Grażyna Urban-Godziek

Grayna Urban-Godziek
(Uniwersytet Jagielloski, Krakw)
Co ty Kochanowski zrobi romantykom

Pitno dziewitnastowiecznego antyrenesansyzmu
i antylatynizmu w badaniach nad twrczoci
Jana Kochanowskiego1
1. WPROWADZENIE
Jednym z wikszych grzechw historyka jakiej bd dziedziny jest
anachronizm w czytaniu tekstu dawnej kultury. Przy czym jest to puapka,
ktrej waciwie nie sposb omin mimowolnie przypisuje si obiektowi
swego ogldu wasn wiadomo, wspczesne wartociowanie albo dzisiejsz wiedz historyczn o dawnych epokach, ktra ludzi wwczas yjcych
mogaby wprawi w osupienie. Co wicej, historyk literatury, wypowiadajc
jakkolwiek opini o dziele mistrza sprzed wiekw, wypowiada j nie tylko
w kontekcie swoich czasw oraz panujcych dzi ideologii i metodologii, ale
te w kontekcie tego, co ju przedtem o danym dziele powiedziano i czym
przesik w szkole, na studiach, w lekturach a zatem musi by wiadomy
genezy jzyka, metody i opinii, ktre formuuje. Musi wiedzie, czyim jzykiem wypowiada sdy o Wielkim Pisarzu.
Niebezpieczestwo anachronizmu czyha z dwch stron: z jednej
wspczesno moe nadmiernie wdziera si do ogldu dawnego tekstu,
zakamujc go, zamiast rozjani jego przekaz i pogbi zrozumienie,
z drugiej stara szkoa opisu, wpychajca w utarte koleiny interpretacyjne.
Scylla zbytniej nowoczesnoci i Charybda tradycjonalizmu i schematyzmu.
Przy tym zaznaczam, e absolutnie nie jestem przeciw eksperymentom interpretacyjnym, przykadaniu nowoczesnych metodologii do starych tekstw,
podejciu interdyscyplinarnemu itp., byle uywa terminw innej dziedziny
1
Artyku powsta w ramach realizacji grantu Narodowego Centrum Nauki Od paraklausithyronu do serenady (nr 2012/07/B/HS2/01297). Na wstpie chciaam wyrazi wdziczno
Paniom dr hab. Iwonie Wgrzyn i dr Barbarze Kaszowskiej-Wandor za cenne konsultacje,
dyskusje i wskazwki lekturowe, ktrymi wspomagay mnie w trakcie pracy nad artykuem.
2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 471
2016-04-13 20:36:35
472
GRAYNA URBAN-GODZIEK
odpowiedzialnie i przede wszystkim mie na uwadze przestrog staroytnych respice finem czy to czemu suy, czy odkrywamy dziki temu jak
prawd o tekcie. Bo te nie kadym kluczem da si otworzy kade dzieo
sztuki Wedug mego ogldu, studia nad polskim renesansem uwizione
s by uy tej moe nieco ryzykownej metafory midzy romantyczn
Scyll a jej wspczesn potomkini Charybd.
Podejmujc ten temat, wykraczam poza moj bezpieczn dziedzin
bada filologicznych, a czyni to na skutek niezadowolenia z dzisiejszego
stanu wiedzy o Kochanowskim. Prowadzone przeze mnie badania nad jego
twrczoci, zwaszcza studia porwnawcze z renesansow poezj nowoacisk, wywouj moje coraz wiksze zadziwienie kunsztem tego poety
i jego doskona orientacj w literaturze klasycznej i jemu wspczesnej
objawiajc si niezwykle dyskretn, dlatego czsto umykajc czytelnikom,
dyskusj, gr literack i nowymi eksperymentalnymi rozwizaniami w obrbie wspczesnych mu nurtw. Obserwuj te, jak wielkie wraenie robi
aciski Kochanowski na filologach z krajw, w ktrych dobrze rozwinite
s studia nad renesansem i acin nowoytn.
Co wywouje moje niezadowolenie? Sabe opracowanie i brak podstawowych, tzw. przyczynkowych bada tekstu, ktre s niezbdne dla prac
edytorskich i uj syntetyzujcych, brak szerszego kontekstu porwnawczego przy analizach poszczeglnych utworw i zjawisk oraz przez dziesitki,
a wrcz setki lat powtarzanie utartych frazesw, niemajcych oparcia w badaniach i czsto rwnie w rzeczywistoci.
Trzeba przyzna, e w ostatnich latach Kochanowski wzbudza ywsze
zainteresowanie, czego wiadectwem choby niniejsza ksika, a zwaszcza ruch edytorski i kolejne prby sporzdzenia edycji korpusu tekstw
aciskich. Jednakowo naley sobie zdawa spraw, e 430 lat po mierci
tego, ktry w opinii powszechnej nigdy nie przesta by wielki, nie mamy
penej edycji krytycznej jego dzie i nie potrafimy okreli jego miejsca
we wspczesnej mu literaturze europejskiej. Nie mwic o tym, e poeta,
ktry powinien widnie w czowce twrcw renesansowej Europy, jest
poza granicami Polski znany w sposb znikomy, a sdzc po programach
nauczania szkolnego i praktyce dydaktycznej za chwil nie bdzie znany
w ogle w Polsce.
Oczywicie, znacznie gorzej jest z innymi znakomitymi poetami tego
czasu, jak choby Krzycki i Dantyszek2 nawet nie wiemy, czy to, co im
przypisali edytorzy sprzed z gr stu laty, jest ich dzieem (w wielu wypadkach
2
Ten autor szczliwie znalaz si w centrum zainteresowania midzynarodowej grupy badaczy

skupionej w Pracowni Edytorstwa rde przy Wydziale Artes Liberales UW. Przygotowywana
od 1992 r. publikacja inwentarza korespondencji oraz tekstw jego listw ma doniose znaczenie.
Powoanie podobnych interdyscyplinarnych i midzynarodowych zespow badawczych
pozwolioby na nadrobienie zalegoci w polskich badaniach nad literatur dawn.
2016-04-13 20:36:35
473
bowiem atrybucja jest wtpliwa lub ewidentnie bdna), a co dopiero mwi

o prawdziwej edycji krytycznej opatrzonej komentarzem czy monografii,
ktrych nie ma przecie rwnie Janicki, e pozostan przy nazwiskach
najznaczniejszych.
Postanowiam ostatnio poszuka przyczyn tego stanu rzeczy w zasadzie s oczywiste, ale eby pj do przodu, trzeba rne oczywistoci
i aksjomaty popodwaa i zobaczy, na czym s umocowane. Nie chc
tu otwiera wielokrotnie ju penetrowanej puszki Pandory ani podnosi
larum i biada nad stanem dzisiejszej humanistyki, chc tylko, spogldajc
wstecz na histori bada nad renesansem, pokaza moj drog poszukiwania
rda cierpienia, dochodzenia etiologii choroby. (Zaznaczam, e s to ustalenia wstpne, raczej oglne i zaprezentowane wybirczo, bo temat w toku
docieka okaza si niezwykle zoony, a i miejsca tu nie do).
Skd wic sabo naszych studiw nad renesansem? Zauway bowiem wypada, e o ile stan bada i edycji literatury siedemnastowiecznej
znacznie w ostatnich latach si poprawi, jest te w Polsce wielu znawcw tej
epoki o tyle raczej trudno to samo powiedzie o renesansie. Kochanowski
zaczyna stanowi wyjtek, ale te nie da si poszerzy wiedzy na jego temat
bez rozwinicia szerokich bada nad epok ani bez uzupenienia najbardziej
podstawowych bada rdowych.
By moe przesunicie punktu cikoci bada staropolskich w ostatnim dwudziestopicioleciu z renesansu na barok jest reakcj na lata poprzednie, kiedy barok wraz z sarmatyzmem, podobnie jak redniowiecze, mia by
epok sklerykalizowan, wsteczn, renesans za z antykatolick reformacj postpowy. Jasne, e ideologizacja humanistyki polskiej w PRL-u doprowadzia do wyrugowania ze szkolnictwa i wiadomoci spoeczestwa
aciskoci naszej kultury. acina utosamiana z Kocioem katolickim,
szlachetczyzn i cignca nas ku cywilizacji Zachodu nie moga by wartociowana pozytywnie. Stan dzisiejszej wiadomoci potrzeby nauczania
aciny w szkoach jest niewtpliwie pomiertnym triumfem komunizmu
w Polsce. Ale czy tylko komunizmowi moemy przypisa t win? Przecie
nie z prni zostao wzite takie wartociowanie, a teksty pisane w latach
pidziesitych i pniej korespondoway jednak z przedwojennymi opiniami
albo je dosownie powtarzay.
Czasem, troch eksperymentalnie, dla sprawdzenia efektu, a troch
dla pokazania, w jakich warunkach przyszo nam onegdaj y i pracowa,
mwi moim kolegom filologom, neolatynistom czy renesansologom z Zachodu, najlepiej Wochom, e mnie uczono w szkole, jakoby renesans by
wyzwoleniem literatury z okoww aciny, odejciem od aciny na rzecz jzykw narodowych; e przez cae lata mwiono o renesansowej walce z acin
o jzyk polski. Ich kompletne zaskoczenie i niedowierzanie moe speni
oczekiwania ludyczne obserwatora. Ale przede wszystkim daje do mylenia.
2016-04-13 20:36:35
474
Ot wydaje mi si, e problem tkwi w tym, i niezwykle trwale umocowana tradycja polskich bada nad renesansem, w tym Kochanowskim,
zapocztkowana zostaa w epoce romantyzmu. Epoka ta jej ideologia,
wartociowanie, estetyka, wreszcie walka narodowowyzwolecza zadecydowaa o ksztacie nowoczesnego spoeczestwa polskiego, jak rwnie
wpyna na bardzo wiele dziedzin ycia duchowego Polakw, ich nauki
i sztuki. Uczeni literaturoznawcy i filologowie z drugiej poowy XIX i pocztkw XX w. rozwijajcy studia nad renesansem podporzdkowali ca
swoj prac deniu do zachowania polskoci w jej nieskaonej przez obce
wpywy postaci i poszukiwaniu przyczyn upadku pastwa polskiego. Wychowani na ideach i literaturze romantycznej, ktrej dziea uznawano za
szczytowe osignicie polszczyzny, choby ju poddali si nowym prdom
humanistyki europejskiej, nie potrafili od romantycznej interpretacji renesansu si uwolni. Co wicej, interpretacji negatywnej. I nawet jeeli tamta
interpretacja im nie odpowiadaa, to kad swoj wypowied na temat pisarzy
odrodzenia musieli rozpoczyna od ich o b r o n y p r z e d z a r z u t a m i
r o m a n t y k w. W efekcie na ponad sto lat naukowy d y s k u r s o r enesansie zosta podporzdkowany kategoriom estetyki
r o m a n t y c z n e j jake przecie odlegej od odrodzeniowej, jak rwnie
wspczesnej. A jednak dalej si wiele z tych argumentw powtarza.
2. SINKO
UCZNIEM
MOCHNACKIEGO
Nieche wprowadzeniem do dalszej czci wywodu bdzie obszerny

niemniej nader reprezentatywny i doskonale ilustrujcy problem cytat
z jednego z najbardziej wpywowych i zasuonych badaczy wtkw klasycznych w literaturze polskiej, a take jej edytora. Oto wic cieszce si
ogromn popularnoci3 wzorcowe wydanie Trenw, inicjujce seri Biblioteki
Narodowej (seria I, nr 1), w opracowaniu Tadeusza Sinki. Kolejne 11 wyda
ukazywao si w latach 19191950 w prawie niezmienionej formie. We
wstpie do edycji, po zarysowaniu sylwetki poety-ziemianina, Sinko wprowadza czytelnika w Poetyk Kochanowskiego (tytu rozdziau), przedstawiajc
tym samym swj pogld na istot humanizmu:
3
Jak zaznacza edytor na kocu Wstpu do wyd. 6, pierwszych pi, zawierajcych najszczegowsze objanienia kadego prawie zwrotu i porwnanie go z pierwowzorami klasycznymi,
oraz streszczenie biegu myli poety w kadym Trenie kolejno rozeszo si w nakadzie 50 tys.
egz. Od wyd. 6 komentarz ten zosta okrojony. Zob. T. Sinko, Wstp, w: J. Kochanowski, Treny,
z wstpem i komentarzami T. Sinki, wyd. 6 ponownie opracowane, Krakw 1927, s. XXVIII.
Zreszt owa nadmierna drobiazgowo w mechanicznym wyliczaniu similiw, bez zastosowania
tych ustale do pogbionej analizy tekstu, w duej mierze skompromitowaa t zoliwie
potem okrelan wpywologi, a za ni i ca metod filologiczn czy wrcz filologi klasyczn. Wyrzdzio to niepowetowane szkody polskiej nauce o literaturze.
2016-04-13 20:36:35
475
Kochanowski by humanist, to jest wychowankiem tego prdu kulturowego, ktry,

