Sie sind auf Seite 1von 15

2/9/2016

FernndezDroguett

ForumQualitativeSozialforschung/Forum:QualitativeSocial
Research,Vol7,No4(2006)
Volumen7,No.4,Art.38Septiembre2006

InvestigacincualitativaypsicologasocialcrticaenelChileactual:
Conocimientossituadosyaccinpoltica
RobertoFernndezDroguett
Resumen:EnChilehanexistidodiversasformasdeacercarsealainvestigacincualitativa,siendounadeellasla
desarrolladaporlapsicologasocialcrtica.Unadelascaractersticasdeestaperspectivahasidodesarrollarunamirada
queincorporelavisindelosactoressociales,consideradoscomoagentes,yquesehagacargodeunavisinsituada
delconocimiento,desdelacualserenunciaalapretensindeobjetividadyneutralidadcientfica.Enestetexto,se
revisarnlascaractersticascentralesdelapsicologasocialcrticaysurelacinconlainvestigacincualitativa.Luego,
sedescribirunprocesodeinvestigacinrelativoalasmemoriasdelgolpedeestadoyladictaduramilitarenChile,ysu
derivacinenunaintervencinenestembito.
Palabrasclave:investigacincualitativa,psicologasocialcrtica,posicindelinvestigador,interpretacin,agenciade
lossujetossociales,prcticaspolticas
ndice
1.Introduccin:Contextosyproblemticas
2.Caractersticasdelapsicologasocialcrtica
3.Fundamentosdelainvestigacincualitativaenpsicologasocialcrtica
3.1Construccionismosocial
3.2Interpretacinyconocimientosituado
3.3Reflexividad
3.4Transdisciplinariedadydimensinpolticadelainvestigacincualitativa
4.Laexperienciadelamarcha"rearme"
5.Amododeconclusin
Nota
Referencias
Autor
Cita

1.Introduccin:Contextosyproblemticas
AlplantearnoseldesarrolloactualdelainvestigacincualitativaenChile,resultainevitable
orientarnuestramiradahacialasdisciplinasquesehanconstituidoenlosprincipales
ncleosquehanutilizadoyprofundizadoestametodologa.Tantodesdelasociologayla
antropologa,comodesdelapsicologasocial,lahistoria,lacienciapoltica,sehan
implementadoylegitimadodiversasformasdeinvestigacincualitativa.Estasvandesdelas
msclsicascomolaobservacinparticipanteylaentrevistaenprofundidad,hastaotras
comolosgruposdediscusin,lashistoriasdevidaylahistoriaoral,elanlisisdediscurso,
laautoetnografa.Estaaperturametodolgicanoslorespondeaunmayordesarrollodela
investigacincualitativacomoalternativaalainvestigacindetipocuantitativa,sinotambin
comounmododeprofundizarunacercamientocomprensivoeinterpretativoalarealidad
social,instalandocomoelementoscentraleslosaspectossubjetivoseintersubjetivosdelas
problemticassociales,ellenguajecomomodocaractersticodeaccederaestosaspectos,
ylapresenciayposicindelinvestigadorcomocondicindeposibilidaddelconocimiento.
[1]
Esteprocesoquecomienzaaperfilarsedurantelosaosochenta,enplenadictaduramilitar,
buscarecuperarlavozdelosactoressocialesmarginadossocialy/opolticamente,de
mododeproducirsaberesdisidentes,alejadosoenfrancaoposicinalossaberesoficiales
deesemomento,caracterizadosporlaversinoficialdelgobiernoautoritario.Para
MRQUEZySHARIM(1999),enrelacinalosestudiosbiogrficos:
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

1/15

2/9/2016

FernndezDroguett
"ladcadadelosochentasecaracterizporlosestudiostestimonialesdelos"sinvoz"yla
efervescenciadelosmovimientossocialesenelpas.Enestecontexto,serecopilaronhistorias
devidademujeresyhombres,pobladoresycampesinos,quesolitariauorganizadamente
encontrabanlosmediosparasobreviviralasdurascondicionesqueesostiemposimponan"
(MRQUEZ&SHARIM1999,p.9).[2]

Perotambinesteprocesobuscaposicionarlainvestigacinsocialdesdeunalgicaalejada
delapretensindeneutralidadcientfica,enconsideracinaque"elsujetonopuedeevitar
participarenlaconstruccindelobjetoalquesesuponequeobservademaneraexterior"
(PREZ1998,p.327).Estafiguradeunobservadorparticipanteobligaa"revisarlos
supuestosclsicosdelaobjetividad,neutralidadyprescindenciadeloscientficos"(PREZ
1998,p.327),msanconsiderandoelcontextodeesosaosdondelaviolenciapolticay
laexclusinsocialyeconmicahacaimperativouncompromisoticoconlossectores
afectadosyconlosprocesosdeluchaparaacabarconladictaduramilitar.[3]
Conelregresoalademocracia,acomienzosdelosaosnoventa,lainvestigacin
cualitativapasaainstitucionalizarseenuniversidadesyentidadesgubernamentales.Este
cambiodecontextotambinimplicaungirodesdelaintencinanteriormenteexplicadade
reivindicarlavisindelosactoressociales,haciaunaperspectivaquebuscaun
conocimientoqueconsideramsbienaestosactorescomosujetospasivosquesufren
diversasformasdeexclusinsocialyeconmica.Siguiendoconelejemplodelenfoque
biogrfico,"afinalesdelosnoventa,elrelatodevidaconstituyefundamentalmenteun
mtododeinvestigacin,perotambinunaherramientadeformacinydiagnsticoen
experienciasdeintervencinsocialyformulacindepolticas"(MRQUEZ&SHARIM1999,
p.9),principalmentedesdeentidadesestatalesencargadasdeformularpolticaspblicas
parasectoressocialesdefinidosporelestadocomoprioritarios,comolasmujeres,los
jvenesylospobres.[4]
ParaelhistoriadorGabrielSALAZAR(1999),duranteladcadadelosnoventaslatransicin
alademocraciayelgirodelainvestigacincualitativahaciaeldiagnsticodelosproblemas
socialesylaelaboracindepolticaspblicas,tienencomoconsecuencianeutralizarel
carctermuchasvecescontestatariodelasvocesdelosactoressocialesenposdela
gobernabilidad,actoressocialesconvertidosen"sujetosqueyanoerandcilesportadores
de"datos"objetivos,sinodscolosgeneradoresdeinfeccionesintersubjetivascomo
autonoma,movimientosocial,soberana,comunidadlocal,etc."(SALAZAR1999,p.203).
Lavozdelosactoressocialesseconvierteenunelementoincmodocuandostasealeja
delospreceptosdeunapolticapblicaquebuscalainsercindeestosactoresenuna
estructurasocialcadavezmsalejadadelaconflictividadsocial.Paraesteautor,almismo
tiempoquelapolticaestatalconvertaaestosactoressocialesenmerosbeneficiariosde
laspolticaspblicas,lautilizacindemtodoscualitativosparainvestigarloslosconverta
enmerosinformantes,quitndolestodalaagenciayelprotagonismologradosenlasluchas
deladcadaanterior.
"Paralospobladores,lapolticaylacienciadabanlugaraun"turismo"depasoquepasaba
sobreellosysobresusproblemaseidentidades,delqueprontoterminaronporcansarse:los
datosnovolvan.Losentrevistadorestampoco.Lospolticos,casinunca"(SALAZAR1999).[5]

SiguiendoaCANALES(1995),lapretensinderecuperacindelapalabraydela
subjetividaddelossujetossocialesnuncadejdeserunameradeclaracindeprincipios,
yaqueloquesigueprimandofueunaepistemedecontrol.Estaepistemeconsisteenla
mantencindelcontrolsobreelhabladelossujetos,peroconlaparadojaqueselesotorga
lailusindelibertaddeexpresin."Esaparadjicaentregadelibertad,quees"debes
hacertelaspreguntas"aparececomounaparadojadeprisioneros:"seanlibresperode
algunamanera"meladeben"(CANALES1995,p.7).Enestesentido,quedainstaladala
tensinentredevolverleslavozalossujetos,loqueimplicaquetambinstalespuedeser
quitadadenuevo,orecuperarsuvozcomounmododepotenciarloscomoagentes
sociales.Peroestatensinnosloestpresenteaniveldelatcnica,tambinloesten
relacinalcontextosocialenquelatcnicaseinscribe.Eldestinodelainformacin
generadanosonlospropiossujetosquelaproducen,sinountercero,"elcliente,el
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

