Sie sind auf Seite 1von 128

KDiu

jeho KgUt f Kiw mKfgLaJ vgJ g

fJiw tuyh xU ikfyhF. Kiwah xgjh tF fj


ghlgFf _whf gFfgL, gUtF xU W jfkhf tHFtjh
fj fUJfis khztf v J bfhs aY. Kj kW
ulh gUtfhd ghljff jahJ midJ gfSF
Vfdnt tHfgLsd. Kj gUt fza, bkbaf,
afj, toa, Mabjhiy tot fj kW brKiw toa
nghw af l bgUjd. tW fza kW Mabjhiy
totfj gFf KGikahf mfgoUjd. ulh gUt
afj, Knfhza, a kW brKiw toa nghwit
l bgUjd.

_wh gUtfhd ghlgFfS bkba bjhF, bkbaf

jhd ma FpLf kW kliff, toa, msa, fjf


kW tiuglf nghwit lbgWsd. tW bkba bjhF,
toa kW kw ghlgFf Kj kW ulh gUt bjhlahf
_wh gUt l bgWtjh, Kj kW ulh gUt ghlgFfis
Ma khztfSF idTj aikahjjhwJ.

xnth my WY, tsu kL (m) fhd braghLf

tHfgLsd. Ma xU Fl fUij bjthf sf kW


tYl, bjhlila braghil bj brj ntL. jifa
braghLfisna

tsu

kL

(m)

gagL

bfhsyh.

fj mHa czl fw nehfij mila khztfSnfw


myJ gnfw tif a braghLfis Ma cUth
bfhsyh.
-ghl FG

iii

FpLf
=

rk (equal to)

rkiy (not equal to)

lFiw (less than)

Fiw myJ rk (less than or equal to)

l mf (greater than)

mf myJ rk (greater than or equal to)

rkhdkhd (equivalent to)

nr (union)

btL (intersection)

midJ fz (universal Set)

cW (belongs to)

cWgy(does not belong to)

jF cfz (proper subset of)

cfz (subset of or is contained in)

Y
1

jF cfzky (not a proper subset of)

cfzky (not a subset of or is not contained in)

Al (or) A c A ufz (complement of A)


Q (or) { } btWfz myJ ik fz (empty set or null set or void set)
n(A)

Mv myJ brbt (number of elements in the set A)

P(A)

A mLF fz (power set of A)

|||ly

nj nghW (similarly)

P(A)

A vw f fjf (probability of the event A)

rk ahr (symmetric difference)

a vf (natural numbers)

iv

KGvf (whole numbers)

KGf (integers)

bkbaf (real numbers)

Knfhz (triangle)

nfhz (angle)

brFJ (perpendicular to)

||

iz (parallel to)

czJwJ (implies)

vdnt (therefore)

Vbd (since (or) because)


jk (absolute value)

njhuhakhf rk (approximately equal to)

| (or) :

mjgo myJ vwthW (such that)

/ (or) , rtrk (congruent)


/

KbwhUik (identically equal to)

ig (pi)

if myJ Fiw (plus or minus)

njw Ko (end of the proof)

bghUslf
1.

bkba bjhF

1-18

1.1
1.2
1.3
1.4
1.5

mKf
1
jKwh _yf
2
jKwh _yf jhd ehF mogil braf6
jKwh _yf gFia jgLJj
10
tFj Kiw
13

2.

bkbaf jhd ma FpLf


kW kliff

2.1
2.2
2.3
2.4
2.5

ma FpL
ma Fpil jrkFpo khWj
kliff
bghJ kliff
mokhdKiw

3.

toa

3.1
3.2

4.

msa

4.1
4.2
4.3
4.4

5.

fjf

5.1
5.2
5.3
5.4

6.

tiuglf

6.1 mKf
6.2 nea tiugl
6.3 tiuglf gaghL

19-56
19
22
24
33
41

57-70

mKf
tlf

57
57

71-91

mKf
tlnfhzgF
fdrJuf
fdbrtff

71
72
80
83

92-113

mKf
mogil fUJf kW tiuaiwf
fjf
fjf - X mDgt Kiw (gl Kiw)

92
93
95
95

114-122

vi

114
114
118

bkba bjhF

bkba bjhF
Life is good for only two things, discovering mathematics and
teaching mathematics
- SIMEON POISSON

Kjik Fnfhf
jKwh vf ehF mogil brafis J
bfhSj.
jKwh v gFia jgLJj.

1.1 mKf

m-fZ


vfj
ts
uL
Ka
fhyflf csd. Kjyhtjhf Jg
mayhf gHfhy nuf fj fhy
tsailjJ. ulhtjhf fj gFgh
kW xGFgLJj nghwt 19 M whL
fhy Ka gfhaJ. uL fhyfSF
ilgl fhyfljh vfjij rhj
fj gFf tiljd. jKwh _y (Surds)
vw thij gFas jKW, gFas jKwh
vw uL Ka gFfis bfhLsJ.
m-fZ vw fj mP jKwh _yf
wig jjikia fljh. .K. 825
jKwh vfis nffToa vf vW
jKwh vfis brL vW Fld. ~J
Inuha fjayh fhnjhnlh M~ nuhkh
(1150) jKwh _y (Surds) vw thijia
(y bkh brL myJ Cik vW bghU)
KjKj gagLdh. ijna ~ndh
1202 nj thijia _yFpL mw vf vw
bghU gagLdh. jKwh _y vgJ if
jKW v x vw v n MtJ _y.
F x vw v n MtJ _yij fhzayhJ,
nkY x vgJ xU if jKW v. jKwh
_yij rahf myJ Jakhf kl ayhJ.
_y mokhd vgJ uL vw v tf_y
nghy bgUghY xU kh.
1

#h nea (John Napier)


(780 C.E. - 850 C.E..)
1550 bklh lt

m-fZ vgt
Fl jFj
nghJ
mt mnua
bganyna
gHfhy
fj
nkij
Mth.
mikJs
nea
t nghija
gfiy fHf
<uh cs ghjh
bklh tshf
ef wjt.
ikagF
csJ.
jh m-#g
t Kfhyh
vw
klifia
fLoj
afj Muh
#hnea fjij
fLiu t
bghGJnghfhf
KaJt thj
Muhjt.
fbgw
fLiu
MF. t J
MoUJ
mnua
vfis
nghija
ga Muhfis
fjtYef l
vGsh. t
kW Io tir
J J vw
#h
neaU fhy
l
thiy
mltiz
bgWwh.
btLsh.

vD l wjh. J

maha

1.2 jKwh _yf (Surds)


2,

3,

5 vgd

jKwh

vf

vgij

ehknth.

tiw

vjbthU jKW v tffshf vGj KoahJ. 3 2 , 3 3 , 3 7


vgd jKW vf fd_yf. tiw vjbthU jKW v
fdfshf vGjKoahJ. tif jKwh vf jKwh _yf (surds
or radicals) vdgL.
Ka fUJ jKwh _yf

a xU if jKW v kW n xU ifKG vf.

a xU

jKwh v v, a vgJ jKwh _y vdgL.


