Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
tsu
kL
(m)
gagL
bfhsyh.
iii
FpLf
=
rk (equal to)
l mf (greater than)
nr (union)
btL (intersection)
cW (belongs to)
Y
1
P(A)
|||ly
nj nghW (similarly)
P(A)
a vf (natural numbers)
iv
KGf (integers)
Knfhz (triangle)
nfhz (angle)
||
iz (parallel to)
czJwJ (implies)
vdnt (therefore)
jk (absolute value)
| (or) :
ig (pi)
bghUslf
1.
bkba bjhF
1-18
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
mKf
1
jKwh _yf
2
jKwh _yf jhd ehF mogil braf6
jKwh _yf gFia jgLJj
10
tFj Kiw
13
2.
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
ma FpL
ma Fpil jrkFpo khWj
kliff
bghJ kliff
mokhdKiw
3.
toa
3.1
3.2
4.
msa
4.1
4.2
4.3
4.4
5.
fjf
5.1
5.2
5.3
5.4
6.
tiuglf
6.1 mKf
6.2 nea tiugl
6.3 tiuglf gaghL
19-56
19
22
24
33
41
57-70
mKf
tlf
57
57
71-91
mKf
tlnfhzgF
fdrJuf
fdbrtff
71
72
80
83
92-113
mKf
mogil fUJf kW tiuaiwf
fjf
fjf - X mDgt Kiw (gl Kiw)
92
93
95
95
114-122
vi
114
114
118
bkba bjhF
bkba bjhF
Life is good for only two things, discovering mathematics and
teaching mathematics
- SIMEON POISSON
Kjik Fnfhf
jKwh vf ehF mogil brafis J
bfhSj.
jKwh v gFia jgLJj.
1.1 mKf
m-fZ
vfj
ts
uL
Ka
fhyflf csd. Kjyhtjhf Jg
mayhf gHfhy nuf fj fhy
tsailjJ. ulhtjhf fj gFgh
kW xGFgLJj nghwt 19 M whL
fhy Ka gfhaJ. uL fhyfSF
ilgl fhyfljh vfjij rhj
fj gFf tiljd. jKwh _y (Surds)
vw thij gFas jKW, gFas jKwh
vw uL Ka gFfis bfhLsJ.
m-fZ vw fj mP jKwh _yf
wig jjikia fljh. .K. 825
jKwh vfis nffToa vf vW
jKwh vfis brL vW Fld. ~J
Inuha fjayh fhnjhnlh M~ nuhkh
(1150) jKwh _y (Surds) vw thijia
(y bkh brL myJ Cik vW bghU)
KjKj gagLdh. ijna ~ndh
1202 nj thijia _yFpL mw vf vw
bghU gagLdh. jKwh _y vgJ if
jKW v x vw v n MtJ _y.
F x vw v n MtJ _yij fhzayhJ,
nkY x vgJ xU if jKW v. jKwh
_yij rahf myJ Jakhf kl ayhJ.
_y mokhd vgJ uL vw v tf_y
nghy bgUghY xU kh.
1
m-fZ vgt
Fl jFj
nghJ
mt mnua
bganyna
gHfhy
fj
nkij
Mth.
mikJs
nea
t nghija
gfiy fHf
<uh cs ghjh
bklh tshf
ef wjt.
ikagF
csJ.
jh m-#g
t Kfhyh
vw
klifia
fLoj
afj Muh
#hnea fjij
fLiu t
bghGJnghfhf
KaJt thj
Muhjt.
fbgw
fLiu
MF. t J
MoUJ
mnua
vfis
nghija
ga Muhfis
fjtYef l
vGsh. t
kW Io tir
J J vw
#h
neaU fhy
l
thiy
mltiz
bgWwh.
btLsh.
vD l wjh. J
maha
2,
3,
5 vgd
jKwh
vf
vgij
ehknth.
tiw
a xU
a
n
a
mokhd
_yFpL
tir
id TJ ila !
1
a 3 kW a3 uL
btntwhdit V?
1
vLJfhlhf,
tU mltid bfhLfgLsd.
jKwh
_y
mLFF
tot
52
14
^14h3
74
50
^50h2
11
^11h5
tir
mokhd
14
50
11
bkba bjhF
Fiu
a vgJ xU jKwh _y v
2+ 3
3
3
5+ 7
100
10 - 3 3
12
15 + 5
nkfl mltiz A vw u cs vf j Kwh _yfshF.
B vw u cs vf jKwh vf. Mdh, jKwh _yf my.
Mfnt, xbthU jKwh _yK jKwh vzhF, Mdh, xbthU
jKwh vQ xU jKwh _ykhf Uf ntoa mtaiy.
1.2.2 xU jKwh _yij va to(Simplest Form) vGJj
xU jKwh _yij mj va totkhf RU vGjKo.
vLJfhlhf,
Mfnt, 5 2 vgJ
25 # 2 =
25
2 =
52
2 =5 2
50 va totkhF.
(ii)
10 ,
3,
5,
3,
5 , 4 12 ,
maha
(i)
80 = 16 # 5 = 4 5
(iii)
(ii) 3 2 =
32 # 2 =
9 # 2 = 18
(i)
^n ah = a =
(iii)
a=
mn
an
a =
n m
a
2
(i) I gagL ^ a h = a ,
(ii)
a#n b =
(iv)
a =
b
ab
a
b
a3 = ^ 3 a h = a vd bgwyh.
vLJfhL 1.1
(i)
(ii)
bfhLfgl
vGJnwh.
(i)
(iii)
jKwh
7 =7 2
(ii)
_yfis
1
8 = 84
(iii)
(iv) 8 12
mLF
Fto
6 = 63
(iv) 8 12 = ^12h8
vLJfhL 1.2
(i) 3 32
(i) 3 32
(ii)
=
63
8#4 =
(iii)
8#3 4 =
(ii)
63 = 9 # 7 = 9 # 7 = 3 7
(iii)
243 =
(iv)
256 =
81 # 3 =
3
64 # 4 =
23 # 3 4 = 2 3 4
81 # 3 =
3
64 # 3 4 =
4
243
92 # 3 = 9 3
3
43 # 3 4 = 4 3 4
tUkhW
(iv)
256
bkba bjhF
vLJfhL 1.3
tU fy jKwh _yfis KGikahd jKwh _yfshf vGJf.
(i) 16 2
(i)
16 2
162 # 2
27 # 2 =
(iii) 2 4 5
162 # 2 =
(ii) 3 3 2
(ii) 3 3 2
= 4 16 # 5 =
(iv) 6 3
512
33 # 2
^a 3 = 3 33 h
54
24 # 5
4
(iv) 6 3
^a 16 = 162 h
256 # 2 =
(iii) 2 4 5
^a 2 = 4 24 h
80
62 # 3
^a 6 = 62 h
36 # 3 = 108
vLJfhL 1.4
32 = 16 # 2 = 4 2
4 xU jKW v kW
2 xU jKwh v
vLJfhL 1.5
(i) 3 + 3
(ii) ^4 + 2 h - ^4 - 3 h
(v) 2
3
(vi) 12 # 3
(i)
3+ 3
3 xU jKW v kW
jKwh vzhF.
(iii)
18
2 2
(iv) 19 - ^2 + 19 h
3 xU jKwh v. vdnt, 3 + 3 xU
(ii) ^4 + 2 h - ^4 - 3 h
= 4 + 2 - 4 + 3 =
(iii)
18 =
2 2
(iv)
9#2 =
2 2
2 + 3 , xU jKwh v.
9 # 2 = 3 , xU jKW v.
2
2 2
19 - ^2 + 19 h = 19 - 2 - 19 = - 2 , xU jKW v.
5
maha
(v)
(vi)
2 F 2 xU jKW v kW
3
xU jKwh v.
12 # 3 = 12 # 3 =
3 xU jKwh v. Mfnt,
36 = 6, xU jKW v.
vLJfhL 1.6
RUFf :
(i) 10 2 - 2 2 + 4 32
(ii)
(iii) 3 16 + 8 3 54 - 3 128
48 - 3 72 - 27 + 5 18
(i) 10 2 - 2 2 + 4 32
= 10 2 - 2 2 + 4 16 # 2
= 10 2 - 2 2 + 4 # 4 # 2
= ^10 - 2 + 16h 2 = 24 2
(ii)
48 - 3 72 - 27 + 5 18
16 # 3 - 3 36 # 2 - 9 # 3 + 5 9 # 2
16 3 - 3 36 2 - 9 3 + 5 9 2
= 4 3 - 18 2 - 3 3 + 15 2
= ^- 18 + 15h 2 + ^4 - 3h 3 = - 3 2 + 3
(iii)
16 + 8 3 54 - 3 128
8 # 2 + 8 3 27 # 2 - 3 64 # 2
8 3 2 + 8 3 27 3 2 - 3 64 3 2
= 2 3 2 + 8 # 3 # 3 2 - 4 3 2
= 2 3 2 + 24 3 2 - 4 3 2
= ^2 + 24 - 4h 3 2 = 22 3 2
6
2
3
bkba bjhF
a#n b =
vLJfhL 1.7
n
ab
RUFf : (i) 3 13 # 3 5
(ii)
32 # 4 8
(i)
13 # 3 5 = 3 13 # 5 =
(ii)
32 # 4 8 =
32 # 8
2 5 # 23 =
65
28 =
24 # 24 = 2 # 2 = 4
RUFf :
(i)
15 54 ' 3 6
(ii)
= 15 54 = 5
3 6
54 = 5 9 = 5 # 3 = 15
6
128 ' 3 64
=
3
3
128 =
64
128 =
64
(i)
a =
3
5 =
a
12
m
n
12
53 =
12
54
(ii) 4 11 =
11 4 =
112
maha
4,
3 = 12 36 = 12 729
4 = 12 44 =
5 = 12 53 = 12 125
12
256
vLJfhL 1.10
vJ bgaJ?
5 myJ
5 = 12 53 = 12 125
4 = 12 44 =
12
256 >
12
12
256
125
&
4 >
vLJfhL 1.11
2,
4,
3 vw jKwh vfis
2, 3 kW 4 ..k 12.
8
bkba bjhF
vdnt, xbthU jKwh viz tir 12 bfhl jKwh vzhf
khWnth.
2 = 12 24 =
12
16
4 = 12 43 =
12
64
3 = 12 36 =
12
729
` VWtir:
2,
4,
wFtir:
3,
4,
2 .
g 1.1
1.
(i)
2.
RUFf.
(iii) ^ 13 - 2 h^ 13 + 2 h
3.
tUtdtiw RUFf.
(i) 5 75 + 8 108 - 1 48
2
(iii) 4 72 - 50 - 7 128
4.
(i) 3 108
5.
(i) 6 5
6.
tUtdtiw RUFf.
(i)
7.
tUtdt vJ bgaJ?
(i)
8.
(i)
8 # 6 (ii)
98
(ii)
3 (ii)
(ii)
7 #3 8
(v)
2, 3 4 , 4 4
4 # 3 16
(ii) 7 3 2 + 6 3 16 - 3 54
(iv) 2 3 40 + 3 3 625 - 4 3 320
(iv)
625
(iii) 3 4 5
(iv) 3 8
4
(iii)
(iv)
8 # 4 12
48 ' 8 72
3 myJ
(ii) ^ 5 + 3 h
(iv) ^8 + 3 h^8 - 3 h
(iii) 192
(ii) 5 3 4
2 myJ
5 , 3,
(ii)
5 # 18
90
4 (iii)
(iii)
9
3 myJ 4 10
2, 9 4, 6 3
3 #6 5
maha
Fiu
fhufshF.
(ii)
(iii)
^a + b x h
^a - b x h
kW
fhufshF.
vgd
xW
bfhW
jgLJ
(iv)
(v)
3 M bgUf
2 = 2 # 3 = 2 3
3
3
3
3
vLJfhL 1.13
1
gFia jgLJf.
5+ 3
gF cs v 5 + 3 . j iz v myJ jgLJ fhu
5- 3.
1
1
=
#5- 3
5- 3
5+ 3
5+ 3
5 - 3 = 5 - 3
5- 3
2 = 25
22
-3
^
h
5 - 3
2
10
bkba bjhF
vLJfhL 1.14
1
gFia jgL RUFf.
8-2 5
gF cs v 8 - 2 5 . vdnt, j jgLJ fhu 8 + 2 5
MF.
1
1
=
# 8+2 5
8-2 5 8+2 5
8-2 5
= 8+2 5
64 - 20
8+2 5
2
8 - ^2 5 h
2
= 8 + 2 5
44
2^4 + 5 h 4 + 5
=
22
44
vLJfhL 1.15
1
gFia jgL RUFf.
3+ 5
gF cs v
MF.
1
=
3+ 5
3- 5
3- 5
1
#
3+ 5
3- 5
3-5
3- 5 =
2
2
^ 3h -^ 5h
3 - 5
-2
3- 5
5- 3
2
vLJfhL 1.16
7 -1 +
7 +1
7 + 1 = a + b 7 v, a kW b t kfis fhf.
7 -1
7 -1 +
7 +1
7 +1 =
7 -1
7 -1 #
7 +1
7 -1 +
7 -1
7 +1 #
7 -1
^ 7 - 1h
^ 7 + 1h
+
2
2
^ 7h - 1 ^ 7h - 1
= 7+1-2 7 + 7+1+2 7
7-1
7-1
= 8-2 7 + 8+2 7
6
6
11
7 +1
7 +1
maha
= 8-2 7 +8+2 7
6
= 16 = 8 + 0^ 7 h
6
3
` 8 + 0^ 7 h = a + b 7 ( a = 8 , b = 0.
3
3
vLJfhL 1.17
x = 1 + 2 v, ` x - 1 j kig fhf.
x
x =1+ 2
1
( 1 =
x
1+ 2
1
#1- 2
1+ 2 1- 2
= 1 - 2 = 1 - 2 = -^1 - 2 h
1-2
-1
` x - 1 = ^1 + 2 h - "-^1 - 2 h,
x
= 1 + 2 + 1 - 2 = 2
2
vdnt, ` x - 1 j = 22 = 4.
x
g 1.2
1.
(i) 3 2
(ii)
(iii)
75
(iv) 2 3 5
(v) 5 - 4 3
(vi)
2 + 3
(vii)
5 - 2
(viii) 2 + 3
2.
(i) 3
5
3.
(i)
(ii)
2
3 3
(iii)
1
1
(ii)
(iii)
11 + 3
9+3 5
1
12
(iv) 2 7
11
1
11 + 13
12
(iv)
3
(v) 33 5
9
5 + 1 (v) 3 - 3
5 -1
2+5 3
bkba bjhF
4.