poczty we Woszech ju za Petrarki [], ogosi w zakresie literatury pisma staroytnych
Grekw, a zwaszcza Rzymian, za rda wszelkiej mdroci i smaku, a naladowanie poetw
staroytnych za istot poezji. Jeli ju Horacy [] szuka w tym chluby, e pierwszy przenis
na grunt rzymski pewne gatunki literatury greckiej, przejmujc z nich nie tylko pomysy i motywy, ale wprost cae wiersze i strofy, przetumaczone tylko na acin, to poeci humanistyczni
jeszcze bardziej u n i k a l i o r y g i n a l n o c i i, aby jak najbardziej zbliy si do wzorw
rzymskich, pisali swe utwory po acinie, trzymajc si swych wzorw nie tylko w pomysach
i motywach, ale i zwrotach, dosownie lub z maymi tylko zmianami zapoyczonych4.
Nie sposb w tym miejscu nie przypomnie miadcej krytyki Sinkowego niezrozumienia humanizmu, sprowadzenia go wycznie do kalkowania
staroytnych, dokonanej przez Ricarda Picchia w artykule Treny Kochanowskiego na tle poetyki renesansowej5. Posiadajc tak wiadomo epoki, filolog,
niestrudzony wyszukiwacz antycznych ech w literaturze polskiej, autor
similiw klasycznych do Trenw, z caych si jednak stara si ten namitnie
tropiony grzech ukochanego poety usprawiedliwi jego przesikniciem
literatur acisk oraz uzusem epoki (rozdzia Naladownictwo i oryginalno):
Oczywicie znaczn cz takich wspomnie, reminiscencyj klasycznych trzeba pooy
na karb jego pamici, ktra przepojona lektur staroytnych poetw, b e z j e g o w i a d om o c i dostarczaa mu motyww, obrazw i ozdb, ale nie brak te i wiadomych zapoycze
z autorw klasycznych, gwnie Pseudo-Owidiusza (Consolatio ad Liviam) i Stacjusza, zapoycze, uytych dla uczynienia zado wymaganiom wspczesnych, dajcych naladowania
klasykw. Aby z nich nie wyprowadza jakich ujemnych wnioskw co do wartoci Trenw,
trzeba pamita, e midzy wszystkimi epicediami rzymskimi nie ma ani jednego, ktre by
szczeroci, poetycznoci, artyzmem dorwnywao Trenom. Co bowiem u poetw rzymskich
jest zwyczajow, konwenansow formuk, u Kochanowskiego staje si form pen ywej,
bo przeytej treci; co tam jest czczym frazesem, tu ttni szczer prawd; co tam jest wytart
oklepank []. Jeli gwn cech epicediw rzymskich, niemniej jak Petrarki, jest przesada
retoryczna, to Treny Kochanowskiego odznaczaj si, jak arcydziea sztuki greckiej z epoki
najdoskonalszej, cich prostot i szlachetnoci6.
Dlaczego wic Sinko uwaa, e Kochanowski jest lepszy od wszystkich poetw rzymskich, od Horacego i Petrarki? Bo w przeciwiestwie do
tamtych przeywa. Apologeta broni wic mistrza przed zarzutem o
uczono (doctrina), ktra bya pewnie jednym z jego najwikszych powodw
do dumy. W imi czego? W imi idei romantycznych. Idei, ktrymi nasik
w cigu caej swej edukacji. Bo cho Sinko urodzi si 17 lat po wydaniu
4
Tame, s. IV. Wyrnienia w cytatach z Sinki za oryginaem.

R. Picchio, Treny Kochanowskiego na tle poetyki renesansowej, w: For Wiktor Weintraub: Essays in
Polish Literature, Language, and History presented on the Occasion of the 65th Birthday, ed. V. Erlich
i in., The HagueParis 1975, s. 347354. Przedruk w: R. Picchio, Studia z filologii sowiaskiej
i polskiej, Krakw 1999, s. 214234.
6
T. Sinko, Wstp, w: J. Kochanowski, Treny, s. XIX.
5
2016-04-13 20:36:36
476
przeomowego dla bada nad renesansem dziea Jacoba Burckhardta i, co

wicej, obraca si w krgu humanistyki niemieckiej ksztatujcej nowoczesn
filologi, to jednakowo ponad jego formacj naukow by patriotyzm polski
uksztatowany w duchu romantycznym. I to on nakazuje filologowi klasycznemu ceni wyej szczero Jana od sztucznoci i naladownictwa Horacego.
Co wicej, nawet jeli czyta Burckhardta Kultur odrodzenia we Woszech, to na
pewno znacznie silniej oddziaa na niego Maurycy Mochnacki, ktry
zreszt idc w tym niewolniczo za Friedrichem Schleglem7 twierdzi,
e wzgardzili Rzymianie swoj uczciw, ojczyst tradycj [], dowcipy
i rozumy swoje na hellenizm wysilajc. [] Pisarze rzymscy, odstpiwszy
od swojej narodowoci, rozmiowali si w jaowym naladownictwie8.
Caa za Europa klasycystyczna korzystaa ze szcztkw literatury greckiej i rzymskiej, tworzc niejako kopi kopii, ktra wyczn erudytw
i monych bdc wasnoci, nie moga sta si narodow, bo jej wiato nie
przedaro si do poziomych mieszka, a tym samym, nigdy nie przyczynio
si do rozszerzenia granic rozumu, do wyksztacenia uczu i imaginacji masy
ludw9. Przed kim wic Sinko broni tak rozpaczliwie Kochanowskiego
w 11 wydaniach Trenw od 1919 do 1950 r.? Przed romantykami takimi
jak Mochnacki, Chodakowski, Mickiewicz przed swoimi mistrzami, od
ktrych sposobu mylenia nie mg si uwolni.
Zacytujmy jeszcze Mochnackiego: Jakkolwiek rzewne s treny Kochanowskiego i do czsto krytykw naszych roztkliwiay10, trudno t paczliwo
niemiertelnym przyozdobi wiecem11. C na to mg powiedzie apologeta e to nie paczliwo, ale prawdziwe przeywanie oczywicie posugujc
si argumentem romantykw, ktrych wikszo jednak Trenom przyznawaa
racj istnienia ze wzgldu na ich autentyczno12 i oryginalno. Mona
tu przywoa np. Zygmunta Krasiskiego, ktry po jakim czasie dopiero uzna
geniusz Trenw, bo powstay bez sztuki, lecz z wykrzyknienia duszy zranionej.
7
F. Schlegel, Geschichte der alten und neuen Literatur, Wien 1812.

M. Mochnacki, O literaturze polskiej w wieku dziewitnastym, w: Rozprawy literackie, oprac.
M. Strzyewski, Wrocaw 2000, s. 335336. Przytaczajc pisma Mochnackiego, podam
m.in. za: M. Piwiska, Tradycja zota czy papuzia? Romantycy o polskiej poezji renesansowej, w:
ta, Wolny myliwy. Osiem prb czytania Mickiewicza, Gdask 2003, s. 199225.
9
M. Mochnacki, O duchu i rdach poezji w Polsce, w: Rozprawy literackie, s. 4142.
10
Jest to gwnie polemika z Kazimierzem Brodziskim, ktrego sformuowania tu przemiewczo parafrazuje, podobnie deprecjonuje metod imitacyjn podkrelan przez starego
mistrza: e do cichego, gocinnego Czarnolasu ustronia zgromadzili si pobony krl Izraela,
wesoy tajskiej ziemi lutnista i ulubieniec dworu rzymskiego Augusta, nie lada to pochwaa,
ale moe wychodzi z przyzwoitej miary, tak potrzebnej krytykowi, czy pochway, czy nagany
pisze, M. Mochnacki, Myli o literaturze polskiej, w: Rozprawy literackie, s. 100 (por. K. Brodziski,
Pisma estetyczno-krytyczne, oprac. i wstp Z.J. Nowak, Wrocaw 1964, t. 1, s. 41).
11
Tame.
12
Silnie ten argument forsowa np. Felicjan Faleski w pierwszym monograficznym opracowaniu aobnego cyklu mistrza Jana. Zob. tene, Treny Jana Kochanowskiego, studiami i przypisami
objanione przez Felicyana, Biblioteka Warszawska 1 (1866), s. 5079 i 329388.
8
2016-04-13 20:36:36
477
Mochnacki w swym wartociowaniu i opiniach oczywicie odosobniony

nie by. Jako jeden z pierwszych zaaplikowa niemieck myl filozoficzn
Friedricha Schellinga i krytycznoliterack braci Schleglw do analizy najnowszej literatury polskiej. Niestety, brako mu odpowiedniego przygotowania
filozoficznego: nie powstaa w polszczynie terminologia Kantowska, nie byo
te w Polsce ywszej recepcji szkoy jeneskiej w okresie owiecenia, nie mia
si wic na czym oprze. Co znamienne dla wczesnych Polakw, ktrzy literatur rnych jzykw czytali w tumaczeniach francuskich, zwykle z nich
te zamiast z oryginaw j przekadali i przez pryzmat francuskiej krytyki
literackiej interpretowali, Mochnacki czyta Schleglw poprzez lektur
De lAllemagne Madame de Stal, ktra bya reprezentantk i innej kultury,
i innej epoki i romantykw nie pojmowaa13. Przekadajc czy parafrazujc
tak Schleglw, jak Schillera, nie mia ani konkurentw, ani weryfikatorw.
Zapewne z tych wszystkich powodw jzyk dyskursu Mochnackiego jest
nader niejasny i rozmywa pojcia niemieckich teoretykw; opinie ferowane
s kategorycznie, wywd porywa zapaem, ale proces rozumowania jest
nieprzejrzysty, np. krytyka literatury rzymskiej pozbawiona podbudowy
teoretycznej, ktr przedstawia Schlegel, dzisiejszemu czytelnikowi wydaje
si jedynie niczym nieuzasadnionym absurdem. W cigu piciu zaledwie lat
swej aktywnoci dziennikarskiej i krytycznoliterackiej (18251830), stajc
w pierwszym szeregu batalii romantykw z klasykami, Mochnacki dokona
oceny modej romantycznej poezji Mickiewicza, Malczewskiego, Zalewskiego
czy prozy Goszczyskiego, na dugie lata ustalajc kanon poetycki, a zwaszcza kryteria wartociowania literatury. Jego swada polemiczna, ostro formuowanych sdw, metoda filozoficznej i ideowo-estetycznej interpretacji
literatury, a take zaangaowanie w organizacj powstania listopadowego
i prdka mier na emigracji zapewniy mu niesabncy autorytet oraz stae
miejsce w formacji duchowo-intelektualnej polskiej inteligencji XIX i pocztkw XX w. Wanie w ocenach poezji klasycystycznej, w tym renesansowej,
wydawanych w przecigu kolejnych dwu czy trzech pokole zarwno przez
jej adwersarzy, jak i obrocw wida pitno opinii Mochnackiego.
Mimo to zadziwiajce jest, jak bezkrytycznie powtarzano przez stulecie
te opinie popdliwego modzieca, ktry w przededniu powstania naczyta si
refleksji egzaltowanej francuskiej damy z jej lektury niemieckich romantykw,
ktrych sam rwnie nie do koca poj (nie zna te powstajcych w Niemczech
w XVIII i XIX w. wielkich kompendiw historycznych i historycznoliterackich).
Poza wszystkimi innymi powodami, o ktrych poniej, tumaczy to trzeba
niestety saboci naszej wasnej tradycji studiw nad literatur i histori.
13
W ksice de Stal Schillera spotkaa nie tylko de-klasycyzacja, lecz take de-kantyzacja;
w zamian zosta zrussoizowany, M. Mrugalski, Romantyzm: najnowszy antyk. Greckie rdo niemieckiego i polskiego romantyzmu, Prace Filologiczne. Seria Literaturoznawcza 59 (2010), s. 63.
Tam te szeroko na temat bdw przekadowych Mochnackiego.
2016-04-13 20:36:36
478
3. ROMANTYCZNY
ANTYRENESANSYZM I ANTYLATYNIZM
Chcc przedstawi polsk specyfik dziewitnastowiecznego dyskursu