Fpil goj
xU jKwh _y bghJ tot
vgJ _yFpL
n vgJ _y tir
a vgJ mokhd vdgL.

a
n

a
mokhd

1.2.1 jKwh _y mLFF tot


n

_yFpL

tir

a vw jKwh _y mLFF tot a n MF.

id TJ ila !
1
a 3 kW a3 uL
btntwhdit V?
1

vLJfhlhf,

y jKwh _yf mLFF tot, tir kW mokhd Mait

8 vgj mLFFtot ^8 h5 MF.

tU mltid bfhLfgLsd.
jKwh
_y

mLFF
tot

52

14

^14h3

74

50

^50h2

11

^11h5

tir

mokhd

14

50

11

bkba bjhF

Fiu

a vgJ xU jKwh _y v

(i) a vgJ xU if jKW vzhF.


(ii)

a vgJ xU jKwh vzhF.

tU mltiz A kW B Ma uL ufY cs vf jKwh


vfshF.

2+ 3

3
3

5+ 7

100

10 - 3 3

12

15 + 5


nkfl mltiz A vw u cs vf j Kwh _yfshF.
B vw u cs vf jKwh vf. Mdh, jKwh _yf my.

Mfnt, xbthU jKwh _yK jKwh vzhF, Mdh, xbthU
jKwh vQ xU jKwh _ykhf Uf ntoa mtaiy.
1.2.2 xU jKwh _yij va to(Simplest Form) vGJj

xU jKwh _yij mj va totkhf RU vGjKo.
vLJfhlhf,

50 vw jKwh _yij vLJbfhnth.


50 =

Mfnt, 5 2 vgJ

25 # 2 =

25

2 =

52

2 =5 2

50 va totkhF.

1.2.3 xj kW xth jKwh _yf (Like and Unlike Surds)



va to cs uL jKwh _yf tir kW mokhd rk
v, mit xj jKwh _yf (like surds) vdgL. mthW iyba,
mit xth jKwh _yfshF.
vLJfhlhf,

(i)
5 , 4 5 , - 6 5 vgd xj jKwh _yf.

(ii)

10 ,

3,

5,

81 vgd xth jKwh _yf.

1.2.4 KGikahd jKwh _yf (Pure Surds)


xU jKwh _y jKW v Fzf myJ bfG 1 v, mJ

KGikahd jKwh _y vdgL.


vLJfhlhf,

3,

5 , 4 12 ,

80 vgd KGikahd jKwh _yfshF.


3

maha

1.2.5 fy jKwh _yf (Mixed Surds)



xU jKwh _y Fzf myJ bfG 1I ju ntW jKW
vzhf U, mJ fy jKwh _y vdgL.
vLJfhlhf, 2 3 , 5 3 5 , 3 4 12 vgd fy jKwh _yfshF.

xU fy jKwh _yij KGikahd jKwh _ykhf khwyh,
Mdh, midJ KGikahd jKwh _yfis fy jKwh _yfshf
khw KoahJ.

(i)

80 = 16 # 5 = 4 5

(iii)

17 xU KGikahd jKwh _y. Mdh, jid fy jKwh

(ii) 3 2 =

32 # 2 =

9 # 2 = 18

_ykhf khw ayhJ.


_yFpL f
m, n vgd if KGf kW a, b vgd if jKW
vf v,
n

(i)

^n ah = a =

(iii)

a=

mn

an

a =

n m

a
2

(i) I gagL ^ a h = a ,

(ii)

a#n b =

(iv)

a =
b

ab

a
b

a3 = ^ 3 a h = a vd bgwyh.

vLJfhL 1.1

tU jKwh _yfis mLFF to vGJf.

(i)

(ii)

bfhLfgl
vGJnwh.

(i)

(iii)

jKwh

7 =7 2

(ii)

_yfis
1

8 = 84

(iii)

(iv) 8 12

mLF

Fto

6 = 63

(iv) 8 12 = ^12h8

vLJfhL 1.2

tU jKwh _yfis va to vGJf.


(i) 3 32


(i) 3 32

(ii)
=

63

8#4 =

(iii)
8#3 4 =

(ii)

63 = 9 # 7 = 9 # 7 = 3 7

(iii)

243 =

(iv)

256 =

81 # 3 =
3

64 # 4 =

23 # 3 4 = 2 3 4

81 # 3 =
3

64 # 3 4 =
4

243

92 # 3 = 9 3
3

43 # 3 4 = 4 3 4

tUkhW

(iv)

256

bkba bjhF

vLJfhL 1.3

tU fy jKwh _yfis KGikahd jKwh _yfshf vGJf.

(i) 16 2


(i)

16 2

162 # 2

27 # 2 =

(iii) 2 4 5

162 # 2 =

(ii) 3 3 2

(ii) 3 3 2

= 4 16 # 5 =

(iv) 6 3

512

33 # 2

^a 3 = 3 33 h

54

24 # 5
4

(iv) 6 3

^a 16 = 162 h

256 # 2 =

(iii) 2 4 5

^a 2 = 4 24 h

80

62 # 3

^a 6 = 62 h

36 # 3 = 108

vLJfhL 1.4

32 vgJ jKW vzh myJ jKwh vzh vd fhf.

32 = 16 # 2 = 4 2

4 xU jKW v kW

` 4 2 vgJ xU jKwh v. mjhtJ 32 xU jKwh vzhF.

2 xU jKwh v

vLJfhL 1.5

tU vf jKW vfsh myJ jKwh vfsh vd fhf.

(i) 3 + 3

(ii) ^4 + 2 h - ^4 - 3 h

(v) 2
3

(vi) 12 # 3

(i)

3+ 3

3 xU jKW v kW
jKwh vzhF.

(iii)

18
2 2

(iv) 19 - ^2 + 19 h

3 xU jKwh v. vdnt, 3 + 3 xU

(ii) ^4 + 2 h - ^4 - 3 h

= 4 + 2 - 4 + 3 =

(iii)

18 =
2 2

(iv)

9#2 =
2 2

2 + 3 , xU jKwh v.
9 # 2 = 3 , xU jKW v.
2
2 2

19 - ^2 + 19 h = 19 - 2 - 19 = - 2 , xU jKW v.
5

maha

(v)

(vi)

2 F 2 xU jKW v kW
3
xU jKwh v.
12 # 3 = 12 # 3 =

3 xU jKwh v. Mfnt,

36 = 6, xU jKW v.