2 . 1.414,
3 . 1.732,
10 - 5
2
(i) 1
2
(ii) 6
3
(v) 3 - 5
3+2 5
(vi)
5.
5 + 6 = a + b 6 v, a kW b t kfis fhf.
5- 6
6.
^ 3 + 1h
7.
5+ 2
5- 2
(vii)
3 + 1
3 -1
(iv)
(viii)
1
10 + 5
4-2 3
= a + b 3 v, a kW b t kfis fhf.
5 +1 +
5 -1
5 - 1 = a + b 5 v, a kW b t kfis fhf.
5 +1
8.
4 + 5 - 4 - 5 = a + b 5 v, a kW b t kfis fhf.
4- 5
4+ 5
9.
x = 2 + 3 v, x2 + 12 k fhf.
x
10.
x = 3 + 1 v, ` x - 2 j k fhf.
x
d =
< +
tFv
13 = 2
3
vLJfhlhf,
+
(1)
5
5
j tFjiy, tFj braiy fz bfhshk KGfis
cWfshf bfhL tUkhW kh vGjyh.
13 = 5(2) + 3
maha
(i) 19, 5
(ii) 3, 13
(iii) 30, 6
(i)
19, 5
19 = 5(3) + 4
` < = 3;
= 4
(ii) 3, 13
3 = 13(0) + 3
` < = 0;
= 3
(iii) 30, 6
30 = 6(5) + 0
` < = 5;
= 0
g 1.3
1.
(i) 10, 3
(ii) 5, 12
(iii) 27, 3
g 1.4
rahd ilia vGJf.
1.
(A)
(B)
30
(C)
14
(D)
bkba bjhF
2.
50 va tot
(A) 5 10
3.
(A) 8 112
(C) 10 5
(D) 25 2
(C) 8 118
(D) 8 116
11 vgjF rkkhdJ
(B) 8 114
2 vgjF rkkhdJ
2
4.
(B) 5 2
(A) 2 2
(B)
(C)
2
2
(D) 2
(D)
5.
(A)
6.
tUtdtW vJ cikay?
(A)
(B) 17 xU jKwh v
(D) 4 16 xU jKwh v
(B)
(C)
27
2 xU jKwh v
7.
(A) 8,12
8.
(A)
9.
5 3 3 FF KGikahd jKwh _y
(A) 3 15
10.
tUtdtW vJ cikay?
(A)
(B) 12,8
(B)
(B)
(C) 16,12
27
(C)
375
(C)
(D) 12,16
(D)
81
75
(D)
45
2 xU jKwh v.
v.
maha
11.
tUtdtW vJ cikay?
(B)
m
(C) ` x n j _yFpL tot
12.
(A) 1
x vgJ xU jKwh
x n mLF F tot x m
1 1
mn
(B) 3
(C) 23
(D) 21
id bfhf...
a xU if jKW v kW n xU ifKG vf. n a xU jKwh
v v, n a vgJ jKwh _y vdgL.
m, n vgd if KGf kW a, b vgd if jKW vf v
n
(i)
^n ah = a =
(iii)
xU
a =
mn
a n
a =
nfhit
n m
a
gF
(ii)
(iv)
a#n b =
n
n
a =
b
cs
ab
a
b
cW
tf_y
myJ
16
bkba bjhF
bra 1
fl mltizia u
t.v
1.
2.
tir
3
3.
mokhd
7
8
jKwh _y
6
4.
26
16
bra 2
35 7
19
7
21
3
89
125
8 57
4
31
256
2.
3.
4.
5.
maha
g 1.1
1. (i) jKwh _y
(ii) jKwh _y
(iv) jKwh _y
(iii) jKwh _y my
(v) jKwh _y my
2. (i) 20 + 10 5 + 2 3 + 15 (ii) 8 + 2 15
3. (i) 71 3
5. (i)
(iv)
500 (iii)
45 (v) 3 5
2
405
(vi)
8. (i) wF tir :
9
2
(iv)
7. (i)
32
(iv) 61
180 (ii)
(iii) 11
3 2 2 (ii)
3,
4,
5 , VW tir :
5,
3 2 4 4 (iii)
4,
10 2 3
(ii) wF tir :
4,
4,
2 , VW tir :
2,
4,
(iii) wF tir :
2,
3,
4 , VW tir :
4,
3,
g 1.2
1. (i)
2 (ii) 7 (iii)
(iv)
25 (v) 5 + 4 3 (vi)
2 - 3 (vii)
5+ 2
3. (i) 11 - 3
118
4. (i) 0.707
(ii) 3.464
(viii) 2 - 3
(vii) 3.732
7. a = 3, b = 0
(iii) 1.887
(iv) 0.655
5. a = 31 , b = 10
19
19
8. a = 0, b = 16
9. 14
11
(viii) 0.185
(v) 0.102
(vi) 4.441
6. a = 7, b = 4
10. 4
g 1.3
1. 3, 1
2. 0, 5
3. 9, 0
g 1.4
1. A 2. B 3. A 4. B
5. C
6. D 7. A 8. C
18
9. B
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
Kjik Fnfhf
ma FpL Kiw vfis Fj.
mLFF mikid klif mikid
xiw kbwhwhf khWj.
klif fis J bfhSj.
klif mltiz
gagLJj.
kW
klif
fis
mokhd Kiw
#h nea
(1550 - 1617)
#h nea (John Napier)
1550 bklh lt
vD l wjh. J
nghJ mt bganyna
mikJs nea
fbga kW fa vfis ifahS
nghJ ma mPf, bghahsf kW
bjh tYef Mnah ma Fpoid
gagLJwd. x ntf dhoF
29,900,000,000 br.., UJ NaDFs
u 92,900,000 ikf, vyuhDila vil
0.000549 mQ vil myFf. thwhd vfis
RUfkhd Kiw Flyh. jid ma
FpL vg. j _y afis mf
vif vGJj kW lkhW iHfis
jfyh.
gfiy fHf
#hnea fjij
vLJfhlhf,
fjtYef l
10
549 = 5.49
1000000
10000
= 5.49 # 10- 4
19
bklh tshf
ikagF csJ.
klifia fLoj
bghGJnghfhf
Muhjt.
MoUJ
nghija
kW Io tir
#h neaU l
bgWwh.
maha
mjhtJ, fbga myJ fa viz xU jrk v 1 # a 1 10 kW
10- KG mLF Mat bgUf gydhf vGjyh.
Ka fUJ
maFpL
mjhtJ, N = a # 10 , F 1 # a 1 10 kW n xU KG.
(i)
(ii)
am # an = am + n
am = am-n
an
(iii) ^a mhn = a mn
(bgUf )
(tFj )
(mLF )
vLJfhL 2.1
9 7 8 1 .
3
jrk lJw _W lf giHa iyUJ efwJ. vdnt
10 mLF 3 MF.
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
vLJfhL 2.2
0 . 0 0 0
1
4 3 2 0 7 8
4
vLJfhL 2.3
(i) 9345
(ii) 205852
(iii) 3449098.96
(iv) 0.0063
(v) 0.00008035
(vi) 0.000108
(i)
(ii) 205852 = 2
8 5
9345 = 9 3
lf efwJ.
lw 5 lf efwJ.
jrk lw 6 lf efwJ.
(iv) 0.0063 = 0 . 0
3 lf efwJ.
(v) 0.00008035 = 0 . 0
tyw 4 lf efwJ.
21
maha
go 2: jrkia 10 mL cs vF Vg efJ. if v
tywK, Fiw v lwK efJ. njit v afis nrf.
vLJfhL 2.4
(i)
1 .7
(iii) 6.415
5.2
(ii) 1.72
5.236
-6
6.415 # 10
= 0.000006415
(iv) 9.36
-9
9.36 # 10
6 . 4 1 5
9 . 3
= 0.00000000936
(i) ^4000000h3
(iii) ^0.00003h5
(i)
4000000 = 4.0 # 106
nghJ, UwK mLF 3-F caj ilgJ,
22
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
= 64 # 1018
(ii) ma Fpo,
(iv) ma Fpo,
^2.0 # 103h
(1.0 # 10- 4) 4
^2.0h2 # (103) 2
4
^1.0h4 # ^10- 4h
6
6 -^- 16h
= 4 #-10
= 4.0 # 1022
16 = 4.0 # 10
10
g 2.1
1.
(i) 749300000000
(ii) 13000000
(iii) 105003
(iv) 543600000000000
(v) 0.0096
(vi) 0.0000013307
(vii) 0.0000000022
(viii) 0.0000000000009
2.
3.
maha
p
q
p
a = ` a q j = ^ a hq
-7
3
-7
= ^3 5 h
thW a > 0 v, midJ jKW vf x-F a x bghUis
bfhLJnsh. nkY a > 0 v, midJ jKwh vf x-F a x
tiuaiwia mLFF f bghUJkhW gLj Ko. eh F
a x tiuaiwia jKwh v x-F tiuaWf nghtiy. Vbd, mjF
fj caghlf fhzgL fUjhff njitahwJ.
2.3.2 klifFpL (Logarithmic Notation)
a > 0, b > 0 kW a ! 1 v, a vj mLF b F rkkhwnjh mj
mLfhdJ a I mokhdkhf bfhl b klif MF.
Ka fUJ
klifFpL
a vgJ 1 I jj xU if v kW x xU bkba
(if, Fiw myJ a) vf. a x = b v, mLF x MdJ
mokhd a I bghWj b klif vd miHngh. jid
x = log a b vd vGJnth.
24
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
klif mik
24 = 16
log2 16 = 4
log8 2 = 1
3
1
log4 ` j =- 3
8
2
83 = 2
3
-2
=1
8
vLJfhL 2.6
(i) log4 64 = 3
(ii) log16 2 = 1
4
log4 64 = 3 ( 43 = 64
(i)
-1
25
= 0.1
vLJfhL 2.7
(i) 3 = 81
(iv) (216) 3 = 6
(ii) 6- =
1
1296
(v) ^13h- 1 = 1
13
(i)
1 ( log
1
=4
6 ` 1296 j
1296
3
(iii) ` 1 j4 = 1 ( log 1 ` 1 j = 3
81
27
4
81 27
1
(vi) (216) 3 = 6 ( log216 6 = 1
3
(v) ^13h- 1 = 1 ( log13 ` 1 j = - 1
13
13
3 = 81 ( log3 81 = 4
4
(ii) 6- =
25
(iii) ` 1 j4 = 1
81
27
maha
vLJfhL 2.8
(i)
vdnt, 8 = 512
` log8 512 = 3
x = log27 9 vf.
(ii)
(mLFF mik)
8 =8 ( x=3
(mLFF mik)
vdnt, 27 = 9
x
3x
2
3 = 3 ( 3x =2 ( x = 2
3
2
` log27 9 =
3
(iii)
x = log16 ` 1 j vf.
32
x
vdnt, 16 = 1 (mLFF mik)
32
x
^24h = 1 (UwK mokhd 2 Mf khWf)
^2h5
2 = 2- ( 4x = - 5 ( x = - 5
4x
` log16 ` 1 j = - 5
4
32
vLJfhL 2.9
tU rkghLfis f.
1
(i)
(ii)
log5 x =- 3
3
(mLFF mik)
5- = x
x = 13 ( x = 1
125
5
x = log 1 64
4
x
` 1 j = 64
(mLFF mik)
4
x
1x = 43 ( 4- = 43 ( x = - 3
4
26
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
(iii) log x 8
=2
x2
= 8
8 =2 2
log x 7 6 = 1
3
(iv)
1
6
(mLFF mik)
( x 3 = 7 6
1 1
(mLFF mik)
1 1
1
3
3
7 = `7 2 j vd vGJf. d, x 3 = `7 2 j
` x = 72 =
klif f
1. bgUf : xnu mokhdij cila U if vf
bgUfgy klifahdJ, mU vf kliff
TLjYF rkkhF. mjhtJ,
log a (M # N) = log a M + log a N ; a, m, n if vf, a ! 1
3. mLF : xU v mL klifahdJ mj v
klifid mLfh bgUFtjF rkkhF. mjhtJ,
log a ^ M hn = n log a M ; a, m if vf, a ! 1
iu :
a xU if v kW a ! 1 v, log a a = 1.
(ii) a xU if v kW a ! 1 v, log a 1 = 0.
(iv) a kW b if vf kW b ! 1 v, blogb a = a .
27
maha
vLJfhL 2.10
= 6^1 h = 6
(a log a a = 1)
(a log a ^ M hn = n log a M )
(a log a a = 1)
vLJfhL 2.11
(a log a a = 1)
= log8 8 = 1
vLJfhL 2.12
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
vLJfhL 2.13
log3 2 # log4 3 # log5 4 # log6 5 # log7 6 # log8 7 = 1 vd %.
3
log3 2 # log4 3 # log5 4 # log6 5 # log7 6 # log8 7
1
1
=
3 log2 2
log2 23
= 1
(a log2 2 = 1)
3
1
log2 8
(a log a b =
1 )
log b a
(a log a ^ M hn = n log a M )
vLJfhL 2.14
25- 2 log5 3
log5 3-4
(a n log a M = log a M n )
= 3- 4 = 14 = 1
81
3
(a blogb a = a)
vLJfhL 2.15
1
+ 1 + 1 = 7
log x 16 log x 4 log x 2
1 + 1 + 1 =7
log x 24 log x 22 log x 2
1
+ 1
+ 1 = 7
4 log x 2 2 log x 2 log x 2
(a log a b =
1 )
log b a
(a n log a M = log a M n )
1 1
7
1
1
8 4 + 2 + 1 B log 2 = 7 ( 8 4 B log 2 = 7
x
x
1 = 7# 4
log x 2
7
1 )
log b a
(mLFF mik)
log2 x = 4 (a log a b =
24 = x
`
x = 16
29
maha
vLJfhL 2.16
1
= 1
2 + log x 10 3
1
= 1
2 + log x 10
3
2 + log x 10 = 3
( log x 10 = 3 - 2 = 1
x1 = 10
(mLFF mik)
` x = 10
vLJfhL 2.17
f log3 ^log2 xh = 1
(1)
log2 x = y vf.
wF, log3 y = 1
31 = y
(mLFF mik)
` y = 3
y = 3 vd (1) gl log2 x = 3 vd ilwJ.
vdnt, 23 = x
` x = 8
(mLFF mik)
vLJfhL 2.18
8^ x - 2h = 3x - 1 ( 8x - 16 = 3x - 1
8x - 3x = - 1 + 16 ( 5x = 15
` x =3
30
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
vLJfhL 2.19
log5 1125 = 2 log5 6 - 1 log5 16 + 6 log49 7 vd %.