naukowego na temat Czasw Zygmuntowskich14, nie sposb nie odwoa
si choby w bardzo skrconym i uproszczonym zarysie do zachodnioeuropejskich nurtw epoki i pokaza rda negatywnego odbioru renesansu
w okresie romantyzmu15.
Przypiecztowany Wielk Rewolucj Francusk kryzys owieceniowego
racjonalizmu, filozoficznego utylitaryzmu oraz wiary w rozum i prawo naturalne oderwane od Boskiego doprowadzi do poszukiwa innej drogi. Jedni
upatrywali jej w filozofii idealistycznej, inni w religii lub w subiektywnym
odczuciu moralnoci, jeszcze inni w identyfikacji z pastwem, narodem, Kocioem czy te w poszukiwaniu narodowej przeszoci. Zmienio si postrzeganie historii w miejsce kosmopolityzmu Johna Lockea i goszonej przeze
koncepcji uniwersalnej jednoci natury ludzkiej, a zatem i praw rzdzcych
dziejami pojawia si doktryna Johanna Gottfrieda Herdera16, ktry podkrela indywidualizm dowiadcze poszczeglnych narodw i ich odrbne drogi
rozwoju zdeterminowane przez Ducha Narodu (Volksgeist). Duch ten jak
twierdzi filozof wyraa si w jzyku, religii, literaturze, sztuce, nauce i prawie
narodu. Zatem te wytwory kultury poszczeglnych nacji nie mog podlega
zunifikowanej ocenie dokonywanej w oparciu o klasyczne normy. Wszelkie
klasyfikowanie kultury narodu wedug obcych regu czy wzorowanie si na nich
hamuje jego naturalny rozwj. Duch Narodu wyraa si bowiem tylko w spontanicznej, niezracjonalizowanej, nieuwiadomionej kreatywnoci jednostek.
Lk przed Rewolucj Francusk (postrzegan jako wytwr filozofw
owieceniowych), a zwaszcza przed inwazj Napoleona wzmg przede
wszystkim w Niemczech i Anglii patriotyzm oraz pragnienie pogbienia
i rozwinicia rodzimej tradycji; ujawniy si tu rwnie nastroje antyrewolucyjne i antydespotyczne. By to te bunt Modej Europy przeciwko
Starej przede wszystkim bunt Niemcw przeciw kulturowej i politycznej
dominacji Francji jeszcze poprzedniej epoki. Bunt przeciw despotyzmowi
i absolutyzmowi, ktry zawsze szuka oparcia w klasycyzmie (od Ludwika
XIV, Fryderyka Wilhelma II, Napoleona i carat po faszyzm i komunizm,
a dzi autorytarne rzdy w azjatyckich pastwach postsowieckich). Nie bez
14
W pierwszej poowie XIX w. raczej takiej nazwy uywano na okrelenie epoki odrodzenia,
termin renesans na dobre zagoci w literaturze pod koniec wieku (zob. poniej pisowni
Jzefa Kremera, ktry termin ten przenis wprost z krytyki francuskiej, zachowujc tak
ortografi).
15
W poniszych rozwaaniach opieram si na licznych lekturach, gwnie: W.K. Ferguson,
The Renaissance in Historical Thought: Five Centuries of Interpretation, Toronto 2006 (1st ed. 1948);
J.B. Bullen, The Myth of Renaissance in Nineteenth-Century Writing, Oxford 1994, a take pracach
I. Berlina cytowanego poniej i innych.
16
Gwnie: J.G. Herder, Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit, RigaLeipzig 17841791.
2016-04-13 20:36:36
479
przyczyny zrodzi si ten ruch wolnociowy w Prusach, ktrym wielbiciel

Voltairea, Fryderyk Wilhelm II, narzuci francusk kultur i francuskich
urzdnikw, traktujc prostych i zacofanych poddanych z pogard17.
Romantyczne negowanie filozofii owieceniowej (rodzce si ju we
wspczesnych jej ideach Giambattisty Vica, a na terenie Niemiec w protestanckiej myli Johanna Georga Hamanna, ktry mia wielki wpyw na
Herdera i na pokolenie Sturm und Drang18), krytyka przedrewolucyjnego
wiata filozofw pocigaa za sob krytyk i ich autorytetw, i ich estetyki krytyk klasycyzmu. Przy czym zwaszcza na terenie historii sztuki,
rozwijajcej si szczeglnie dynamicznie od czasw Winckelmanna i osiemnastowiecznej francuskiej archeologii okres od pocztkw nowoytnoci do
Wielkiej Rewolucji Francuskiej postrzegany by jako jedno epoka powrotu
do idei i sztuki antycznej. W zaciekych sporach filozoficznych, politycznych
i estetycznych renesans musia wic da gow razem z owieceniem.
Inne rdo romantycznego antyrenesansyzmu i antylatynizmu wywodzi si wprost z XVI w., tj. z ruchu protestanckiego, ktry z zaoenia
by antyscholastyczny, antykatolicki, czyli te antywoski (sacco di Roma)
i antyaciski (Biblia Lutra czy angielski zwrot od studiw aciskich do
grecystycznych po reformie Henryka VIII). W protestanckich Niemczech
w nurt krytyczny by nieustannie obecny. Rwnoczenie jednak czasy
te znamionuj liczne romantyczne konwersje na wiar przodkw, czyli
katolicyzm wrd luminarzy romantyzmu takich jak Wilhelm Heinrich Wackenroder, Johann Ludwig Tieck, Novalis, Friedrich Schlegel, Adam Mller19.
Paradoksalnie jednak, w dziewitnastowieczny odwrt od luteranizmu by
take pochodn tendencji antyrenesansowych. Ducha Narodu romantycy
niemieccy, jak rwnie angielscy i francuscy upatrywali bowiem w redniowiecznej rodzimej tradycji rycerskiej i jej literaturze, w sztuce gotyckiej,
a take w wczesnym katolicyzmie. Ju dla Josepha de Maistrea owiecenie
byo zlaicyzowan form reformacji. Wynikajce tako z buntu przeciwko
francuskiemu materializmowi scjentystw sentymentalne postrzeganie
redniowiecza jako epoki czystej dziecicej wiary, prostoty i naiwnoci
sztuki powstajcej nie wedug klasycystycznych regu, lecz intuicji i twrczej ekspresji pobonego rzebiarza czy pieniarza nawizujcego jedynie
do dzie swoich gockich przodkw zaowocowao dyskredytacj epoki,
ktra ten naturalny ruch zahamowaa, wprowadzajc unifikujc kultur,
wzorowan na obcych, rzymskich i woskich matrycach.
17
I. Berlin, Apoteoza woli romantycznej: bunt przeciwko mitowi idealnego wiata, w: tene, Pokrzywione
drzewo czowieczestwa, red. H. Hardy, prze. M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2004, s. 195.
18
Na ten temat szeroko pisze I. Berlin, Giambattista Vico i historia kultury oraz Apoteoza woli
romantycznej, w: tene, Pokrzywione drzewo; a take tene, Kontrowiecenie, w: tene, Pod prd.
Eseje z historii idei, red. H. Hardy, prze. T. Biero, Pozna 2002.
19
W.K. Ferguson, The Renaissance in Historical Thought, s. 121.
2016-04-13 20:36:36
480
Nastpio tym samym odwrcenie wartociowania redniowiecza i renesansu epok traktowanych jako przeciwstawne. Poczwszy od Petrarki,
wieki pomidzy rozkwitem sztuki klasycznej, obumarej po rozpadzie Cesarstwa Rzymskiego, a jej odrodzeniem po tysicu latach postrzegane byy
jako upadek literatury i sztuki i ta opinia powtarzana bya przez humanistw
oraz w kompendiach kolejnych pokole klasycystw20. Teraz jednak epitety
upadek sztuk, dekadencja zaczto odnosi nie do wiekw rednich, lecz
do odrodzenia. Dla teoretykw romantycznych prawdziwym u p a d k i e m
s z t u k i nie by brak znajomoci klasycznych regu czy zanik antycznych
wartoci, ale zagubienie czystoci i prostoty, tak ewidentne w pompatycznych dzieach Michaa Anioa. Zacza si wic moda na gotycyzm i nastpi jego triumf. Kwintesencj redniowiecznej prostej pobonoci i sztuki
prymitywistw bya katedra gotycka. Wemy znamienny przykad: dla
Victora Hugo Notre-Dame de Paris jest symbolem wolnoci redniowiecza
i jego sztuki. Katedra to ksiga niepimiennego redniowiecza. Ktokolwiek
rodzi si wwczas poet, stawa si architektem21. W nadchodzcej nowej
epoce ksiga zabije gmach wynalazek druku przyczyni si do rozprzestrzenienia herezji Lutra, a ta zamie jedno religijn Europy. Renesans zabije
Wiek Katedr, a tym samym prawdziw pobono i artyzm:
Spjrzcie, prosz, jak od wynalezienia druku architektura powoli usycha, marnieje,
obumiera. Jake si czuje, e woda opada, e yciodajne soki uciekaj, e myl czasw i ludw
opuszcza j coraz bardziej. Ostyganie to w wieku pitnastym jest prawie niedostrzegalne, tocznia
jest jeszcze zbyt saba i wysysa z potnej architektury co najwyej tylko nadmiar ywotnoci.
Lecz od szesnastego wieku choroba architektury staje si wyrana; architektura przestaje treciwie wyraa spoeczestwo; zmienia si aonie w sztuk klasycyzujc; z gallickiej, europejskiej,
narodowej staje si greck i rzymsk; z prawdziwej i wspczesnej pseudoantyczn. Ten jej
u p a d e k n a z w a n o O d r o d z e n i e m. [] To zachodzce soce bierzemy za jutrzenk22.
Renesans bowiem wnis obce wpywy, by imitacyjny, naladowczy,

niesamodzielny, wprowadzi klasyczne, rzymskie normy, co wicej odrodzi
pogastwo. Ju filozofowie owieceniowi (z Voltaireem na czele) przypisywali
tej epoce areligijno czy wrcz ateizm, co skwapliwie podchwycili romantycy.
To odwrcenie wartociowania idzie dalej. Ju nie redniowiecze jest czasem
dzikiego barbarzystwa, lecz nader czsto zwaszcza w licznych powieciach szesnastowieczna Italia, z renesansem utosamiana. Przedstawiano
j jako kraj pikna (stale zachwycajcy licznych dziewitnastowiecznych
podrnych), ale te i okruciestwa, despotyzmu, gwatw i wyuzdania.
20
Zob. np. S. Zabocki, Geneza i rozwj poj redniowiecza i renesansu jako przeciwstawnych sobie
epok, Eos 60 (1972), s. 149162.
21
W. Hugo, Katedra Marii Panny w Paryu, prze. H. Szumaska-Grossowa, Warszawa 1976,
t. 1, ks. 5, rozdz. 2, s. 222.
22
Tame. W oryginale to kluczowe zdanie brzmi jeszcze mocniej: Cest cette d c a d e n c e
quon appelle renaissance. Wyrnienia w cytatach tu i dalej G.U.G.
2016-04-13 20:36:36
481
Taki obraz ksztatowali powieciopisarze romantyczni, demonizujc dzieje

