX, detectando
os esteretipos raciais na sociedade contempornea. Para este perodo talvez o estudo
dos jornais seja mais importante do que o
dos livros, como expresso de sentimentos
coletivos, afirma. (Bastide: 1953: 27)
Borges Pereira, no final da dcada de 60,
j havia tecido uma anlise da presena do
negro na estrutura radiofnica paulista. Com
esse trabalho - o primeiro que segue uma
linha metodolgica do estudo do negro em
veculo de comunicao eletrnico -, Borges
Pereira, estudando o negro na estrutura
radiofnica, discute as posies e papis que
esse segmento ocupa na estrutura social.
(Pereira, 1967)
Nos anos 70, Solange Couceiro desenvolve estudo do negro na televiso paulista.
Em sua obra, Couceiro isola o perodo final
dos anos 60 e o comeo da dcada de 70.
Atravs de levantamentos quantitativo e
qualitativo, ela faz anlise dos profissionais
da televiso paulista e do contedo das
programaes das emissoras (programas de
auditrio e de entretenimento popular). Esse
trabalho, alm de registrar e documentar os
primeiros passos da televiso, retoma a
metodologia de Borges Pereira e desenvolve
um mtodo de estudo do negro atravs da
anlise centrada na televiso (Couceiro,
1983).
Lilia Schwarcz, em levantamento dos
peridicos do final do sculo passado, conseguiu traar um perfil do negro e a sua
representao a partir do discurso das classes
dominantes do sistema escravocrata. Assim,
no sculo passado, segundo a autora, tem-se: o negro inferior dos editoriais cientficos; o negro degenerado e no civilizado das
notcias; o negro fujo e marcado dos ann-

cios de fuga; o negro desordeiro das ocorrncias policiais; o negro alugado dos classificados; o negro fiel e dependente de seu
senhor; e o negro feiticeiro dos contos de
suspense (Schwarcz, 1987: 99).
Na crtica literria, Tefilo de Queiroz
Jnior analisa a literatura brasileira de fico
enquanto instrumento que propaga imagens
arcaicas, arcaizantes, deformadas da mulher
negra (Queiroz Jnior, 1982).
No teatro, o trabalho de Miriam Garcia
Mendes faz um levantamento das primeiras
peas de teatro no Brasil at os anos 80 e
os papis desenvolvidos por atores negros
(Mendes, 1982).
Na literatura cientfica, Solange Couceiro
analisa o discurso de Nina Rodrigues, mdicolegista que defendia a inferioridade racial negra
atravs de explicaes biolgicas, logo aps a
abolio da escravatura. Esse trabalho importante referencial para se entender as origens
dos esteretipos sobre os negros, vigentes at
hoje, e o comportamento dos meios de comunicao social - principalmente jornais que j
naquela poca davam grande destaque para as
matrias jornalsticas e artigos calcados na
cincia positivista (Couceiro, 1984).
Na anlise do discurso do jornalismo,
Aparecida Baccega e Solange Couceiro
estudam o modo que a imprensa brasileira
ainda usa esteretipos em notcias sobre o
negro. Nesse trabalho, as pesquisadoras
verificaram a cobertura dada pela imprensa
ao time de futebol africano, de Camares,
durante a Copa do Mundo, em 1990. Elas
constataram que o time e os jogadores africanos eram citados como sendo o smbolo
animalesco de coragem e garra ou colocados
como guerreiros tribais, numa aluso a uma
frica selvagem, primitiva e guerreira
(Baccega e Couceiro: 1992).
Essa gama de trabalhos consolidou uma
linha de pesquisa nas mais diferentes reas
do conhecimento, que trata de meios de
comunicao social e relaes raciais, mais
precisamente a anlise da produo dos
veculos de comunicao sobre o negro.
Em 1993, defendi a dissertao de
Mestrado A representao do negro em
jornais no centenrio da abolio da escravatura no Brasil, que visava analisar o
contedo de matrias jornalsticas que tivessem como enfoque o negro (Ferreira, 1993).

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


Outro trabalho que analisa o negro na
Comunicao o de Joel Zito Arajo, A
negao do Brasil: o negro na telenovela
brasileira, que vai fazer uma abordagem da
representao do negro em telenovelas brasileiras. (Arajo, 2000)
A produo jornalstica do negro, aquela
que elaborada por ele e voltada para outros
negros, tambm j foi motivo de anlise. Em
A imprensa negra paulista, Miriam Nicolau
Ferrara resgata a origem dos movimentos
negros organizados e o declnio deles, abordando o perodo que vai de 1915 a 1963.
Nesse livro, a autora analisa a representao
do negro formulada por ele mesmo em seus
prprios peridicos. (Ferrara, 1986)
Nos trabalhos de Florestan Fernandes, o
estudo da imprensa negra possibilitou analisar a funo socializadora que esses tipos
de jornais tinham. Segundo ele, a imprensa
negra condensou e difundiu avaliaes
inconformistas sobre a realidade racial brasileira; contribuiu para transpor o consenso
mecnico, fundado na identidade das frustraes, numa solidariedade consciente e
orgnica. (Fernandes, 1965) . Roger Bastide
tambm procurou, atravs da anlise da
imprensa negra, discernir a mentalidade de
uma raa. (Bastide, 1953).

Consideraes finais
Os conflitos tnicos que tm eclodido
na contemporaneidade se constituem em
grande desafio de abordagem jornalstica. No
caso especfico do Brasil, os veculos
jornalsticos de comunicao tm trazido
tona as desigualdades de oportunidades a
partir da etnia. No entanto, marcados por
contradies, esses veculos deixam
transparecer, em notcias publicadas, esteretipos e um discurso conservador ao
mesmo tempo em que so importantes canais
de denncia de discriminao, chamando a
ateno das autoridades e da populao para
diversos problemas.
emergente, tambm, a necessidade de
inserir nos currculos dos cursos Comunicao as disciplinas que especializem os alunos em temas que tratem dos grupos
minoritrios, principalmente os conflitos
tnicos e raciais, que vm definindo e
redefinindo o mapa geogrfico de pases e
cidades. Assim como existem jornalistas
especializados em Cincias, polticas e outras reas, necessrio formar profissionais
especializados em relaes raciais e grupos
minorizados.