1.3 jKwh _yf jhd ehF mogil braf


1.3.1 jKwh _yf TlY fjY

xj jKwh _yfis Tl ff Ko.

vLJfhL 1.6

RUFf :

(i) 10 2 - 2 2 + 4 32

(ii)

(iii) 3 16 + 8 3 54 - 3 128

48 - 3 72 - 27 + 5 18

(i) 10 2 - 2 2 + 4 32

= 10 2 - 2 2 + 4 16 # 2

= 10 2 - 2 2 + 4 # 4 # 2

= ^10 - 2 + 16h 2 = 24 2

(ii)

48 - 3 72 - 27 + 5 18

16 # 3 - 3 36 # 2 - 9 # 3 + 5 9 # 2

16 3 - 3 36 2 - 9 3 + 5 9 2

= 4 3 - 18 2 - 3 3 + 15 2

= ^- 18 + 15h 2 + ^4 - 3h 3 = - 3 2 + 3

(iii)

16 + 8 3 54 - 3 128

8 # 2 + 8 3 27 # 2 - 3 64 # 2

8 3 2 + 8 3 27 3 2 - 3 64 3 2

= 2 3 2 + 8 # 3 # 3 2 - 4 3 2

= 2 3 2 + 24 3 2 - 4 3 2

= ^2 + 24 - 4h 3 2 = 22 3 2
6

2
3

bkba bjhF

1.3.2 jKwh vf bgUf



uL xj jKwh _yf bgUfgyid fhz tU ia
gagLjyh.

a#n b =
vLJfhL 1.7
n

ab

RUFf : (i) 3 13 # 3 5

(ii)

32 # 4 8

(i)

13 # 3 5 = 3 13 # 5 =

(ii)

32 # 4 8 =

32 # 8

2 5 # 23 =

65

28 =

24 # 24 = 2 # 2 = 4

1.3.3 jKwh _yf tFj



xj jKwh _yf tFjiy tU ia gagL
fhzyh.
n
n a = n a
b
b
vLJfhL 1.8
(i) 15 54 ' 3 6


RUFf :

(i)

15 54 ' 3 6

(ii)

(ii) 3 128 ' 3 64

= 15 54 = 5
3 6

54 = 5 9 = 5 # 3 = 15
6

128 ' 3 64
=

3
3

128 =
64

128 =
64

jKwh _yf tirf btntwhf U, mtiw


xnutir bfhl Kwh _yfshf kha d bgUf

myJ tFj braiy nkbfhs ntL.


Ko :
vLJfhlhf,

(i)

a =
3

5 =

a
12

m
n
12

53 =

12

54

(ii) 4 11 =

11 4 =

112

maha

1.3.4 jKwh _yfis xLj



xnu tir bfhl Kwh vfis xl Ko. xnu tir bfhl
jKwh vf fbga mokhd bfhl jKwh v bgaJ MF.

jKwh vf tirf rkiy v, mt tirfis
rkgLa wF mokhdfis xl ntL.
vLJfhL 1.9
3,

4,

5 vw jKwh vf tirfis rkkhFf.

bfhLfgl jKwh vf tirf 2, 3 kW 4.



2, 3 kW 4 . . k 12. vdnt, xbthU jKwh viz tir 12
bfhl jKwh vzhf khWnth.

3 = 12 36 = 12 729

4 = 12 44 =

5 = 12 53 = 12 125

12

256

vLJfhL 1.10

vJ bgaJ?

5 myJ

bfhLfgl jKwh vf tirf 3 kW 4.


bfhLfgl jKwh vf xbthiw rk tir bfhl jKwh

vfshf khw ntL.


3 kW 4 t ..k 12. vdnt, xbthU jKwh viz tir 12

bfhl jKwh vzhf khWnth.


5 = 12 53 = 12 125

4 = 12 44 =

12

256 >

12

12

256

125

&

4 >

vLJfhL 1.11

2,

4,

3 vw jKwh vfis

(i) VWtir vGJf

(ii) wF tir vGJf.

2 , 4 4 and 3 vw jKwh vf tirf Kiwna 3, 4 kW 2.

2, 3 kW 4 ..k 12.
8

bkba bjhF


vdnt, xbthU jKwh viz tir 12 bfhl jKwh vzhf
khWnth.

2 = 12 24 =

12

16

4 = 12 43 =

12

64

3 = 12 36 =

12

729

` VWtir:

2,

4,

wFtir:

3,

4,

2 .

g 1.1
1.

tUtdtW vit jKwh _yf kW vit jKwh _yf


my vgij fhuzJl TWf.

(i)

2.

RUFf.

(i) ^10 + 3 h^2 + 5 h

(iii) ^ 13 - 2 h^ 13 + 2 h

3.

tUtdtiw RUFf.

(i) 5 75 + 8 108 - 1 48
2
(iii) 4 72 - 50 - 7 128

4.

tU jKwh _yfis va to vGJf.

(i) 3 108

5.

tUtdtiw KGikahd jKwh _yfshf vGJf.

(i) 6 5

6.

tUtdtiw RUFf.

(i)

(v) 3 35 ' 2 7 (vi)

7.

tUtdt vJ bgaJ?

(i)

8.

wFtir kW VWtir vGJf.

(i)

8 # 6 (ii)

98

(ii)

3 (ii)
(ii)

7 #3 8

(v)

2, 3 4 , 4 4

4 # 3 16

(ii) 7 3 2 + 6 3 16 - 3 54
(iv) 2 3 40 + 3 3 625 - 4 3 320

(iv)

625

(iii) 3 4 5

(iv) 3 8
4

(iii)

(iv)

8 # 4 12

48 ' 8 72

3 myJ

(ii) ^ 5 + 3 h
(iv) ^8 + 3 h^8 - 3 h

(iii) 192

(ii) 5 3 4

2 myJ

5 , 3,

(iii) 180 # 5 (iv) 4 5 ' 8

(ii)

5 # 18

90

4 (iii)
(iii)
9

3 myJ 4 10

2, 9 4, 6 3

3 #6 5

maha

1.4 jKwh _yf gFia jgLJj


jgLJ fhu
xU nfhit gF cs cW tf_y myJ
_yFpLF cs if vzhf U gFia jKW
vzh rkkhd nfhitahf khW Kiw, gFia jgLJ
Kiw vdgL.

uL jKwh vf bgUf xU jKW v
v, xW kbwh jgLJ fhu (rationalizing factor)
MF.

Fiu

fhufshF.
(ii)
(iii)

a , b vgd KGf kW x , y vgd if KGf vf. wF


(i) ^a + x h kW ^a - x h vgd xW bfhW jgLJ

^a + b x h

^a - b x h

kW
fhufshF.

vgd

xW

bfhW

jgLJ

x + y kW x - y vgd xW bfhW jgLJ fhufshF.

(iv)

a + b vgJ a - b iz myJ Jiza(conjugate) v vd


miHfgL. njngh a - b iz v a + b MF.

(v)

xU v gFia jgLj, mbt bjhF kW gFfis


jgLJ fhuah bgUf ntL.

(vi) xU jKwh _yF xW myJ xWF nkgl jgLJ


fhuf Ufyh.
vLJfhL 1.12
2 gFia jgLJf.

3
bfhLfgl v gF kW bjhFia

3 M bgUf

2 = 2 # 3 = 2 3
3
3
3
3

vLJfhL 1.13
1
gFia jgLJf.

5+ 3
gF cs v 5 + 3 . j iz v myJ jgLJ fhu
5- 3.

1
1
=
#5- 3
5- 3
5+ 3
5+ 3

5 - 3 = 5 - 3
5- 3
2 = 25
22
-3
^
h
5 - 3
2

10

bkba bjhF

vLJfhL 1.14
1
gFia jgL RUFf.