woskich kondotierw, Borgiw, Medyceuszy i dEstw23, a za historiografami
osiemnastowiecznymi opierajc swoje pogldy na temat wadzy na Machiavellim. Rwnie pamitniki genialnego artysty, ale gwatownika i zabjcy,
Benvenuta Celliniego, formoway obraz renesansowego twrcy. Renesansowe
Wochy w tej narracji to czsto wiat areligijny i amoralny, nawet ich sztuka
sakralna jest spoganizowana cho niezmiennie zachwyca.
Rwnoczenie jednak, w cigu caego wieku XIX, rozwijaa si historiografia oparta na pracach klasycystw, powstaway liczne opracowania
z zakresu historii sztuki oraz kompendia historycznoliterackie. Omijajc
gwny nurt dyskusji romantykw lub w niewielkim stopniu go zauwaajc,
badacze podali ciek wyznaczon przez poprzednikw. By to bowiem
wiek, w ktrym powsta nowoczesny dyskurs naukowy dotyczcy renesansu
i ktry przynis przeom w postrzeganiu tej epoki najwyraniej uwidoczniony w Kulturze Odrodzenia we Woszech (Die Cultur der Renaissance in Italien,
1860) Jacoba Burckchardta, bezporednio poprzedzonej m.in. pracami
Georga Voigta (gwnie Die Wiederbelebung des classischen Alterthums oder das
erste Jahrhundert des Humanismus, 1859).
Rwnie wrd historykw literatury pozostao wielu zwolennikw
klasycyzmu, ktrzy w odrodzeniu tradycji antycznej widzieli rdo nowoczesnej kultury jednak nie aciskiej, lecz greckiej (do czego przyczyni si
rozwj archeologii, historii sztuki, ale i tendencje wolnociowe wczesnych
Grekw). Staroytna Hellada z jej filozofi i sztuk postrzegana na sposb
romantyczny
staa si symbolem wolnoci dla romantycznych liberaw, jak Shelley i Byron, symbolem agodnego pikna dla niespokojnych estetw jak Keats, ale przede wszystkim zbudowaa
ide uniwersalnej kultury ludzkiej dla tych wszystkich, ktrzy sprzeciwiali si, z jednej strony,
obiektywizmowi racjonalistw owieceniowych i materializmowi towarzyszcemu rewolucji
przemysowej, a z drugiej religijnemu nastawieniu i wskiemu nacjonalizmowi Romantyzmu.
Jednym z gwnych efektw kultu staroytnoci greckiej staa si nowa koncepcja czowieczestwa. Wiek Goethego i Wilhelma von Humboldta otrzyma Cyceroniask koncepcj humanitas
i j zaaplikowa, tak jak Cyceron, do kultury greckiej24.
Jednakowo zarwno klasycyci, jak i romantycy mieli kopot z ocen renesansowej literatury swoich narodw tworzonej w jzyku aciskim.
W kompendiach historycznoliterackich wbrew wczeniejszej tradycji zaczto j wwczas traktowa jako odrbn od wernakularnej. Pimiennictwo
renesansowe w jzyku ojczystym postrzegano jako naturaln kontynuacj
redniowiecznego chrzecijastwa i tradycji ludowej, podczas gdy twrczo
23
W literaturze polskiej ju pocztkw XX w. dobrym przykadem tej tendencji s ksiki
Kazimierza Chdowskiego.
24
W.K. Ferguson, The Renaissance in Historical Thought, s. 153. Przekad tu i dalej G.U.G.
2016-04-13 20:36:36
482
w jzykach klasycznych uznano za zjawisko imitacyjne, obce duchowi narodowemu i tumice jego rozwj. W Geschichte der alten und neuen Literatur
(1812) Friedrich Schlegel wspomnia o odrodzeniu klasycznej nauki jedynie jako nieszczliwej okolicznoci o fatalnych skutkach dla caej Europy,
zwaszcza dla Woch. Przez to wielu poetw zostao straconych dla ich
jzyka i narodu25.
4. RDA
NEGATYWNEGO POSTRZEGANIA POLSKIEGO RENESANSU
I ZARZUTY STAWIANE MU PRZEZ ROMANTYKW
Jak te tendencje epoki, dochodzce do nas pocztkowo gwnie za

porednictwem romantycznej literatury niemieckojzycznej, wpyny na
nasze postrzeganie rodzimego renesansu i rozwj studiw nad jego literatur,
a zwaszcza nad Kochanowskim?
Klasycyzm
Budujcy tosamo nowej, modej literatury polskiej, rozpisany na
wiele gosw spr romantykw z klasykami zasadza si na kontestacji sztuki
owieceniowej, podporzdkowanej sztywnym, skostniaym ramom poetyki
klasycystycznej. Przeciwstawiano jej imaginacj nieskrpowanego reguami
ducha, natchnion twrczo, ktrej rdem miao by indywidualne przeycie jednostki wybitnej i niepodlegej. Twrcy renesansu byli z tej samej
klasycystycznej szkoy, a nawet j ufundowali. Ponadto dla pokolenia stanisawowskiego, nurtu klasycystycznego i sentymentalnego, literatura XVI w.,
a zwaszcza poezja Kochanowskiego byy niedocigym wzorem polszczyzny
i literackiego pikna, zotym wiekiem, do ktrego pniejsi pisarze musz
si odnosi i od niego uczy.
Stanisaw Pigo w szkicu Jan Kochanowski w sdach romantykw26 z do
wyranym upodobaniem pokazuje kuriozalno wypowiedzi krytykw i pisarzy na temat literatury renesansu, tumaczc je reakcj modych romantykw
na pouczanie ich przez profesorw klasykw, jak naley pisa po polsku
o Kochanowskim. Doda wypadnie, e owi profesorowie, z wyjtkiem jednego
Kazimierza Brodziskiego, ktry czyta Kochanowskiego sentymentalnie,
nie mogli si poszczyci zasugami w dziedzinie cochanoviologii ich
25
Tame, s. 151152.
Szkic by trzykrotnie wydany, najpierw w: Pamitnik Zjazdu ku czci Jana Kochanowskiego
8 i 9 czerwca 1930, Krakw 1930, s. 293325. Najpeniejsze wydanie, z przypisami w: S. Pigo,
Studia literackie, Krakw 1951, s. 4373.
26
2016-04-13 20:36:36
483
nie do precyzyjnie przedstawiane argumenty mogy dziaa przeciwko

nim. (Pigo ledwie wspomina o romantycznym nurcie antyrenesansyzmu
i antylatynizmu).
Antynarodowo
Romantyzm polski by zdominowany deniami narodowowyzwoleczymi, namitnie tropi przyczyny upadku pastwa i szuka sposobw
na zachowanie polskoci. Ten program dziaania, aktualny przez cay okres
zaborw, bywa wskrzeszany w czasach ponownej utraty samostanowienia
narodu. W XX w. sta si czci tosamoci polskiej inteligencji ze wszystkimi tego konsekwencjami.
Dla zachowania odrbnoci kulturowej i tosamoci pod obcym panowaniem niezwykle wan kwesti staa si nowa, Herderowska idea narodu
i poszukiwanie rodzimych rde jego kultury. W latach dwudziestych
XIX w. podjli si tego zadania modzi romantycy polscy, tacy jak Maurycy
Mochnacki, Wacaw Zaleski, Micha Grabowski, Seweryn Goszczyski27,
a wczeniej jeszcze Zorian Doga Chodakowski. Lecz o ile Niemcy, chcc
przeciwstawi si klasycyzmowi, mogli odwoa si do bogatej literatury
redniowiecznej, zwaszcza jej wtkw rycerskich, o tyle Polacy odczuwali
tu dotkliw czczo. Z dawnej literatury w jzyku polskim im dostpnej,
na ktrej kolejne pokolenia uczyy si pisa i ktr dodatkowo klasycyzm
stanisawowski przekaza jako niedocige rdo, mieli waciwie tylko t
z tzw. wwczas Czasw Zygmuntowskich. I co w niej znaleli? Znienawidzony klasycyzm. A jeeli dostrzegli tu jakiekolwiek pierwiastki ludowe, jak
np. w Sobtce, to o zgrozo przetworzone przez Horacego i Wergiliusza.
Pierwszym oskaronym o antynarodowo zosta wanie Jan Kochanowski. Bo wadajc takim talentem, nie spoytkowa go waciwie. By
nieoryginalny bo pisa po acinie, ale nawet w polszczynie kopiowa Rzymian; nie moe wic by poet narodowym. Nie wykorzysta bowiem szansy
na stworzenie kompendium ludowej pieni chocia j sysza i czu, czego
wiadectwo daje wanie Sobtka. Taki zarzut postawi mu choby pionier
polskiego ludoznawstwa, ktry pomiertnie wywar ogromny wpyw na modych romantykw, wspomniany Zorian Doga Chodakowski (17841825).
W rozprawce z 1818 r. O Sawiaszczynie przed chrzecijastwem pisa:
Lecz czego nie pomau aowa trzeba, e w Czechach za Karola IV, a w Polszcze w wieku
Zygmuntw, przychylnym dla nauk i mowy ojczystej, w wieku nie tak pogorszonej zagrody
wieniaka, nie pomylano o zbiorze cakowitym pieni. Do podziwienia, e Jan Kochanowski
27
Zob. S. Pigo, Romantyczne marzenia o prakulturze, w: tene, Drzewiej i wczoraj. Wrd zagadnie
kultury i literatury, Krakw 1966, s. 727.
2016-04-13 20:36:36
484
wiele piknej prostoty spod strzechy wiejskiej przenoszc do swoich rymw, nie wpad na myl
podobn; ona tu za nim staa. Ona by u Zygmunta Augusta otrzymaa hojne wsparcie i staaby
si godnym tamtego wieku upominkiem. Oszczdzioby si nam przez to czasu i pracy []28.
Sam jednak takiego kompendium nie wyda i to chyba nie tylko

z powodu przedwczesnej mierci, ale dlatego e pieni ludowe (notowane ze
skrupulatnoci znacznie wiksz ni przez jego nastpcw) traktowa jako
rdo poznania prehistorii Sowiaszczyzny, a wic zbiera je jako rdo,
a nie cel sam w sobie29. Co wicej, przecie jeszcze o pokolenie od niego
modszy Oskar Kolberg rozpocz swoje prace etnograficzne od zbierania
pieni ludowych po to, by je parafrazowa we wasnych kompozycjach bo
taka bya wwczas norma a dopiero pniej uwiadomi sobie potrzeb
gromadzenia pieni oryginalnych, by nie zginy wraz z wczesnymi wykonawcami. I to jest pocztek naukowej etnografii polskiej. Mickiewicz te
nie notowa pieni litewskich, tylko stworzy Ballady i romanse (po polsku).
Natomiast potrafi sam napisa (1829):
Na pocztku XVI w. [] bya gotowa popularna forma dramatu. Gdyby wwczas ktry
poeta z talentem wzi si za podobne przedmioty, wybra z nich dramatyczniejsze, form
przedstawienia udoskonali i styl uszlachetni, utworzyaby si moe powoli sztuka dramatyczna
narodowa, jak szczyc si Hiszpanie i Anglicy. Jan Kochanowski, uksztacony we Woszech,
wzgardzi widowiskiem tak nieksztatnym i drama podug wzoru greckiego napisa30.
A przecie i sam Mickiewicz sta si ofiar tego nastawienia antyklasycznego i pronarodowociowego. Po upadku powstania piewcy ludowoci na
czele z Goszczyskim wytoczyli kampani przeciwko literaturze klasycznej.
Dostao si i Fredrze, i Mickiewiczowi. Goszczyski grzmia: Mickiewicz
tam tylko jest narodowy, gdzie powie litewska stanowi to i wtek pomysw
jego; on i jemu podobni pisz rzeczy pikne, ale w bkarcim, zagranicznym
rodzaju, Pan Tadeusz zawiera fasze i nierwnoci wynike z posugiwania
si form antyczn epopei, z naladowania Homera31.
Autorytet czy raczej sia raenia takich wypowiedzi wydaje si dalej
posiada swoj moc i paraliowa mickiewiczologw, jeeli wci nie zostao w zadowalajcy sposb opracowane zagadnienie funkcjonowania Pana
28
Z. Doga Chodakowski, O Sawiaszczynie przed chrzecijastwem oraz inne pisma i listy,

oprac. J. Malanka, Warszawa 1967, s. 25. W przypisie autorskim do tego fragmentu czytamy
m.in.: Ten pogrom docign swojego celu i odnawia si jeszcze przez bolesne kije u spodu
Gry witokrzyskiej. Dogorywaj ju w naszych oczach niewinne sobtki, pene staroytnej
tajemnicy i pene przyjemnoci w rymach Jana Kochanowskiego (s. 26).
29
J. Malanka, Zorian Doga Chodakowski. Jego miejsce w kulturze polskiej i wpywy na polskie pimiennictwo romantyczne, Wrocaw 1965, s. 52.
30
A. Mickiewicz, O krytykach i recenzentach (1829), cyt. za: S. Pigo, Jan Kochanowski w sdach
romantykw, s. 50.
31
Anonim, Lit. sowiaska, Tygodnik Krakowski 1834, nr 14, s. 59. Cyt. za: Z. Jagoda, Krytyka
literacka w kraju, w: Literatura krajowa w okresie romantyzmu 18311863, t. 1, pod red. M. Janion,
B. Zakrzewskiego, M. Dernaowicz, Krakw 1975, s. 218.
2016-04-13 20:36:36
485
Tadeusza w europejskiej tradycji epickiej ani jego zakorzenienia w literaturze

staropolskiej. Dzieo, ktre si powszechnie (rwnie w szkole) przedstawia
jako epopej narodow, nie otrzymao dotd zaplecza w postaci rzetelnego
wykazania rde tej epickoci oraz nomen omen jego oryginalnoci na tle
nowoytnego eposu europejskiego.
Sprzyjanie tyranii i imperializmowi