2
2 log5 6 - 1 log5 16 + 6 log49 7
2
log5 ` 7x - 4 j2 =
x+2
1 log 7x - 4 =
2 8 5 ` x + 2 jB
1
2
1
2
( a log a M = n log a M )
log5 ` 7x - 4 j = 1
x+2
1
5 = 7x - 4 (mLFF mik)
x+2
7x 4 = 5(x + 2)
7x - 4 = 5x + 10 ( 7x - 5x = 10 + 4
2x = 14
` x = 7
g 2.2
1.
(ii)
log2 25
(iv) log2 ` 25 j =
log2 3
3
(v) log 1 3 = - 1
log 1 8 = 3
2
31
maha
2.
(i) 24 = 16
= 1
(v) 25 2 = 5
(vi) 12- 2 = 1
4
144
tUtdtF rkkhd mLFF mikid fhf.
3.
4.
(ii) 35 = 243
-2
3
(iv) 8
(ii) log9 3 = 1
2
1
(v) log64 ` j = - 1
(iv) log 3 9 = 4
2
8
tUtdt kid fhf.
(i) log6 216 = 3
(i) log3 ` 1 j
81
(iv) log 1 8
2
(iii) log5 1 = 0
(vi) log0.5 8 = - 3
5
(iii) log6 6
(vi) log 3 9 3
5.
tU rkghLfis f.
(i) log2 x = 1
2
(iv) log x 125 5 = 7
6.
tUtdtiw RUFf.
(iii) log7 21 + log7 77 + log7 88 - log7 121 - log7 24 (iv) log8 16 + log 52 -
7.
tU xbthU rkghoid f.
8.
(i) log a 15
(ii) log a 8
(iii) log a 30
(iv) log a ` 27 j
125
(v) log a `3 1 j
3
(ii) log 1 x = 3
(iii) log3 y = - 2
(vi) x + 2 log27 9 = 0
32
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
9.
tUtdtiw %f.
fzLfSF jrk vQU mogil vzhd 10 I mokhdF
jf ahd vzhf vLJ bfhsgLwJ. mokhd 10 Mf cs kliff
bghJ kliff vdgL. vdnt, tU fzFf klifahdJ
mokhd yhk gagLjgLwJ. mjhtJ, log N vgJ log10 N vd bghU
bfhsgLwJ. tU mltizia fUJf.
v N
N mLF
F mik
10-
log N
0.1
10
10
0
100
10
10
1000
10
10000
10
vdnt N vgJ 10 KG v mLF v, log N vgJ xU KG MF.
3.16 myJ 31.6 myJ 316- klif vd?
nghJ, 3.16 = 10
0.4997
1.4997
; 31.6 = 10
; 316 = 10
2.4997
Kiwia
= 0.4997 + 2 = 2.4997 .
vdnt, 10 mLF klif neTid fhgjF gagLwJ.
33
maha
vLJfhL 2.21
(i)
` neTW = 1
(ii)
` neTW = 2
` neTW = 4
` neTW = 3
k h f Ko.
(i)
vLJfhL 2.22
(i)
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
(i)
tU vLJfho _y bfhLfgl xU v gkhdTid
vthW fhgJ vW eh sFnth.
1
bfhLfgl v 40.85 vf. jid 40.85 = 4.085 # 10 vd vGjyh.
` neTW 1 MF.
4.0 vw vQF vnu cs iu tUkhW klif mltiz
bfhLfgLsJ.
ruhr ahrf
0
4.0
.6021 .6031
.6042
.6053
.6064
.6075
10
N = 4.0 F neuhf yf 8 MtJ uYF nH cs viz eh Ff
mj v 0.6107 . wF ruhr ahr 5 MtJ uYF nH cs v 0.0005
I vLJbfhs njitahd gkhdTW 0.6107 + 0.0005 = 0.6112.
` log 40.85 = 1.6112 .
2.4.2 vkliff (Antilogarithms)
xU v klif x v, mj v x vklif vd miHfgL.
ij antilog x vd vGjyh. mjhtJ, log y = x v, y = antilog x MF.
2.4.3 vklifia fhQ Kiw
jf fil bfhLfgLs vklif mltiz _y xU
v vklifia fhzyh. j mltiz vklif k
ehF jrk Ujkhf bfhLfgLsJ.
vklifia fhz, eh gkhdTiw kL fU bfhsntL.
KGv gF vjid yff csJ vd fhz myJ jrkF
mLJ vjid af csJ vd fhz eh neTiw gagLJnwh.
klif mltizia vthW gagLj ntL vW nkny
Fnlhnkh mJ nghynt vklif mltizia gagLj ntL.
35
maha
vLJfhL 2.23
(ma FpL)
= 0.9380
6- ruhr ahr
= 0.0003
(ma FpL)
4- ruhr ahr
= 0.0002
(ma FpL)
5- ruhr ahr
= 0.0005
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
vLJfhL 2.24
(i) 1.8652
(i)
0.6709.
mltizUJ, antilog 0.670 = 4.677
vLJfhL 2.25
(i)
= 1.6294 + 0.3351 = 1.9645
` x = antilog 1.9645 = 92.15
37
maha
=- 2 + 1.3343 =- 2 + 1 + 0.3343
=- 1 + 0.3343 = 1.3343
vLJfhL 2.26
(i) ^36.27h6
(ii) ^0.3749h4
(iii)
(i)
= 2.2956
= 1 ^1.4335h = - 1 + 0.4335
5
5
^- 1 - 4h + 4 + 0.4335
=
5
= - 5 + 4.4335 = - 5 + 4.4335
5
5
5
=- 1 + 0.8867 = 1.8867
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
vLJfhL 2.27
RUFf
(i)
(46.7) # 65.2
(2.81) 3 # (4.23)
(ii)
(84.5) # 3 0.0064
2
(72.5) # 62.3
1
(i)
(46.7) # 65.2
x=
=
(2.81) 3 # (4.23)
46.7 # (65.2) 2
3
(2.81) # 4.23
vf.
46.7 # (65.2) 2
3
(2.81) # 4.23
H
1
(ii)
(84.5) # 3 0.0064
x =
2
(72.5) # 62.3
(84.5) # (0.0064) 3
=
vf.
1
2
(72.5) # (62.3) 2
(84.5) # (0.0064) 3
log x = log >
1 H
2
(72.5) # (62.3) 2
4
` x = antilog2.3584 = 228.2
39
maha
vLJfhL 2.28
log4 13.26 - kig fhf.
log4 13.26
= log10 13.26 #
1
log10 4
1 )
log b a
= 1.1225 = x vf.
0.6021
wF x = 1.1225 . UwK klif vLf, eh bgWtJ
0.6021
log x = log ` 1.1225 j
0.6021
= log 1.1225 - log 0.6021 = 0.0503 - 1.7797
= 0.0503 - (- 1 + 0.7797) = 0.0503 + 1 - 0.7797
= 1.0503 - 0.7797 = 0.2706
g 2.3
1.
(i)
92.43
(ii) 0.9243
(iii) 9243
(iv) 924300
(v) 0.009243
(vi) 0.09243
2.
3.
4.
5.
40
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
6.
kLf.
(v) ^50.49h5
(vi)
(viii)
(ix)
^76.25h3 # 3 1.928
^42.75h5 # 0.04623
(x)
0.7214 # 20.37
69.8
28 # 5 729
46.35
561.4
(xii) log3 7
maha
F : ulokhd 2 ilahJ
mjhtJ (1, 10, 11, 100, 101, 110, 111, 1000, 1001, 1010, 1011, 1111, ..)
(I)
vLJfhL 2.29
35
17 - 1
8 - 1
4 - 0
2 - 0
>
1 - 0
>
` 3510 = 1000112
vLJfhL 2.30
29
14 - 1
7 - 0
3 - 1
1 -1
>
` 2910 = 111012
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
= 64 + 32 +16 + 0 + 0 + 2 + 1 = 11510
` 111000112 = 11510
vLJfhL 2.32
= 32+16+8+4+2+1 = 6310
` 1111112 = 6310
Ijokhd 5 ilahJ.
e if cs ufis gagL j Kiwia vjhf J
bfhsyh. 1, 2, 3, 4, xU if, xU if xW, xU if uL, xU if _W, xU if
ehF, uL iff vwthW Mufyh.
vLJfhL 2.33
624
124 - 4
24 - 4
4 - 4
>
` 62410 = 44445
43
maha
vLJfhL 2.34
9875
1975 - 0
395 - 0
79 - 0
15 - 4
>
3 - 0
>
` 987510 = 3040005
vLJfhL 2.35
= 375+100+10+1
= 48610
` 34215 = 48610
vLJfhL 2.36
= 2500+0 + 75 +10+4
= 258910
` 403245 = 258910
vlokhd 8 ilahJ.
vlokhd l kf ... 87, 86, 85, 84, 83, 82, 81, 80.
= 164 + 28+61
= 64+16 + 6
= 8610
44
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
vLJfhL 2.37
7893
986 - 5
123 - 2
15 - 3
>
1 -7
>
7893
=
17325
`
10
8
vLJfhL 2.38
13478 = 1 83 + 3 82 + 4 81 + 7 80
= 1 512 + 364 + 48 + 71
= 512+192+32+7
= 74310
` 13478 = 74310
g 2.4
1. 4510 I ulokhd vzhf khW.
45
maha
g 2.5
1.
923.4 ma FpL
2.
0.00036 ma FpL
3.
(A) 257
4.
(A) 0.03506
5.
5 = 25 klif tot
(A) log5 2 = 25
6.
7.
8.
9.
(B) 9.234 # 10
(C) 9.234 # 10
(B) 3.6 # 10
(D) 3.6 # 10
(C) 25700
(D) 257000
(C) 35.06
(D) 350.6
(C) log5 25 = 2
(D) log25 5 = 2
(B) 2570
2
(B) 0.003506
(B) log2 5 = 25
16
(B) 4 = 16
(A) 2 = 16
log 3 ` 4 j k
3
4
(A) 2
(B) 1
16
(C) 2 = 4
(D) 4 = 2
(C) 2
(D) 1
log49 7 k
(A) 2 (B) 1
2
log 1 4 k
(C) 1
7
(D) 1
(B) 0
(C) 1
2
(D) 2
(C) 1
(D) 1
(A) 2
10.
(A) log10 9
(B) log10 36
46
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
id bfhf...
xU v N I ma Fpo 1 # a 1 10 vd cs jrkv kW
10 KG mLF Mat bgUf gydhf vGjyh. mjhtJ,
N = a # 10 n F 1 # a 1 10 kW n xU KG.
x
bra 1
log10 2 kW log10 3 I klif mltizia gagLjhk njhuha kig fhf.
eh mtJ
10
2 = 1024
10
2 { 10
2 { 10 10
2 { 10
0.3
log10 2 { 0.3
nj ngh 34 = 81 { 80 = 8 # 10 = 23 # 10
&
10
34 { 23 # 10
&
maha
&
&
4 log10 3 { 3 # 0.3 + 1
log10 3 { 1.9
4
log10 3 { 0.475
bra 2
log12 144 kig fhf.
bra 3
klif mltizia gagL 210, 325, 450, 580 yff
vifia fhf.
bra 4
nH bfhLfgLs mltizia brf.
t.v
vf
ma
FpL
neTW
-2
1.
25.6
2.56 # 10
2.
0.0154
1.54 # 10
3.
4.
5.
375.4
4022
0.234
6.
0.00056
gkhd
TW
0.4082
0.1875
mj v
klif
1.4082
2.1875
0.5745
3
1
3.6044
1.3692
0.7482
48
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
bra 5
31
taFgl
egf
j
fl mltizia ghf.
mltiz vbjj u mtfSila
A
B
C
D
E
taJ csJ vd Tdh mtfSila
1
2
4
8
16
taij v fhz Ko.
3
3
5
9
17
vLJfhlhf, #h vgt taJ
5
6
6
10
18
A, B kW D Ma uf csJ vd
7
7
7
11
19
Tdh mj uf Kj iu cs
9
10
12
12
20
vfis Todh #h taJ ilF.
11
11
13
13
21
` #h taJ 1+2+8=11.
13
14
14
14
22
uhjh taJ 14 vd bfhlh
15
15
15
15
23
mtUila
taJ vbjj uf UF?
17
18
20
24
24
1410 I ulokhd vzhf khW.
19
19
21
25
25
21
22
22
26
26
2
14
23
23
23
27
27
2
7 - 0
25
26
28
28
28
2
3 - 1
27
27
29
29
29
29
31
30
31
30
31
30
31
30
31
1 - 1
bra 6
X vGij idj
49
maha
1
A
C
E
G
I
K
M
O
Q
S
U
W
Y
2
B
C
F
G
J
K
N
O
R
S
V
W
Z
3
D
E
F
G
L
M
N
O
T
U
V
W
-
4
H
I
J
K
L
M
N
O
X
Y
Z
-
5
P
Q
R
S
T
U
V
W
X
Y
Z
-
21
10 - 1
5 - 0
2 - 1
1 - 0
mj vGJ 1, 3 kW 5 vw
uf csJ.
MATHEMATICS IN LIFE
Why do we study Mathematics?
We must study Mathematics.
To ADD noble qualities
To SUBTRACT bad habits
To MULTIPLY love and friendship
To DIVIDE equal thoughts among us
To ROOT-OUT dreadful caste and creed
To EQUATE rich and poor in the society
To ELIMINATE social evils
To DIFFERENTIATE good from bad
To INTEGRATE People of our country
To MINIMISE our ignorance
To MAXIMIZE our IQ and EQ
To EXPAND our unity among the world
To SIMPLIFY our difficulties and
To be RATIONAL and dynamic.