653

654

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Arajo, Joel Zito. A negao do Brasil:
o negro na telenovela brasileira. SP: Senac.
2000.
Baccega, M.A. & Couceiro, S.M. Manipulao e construo da identidade da
frica negra na imprensa brasileira. So
Paulo: ECA-USP, 1992. (mimeogr.).
Bastide, Roger. Esteretipos de negros
atravs da literatura brasileira. In: Boletim
de Sociologia. So Paulo: FFLCH-USP, 1953.
p. 27.
Couceiro, Solange Martins. O negro na
televiso de So Paulo: um estudo de relaes raciais. So Paulo: FFLCH-USP, 1983.
______________________. Mulher e
famlia negras: realidade e representao na
obra de Nina Rodrigues. So Paulo, 1984.
Tese (Doutorado) - Escola de Comunicaes
e Artes, Universidade de So Paulo.
Debret, Jean-Baptiste. Viagem pitoresca
e histrica do Brasil. So Paulo: Martins,
1949.
Fernandes, Florestan. A integrao do
negro na sociedade de classes. So Paulo:
Dominus, 1965.
Ferrara, Miriam Nicolau. A imprensa
negra paulista (1915-1963). So Paulo, 1986.
Tese (Doutorado) FFLCH, Universidade de
So Paulo.
Ferreira, Ricardo Alexino. Olhares negros: estudo da percepo crtica de afro-descendentes sobre a imprensa e outros meios
de comunicao. Tese de Doutorado. So
Paulo: Escola de Comunicaes e Artes da
Universidade de So Paulo. 2001.
______________________. A representao dos negros em jornais no centenrio da
abolio da escravatura no Brasil. Dissertao de Mestrado. So Paulo: Escola de
Comunicaes e Artes da Universidade de
So Paulo. 2001.
______________________. As lutas
tnico-separatistas e a imprensa: o Pas Basco
em notcia. In: tica & Comunicao-Fiam:
Revista de estudos sobre comunicao, Jornalismo e propaganda. SP: Fiam. 2: 19-23,
ago./dez. 2000.
______________________. Desigualdade racial sem mscaras. In: Valor Fim de
Semana, Eu &. SP: Valor Econmico. Ano

I n 25, 20 de outubro de 2000. Suplemento do Jornal Valor Econmico. p. 8-9.


Freyre, Gilberto. O escravo nos anncios de jornais brasileiros do sculo XIX. So
Paulo: Nacional, 1979.
Inspir, Instituto Sindical Interamericano
pela Igualdade Racial. Mapa da populao
negra no mercado de trabalho. SP: Inspir/
AFL-CIO/Dieese. Outubro de 1999. p. 117.
Mendes, Miriam Garcia. A personagem
negra no teatro brasileiro. So Paulo: tica,
1982.
Pereira, Joo Baptista Borges. Cor, profisso e mobilidade: o negro e o rdio de
So Paulo. So Paulo: Pioneira/Edusp, 1967.
Queiroz Jnior, Tefilo de. Preconceito
de cor e a mulata na literatura brasileira.
So Paulo: tica, 1982.
Saint-Hilaire, Augusto de. Segunda viagem a So Paulo e quadro histrico da
provncia de So Paulo. So Paulo: Martins,
1953.
Schwarcz, Lilia Moritz. Retrato em
branco e negro: jornais, escravos e cidados
em So Paulo no final do sculo XIX. So
Paulo: Cia. das Letras, 1987. p. 99.
Smith, Anthony D. A identidade nacional. Trad. Cladia Brito. Lisboa, Portugal:
Gradiva. 1991. p. 97.

_______________________________
1
Jornalista, doutor em Cincias da Comunicao pela Escola de Comunicaes e Artes da
Universidade de So Paulo/USP (Brasil); professor da Faculdade de Arquitetura, Artes e Comunicao da Universidade Estadual Paulista/Unesp
(em Bauru, So Paulo, Brasil). Contato:
alexino@uol.com.br
2
Agncias de notcias so empresas
jornalsticas que tm por objetivo transformar fatos
inditos em matrias jornalsticas e visam repasslas para os veculos de comunicao que, previamente, possuem assinatura dos seus servios.
Portanto, um servio pago. Elas podem ser
classificadas em local/nacional [quando cobrem uma
cidade especfica ou o prprio pas. Nesta situao
esto Agncia Estado, Agncia Folhas, Globo e JB];
internacional (quando cobrem um conjunto de pases
de um continente, sem pretenso de cobrir todo
o planeta) e noticiosas [quando visam cobrir todos
os continentes. As maiores nestas condies so
as duas americanas Associated Press (AP) e a United
Press International (UPI); a francesa France Press
(AFP) e a inglesa Reuters.)]

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


3
O termo Grupos minorizados tem o sentido conceitual de segmentos sociais que, independente da quantidade, tm pouca representao social, econmica (insero no mercado
de trabalho, ocupao de cargos de poder e
outros) e poltica. Estes grupos, muitas vezes,
esto margem dos interesses sociais (se no
for no aspecto econmico, como no caso dos
judeus, so estigmatizados no aspecto cultural
e social). O termo anterior a de grupos
minorizados, era o de grupos minoritrios. No

entanto, o termo comeou a provocar confuso


semntica j que muitas pessoas atribuam a
estes grupos caractersticas de serem poucos
indivduos, o que seria uma incoerncia, uma
vez que no Brasil, por exemplo, a populao
negra corresponde a 44% dos brasileiros e,
mesmo assim, este grupo considerado
minorizado. Esto neste bojo conceitual os negros, os homossexuais, as mulheres, os judeus,
os nordestinos, os deficientes fsicos ou mentais, os obesos e outros.