Nie chc przytacza wiele wicej jake dziwnie dzi brzmicych opinii Mickiewicza i jemu wspczesnych o Kochanowskim. Odsyam do eseju
Marty Piwiskiej, artykuu Stanisawa Pigonia oraz innych, metodycznie
analizujcych wypowiedzi poszczeglnych pisarzy na ten temat 32. Zacytuj jeszcze tylko jeden fragment z Mickiewiczowskiego projektu wykadw
lozaskich (18391840), poniewa sygnalizuje inny istotny zarzut stawiany
renesansowi:
Nagle we wszystkich krajach Europy powstaje tum ludzi osobliwych, rzec mona,
Rzymian wskrzeszonych lub raczej rzymskich widm zagrobowych. [] Udaje im si niebawem
odbudowa grd rzymski i zaludni go tumem mar staroytnych. Jest to pene przywrcenie
latynizmu. Ludzie Odrodzenia naduyli osobliwie swojej chwilowej wadzy. Niczym prawdziwi
Rzymianie niszczyli wszelk niezawiso umysu, wszelkie poczucie narodowoci, wszelk
dno do postpu, opanowali wszelkie dziedziny ducha. [] Duch ten wcieli si w Rewolucj
francusk i wyda tum obywateli-Katonw, Brutusw i Karakallw, ktrzy ju mao troszczyli
si o formuy staroytne, a szczerze chcieli przywrci komicja, trybunay, tog []33.
Dla Mickiewicza bowiem Wielka Rewolucja Francuska nie bya pocztkiem romantyzmu, lecz wytworem owieceniowych reformatorw i utopistw, a zapocztkowany u progu renesansu klasycyzm nis ze sob tyrani
gotowego projektu historii, narzuconego odgrnie. Rzym dla romantykw
by, z jednej strony, autorem wicego niezawiso i indywidualizm projektu normatywnego zarwno w zakresie estetyki, jak i polityki; z drugiej,
sama kultura Rzymu bya wtrna wobec Hellady, ktr imperium pokonao
politycznie, a ograbio kulturowo. Grecja i Rzym zostay przez romantyzm
zantagonizowane w obu tych przestrzeniach. Dla Polakw znamienne staje
si utosamianie antycznej Grecji z Polsk, a imperialnego Rzymu z Rosj
32
Zob. Jan Kochanowski. Twrczo i recepcja, red. Z.J. Nowak, t. 2, Katowice 1985 (tu m.in.
J. Zarba, Jan Kochanowski w wykadach paryskich A. Mickiewicza); Jan Kochanowski 15841984.
Epoka Twrczo Recepcja, red. J. Pelc, P. Buchwald-Pelcowa, B. Otwinowska, Lublin 1989
(tu m.in. Z. Sudolski, Romantyczne meandry recepcji Kochanowskiego, a take artyku R. Grskiego
o recepcji Odprawy i artyku S. Frybesa).
33
A. Mickiewicz, Dziea, red. J. Krzyanowski, t. 7, Pisma proz, cz. 3, Pisma historyczne. Wykady
lozaskie, Warszawa 1955, s. 166167 (rekonstrukcja i przekad wykadw lozaskich Jerzy
Kowalski).
2016-04-13 20:36:36
486
(co najlepiej wida w Irydionie Krasiskiego)34. Wydaje si te, e nie bez

znaczenia dla polskiego ruchu narodowowyzwoleczego byo odzyskanie
niepodlegoci przez Grecj w 1830 r. po trwajcym dekad powstaniu, ktre
zreszt spenio wan rol mitotwrcz dla romantyzmu.
Okres odrodzenia jako pocztek upadku pastwa polskiego

Z tymi zagadnieniami czy si rwnie stosunek do staropolskiej tradycji ustrojowej. Szukajcy przyczyn upadku pastwa polskiego romantycy,
ale jeszcze i Szujski (do czego wrcimy) Czasy Zygmuntowskie oskarali
o zaguszanie ducha narodowego przez przyjcie i hodowanie cudzoziemszczynie, tj. kulturze woskiej i aciskiej (analogicznie do owieceniowego pitnowania bezmylnej mody na francuszczyzn), o rozlunienie
obyczajowe i spoeczne anarchizujce obywateli i podwaajce autorytet
wadzy krlewskiej (upatrywanie przyczyn zej kondycji Rzeczypospolitej
w warcholstwie szlachty charakterystyczne byo dla epoki stanisawowskiej),
o zdrad religii i poddanie si reformacji niszczcej jedno religijn i narodow. Z perspektywy dzisiejszej wiedzy o epoce argumenty te s absurdalne:
XVI w. przynis rozkwit literatury polskiej, ugruntowanie si demokracji
szlacheckiej i stabilizacj pastwa, a prowadzone bez przemocy rozlege
dysputy teologiczne wiadczyy, z jednej strony, o arliwoci religijnej,
a z drugiej, byy przejawem tolerancji i wolnoci, ktrych symbolem staa si
konfederacja warszawska (1573). Taka krytyka staropolszczyzny bya w duej mierze prost kontynuacj reformatorskiej myli owieceniowej z krgu
Stanisawa Augusta, wzbogaconej o szeroko rozumiany antyklasycyzm,
a take noszcej znami rozbudzenia religijnego, zwrotu ku katolicyzmowi.
Niewtpliwie owa krytyka najblisza bya krgom konserwatywnym
i to waciwie przez cay wiek XIX. Obecna nawet u tych pisarzy, ktrzy
odznaczali si szczeglnym zamiowaniem do obyczaju staropolskiego, jak
choby Henryk Rzewuski. Emblematyczn postaci, ktrej dzieje suyy
wskazaniu symptomw rozpadu pastwa w anarchii szlachty i samowoli
magnaterii, by Samuel Zborowski posta eksploatowana przez pisarzy
romantycznych od improwizacji petersburskiej Mickiewicza, przez Zamek
krakowski Rzewuskiego35, po dramat Sowackiego.
34
J. Fieko, Rosja Krasiskiego. Rzecz o nieprzejednaniu, Pozna 2005, s. 221235. Jego opinie
przytaczam za: M. Kalinowska, Romantyczny model kultury wobec dziedzictwa antycznego, w: Humanistyczne modele kultury nowoytnej wobec dziedzictwa staroytnego, red. M. Prejs, Warszawa 2010.
Wicej na temat znaczenia mitu greckiego dla polskiego romantyzmu zob. w dwu ksikach
wydanych w OBTA: Filhellenizm w Polsce. Rekonesans, pod red. M. Borowskiej, Warszawa 2007
i Filhellenizm w Polsce. Wybrane tematy, pod red. M. Borowskiej, M. Kalinowskiej, K. Tomaszuk,
Warszawa 2011.
35
I. Wgrzyn, W wiecie powieci Henryka Rzewuskiego, Krakw 2012, s. 129158.
2016-04-13 20:36:36
487
Ta sama ocena polskiego wieku XVI pojawiaa si i w nowej historiografii krytycznej, podejmujcej pod wpywem Burckhardta i historykw
niemieckich naukow weryfikacj tej doby. Cho powstay w krgu konserwatyzmu krakowskiego cykl artykuw Jzefa Szujskiego Odrodzenie i reformacja
w Polsce, ogaszanych w Przegldzie Polskim (1879/80) i Niwie (1880),
nowatorsko wcza w sw refleksj ruch reformacyjny, jednakowo z gruntu
go potpia. Przytoczmy opini Henryka Barycza:
Ujcie Szujskiego, uznajce czciowo dodatnie walory nowych prdw na polu intelektualnym, w ostatecznoci potpio jednak humanizm za rozlunienie obyczajowe oraz
spoecznie ujemne, bo anarchizujce autorytet silnej wadzy krlewskiej, jego skutki, a jeszcze
sroej obeszo si z reformacj za rozdwojenie religijnoci dotd jednolitej i w konsekwencji na zjawiska, ktre zawayy na dalszych losach pastwowego bytu. [] [Staczykom]
zaleao na ukazaniu dalekich korzeni rozkadu moralnego, religijnego i politycznego przez
obce prdy pierwotnie nie skaonego, penego zalet i cnt spoeczestwa, ktre doprowadziy
do osabienia wadzy, a z tym do rozbiorw. [] [Ten obraz renesansu] przynis i rozpta
fanatyzm antyreformacyjny, zw. w Wielkopolsce i Galicji (ks. J. Bukowski, ks. S. Zaski, ks.
J. Gob). Miao to i naukowo poredni skutek: zaniedbanie przez historykw polskich bada
nad reformacj, przejcie studiw nad ni przez obcych: Niemcw (T. Wotschke, K. Vlker,
W. Bickerich) i Rosjan (M. Kariejew, M. Liubowicz, A.S. Traczewskij i inni), z ktrych niektrzy nastawieni byli wyranie antypolsko. Ale i u nas byy fakty niedopuszczania do archiww
kocielnych badaczy polskich, jeszcze w latach dwudziestych biecego wieku36.
Mimo to Szujski stworzy rodowisko badaczy renesansu, ktrzy powoli zmieniali optyk. Jego wychowankami byli bowiem Stanisaw Tarnowski,
Jzef Rostafiski, Ludwik Antoni Birkenmajer, Marian Sokoowski. Zachci
te Kazimierza Morawskiego do studiw nad ludmi szesnastego wieku,
bo w nich sia i ycie (ze wstpu do monografii Morawskiego o Andrzeju
Patrycym Nideckim).
5. DZIEWITNASTOWIECZNE PRBY REHABILITACJI