50
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
g 2.1
11
1. (i) 7.493 # 10
(iii) 1.05003 # 10
14
(iv) 5.436 # 10
2. (i) 0.00000325
(ii) 1.3 # 10
(ii) 0.0004134
(iii) 41340
13
(iv) 18600000
28
3. (i) 6.4 # 10 (ii) 3.375 # 10 (iii) 2.56 # 10 (iv) 6.9984 # 10- (v) 3.993 # 10
g 2.2
1. (i) r (ii) jtW (iii) jtW (iv) jtW (v) r
(vi) jtW
7. (i) x =- 2 (ii) x = 2
(vi) x =- 4
3
g 2.3
1
1. (i) 9.243 # 10
(vi) 5.3756
maha
(iii) 0.2413
(iii) 0.05309
(iv) 3.497
(vi) 0.01513
g 2.4
1. 1011012
2. 10010012
3. 10710
4. 710
5. 124225
6. 144235
7. 69410
8. 711310
9. 3004078
10. 12608
11. 2003810
g 2.5
1. B 2. C 3. B
4. A 5. C
6. A
7. D 8. B
52
9. A 10. C
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
LOGARITHM TABLE
Mean Difference
0
1.0
0.0000
0.0043
0.0086
0.0128
0.0170
0.0212
0.0253
0.0294
0.0334
0.0374
12
17
21
25
29
33
37
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
0.0414
0.0792
0.1139
0.1461
0.1761
0.0453
0.0828
0.1173
0.1492
0.1790
0.0492
0.0864
0.1206
0.1523
0.1818
0.0531
0.0899
0.1239
0.1553
0.1847
0.0569
0.0934
0.1271
0.1584
0.1875
0.0607
0.0969
0.1303
0.1614
0.1903
0.0645
0.1004
0.1335
0.1644
0.1931
0.0682
0.1038
0.1367
0.1673
0.1959
0.0719
0.1072
0.1399
0.1703
0.1987
0.0755
0.1106
0.1430
0.1732
0.2014
4
3
3
3
3
8
7
6
6
6
11
10
10
9
8
15
14
13
12
11
19
17
16
15
14
23
21
19
18
17
26
24
23
21
20
30
28
26
24
22
34
31
29
27
25
1.6
1.7
1.8
1.9
2.0
0.2041
0.2304
0.2553
0.2788
0.3010
0.2068
0.2330
0.2577
0.2810
0.3032
0.2095
0.2355
0.2601
0.2833
0.3054
0.2122
0.2380
0.2625
0.2856
0.3075
0.2148
0.2405
0.2648
0.2878
0.3096
0.2175
0.2430
0.2672
0.2900
0.3118
0.2201
0.2455
0.2695
0.2923
0.3139
0.2227
0.2480
0.2718
0.2945
0.3160
0.2253
0.2504
0.2742
0.2967
0.3181
0.2279
0.2529
0.2765
0.2989
0.3201
3
2
2
2
2
5
5
5
4
4
8
7
7
7
6
11
10
9
9
8
13
12
12
11
11
16
15
14
13
13
18
17
16
16
15
21
20
19
18
17
24
22
21
20
19
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
0.3222
0.3424
0.3617
0.3802
0.3979
0.3243
0.3444
0.3636
0.3820
0.3997
0.3263
0.3464
0.3655
0.3838
0.4014
0.3284
0.3483
0.3674
0.3856
0.4031
0.3304
0.3502
0.3692
0.3874
0.4048
0.3324
0.3522
0.3711
0.3892
0.4065
0.3345
0.3541
0.3729
0.3909
0.4082
0.3365
0.3560
0.3747
0.3927
0.4099
0.3385
0.3579
0.3766
0.3945
0.4116
0.3404
0.3598
0.3784
0.3962
0.4133
2
2
2
2
2
4
4
4
4
3
6
6
6
5
5
8
8
7
7
7
10
10
9
9
9
12
12
11
11
10
14
14
13
12
12
16
15
15
14
14
18
17
17
16
15
2.6
2.7
2.8
2.9
3.0
0.4150
0.4314
0.4472
0.4624
0.4771
0.4166
0.4330
0.4487
0.4639
0.4786
0.4183
0.4346
0.4502
0.4654
0.4800
0.4200
0.4362
0.4518
0.4669
0.4814
0.4216
0.4378
0.4533
0.4683
0.4829
0.4232
0.4393
0.4548
0.4698
0.4843
0.4249
0.4409
0.4564
0.4713
0.4857
0.4265
0.4425
0.4579
0.4728
0.4871
0.4281
0.4440
0.4594
0.4742
0.4886
0.4298
0.4456
0.4609
0.4757
0.4900
2
2
2
1
1
3
3
3
3
3
5
5
5
4
4
7
6
6
6
6
8
8
8
7
7
10
9
9
9
9
11
11
11
10
10
13
13
12
12
11
15
14
14
13
13
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
0.4914
0.5051
0.5185
0.5315
0.5441
0.4928
0.5065
0.5198
0.5328
0.5453
0.4942
0.5079
0.5211
0.5340
0.5465
0.4955
0.5092
0.5224
0.5353
0.5478
0.4969
0.5105
0.5237
0.5366
0.5490
0.4983
0.5119
0.5250
0.5378
0.5502
0.4997
0.5132
0.5263
0.5391
0.5514
0.5011
0.5145
0.5276
0.5403
0.5527
0.5024
0.5159
0.5289
0.5416
0.5539
0.5038
0.5172
0.5302
0.5428
0.5551
1
1
1
1
1
3
3
3
3
2
4
4
4
4
4
6
5
5
5
5
7
7
6
6
6
8
8
8
8
7
10
9
9
9
9
11
11
10
10
10
12
12
12
11
11
3.6
3.7
3.8
3.9
4.0
0.5563
0.5682
0.5798
0.5911
0.6021
0.5575
0.5694
0.5809
0.5922
0.6031
0.5587
0.5705
0.5821
0.5933
0.6042
0.5599
0.5717
0.5832
0.5944
0.6053
0.5611
0.5729
0.5843
0.5955
0.6064
0.5623
0.5740
0.5855
0.5966
0.6075
0.5635
0.5752
0.5866
0.5977
0.6085
0.5647
0.5763
0.5877
0.5988
0.6096
0.5658
0.5775
0.5888
0.5999
0.6107
0.5670
0.5786
0.5899
0.6010
0.6117
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
4
3
3
3
3
5
5
5
4
4
6
6
6
5
5
7
7
7
7
6
8
8
8
8
8
10
9
9
9
9
11
10
10
10
10
4.1
0.6128
0.6138
0.6149
0.6160
0.6170
0.6180
0.6191
0.6201
0.6212
0.6222
4.2
4.3
4.4
4.5
0.6232
0.6335
0.6435
0.6532
0.6243
0.6345
0.6444
0.6542
0.6253
0.6355
0.6454
0.6551
0.6263
0.6365
0.6464
0.6561
0.6274
0.6375
0.6474
0.6571
0.6284
0.6385
0.6484
0.6580
0.6294
0.6395
0.6493
0.6590
0.6304
0.6405
0.6503
0.6599
0.6314
0.6415
0.6513
0.6609
0.6325
0.6425
0.6522
0.6618
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
7
8
8
8
8
9
9
9
9
4.6
4.7
4.8
4.9
5.0
0.6628
0.6721
0.6812
0.6902
0.6990
0.6637
0.6730
0.6821
0.6911
0.6998
0.6646
0.6739
0.6830
0.6920
0.7007
0.6656
0.6749
0.6839
0.6928
0.7016
0.6665
0.6758
0.6848
0.6937
0.7024
0.6675
0.6767
0.6857
0.6946
0.7033
0.6684
0.6776
0.6866
0.6955
0.7042
0.6693
0.6785
0.6875
0.6964
0.7050
0.6702
0.6794
0.6884
0.6972
0.7059
0.6712
0.6803
0.6893
0.6981
0.7067
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
3
5
5
4
4
4
6
5
5
5
5
7
6
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
8
8
5.1
5.2
5.3
5.4
0.7076
0.7160
0.7243
0.7324
0.7084
0.7168
0.7251
0.7332
0.7093
0.7177
0.7259
0.7340
0.7101
0.7185
0.7267
0.7348
0.7110
0.7193
0.7275
0.7356
0.7118
0.7202
0.7284
0.7364
0.7126
0.7210
0.7292
0.7372
0.7135
0.7218
0.7300
0.7380
0.7143
0.7226
0.7308
0.7388
0.7152
0.7235
0.7316
0.7396
1
1
1
1
2
2
2
2
3
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
6
6
8
7
7
7
53
maha
LOGARITHM TABLE
Mean Difference
1
5.5
0.7404 0.7412 0.7419 0.7427 0.7435 0.7443 0.7451 0.7459 0.7466 0.7474
5.6
0.7482 0.7490 0.7497 0.7505 0.7513 0.7520 0.7528 0.7536 0.7543 0.7551
5.7
5.8
5.9
6.0
0.7559
0.7634
0.7709
0.7782
0.7627
0.7701
0.7774
0.7846
1
1
1
1
2
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
6
6.1
0.7853 0.7860 0.7868 0.7875 0.7882 0.7889 0.7896 0.7903 0.7910 0.7917
6.2
6.3
6.4
6.5
0.7924
0.7993
0.8062
0.8129
0.7931
0.8000
0.8069
0.8136
0.7938
0.8007
0.8075
0.8142
0.7945
0.8014
0.8082
0.8149
0.7952
0.8021
0.8089
0.8156
0.7959
0.8028
0.8096
0.8162
0.7966
0.8035
0.8102
0.8169
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
5
6
5
5
5
6
6
6
6
6.6
6.7
6.8
6.9
7.0
0.8195
0.8261
0.8325
0.8388
0.8451
0.8202
0.8267
0.8331
0.8395
0.8457
0.8209
0.8274
0.8338
0.8401
0.8463
0.8215
0.8280
0.8344
0.8407
0.8470
0.8222
0.8287
0.8351
0.8414
0.8476
0.8228
0.8293
0.8357
0.8420
0.8482
0.8235
0.8299
0.8363
0.8426
0.8488
0.8241
0.8306
0.8370
0.8432
0.8494
0.8248
0.8312
0.8376
0.8439
0.8500
0.8254
0.8319
0.8382
0.8445
0.8506
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
4
4
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
0.8513
0.8573
0.8633
0.8692
0.8751
0.8519
0.8579
0.8639
0.8698
0.8756
0.8525
0.8585
0.8645
0.8704
0.8762
0.8531
0.8591
0.8651
0.8710
0.8768
0.8537
0.8597
0.8657
0.8716
0.8774
0.8543
0.8603
0.8663
0.8722
0.8779
0.8549
0.8609
0.8669
0.8727
0.8785
0.8555
0.8615
0.8675
0.8733
0.8791
0.8561
0.8621
0.8681
0.8739
0.8797
0.8567
0.8627
0.8686
0.8745
0.8802
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
7.6
7.7
7.8
7.9
8.0
0.8808
0.8865
0.8921
0.8976
0.9031
0.8814
0.8871
0.8927
0.8982
0.9036
0.8820
0.8876
0.8932
0.8987
0.9042
0.8825
0.8882
0.8938
0.8993
0.9047
0.8831
0.8887
0.8943
0.8998
0.9053
0.8837
0.8893
0.8949
0.9004
0.9058
0.8842
0.8899
0.8954
0.9009
0.9063
0.8848
0.8904
0.8960
0.9015
0.9069
0.8854
0.8910
0.8965
0.9020
0.9074
0.8859
0.8915
0.8971
0.9025
0.9079
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
4
4
4
4
5
5
5
5
5
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
0.9085
0.9138
0.9191
0.9243
0.9294
0.9090
0.9143
0.9196
0.9248
0.9299
0.9096
0.9149
0.9201
0.9253
0.9304
0.9101
0.9154
0.9206
0.9258
0.9309
0.9106
0.9159
0.9212
0.9263
0.9315
0.9112
0.9165
0.9217
0.9269
0.9320
0.9117
0.9170
0.9222
0.9274
0.9325
0.9122
0.9175
0.9227
0.9279
0.9330
0.9128
0.9180
0.9232
0.9284
0.9335
0.9133
0.9186
0.9238
0.9289
0.9340
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
8.6
8.7
8.8
8.9
9.0
0.9345
0.9395
0.9445
0.9494
0.9542
0.9350
0.9400
0.9450
0.9499
0.9547
0.9355
0.9405
0.9455
0.9504
0.9552
0.9360
0.9410
0.9460
0.9509
0.9557
0.9365
0.9415
0.9465
0.9513
0.9562
0.9370
0.9420
0.9469
0.9518
0.9566
0.9375
0.9425
0.9474
0.9523
0.9571
0.9380
0.9430
0.9479
0.9528
0.9576
0.9385
0.9435
0.9484
0.9533
0.9581
0.9390
0.9440
0.9489
0.9538
0.9586
1
0
0
0
0
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
4
4
4
4
9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
0.9590
0.9638
0.9685
0.9731
0.9777
0.9595
0.9643
0.9689
0.9736
0.9782
0.9600
0.9647
0.9694
0.9741
0.9786
0.9605
0.9652
0.9699
0.9745
0.9791
0.9609
0.9657
0.9703
0.9750
0.9795
0.9614
0.9661
0.9708
0.9754
0.9800
0.9619
0.9666
0.9713
0.9759
0.9805
0.9624
0.9671
0.9717
0.9763
0.9809
0.9628
0.9675
0.9722
0.9768
0.9814
0.9633
0.9680
0.9727
0.9773
0.9818
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
9.6
9.7
9.8
9.9
0.9823
0.9868
0.9912
0.9956
0.9827
0.9872
0.9917
0.9961
0.9832
0.9877
0.9921
0.9965
0.9836
0.9881
0.9926
0.9969
0.9841
0.9886
0.9930
0.9974
0.9845
0.9890
0.9934
0.9978
0.9850
0.9894
0.9939
0.9983
0.9854
0.9899
0.9943
0.9987
0.9859
0.9903
0.9948
0.9991
0.9863
0.9908
0.9952
0.9996
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
3
4
4
4
4
0.7566
0.7642
0.7716
0.7789
0.7574
0.7649
0.7723
0.7796
0.7582
0.7657
0.7731
0.7803
0.7589
0.7664
0.7738
0.7810
0.7597
0.7672
0.7745
0.7818
0.7604
0.7679
0.7752
0.7825
0.7612
0.7686
0.7760
0.7832
54
0.7619
0.7694
0.7767
0.7839
bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff
0
1.000
1
1.002
2
1.005
3
1.007
4
1.009
5
1.012
6
1.014
7
1.016
8
1.019
9
1.021
1
0
2
0
3
1
4
1
5
1
6
1
7
2
8
2
9
2
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
1.023
1.047
1.072
1.096
1.122
1.026
1.050
1.074
1.099
1.125
1.028
1.052
1.076
1.102
1.127
1.030
1.054
1.079
1.104
1.130
1.033
1.057
1.081
1.107
1.132
1.035
1.059
1.084
1.109
1.135
1.038
1.062
1.086
1.112
1.138
1.040
1.064
1.089
1.114
1.140
1.042
1.067
1.091
1.117
1.143
1.045
1.069
1.094
1.119
1.146
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