2/15

2/9/2016

FernndezDroguett

mercado,lacienciaocualquierotrainstitucinqueassabesobreelinvestigado"
(CANALES1995,p.7).Enestesentido,lainvestigacincualitativarenunciaasupromesa
dedevolverlelapalabraalossujetos,dejndolosinmovilizadosenellugardelobjetode
estudio,separandodemodoirreversiblelosmomentossucesivosdeobservadoryde
observado,sinposibilidadesqueelsaberproducidoapartirdelospropiossujetosregresea
ellos.
"Epistemedecontrolporque,yestoeselpuntocentral,espacializaoseparademodono
reversiblelaposicindelobservadorconlaposicindeloobservado.Yenesesentido,reducea
objetoparanosotrosonuestramiradalasubjetividad,elsoportedelhablar,delaspreguntaso
delosdeseos"(CANALES1995,p.8).[6]

Sinembargo,hahabidoesfuerzosdesdediversasdisciplinasparamantenerunenfoque
crticoeninvestigacincualitativa,quejustamentebuscanunamiradaquesehagacargode
susconsecuenciaspolticas,principalmenteenrelacinasuperarlaepistemedecontrol,de
mododepromoverlaagenciadelosactoressocialesapartirdelaarticulacindelas
prcticasdeestosactoresconlasprcticasinvestigativas.ComosostieneCANALES(1995)
untipodeinvestigacindesegundoordenquerestaurelareversibilidaddelinvestigadory
deloinvestigado,demododeconvertiralobjetoenunsujetodeestudio,unametodologa
que"desdelapromesacualitativa,lleguealaposibilidaddeunsaberreciclado,regenerado
oquealfinalseinscribaenunsaberdelpropiosujetoobservado"(CANALES1995,p.49).
EnpalabrasdeSALAZAR(1999),untipodeinvestigacincentradaenelsujetocuya
primerareglaseanosloquedarseconl,noabandonarlodespusdehaberleextradosu
sabersobresmismo,sinoinstalarseenl,serlmismo,diluyendolaseparacin
epistemolgicaentresujetoyobjetodeestudioparapotenciaralosactoressocialescomo
tales.
"Enelprimercaso,lacienciaseibaconlosdatos,paravolverconvertidaenpolticapblicay
dominacin.Enelsegundo,lacienciasequedapotenciandoellogossubjetivoeintersubjetivo
parasalirconvertidaenaccinsocialypoder"(SALAZAR1999,p.206).[7]

EntrminosdeALONSO(1998),estoimplicaasumirlainvestigacincualitativacomouna
miradaounavisin,loqueremitejustamentealaideadequeelconocimientoesel
resultadodelaaccindeunsujetoenrelacinconotros."Elconceptodevisincomo
miradasocialsupone,deentrada,laaperturaalsujetoyalosactoresenunproceso
reflexivodeproduccinmutua"(ALONSO1998,p.19).[8]
UnadelasexpresionesdeestaformadeentenderlainvestigacincualitativaenChileha
sidolapsicologasocialcrtica.Enestetexto,desarrollarlasprincipalescaractersticasde
lapsicologasocialcrtica(PSC),ascomolosfundamentosquesustentansuconcepcinde
investigacincualitativa.Esimportanteprecisarqueestetextonobuscaarrogarsela
paternidadcompletayabsolutadelaPSC,yaquecomoplanteaPIPER(2002)resultadifcil
afirmartaxativamentequeesloqueeslaPSCyquenoloes,porquenoexisteninguna
categorafijaniclaramentedelimitadaquelainstituyadeunavezyparasiempre.Porlo
tanto,"loquequedanoesarmarunadefinicin,sinoqueexponerloscampossemnticosy
desentidodesdeloscualesseesthablando"(PIPER2002,p.21).Enestesentido,
podremosidentificarciertoselementosquecaracterizanunacercamientocrticoen
psicologasocial,elcualporciertoesdiversoyheterogneo.[9]
UnavezplanteadaslascaractersticasdelaPSCylosfundamentosdesdelacualesta
disciplinaentiendelainvestigacincualitativa,mereferiraunprocesodeinvestigacinque
derivenunprocesodeintervencinenelmbitodelasmemoriasyconmemoracionesdel
golpedeestadode1973quederrocalpresidenteSalvadorAllendeeinstalladictadura
militardeAugustoPinochet.ElobjetivodeesteejemploesmostrardequmodolaPSCha
desarrolladountipodeinvestigacincualitativaquehabuscadopromoverlaagenciadelos
sujetossocialesenunainvestigacinparticularycmoesteprocesohallevadoauna
intervencinenelmbitodelasmemoriasylasconmemoracionesrelativasadichoperiodo
histrico.[10]

2.Caractersticasdelapsicologasocialcrtica
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

3/15

2/9/2016

FernndezDroguett

Unaprimeracaractersticaeslaradicaldisconformidadconlasperspectivasconvencionales
delapsicologaydelascienciassocialesengeneral,cuyonorteprincipalhasidoel
mejoramientodeproblemticasindividualesysocialesatravsdelaaplicacinde
diagnsticosytcnicasmanejadosporespecialistas.Alcontrario,laPSCesantesquenada
unaprcticapoltica,enlamedidaquesuobjetivoescontribuiralanlisiscriticoyala
transformacindelarealidadsocialmsqueasumejoramiento."Buscamosproducir
debatesproblematizadoresquereflexionensobreeltipoderealidadsocialquenuestras
prcticasconstruyenloqueimplicagenerarnuevasprcticasyporlotantoabrirnuevos
sentidos,producirnuevasrealidades"(PIPER2002,p.30).Estadimensinpolticadela
psicologasocialimplicaporunaparteromperconlossupuestosquefundamentanla
psicologatradicional(IBEZ1994PIPER2002),perotambinimplicasuinscripcinen
losprocesosdeemancipacinydetransformacinsocial.ParaMARTNBAR(1995),
frentealobjetivotradicionaldelapsicologasocialdeentenderlaconductahumanapara
predecirycontrolarla,unapsicologasocialdelaliberacin"debebuscarcomoobjetivoel
posibilitarlalibertadsocialeindividual"(MARTNBAR1995,p.48).Entrminosde
IIGUEZ(2002),estoimplicaunapsicologasocialalavezcrticayradical,dondeel
cuestionamientodelasformasdeproduccindelconocimientoseacompaadeuna
voluntademancipadora.ParaIIGUEZ(2002),laPSCsecomponededossubconjuntos
queavecesvanjuntosyotrasvecesseparados.Elcomponentecrticoenfatizael
cuestionamientocontinuodelasprcticasdeproduccindeconocimiento,mientrasqueel
componenteradicallohaceconlabsquedadetransformacionesdelordensocial.[11]
UnsegundoelementoconstitutivodeunaPSCesunalejamientodelindividuocomocentro
explicativodelosfenmenosdelarealidadsocial(FERNNDEZ1994DOMNECH&
IBEZ1998PIPER2002).Tradicionalmentelapsicologaconvencionalhaconsiderando
quesonfactoresinternosdelindividuolosquepermitencomprenderyexplicarlaconducta
humana.Unodeesosfactoreshasidolarelacinconelmedio,yespecficamenteconotros
sereshumanos.Noobstante,estadimensinmssocialenelestudiodelaconducta
humanahatendidoasuponerquelasrelacionessocialessonsolounasumatoriade
factoresindividualesquenotienenunaparticularidadpropia.ParalaPSC(FERNNDEZ
1994DOMNECH&IBEZ1998PIPER2002),losocialesunaentidadquenoes
separabledeloindividual,alserconstituyentedeyconstituidaporlosindividuosen
relacionesdinmicasycambiantes.
"Pensamosalaspersonasysociedadesnocomoentesautnomamenteconstruidos,sinocomo
productosderelacionessocialesconstituyentes.Lasociedadsematerializaatravsdeprcticas
individualesylosindividuosexistencomoseressocialesatravsdelaproduccindela
sociedad"(PIPER2002,p.25).[12]

UntercerelementoeselrompimientodelaPSCconlosfundamentosepistemolgicosdela
psicologacientfica,entrminosderechazarlaideadeobjetividad,esdecirdeconsiderara
larealidadsocialcomounaentidadindependientedelconocimientoquetenemosdeella,y
desuponerqueelconocimientocientficoesunarepresentacindeestarealidad,enuna
lgicadecorrespondenciaentreobjetoconocidoyconocimientodelobjeto(IBEZ1994).
Paraello,laPSCproponeunenfoqueepistemolgicoconstruccionista(IBEZ1994
DOMNECH&IBEZ1998PIPER2002),dondeelconocimientodelarealidadesuna
construccinintersubjetivaysimblica,peroconefectosdeverdad.Larealidadsocialas
vistaestconstituidaporsignificadoscompartidosqueladefinenenuncontextosocio
histricodeterminado(JIMNEZDOMNGUEZ2000),peronoporesoenunsentido
homogneo.Larealidadsocialestconstituidaenunamultiplicidaddesentidosquese
entremezclanysetensionan,generandouncampocomplejocaracterizadoporla
variabilidaddiscursiva.[13]
Elcuartoelementoesqueentrminosmetodolgicos,lanaturalezasimblicadelarealidad
socialimplicaelusodemtodoscualitativosparainvestigarla(IBEZ1994DOMNECH
&IBEZ1998JIMNEZDOMNGUEZ2000),entanto"stospermitenatenderalos
significadosintersubjetivos,situadosyconstruidosquesedanenlainteraccinhumana,
obviando,as,todointentodebuscarhechosobjetivosoleyesquelosexpliquen"
(DOMNECH&IBEZ1998,p.20).Sinembargoesimportanteprecisarquelas
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