I KOCHANOWSKIEGO
RENESANSU
Wspomnie jednak naley, e na marginesie tego gwnego nurtu krytycznoliterackiego funkcjonowaa w szerokim obiegu czytelniczym literatura
popularna inspirowana sentymentalizmem, np. Klementyny z Taskich Hoffmanowej Jan Kochanowski w Czarnolesie (1842), bd jeszcze klasycystyczna,
np. Alojzego Feliskiego Barbara Radziwiwna (1811), przedstawiajca epok
zygmuntowsk jako zoty wiek kultury polskiej, a przywoywaniem wielkiej
36
H. Barycz, Rocznicowo i renesansowo (wykad inauguracyjny), w: Cracovia litterarum. Kultura

umysowa i literacka Krakowa i Maopolski w dobie Renesansu, red. T. Ulewicz, Wrocaw 1991, s. 20.
2016-04-13 20:36:36
488
przeszoci niosca pocieszenie narodowi pozbawionemu podmiotowoci

politycznej. Ta wizja jednak sabo przedostawaa si do przeniknitych
nowymi prdami literatw i krytykw.
Co chyba przy tym najistotniejsze, nowa krytyka literacka mwia
ju zupenie innym jzykiem ni szkoa sentymentalna czy klasycystyczna.
I chyba wanie w tym jzyku teoretycznym, nie do jeszcze wyksztaconym,
a prbujcym sprosta najnowszym nurtom myli europejskiej tkwia jedna
z przyczyn saboci tej dziedziny. Wida to w zmaganiach terminologicznych
Mochnackiego, ale i pniejszych. Romantyzm odrzuci dawny, filologiczny
sposb opisu literatury i sztuki, przyj nowe kategorie takie jak oryginalno, pojmowanie czowieka przez pryzmat jego wntrza, a sztuki jako
efektu jego indywiduum, refleksu autentycznych przey ale nie potrafi
jeszcze zaproponowa nowego jzyka. Chcia odrzuci analiz filologiczn
czy stylistyczn na rzecz analizy psychologicznej, impresyjnej, socjologicznej i historycznej, tylko w zasadzie jeszcze tych dziedzin nie byo, a tym
bardziej polskiego jzyka do ich opisu. Std czasem niezwykle prymitywne
wartociowanie, zasadzajce si np. na porwnaniu, kto lepszy (czasem
co lepsze: czy dzieo pierwotne, czy jego polski przekad dokonany przez
genialnego tumacza).
Wemy jeszcze inny przypadek znamienny, bo w podobny sposb
prbowali czy ogie z wod badacze kolejnych pokole polonistw: Jzef
Kremer, jeden z twrcw polskiej estetyki i krytyki psychologicznej, doskonale wyksztacony w gwnych centrach dziewitnastowiecznej humanistyki
ucze Schlegla i Hegla. Powimy mu chwil, bo to gos wany, chyba
pierwszy i w swej epoce odosobniony. Ten pochodzcy z niemieckiej rodziny
krakowianin z wielk arliwoci pragnie nawrci romantykw polskich
na Kochanowskiego, piszc w 1855 r., e Nie bdzie pisarzem polskim,
komu jzyk Kochanowskiego nie jest talizmanem chronicym, bronicym,
wodzcym37. Jego wydana w Dziejach artystycznej fantazji apologia punkt
po punkcie odnosi si do zarzutw zwykle stawianych przez romantykw
poecie renesansowemu i robi to jzykiem na wskro romantycznym. Komentarz teoretyczny poprzedza znamienne wahanie: Mame si dotkn
miar i cyrklem estetycznym tych drgajcych strun, brzmicych tak pen
harmoni?38, bo czy w ogle mona mdrca szkieko i oko przykada
do pieni natchnionego wieszcza?
Wedug Kremera, poezja Kochanowskiego nie jest zastyga w formie
antycznej, ale przez ni potrafi da wyraz najgbszym uczuciom jednostkowym, pofolgowa boleci i to w perspektywie religijnej. Piszc o Trenach,
37
J. Kremer, Listy z Krakowa, t. 3, Dzieje artystycznej fantazji, cz. 2, Fantazja u ludw chrzecijaskich, List XXX. Stulecie XVI (c.d.), Naumburg 1869, s. 526.
38
Tame, s. 522.
2016-04-13 20:36:36
489
badacz rehabilituje klasycyzm, odrzucajc stawiane mu zarzuty schematyzmu, sztucznoci i areligijnoci:

[] w tej rzeczywistoci gbokiej, w tym widziadle niebieskim nie z tego wiata zrodzonym, w tym cofaniu si we wasne sanctissimum naszego serca, w wiekuiste gbie jego, czyli
nie yje yciem nadziemskim ona poezja romantyczna, co tutaj tak wdzicznie zalubia si
formom klasycznym. Tutaj one z r k o w i n y w i e t n e f o r m s t a r o y t n y c h a u c z u
g b o k i c h, w a c i w y c h j e d y n i e c h r z e c i j a s k i m l u d o m39.
Rwnoczenie pokazuje zakorzenienie caej polszczyzny literackiej

w poezji Kochanowskiego, ktra wyraa Ducha Narodu: Ale Kochanowski, ale sumienie nasze i mio i uczucie nasze, to my, to przecie my
sami. Kochanowski, jako wieszcz, to nie jest ten czowiek pojedynczy, jeden co y w onym pewnym czasie; on krajem caym, on wyrazem uczu
wszystkich40 a wic jak Mickiewiczowski Konrad za miliony kocha
i cierpi katusze
Dzieje artystycznej fantazji to ambitny przegld i charakterystyka poszczeglnych kultur i epok. Z tej szerokiej perspektywy patrzc na Kochanowskiego, Kremer pokaza, e jest to reprezentatywny pisarz renesansu
europejskiego i naley bada go w zestawieniu z twrcami woskimi:
Zaiste, byle si wczyta w dusz Jana z Czarnolesia, a ju wszystkie tony XVI stulecia
zadrgaj ci w piersiach; zwaszcza odezw si cudnym zestrojem u c z u c i a c h r z e c i j a s k i e g o w i a t a i p i k n o k l a s y c z n a. To jest ta sama harmonia, co naprzd,
cho dopiero symbolicznie, zabrzmiaa w rysunku, w liniach owej Architektury Renaissance a przemwia liniami, przestrzeni, jakoby w rytmie i tonach, w miarach i akordach41.
Dlatego, gdy si zanurzysz w pieniach Kochanowskiego, ju uczucia twoje przebudzone
mimowolnie zwi si i zbuduj w kaplic urocz Zygmuntw katedry Krakowskiej42, bo
i ona Renaissancem szlachetnym, wdzicznym i ona jakby odgosem ducha Bramantego, i ona
kwiatem marmurowym przesadzonym z ziemi klasycznej, rozwinitym pod tchem ciepym
uczu chrzecijaskich43.
Negatywna opinia romantykw o literaturze renesansu bya tak przemona i tak silnie oddziaywajca zarwno na publiczno, jak i samych
literaturoznawcw, e najwyraniej nie dao si pisa o Kochanowskim
bez uprzedniej obrony i to obrony punkt po punkcie odnoszcej si do
zarzutw. I waciwie do dugo te gosy pro sprowadzay si wycznie
do obrony.
39
Tame, s. 529.
Tame, s. 523.
41
To przykad romantycznej synestezji Kremer przekada literatur Kochanowskiego na
architektur i muzyk.
42
To bez wtpienia odwoanie do Katedry Marii Panny Victora Hugo dzieo Kochanowskiego
jest jak katedra!
43
J. Kremer, Listy z Krakowa, t. 3, cz. 2, s. 525.
40
2016-04-13 20:36:36
490
Nastpne pokolenie, z przeomu wiekw, z jednej strony, powtarzao

stare zarzuty, z drugiej, traktowao renesans jako zot epok, w ktrej objawia si chwaa narodu i ktra miaa suy pocieszeniu. A zatem generalnie
w XIX w. w wypowiedziach publicystycznych czy naukowych renesans polski
suy jakiej ideologii narodowowyzwoleczej. Albo jako chopiec do bicia,
albo jako chwalebna przeszo, na ktrej mona byo budowa nadziej na
odrodzenie narodu i pastwa.
Zastanawiajce jednak, e Sienkiewicz, piszcy Trylogi w latach
18841888 wszak ku pokrzepieniu serc, wybra w tym celu nie o ile
bardziej nadajcy si do tego wiek zygmuntowski, lecz epok w sumie
najtragiczniejsz, w ktrej rozwj kulturalny, duchowy i ekonomiczny Rzeczypospolitej, czyli wielki dorobek renesansu, zosta zahamowany przez
niekoczce si wojny na wszystkich frontach i przeraajce zniszczenie
kraju, z ktrego Polska ju si waciwie nie podniosa. Czy oprcz osobistych
inklinacji pisarza jego fascynacji pimiennictwem sarmackim, predylekcji
do tworzenia wartkiej akcji, ktra wietnie ywi si epizodami bitewnymi,
i upodobania do tradycji walterskotowskiej nie graa tu rwnie roli za
prasa renesansu? Wybra te (ju u pocztkw nowego stulecia, w Krzyakach) redniowiecze mimo wtych rde, braku dostatecznych wiadectw
jzykowych, pozwalajcych na w miar wiern stylizacj. Niewtpliwie
zwycistwo w bitwie pod Grunwaldem miao wwczas wielk si symbolu,
niemniej w epoce renesansu niejedno wydarzenie czy posta mogy posuy
za kanw barwnej a budujcej powieci. Epok t omija Sienkiewicz w sposb wyrany, nawizuje jeszcze do bitwy pod Wiedniem (Na polu chway)
i formowania si legionw polskich pod wodz Napoleona (Legiony), a jeli
do staroytnoci (Quo vadis), to by pokaza heroiczn walk chrzecijan
z no wanie zdegenerowanym Rzymem (nie bez zwizku z Irydionem
Krasiskiego).
A zatem Polacy maj si jedynie wzorowa na okresach walk, a nie
stabilizacji i tworzenia nowej kultury, czyli renesansie, ktry przecie
wyrni Polsk spord innych krajw sowiaskich (Polska bya wszak
jedynym pastwem w rejonie, w ktrym w peni rozwino si odrodzenie,
nie liczc Wgier i Chorwacji bezporednio, politycznie bd dynastycznie
zwizanych z orodkami humanizmu takimi jak Neapol i Wenecja). Sienkiewicz by tu i dzieciciem swego wieku, i wychowawc narodu. Ogromna
popularno jego dzie przyczynia si do utrwalenia w Polakach postawy
typowej dla narodw podbitych: skonnoci do buntowania si przeciw
wadzy nawet po odzyskaniu upragnionej niepodlegoci, nieutosamiania si ze swoim pastwem, poczucia, e wadza kradnie, e si jest
wykorzystywanym itd., co prowadzi do postawy roszczeniowej i wiecznego
niezadowolenia.
2016-04-13 20:36:36
6. SABO
491
I IDEOLOGIZACJA POLSKICH STUDIW

NAD RENESANSEM
Warto jednak zada sobie pytanie, dlaczego tak atwo wielka literatura
renesansu polskiego ugia si pod ciarem do niezdarnej argumentacji
romantycznej, ktra mimo to zdominowaa krytyk literack na ptora
wieku. Prcz wyej przedstawionych przyczyn naley doda sabo polskiej
refleksji literaturoznawczej wiekw wczeniejszych, brak podstawowej wiedzy
na temat Kochanowskiego i jego epoki, brak warsztatu badawczego, a pniej take niemono rozwinicia bada naukowych w okresie rozbiorw.
Jak wiadomo, my Sawianie lubim sielanki i widocznie bywalimy
bardziej poetami ni naukowcami, skoro recepcja Kochanowskiego objawiaa si powszechnym i czsto bardzo udatnym naladownictwem przy
omale braku prawdziwie naukowej refleksji teoretycznej nad jego dzieem.
W XVII w. wyjtkiem byy wykady Macieja Kazimierza Sarbiewskiego,
majce jednak saby zasig; wspomnie jeszcze mona o poprzedzonych
badaniami bibliografw osiemnastowiecznych edycjach Ignacego Krasickiego
i Franciszka Bohomolca44, ktry prbowa rwnie weryfikowa biogram
Kochanowskiego; nastpnie Kochanowski pojawi si w pismach Euzebiusza
Sowackiego, a potem u najzagorzalszego swego obrocy Kazimierza
Brodziskiego. W polskim pimiennictwie pierwszej poowy XIX w. dramatycznie brakowao jeszcze narzdzi filologicznych i krytyczno-literackich
potrzebnych do oceny dziea sprzed wiekw. Jeeli polemika z Kochanowskim, to na zasadzie: kto wikszy, on czy pniejsi poeci. Dziao si to tak
w wieku XVII i XVIII (o czym pisali Paulina Buchwald-Pelcowa, Radosaw
Grzekowiak czy Maria Barowska45), jak i XIX46 prawie bez argumentw
i tak jakby nie byo narzdzi krytycznych bardziej subtelnych ni porwnanie Mickiewicz jako jeden z nielicznych takiego wartociowania unika.
Stanisaw Tarnowski w tomie rocznicowym W trzechsetletni rocznic
Jana Kochanowskiego 15841884 zamieci obszerny artyku przegldowy: Co
u nas o Kochanowskim pisano. Rozpoczyna go w te sowa:
Przez trzy wieki comy i wiele o Kochanowskim pisali? Ilemy si zajmowali tym,
ktrym chlubilimy si stale; ile zadalimy sobie trudu, eby jego dziea przechowa naprzd,
nastpnie zgbi, a ywot i dusz jego pozna? Oto pytanie, ktre si samo nasuwa w chwili,
kiedy trzechsetn rocznic jego mierci z wdziczn pamici obchodzimy. Odpowied nie
44
P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania dzie Jana Kochanowskiego, Warszawa 1993, s. 209223.