8-2 5
gF cs v 8 - 2 5 . vdnt, j jgLJ fhu 8 + 2 5
MF.

1
1
=
# 8+2 5
8-2 5 8+2 5
8-2 5

= 8+2 5
64 - 20

8+2 5
2
8 - ^2 5 h
2

= 8 + 2 5
44

2^4 + 5 h 4 + 5
=
22
44

vLJfhL 1.15
1
gFia jgL RUFf.

3+ 5
gF cs v
MF.

3 + 5 . vdnt, j jgLJ fhu

1
=
3+ 5

3- 5
3- 5

1
#
3+ 5

3- 5
3-5

3- 5 =
2
2
^ 3h -^ 5h
3 - 5
-2

3- 5

5- 3
2

vLJfhL 1.16

7 -1 +
7 +1

7 + 1 = a + b 7 v, a kW b t kfis fhf.
7 -1

7 -1 +
7 +1

7 +1 =
7 -1

7 -1 #
7 +1

7 -1 +
7 -1

7 +1 #
7 -1

^ 7 - 1h
^ 7 + 1h
+
2
2
^ 7h - 1 ^ 7h - 1

= 7+1-2 7 + 7+1+2 7
7-1
7-1

= 8-2 7 + 8+2 7
6
6
11

7 +1
7 +1

maha

= 8-2 7 +8+2 7
6

= 16 = 8 + 0^ 7 h
6
3

` 8 + 0^ 7 h = a + b 7 ( a = 8 , b = 0.
3
3
vLJfhL 1.17

x = 1 + 2 v, ` x - 1 j kig fhf.
x
x =1+ 2

1
( 1 =
x
1+ 2

1
#1- 2
1+ 2 1- 2

= 1 - 2 = 1 - 2 = -^1 - 2 h
1-2
-1

` x - 1 = ^1 + 2 h - "-^1 - 2 h,
x

= 1 + 2 + 1 - 2 = 2
2

vdnt, ` x - 1 j = 22 = 4.
x

g 1.2
1.

tUtdt jgLJ fhufis fhf.

(i) 3 2

(ii)

(iii)

75

(iv) 2 3 5

(v) 5 - 4 3

(vi)

2 + 3

(vii)

5 - 2

(viii) 2 + 3

2.

tUtdt gFfis jgLJf.

(i) 3
5

3.

gFia jgL RUFf.

(i)

(ii)

2
3 3

(iii)

1
1
(ii)
(iii)
11 + 3
9+3 5

1
12

(iv) 2 7
11

1

11 + 13
12

(iv)

3
(v) 33 5
9

5 + 1 (v) 3 - 3
5 -1
2+5 3

bkba bjhF

4.

2 . 1.414,

3 . 1.732,

5 . 2.236, 10 . 3.162 v, tUtdt

kfis 3 jrk lUjkhf fhf.


(iii) 5 - 3
3

10 - 5
2

(i) 1
2

(ii) 6
3

(v) 3 - 5
3+2 5

(vi)

5.

5 + 6 = a + b 6 v, a kW b t kfis fhf.
5- 6

6.

^ 3 + 1h

7.

5+ 2
5- 2

(vii)

3 + 1
3 -1

(iv)
(viii)

1
10 + 5

4-2 3

= a + b 3 v, a kW b t kfis fhf.

5 +1 +
5 -1

5 - 1 = a + b 5 v, a kW b t kfis fhf.
5 +1

8.

4 + 5 - 4 - 5 = a + b 5 v, a kW b t kfis fhf.
4- 5
4+ 5

9.

x = 2 + 3 v, x2 + 12 k fhf.
x

10.

x = 3 + 1 v, ` x - 2 j k fhf.
x

1.5 tFj Kiw (Division Algorithm)



xU fz fhz gagL eF tiuaWfgl bjhlahd
gof Kiw myJ tKiw (algorithm) vdgL. ghlgF tFj
Kiw vdgL KGf f Kakhd gid fhzyh.

xU KGit akw kbwhU KGth tFF nghJ, xU KGit <thf
kbwhU KGit ahf bgWnwh vgij K tFf mJnsh.
vdnt,



d =
< +
tFv
13 = 2
3
vLJfhlhf,
+
(1)
5
5


j tFjiy, tFj braiy fz bfhshk KGfis
cWfshf bfhL tUkhW kh vGjyh.

13 = 5(2) + 3

nfhitahdJ, (1)I tF v 5M bgUFtj _y ilwJ. kh

vGjgL KGf tFjiy tFj Kiw (Division Algorithm) vnwh.


13

maha

a kW b vgd VnjD uL if KGf v, a = bq + r ,


0 # r 1 b vwthW q kW r vw uL Fiwaw KGf UF.

nkfl T q myJ r akhf Ufyh.
vLJfhL1.18

tFj Kiwia gagL, tU nrhof < kW fhf.

(i) 19, 5

(ii) 3, 13

(iii) 30, 6

(i)

19, 5

bfhLfgl nrhoia a = bq + r , 0 # r 1 b tot tUkhW vGjyh.

19 = 5(3) + 4

[19I 5M tFf < 3, 4 ilwJ]

` < = 3;

= 4

(ii) 3, 13

bfhLfgl nrhoia a = bq + r , 0 # r 1 b tot tUkhW vGjyh.

3 = 13(0) + 3

` < = 0;

= 3

(iii) 30, 6

bfhLfgl nrhoia 30, 6I a = bq + r , 0 # r 1 b tot


tUkhW vGjyh.

30 = 6(5) + 0

[30I 6M tFf < 5, 0 ilwJ]

` < = 5;

= 0

g 1.3
1.

tFj Kiwia gagL tU nrhof < kW fhf.

(i) 10, 3

(ii) 5, 12

(iii) 27, 3

g 1.4
rahd ilia vGJf.
1.

tUtdtW vJ jKwh _y my?

(A)

(B)

30

(C)
14

(D)

bkba bjhF

2.

50 va tot

(A) 5 10

3.

(A) 8 112

(C) 10 5

(D) 25 2

(C) 8 118

(D) 8 116

11 vgjF rkkhdJ
(B) 8 114

2 vgjF rkkhdJ
2

4.

(B) 5 2

(A) 2 2

(B)

(C)

2
2

(D) 2

(D)

5 gFia jgLJ fhu


3

5.

(A)

6.

tUtdtW vJ cikay?

(A)

(B) 17 xU jKwh v

(C) 0.10110011100011110g xU jKwh v

(D) 4 16 xU jKwh v

(B)

(C)

27

2 xU jKwh v

7.

(A) 8,12

8.

mokhd 9 kW tir 3 bfhl jKwh _y

(A)

9.

5 3 3 FF KGikahd jKwh _y

(A) 3 15

10.

tUtdtW vJ cikay?

(A)

(B) a xU jKW v kW b xU jKwh v v, a b xU jKwh

12 vw jKwh _y tir kW mokhd Kiwna

(B) 12,8

(B)

(B)

(C) 16,12

27

(C)

375

(C)

(D) 12,16

(D)

81

75

(D)

45

2 xU jKwh v.
v.

(C) xbthU jKwh _yK xU jKwh vzhF.