655

656

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

657

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Retratos de mulher:
um estudo das imagens visuais e sociais do feminino
Silvana Mota-Ribeiro1

Introduo
A presente comunicao procura dar conta
dos resultados de uma investigao2 que
explorou as relaes entre construes sociais do feminino e representaes visuais da
mulher, entre o universo social e o visual,
partindo da noo de imagem. Este conceito
aplica-se, neste contexto, tanto s representaes sociais e esteretipos do feminino (as
imagens sociais da mulher), quanto s suas
representaes visuais (as imagens visuais
relativas ao gnero feminino). Para tal, foram
analisadas imagens de mulheres presentes nos
anncios publicitrios das revistas femininas
portuguesas com o objectivo de perceber que
modelo ou padro social do feminino as
mesmas reflectem e difundem.
Imagens do feminino: construes sociais
e representaes visuais
A ideia orientadora desta pesquisa a de
que a imagem ponto de partida e de
chegada da complexa, mas indubitvel, relao entre imagens sociais e imagens visuais, argumentando-se que imagens criam
imagens. Por um lado, a sociedade produz
imagens, representaes visuais do feminino
(no cinema, na televiso, nas artes visuais,
na fotografia, na publicidade, ...), que so
elas prprias reflexo e resultado de uma ideia
socialmente enraizada relativa feminilidade. Por outro, aquelas imagens, mais ou
menos massivamente difundidas, produzem
e sedimentam modos de pensar o feminino
nas sociedades ocidentais.
Para explorar a relao entre construes
sociais e representaes visuais, parte-se de
um tipo especfico de mensagens visuais (as
publicitrias), procurando perceber de que
modo estas reflectem e incorporam formas
de pensar o gnero feminino e que ideias
relativas s mulheres elas reproduzem. Pretende-se tambm explorar, ainda que

especulativamente, que imagens sociais


podero originar tais imagens visuais,
depreendendo-se a capacidade das ltimas de
influenciar no apenas a auto-concepo
feminina, mas tambm o modo como a
sociedade, em geral, aprende a pensar o que
isso de ser mulher.
O visual central para a construo da
vida social nas sociedades contemporneas.
As imagens so, como defende Rose (2001),
vises do mundo. A forma como as imagens
so construdas d, pois, conta de factores
sociais, sendo necessrio interrogar o modo
como estas tornam visvel (ou invisvel) a
diferena social. Na opinio de Fyfe e Law
(citados por Rose, 2001: 10), uma representao visual no apenas uma ilustrao
(...), um local de construo e de representao da diferena social. Uma vez que
as categorias sociais no so naturais mas
construdas, tais construes podem adquirir
uma forma visual, que dar conta das mesmas.
As imagens apresentam vises de categorias
sociais como classe, gnero, etnia, sexualidade, etc.
Deste modo, as representaes visuais so
consideradas locais privilegiados de leitura
da construo da diferena social e das
relaes de poder. Nas sociedades ocidentais,
os indivduos esto constantemente rodeados
de imagens de feminilidade e estas constroem um discurso acerca do que significa
ser feminino na nossa cultura que nos afecta
a todos, mulheres e homens, de variadas
formas (Betterton, 1987a: 1). Segundo
Betterton, para as mulheres, especificamente, estas imagens so impossveis de ignorar.
Elas dizem-nos como devemos tratar da
aparncia, como nos devemos comportar,
como devemos esperar ser vistas e tratadas
pelos outros (1987a: 1).
De facto, o visual particularmente
importante na definio da feminilidade, simultaneamente por causa da significncia
associada s imagens na cultura moderna e

658

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


porque o carcter e o estatuto da mulher so
frequentemente avaliados a partir da sua
aparncia (Betterton, 1987a: 7). O visual
(entendido latamente) , assim, um dos pontos
centrais a partir do qual se pode fazer uma
leitura da feminilidade.
As imagens visuais, semelhana de
outros textos e prticas culturais, so entendidas como organizadoras de todo um imaginrio ligado mulher, afirmando-se, por
isso, como um campo incontornvel, quando
se trata de questionar relaes de poder e
de combater mecanismos de perpetuao da
dominao masculina. Argumenta-se ainda
que as imagens contribuem para a sedimentao e legitimao de prticas sociais concretas por terem a capacidade de dar a ver
um mundo social do qual elas prprias
emergem e que, em si, funciona de acordo
com aqueles mecanismos.
Na cultura ocidental actual, as mensagens
publicitrias assumem assinalvel importncia enquanto veculos de valores volta dos
quais e face aos quais os indivduos, de uma
ou outra forma, constituem a sua identidade.
Realce-se que a relao entre publicidade e
sociedade bi-direccional. Se a publicidade
d a ver imagens do feminino e das mulheres
que por elas so interiorizadas e as influenciam em termos de valores e de comportamentos, no menos verdade que tais
imagens emergem num determinado clima
social e que captam, portanto, tendncias
sociais. A publicidade veicula e sedimenta
os valores da sociedade na qual opera. So,
pois, determinantes, deste ponto de vista, as
relaes de poder entre homens e mulheres,
os valores de gnero vigentes e o papel social
da mulher, uma vez que estes vo tambm
reflectir-se na publicidade e nos anncios
produzidos.
Constituio do corpus e metodologia de
anlise
Partiu-se, neste estudo, de um tipo especfico de mensagens visuais, de imagens
da mulher: as imagens publicitrias. Estas
imagens so consideradas particularmente
relevantes pela sua difuso massiva, logo, pela
sua maior capacidade de serem incorporadas
pelas mulheres e identificadas como femininas pelos indivduos em geral. Foram