P. Buchwald-Pelcowa, Epigoni i nowatorzy, czyli o stosunku do spucizny Jana Kochanowskiego w czasach baroku, w: ta, Historia literatury i historia ksiki. Studia nad ksik i literatur od redniowiecza
po wiek XVIII, Krakw 2005; R. Grzekowiak, W cieniu Kochanowskiego. Prba przezwyciania
czarnoleskiej jakoci w ocenach poetw pocztku baroku, Terminus 10 (2008), z. 2 (19), s. 123142;
M. Barowska, Nasz Kochanowski. Studia z recepcji poety w wieku XVII, Katowice 2014.
46
Z. Sudolski, Romantyczne meandry recepcji, s. 300.
45
2016-04-13 20:36:36
492
bdzie dla nas zaszczytn i przyjemn, jakby tego nasza mio wasna pragna, a nasza dla
Kochanowskiego wierna cze, i sprawiedliwo sama wymagaa. [] Polacy cho pamitaj
wiernie, to wiedz o nim nie dosy. Szanowali i kochali i czytywali go zawsze, ale zapisywali
o nim niewiele, a przestajc na tym, co dziedzicznie jedno pokolenie podao drugiemu, nie
byli ciekawi dowiedzie si wicej47.
Dalej Tarnowski sporzdza obszerny przegld wszelkich dostpnych

mu kompendiw i katalogw poetw polskich z XVII i XVIII w., wynotowujc
zwykle jednozdaniowe wzmianki o Kochanowskim bd ich brak, a take
najwaniejsze teksty dziewitnastowieczne, podkrelajc, e waciwie jeden
tylko Mickiewicz w Kursach Literatury Sowiaskiej doszed do r z e c z y w is t e g o i d o s k o n a e g o w y t u m a c z e n i a poezji Kochanowskiego, jej
istoty, pierwiastkw, znamion i zalet. Po czym nastpuj lata przerwy, w ktrych historycy literatury nie dodaj nic nowego ani wasnego [], ale bd
innymi sowy powtarzaj to, co Mickiewicz powiedzia, bd sadzc si na sd
koniecznie wasny i odmienny, wpadaj w sdy bahe i mylne48. Do poowy
XIX w. bowiem (za przeom Tarnowski uwaa Jzefa Przyborowskiego Wiadomoci o yciu i pismach Jana Kochanowskiego z 1867 r.) powtarzano peen bdw
biogram poety zamieszczony pierwotnie w edycji Aratosa z 1612 r. i przedrukowany (z nowymi bdami) przez Szymona Starowolskiego w jego Scriptorum
Polonorum Hecatontas (1627)49. A do koca lat szedziesitych XIX w. waciwie
nikt nie weryfikowa tych opinii i nie siga po rda archiwalne (cho Krasicki
i Bohomolec prbowali w swoich edycjach korygowa co nieco)50.
Najwaniejszy dla rozwoju filologii wiek XIX by dla nas stracony. Rozkwite po reformie kotajowskiej szkolnictwo polskie pado pod ciosem represji
po upadku powstania listopadowego. Najlepsi pisarze wyksztaceni w nowoczesnej, zreformowanej przez Komisj Edukacji Narodowej szkole zmuszeni
byli do emigracji; modsi nie mieli szans si uczy. Najwaniejsza z wyszych
47
S. Tarnowski, Co u nas o Kochanowskim pisano, w: W trzechsetletni rocznic Jana Kochanowskiego

15841884, Krakw 1884, s. 185.
48
Tame, s. 186.
49
Autorstwo tego biogramu jest wci nieznane. Zwykle przypisywano je Starowolskiemu ze
wzgldu na obecno tekstu w Hecatontas. Henryk Barycz dowodzi jednak, e nie mg to by
Starowolski i sugeruje autorstwo Jana Broka. Zob. H. Barycz, Dokoa najstarszego yciorysu Jana
Kochanowskiego, w: tene, Z zacianka na Parnas, Krakw 1981, s. 271289.
50
Zaznaczmy, e i tak wszystkich dokumentw dotyczcych rodziny Kochanowskich nie
zdono wykorzysta, poniewa archiwum ziemi radomskiej spono wraz z Warszaw (o czym
wspomina M. Korolko, Jana Kochanowskiego ywot i sprawy. Materiay, komentarze, przypuszczenia,
Warszawa 1985, s. 89). S jeszcze eksplorowane w XX w., ale wci nie do koca wykorzystane
archiwa padewskie, cho w ostatnich latach gruntownie przeszukiwane przez Mirosawa Lenarta
(coraz wicej tych archiww jest te udostpnianych), oraz dokumenty zachowane w Biblioteca
Ambrosiana w Mediolanie, np. korespondencja Nideckiego z Sigoniem. O ile wiem, z cochanoviologw zaglda tam tylko Jrg Schulte. (Zob. ostatnie ksiki wspomnianych autorw
wprowadzajce powiew wieoci do bada nad Kochanowskim: J. Schulte, Jan Kochanowski
i renesans europejski. Osiem studiw, prze. K. Wierzbicka-Trwoga, red. M. Rowiska-Szczepaniak,
K. Wierzbicka-Trwoga, WarszawaOpole 2012; M. Lenart, Patavium, Pava, Padwa. To kulturowe
pobytu Jana Kochanowskiego na terytorium Republiki Weneckiej, Warszawa 2013).
2016-04-13 20:36:36
493
uczelni Uniwersytet Wileski dostaa cios, z ktrego si nie podniosa, polskie ksztacenie literackie i jzykowe byo we wszystkich zaborach zakazane,
brakowao szk rednich, brakowao uniwersytetw. Jedynie na Uniwersytecie
Jagielloskim wykadano literatur polsk, poczwszy od 1815 r. do Wiosny
Ludw, ale wykadowcy, tacy jak Jacek Idzi Przybylski, Ludwik Osiski, Micha
Wiszniewski, nie byli tuzami, ich zanotowane wykady powtarzaj w kko
te same schematy. Mickiewicz nie dosta w Krakowie katedry, bo jak sam
pisa, by zbyt czerwony. W efekcie mamy zmarnowany wiek dla rozwoju
filologii wiek, w ktrym wanie ta dziedzina si w Europie dynamicznie
rozwijaa. Dopiero pod jego koniec zacza si wytona praca nielicznego jednak grona czsto wybitnych badaczy prbujcych nadrobi zalegoci dwch
pokole. Zwaszcza w okolicach 1884 r. zaczynaj powstawa powane studia.
Tu chciaabym wspomnie tylko o jednym z owych badaczy, Kazimierzu Morawskim. Ten filolog klasyczny z inspiracji Szujskiego zwrci si ku
literaturze renesansowej, zwaszcza aciskojzycznej51. Ju w 1883 r. wyda
artyku Z powodu jubileuszu Jana Kochanowskiego. Nasze zadania wzgldem literatury
polskiej XVI wieku52, nastpnie monografi Andrzej Patrycy Nidecki. Jego ycie i dziea (1884), edycj pieni Andrzeja Krzyckiego (1888)53, Czasy Zygmuntowskie
na tle prdw Odrodzenia (1922) oraz Walk o jzyk polski w czasach Odrodzenia
(1923). Morawski tymi pracami, podwczas nowatorskimi, nieco wypeni
ogromn luk w polskim literaturo- i kulturoznawstwie okresu odrodzenia. Jednakowo, przy caym dla uznaniu, w kontekcie analizowanego tu problemu
wypada zwrci uwag na dwa aspekty jeden negatywny, drugi pozytywny.
Pierwsza sprawa to upowszechnienie na kilka dekad nieszczsnej
formuy: walka z acin o jzyk polski. Szukajc rda tego pogldu
i sformuowania Morawskiego prcz mechanicznie zaadaptowanego tytuu
manifestu Joachima Du Bellaya Dfense et illustration de la langue franaise
wspomnie naley o autorytatywnym stwierdzeniu Aleksandra Brcknera,
ktry w drugim wydaniu Dziejw jzyka polskiego wyklucza jakikolwiek wpyw
aciny na polszczyzn przed XVI w.54 To przekonanie o walce polszczyzny
z acin upowszechni w latach pidziesitych Witold Taszycki, tytuujc
51
Zob. monografi zagadnienia: A. Kliszcz, Kazimierz Morawski jako badacz literatury renesansowej,
w: Kazimierz Morawski (18521925). W subie nauki i narodu, red. R.M. Zawadzki, S. Stabrya,
Krakw 2008, s. 6071.
52
Przegld Polski 1 (1883), R. 18, z. 1. (Pomijam tu inne drobniejsze prace na temat humanizmu, rwnie wydawane po niemiecku).
53
Andrea Cricii Carmina, ed., pref., adnotat. C. Morawski, Cracoviae 1888.
54
Przed wiekiem XVI nie ma i mowy o wpywie aciny na polszczyzn; stay one obok siebie,
wrcz sobie obce, A. Brckner, Dzieje jzyka polskiego, wyd. 2, LwwWarszawa 1913, s. 113.
Przywouje ten cytat i zwraca uwag na problem R. Picchio, Osservazioni sulla simbiosi di latino
e polacco fra Medioevo e rinascimento, w: Cultura e traduzione. Atti del Convegno dei polonisti italiani svoliosi
allAccademia Polacca di Roma il 9 dicembre 1994, red. K. aboklicki, M. Piacentini, VarsoviaRoma
1995, s. 6875, przekad B. Badyskiej-Lipowiczan pt. Uwagi na temat symbiozy jzyka polskiego
i aciskiego na pograniczu redniowiecza i odrodzenia, w: tene, Studia z filologii, s. 159167.
2016-04-13 20:36:36
494
sw antologi: Obrocy jzyka polskiego55, a nastpnie Renata Maria Mayenowa we wstpie do przewodnika bibliograficznego pt. Walka o jzyk w yciu
i literaturze staropolskiej56. Chyba jako pierwszy stara si z t dychotomi
polemizowa Claude Backvis w pracy Quelques remarques sur le bilinguisme
latino-polonais dans la Pologne du seizime sicle (1958). Dyskusj t komentuje
Ricardo Picchio57, wskazujc rwnoczenie na nieprzebadany obszar oddziaywania aciny na redniowieczn polszczyzn, a zwaszcza syntaks polsk.
Ksztatowanie si polszczyzny rwnie pod wpywem innych jzykw,
a zwaszcza aciny, to bowiem kolejny obszar oczekujcy na kompleksowe badania. Zwaywszy na to, e teksty staropolskie byy najczciej albo translacjami z aciny, albo uzalenione od odmiany aciskiego jzyka specjalistycznego
(np. prawniczego czy teologicznego), albo wpisyway si w gatunki literackie
ukonstytuowane w epoce klasycznej lub aciskim redniowieczu, wpyw
tego jzyka na ksztatowanie si zdania polskiego czy wikszej wypowiedzi
tekstowej (nie wspominajc ju o leksyce) wydaje si decydujcy. W opublikowanej wanie pierwszej czci Skadni redniowiecznej polszczyzny problem
ten zosta zaznaczony58, cho jeszcze nie rozwinity59. Rwnie wane (a na
pewno duo trudniejsze, m.in. z powodu znacznie obszerniejszego materiau
i koniecznoci uwzgldnienia konwencji gatunkowo-stylistycznych) byoby
przeledzenie wpywu aciny na szesnasto- i siedemnastowieczn polszczyzn.
55
W. Taszycki, Obrocy jzyka polskiego. Wiek XVXVIII, oprac. W. Taszycki, Wrocaw 1953
(BN I, 146). Zacytujmy jeden fragment ze wstpu: Podobnie jak dawniej, take i w XV jeszcze
wieku nie tylko ze strony aciny grozio jzykowi niebezpieczestwo. Drugim jego rdem bya
niemczyzna [], s. XV. Co prawda Taszycki zdaje si sugerowa, e nazw zbioru wzorowa na
tytule anonimowego wstpu do traktatu ortograficznego Jakuba Parkoszowica, zatytuowanego
Walka za ojczyzn. Zasuon zyskuje saw, kto ojczyzny broni, ale w erudycyjny aciski wstp
ani sowem nie mwi, przeciw czemu miaby tej mowy ojczystej broni, ani w ogle o takiej
koniecznoci mwi jedynie o potrzebie pisania po polsku z uyciem aciskiego alfabetu
i stosownych dla wymowy polskiej zasad, ktre sformuowa Parkoszowic.
56
M.R. Mayenowa, Walka o jzyk w yciu i literaturze staropolskiej, bibliografi opracoway
B. Otwinowska, L. Pszczoowska, J. Puzynina, Warszawa 1955. Zacytujmy: Przeom midzy
redniowieczem a czasami nowoytnymi znaczy ywioowa wrcz walka o prawa polskiego
jzyka. Istniay bowiem dziedziny dla niego zakazane. [] Wybucha jako sygna i objaw
rwnoczenie renesansowego przeomu, jako sygna i objaw tendencji antyfeudalnych (tame,
s. 6). Dalszy wywd, prowadzony z uyciem terminologii marksistowskiej, wyranie formuuje
tez, e bya to rwnoczenie walka o demokratyzacj kraju, walka z ustrojem feudalnym. Rzecz
oczywista, w latach pidziesitych bez podobnych wtrtw propagandowych czstokro nie
byo szansy na publikacj i funkcjonowanie w wiecie naukowym, niemniej trzeba mie wiadomo, e przyczyniy si one do negatywnego postrzegania kultury aciskiej i dzisiejszego
braku zrozumienia dla potrzeby nauczania jzykw klasycznych.
57
R. Picchio, Uwagi na temat symbiozy
58
Z. Kryska, T. Mika, A. Soboda, Skadnia redniowiecznej polszczyzny, cz. 1, Konteksty
metody tendencje, Pozna 2015, s. 5761, zw. 7479.
59
By moe nastpi to w zapowiadanej drugiej czci, cho zapewne konieczny byby tu wikszy
projekt badawczy, prowadzony przez autorw wspomnianej ksiki z Zakadu Historii Jzyka
Polskiego UAM we wsppracy ze specjalistami z takich jednostek PAN jak Zakad Historii Jzyka
Polskiego i Pracownia aciny redniowiecznej, a najlepiej jeszcze z orodkami zagranicznymi,
ktre wypracoway ju narzdzia do prowadzenia podobnych bada porwnawczych.
2016-04-13 20:36:36
495
Sformuowane jeszcze w latach trzydziestych XX w. byskotliwe nieraz uwagi