(D) xU if KG tf_y vnghJ xU jKwh vzhF.


15

maha

11.

tUtdtW vJ cikay?

(A) x vgJ xU KG tf iyba,


vzhF

(B)

m
(C) ` x n j _yFpL tot

(D) xbthU bkbaQ xU jKwh vzhF

12.

^ 5 - 2h^ 5 + 2h vgjF rkkhdJ

(A) 1

x vgJ xU jKwh

x n mLF F tot x m
1 1

mn

(B) 3

(C) 23

(D) 21

id bfhf...
a xU if jKW v kW n xU ifKG vf. n a xU jKwh
v v, n a vgJ jKwh _y vdgL.
m, n vgd if KGf kW a, b vgd if jKW vf v
n

(i)

^n ah = a =

(iii)

xU

a =

mn

a n

a =

nfhit

n m

a
gF

(ii)
(iv)

a#n b =

n
n

a =
b

cs

ab

a
b

cW

tf_y

myJ

_yFpLF cs if vzhf U gFia jKW


vzh rkkhd nfhitahf khW Kiw, gFia jgLJ Kiw
vdgL.
uL jKwh vf bgUf xU jKW v v, xW
kbwh jgLJ fhu (rationalizing factor) MF.
a kW b vgd VnjD uL if KGf v, a = bq + r , 0 # r 1 b
vwthW q kW r vw uL Fiwaw KGf UF.

16

bkba bjhF

bra 1
fl mltizia u
t.v
1.
2.

tir
3

3.

mokhd
7
8

jKwh _y
6

4.

26

16

bra 2

35 7

19
7

21
3

89

125

8 57
4

31

256

glij gagL fltiw uf.


1.

19 tir kW mokhd ..............., ...............

2.

..............., ............... jKwh _y my.

3.

..............., ............... xj jKwh _y.

4.

3 5 7 kW 8 57 ........... jKwh _y, nkY mit .............. jKwh


_y.

5.

89 mLFF tot ..............


17

maha

g 1.1
1. (i) jKwh _y

(ii) jKwh _y

(iv) jKwh _y

(iii) jKwh _y my

(v) jKwh _y my

2. (i) 20 + 10 5 + 2 3 + 15 (ii) 8 + 2 15
3. (i) 71 3
5. (i)

(iv)

500 (iii)

45 (v) 3 5
2

405

(vi)

8. (i) wF tir :

9
2

(iv)
7. (i)

32

(iv) 61

4. (i) 3 3 4 (ii) 7 2 (iii) 8 3 (iv) 5 3 5

(ii) 16 3 2 (iii)- 37 2 (iv) 3 3 5

180 (ii)

(iii) 11

6. (i) 3 10 (ii) 2 3 7 (iii) 2 4 6

3 2 2 (ii)

3,

4,

5 , VW tir :

5,

3 2 4 4 (iii)

4,

10 2 3

(ii) wF tir :

4,

4,

2 , VW tir :

2,

4,

(iii) wF tir :

2,

3,

4 , VW tir :

4,

3,

g 1.2
1. (i)

2 (ii) 7 (iii)

(iv)

25 (v) 5 + 4 3 (vi)

2 - 3 (vii)

5+ 2

3. (i) 11 - 3
118

2. (i) 3 5 (ii) 2 3 (iii) 3


(iv) 2 77 (v) 3 15
5
9
6
11
(ii) 3 - 5 (iii) 13 - 11
(iv) 3 + 5 (v) 17 3 - 21
12
2
71
2

4. (i) 0.707

(ii) 3.464

(viii) 2 - 3

(vii) 3.732
7. a = 3, b = 0

(iii) 1.887

(iv) 0.655

5. a = 31 , b = 10
19
19
8. a = 0, b = 16
9. 14
11

(viii) 0.185

(v) 0.102

(vi) 4.441

6. a = 7, b = 4
10. 4

g 1.3
1. 3, 1

2. 0, 5

3. 9, 0

g 1.4
1. A 2. B 3. A 4. B

5. C

6. D 7. A 8. C

18

9. B

10. D 11. D 12. A

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

Seeing there is nothing that is so troublesome to mathematical practice,


nor that doth more molest and hinder calculators, than the multiplications,
divisions, square and cubical extractions of great numbers....I began therefore to consider in my mind by what certain and ready art I might remove
those hindrances
- JOHN NAPIER

Kjik Fnfhf
ma FpL Kiw vfis Fj.
mLFF mikid klif mikid
xiw kbwhwhf khWj.
klif fis J bfhSj.
klif mltiz
gagLJj.

kW

klif

fis

mokhd Kiw

#h nea
(1550 - 1617)
#h nea (John Napier)
1550 bklh lt
vD l wjh. J
nghJ mt bganyna

2.1 ma FpL (Scientific Notation)

mikJs nea


fbga kW fa vfis ifahS
nghJ ma mPf, bghahsf kW
bjh tYef Mnah ma Fpoid
gagLJwd. x ntf dhoF
29,900,000,000 br.., UJ NaDFs
u 92,900,000 ikf, vyuhDila vil
0.000549 mQ vil myFf. thwhd vfis
RUfkhd Kiw Flyh. jid ma
FpL vg. j _y afis mf
vif vGJj kW lkhW iHfis
jfyh.

gfiy fHf

#hnea fjij

vLJfhlhf,

fjtYef l

29,900,000,000 = 299 # 10 = 2.99 # 10


8

10

92,900,000 = 929 # 105 = 9.29 # 107


0 $ 000549 =

549 = 5.49
1000000
10000

= 5.49 # 10- 4
19

bklh tshf
ikagF csJ.
klifia fLoj

bghGJnghfhf
Muhjt.
MoUJ
nghija

kW Io tir
#h neaU l
bgWwh.

maha


mjhtJ, fbga myJ fa viz xU jrk v 1 # a 1 10 kW
10- KG mLF Mat bgUf gydhf vGjyh.
Ka fUJ

maFpL

xU v N I ma Fpo 1 UJ 10-F cs jrk v


kW 10 KG mLF Mat bgUf gydhf vGjyh.
n

mjhtJ, N = a # 10 , F 1 # a 1 10 kW n xU KG.

vfis jrkFpoUJ ma Fpo khw mLFF f

mogilah mikwJ. m, n vgd a vf kW a bkba vf.


mLFF f tUkhW bfhLfgLwd.

(i)

(ii)

am # an = am + n

am = am-n
an
(iii) ^a mhn = a mn

(bgUf )
(tFj )
(mLF )

(iv) a m # b m = ^a # bhm (nrif )


a ! 0 -F a- m = 1m vd a0 = 1 vd eh tiuaWnwh.
a

2.1.1 xU viz ma Fpo vGJj


xU viz ma Fpo khWtjfhd gof tUkhW.

go 1: mj v lJgf th akw xnu xU yf csthW


jrkia efJ.
go 2: giHa kW a jrkF ilna cs yffis vQf.
J 10 mLF n I FF.
go 3: jrk lJw khdh mLF n MdJ if v, jrk
tyJw khdh mLF n MdJ Fiw v.

vLJfhL 2.1

9781 I ma Fpo FLf.

bghJthf KGfis vGJ nghJ jrk Fgiy.