seleccionadas para anlise todas as imagens


publicitrias que representassem seres humanos adultos do sexo feminino, publicadas no
ms de Agosto de 2001 nas revistas femininas portuguesas semanais e mensais (9
ttulos). A recolha resultou num total de 109
imagens.
Para a anlise das mesmas, foi necessria
a construo de um formulrio a aplicar a
todas elas. A estrutura orientadora do formulrio baseia-se num esquema bastante simples apresentado por Martine Joly (1999) para
a anlise de imagens publicitrias. Tendo por
base este esquema, e adicionando contribuies de modelos ou reflexes de outros
autores como Dyer (1982), Rose (2001), John
Berger (s/d), Goffman (1979), Winship
(1987), Millum (referido por Dyer, 1982),
Messaris (1997), Kress e Van Leeuwen
(1996), Villafae (1996), Acton (1997),
Dondis (1991) e Barthes (1964), este formulrio foi um precioso instrumento de anlise
sistemtica das imagens (anexo 1).
Sntese dos resultados: traos do feminino
e emergncia de um modelo de mulher
Aplicado o formulrio a cada uma das
imagens, foi possvel agrupar os seus aspectos mais relevantes em seis eixos de anlise
ou traos transversais que permitem desenhar
um modelo do feminino presente nestes
anncios.
1 A mulher bela: padres e critrios
de beleza
Nas imagens que constituem o corpus,
uma tendncia dominante: a mulher bela
que aparece. A noo de beleza no simples e presta-se a consideraes de carcter
cultural. De qualquer forma, a beleza fsica,
em termos de aparncia, est, sem dvida,
entre os traos do feminino mais marcantes
e transversais destas imagens publicitrias.
Este trao ou eixo de anlise identificado nas
imagens emergiu de vrios parmetros de
olhar presentes nos formulrios, entre os quais
se salientam idade, corpo, cabelo, aspecto e
vesturio.
Destaca-se tambm a ideia, explcita em
algumas imagens, de que a beleza fsica, uma
aparncia mais bela, ter consequncias na

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


vida das mulheres; ou seja, apresentada
como factor determinante da sua existncia.
Concluiu-se igualmente que a beleza
moldada por padres e critrios bem definidos, o que implica a construo de um ideal;
enquanto tal, este constitui forosamente um
afastamento face aparncia da mulher
comum, que no idealmente bela e que,
portanto, no se adequa a todos os critrios
prescritos. Quando se aponta como trao
marcante a beleza ideal, torna-se necessrio
definir os eixos que enformam esse ideal, ou
seja, os aspectos concretos da aparncia visual
feminina que o marcam. A anlise das
imagens permite concluir que o padro de
beleza presente limitado por rgidos parmetros no que diz respeito idade, ao peso,
etnia e classe.
Mulheres extremamente jovens povoam
o corpus, estando a juventude entre os mais
marcantes traos daquele ideal. Por outro
lado, e uma vez que se fala de corpos, neste
caso, de corpos belos e jovens, constata-se
que estas imagens transportam uma noo de
juventude baseada precisamente (e unicamente) no corpo e na aparncia fsica, sendo o
rejuvenescimento uma ddiva do exterior (dos
produtos de cosmtica, por exemplo) e com
consequncias visveis, logo, necessariamente exteriores (a pele sem rugas, a firmeza
das pernas, etc.). As idades situam-se, na sua
grande maioria, entre os 20 e os 30 anos.
A preponderncia deste tipo de mulheres,
jovens, deixa, no entanto, espao para algumas excepes, nomeadamente no caso mais
ou menos bvio dos produtos cosmticos antienvelhecimento e dos bens relacionados com
a preveno ou resoluo de problemas de
sade. S nestes casos parece ser aceitvel
que a mulher no seja extremamente jovem.
Adicionalmente, e mesmo para estes produtos, apenas excepcionalmente a idade aparente das mulheres ultrapassa os 40 anos.
Uma norma quase totalitria das representaes visuais do feminino, aqui analisadas, a magreza, ou a extrema magreza.
Apenas duas delas apresentam mulheres que
podem no ser consideradas magras. Curiosamente, ambas se destinam a promover
vesturio destinado a mulheres no magras
(de tamanho superior a 40 num caso e 42
no outro). Ainda assim, e nestes casos, o
corpo volumoso no valorizado, ou sequer

visualizado, apresentando-se encoberto.


Alm disso, ficam dvidas se os corpos das
mulheres representadas correspondem realmente a estes tamanhos. O corpo volumoso
continua, pois, ainda que de forma implcita,
a ser concebido como o desagradvel, por
oposio ao perfeito.
Para alm da idade e do peso, etnia e
classe tambm enformam o ideal de beleza
feminino. De facto, domina aquilo que se
pode chamar de etnia ocidental, parecendo
o corpus ir no sentido da hiptese de Dyer
(1982), segundo a qual a publicidade normalizaria a raa branca, tornando-a invisvel. Apenas cinco imagens apresentam
aquilo que pode ser considerado uma aparncia tnica no ocidental.
Um outro aspecto ligado beleza ideal
relaciona-se com a classe social das mulheres representadas, uma vez que nestas imagens as mulheres belas aparecem frequentemente acompanhadas e favorecidas na sua
beleza por uma srie de indicadores visuais
e de marcas exteriores de uma classe social
elevada. A comprovar esta constatao est
o facto de encontrarmos duas imagens que
representam mulheres que no pertencem a
uma classe social elevada e que em simultneo no indiciam visualmente conformidade ao ideal de beleza, o que poder precisamente confirmar a associao entre classe
e beleza.
Um ideal de beleza tal como foi apresentado anteriormente comporta, pela sua
natureza, uma forte carga de irrealismo.
Apenas as mulheres que se adequam a esse
ideal e aos parmetros que o regem so
includas neste tipo de representao. Disto
decorre que as mulheres reais, divergentes
necessariamente do tipo ideal de beleza, quase
no encontram aqui o seu lugar. Um padro
bem definido de beleza, que deixa de fora
imperfeies (no ser jovem, no ser magra,
etc.), afasta a mulher comum em termos de
aparncia. As imagens mostram corpos que
encarnam uma beleza irreal, porque afastada
necessariamente dos corpos reais, imperfeitos, das mulheres concretas, o que leva a
que a questo da excluso seja alargada do
domnio da representao para o da realidade da vida das mulheres, do domnio esttico
para o poltico.