4/15

2/9/2016

FernndezDroguett

metodologascualitativasdeinvestigacinnosonunmbitohomogneo,yenestesentido
podemosdistinguirquelosenfoquescrticoseninvestigacincualitativavanmsalldela
aceptacindelainscripcinenellenguajedelainvestigacinsocial,comnatodaslas
perspectivascualitativas,sinoqueademsasumenquelapropiainvestigacinesuna
prcticainterpretativa,"eselestudiointerpretativodeunproblemadeterminadoenelqueel
investigadoresresponsableenlaproduccindelsentido"(JIMNEZDOMNGUEZ2000,
p.1).Loquesebuscaesconocerlasdiversasinterpretacionesquepuedanexistirenun
contextosocial,peroconsiderandoqueelhechodeconocertambinesunainterpretacin,
aunquemuchasveceslasinterpretacionesenelmbitodelascienciasproduzcaefectosde
verdad.Talcomolodecamosanteriormente,laPSCdebelucharcontraesosefectosde
verdad,promoviendoeldilogomasqueverdadesabsolutasydefinitivas.Talcomo
planteanIBEZ(1994)yDOMNECHyIBEZ(1998),estoimplicaasumirelrelativismo
comoformadeacercarsealosfenmenosdelarealidadsocial,peronounrelativismo
neutral,sinounrelativismocomprometido,esdecirqueasumeloscriteriosquefundamentan
sumirada.[14]
Ensntesis,laPSCsecaracterizaporlossiguientesaspectos:
"posturacrticayvoluntadcomprometidaencambiarlascosas,prcticadesestabilizadoradelas
relacionesdedominacin,desnaturalizadora,unapsicologaquenosolucioneproblemaspara
sostenerelordensocialimperantesinoqueloscreeparasubvertirlo,quenocambiealas
personasparaqueseadaptenalsistemasocial,sinoqueproduzcasujetosdeseososde
transformarlo.Unaprcticaquenoseaboquealdescubrimientodeloquesomos,sinoasu
rechazo"(PIPER2002,p.29).[15]

3.Fundamentosdelainvestigacincualitativaenpsicologasocial
crtica
3.1Construccionismosocial
Cualquierdiscusinenrelacinalosfundamentosdelainvestigacincualitativasupone
ciertossupuestosdetipoontolgicosyepistemolgicos(VALLES1997)relativosala
naturalezadelarealidadsocialyelmododeconocerla.Paralasmetodologasde
investigacinbasadasenlaracionalidadmoderna,larealidadsehaconcebidocomouna
realidadnatural,loqueimplicaquestaexisteantesdeserconocida,yporlotantonoslo
esindependientedelosereshumanos,sinoqueademsesanterioraellos."Hayrealidady
habarealidadantesdequehubieransereshumanos.Estoesalgomsqueuna
"conviccin"ounsaber.Es,nimsnimenos,laestructuraconceptualdenuestrasacciones.
Actuamoscomosifueracierto"(PREZ1998,p.222).Desdeestaperspectiva,loquees
realeslanaturaleza,esdecirquetodoslosobjetos(ylossujetos)delmundosonnaturales
entantoestnregidosporciertascontinuidadesyregularidadesqueseconceptualizan
comoleyes."Eslacreenciaenlaregularidadlaquedasentidoalintentodebuscarleyes,o
dehacerpredicciones(PREZ1998,p.219).Desdeesterealismonaturalista,tambinse
asumeunaequivalenciaontolgicaentrelarealidaddelanaturalezaylarealidadsocial.El
mundohumano,aligualqueelmundonatural,seencuentraregidoporciertasleyesque
regulanelcomportamientohumano.EntrminosdePIPER(2002),esterealismonaturalista
enpsicologasocialhaimplicadoconcebira"personasysociedadescomoentesnaturales,
esdecir,poseedoresdeunaciertanaturalezaquetieneleyesquepuedenserconocidasy
controladas"(PIPER2002,p.27).[16]
Enoposicinaestaconcepcin,laPSChaasumidounaperspectivaconstruccionista.Una
interpretacincomnhasidoentenderqueloconstruidonoeslarealidadmismasinosu
conocimiento,suponiendoportantoquelarealidadespreexistentealactodeconocerla
(PREZ1998PIPER2002).DesdelanocinpropuestaporlaPSC,nobastacon
considerarelconocimientocomosocialmenteconstruido,sinoquelapropiarealidadesuna
construccin,asumiendo"unacrticaradicalalsupuestoesencialistaquesostienequela
realidadexistetalcuales,conindependenciadelaaccinyelconocimientodelosseres
humanos(SANDOVAL2004,p.112).EntrminosdeladistincinpropuestaporVALLES
(1997),estaperspectivaasumeunadimensinconstruccionistatantoanivelontolgico
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

5/15

2/9/2016

FernndezDroguett

comoepistemolgico,dondelarealidadysuconocimientonosonseparables.Eneste
sentido,quedaestablecida:
"larelacindeinterdependenciaqueexisteentreelniveldeanlisisepistemolgicoyontolgico,
alfundamentarseenlaconstatacintericaquelosmltiplesprocesosdeconocimientoque
medianentrenosotrosyloquellamamosrealidad,intervienenperformativamenteenelestatus
mismoqueadquierelarealidad(SANDOVAL2004,p.112).[17]

DesdelaPSC,lainvestigacincualitativaasumequelarealidadsocialesunaconstruccin
histricaysimblica(IBEZ1994DOMNECH&IBEZ1998),porloque"nohaynada
intrnsecoenelobjetoqueledefinaunaexistenciaesencialporelcontrario,sunaturaleza
estinevitablementeligadaauntipoderelacinsimblicamentemediadayespacio
temporalmentesituada,lacualleconfieresusentidoyexistencia"(SANDOVAL2004,
p.112).Enestesentidolarealidadsocialeshistricaentantoesproducidaporlapropia
accinhumana.,perolohistriconoremiteexclusivamentealadimensintemporaldelas
sociedades,sinotambinaasumirquelosocialnoesproductodealgoexternoasmismo.
Estoimplicaqueelreconocimientodelaagenciahumanaenlaconstruccindelarealidad
social:
"Elreconocimientodelcarcterintencionaldelaconductadibujabadeestaformaunconcepto
delserhumanocomoagentecapazdeconstituirseenfuentedeautodeterminacinltimadesus
propiasconductas,esdecir,capazdeautodirigirsusconductasconbaseenunadecisiones
internamenteelaboradas"(IBEZ1994,p.232).[18]

Enrelacinalcarctersimblicodelarealidadsocial,seasumequelaconstitucindelo
socialessiempreunaconstruccininscritaenunatramadesignificadosqueledan
sentidos.Larealidadnuncapuedeserconocidaconindependenciadenuestromodode
accesoaella,queesprecisamenteellenguaje."Losocialnoaparecehastaelmomentoen
queseconstituyeunmundodesignificadoscompartidosentrevariaspersonas"(IBEZ
1994,p.227).Enestesentido,sibienlarealidadseentiendecomosimblica,sta
dimensinsignificativanoimplicaquelossignificadosqueladefinenseandecarcter
individual.Lossignificadossonelresultadodinmicodelasrelacionessociales,alavezque
stossereviertensobredichasrelaciones,dinamizndolasytransformndolas,loque
implicaquelosocial"seubicaprecisamenteentrelaspersonas,esdecir,enelespaciode
significadosdelqueparticipanoqueconstruyenconjuntamente"(IBEZ1994,p.227).Sin
embargo,laideadeconstruccinnoimplicaquelarealidadseaunconsensouniformede
susactoressociales,sinomsbienunatramadepuntosdevistas,deinterpretaciones,que
secruzanyserelacionan,recreandopermanentementeelcampodesentidodeuncontexto
social.[19]
Laintersubjetividadesenestesentidounavisindelmundoquenoesniplenamente
subjetiva(cadaindividuolavecomoquiereverla)niplenamenteobjetiva(larealidadcomo
independientedelossujetos),sino"querigecomoobjetivaparamsdeunasubjetividad"
(FERNNDEZ1994,p.116).Esjustamenteaestadimensinquelainvestigacincualitativa
buscaacercarse:
"losmtodoscualitativospartendelsupuestobsicodequeelmundosocialestconstruidode
significadosysmbolos.Deahquelaintersubjetividadseaunpiezaclavedelainvestigacin
cualitativaypuntodepartidaparacaptarreflexivamentelossignificadossociales"(JIMNEZ
DOMNGUEZ2000,p.1).[20]