0.06
0.07
0.08
0.09
0.10
1.148
1.175
1.202
1.230
1.259
1.151
1.178
1.205
1.233
1.262
1.153
1.180
1.208
1.236
1.265
1.156
1.183
1.211
1.239
1.268
1.159
1.186
1.213
1.242
1.271
1.161
1.189
1.216
1.245
1.274
1.164
1.191
1.219
1.247
1.276
1.167
1.194
1.222
1.250
1.279
1.169
1.197
1.225
1.253
1.282
1.172
1.199
1.227
1.256
1.285
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
0.11
0.12
0.13
0.14
0.15
1.288
1.318
1.349
1.380
1.413
1.291
1.321
1.352
1.384
1.416
1.294
1.324
1.355
1.387
1.419
1.297
1.327
1.358
1.390
1.422
1.300
1.330
1.361
1.393
1.426
1.303
1.334
1.365
1.396
1.429
1.306
1.337
1.368
1.400
1.432
1.309
1.340
1.371
1.403
1.435
1.312
1.343
1.374
1.406
1.439
1.315
1.346
1.377
1.409
1.442
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
0.16
0.17
0.18
0.19
0.20
1.445
1.479
1.514
1.549
1.585
1.449
1.483
1.517
1.552
1.589
1.452
1.486
1.521
1.556
1.592
1.455
1.489
1.524
1.560
1.596
1.459
1.493
1.528
1.563
1.600
1.462
1.496
1.531
1.567
1.603
1.466
1.500
1.535
1.570
1.607
1.469
1.503
1.538
1.574
1.611
1.472
1.507
1.542
1.578
1.614
1.476
1.510
1.545
1.581
1.618
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
0.21
0.22
0.23
0.24
0.25
1.622
1.660
1.698
1.738
1.778
1.626
1.663
1.702
1.742
1.782
1.629
1.667
1.706
1.746
1.786
1.633
1.671
1.710
1.750
1.791
1.637
1.675
1.714
1.754
1.795
1.641
1.679
1.718
1.758
1.799
1.644
1.683
1.722
1.762
1.803
1.648
1.687
1.726
1.766
1.807
1.652
1.690
1.730
1.770
1.811
1.656
1.694
1.734
1.774
1.816
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
0.26
0.27
0.28
0.29
0.30
1.820
1.862
1.905
1.950
1.995
1.824
1.866
1.910
1.954
2.000
1.828
1.871
1.914
1.959
2.004
1.832
1.875
1.919
1.963
2.009
1.837
1.879
1.923
1.968
2.014
1.841
1.884
1.928
1.972
2.018
1.845
1.888
1.932
1.977
2.023
1.849
1.892
1.936
1.982
2.028
1.854
1.897
1.941
1.986
2.032
1.858
1.901
1.945
1.991
2.037
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
0.31
0.32
0.33
0.34
0.35
2.042
2.089
2.138
2.188
2.239
2.046
2.094
2.143
2.193
2.244
2.051
2.099
2.148
2.198
2.249
2.056
2.104
2.153
2.203
2.254
2.061
2.109
2.158
2.208
2.259
2.065
2.113
2.163
2.213
2.265
2.070
2.118
2.168
2.218
2.270
2.075
2.123
2.173
2.223
2.275
2.080
2.128
2.178
2.228
2.280
2.084
2.133
2.183
2.234
2.286
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
0.36
0.37
0.38
0.39
0.40
2.291
2.344
2.399
2.455
2.512
2.296
2.350
2.404
2.460
2.518
2.301
2.355
2.410
2.466
2.523
2.307
2.360
2.415
2.472
2.529
2.312
2.366
2.421
2.477
2.535
2.317
2.371
2.427
2.483
2.541
2.323
2.377
2.432
2.489
2.547
2.328
2.382
2.438
2.495
2.553
2.333
2.388
2.443
2.500
2.559
2.339
2.393
2.449
2.506
2.564
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
0.41
0.42
0.43
0.44
0.45
2.570
2.630
2.692
2.754
2.818
2.576
2.636
2.698
2.761
2.825
2.582
2.642
2.704
2.767
2.831
2.588
2.649
2.710
2.773
2.838
2.594
2.655
2.716
2.780
2.844
2.600
2.661
2.723
2.786
2.851
2.606
2.667
2.729
2.793
2.858
2.612
2.673
2.735
2.799
2.864
2.618
2.679
2.742
2.805
2.871
2.624
2.685
2.748
2.812
2.877
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
0.46
0.47
0.48
0.49
2.884
2.951
3.020
3.090
2.891
2.958
3.027
3.097
2.897
2.965
3.034
3.105
2.904
2.972
3.041
3.112
2.911
2.979
3.048
3.119
2.917
2.985
3.055
3.126
2.924
2.992
3.062
3.133
2.931
2.999
3.069
3.141
2.938
3.006
3.076
3.148
2.944
3.013
3.083
3.155
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
55
maha
0
3.162
1
3.170
2
3.177
3
3.184
4
3.192
5
3.199
6
3.206
7
3.214
8
3.221
9
3.228
1
1
2
1
3
2
4
3
5
4
6
4
7
5
8
6
9
7
0.51
0.52
0.53
0.54
0.55
3.236
3.311
3.388
3.467
3.548
3.243
3.319
3.396
3.475
3.556
3.251
3.327
3.404
3.483
3.565
3.258
3.334
3.412
3.491
3.573
3.266
3.342
3.420
3.499
3.581
3.273
3.350
3.428
3.508
3.589
3.281
3.357
3.436
3.516
3.597
3.289
3.365
3.443
3.524
3.606
3.296
3.373
3.451
3.532
3.614
3.304
3.381
3.459
3.540
3.622
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
6
7
7
7
7
7
7
0.56
0.57
0.58
0.59
0.60
3.631
3.715
3.802
3.890
3.981
3.639
3.724
3.811
3.899
3.990
3.648
3.733
3.819
3.908
3.999
3.656
3.741
3.828
3.917
4.009
3.664
3.750
3.837
3.926
4.018
3.673
3.758
3.846
3.936
4.027
3.681
3.767
3.855
3.945
4.036
3.690
3.776
3.864
3.954
4.046
3.698
3.784
3.873
3.963
4.055
3.707
3.793
3.882
3.972
4.064
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
8
8
0.61
0.62
0.63
0.64
0.65
4.074
4.169
4.266
4.365
4.467
4.083
4.178
4.276
4.375
4.477
4.093
4.188
4.285
4.385
4.487
4.102
4.198
4.295
4.395
4.498
4.111
4.207
4.305
4.406
4.508
4.121
4.217
4.315
4.416
4.519
4.130
4.227
4.325
4.426
4.529
4.140
4.236
4.335
4.436
4.539
4.150
4.246
4.345
4.446
4.550
4.159
4.256
4.355
4.457
4.560
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
8
8
9
9
9
9
9
0.66
0.67
0.68
0.69
0.70
4.571
4.677
4.786
4.898
5.012
4.581
4.688
4.797
4.909
5.023
4.592
4.699
4.808
4.920
5.035
4.603
4.710
4.819
4.932
5.047
4.613
4.721
4.831
4.943
5.058
4.624
4.732
4.842
4.955
5.070
4.634
4.742
4.853
4.966
5.082
4.645
4.753
4.864
4.977
5.093
4.656
4.764
4.875
4.989
5.105
4.667
4.775
4.887
5.000
5.117
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
8
9
9
9
9
9
10
10
10
10
11
0.71
0.72
0.73
0.74
0.75
5.129
5.248
5.370
5.495
5.623
5.140
5.260
5.383
5.508
5.636
5.152
5.272
5.395
5.521
5.649
5.164
5.284
5.408
5.534
5.662
5.176
5.297
5.420
5.546
5.675
5.188
5.309
5.433
5.559
5.689
5.200
5.321
5.445
5.572
5.702
5.212
5.333
5.458
5.585
5.715
5.224
5.346
5.470
5.598
5.728
5.236
5.358
5.483
5.610
5.741
1
1
1
1
1
2
2
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
6
6
6
6
7
7
7
8
8
8
8
9
9
9
9
10
10
10
10
10
11
11
11
12
12
0.76
0.77
0.78
0.79
0.80
5.754
5.888
6.026
6.166
6.310
5.768
5.902
6.039
6.180
6.324
5.781
5.916
6.053
6.194
6.339
5.794
5.929
6.067
6.209
6.353
5.808
5.943
6.081
6.223
6.368
5.821
5.957
6.095
6.237
6.383
5.834
5.970
6.109
6.252
6.397
5.848
5.984
6.124
6.266
6.412
5.861
5.998
6.138
6.281
6.427
5.875
6.012
6.152
6.295
6.442
1
1
1
1
1
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
5
5
6
6
6
7
7
7
7
7
8
8
8
9
9
9
10
10
10
10
11
11
11
11
12
12
12
13
13
13
0.81
0.82
0.83
0.84
0.85
6.457
6.607
6.761
6.918
7.079
6.471
6.622
6.776
6.934
7.096
6.486
6.637
6.792
6.950
7.112
6.501
6.653
6.808
6.966
7.129
6.516
6.668
6.823
6.982
7.145
6.531
6.683
6.839
6.998
7.161
6.546
6.699
6.855
7.015
7.178
6.561
6.714
6.871
7.031
7.194
6.577
6.730
6.887
7.047
7.211
6.592
6.745
6.902
7.063
7.228
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
5
5
5
5
5
6
6
6
6
7
8
8
8
8
8
9
9
9
10
10
11
11
11
11
12
12
12
13
13
13
14
14
14
15
15
0.86
0.87
0.88
0.89
0.90
7.244
7.413
7.586
7.762
7.943
7.261
7.430
7.603
7.780
7.962
7.278
7.447
7.621
7.798
7.980
7.295
7.464
7.638
7.816
7.998
7.311
7.482
7.656
7.834
8.017
7.328
7.499
7.674
7.852
8.035
7.345
7.516
7.691
7.870
8.054
7.362
7.534
7.709
7.889
8.072
7.379
7.551
7.727
7.907
8.091
7.396
7.568
7.745
7.925
8.110
2
2
2
2
2
3
3
4
4
4
5
5
5
5
6
7
7
7
7
7
8
9
9
9
9
10
10
11
11
11
12
12
12
13
13
13
14
14
14
15
15
16
16
16
17
0.91
0.92
0.93
0.94
0.95
8.128
8.318
8.511
8.710
8.913
8.147
8.337
8.531
8.730
8.933
8.166
8.356
8.551
8.750
8.954
8.185
8.375
8.570
8.770
8.974
8.204
8.395
8.590
8.790
8.995
8.222
8.414
8.610
8.810
9.016
8.241
8.433
8.630
8.831
9.036
8.260
8.453
8.650
8.851
9.057
8.279
8.472
8.670
8.872
9.078
8.299
8.492
8.690
8.892
9.099
2
2
2
2
2
4
4
4
4
4
6
6
6
6
6
8
8
8
8
8
9
10
10
10
10
11
12
12
12
12
13
14
14
14
15
15
15
16
16
17
17
17
18
18
19
0.96
0.97
0.98
0.99
9.120
9.333
9.550
9.772
9.141
9.354
9.572
9.795
9.162
9.376
9.594
9.817
9.183
9.397
9.616
9.840
9.204
9.419
9.638
9.863
9.226
9.441
9.661
9.886
9.247
9.462
9.683
9.908
9.268
9.484
9.705
9.931
9.290
9.506
9.727
9.954
9.311
9.528
9.750
9.977
2
2
2
2
4
4
4
5
6
7
7
7
8
9
9
9
11
11
11
11
13
13
13
14
15
15
16
16
17
17
18
18
19
20
20
20
56
toa
toa
Truth can never be told so as to be understood,
and not to be believed
- William Blake
Kjik Fnfhf
tl jhd njwfis J bfhSj
3.1 mKf
vd magl, nuf fj
nkij toa
jij vd miHfglh.
.K.
3000F
vw
mikyhk
KUnj
toa
gagLjgL
ehfffhyf
fj
tUwJ.
gagLjgL
tj
gila
ehfff
gagLjgL tjd.
(Fghf toa) f wj
jfkhf fwJ. eh
akghij (Locus)
nghJ gagLjToa
akghij
vgJ
y
toa
gjidfSF cgL efU ghijahF.
cjhuzkhf,
uL
fUJ
rk
oa toa, va
f jf
tUfgLsJ.
maha
tlf (Circles)
iyahd xU UJ rk bjhiy efU akghij xU
tlkhF.
iyahd mj ika vd khwhj ilu Mu vd
miHfgL.
tl mj Rws vdgL.
eh (Chord)
eh
u
l (Diameter)
O ika
l
tl ika tahf brY eh
l vdgL.
tlg jikj U fis
izF nfhLJL eh vdgL.
bjhLnfhL
bt
tl fbga eh l MF.
Lnf
hL
gl 3.1
btLnfhL (Secant)
xU tlij U btntW f btobrY nfhL tl
btLnfhL vdgL.
bjhLnfhL (Tangent)
bg
a
tlJL
vdgL.
tl
nfhzgF
tl (Arc of a circle)
gl 3.2
xU tlgid uL rkkw fshf jh a a
tl vd, bga bga tl vd miHfL.
bghJika tlf (Concentric circles)
B
R
O r
gl 3.3
58
toa
!
!
tlYs uL f AB kW CD Mait
xUir f MF. ij eh
! !
AB / CD thW vGJnth. Mfnt,
! !
! !
AB / CD , mAB = mCD , +AOB = +COD
gl 3.4
3.2.1 tl ehf gf
g
gl 3.5
njw 1
ju
%f : AC = BC
mik : OA kW OB-I izf
%gz :
gl 3.6
T OAC kW T OBC-
OA = OB
(i)
(ii) OC
(tl Muf.)
bghJgf
` AC = BC
59
maha
xU tlYs rk ehf tl ikaUJ
rku UF.
%f : OL = OM
mik : OL = AB kW OM = CD I tiuf.
OA kW OC I izf.
gl 3.7
%gz :
(i)
(iii)
+ OMC= + OLA
(iv)
T OLA / T OMC
` OL = OM
(xbthW 90c )
(br-f-g rtrkjik.)
tl Mu OA- s 10 br.
AB = 16 br.
AC = 1 # 16 = 8 br.
2
10
b
r.
OA = 10 br.
OC = OA - AC
C
16br.
gl 3.8
60
toa
` OC = 6 br.
vLJfhL 3.2
uL bghJika tlf bttl tiuagl eh AB ahdJ
ctlij C kW D- btLwJ v, AC = BD vd %.
ju : bttl eh AB ctlij C kW D- btLwJ.
%f
: AC = BD
mik
: OM = AB tiuf
%gz :
OM = AB
UJ OM = CD
bttl,
(mik go)
(ACDB xU nenfhL)
gl 3.9
(1) (a eh AB-ia OM Urk TL)
AM = BM
ctl,
CM = DM
AC = BD
3.2.2 tlD mikj nfhzf
njw 3
xU tl ika jhF nfhz mj iy jJ tl
g VnjD xU VgLJ nfhzij ngh U klfhF.
C
B
A
X
gl 3.10
gl 3.11
61
gl 3.12
maha
ju
%f : +AOB = 2 +ACB
mik : CO it izJ D tiu of
%gz :
(i) OA = OC
(Muf)
(iii) TAOC-
+AOD = +OCA + +OAC (Knfhz btnfhz
cbs nfhzf TLjYF rk.)