659

660

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


2 A mulher-viso: objectivao visual
e papel do observador
No constituir surpresa que estas mulheres fisicamente ideais se prestem contemplao e explorao enquanto objectos
visuais. Toma-se aqui de emprstimo a referncia de Berger de que a mulher se transforma num objecto visual: uma viso (s/
d: 51). Esta oferta da aparncia feminina ao
olhar do outro particularmente afirmada
atravs do parmetro contacto visual, e,
mais especificamente, do olhar directo da
figura feminina em direco ao observador
/ fotgrafo. A objectivao visual (a mulher
viso) propiciada igualmente por aspectos
como a pose frontal, o movimento corporal,
e ainda o enquadramento, os planos e a
distncia de viso imposta pelo olho fotogrfico.
O corpus aponta para uma estreita e
determinante relao das mulheres representadas com algum que as observa, mas esta
uma relao que se opera entre o espao
dentro da imagem e um espao de observao imaginado fora da imagem. A figura
feminina est na imagem para ser vista. A
sua presena tem como fim ltimo dar-se ao
olhar, mas ao olhar de um outro fora da
imagem. esta existncia imaginada (implcita) de um observador que d sentido a uma
grande parte das imagens do corpus, aquelas
em que o motivo humano feminino se dirige
(directa ou indirectamente) a algum no
representado, aquelas em que a mulher est
na imagem com o objectivo de se mostrar
e de estabelecer uma relao com quem a
objectualiza visualmente, ou seja, com quem
a olha.
Este observador parece ser marcado em
termos de gnero, adivinha-se um olhar
masculino ao qual as figuras femininas se
dirigem: Ser, quando se trata da mulher,
(...) ser percepcionada3, e percepcionada pelo
olhar masculino ou pelo olhar de algum
habilitado pelas categorias masculinas
(Bourdieu, 1998: 106). Assim, ainda que os
observadores-alvo sejam as leitoras das revistas femininas, podemos admitir que elas
incorporaram o olhar masculino e esto
habilitadas pelas categorias masculinas.
Messaris afirma que ao darem s espectadoras femininas a perspectiva masculina das

manequins nas imagens, estes anncios esto


na realidade a criar condies visuais que
podem levar identificao com o sexo
oposto e uma vez que habitualmente as
manequins exibem este comportamento directamente para a cmara isto , tratam
a lente como substituto do olho de um homem
imaginrio que observa pode argumentarse que, quando as mulheres olham para os
anncios, esto na realidade a ver-se como
um homem as veria (1997: 41).
3 Sexualidade feminina: a mulher
ertica e disponvel
Este modelo de mulher bela e visualmente disponvel encerra tambm uma componente ertica, reforada, frequentemente, por
traos de disponibilidade sexual. Existe uma
marcada erotizao do corpo feminino, visvel atravs de diversos parmetros (nomeadamente cabelo, corpo, pose, vesturio,
toque, movimento corporal). So tambm
notrias a sugesto / insinuao da disponibilidade sexual e a apresentao daquele
corpo como objecto de desejo sexual.
Visibilidade (objectivao visual) e
erotizao / disponibilidade sexual so traos
quase indissociveis em grande parte destas
imagens e esta associao estreitada pelo
facto de estes corpos estabelecerem uma
relao que se pode considerar ertica com
o observador nas imagens, atravs da expresso facial, posicionamento dos lbios / boca
e contacto visual, ou ainda do convite, mais
ou menos explcito, ao toque de quem olha.
A relao da existncia daquele observador com a erotizao do corpo feminino, com
a sua transformao em objecto ertico e
disponvel sexualmente, tem igualmente
fundamento na ausncia de elementos masculinos no espao de representao, dominante no corpus. Estes corpos erotizados s
podem dirigir-se, pois, a um elemento
masculino fora da imagem.
4 Estar sem fazer: mulheres no
actuantes e apagamento da aco
Esta mulher bela, objecto visual e ertico, feita de aparncia, cujo corpo aparncia, o que faz de concreto com o seu
corpo? Predominam esmagadoramente mulhe-

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


res que no fazem, que apenas aparecem, e
que no empreendem aces visveis. Dominam as poses de exibio corporal, marcadas
pela ausncia de actividade. Actividade aqui
entendida como uma aco visvel, um acto
de fazer algo com um fim. No tem necessariamente que se tratar de trabalho produtivo, mas o fazer algo pressupe que a
imagem mostre a mulher a desenvolver uma
aco com um fim em vista. Inclui-se lazer
activo (actividades de lazer), mas excluemse o movimento corporal passivo, como a
exibio visual e as poses estticas. A ausncia de actividade caracteriza a quase totalidade das imagens, sendo apenas possvel
encontrar rarssimas excepes referentes a
actividades de formao profissional (uma
imagem), de lazer activo (duas imagens),
domsticas (trs imagens ligadas aos cuidados
maternais e duas aos cuidados da casa) e de
embelezamento fsico (duas imagens).
A mulher tem aqui uma funo, mas esta
a de aparecer, de ser vista, de se dar a
ver, sem nada fazer. Salienta-se, portanto, uma
vertente decorativa, e a ausncia de um corpo
funcional ou til. Quem nada faz, para que
serve? Como se explica que em nenhuma das
109 imagens uma nica figura feminina seja
representada a empreender uma actividade
remunerada?
5 Desenquadramento do espao: a
mulher em lugar nenhum
ausncia de actividades utilitrias
desempenhadas alia-se, nestas imagens, a
inexistncia de locais concretos onde essas
actividades poderiam ser realizadas. Predominam os cenrios constitudos por fundos,
muitos deles homogneos. Estes fundos esto
por detrs da mulher, no a rodeiam, no
contm objectos, apenas destacam as formas
do que est sua frente a figura feminina.
Abundam tambm cenrios irreais, artificiais (distantes visualmente da realidade
concreta dos locais conhecidos pelos seres
humanos) e os ambientes que contm elementos destinados ao apoio dos corpos e
facilitao da exibio corporal. Este tipo de
locais nada nos diz acerca destas mulheres,
elas no esto em local algum.
Se anteriormente se verificou a raridade
de actividade por parte do corpo feminino,