3.2Interpretacinyconocimientosituado
Unadelasconsecuenciasdelaideadelconstruccionismosocialesquelainvestigacin
socialnoesunprocesoderepresentacindeunarealidadpreexistentealainvestigacin
misma,sinoquedebeconsiderarsecomounprocesoqueparticipadelaconstruccindela
realidadsocial,yaqueproduceuninterpretacinquetieneefectossobredicharealidad,
efectosdemantencinodetransformacindelamisma.Noobstante,esnecesarioprecisar
quelainterpretacinenlainvestigacincualitativaesunainterpretacindeinterpretaciones,
enlamedidaquerecogelospuntosdevistasdelosdiversosactoressocialesqueparticipan
enlaconstruccindesupropiarealidadsocial.[21]
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

6/15

2/9/2016

FernndezDroguett

Enestesentido,seasumequeelconocimientoessiempredetipointerpretativo,esdecir
quesedesarrollayfundamentadesdeunaposicinparticular,laquepermiteyconstrieal
mismotiempounaciertamiradadelarealidad.ComosostieneALONSO(1998),la
interpretacinnoesintentodetraducirdelarealidad,dedarcuentademodoobjetivade
ella,sinoporlocontrario
"tratadedescubrir,delamaneramscompletaposible,latramadesignificadosquereconstruye
unarealidadalaqueelinvestigador,demaneracoherenteconsuproyectoobjetivos
particulares,contextosdeaccinyposicinsocial,encuentrasentidoencuantointrprete"
(ALONSO1998,p.222).[22]

Asimismo,entantoprocesodeinterpretacindelarealidadsocial,lainvestigacinsiempre
esunamiradasituada,esdecirqueesdesarrolladaporalguiendesdeunaposicin
particular,laqueposibilitaalavezquerestringeelconocimientoproducido.Estonoshabla
delcarctersituadodelconocimiento.Alserunprocesoquesehacedesdeunlugar,el
lugardelinvestigador,lainterpretacin"esunaaccinsocialypolticasituada"(ALONSO
1998,p.224),locualllevaalanecesidaddeexplicitarlosfundamentosdedichaposiciny
elanlisisdesusconsecuenciasenelpropioprocesodeinvestigacinyenlarealidad
social.Sinembargo,esteposicionamientonodebeconduciraunahegemonaabsolutade
lavisindelinvestigador,sinoquedebeanclarseenunaperspectivadialgicaquebusca
recogerlasdiversasmiradasdelosactoressocialesparacontrastarlasconlapropiamirada,
notantoparaproducirunconsensosobrelarealidadsocialencuestin,sinomasbienpara
establecerloscamposdesentidoqueladefinenylatensionan.[23]
Siendodetipointerpretativo,elconocimientoproducidoenlainvestigacintambintiene
implicacionespolticas,altensionarlarealidadsocialparamantenerlatalcualopara
promoversutransformacin,porloquelainvestigacinrequiereexplicitarlaposicindesde
lacualseinvestigayreflexionarcrticamentesobresusconsecuenciasenlarealidad
estudiada.[24]

3.3Reflexividad
Enoposicinalaideadeobjetividadyneutralidaddelconocimiento,lainvestigacin
cualitativaproponelaideadereflexividad(HAMMERSLEY&ATKINSON1994IBEZ
1994PARKER2004).Asumiendoquelainvestigacinesunprocesosituado,queproduce
unconocimientoancladoenunaposicinparticular,sehacenecesarioexplicitarlos
condicionamientosqueellugardelinvestigadorleimponealainvestigacin."Reflexividad
implicaquelasorientacionesdelosinvestigadorespuedentomarformamediantesu
localizacinsociohistrica,incluyendolosvaloreseinteresesqueestaslocalizacionesles
confieren"(HAMMERSLEY&ATKINSON1994,p.31).Estoimplicaasumirquela
investigacinsiempreesunprocesointerpretativoquerequierehacervisiblelascondiciones
queposibilitanciertasinterpretacionesynootras.
"Lainvestigacinsiempresellevaacabodesdeunaposicinparticular,ylapretensinde
neutralidadenmuchosestudioscuantitativosdepsicologaesfalsa.Portanto,siemprevalela
penaconsiderarla'posicindelinvestigador',tantoenreferenciaaladefinicindelproblemaa
estudiarcomorespectodelaformaenqueelinvestigadorinteractaconelmaterialpara
generarunaespecieparticulardesentido"(PARKER2004,p.27).[25]

Perolareflexividadnosloremiteaanalizarcrticamenteellugardelinvestigadorycmo
estaposicinconstriealavezqueposibilitasumirada.Tambinimplicaevaluarlosefectos
delainvestigacinenlarealidadsocial.Lainvestigacinsiempresereviertesobrelosocial,
msalldesilosinvestigadoresseanconcientesdeestoono.Porlotanto,enlamedida
quelainvestigacintieneconsecuenciaspolticasyprcticas,quenuncasonneutras,la
reflexividadobligaalinvestigadoraresponsabilizarsedeloscompromisosqueorientansu
labor(IBEZ1994).[26]
Considerandoestosplanteamientosenrelacinalareflexividad,lainvestigacincualitativa
nodebeentendersecomounintentodereflejarlarealidadenlostrminosmsobjetivos
posibles,sinomsbiencomolaproduccindeunconjuntodeinterpretacionesquebuscan
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

7/15

2/9/2016

FernndezDroguett

hacerinteligibleelfenmenoalcualserefiere.Enestesentidohayunalejamientodela
pretensindemostrarla"realidadmisma",paraponeralinvestigadorysusinterpretaciones
comoejesdelainvestigacin,demodofundamentarlavisin/versinquestepropone.El
carcterinterpretativodelainvestigacinimplicaquestadebealejarsedelestilopositivista,
entercerapersona,escritodesdeningunapartenipornadie,comosilapropiarealidadse
relataraasmisma.Enlamedidaqueabandonamoslailusinrepresentacionistapara
asumirlainvestigacincomounaconstruccindiscursivaqueproponeunadeterminada
interpretacindelarealidadsocialenestudio,nosvemosobligadoscomoinvestigadoresa
hacernosresponsablesdedichaconstruccin.EntrminosdeFERNNDEZ(1994),
debemosintentarproponerleallectorunaversindelarealidadenestudio:
"sinpretensionesdecertidumbre,sloconpretensionesdeverosimilitudargumentativa,cuyo
resultadodecomprensinseconocesolamentehastaquesecalibrasurecepcinporpartede
uninterlocutorycuyotemanoquedanuncaagotado,porquesiempresepuededeciralgoms,
algodiferentealrespecto"(FERNNDEZ1994,p.293).[27]

Desdeestepuntodevista,estaconstruccinsehaceatravsdeunanarracin,atravsde
lacualelinvestigadorelaborauntextocomprensivodelosfenmenosdeloscualesbusca
darcuenta."Ningunaaccinosucesotieneunsignificadoindependientedelquelosobserva
ylosselecciona,yasloselementosdeterminantesdelsignificadodeunaaccinrequieren
deunaparticipacinfundamentaldelinvestigadorensuconstruccininteligible"(ALONSO
1998,p.223).Debemosentenderalanarracinnocomounmediotransparentede
comunicacin,sinocomounaherramientadescriptivayanaltica,comounalaborintelectual
enqueelinvestigadorbuscaproducirunaversininterpretativadelarealidadestudiada.En
lamedidaquelarealidadysusfenmenossonpordefinicindinmicos,elrelatorequiere
deuncarcternarrativocuyoejenoeslarealidadmisma(oporlomenosnoenunsentido
naturalista)sinolafundamentacindelavisin/versinquesepropone.Todaescritura
tieneunestilo,unaformadepresentarsuscontenidos.Alconstruircualquiernarracin:
"laformaenquesesubdivideeltexto,lostrminosqueseeligen,losttulosqueseescogen,las
metforasquesedesarrollan,eltonoconquesehacenlascrticas,losejemplosqueseaaden,
lastransgresioneslingsticasycientficasquesepermiten,yassucesivamente,parecenno
aadirlenadaalcontenidodelmensaje,peroenconjunto,bajocuerda,entrelneas,sinavisar,
vanformandoenelinterlocutor(interpretedetextos)unaseriedeimgenesnodichas,no
puestasenpalabras,nopresentesobjetivamenteeneldiscurso"(FERNNDEZ1994,p.289).
[28]