9 7 8 1 .
3


jrk lJw _W lf giHa iyUJ efwJ. vdnt
10 mLF 3 MF.

` 9781 = 9.781 # 103


20

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

vLJfhL 2.2

0 $ 000432078 I ma Fpo FLf.

0 . 0 0 0
1

4 3 2 0 7 8
4

jrk tyJw 4 lf giHa iyUJ efwJ. vdnt 10


mLF -4 MF.

` 0.000432078 = 4.32078 # 10- 4

xU viz ma Fpo kh vGJ nghJ, bfhLfgl


v cs jrkid lJgf th p lf
efdh mij <Lbra 10 p M bgUFnwh. mnjnghW, jrkid
tyJgf th r lf efdh mij <L bra 10- r M bgUFnwh.
Fiu

vLJfhL 2.3

tU vfis ma Fpo vGJf.

(i) 9345

(ii) 205852

(iii) 3449098.96

(iv) 0.0063

(v) 0.00008035

(vi) 0.000108



(i)

5 . = 9.345 # 10 , n = 3 Vbd, jrk lw 3

(ii) 205852 = 2

8 5

9345 = 9 3

lf efwJ.

2 . = 2.05852 # 105 , n = 5 Vbd, jrk

lw 5 lf efwJ.

(iii) 3449098.96 = 3 4 4 9 0 9 8 . 9 6 = 3.44909896 # 106 , n = 6 Vbd,


6

jrk lw 6 lf efwJ.

(iv) 0.0063 = 0 . 0

3 = 6.3 # 10- 3 , n = 3 Vbd, jrk tyw


.

3 lf efwJ.

(v) 0.00008035 = 0 . 0

0 3 5 =8.035 # 10- 5 , n = 5 Vbd,

jrk tyw 5 lf efwJ.


(vi) 0.000108 = 0 . 0 0 0 1 0 8 = 1.08 # 10- 4 , n = 4 Vbd, jrk


1

tyw 4 lf efwJ.
21

maha

2.2 ma Fpil jrkFpo khWj



ma Fpo cs vfis jrk vf tot mofo Ff
ntoajhwJ. ma FpL vfis jrk vfshf khWtjfhd gof
tUkhW.

go 1: jrk viz vGJf.


go 2: jrkia 10 mL cs vF Vg efJ. if v
tywK, Fiw v lwK efJ. njit v afis nrf.

go3: vfis jrk to vGJf.

vLJfhL 2.4

tU vfis jrk to vGJf.

(i) 5.236 # 105

(ii) 1.72 # 109

(iii) 6.415 # 10- 6

(iv) 9.36 # 10- 9

(i)

1 .7

1.72 # 109 = 1720000000

(iii) 6.415

5.2

5.236 # 105 = 523600

(ii) 1.72

5.236

-6

6.415 # 10

= 0.000006415

(iv) 9.36

-9

9.36 # 10

6 . 4 1 5

9 . 3

= 0.00000000936

2.2.1 ma Fpo bgUf kW tFj


fbga (googolplex)myJ fa vf bgUf myJ tFjiy

ma Fpo vjhf brayh.


vLJfhL 2.5

tUtdtiw ma Fpo vGJf.

(i) ^4000000h3

(ii) ^5000h4 # ^200h3

(iii) ^0.00003h5

(iv) ^2000h2 ' ^0.0001h4

(i)

Kj vfis (mil FF csij) ma Fpo vGJf.


4000000 = 4.0 # 106

nghJ, UwK mLF 3-F caj ilgJ,
22

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

= 64 # 1018

` ^4000000h3 = ^4.0 # 106h = ^4.0h3 # ^106h

= 6.4 # 101 # 1018 = 6.4 # 1019

(ii) ma Fpo,

5000 = 5.0 # 103 kW 200 = 2.0 # 102 vd vGjyh.

` ^5000h4 # ^200h3 = ^5.0 # 103h # (2.0 # 102) 3

= ^5.0h4 # ^103h # ^2.0h3 # ^102h

= 625 # 1012 # 8 # 106 = 5000 # 1018


= 5.0 # 103 # 1018 = 5.0 # 1021

(iii) ma Fpo, 0.00003 = 3.0 # 10- 5 vd vGjyh.


` ^0.00003h5 = ^3.0 # 10- 5h = ^3.0h5 # ^10- 5h

= 243 # 10- 25 = 2.43 # 102 # 10- 25 = 2.43 # 10- 23


(iv) ma Fpo,

2000 = 2.0 # 103 kW 0.0001= 1.0 # 10- 4 vd vGjyh.

` ^2000h2 ' ^0.0001h4 =


^2.0 # 103h

(1.0 # 10- 4) 4

^2.0h2 # (103) 2
4
^1.0h4 # ^10- 4h

6
6 -^- 16h
= 4 #-10
= 4.0 # 1022
16 = 4.0 # 10
10

g 2.1
1.

tU vfis ma Fpo vGj.

(i) 749300000000

(ii) 13000000

(iii) 105003

(iv) 543600000000000

(v) 0.0096

(vi) 0.0000013307

(vii) 0.0000000022

(viii) 0.0000000000009

2.

tU vfis jrk vGj.

(i) 3.25 # 10- 6

(ii) 4.134 # 10- 4

(iii) 4.134 # 104

(iv) 1.86 # 107

(v) 9.87 # 109

(vi) 1.432 # 10- 9

3.

tU vfis ma Fpo Fl.

(i) ^1000h2 # ^20h6

(ii) ^1500h3 # ^0.0001h2

(iii) ^16000h3 ' ^200h4

(iv) ^0.003h7 # ^0.0002h5 ' ^0.001h3

(v) ^11000h3 # (0.003) 2 ' ^30000h


23

maha

2.3 kliff (Logarithms)



f fyhd fzLfis f vikahFtjfhfnt kliff
cik njhWfgld. mit bgUffis Tlfshf khWtjfhf
mikfgld. fghf fLogjF Kng f mf yffis
bfhl vfis bgUFtjF myJ tFgjF kliff cjd. Vbd,
vfis bgUFtij l klif bra mt mLFfis TLnwh.
aa bgUghyhd f midJ mLFF to miktjh mQfU
rgjkhd f R Fiwf, fhkh c kW xU iyahd fhy ms
mQfU ciy r VgL khwf Mat fzLf klif
f aikahjjhwJ.

klifFpil mKfgLJtjF bkbaf mLFFpil
Kj mKfgLJnth.
2.3.1 mLFFpL (Exponential Notation)
a xU if v vf. x xU KG v a x vgij g
Kdnu mJnsh.
1
n
xU if v n MtJ mLF a v mJ a vd ekF bj. p xU

KG kW q xU if KG v, a q vgij vthW tiuaWgJ vgij g F


fhngh.
p

= p # 1 vgij ftf, mLFF cikahf Uf ntLbk,
q
q
1 p

p
q

vdnt, a q = ^ a h vd eh tiuaWngh. vLJfhlhf, 8 5 = ^5 8 h kW

p
a = ` a q j = ^ a hq

-7
3

-7

= ^3 5 h


thW a > 0 v, midJ jKW vf x-F a x bghUis
bfhLJnsh. nkY a > 0 v, midJ jKwh vf x-F a x
tiuaiwia mLFF f bghUJkhW gLj Ko. eh F
a x tiuaiwia jKwh v x-F tiuaWf nghtiy. Vbd, mjF
fj caghlf fhzgL fUjhff njitahwJ.
2.3.2 klifFpL (Logarithmic Notation)

a > 0, b > 0 kW a ! 1 v, a vj mLF b F rkkhwnjh mj
mLfhdJ a I mokhdkhf bfhl b klif MF.
Ka fUJ

klifFpL


a vgJ 1 I jj xU if v kW x xU bkba
(if, Fiw myJ a) vf. a x = b v, mLF x MdJ
mokhd a I bghWj b klif vd miHngh. jid
x = log a b vd vGJnth.
24

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

x = log a b vgJ b = a x vw mLFF mik klif mik MF.