constata-se agora que no existem tambm


locais onde essas actividades poderiam ter
lugar. O que se poderia fazer num lugar que
no lugar? Que poderiam estas mulheres
fazer desprovidas de locais, de contextos
fsicos povoados de objectos e elementos com
os quais estabelecer uma relao funcional
e no apenas ritual? O desenquadramento do
espao, a mulher em nenhures, contribui, em
estreita articulao com os traos anteriores,
para a coerncia de um modelo de mulher
apresentado nas imagens. O tipo de cenrios
mais frequente nos anncios adequado a
um corpo de mulher que apenas um dado
visual esttico, belo e ertico, pois, na sua
grande maioria, parecem ter sido concebidos
apenas como suportes para a visualizao da
aparncia feminina.
6 Sem os outros: isolamento do
feminino e alternativas de relao
Notvel igualmente o facto de aqueles
cenrios no inclurem elementos humanos
(to abundantes no mundo real), o que
contribui para o afastamento da realidade e
o isolamento da figura feminina na imagem.
minoritria a representao da mulher com
outros elementos humanos (apenas cerca de
um tero das imagens), ou mesmo outros
seres vivos, como animais.
Nos anncios em que a mulher surge
acompanhada por outros seres humanos, as
situaes so diversas. Por vezes, mais do
que uma mulher representada na imagem.
No entanto, estas representaes visuais
parecem reflectir esteretipos sociais daquilo
que se considera serem situaes em que
natural encontrar duas mulheres, nomeadamente contextos de compras, embelezamento fsico, etc., o que remete para o
universo da aparncia, da beleza e da mulherviso.
Outros elementos humanos que podem
(ainda que com raridade) acompanhar as
mulheres no espao de representao so os
homens. Quando tal acontece, a componente
ertica e de disponibilidade sexual est muito
presente, sendo, no entanto, por vezes, a
relao masculino / feminino de carcter
afectivo e amoroso, sem referncias explcitas sexualidade. Porm, a mulher , face
ao homem, sobretudo corpo enquanto objec-

661

662

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


to de desejo, articulando-se esta tendncia
com o trao relativo erotizao do corpo.
Sexo e romance surgem, na relao com o
masculino, tambm marcados pela beleza
fsica e pela disponibilizao visual do corpo.
Quando so as crianas que interagem
com as mulheres nos anncios (apenas em
quatro imagens), a maternidade que est
em causa, sendo as figuras femininas
contextualizadas numa vertente familiar de
cuidados com os filhos. Aqui, a mulher me.
Em apenas uma imagem analisada surge um
conjunto familiar.
Os anncios em que a mulher est s so
dominantes, importando, por isso, equacionar
alternativas de relao que no com seres
humanos. Uma das alternativas a relao
com objectos fsicos: os mais frequentes so
os produtos ou embalagens dos produtos
anunciados. Porm, esta atitude desprovida
de um carcter funcional ou utilitrio. No
h um fazer por parte da mulher, mas antes
uma tentativa de passar para o produto a
beleza que a distingue ou de evidenciar os
efeitos do produto na sua aparncia. Sozinha
na imagem, resta figura feminina relacionar-se consigo prpria, quer a um nvel mais
fsico (toque no corpo, na pele, no vesturio,
no cabelo), quer a um nvel que se pode
considerar mental ou psicolgico (representao de atitudes de alheamento mental,
introspeco, devaneio - exploradas visualmente de modo a enfatizar a beleza exterior,
a componente esttica e/ou ertica da mulher, nunca o seu interior).
Destaca-se, mais marcadamente, a relao da mulher com aquele que a olha, fora
da imagem, o que pode explicar e determinar
o facto de no surgirem outros motivos
humanos na imagem, ou seja, o isolamento
predominante da figura feminina no espao
de representao. Esta relao com o olhar
de algum fora da imagem permite estabelecer algumas pontes e concluses face aos
traos abordados anteriormente. Primeiramente, convm no negligenciar o facto de esta
ligao ser, como se viu, conseguida atravs
da disponibilizao visual de uma mulher bela
e passvel de explorao enquanto objecto
ertico e sensual. Por outro lado, se esta
relao to predominante e to visvel ao
nvel dos indicadores, compreensvel que
este modelo de mulher integre ainda dois

traos: o no fazer, o corpo no actuante,


e o no estar em parte alguma, o corpo
desenquadrado dos espaos quotidianos ou
reais. Porqu? Se para quem olha que ela
existe na imagem, nada tem que fazer a
sua funo dar-se ao olhar e no tem
que estar em parte alguma o local que
importa aquele onde est quem a olha e
no o local onde ela est. Para qu integrla num modo de vida, com aces, tarefas,
actividades, realizadas em locais no artificiais ou irreais, se o objectivo retir-la,
desintegr-la, suspend-la das suas condies
de vida para a tornar objecto do olhar?
Discusso dos resultados
Em sntese, podemos afirmar que os seis
traos explorados se articulam constituindo
um modelo do feminino slido e coerente.
O modelo feminino apresentado parece
indissocivel da noo de corpo feminino,
que se assume como aspecto unificador e
articulatrio dos vrios traos emergentes das
imagens.
Os trs primeiros eixos apontados dizem
respeito ao corpo numa componente que pode
ser considerada de aparncia (em sentido
estrito uma vez que todo o corpo na imagem
corpo que se torna aparncia visual):
enfatizam o corpo belo e ideal esteticamente,
o corpo visvel e objecto do olhar e, por fim,
o corpo erotizado. Os trs traos restantes
complementam aquele modelo, indo de
encontro a uma existncia feminina baseada
nesse corpo. Realam o corpo no actuante
e desprovido de aco, o corpo que no
encontra um espao (desenquadrado dos
locais reais) e, por ltimo, o corpo isolado,
s, que no interage com seres humanos na
imagem. O que dizer ento destas imagens
de mulheres, espartilhadas por um ideal de
beleza bem definido, cuja funo dar-se
ao olhar, encaradas na sua sexualidade como
corpos erticos e disponveis sexualmente,
que nada fazem, no possuem um espao de
existncia real e que se encontram isolados
de outros corpos, de outros seres humanos?
A mulher , nestas imagens, uma construo esttica e visual, carregada de
irrealismo e artificialidade. O corpo assume
um papel de destaque, afirmando-se essencialmente como uma superfcie visvel, como