Frecuentemente,lapreocupacinporelestilohasidodejadadeladoafavordelarealidad
misma.Enelcasodelestilodeunrelatointerpretativo,stedebeserdecarcterevocador
(GEERTZ1989)."Lainterpretacinnoescomprobable,sinoaceptableenvirtuddesu
coherencia,persuasividad,argumentacin.Lainterpretacinintentacomprendery
comprenderes"ver",ydespusdehabervisto,nointentaexplicar,queseratransmitirlo
visto,sinohacercomprender,"hacerver"(FERNNDEZ1994,p.118).Elpuntoestenlo
queGEERTZ(1989)llamalaproblemticadelautor.Dichaproblemticasitaaltexto
etnogrficoenlatensinentrerelatarlascosastalcomoson(ausenciadeautor)otalcomo
lasqueremosver(saturacindelapresenciadelautor).Estatensin:
"exigealavezlaactitudolmpicadelfsiconoautorialylasoberanaautoconcienciadelnovelista
hiperautorial,sinpermitircaerenningunodelosdosextremos.Loprimeropuedeprovocar
acusacionesdeinsensibilidad,detrataralagentecomoobjetos,deescucharlaspalabraspero
nolamsicay,porsupuesto,deetnocentrismo.Lasegundaprovocaacusacionesde
impresionismo,detrataralagentecomomarionetas,deescucharmsicaquenoexistey,por
supuesto,tambindeetnocentrismo"(GEERTZ1989,p.20)[29]

Entantoabandonamoslailusinrepresentacionistadelainvestigacincualitativapara
asumirlacomounaconstruccindiscursivaqueatravsdelaevocacinbuscapersuadir,
nosvemosobligadoscomoinvestigadores/autoresahacernosresponsablesdedicha
construccin.[30]

3.4Transdisciplinariedadydimensinpolticadelainvestigacincualitativa

http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

8/15

2/9/2016

FernndezDroguett

EnlamedidaquelaPSCsedefineenunacrticaalosplanteamientostradicionalesdela
ciencia,tambinsedefineenoposicinalasegmentacindisciplinariadelconocimiento,
dondelarealidadsefragmentadesdesaberesespecializados.Sinembargo,laPSC
tampocosuscribelainterdisciplinariedad,quesibienasumelacomplementariedaddelas
ciencias,siguemanteniendolaideadelparcelamientodelconocimiento."Norecogela
riquezahbridadelapsicologacomocrticayrequieredesusustitucinporlade
transdisciplinariedad,esdecir,lasuperacinmismadelacompartimentacindel
conocimientoendisciplinas"(DOMNECH&IBEZ1998).Enestesentido,laPSC,ypor
lotantosumododeentenderlainvestigacincualitativa,seinscribenenlaideade
transdisciplinariedad,esdeciroponersealaideadeuncontenidoespecificoypropiodela
psicologasocial,parareemplazarlaporunacomprensinde"larealidadcompletaaun
cuandoestacomprensinsetraslapeconotrasdisciplinas,inclusoalgradodeintentar
construirelconocimientodeotrasdisciplinas"(FERNNDEZ2004,p.301).[31]
Estaformadeentenderlatransdisciplinariedadtiendealadesdisciplinarizacin,esdecira
ladisolucindelasdivisionesdelasciencias,demododeestablecerunpuntodevista
sobrelarealidadmasquedefinirunconjuntodefenmenoaestudiar(FERNNDEZ1994),
demododeelaborarteoras"quecuestionenlasasuncionesdominantesdelaculturayque
propicienlareconsideracindetodoaquelloquesepresentacomoevidente,generandoas
nuevasalternativasdeaccinsocial"(DOMNECH&IBEZ1998,p.21).Enestesentido,
latransdisciplinariedadnoessolamenteunacuestinepistemolgicasinotambinpoltica,
yaqueloquebuscaeslaelaboracindeformasdeconocerlarealidaddemodo
problemticoyconunaorientacinhacialacrticaylatransformacin.[32]
ParaJIMNEZDOMNGUEZ(2000),"elinvestigadorcualitativoestimplicadoenlavida
socialyporesodebeasumirsurolcomocrticocultural"(JIMNEZDOMNGUEZ2000,
p.15).Sinembargo,lacrticaculturalnopareceserunmododeaccinsuficienteenrelacin
alarealidaddelassociedadesactuales,particularmenteenconsideracindelasfuertes
transformacionesqueelneoliberalismoglobalizadohavenidoimponiendo.Comosostiene
ZEMELMAN(2000),laresponsabilidadticaypolticadelascienciassocialesengeneraly
porlotantotambindelainvestigacincualitativaenparticularescontribuiralaproduccin
deunpensamientocrticoqueseconstituyaenunaformaderesistenciaalosdiscursos
dominantesquenaturalizanyjustificanelordensocialactual."Laactualsituacinen
AmricaLatinaaparentementesinotrasalidaqueelcapitalismosalvaje,obligaatrabajar
profundamenteporalternativasquerompaneldiscursohegemnicodominante,que,
disfrazadodellenguajedelatecnologa,presumeserinevitableyexcluyente"(ZEMELMAN
2000,p.1).Enconcordanciaconloanterior,aunquedesdeotropuntodevista,DENZINy
LINCOLN(2000)sostienenqueelmomentoactualdelainvestigacincualitativa"demanda
quelascienciassocialesylashumanidadeslleguenaserlugaresdeconversacincrtica
sobredemocracia,raza,gnero,clase,estadonacin,globalizacin,libertadycomunidad"
(DENZIN&LINCOLN2000,p.3).[33]
Peroelcontextoactualdelneoliberalismoglobalizadoysusconsecuenciasnoeselnico
elementoquedefinelasproblemticassocialesqueenfrentanuestropas.Hastaeldade
hoysiguenpresenteennuestrasociedadchilenalosefectosdeladictaduramilitar,
particularmentelosreferidosalosatropellosalosderechoshumanosllevadosacabopor
diversosaparatosdelestadocomounmododereprimiryeliminarlaoposicinalgobierno
militardeAugustoPinochet.Sinembargo,enlorelativoaestetema,enlaactualidad
vivimosunatensinentreelsilencioylamemoria.Porunaparte,losmediosde
comunicacinylamayorpartedelospartidospolticosbuscandejaratrselgolpede
estado,ladictaduramilitarysusconsecuencias,dejandodehablardeestoshechos,oalo
msrefirindoseaesteperiodocomopartedeunpasadoqueyaquedatrs,sinmayor
incidenciasobrenuestropresente.Porotraparte,existetodounsectordelasociedadque
buscamantenerelrecuerdodeesosaos,reivindicandounaposturadepromocinde
verdadyjusticiaenrelacinalosatropellosalosderechoshumanosocurridosenese
periodo.Estaposturaseexpresadediversosmodos,perosindudalaexpresinms
importanteeslaconmemoracindelgolpedeestado,queserealizatodoslos11de
SeptiembreenlaciudaddeSantiago.[34]
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