(iv) + AOD = + OCA + + OCA (+ OAC = + OCA vd ul)
(TLj)
(i)
(ii)
%gz :
(i)
B
C
gl 3.13
toa
(iv) njnghW,
vnfhzf
TLj
ifu
nfhzF rk
: tl ehfu ABCD-, gf AB MdJ E tiu lgLsJ.
ju
%f : + CBE = +ADC
%gz :
(i)
(ii) + ABC + +ADC = 180c (tl ehfu
v nfhzf)
(i) kW (ii)-UJ
(iii) + ABC + + CBE = +ABC + +ADC
(iv) ` + CBE = +ADC
gl 3.14
vLJfhL 3.3
gl 7.27-, x vd Fl nfhz kig fhf.
(ii)
C
xc
xc
O
A
80c
B
gl 3.15
100c
A
B
(iv)
C
xc
O
56c
xc
20c
(iii)
(i)
25
gl 3.17
gl 3.16
63
gl 3.18
maha
eh mnth.
(i)
+AOB = 2 +ACB
xc
+ACB = 1 +AOB
2
x = 1 # 80c = 40c
2
O
80c
B
xc
x = 2 # 100c = 200c
100c
C
56c
OA = OB = OC (Muf)
+OCA = +OAC = 25c
xc
+AOB = 2 +ACB
x = 2 # 45c= 90c
vLJfhL 3.4
ABCD xU tl ehfu.
20c
25
x = 34c
(iv)
xc
toa
3ABC-,
120c
xc
x = 30c
g 3.1
gl 3.19
1.
2.
3.
4.
5.
6.
O
C
Q
P
D
B
8.
9.
maha
A
(i)
(ii)
C
(iii)
xc
35c
O
xc
25
(iv)
130c
(v)
xc
(vi)
48c
O
50c
xc
xc
10.
30c
0
90c
12
O
gl AB kW CD Mait tlika
O tna brY nenfhLf. +AOC = 98c
E
98c
35c
S
R
11.
25c
55c
O
50c
O-it
gl
Q
PQ
vgJ
+ SPR
25c
ikakhf
cila
+ PQR
l.
kW
tl
+ PQM
55c,
v,
50c
fhf.
C
D
`12. gl
ABCD
vw
tl
ehfu
P
50c
30c
B
toa
13.
=100c
v,
(i)
+ BCD
+ ADC
(ii)
C
100c
14.
gl
ABCD
vw
tl
ehfu
50c
B
kig fhf.
15.
gl
O-it
ikakhf
cila
tl
100c
fhf.
g 3.2
1.
C
B
D
(A) 10 br.
(B) 12br.
(C) 15 br.
(D) 18br.
2.
B
A
(A) 75c
(B) 115c
( C) 35c
(D) 45c
3.
(A) 24.5
(B) 49
(C) 98
(D) 154
67
C
C
maha
4.
bfhLfgLs gl tl l AB kW + CAD
(A) 40c
(B) 50c~
(C) 30c
(D) 90c
5.
(A) nfhz
6.
7.
(A) 12c
8.
9.
(A) 20c
(B) brnfhz
(C) 48c
(B) 20c
(D) 36c
(B) 110c
(C) 140c
(D) 160c
id bfhf...
toa
bra 1
fbga eh .....................
nfhol lij u.
nfhol lij u :
1.
2.
3.
4.
69
maha
bra 2
tlD mikj nfhzf kW ika nfhzf
nfhol lij u :
tl ikanfhzij fhf.
g 3.1
1. 12 br. 2. 15 br. 3. 26 br. 4. 30 br.
5. 40 br. 6. 1 br. 7. 13 br.
(iv) 115c (v) 40c
(vi) 42c
8. 7 br. 9. (i) 75c (ii) 55c (iii) 110c
10. (i) 55c , (ii) 43c
(iii) 100
g 3.2
1. A 2. C 3. D 4. A 5. B
6. B
7. B
70
8. A 9. B
msa
msa
The most beautiful plane figure is the circle and the most
beautiful solid figure the sphere
- PYTHAGORAS
Kjik Fnfhf
tl nfhzgF s, Rws kW
gugs Matiw fhQj
MO
.K. 287 - 212
f wj fj
mPf xUtuhd
MO (Archimedes)
vgt
4.1 mKf
Ys nuf efuhd
Knfhzf,
brtff,
rJuf,
tlf kW nfhsf nghw totfis e
mwhl th fhnwh. t yt
gfis g eh Kng mUnwh.
toa totf msfis g TW
fj gF msa vdgL. thif
gntW Jiwf toa xU Kakhd Jiwahf
fUjgLtjh msaY f KakhdjhF.
fola kW jRa Mat
Rws, gugs kW fdms Mait Ka
gF twd. cy cik NHf
gu kW fdms Mad gagLjgLwd.
iwa NH Ugkhz cUtf Rws
kW gugs nkY Kgkhz cUtf wgu
kW fdms Matiw fla gagL
Nufis xbthUtU fgJ f mta.
j maha tlnfhz gFf
s kW gu nkY fdrJu,
fdbrtf Mat wgu kW fdms
Matiw g mnth.
71
uhTi[ rhjt.
mt .K. 287 wjh.
xU tl cns
mikj xGF gynfhz
kW btna mikj
xGF gynfhzij
gagL r - kig
fhz bra Kiwia
MO bjhldh.
nfhs gu kW
fdms fhz rahd
Nufis flj
bgUik mtiuna rhU.
gutisa gF kW
MO RU
vW miHfgL.
RU tlnfhzgF
nghw gy gufis
fzlh. jDila
gilf _y fj
aaYF mojs
mikjh.
maha
Matiw cUthFwJ. tl
!
PQ MdJ PQ vd FfgLwJ.
!
!
tl QP
tl PQ
tlnfhzgF
qop
j tl P- bjhl fofhu tlnfhzgF poq
gl 4.1
RW irF vir Q-it
!
neh brwJ. tl PQ ,
Muf OP kW OQ twh milgL gF, tlnfhzgF POQ MF. gl
!
!
4.1 UJ PQ kW QP vw tlf btntwhdit vgij fhnwh.
Ka fUJ
tlnfhzgF
ikanfhz
vLJfhlhf,
1.
2.
gl 4.2
g nk OP kW OQ vw uL Mufsh btlgL
gF skhF. tlnfhzgF s l vd
FfgL.
72
Q
P
l
gl 4.3
msa
vLJfhlhf,
1.
2.
3.
Ka fUJ
tlnfhzgF s
xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
mj s l = i # 2rr myFfshF.
360c
4.2.3 tlnfhzgF gugs (Area of a Sector)
tlnfhzgF gugs vgJ uL MufSF,
Mufsh tl g btlgL YF ilgl gFahF.
O
vLJfhlhf,
1. xU tl gugs = rr2 rJu myFf MF.
2.
3.
2
xU miu tl gugs = rr rJu myFf
2
2
xU fh tl gugs = rr rJu myFf.
4
Ka fUJ
mj
tlnfhzgF gugs
xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
tlnfhzgF gugs = i # rr2 rJu myFfshF.
360c
nghJ, xU tlnfhzgF gugsit mj s l kW
Mu r _ykhf vGJ Kiwia fhngh.
gugs =
i # rr2
360c
i # 2r r # r
360c
2
= 1 # c i # 2rr m # r
2
360c
= 1 # lr
2
tlnfhzgF gugs = lr rJu myFf.
2
73
maha
tlnfhzgF Rws
s l, tlnfhzgF Mu r v, mj Rws
P = l + 2r myFf.
vLJfhlhf,
1. miutl Rws = ^r + 2h r myFf
2. fhtl Rws = ` r + 2j r myFf
2
1. s kW tlnfhzgF gu Mad
ikanfhz msF nej UF.
2. r vgJ xU jKwh v, mj njhuha k 22 myJ 3.14
7
vd gagLJnwh.
F
vLJfhL 4.1
xU tlnfhzgF Mu 42 br. kW mj ikanfhz 60c v
mj s, gugs kW Rwsit fhf.
Mu r = 42 br., ikanfhz i = 60cvd bfhLfgLsJ.
s l =
i # 2rr
360c
= 60c # 2 # 22 # 42 = 44 br.
360c
7
O
60o
42br.
i # 2rr = l
360c
30c # 2 # 22 # r = 66
360c
7
30o r
A
66br.
msa
vLJfhL 4.3
s 22 br. kW Mu 10.5 br. bfhl tlnfhzgF
ikanfhz fhf.
Mu r = 10.5 br., s l = 22 br.. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
i # 2 rr = l
360c
i. e., i # 2 # 22 # 10.5 = 22
360c
7
` i = 22 # 360c # 1 # 7 # 1 =120c
2 22 10.5
O
10.5br.
Q
22br.
vLJfhL 4.4
xU Cr ika nfhz 30c VgLj 11 br. bjhiy efwJ v,
Cr sij fhf.
Cr miy xU tlnfhzgF MF. Cr s vgJ
tlnfhzgF Mu MF.
O
r
A
11br.
vLJfhL 4.5
xU tlnfhzgF s 15 br. kW Mu 10 br. v,
mj Rwsit fhf.
O
r = 10 br., l = 15 br. vd bfhLfgLsJ, vdnt,
10br.
= 15 + 20 = 35 br.
Q
15br.
vLJfhL 4.6
Mu 18 br. kW ikanfhz 210c vd bfhl tlnfhzgF
Rwsit fhf.
r = 18 br., i = 210c vd bfhLfgLsJ. vdnt,
l = i # 2rr
360c
O
210o
= 210c # 2 # 22 # 18 = 66 br.
360c
7
` tlnfhzgF Rws = l + 2r = 66 + 2(18) = 66 + 36 = 102 br.
75
18br
maha
vLJfhL 4.7
Mu 14 br. kW gugs 77 r.br. bfhLs tlnfhzgF
ikanfhzij fhf.
r = 14 br., gu = 77 r.br. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
tlnfhzgF gu =
i # rr2
360c
i # 22 # 14 # 14 = 77
360c
7
` i = 77 # 360c # 7 = 45c
22 # 14 # 14
O
14br.
77r.br. B
vLJfhL 4.8
Mu 6 br., s 20 br. bfhLs tlnfhzgF guig
fhf.
r = 6 br., l = 20 br. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
P
gu = lr rJu myFf
2
6 cm
= 20 # 6 = 60 r.br.
2
vLJfhL 4.9
20 cm
fhf.
i.e.,
Rws = l + 2r = 38
20 cm
l + 18 = 38
l = 38 18 = 20 br.
` gu = lr = 20 # 9 = 90 r.br.
2
2
9 cm
vLJfhL 4.10
Mu 28 br. cila miutl Rws kW gugs Matiw
fhf.
Mu 28 br. vd bfhLfgLsJ.
2
gugs = rr = 22 # 28 # 28 = 1232 r.br.
2
7
2
76
28br.
msa
vLJfhL 4.11
s 27.5 br., gugs 618.75 r.br. bfhl tlnfhzgF
Mu, ikanfhz kW Rws Matiw fhf.
s l = 27.5 br., gugs = 618.75 r.br. vd bfhLfgLsJ.
vdnt,
gugs = lr = 618.75 r.br.
2
27.5 # r
= 618.75
2
= 45 br.
` r
i # 2rr
360c
mjhtJ, i # 2 # 22 # 45 = 27.5
360c
7
` i = 35c
vLJfhL 4.12
s l =
21br.
21br.
vLJfhL 4.13
Matiw fzLf.
(ii) mt nr
(i)
tl AOB- gu =
(ii) tl BOC - gu =
i # rr2
360c
nr
C
cz
120o
O
kw bryf
maha
vLJfhL 4.14
3 br. MuKs _W tlf xiwbahW bjhLnghJ mtwh
NHgL gF guig fhf.
glUJ, ABC xU rkgf Knfhz kW tlnfhzgFf DAF,
DBE kW ECF Mat guf rk.
tlfsh NHgl gF gu = rkgf Knfhz ABC- gu
- 3 # (tlnfhzgF gu)
3 a2 - 3 # i # rr2
4
360c
r.
3 br
3b
..
E
B 3br.. 3br.. C
.
r.
3b
3 # 6 # 6 - 3 # 60c # 22 # 3 # 3
4
360c
7
= 9 3 - 99 = 15.59 - 14.14 = 1.45 r.br.
7
=
..
3br
vLJfhL 4.15
gl Hlgl gF gu fh [ r = 3.14 ]
r.
15b
C
.
8br
Hlgl gF gu = tlnfhzgF COD- gu
- tlnfhzgF AOB- gu
= i # rR2 - i # rr2
360c
360c
= 30c # 3.14 # 15 # 15 - 30c # 3.14 # 8 # 8
360c
360c
g 4.1
1.
2.
msa
3.
(i)
4.
(i)
Mu 10 br., s 33 br..
(ii) gugs
225
r.br.
kW
15
br.
bfhl
tlnfhzgF Mu fhf.
(iii) ikanfhz
140c
kW
gugs
44
r.br.
bfhl
tlnfhzgF Mu fhf.
5.
(i)
6.
(i)
7.
(i)
8.
(i)
L
h
sa
i jhd
k
i
9.
225o
105o
O
w braf
79
maha
10.
11.
(i)
12.
Fiuf nk mfgr gu
42b
r.
gl Hlgl gF gu fhf.
21b
13.
r.
14.
a
a
wgu
msa
4.3.2 fdrJu fdms (Volume of a Cube)
Ka fUJ
fdms
vLJfhL 4.16
Matiw fhf.
fdms
= a3 = 53 = 125 f.br.
bkhj wgu
br
5br.
gf gu
5br.
vLJfhL: 4.17
fdrJu gf ms a vf.
a=
36 = 6 br.
vLJfhL 4.18
fhf.
fdrJu gf ms a vf.
bkhj wgu = 384 r.br.
6a2 = 384 ( a2 = 384 = 64
6
` a = 64 = 8 br.
maha
vLJfhL 4.19
msit fhf.
fdrJu tot bjho gf ms a vf.
fdms = 27,000 .
V = a3 =
27, 000
f. = 27 f.
1, 000
` a=
27 = 3
g 4.2
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
msa
gFahF.
fdbrtf wgu
gfgu vgJ mogf Rws kW cau
F
bgUfgydhF.
fdbrtf fdms
maha
9br.