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO


um ecr icnico, onde se inscrevem padres
estticos com critrios bem definidos no que
diz respeito pose, exibio corporal, relao
com o observador, etc. A ideia de ecr visual
e de superfcie esttica, cuja funo existir
para ser vista, implica a no profundidade. Um
ecr s contm o que projectado na sua
superfcie. Este um modelo de mulher assente
precisamente na superficialidade. Faz ento
sentido o desenquadramento do feminino face
s condies de vida, ao nvel do que a mulher
faz, onde est, como interage com o mundo.
Uma tela, um ecr, nada tem a fazer. No
importa onde est ele d a ver o que
projectado onde quer que o coloquemos e
o relacionamento com outros aspectos ou
pessoas irrelevante.
A nfase colocada no corpo-aparncia
e no no corpo-que-pensa ou no corpo-quesente. H um apagamento das vertentes
emocional, psicolgica ou mental destas
figuras. O ecr visual , por natureza, neutro,
no sentido em que as suas caractersticas
prprias so negligenciadas, devendo interferir na imagem visvel o menos possvel.
Destaca-se, nestes corpos, a mera projeco
de um modelo que tem como centro o corpo
enquanto aparncia. Por outro lado, a aparncia visual feminina da mulher, est
inscrita no seu corpo, mas no para si. A
referncia destas figuras femininas um olhar
exterior imagem e com caractersticas
masculinas. Tal explicar, em parte, a forte
carga de erotismo e sexualidade presente nos
corpos femininos que povoam estas imagens.
As imagens do a ver um modelo e os
modelos so moldes, formas, padres, convidam integrao no que est definido e
padronizao. No se trata, portanto, de
individualidade, uma vez que o acesso quilo
que poderiam ser estas muitas mulheres
vedado. No se trata de ser. O modelo no
diz respeito individualidade, no poderia
revelar como so estas mulheres, o que fazem,
onde esto, com quem se relacionam. As
imagens deixam de fora a representao de
tudo isto. O modelo em causa mostra a
natureza feminina como esvaziada de ser,
de identidade individual, sendo diminuidor
para as mulheres, j que no as mostra como
pessoas, mas antes como superfcies visuais.
A beleza no decorre da singularidade, mas
da obedincia ao padro mostrado.

Descrito o modelo apresentado nas imagens, tem agora sentido interrogar a questo
da permanncia ou mudana nos padres do
feminino veiculados pela publicidade. Os
estudos efectuados nesta rea no tm apontado para grandes mudanas, entrevendo
apenas lentas alteraes. Isto pode levar-nos
a concluir, com Umiker-Sebeok (referido por
Kang, 1997), que s as mudanas superficiais ao nvel cultural so transferidas para
a publicidade, enquanto que os fundamentos
ideolgicos que lhe subjazem permanecem
intocados.
Em 1971, Lucy Kosimar afirmava que as
imagens publicitrias davam a ver uma
mulher que se realizaria enquanto pessoa
apresentando-se como bela e atraente para
o sexo masculino, e veiculavam um modelo
constitudo por uma combinao de objecto
sexual, esposa e me. Mais de trinta anos
decorridos da anlise destas manifestaes
consideradas sexistas, parece que a tendncia de circunscrio das mulheres a determinados papis se mantm, ou at se acentua, com a identificao da mulher apenas
com uma superfcie visual. As representaes
do feminino na publicidade continuam
imersas em ideologias e modos tradicionais
de feminilidade, havendo alguma continuidade ao nvel do discurso visual acerca das
mulheres. As mudanas operam a um nvel
mais superficial, formal, estilstico e aparente, havendo uma continuidade dos mecanismos do discurso (a partir dos quais estas
imagens de mulher so criadas). Permanecem uma ideologia e um modo de ver, sendo
as mudanas de carcter esttico e no de
contedo. As donas de casa dos anos 60 e
70 podero ter sido substitudas por mulheres aparentemente emancipadas e seguras da
sua sexualidade. Desapareceram os aventais,
os cenrios domsticos, a figura explcita do
marido, a centralizao nos detergentes e
artigos culinrios, mas sairo as mulheres
beneficiadas desta passagem de fada do lar
para ecr visual, desenquadrado, artificial,
sem vida interior, sem aco no mundo?
Consideraes finais
Face ao que foi dito, as imagens publicitrias podero estar agarradas a uma
ideologia prevalecente na nossa cultura, tendo

663

664

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


a capacidade de mostrar as mulheres no
necessariamente como elas se comportam ou
so de facto, mas como a sociedade aprendeu a pensar que elas se comportam. Goffman
(1979), no seu conhecido estudo Gender
Advertisements, vai ainda mais longe: estas
imagens servem uma funo social de nos
convencer de que assim, realmente, que as
mulheres so, ou querem ser, ou devem ser.
Pensar a mulher como ecr visual
interrogar a ideologia que essa sociedade
projecta numa tela, inerte, inactuante e reflexiva. Nestas superfcies visuais algo
projectado, nessas figuras femininas inscreve-se um modo de pensar as mulheres, mas
no a realidade dessas mulheres; nunca as
mltiplas formas de ser, de pensar, de agir,
de estar com os outros e consigo, os diferentes corpos que caracterizam os seres
humanos (logo, que tambm caracterizam as
mulheres). A coerncia do modelo veiculado
nestas imagens, baseada na artificialidade,
irrealismo, ausncia de enquadramento no
modo de vida, apagamento da singularidade,
nfase na aparncia e na sexualidade do
corpo, garante a existncia de uma frmula
de mulher que dada a ver. Assim, e face
ao modelo emergente da anlise, faz sentido
a questo colocada, num tom pessoal, por
Wolf: Porque que a ordem social sente
necessidade de se defender elidindo as
mulheres reais, as nossas faces e corpos e
reduzir o significado das mulheres a estas
imagens da beleza reproduzidas interminavelmente e formulares? (1992: 18).
Colocar o problema desta forma interrogar a relao entre as imagens de mulheres
e as mulheres que olham as imagens. No
h dvida de que este modelo de mulher
construdo, artificial, desenquadrado das
condies de vida das mulheres, mas acarreta, sem dvida, consequncias bem reais.
Como foi j enfatizado, o discurso visual
emerge, em ltima instncia, do social,
constitudo no seu seio, servindo-se dos seus
meios, mas tambm, e por isso mesmo, tem
implicaes no social - neste caso, tem