9/15

2/9/2016

FernndezDroguett

4.Laexperienciadelamarcha"rearme"
Considerandoloselementosanteriormenteplanteados,acontinuacinmereferirauna
experienciadeinvestigacindeestaconmemoracinquederivaenunprocesodeaccin
relativoalasprcticasdememoriasdelgolpeyladictaduramilitar.Elsentidoderevisaresta
experienciaapuntaaejemplificareldesarrollodelaPSCenprcticasconcretasde
investigacineintervencin.Enprimerlugar,porqueestaintervencineselresultadodeun
procesodeinvestigacincualitativaquedesdesupropiareflexividadderivanosloen
evaluarsusefectosenlarealidadqueestudia,sinoquetambinintervenirenella,
articulandoloacadmicoconlopoltico.Ensegundolugar,porqueesteprocesode
investigacineintervencinsecaracterizaporunatransversalidaddisciplinariaquecruza
lascienciassocialesconlacrticaculturalyelarteenelmbitodelaspolticasdela
memoriaennuestropas.Finalmente,entercerlugar,porqueseintentaconsiderarlavisin
delosactoressociales,enunprimermomentoatravsdelainvestigacinyluegomediante
eltrabajoconjuntoparalaorganizacinyrealizacindelaaccin.[35]
Enelmarcodelprogramadeinvestigacin"Memoriassocialeseidentidadescolectivas"del
MagsterenPsicologaSocialdelaUniversidadARCIS1),enelao2004nospropusimos
investigarentreotroselementoslasmemoriasdeladictadurayespecficamentelaprincipal
conmemoracindelgolpedeestadodel11deSeptiembrede1973(FERNNDEZ2006),
queconsisteenunamanifestacinquecomienzaenelcentrodelaciudadysedesplaza
hastaelcementeriogeneral,lugardondeseencuentraelMemorialdelDetenido
DesaparecidoyelEjecutadoPoltico.EsteMemorialesunaestructurademrmolde
grandesproporcionesdondeseencuentraninscritoslosnombresdelosejecutadospolticos
ylosdetenidosdesaparecidosduranteladictaduramilitar.Enestelugarserealizael
principalactoconmemorativodel11deSeptiembre,alavezquefrecuentementesegeneran
enfrentamientosentremanifestantesyfuerzaspoliciales.[36]
Elmtodoutilizadoparaestainvestigacinfuelaautoetnografa(ALVESSON1999HOLT
2003ESTEBAN2004),partiendodelhechoquemiposicincomoinvestigadorsecruzaba
conmiposicincomoactorsocial,porhaberparticipadoanteriormenteenlamarchayhaber
sidointegrantedegruposvinculadosalcampodelaaccinpoltica.ParaALVESSON(1999,
p.8),laautoetnografaes"elestudioyeltextoenelcualelinvestigadorautordescribeun
contextoculturalenelcualesunparticipanteactivo,msomenosenlosmismostrminos
queotrosparticipantes".Enestesentido,laautoetnografapuedeentendersecomoun
mtodoque,entantoprocesoyproductodeinvestigacin,secaracterizaporelcruceentre
ellugardelinvestigadorydeloinvestigado.Elinvestigador,alseractorsocialdelcampo
queestudia,setransformaalmismotiempoenuninformante,locualentrminosprcticos
evitalosproblemasdelaobservacinparticipante,querequieredelainsercinpaulatinay
muchasvecesincompletadelinvestigadorenuncontextosocialyculturalqueleesajeno.
ParaESTEBAN(2004),estaformadeinvestigarimplicarescatarladimensinculturaly
polticadelapropiaexperiencia,conectandoloindividualylolocalconlocolectivoylo
global,pesealasposturasreticentesqueconsideranaestemtodocomoexcesivamente
autoindulgente,introspectivo,individualistaynarcisista(HOLT2003).Estascrticasala
autoetnografacomoexcesivamentepersonalizadaycentradaenlaexperienciasonparte
delpaternalismoymoralismodeciertasperspectivasencienciassociales,desdelascuales
sesancionaloqueesunainterpretacinadecuadadeloshechosyloquesepuedeynose
puedecontar.Porlocontrario,estaautorasostieneque"enlaautoetnografa,informantee
investigadorenunamismapersonareivindicansuderechoahablarhastalasltimas
consecuencias"(ESTEBAN2003,p.21).[37]
Elmtodoutilizadoparaestainvestigacinfuelaautoetnografa,partiendodelhechoquemi
posicincomoinvestigadorsecruzabaconmiposicincomoactorsocial,porhaber
participadoanteriormenteenlamarchayhabersidointegrantedegruposvinculadosal
campodelaaccinpoltica.ParaALVESSON(1999,p.8),laautoetnografaes"elestudioy
eltextoenelcualelinvestigadorautordescribeuncontextoculturalenelcualesun
participanteactivo,msomenosenlosmismostrminosqueotrosparticipantes".Eneste
sentido,laautoetnografapuedeentendersecomounmtodoque,entantoprocesoy
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

10/15

2/9/2016

FernndezDroguett

productodeinvestigacin,secaracterizaporelcruceentreellugardelinvestigadorydelo
investigado.Elinvestigador,alseractorsocialdelcampoqueestudia,setransformaal
mismotiempoenuninformante,locualentrminosprcticosevitalosproblemasdela
observacinparticipante,querequieredelainsercinpaulatinaymuchasvecesincompleta
delinvestigadorenuncontextosocialyculturalqueleesajeno.Estemtodoseinscribeen
unampliomovimientocriticoenlascienciassocialesylasmetodologascualitativasde
investigacin.SegnDENZINyLINCOLN(2000),laaparicindeestasperspectivases
partedelacrisisderepresentacindelasformastradicionalesdeinvestigar,aquellasque
buscabandarcuentaobjetivamentedeunarealidadindependientedelamiradadel
investigador.Estaconcepcinesdesplazadaporunacomprensindelprocesode
investigacinqueloconsideracomolaproduccindeunaversindelarealidadsocial.[38]
Laopcindeutilizarelmtodoautoetnogrficosefundamentenmirelacinpreviaconel
campodeestudio.Desdehacemuchosqueheparticipadoenstayotras
conmemoracionesdel11deSeptiembre,yheestadoparticipadoendiversosgruposy
organizacionesqueintegranestecontexto.Eselreconocimientodeestadimensinpersonal
involucradaenestainvestigacinlaquemellevaautilizarunametodologaquepermitael
cruceentrelostradicionalmenteseparadoslugardelinvestigadorydeloinvestigado,sujeto
yobjetodeestudio.
"Enestesentido,laautoetnografamepermitealejarmedelaprimiciadelaetnografatradicional
deestarall(Geertz1989),esdecirdesplazarsehaciauncampodeestudioajenoydiferentedel
propioparaconocerlo,paraponerelfocodeatencinenel"estaraqu",enelcampodondeel
investigadoresunactorsocialqueinvestigaasupropiocontextosocialobservndoloyalmismo
tiempoobservndose,diluyendolaseparacinepistemolgicaentresujeto/investigadoryobjeto
/actorsocial"(FERNNDEZDROGUETT2006,p.9).[39]

Enlosresultadosdelainvestigacin,propuseentenderestaconmemoracincomounritual
quereproducasimblicamenteloquellamelrecorridohistricodeladerrota.
"Lamarcha,alrepetirtodoslosaoselrecorridoquevadesdeLaMonedahastaelcementerio,
vuelvearealizarelrecorridohistricodeladerrota.Entrminossimblicos,repiteel
derrocamientodelosesfuerzosdetransformacindelasociedadchilena,simbolizadoenel
bombardeodeLaMonedaylamuertedelpresidenteSalvadorAllende,ascomoeldestinode
loscadosduranteelgolpemilitar,quefueterminarenlamuerte,representadoenelMemorialy
suubicacinenelcementerio"(FERNNDEZDROGUETT2006,p.77).[40]

Desdehacemsdequinceaos,conelregresoalademocraciaen1990,estamarcha
vienedesarrollndosemsmenosdelmismomodo.Enuncomienzo,esterecorridotena
plenosentidoenrelacinalcontextodetransicinalanormalidaddemocrtica:era
necesariohacervisibleenlasociedadqueefectivamentesehabanvioladolosderechos
humanosduranteladictadura,ylamejorformadehacerloerairallugardondehabansido
encontradosrestosdedetenidosdesaparecidos.Sinembargo,durantetodosestosaosha
habidodiversosreconocimientosdepartedetodoslossectoressocialesinvolucrados,
estado,partidospolticosdetodoelespectroideolgico,fuerzasarmadas,etc.Enel
contextoactual,dondeexisteelreconocimiento,laproblemticahacambiado,siendoel
silenciamientodelpasadoelelementocentral.Elanlisisdelamarchacomo"recorridodela
derrota"implicaasumirqueterminarlamarchaenelcementerio,aespaldasdelespacio
pblico,slorefuerzadichosilenciamiento.Lamarchayanoesnoticiaenlosmedios.Slo
seconsignanlosposiblesenfrentamientosentrefuerzaspolicialesymanifestantes,
transformandolopocoquesesabedelaconmemoracinenunhechopolicial.[41]
Sibienlainstitucionalizacindelamemoriaenunadeterminadaversin(enestecasola
versindeladerrota)esparteconstitutivadelastensionesqueinstalacualquier
conmemoracin,estonoconstituyeunadimensinnaturalniobligatoriadeestasprcticas,
loqueabreelcaminoparapensarotrasformasdeconmemorar,queconstruyanotras
versionesyqueproduzcanotrosefectos(VZQUEZ2001VZQUEZ&MUOZ2003).En
estesentido,apartirdelanlisisrealizado,decidimosllevaradelanteunprocesode
intervencinquelograrinstalarunaconmemoracindiferenteparael11deSeptiembredel
2005.[42]
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