i rozwaania Wiktora Weintrauba60 powicone szlifowaniu przez Kochanowskiego zdania polskiego, poddawania rozlewnej mowy potocznej, znanej nam
z jego Apoftegmatw czy z prozy Reja, rygorowi skadni aciskiej nie zostay
rozwinite przez pniejszych badaczy. Nie ma te podobnych bada nad
poezj barokow, ktrej styl wydaje si zawdzicza sw specyfik w duej
mierze wanie ksztatowaniu frazy jzyka wernakularnego (bo rzecz dotyczy
nie tylko poezji polskiej) w oparciu o szyk zdania aciskiego. Z pewnoci
jednak bez takich podstawowych studiw z historii jzyka trudno wyobrazi
sobie postp bada nad dawn literatur.
Drugi aspekt dziaalnoci Morawskiego na polu neolatynistyki, na
ktry chciaam zwrci uwag, ma znaczenie zdecydowanie pozytywne.
Tumaczc si ze swego wkroczenia w dziedzin historii literatury polskiej,
tak przy tym charakteryzuje krytyk romantyczn:
Ale na usprawiedliwienie moje powiedzie mog, e historyk literatury naszej XVI
wieku co chwil o wiat klasyczny potrca musi, e peno tam mu si przedstawi zagadek,
ktre jedynie za pomoc filologii lub porad filologa rozwiza mona. A przy tym wolno mi
si odezwa, aby da wyraz alowi z pewnoci uzasadnionemu, e w sposobie, jakim u nas
pisano dotychczas histori literatury, mianowicie XVI wieku, tak mao znajduje si filologicznej
metody i gruntownoci. Przesycano nas pogldami oglnymi, historiozofi wtpliw, bo nie
opart na pewnych danych, wyrazami lub wykrzyknikami podziwu dla wczesnych pisarzy, ale
o ich rozwoju, studiach, okolicznociach, w ktrych wzroli, wpywach klasycznych i wpywach
humanizmu, ktrym ulegali, strasznie tam cicho i gucho61.
I sam wiele dla wprowadzenia metody filologicznej do polonistyki

zrobi, jak rwnie dla poczenia bada historycznych oraz literaturo- i kulturoznawczych. Cho i w jego pracach, zwaszcza edytorskich, ta sabo
filologii si odzywa (podobnie jak w innych edycjach z serii Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae Latinorum usque ad Johannem Cochanovium,
w ktrej wyszo wydanie poezji Krzyckiego)62.
Nie podaj tych przykadw ku grzesznej uciesze, bo zawsze bardzo
atwo jest z perspektywy biecej metodologii i osigni badawczych naigrawa si z tego, jak dawni interpretatorzy niezaopatrzeni w nasze narzdzia
komentowali dane zjawisko z naszego punktu widzenia mylnie, bo przez
60
W. Weintraub, Styl Jana Kochanowskiego, rozdz. 2 Budowa zdania, w: tene, Rzecz czarnoleska,
Krakw 1977.
61
K. Morawski, Z powodu jubileuszu Jana Kochanowskiego, s. 34.
62
Kolejny problem, ktry powinien tu jeszcze zosta omwiony, lecz z powodu jego rozmiarw
naleaoby powici mu osobne studium, to charakterystyka bada dwudziestowiecznych ze
wskazaniem na ich zakorzenienie w krytyce dziewitnastowiecznej oraz wskazanie bdw czy
mielizn interpretacyjnych, jakie ta romantyczna krytyka czy te inne zaniedbania przyniosy
wiedzy o Kochanowskim.
2016-04-13 20:36:36
496
pryzmat wczesnych prdw ideowych i md literackich. Humanistyka bowiem, z natury swej zideologizowana, znacznie szybciej si starzeje i omiesza ni nauki cise. Lekarstwem na owo prdkie starzenie si humanistyki
wydaje si zachowanie zdrowego umiaru w podporzdkowywaniu wywodu
naukowego biecym modom interpretacyjnym63 nie stronienie od nich!,
ale rozwaga, czy aby na pewno do naszej dziedziny s zdatne i czy ich uycie
pozwoli na poszerzenie wiedzy o przedmiocie. Inne, bardziej podstawowe
lekarstwo to skupienie si na pracy rdowej i studiach szczegowych zagadnie. Badania takie, w czasach denia nade wszystko do pisania wielkich
syntez zwykle deprecjonowane jako przyczynkarskie, s przecie podstaw
do zbudowania wiedzy o dziele literackim.
Utyskujemy, e nie ma wyda krytycznych najwikszych pisarzy
staropolskich (ubstwo naszych edycji ujawnia si najdotkliwiej zwaszcza
w porwnaniu do normy europejskiej opracowania wielkich pisarzy) ani ich
penych monograficznych uj, a przecie bez bada podstawowych, filologicznych i porwnawczych, nie da si ani zrobi rzetelnej edycji64, ani tym
bardziej monografii. Midzy innymi dlatego wanie Jan Kochanowski nie jest
wci wydany, bo prace edytorw musz by poprzedzone przez co najmniej
dziesiciolecia nieraz mudnych i mao efektownych prac analitycznych a dotkliwy ich brak odnotowujemy gwnie w zakresie twrczoci aciskiej poety
z Czarnolasu, cho i polska nie jest dostatecznie udokumentowana, zwaszcza
w aspekcie komparatystycznym. Wiele tych nieprawdziwych, miesznych dzi
opinii sformuowano, piszc wielkie syntezy syntezy, ktre przy braku dugiej
tradycji interpretacyjnej musiay si posugiwa uproszczeniami i narzuca
subiektywny sd autora. Ta prawidowo jest aktualna i dzi nie da si
tworzy syntezy epoki, pisarza, nurtu literackiego bez uprzednich analiz. Nie
sdz te, by warto byo stawia nacisk na pisanie ksiek monograficznych
(koniecznych do uzyskiwania tytuw i wystarczajcej punktacji przy ocenie
pracownikw naukowych) w sytuacji, w jakiej znajduje si nasza literatura
wci niedysponujca wystarczajcymi studiami szczegowych zagadnie.
Na koniec wypadnie nawiza powtrnie do sw pnego romantyka,
ktry ratunku na romantyczne niepokoje egzystencjalne, brak niepodlegoci
i zapewne stan wczesnej humanistyki upatrywa w wiernoci zotostrunnej
lutni. I dzi czarnoleskiej nam rzeczy trza ale tak, by potem nie byo nam
smutniej.
63
Dla ilustracji przytoczmy udatn charakterystyk problemu: Zaj Kochanowskiego za to,
e nie zna Hegla, a pochwal najndzniejsz ramot, dlatego e gminna, L. Dunin-Borkowski,
Niepowieci i nierozprawy, Bochnia 1846, s. 20.
64
Praktycznie brak u nas bardzo szeroko rozpowszechnionego, zwaszcza we Woszech,
kraju o najstarszej tradycji filologicznej i najwikszej literaturze dawnej gatunku rozprawy
naukowej per la edizione critica. Takie prace, tworzone nieraz przez dziesiciolecia, poprzedzaj
edycje choby humanistw renesansowych i daj chyba najlepsze gwarancje wysokiej jakoci
edycji.
2016-04-13 20:36:37

Grażyna Urban-Godziek

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Grażyna Urban-Godziek

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Grayna Urban-Godziek

(Uniwersytet Jagielloski, Krakw)

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 471

Ten autor szczliwie znalaz si w centrum zainteresowania midzynarodowej grupy badaczy

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 472

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

bowiem atrybucja jest wtpliwa lub ewidentnie bdna), a co dopiero mwi

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 473

Nieche wprowadzeniem do dalszej czci wywodu bdzie obszerny

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 474

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

Kochanowski by humanist, to jest wychowankiem tego prdu kulturowego, ktry,

Tame, s. IV. Wyrnienia w cytatach z Sinki za oryginaem.

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 475

przeomowego dla bada nad renesansem dziea Jacoba Burckhardta i, co

F. Schlegel, Geschichte der alten und neuen Literatur, Wien 1812.

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 476

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

Mochnacki w swym wartociowaniu i opiniach oczywicie odosobniony

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 477

Chcc przedstawi polsk specyfik dziewitnastowiecznego dyskursu

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 478

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

przyczyny zrodzi si ten ruch wolnociowy w Prusach, ktrym wielbiciel

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 479

Renesans bowiem wnis obce wpywy, by imitacyjny, naladowczy,

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 480

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

Taki obraz ksztatowali powieciopisarze romantyczni, demonizujc dzieje

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 481

NEGATYWNEGO POSTRZEGANIA POLSKIEGO RENESANSU

I ZARZUTY STAWIANE MU PRZEZ ROMANTYKW

Jak te tendencje epoki, dochodzce do nas pocztkowo gwnie za

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 482

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

nie do precyzyjnie przedstawiane argumenty mogy dziaa przeciwko

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 483

Sam jednak takiego kompendium nie wyda i to chyba nie tylko

Z. Doga Chodakowski, O Sawiaszczynie przed chrzecijastwem oraz inne pisma i listy,

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 484

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

Tadeusza w europejskiej tradycji epickiej ani jego zakorzenienia w literaturze

Sprzyjanie tyranii i imperializmowi

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 485

(co najlepiej wida w Irydionie Krasiskiego)34. Wydaje si te, e nie bez

Okres odrodzenia jako pocztek upadku pastwa polskiego

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 486

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

5. DZIEWITNASTOWIECZNE PRBY REHABILITACJI

H. Barycz, Rocznicowo i renesansowo (wykad inauguracyjny), w: Cracovia litterarum. Kultura

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 487

przeszoci niosca pocieszenie narodowi pozbawionemu podmiotowoci

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 488

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

badacz rehabilituje klasycyzm, odrzucajc stawiane mu zarzuty schematyzmu, sztucznoci i areligijnoci:

Rwnoczenie pokazuje zakorzenienie caej polszczyzny literackiej

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 489

Nastpne pokolenie, z przeomu wiekw, z jednej strony, powtarzao

2016 - staropol - Wizanie sobtkowe.indd 490

Co ty Kochanowski zrobi romantykom

I IDEOLOGIZACJA POLSKICH STUDIW

P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania dzie Jana Kochanowskiego, Warszawa 1993, s. 209223.