indubitavelmente consequncias ao nvel da


interiorizao de um imaginrio social ligado mulher. O feminino e o masculino no
so categorias dadas partida, mas vividas
socialmente, no so apenas impostas de fora
de ns, mas tambm experienciadas subjectivamente como parte do entendimento daquilo que somos (Betterton, 1987b: 221).
O que se argumenta aqui o poder que estas
representaes possuem de fazer crer que
assim que as mulheres so ou deveriam ser;
a sua capacidade de fazerem da fantasia uma
espcie de norma a seguir e um sonho
possvel de alcanar. As representaes visuais do feminino na publicidade no devem,
pois, ser encaradas como meras fices
fantasistas, mas como imagens que tm a
capacidade de fazer acreditar que o feminino
assim ou deveria ser assim.
As imagens das mulheres possuem ainda
o poder de alterar a realidade concreta das
mulheres: entendidas como espelhos de realidades susceptveis de ser vividas pelas
mulheres, em geral, prescrevem comportamentos, ainda que frequentemente de forma
indirecta, acarretando consequncias para a
vida das mulheres. Deste modo, a representao faz-se realidade (por mais irreal
que seja), as imagens das mulheres fazem
as mulheres que olham imagens, o visual
toma a seu cargo o social. Contudo, se as
imagens das mulheres so to diferentes das
mulheres que olham as imagens, se aquilo
que dado a ver to artificial e to
distante da realidade vivida pelas mulheres, tal coloca-as numa difcil situao.
Restam-lhes dois caminhos: a constante
insatisfao com o real vivido (com o seu
corpo, com a sua aparncia, com as sua
contingncias concretas), na tentativa,
condenada ao fracasso, de atingir o ideal;
ou a opo de viver num mundo irreal,
fantasista, artificial, que no corresponde
ao seu e que, pior, diminuidor para a
noo de ser humano, j que faz do feminino ecr visual, destinado apenas a ser
visualizado e a anular-se como pessoa.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

Anexo 1
a) MENSAGEM VISUAL
a1) icnica
Motivos humanos
1 Aparncia:
Idade
Gnero
Nacionalidade / Etnia
Cabelo
Corpo
Tamanho
Aspecto
2 Atitude:
Expresso
Contacto visual
Pose
Vesturio
3 Actividade:
Toque
Movimento corporal
Posies
Adereos e cenrios
Adereos
Cenrios
a2) plstica
Enquadramento / planos
Composio / organizao espacial
Elementos morfolgicos
Linhas / pontos
Textura
Formas
Cores
b) MENSAGEM LINGUSTICA

665

666

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III


Bibliografia
Acton, Mary (1997), Learning to Look
at Paintings, Londres: Routledge.
Barthes, Roland (1964), Rhtorique de
lImage, Communications, n. 4, Paris: Seuil.
Berger, John (s/d), Modos de Ver, Lisboa: Ed. 70 [original publicado em 1972].
Betterton,
Rosemary
(1987a),
Introduction: Feminism, Femininity and
Representation, in Betterton, Rosemary (ed.),
Looking On, Images of Femininity in the
Visual Arts and the Media, Londres: Pandora,
pp. 1-17.
Betterton, Rosemary (1987b), How
Do Women Look? - The Female Body in
t h e Wo r k o f S u z a n n e Va l a d o n , i n
Betterton, Rosemary (ed.), Looking On,
Images of Femininity in the Visual Arts
and the Media, Londres: Pandora, pp.
217-234.
Bourdieu, Pierre (1998), La Domination
Masculine, Paris: Seuil.
Dondis, Donis A. (1991), Sintaxe da Linguagem Visual, S. Paulo: Martins Fontes.
Dyer, Gillian (1982), Advertising as
Communication, Londres: Methuen.
Goffman, Erving (1979), Gender
Advertisements, Nova Iorque: Harper and Row.
Joly, Martine (1999), Introduo Anlise da Imagem, Lisboa: Ed. 70.

Kang, Mee-Eun (1997), The Portrayal of


Womens Images in Magazine Advertisements:
Goffmans Gender Analysis Revisited, Sex
Roles, vol. 37, n. 11/12, pp. 979-995.
Kosimar, Lucy (1971), Women in Sexist
Society, Nova Iorque: Basic Books.
Kress, Gunther; VAN LEEUWEN, Theo
(1996), Reading Images The Grammar of
Visual Design, Londres: Routledge.
Messaris, Paul (1997), Visual Persuasion
The Role of Images in Advertising, Londres: Sage.
Rose,
Gillian
(2001),
Visual
Methodologies, Londres: Sage.
Villafae, Justo (1996), Introduccin a
la Teoria de la Imagen, Madrid: Pirmide.
Winship, Janice (1987), Handling sex
in Betterton, Rosemary (ed.), Looking On,
Images of Femininity in the Visual Arts and
the Media, Londres: Pandora, pp. 25-39.
Wolf, Naomi (1992), The Beauty Myth,
Nova Iorque: Anchor Books.

_______________________________
1
Departamento de Cincias da Comunicao,
Instituto de Cincias Sociais, Universidade do Minho.
2
Esta pesquisa resultou na dissertao do
Mestrado em Sociologia (Cultura e Estilos de Vida)
Retratos de Mulher: Construes Sociais e Representaes Visuais do Feminino, Instituto de Cincias Sociais, Universidade do Minho, Braga, 2002.
3
Peru, no texto original.

ESTUDOS CULTURAIS E DE GNERO

667

668

ACTAS DO III SOPCOM, VI LUSOCOM e II IBRICO Volume III

Das könnte Ihnen auch gefallen