11/15

2/9/2016

FernndezDroguett

Ennuestroprocesodereflexin,consideramosquenuestraprincipalcrticaalamarchatal
comosehabavenidodesarrollandohastaahoraerasuculminacinelcementerio,
repitiendoelrecorridosimblicodeladerrotahistrica.Porlotanto,resolvimosquenuestro
principalintersestabaensalirdelcementerioyvolveralcentrodelaciudad,acuandola
ideadeunamarcha"alrevs".Sinembargo,sabamosqueunpequeopuadode
acadmicosnoibaapoderllevaradelanteunprocesodeestascaractersticassinapoyo,
porlocualcomenzamosaestablecercontactoscondiferentesactoressocialesquepodan
interesarseenparticipardeestainiciativa:artistasyagrupacionesdederechoshumanos.
Peroporciertonocualquierartistaseibaainteresarenestainiciativa,porloquenos
contactamosconaquellosconocidosporsusintervencionesenelespaciopblico,sobre
tododuranteelperiododeladictadura.Logramosconvocaravariosdeellos,yenconjunto
conotraspersonasquefueronsumndoseaestetrabajo,decidimoscrearuncolectivode
trabajoindependientedelprogramadeinvestigacin,quepudieraabocarseexclusivamente
alaorganizacinydesarrollodelamarcha"alrevs".Estefueelcomienzodeuntrabajo
conjuntodondeseconjugdeunmodoproductivoaunquenoporesomenosconflictivolas
diversasmiradas,tantoacadmicascomopolticasyartsticas.[43]
Noobstante,sabamosqueelconceptode"alrevs"erademasiadogeneraleimpreciso
paraseguiradelanteconnuestroscontactos,sobretodoconlasagrupacionesdederechos
humanos.Discutimoslargamentesobreunconceptomsadecuadoanuestraidea,ysurgi
laideadelamarcha"rearme"(conocidaenChilecomoMarchaRearme).Atravsdeeste
concepto,buscbamosexpresarlaideadelrearmedelasformasderecordar,perotambin
delrearmedelossueos,delosideales,delaocupacindelosespaciospblicos.Tambin
cmounmododereflejarlaaccincentralqueibaaconstituirseenlacolumnavertebralde
lamarchaderegresoalcentro,elrearmedeunarepresentacindelmemorialfrenteal
palaciodeLaMoneda.Estarepresentacinconsistaenunafotografagigantedel
memorial,laqueestabadividaen64piezas.Laideaerareuniratodoslosinteresadosenel
cementerio,conposterioridadalamarcha,distribuirlaspiezasdelareproduccindel
memorialentrelosasistentes,yemprenderelregresoalcentroparaunirlasfrentealpalacio
deLaMoneda.Comenzamosasocializarlaideaatravsdediversoscontactos,ysobre
todoatravsdenuestrapginawebhttp://www.marcharearme.ya.st.Enestapartedel
proceso,entramosencontactoconotrasorganizacionesquetenanundiagnsticoparecido
alnuestrosobrelamarcha.Luegodeunarduoycomplejoprocesodellegaraacuerdosy
coordinarnuestrosintereses,llegamosaunaplanificacinconjuntadelaactividad.[44]
EldaDomingo11deSeptiembredel2005,llegamoscercadelas10:00alMemorialenel
cementerio.Participamosdelactoconqueculminabalamarchatradicional,yluegonos
dirigimosalatumbadeAllende,puntodepartidadenuestraactividad.Cercadeuncentenar
depersonasestabanconnosotros,yenestelugarsenossumaronvarioscentenaresms.
Comenzamoslaactividadconlaexposicindelaspiezasyunabreveexplicacindel
recorrido.Luego,emprendimoselregresoalcentro,enunamarchaquereunicercadeun
millardepersonas.[45]
Desdelasalidadelcementerionosvimosacosadosporlasfuerzaspoliciales,pesea
manteneruncomportamientolomsapegadoal"ordenpblico".Duranteelrecorrido,
fuimosdesviadosenmltiplesocasionesporbarrerasdepolicasdefuerzasespecialescon
actitudclaramentehostilhacianosotros.AunaspocascuadrasdelpalaciodeLaMoneda,
enlaPlazadeArmas,ysinmediarningntipodeprovocacionesporpartedelagenteque
participabaennuestramarcha,comenzamosaserviolentamentereprimidosydispersados
porcarroslanzaagua,gaseslacrimgenos,cargaspolicialesydetencionesde
manifestantes.Frentealmultitudinariodesplieguepolicial,nosvimosimposibilitadosde
llegaranuestroobjetivo,queeraelPalaciodeLaMoneda,porloqueresolvimosrearmarel
memorialaunaspocascuadrasdeah,especficamenteenelfrontisdelacasacentraldela
UniversidaddeChile.Logramosinstalarlamayorpartedelaspiezas,cuandofuimos
violentaydefinitivamentedispersadosporlasfuerzaspoliciales,conunsaldodemsde
treintadetenidos.[46]

http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

12/15

2/9/2016

FernndezDroguett

Msalldeesteabruptofinal,consideramosqueestaintervencinfueunxitoenvarios
sentidos.Elsolohechodehaberrealizadolamarchayhaberconvocadoaunagran
cantidaddepersonaspermiteevaluarqueestainiciativatenasentido,recogiendolas
percepcionesdediversossectoresqueestabandisconformesconelmodocomosehaba
llevadoacabodichaconmemoracinenlosltimosaos.Alosorganizadoresnosquedla
sensacindequehabamosinstaladolaposibilidaddeconmemorardeotromodo,
desnaturalizandolaformatradicionaldeconmemorarestedaeinstalandolaposibilidadde
volverahacerlo.Siemprepensamosqueelimpactomsdefinitivodelamarchaseveracon
elpasodeltiempo,yenesesentidoelprximo11deSeptiembre2006,veremossilaidea
esrecogidaono.Hemosrecibidolainformacindequediversosgrupospolticosy
agrupacionesdederechoshumanosestnconsiderandoseguirconestainiciativa.[47]

5.Amododeconclusin
Enestetextoheintentadodarcuentadelosfundamentosdelapsicologasocialcrticaen
Chileysurelacinconlainvestigacincualitativa,ejemplificandocmostaseplasmanen
unprocesodeinvestigacineintervencinenelmbitodelasmemoriassobreelgolpeyla
dictaduramilitarchilena.Consideroqueesteprocesodeintervencinconstituyeunavance
importanteentrminosderomperladesvinculacinentreelmundoacadmicoyelsocial,y
deinstalarloqueCANALES(1995)llamalareversibilidaddelosmomentosdelobservadory
delobservado.[48]
Talcomosesealabaalcomienzo,lainvestigacincualitativaenChilesehamovidoentre
dospolos,eldelacrticayelposicionamientopoltico,ylainstitucionalizacinyla
normativizacin.DesdelaPSC,hemosrealizadosesfuerzoscomolamarcha"rearme"para
sosteneruninvestigacincualitativacrticadelasformastradicionalesdeinvestigaren
cienciassociales,promoviendounainvestigacinsituadaycomprometidaconlosprocesos
sociales,culturalesypolticosdenuestropas,ysinperderlaclaridaddelanecesidaddel
cuestionamientoylaproblematizacindenuestraspropiasprcticasydesusefectos,sobre
todoentrminosdelimpactoenlosprocesosdeconservacinotransformacindela
realidadsocial.[49]
Esteprocesodeintervencinentornoalamarchadel2005produceunasuertedecierre
recursivodelaautoetnografaqueledioorigen.Decidinvestigarapartirdemipropiaexpe
rienciacomoactorsocialdelcontextoencuestinyestainvestigacinculminenunanueva
formadeaccin.Ariesgodeparecerexcesivamenteautocomplaciente,consideroqueeste
doblegirodelaaccinalainvestigacinydeahalaaccinbajounanuevaformapermite
pensarenlaautoetnografacomounaherramientametodolgicaadecuadaparacruzarel
campodeloacadmicoconeldelaaccinpoltica.Noobstante,estemtodorequierede
uncuestionamientoyunaproblematizacinpermanente,demododenoconvertirseenun
meroretratodelinvestigador,msanconsiderandolatendenciadelapsicologaa
psicologizarnosloasusobjetosdeestudio,sinoalospropiosinvestigadores,entendiendo
lapsicologizacincomolareduccindelosfenmenossocialesaunadimensin
estrictamentepsicolgica,dondestosseentiendencomoelcorrelatodeprocesos
individualesdetipointerno.[50]
Heintentadodarcuentadeunaformadeentenderlainvestigacincualitativaquese
inscribeenestaperspectivaexplcitamentepoltica,cuyoprincipalobjetivoescontribuira
generaraccionestransformadorasdelarealidadsocial.Sinembargo,nohaydudadeque
losplanteamientosexpuestosdejaabiertaunavariedaddepreguntasquerequierendeun
mayordebate,particularmenteenrelacinalestatusdelosactoressocialesenla
investigacincualitativa,dondeexisteunatensinentreubicarloscomoejesfundamentales
paralacomprensindelarealidadestudiada,yconvertirlosenmerosinformantessinmayor
incidenciaenlasinterpretacionesquelainvestigacinpuedadesarrollar.Tambinqueda
abiertaladiscusinentornoallugardelinvestigadorenrelacinasuposicin
epistemolgica.Algunosdefendernlaideadequedebemantenerseellimiteentreellugar
delinvestigadorydeloinvestigado,demododequeelconocimientocientficosigasiendo
unaprcticasocialdiferenciadadelactivismoylaaccinpoltica.Otrosdefendernlaidea
http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