= 2 # 528
= 1056 r.br.
br
12
20br.
vLJfhL 4.21
l = 3 , b = 5 , h = 4 vd bfhLfgLsJ. vdnt,
= 2(l +b)h
= 2 # (3+5) # 4
= 2#8#4
gfgu
= 64 r.
vLJfhL 4.22
l = 11 , b = 10 , h = 7 vd bfhLfgLsJ. vdnt,
fdms
= lbh
=11 # 10 # 7
=770 f.
11
10
vLJfhL 4.23
fdms 216 f.br. mss U fdrJuf gl fhosthW
` a=
216 = 6 br.
msa
= 2 [(12 # 6 ) + (6 # 6 ) + (12 # 6 )]
= 2 [72 + 36 + 72]
= 2 # 180 = 360 r.br.
vLJfhL 4.24
` ciw gu = gf gu + nk gu
= 2 (l + b) h + lb
= 0.65 + 0.09
= 0.74 r.
45
br
50 br.
20 br.
1 rJu l J iy ` 50
vLJfhL: 4.25
maha
g 4.3
1.
(iii) 2 , 3 , 7
2.
(iv) 20 , 12 , 8
4.
5.
6.
7.
g 4.4
1.
(A) 22 br.
2.
(B) 44 br.
(C) 11 br.
(D) 33 br.
mj Rws
(A) 16 br.
(B) 61 br.
(C) 32 br.
3.
(A) 2rr2
2
(C) rr
4
(B) 4rr2
86
(D) 80 br.
2
(D) rr
2
msa
4.
5.
(C) 33 r.br.
(D) 45 r.br.
gu
6.
(A) 2r r.br.
3
(B) 4r r.br.
(C) 8r r.br. (D) 16r r.br.
3
3
3
tlnfhzgF gu 60 r.br. kW s 20 br. v, tl
(A) 6 br.
(B) 12 br.
(C) 24 br.
7.
(A) 23 br.
8.
(A) fdrJu
9.
(A) gu
10.
(A) 16 r.bl.
(C) 32 br.
(B) fd brtf
(B) s
(C) rJu
(C) fdms
(B) 4 r.bl.
(C) 2 r.bl.
87
(D) 36 br.
(D) 259 br.
(D) brtf
(D) bkhjgu
(D) 1 r.bl.
maha
id bfhf...
ika
VgLJ
nfhz
ikanfhz
myJ
tlnfhz vdgL.
xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v, mj
i
s l= 360 # 2rr myFfshF.
xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
tlnfhzgF gugs i # rr2 rJu myFfshF.
360
l - s, r - tlnfhzgF Mu v, mj Rws
P = l + 2r myFf.
88
msa
bra 1
bra 2
89
maha
bra 3
bra 4
90
msa
g 4.1
1. (i) 22 br., 231 r.br., 64 br.
(iii) 11 br., 77 r.br., 39 br. (iv) 16.5 br., 123.75 r.br., 46.5 br.
(v) 88 bl., 924 r.bl.,130 bl. 2. (i) 120c (ii) 90c (iii) 36 br.
3. (i) 165 r.br., 53 br. (ii) 2200 r.br., 190 br. (iii) 91.5 r.br., 39.25 br.
(iv) 250 r.br., 65 br. 4. (i) 10 br. (ii) 30 br. (iii) 6 br.
5. (i) 110.25 r.br. (ii) 700 r.br. 6. (i) 280c (ii) 120c
7. (i) 72 br., 308 r.br. (ii) 25 br., 38.5 r.br. 8. (i) 19 br. (ii) 8.5 br.
9. (i) 7 kneu (ii) 2 kneu (iii) 15 kneu 10. 0.16 r.br.
11. (i) 154 r. (ii) 350 r. 12. 123.84 r.br. 13. 346.5 r.br. 14. 4.2 , 60c,12.8
g 4.2
1. (i) 125.44 r.br., 188.16 r.br., 175.62 f.br.
(iii) 25 r., 37.5 r., 15.625 f. (iv) 2304 r.br., 3456 r.br., 13824 f.br.
g 4.3
1. (i) 154 r.br., 174 r.br., 110 f.br.
2. 27 br.
g 4.4
1. C 2. B 3. C
4. A
5. C
6. B
7. A 8. C
91
9. C
10. B
maha
fjf
Kjik Fnfhf
Ug Ug tU nrhjidf kW XL
fbt fjf Matiw J bfhSj
gl fjfid J bfhSj
5.1 mKf
rL ~gh ikr
xbthUtU mfhiy Kj mrh tiu
y brafyhtJ fH Toa rhaTWfSfhd
thfis itJ KobtLnwh. cjhuzkhf,
eh W ntiyF brY nghJ Fil bfhL
bry ntLkh? vdJ brln g fy
r W u tiu oUFkh? kW eh jhf
mKfgLjgl kof thf ntLkh?
fjf
vgJ
khWglToa
vyh
brafY xU KobtLf ekF xU tKiwia
mwJ. fjf vw fUJ f
mogilyhd NjhlUJ njhUjhY
Tl, mjDila gaghLf aa, tfa,
ca, kUJt, MfhL, KjLJiw,
thiy Kd kW gntW tsU Jiwf
mfkhf gagLjgL tUwJ.
tU thafis ftngh:
fjfF mDgt
myJ a
mQFKiwia
M.v. ~ kW
M. ~ghikr Mnah
thd.
M. ~ghikr
vgtuh
TWbt fUJ
mKfgLjglJ.
ms bfhifia
mogilahf bfhL
fjf fj
fUaiy clhf
fUJ VJthf
mikjJ. brw
who ggy
gilghf
Ljyh j
mQFKiw J jhf
btglJ. j
ed thfid
FF monfh
tKiw nfhnkhnfhnuh
vgtuh mfglJ.
fjf
mnefkhf, xUntis, UfTL, th nghw brhf cWghlw
jikiana czJwd. cWjik myJ cWghlw jikia
msl rahd msnfh VJ iy. MdhY xU bra ftjfhd
rhaTWfis ff mogil cWghlw jikid fj
to mslyh. thW msL v kig fjf vnwh.
mDgtf kW khwf mogil KobtLgjF fjf xU wj
gaDs KiwahF. vdnt, fjf vgJ xnu xU v kghf yhj nghJ
mJ f gaDsjhF.
nrhjid
nrhjid
th nrhjid
cWahd nrhjid
93
maha
Ka
TW
(Sample
Point)
f
(Event)
nrhjid xbthU
is TW
vdgL.
xU ehzaij RL nghJ
jiy, Mait TWfshF .
xU gfilia cUL nghJ
1, 2, 3, 4, 5 kW 6 Mait
TWfshF.
TWbt vj xU
cfzK f
vdgL.
cjhuzkhf,
xU gfilia cUL nghJ
ilF rhjfkhd ff y
{1, 2, 3}, {1, 3}, {2, 3, 5, 6}.
94
fjf
fjf
yF fjf
gl fjf
mfiy fjf
bjhik fjf
5.3 fjf
fjf gntW fUJfUJ, fjfid _W tiffshf fyh:
(1) mfiy fjf (Subjective probability)
(2) bjhik fjf (Classical probability)
(3) gl fjf (Empirical probability)
5.3.1 mfiy fjf
cWghlw jikia ga xUtUila eif tikia mfiy
fjf btgLJwJ. eh vghF isfSF neuoahd rhWf
f Fiwj msnt cs myJ KGikahf yhj jUzf kiwKfkhd
rhWfisnah, mghgl fnyh, cSz _ynkh kW mfiy
fhuf _ynkh fjfid fzlyh.
5.3.2 bjhik fjf
bjhik fjf vD fUJ th isahLfUJ bgwglJ.
nrhjid isf midJ rkthig bgUF nghJ J
bghUJwJ. xj rkths n ff xU f fH rhjfkhd s thf
U mf fjf s vd bfhLfgLwJ.
n
5.3.3 gl fjf
neuoahd mDgtf _y isf fjfid fhgJ gl
fjf MF
maha
gl fjf
P(E) =
F 0 # m # n ( 0 # m # 1 , Mfnt 0 # P (E) # 1 .
n
0 # P (E) # 1
mjhtJ, xU f ftjfhd fjf vbghGJ 0 UJ 1 Koa
cs VnjD xU v MF.
xU f ftjfhd cWjikia ma fjf bgJ gagLwJ.
fjf
eh y fjffis fzL nghJ fzLfis kL kd
bfhsTlhJ. eKila nehf fjf mogil nfhghLfis,
fis, bfhiffis mJ bfhtjhf Uf ntL.
cjhuz :
xU ehzaij gyKiw RLnghJ, vjid Kiw jiy kW Gwd
vgjF, bkhj RLjfSFkhd jf nH bfhLf gLsd.
RLj
vif
(n)
ilj
jiyf (H)
vif (m1)
50
29
60
34
70
41
80
44
90
48
100
52
P(H) = m1
n
29
50
34
60
41
70
44
80
48
90
52
100
ilj
f (T)
vif (m2)
21
26
29
36
42
48
P(T) = m2
n
21
50
26
60
29
70
36
80
42
90
48
100
nkfl mltizUJ eh RLj vifia mff
mff jiy ilgjfhd fjf, ilgjfhd fjf
xiwbahW beU tUtij fhzyh.
bra (1): xU ehzaij RLj
xbthU khztid xU ehzaij 10 Kiw RlbrJ, vjid Kiw
jiy ilwJ vgij, vjid Kiw ilwJ vgij ftJ
nH cs mltiz csthW Ff brhyyh.
is
10 RLj Gj jiyf/
f vif
nenfhL
Ff
jiy
97
maha
nj nghy xU ehzaij 20, 30, 40, 50 Kiw RlbrJ nkTa
Kiwnyna mltizgLj ntzL. tU df kfis
vGJf.
jiy ilj RLj vif
= d
RLj bkhj vif
d
ilj RLj vif
= d
RLj bkhj vif
d
bra (2): xU gfilia cULj
xU gfilia 20 Kiw cUo mj MW isfSF fjfit fzLf.
is
nenfhL
Ff
20 Kiw cUL
nghJ ilF
isf
vif
ilj bjhlila
isf vif
gfil cULj
bkhj vif
1
2
3
4
5
6
mltizgLjyh.
bra (3): U ehzafis RLj
U ehzafis nrjhngh 10 Kiw Ro mj ffis ftJ
tUkhW mltizgLJf.
is
10 Kiw
ne
RL nghJ
nfhL
ilF
Ff
isf
uL jiyf
xU jiy kW
xU
jiy jJ
98
ilj bjhlila
isf vif
U ehzaf
RLj bkhj vif
fjf
bra (1)- xbthU Kiw xU ehzaij RLtij Ka vnwh.
ij nghynt bra (2)- xbthU Kiw gfilia cULjiy Ka vW,
bra (3)- U ehzafis xnu neu RLjiy Ka vW miHnwh.
bra (1)- xU Fl RLj f jiy ilgij is
vnwh, mij nghynt ilgij mf kbwhU is vnwh.
bra (2)- 5 vw Fl v ilgJ vgij xU is vnwh.
jiy ilj RLj vif
- kig gl fjf myJ nrhjid
RLj bkhj vif
fjf vnwh .
vLJfhL 5.1
xU cgahs cgahd brlngfUJ (Cellphone) 1000
brlngfis rkth Kiw njbjLJ
nrhJ ghj 25
brlngf FiwghLilad vW fLofglJ v, rkth Kiw
njbjLF xU brlng FiwghLilajhf Uf fjf vd.
nrhjid brj brlngf vif = 1000 mjhtJ, n = 1000
n(E) = 25
mjhtJ, m = 25
T20 kilgJ ngho (cricket) uhR 50 gJfis vbfhL 10 Kiw
MW Xlfis vLjh. mt vbfhl gJf xU gij rkth Kiw
njbjLF nghJ m mt MW Xlf vLfhk Ugjfhd fjf
vd?
n(E)
= 10
mjhtJ, m=10
uhR moj MW Xlf vif
P(E) = vbfhl gJf bkhj vif
= m = 10 = 1
n
50
5
P (uhR MW Xlf vLfhk Ugjfhd) = P (El ) = 1 - P (E)
=1- 1 = 4
5
5
99
maha
vLJfhL 5.3
uf bga
Fkh
12
Ugh
mjhtJ, m1 = 20
m1
= 20
n
30
m2 12
P( E2 ) =
=
n
30
P( E1 ) =
mjhtJ, m2 = 12
vLJfhL 5.4
xU Ut rhiy Fl xU eh xU fhty thfdf ntfij
nrhjid brjh. mt nrhjid brj 160 thfdf ntff fbt
goa nH bfhLfgLsJ.
ntf(./k)
thfdf
vif
20-29
30-39
40-49
50-59
60-69
70 mjF
nkY
14
23
28
35
52
Uf fjf vd?
100
fjf
(ii) f E2 vgJ thfd ntf 20 ./kUJ 39 ./k
tiu Ugjfhd f vf
n( E2 ) = 14+23 = 37
mjhtJ, m2 = 37
m2
= 37
P( E2 ) =
n
160
(i)
xU Muhahs khztf fj wikF, a MtF
ilna cs bjhlig fla Udh. nrhjidfhf 200 khztfis
rkth Kiw njbjLJ mtfl fj wik kW a Mt
Matiw Fiw, ruhr, mf vd FLkhW T nrffgl tu
goa nH bfhLfgLsJ.
a
Mt
Fiw
ruhr
mf
fj wik
Fiw
ruhr
mf
60
15
15
15
45
10
5
10
25
maha
mjhtJ, n = 200
(i)
m1
= 50 = 1
n
200
4
(ii) f E2 vgJ a ruhr Mt cilnah vf.
P( E1 ) =
mjhtJ, m1 = 50
n( E2 ) = 15+45+10 = 70
P( E2 ) =
mjhtJ, m2 = 70
m2
= 70 = 7
n
200
20
n( E3 ) = 5+10+25 = 40
P( E3 ) =
mjhtJ, m3 = 40
m3
= 40 = 1
n
200
5
vLJfhL 5.6
tu nH bfhLfgLsJ.
jUj ehf
vif
6 ehfis
l mf
kf vif
15
32
56
19
(iii) mf gr 4 ehf
fjf
mjhtJ, m3 = 47
m
P( E3 ) = 3 = 47
n
127
g 5.1
1.
i) 1/3
vi) 1.45
ii) - 1/5
vii) 1
2.
tiuaW: i) nrhjid
iv) TWbt
iii) 0.80
viii) 33%
iv) - 0.78
ix) 112%
v) 0
iii) rkth nrhjid
vi) Ka
3.
tiuaW : gl fjf
4.
5.
maha
6.
Unth
Ughnjh
KobtLfhnjh
15
bkhj egf
7.
Uf fjf vd?
8.
fbtf
80
75
90
75
85
95
xU is
(i) 4 I l Fiwthf
(ii) 2 I l Fiwthf
(iv) 6 Mf
(v) 6 Mf yhk.