U mikfY mokhd xnw MF.


vLJfhlhf,
mLFF mik

klif mik

24 = 16

log2 16 = 4

log8 2 = 1
3
1
log4 ` j =- 3
8
2

83 = 2
3
-2

=1
8

vLJfhL 2.6

tU klif mikid mLFF mikghf khw.

(i) log4 64 = 3

(ii) log16 2 = 1
4

(iii) log5 ` 1 j =- 2 iv) log10 0.1 =- 1


25

log4 64 = 3 ( 43 = 64

(i)

(ii) log16 2 = 1 ( (16) 4 = 2


4
1
(iii) log5 ` j =- 2 ( ^5 h- 2 = 1
25

(iv) log10 0.1 =- 1 ( ^10h

-1

25

= 0.1

vLJfhL 2.7

tU mLFF mikid klif mikghf khw.

(i) 3 = 81

(iv) (216) 3 = 6

(ii) 6- =

1
1296

(v) ^13h- 1 = 1
13

(i)

1 ( log
1
=4
6 ` 1296 j
1296
3
(iii) ` 1 j4 = 1 ( log 1 ` 1 j = 3
81
27
4
81 27
1
(vi) (216) 3 = 6 ( log216 6 = 1
3
(v) ^13h- 1 = 1 ( log13 ` 1 j = - 1
13
13

3 = 81 ( log3 81 = 4
4

(ii) 6- =

25

(iii) ` 1 j4 = 1
81
27

maha

vLJfhL 2.8

kLf (i) log8 512 (ii) log27 9 (iii) log16 ` 1 j


32


(i)

x = log8 512 vf.


x

vdnt, 8 = 512

` log8 512 = 3
x = log27 9 vf.

(ii)

(mLFF mik)

8 =8 ( x=3

(mLFF mik)

vdnt, 27 = 9
x

^33h = ^3 h2 (UwK mokhd 3 Mf khWf)

3x
2
3 = 3 ( 3x =2 ( x = 2
3
2

` log27 9 =
3

(iii)
x = log16 ` 1 j vf.
32
x
vdnt, 16 = 1 (mLFF mik)
32
x
^24h = 1 (UwK mokhd 2 Mf khWf)

^2h5

2 = 2- ( 4x = - 5 ( x = - 5
4x

` log16 ` 1 j = - 5
4
32
vLJfhL 2.9

tU rkghLfis f.
1

(i) log5 x =- 3 (ii) x = log 1 64 (iii) log x 8 = 2 (iv) log x 7 6 = 1


3
4

(i)

(ii)

log5 x =- 3
3

(mLFF mik)
5- = x
x = 13 ( x = 1
125
5
x = log 1 64
4

x
` 1 j = 64
(mLFF mik)
4
x
1x = 43 ( 4- = 43 ( x = - 3
4

26

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

(iii) log x 8

=2

x2

= 8

8 =2 2

log x 7 6 = 1
3

(iv)
1
6

(mLFF mik)

( x 3 = 7 6

1 1

(mLFF mik)

1 1

1
3
3
7 = `7 2 j vd vGJf. d, x 3 = `7 2 j

` x = 72 =

klif f
1. bgUf : xnu mokhdij cila U if vf
bgUfgy klifahdJ, mU vf kliff
TLjYF rkkhF. mjhtJ,
log a (M # N) = log a M + log a N ; a, m, n if vf, a ! 1

2. tFj : xnu mokhdij cila U if vf tFj


klifahdJ, bjhF klifUJ gF klifia
fjYF rkkhF.mjhtJ,
log a ` M j = log a M - log a N ; a, m, n if vf, a ! 1
N

3. mLF : xU v mL klifahdJ mj v
klifid mLfh bgUFtjF rkkhF. mjhtJ,
log a ^ M hn = n log a M ; a, m if vf, a ! 1

4. mokhd khw : M, a, b vgd if vf kW a ! 1 , b ! 1


v,

iu :

log a M = ^log b M h # ^log a bh


(i)

a xU if v kW a ! 1 v, log a a = 1.

(ii) a xU if v kW a ! 1 v, log a 1 = 0.

(iii) a kW b if vf a ! 1 , b ! 1 v, ^log a bh # ^log b ah = 1


kW log a b = 1 .
log b a

(iv) a kW b if vf kW b ! 1 v, blogb a = a .
27

maha

(v) a > 0 v, log a 0 tiuaWfgliy.

(vi) b,x kW y if vf, b ! 1 kW log b x = log b y v, x = y MF.


j kWjiy cik.

(vii) vyh kliffY mokhd 1 Mf yhk ghJ bfhsntL.


Vbd, mokhd 1 cila klifia fUdh, vLJfhlhf,
log1 9 I fUdh, j k x v, x = log1 9 myJ 1 x = 9 vd
ilwJ. Mdh vj bkba x -F 1 x = 9 vd ilfhJ.

vLJfhL 2.10

(ii) log5 4 + log5 ` 1 j


100

RUFf (i) log5 25 + log5 625

(i) log5 25 + log5 625 = log5 ^25 # 625h

(a log a ^ M # N h = log a M + log a N )

= log5 ^52 # 54h = log5 56 = 6 log5 5 (a log a ^ M hn = n log a M )

= 6^1 h = 6

(a log a a = 1)

(ii) log5 4 + log5 ` 1 j = log5 `4 # 1 j


100
100

(a log a ^ M # N h = log a M + log a N )

= log5 ` 1 j = log5 c 12 m = log5 5- 2 = - 2 log5 5


25
5
= - 2^1 h = - 2

(a log a ^ M hn = n log a M )

(a log a a = 1)

vLJfhL 2.11

RUFf log8 128 - log8 16

log8 128 - log8 16 = log8 128


16

(a log a ` M j = log a M - log a N )


N

(a log a a = 1)

= log8 8 = 1

vLJfhL 2.12

log10 125 = 3 - 3 log10 2 vd %.