13/15

2/9/2016

FernndezDroguett

queestadistincinesartificialyslorespondeaunapresuncin,quetambinespoltica,de
noinvolucrarseenprocesossocialesypolticos.Desdeestapostura,resultaundebertico
elcompromisoconstosprocesos,asumiendoquelosmbitosacadmicosypolticosno
tienenporqueserexcluyentesentres.Unejemplointeresanteenestesentidohasidola
investigacinmilitanteoinvestigacinactivista(VERGER2005).Elplanteamientodeesta
propuestaesgenerarconocimientosdesdelospropiosactoresqueprotagonizanlas
prcticasquesequiereninvestigar,conelfindegenerarmecanismosquepromuevanun
mayorempoderamientoyautonomadestosactores,demododetransformarlosenplenos
sujetosdeestudio,abandonandolaconcepcintradicionaldeobjetosdeestudio.En
trminosdesurelacinconelmundoacadmico,estetipodeinvestigacinimplicara
cuestionarlosrequerimientosnormativosdelainvestigacintradicionaldemododegenerar
articulacionesentrelasprcticasacadmicasylasdelosactoresencuestin.[51]
ComosostieneIBEZ(1994),alalejarnosdelaspretensionesobjetivistasdel
conocimientoyasumirquestesiempreimplicaunaciertamiradaquetienedeterminados
efectossobrelarealidadsocial,nosvemosobligadosaelegirqutipodeconocimiento
queremosproducir:
"unconocimientodetipoautoritario,alienante,normalizador,quepaseaformarpartedelos
mltiplesdispositivosdedominacinqueencorsetanalagente,oporlocontrario,un
conocimientodetipolibertario,emancipador,queaportesugranitodearenaalasluchadela
gentecontraladominacin"(IBEZ1994,p.278).[52]

Nota
1)EsteprogramaestintegradoporlasinvestigacionesdeIsabelPIPER,RobertoFERNNDEZ,MarciaESCOBARy
MaraJosREYES,ycuentaconelapoyodelaayudantedeinvestigacinEvelynHEVIA.<regresar>

Referencias
Alonso,LuisEnrique(1998).Lamiradacualitativaensociologa.Espaa:EditorialFundamentos,ColeccinCiencia.
Alvesson,Mats(1999).Methodologyforcloseupstudies.InstituteofEconomicResearch:WorkingPaperSeries.
Canales,Manuel(1995).Implicanciastericoepistemolgicasdelametodologacualitativa.EnJaimeAlfaro,lvarez,
Andrea&AndreaEspinosa(Eds.),Metodologacualitativaeintervencinpsicosocial(pp.59).SantiagodeChile:
UniversidadDiegoPortales.
Denzin,Norman&Lincoln,Ivonna(2000).Thedisciplineandthepracticeofqualitativeresearch.EnNormanDenzin&
IvonnaLincoln(Eds.),Handbookofqualitativeresearch(pp.2345).ThousandOakes:Sage.
Domnech,Miquel&Ibez,Toms(1998).LaPsicologaSocialcomocrtica.Anthropos,177,1221.
Esteban,MariLuz(2004).Antropologaencarnada.Antropologadesdeunamisma.PapelesdelCEIC,n12,CEIC
(CentrodeEstudiossobrelaIdentidadColectiva),UniversidaddelPasVasco.Disponibleen:
http://www.ehu.es/CEIC/pdf/12.pdf[Fechadeacceso:05102005].
Fernndez,Pablo(1994).LaPsicologacolectiva,unfindesiglomstarde.Barcelona:AnthroposColegiode
Michoacn.
Fernndez,Roberto(2006).MemoriayconmemoracindelgolpedeestadoenChile:lamarchadel11deSeptiembre
desdeunaperspectivaautoetnogrfica.TesisdeMagsterenPsicologaSocial.SantiagodeChile:UniversidadARCIS/
UniversitatAutnomadeBarcelona.
Geertz,Clifford(1989).Elantroplogocomoautor.Barcelona:EditorialPaids.
Hammersley,Martyn&Atkinson,Paul(1994).Etnografa:mtodosdeinvestigacin.Barcelona:EditorialPaids.
Holt,NicholasL.(2003).Representation,legitimation,andautoethnography:Anautoethnographicwritingstory.
InternationalJournalofQualitativeMethods,2(1).Article2.Disponibleen:
http://www.ualberta.ca/~iiqm/backissues/2_1/html/holt.html[Fechadeacceso:15/07/2004].
Ibaez,Toms(1994).Psicologasocialconstruccionista.Jalisco:UniversidaddeGuadalajara.
Iiguez,Lupicinio(2002).Psicologasocialcomocrtica.EnIsabelPiper(Ed.),Polticas,sujetosyresistencias.Debatesy
crticasenpsicologasocial.Cuadernosdepsicologasocial(pp.3972).Santiago:UniversidadARCIS.
JimnezDomnguez,Bernardo(2000).Investigacincualitativaypsicologasocialcrtica.RevistaUniversidadde
Guadalajaran17,DossierInvestigacincualitativaensalud.Disponibleen:
http://www.cge.udg.mx/revistaudg/rug17/3investigacion.html[Fechadeacceso:05102005].
Mrquez,Francisca&Sharim,Dariela(1999).Deltestimonioalrelatodevida.RevistaProposicionesHistoriasyrelatos
devida:investigacinyprcticaenlascienciassociales,29,710.
MartnBar,Ignacio(1995).Accineideologa:psicologasocialdesdeCentroamrica.ElSalvador:UCA.
Parker,Ian(2004).Investigacincualitativa.EnPeterBanister,EricaBurman,IanParker,MayeTaylor&CarolTindall
(Eds.),MtodoscualitativosenPsicologa(pp.1331).Guadalajara:UniversidaddeGuadalajara.

http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

14/15

2/9/2016

FernndezDroguett
Prez,Carlos(1998).Sobreunconceptohistricodeciencia:delaepistemologaaladialctica.SantiagodeChile:
EdicionesLOM,UniversidadARCIS.
Piper,Isabel(2002).Sobreunaprcticaque,enelsur,sellamaasmismapsicologasocialcrtica.EnIsabelPiper(Ed.),
Polticas,SujetosyResistencias:debatesycrticasenpsicologasocial.CuadernosdePsicologaSocial(pp.1931).
Santiago:UniversidadARCIS.
Salazar,Gabriel(1999).Ciudadanaehistoriaoral:vida,muerteyresurreccin.RevistaProposicionesHistoriasyrelatos
devida:investigacinyprcticaenlascienciassociales,29,198211.
Sandoval,Juan(2004).Representacin,discursividadyaccinsituada:introduccinalapsicologasocialdel
conocimiento.Valparaso:UniversidaddeValparaso.
Valles,Miguel(1997).Tcnicascualitativasdeinvestigacinsocial:reflexinmetodolgicayprcticaprofesional.Madrid:
EditorialSntesis.
Vzquez,Flix(2001).Lamemoriacomoaccinsocial.Relaciones,significadoseimaginario.Barcelona:Editorial
Paids.
Vzquez,Flix&Muoz,Juan(2003).Lamemoriasocialcomoconstruccincolectiva.EnFlixVzquez(Ed.),Psicologa
delcomportamientocolectivo(pp.189258).Barcelona:EditorialUOC.
Verger,Toni(2005).Quentenemperrecercaactivista.EnColectiuInvestigacci(Ed.),RecercaActivistaimoviments
socials(pp.2333).Espaa:ElViejoTopo.
Zemelman,Hugo(2000).ConocimientosocialyconflictoenAmricaLatina.Notasparaunadiscusin.BuenosAires:
CLACSO.

Autor
RobertoFERNNDEZDROGUETTesactualmentedocenteenelMagsterenPsicologaSocialdelaUniversidadARCIS
deChile,enconvenioconlaUniversitatAutnomadeBarcelona.TambinesinvestigadorenlaUniversidadARCISdel
programadeinvestigacin"Memoriassocialeseidentidadescolectivas",enelquedesarrollaelproyecto"Losusosde
losespaciosparalamemoriacolectivaylaidentidadsocial".Suspreferenciasdeinvestigacinsonlasmetodologas
cualitativaslamemoriasocial,lasconmemoracionesyloslugaresdememorialasidentidadescolectivas,los
movimientossocialesylaaccinpoltica.
Contacto:
RobertoFernndezDroguett
MagsterenPsicologaSocial
UniversidadARCISUniversitatAutnomadeBarcelona
Hamburgo745E,Nuoa
SantiagodeChile,Chile
Tel.:(562)22742534501602
Email:rfd2003@gmail.com,robertof@esfera.cl

Cita
FernndezDroguett,Roberto(2006).InvestigacincualitativaypsicologasocialcrticaenelChileactual:Conocimientos
situadosyaccinpoltica[52prrafos].ForumQualitativeSozialforschung/Forum:QualitativeSocialResearch,7(4),Art.
38,http://nbnresolving.de/urn:nbn:de:0114fqs0604380.

http://www.qualitativeresearch.net/index.php/fqs/rt/printerFriendly/163/363

15/15

Das könnte Ihnen auch gefallen