(iii) 2 I l mfkhf
Uf fjf vd?
9.
624
900
476
njbjLfgl xU FLg
Uf fjf vd?
104
fjf
10.
13
89
14
77
14 I l mf
53
11.
22
16
12
Uf fjfid fhf.
12.
II
III
IV
VI
VII VIII
IX
89
93
98
99
98
97
96
98
99
90
13.
f khzt
gahs
5
4
3
8
maha
(i) bgzhf Uf
(ii) f khztuhf Uf
(iii) f khzahf Uf (iv) M gahsuhf
Uf fjf vd?
14.
Uailjt
Uailahjt
300
450
100
150
(ii) Uailjtuhf Uf
tha
tuf
nrffgL
mj
tu
nH
jugLsJ.
thf lnlh
thf llhnjh
thnah
200
100
thfhnjh
50
650
Uf fjf vd?
16.
fjf
gF tif
bgUef
wef
uhk
cik cst
90
60
25
cik myhjt
110
90
125
btehL kGJ
njbjLfgL xUt
(i)
Uf
17.
Uf fjf vd?
(M.Phil)
5
15
5
tiu
10
20
5
kL
10
15
15
(i)
(v)
18.
107
maha
isahL
taJ
20 F
20 - 29
30 - 39
40 - 49
50 kW mjF nk
ifJ
tisnfh
TilgJ
gJ
Ml
(Basket ball)
(Volleyball)
(Hockey)
26
47
41
38
84
80
72
68
38
96
48
30
134
44
18
fhgJ
(Football)
36
48
22
26
4
(i)
ifJ gJ Ml Ugtuhf
Uf fjf vd?
19.
fhiy 7 k
Kj 11 tiu
fhiy 11 k
Kj gf 3
tiu
gf 3 k
Kj khiy 7
tiu
300
200
500
120
130
250
400
250
350
fjf vd?
108
fjf
g 5.2
1.
cWahd f fjf
(A) 1
2.
fltW vJ xU f fjfthF
(A) 7
4
3.
ayh f fjf
(A) 1
4.
xU f x- fjf vnghJ
(A) 0 1 x 1 1
5.
P (El ) =
(A) 1 - P (E)
(B) 0
(C) 1
2
(D) 2
(C) 2
3
(D) 2
3
(C) 1
2
(D) 1
(B)0 # x 1 1
(C)0 # x # 1
(D) 1 1 x 1 2
(B) P (E) - 1
(C) 1
(D) 0
(B) 1
(B) 0
109
maha
id bfhf...
(3) gl fjf
0 # P^ E h # 1
110
fjf
bra 1
Ko
Jtf
111
maha
bra 2
MW rJufis vL Knfhzfis cila fl Kgkhz
cUtij brf.
112
fjf
g 5.1
1. (ii) - 1 (iv) -0.78 (vi) 1.45 (ix) 112%
5
4. 13
20
5. (i) 13 (ii) 7
20
20
6. (i) 3 (ii) 8
5
25
(iii) 11
25
(iv) 24
25
8. (i) 49 (ii) 4
100
25
9. (i) 39 (ii) 9
125
20
10. (i) 179 (ii) 53 (iii) 281 (iv) 219 11. (i) 4 (ii) 19
500
500
500
15
30
500
(iii) 11
30
13. (i) 3
5
(ii) 9
20
(iii) 1
5
(iv) 3
20
(iii) 3
20
(iii) 1
10
(iii) 11
50
(iv) 9
50
(v) 3
4
(iii) 3
20
(iv) 1
5
(v) 1
20
g 5.2
1. A 2. D 3. B
4. C
5. A
113
(v) 33
250
(iii) 119
500
(iv) 1
6
maha
tiuglf
A mathematical theory can be regarded as perfect only if you are prepared to
present its contents to the first man in the street
D.HILBERT
Ka Fnfhf
tiugl fUid j
6.1 mKf
tiugl mogil fUJfis ghlgF sFwJ. eh
xbthU ehS brjhf, giff kW jff nghwt
tiuglfis fhnwh. tiuglf gntW tukfis gl to
sFwJ. j _y tukfis iuthf, vjhf kW
bjthf J bfhs KowJ. ghlgF uL khfSilna
cs bjhlid tiugl Fl, rkghLf id tiugl _y
bgWtij fngh.
y
7
ms l
x 2y = 2 vw rkghL x, y
x mR : 1 br. = 1 myF
6
vw U khf mikj xU nea
y mR : 1 br. = 1 myF
5
rkghoF
X
vLJfhlhF.
4
x0 2 y0 = 2 vwthW cs x0 , y0 vw
(6, 4)
3
(4, 3)
vf nrho ( x0 , y0 ) MdJ x 2y = 2
2
(2, 2)
vw rkgho xU MF. thW
1 (0, 1)
nrho Kj v x0 kW ulhtJ
(2, 0)
v y0 -F Fl kf bfhLgj xl 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 x
1
(4, 1)
_y rkgho vyh fis
2
(5, 1.5)
vjhf fhzKo. js cs U
3
mRfis bghWJ mik x 2y = 2
4
vw rkgho fshd ( x0 , y0 )
5
Ma f bjhF x 2y = 2
6
tiugl vdgL. gntW x0 kW y0
yl
kfis x 2y = 2 vw rkgho
fshf fL bgwgL gntW nrhof ( x0 , y0 )-I tiugl Fgj _y
tiuglid g eF mJ bfhsyh. cjhuzkhf, nkny bfhLfgLs
114
tiuglf
gl (5,1.5), (4,1), (2, 0), (0, 1), (2, 2), (4, 3) kW (6, 4) Ma fis FF
tiuglkhF.
f x 2y = 2 vw rkgho tiugl xU nenfhlhF vgij
czJwJ.
UJ, Ukhf mikj xUgo rkghL vnghJ xU
nenfhil FF vd mayh. ax + by + c = 0 vw rkghil nenfho
bghJtotkhf vLJbfhsntL. a myJ b VjhtJ xW
ayhk UfntL. tiugljh nenfho tiugl vjhf
tiua nenfho kbwhU va mikghd y = mx + c ia gagLJnwh.
x- xbthU kF y = mx + c vw rkghlhdJ y- kig
bfhLgjh, eh (x, y) vw tirgLjgl nrhoia vjhf bgWnwh.
ax + by + c = 0 vgJ nenfho bghJ totkhF
(i) c = 0 v rkghL ax + by = 0 MF. nfhL M tna brY.
(ii) a = 0 v rkghL by + c = 0 MF. nfhL x mRF
izahf brY.
(iii) b = 0 v rkghL ax + c = 0 MF. nfhL y mRF
izahf brY.
F
(3, 5) kW (- 5, 1) vw fis
izF nenfhoid tiuf.
1. 1 br. = 1 myF vw msl
x mR kW y mid tiuf.
4. eh njitahd
bgWnwh.
nea
tiuglij
115
x
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
yl
maha
y = 6x
0
-1
-6
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
y = 6x
vLJfhL 6.2
y = 6x - tiugl tiuf.
bfhLfgl nenfhL rkgho
x =- 1, 0,1 vw kfis ul
fhQ y- kfis bgwyh.
xl
yl
vLJfhL 6.3
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
y
x=5
x = 5 - tiugl tiuf.
x = 5 vw nfhL y mRF izahdJ.
j nfho x xU kh. nkY, nfho
vj (5, y) vw to mik. vdnt
y =- 2, 0, 2 vd vLJbfhs eh (5, - 2),
(5, 0) kW (5, 2) vw fis bgWnwh.
x=5
xl
x
5
5
5
y
2
0
2
tiugljh, fis FJ
mf tbrY nenfhoid
tiua. Mfnt eh ekF njitahd nea
tiuglij bgWnwh.
vLJfhL 6.4
vw
nenfho
y =- 5 x + 2
3
tiugl tiuf.
nenfhL rkgho x = - 3, 0, 3
vd ul, flthW y- kfis
eh fhnwh.
-5
-3
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
xl
5 x+
- 3
-5 x
3
y =- 5 x + 2
3
y
y=
y =- 5 x + 2
3
0
x
-3
yl
yl
116
tiuglf
(- 3, 7), (0, 2) kW (3, - 3) vw fis tiugljh FJ mf
tbrY nenfhoid tiua. Jnt y =- 5 x + 2 vw rkgho
3
nenfhL tiuglkhF.
y
vLJfhL 6.5
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
y = 4x - 1 - tiugl tiuf.
bfhLfgl
nenfhL
y=4
x-1
y = 4x - 1
0
-1
-1
4x
-4
-5
y = 4x- 1
xl
(- 1, - 5), (0, - 1) kW (1, 3)
yl
vw fis tiugljh FJ
mf tbrY nenfhoid tiua. eh bghGJ njitahd
nenfhL tiuglij bgWnwh.
vLJfhL 6.6
2x + 3y = 12 - tiugl tiuf.
Kj eh 2x + 3y = 12 vw
rkghil y = mx + c vw to
vGJnth.
2x + 3y = 12 vw rkghoUJ
2
y = - x + 4 vdilwJ.
3
nkfl rkgho x =- 3, 0, 3
vd ul, flthW y-
kfis eh bgWnwh.
y = -2 x+4
3
0
-3
-2 x
3
y=- 2 x + 4
3
y
2x
3y
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
12
xl
-2
yl
maha
g 6.1
1.
(i) (2, 3) kW (- 6, - 5)
2.
(i) y = 5
(ii) y = - 6
(iii) x = 3
(iv) x = - 5
(v) 2x + 7 = 0
(vi) 6 + 3y = 0
3.
(i) y = 4x
(ii) 3x + y = 0
(iv) y - 3x = 0
(v) 9y - 3x = 0
4.
(i) y = 3x + 1
(ii) 4y = 8x + 2
(iii) y - 4x + 3 = 0
(iv) x = 3y + 3
(v) x + 2y - 6 = 0
(vi) x - 2y + 1 = 0
(vii) 3x + 2y = 12
5.
(ii) (- 2, - 4) kW (- 1, 6)
(iii) x =- 2y
(i) m = 2 kW c = 3
(iv) m = 3 kW c =- 4
(ii) m =- 2 kW c =- 2 (iii) m =- 4 kW c = 1
(v) m = 1 kW c = 3
(vi) m = - 2 kW c = 2
2
3
U khf xU nea rkghL bjhF vgJ U khfshyhd
xWF nkgl xU go rkghLf bjhF MF. mbjhF cs vyh
rkghLfis iw br tirgLjgl nrhof fz mbjhF
MF. ghlgF U khfshyhd U nea rkghLf it
tiuglKiw fhgJ g gongh.
nf thdJ _W tiff fHyh. mit
(i)
tiuglf
vLJfhL 6.7
x + 2y = 4 ; 2x + 4y = 8 vw rkghLfis tiugl _y f.
y = -x +2
2
0
-2
y
2
x+
1
0
-x
-1
2
3
2
1
y= - x + 2
2
nfhL 2: 2x + 4y = 8
4 y = - 2x + 8 ( y = - x + 2
2
nkfhQ rkgho x =- 4, 0, 4 vd
ul, eh bgW y kf tUkhW
y = -x +2
2
0
-4
-x
2
y =- x + 2
2
2y
=4
xl
-2
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
2x +
x
4y =
8
yl
eh fis tiugljh FJ nenfhLf tiunth. uL
nfhLfS xw J xW miktij fhzyh. xU nfho J cs vj xU
kbwhU nfho J mik. vdnt, U rkghLfSF vzw
bghJthd f cL. mjhtJ, nfho Js xbthU thF.
Mfnt, rkghLfSF vzw f cL.
vLJfhL 6.8
tiugl Kiw : x - 3y = 6 ; x - 3y + 9 = 0
maha
nfhL 1: x - 3y = 6
3y = x -6 ( y = x -2
3
nkfhQ rkgho x = - 3, 0, 3 vd ul, eh bgW y- kf
tUkhW
y= x -2
3
x
-3
x
3
-1
y = x -2
3
-3
-2
-1
nfhL 2: x - 3y + 9 = 0
3 y = x + 9
y = x + 3
3
nkfhQ
rkgho
x = - 3, 0, 3 vd ul, eh bgW y-
kf tUkhW
x
x-
-3
x
3
-1
0
9=
xl
y= x +3
3
y = x +3
3
+
- 3y
6
3y =
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
yl
Kj (- 3, - 3) (0, - 2) kW (3, - 1) vw fis tiugljh FJ
mf tahf nenfhL tiuf. (- 3, 2) (0, 3) kW (3, 4) vw fis
mnj tiugljh FJ mf tahf nenfhL tiuf. uL
nfhLfS izahf Ugij fhzyh. uL nfhLfSF bghJthd
f iy. Mfnt, rkghLfSF f VJ iy.
vLJfhL 6.9
2x - y = 1; x + 2y = 8 vw rkghLfis tiuglKiw f.
y = 2x - 1
120
tiuglf
2x
-1
-2
y = 2x - 1
-3
-1
nfhL 2: x + 2y = 8
2 y = -x + 8 ( y = - x + 4
2
nkfhQ rkgho x =- 2, 0, 2
vd ul, eh bgW y- kf
x
y = -2 +4
0
-2
x+
2y
=8
xl
2x
-y
ms l
1
0
-x
-1
2
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
y
=
5
4
3
- x + 4
yl
2
Kj (- 1, - 3), (0, - 1) kW
(1, 1) vw fis tiugljh FJ mf tahf nenfhL
tiuf. (- 2, 5), (0, 4) kW (2, 3) vw fis mnj tiugljh
FJ mf tahf nenfhL tiuf. uL nfhLfS (2,
3)
vw xnu xU kL btobfhtij fhzyh. Mfnt,
rkghLfSF xnu xU cL. m x=2, y=3. mjhtJ, (2, 3).
g 6.2
tU rkghLfis tiugl Kiw .
1.
3x - y = 0 ; x - 2 = 0
3.
2x = y + 1 ; x + 2y - 8 = 0
5.
x - 2y = 6 ; x - 2y =- 6
7. 3x + 2y = 4 ; 9x + 6y - 12 = 0
9. y - 2x + 2 = 0 ; y = 4x - 4
11. 2x - 4 = 0 ; 4x + y + 4 = 0
2.
4.
6.
8.
10.
12.
2x + y = 4 ; 4x + 2y = 8
x + y = 5; x - y = 1
4x - y - 5 = 0 ; x + y - 5 = 0
y = 2x + 1 ; y + 3x - 6 = 0
x - y = 0; y + 3 = 0
x + y = 1; x + y = 2
2 4
2 4
g 6.2
11. (3, 3)
maha
eh
ghl v
ghljiy
122
braghLf
Fiu