3 - 3 log10 2 = 3 log10 10 - 3 log10 2 = log10 103 - log10 23




= log10 1000 - log10 8 = log10 1000


8
= log10 125

` log10 125 = 3 - 3 log10 2


28

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

vLJfhL 2.13
log3 2 # log4 3 # log5 4 # log6 5 # log7 6 # log8 7 = 1 vd %.
3
log3 2 # log4 3 # log5 4 # log6 5 # log7 6 # log8 7

= ^log3 2 # log4 3h # ^log5 4 # log6 5h # ^log7 6 # log8 7h

= log4 2 # log6 4 # log8 6 = ^log4 2 # log6 4h # log8 6 (a log a M = log b M # log a b )

= log6 2 # log8 6 = log8 2 =

1
1
=
3 log2 2
log2 23
= 1
(a log2 2 = 1)
3

1
log2 8

(a log a b =

1 )
log b a

(a log a ^ M hn = n log a M )

vLJfhL 2.14

25- 2 log5 3 kig fhf.

25- 2 log5 3

= ^52h- 2 log5 3 = 5- 4 log5 3


=5

log5 3-4

(a n log a M = log a M n )

= 3- 4 = 14 = 1
81
3

(a blogb a = a)

vLJfhL 2.15

f log16 x + log4 x + log2 x = 7

log16 x + log4 x + log2 x = 7


1
+ 1 + 1 = 7
log x 16 log x 4 log x 2

1 + 1 + 1 =7
log x 24 log x 22 log x 2

1
+ 1
+ 1 = 7
4 log x 2 2 log x 2 log x 2

(a log a b =

1 )
log b a

(a n log a M = log a M n )

1 1
7
1
1
8 4 + 2 + 1 B log 2 = 7 ( 8 4 B log 2 = 7
x
x
1 = 7# 4
log x 2
7
1 )
log b a
(mLFF mik)

log2 x = 4 (a log a b =

24 = x
`

x = 16
29

maha

vLJfhL 2.16

1
= 1
2 + log x 10 3

1
= 1
2 + log x 10
3

FWF bgUf bra, eh bgWtJ

2 + log x 10 = 3

( log x 10 = 3 - 2 = 1

x1 = 10

(mLFF mik)

` x = 10

vLJfhL 2.17

f log3 ^log2 xh = 1
(1)

log2 x = y vf.

wF, log3 y = 1

31 = y

(mLFF mik)

` y = 3
y = 3 vd (1) gl log2 x = 3 vd ilwJ.

vdnt, 23 = x

` x = 8

(mLFF mik)

vLJfhL 2.18

f log2 ^3x - 1h - log2 ^ x - 2h = 3

log2 ^3x - 1h - log2 ^ x - 2h = 3


( a log a ` M j = log a M - log a N )
log2 ` 3x - 1 j = 3
N
x-2

(mLFF mik)
23 = 3x - 1
x-2

8 = 3x - 1
x-2

FWF bgUf bra, eh bgWtJ

8^ x - 2h = 3x - 1 ( 8x - 16 = 3x - 1
8x - 3x = - 1 + 16 ( 5x = 15
` x =3
30

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

vLJfhL 2.19
log5 1125 = 2 log5 6 - 1 log5 16 + 6 log49 7 vd %.
2
2 log5 6 - 1 log5 16 + 6 log49 7
2

= log5 6 - log5 (16) 2 + 3 # 2 log49 7 = log5 36 - log5 4 + 3 log49 7

= log5 ` 36 j + 3 log49 49 = log5 9 + 3^1 h


4
= log5 9 + 3 log5 5 = log5 9 + log5 ^5h3
= log5 9 + log5 125 = log5 ^9 # 125h = log5 1125
` log5 1125 = 2 log5 6 - 1 log5 16 + 6 log49 7
2
vLJfhL 2.20

f log5 7x - 4 - 1 = log5 x + 2
2
1
log5 7x - 4 -
= log5 x + 2
2

log5 7x - 4 - log5 x + 2 = 1
2
x
7
4
1
- m =


log5 c
2
x+2

log5 ` 7x - 4 j2 =
x+2
1 log 7x - 4 =
2 8 5 ` x + 2 jB

1
2
1
2

( a log a M = n log a M )

log5 ` 7x - 4 j = 1
x+2
1
5 = 7x - 4 (mLFF mik)
x+2

( a log a ` M j = log a M - log a N )


N

7x 4 = 5(x + 2)

FWF bgUf bra,

7x - 4 = 5x + 10 ( 7x - 5x = 10 + 4

2x = 14

` x = 7

g 2.2
1.

tU TWf vit r myJ jtW vd fhf.

(i) log5 125 = 3

(ii)

(iii) log4 ^6 + 3h = log4 6 + log4 3

log2 25
(iv) log2 ` 25 j =

log2 3
3

(v) log 1 3 = - 1

(vi) log a ^ M - N h = log a M ' log a N

log 1 8 = 3
2

31

maha

2.

tUtdtF rkkhd klif mikid fhf.

(i) 24 = 16

= 1
(v) 25 2 = 5
(vi) 12- 2 = 1
4
144
tUtdtF rkkhd mLFF mikid fhf.

3.


4.

(ii) 35 = 243

(iii) 10- 1 = 0.1

-2
3

(iv) 8

(ii) log9 3 = 1
2
1
(v) log64 ` j = - 1
(iv) log 3 9 = 4
2
8
tUtdt kid fhf.
(i) log6 216 = 3

(i) log3 ` 1 j
81
(iv) log 1 8
2

(iii) log5 1 = 0
(vi) log0.5 8 = - 3
5

(ii) log7 343

(iii) log6 6

(v) log10 0.0001

(vi) log 3 9 3

5.

tU rkghLfis f.

(i) log2 x = 1
2
(iv) log x 125 5 = 7

6.

tUtdtiw RUFf.

(i) log10 3 + log10 3

(iii) log7 21 + log7 77 + log7 88 - log7 121 - log7 24 (iv) log8 16 + log 52 -

(v) 5 log10 2 + 2 log10 3 - 6 log64 4

7.

tU xbthU rkghoid f.

(i) log4 ^ x + 4h + log4 8 = 2

(ii) log6 ^ x + 4h - log6 ^ x - 1h =1

(iii) log2 x + log4 x + log8 x = 11


6

(iv) log4 ^8 log2 xh = 2

(v) log10 5 + log10 ^5x + 1h = log10 ^ x + 5h + 1

(vi) 4 log2 x - log2 5 = log2 125

(vii) log3 25 + log3 x = 3 log3 5

(viii) log3 ^ 5x - 2 h - 1 = log3 ^ x + 4 h


2

8.

log a 2 = x , log a 3 = y kW log a 5 = z v, tU xbth kid


x , y kW z t _y fhf.

(i) log a 15

(ii) log a 8

(iii) log a 30

(iv) log a ` 27 j
125

(v) log a `3 1 j
3

(vi) log a 1.5

(ii) log 1 x = 3

(iii) log3 y = - 2

(v) log x 0.001 = 3

(vi) x + 2 log27 9 = 0

(ii) log25 35 - log25 10


1
log13 8
(vi) log10 8 + log10 5 - log10 4
8

32

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

9.

tUtdtiw %f.

(i) log10 1600 = 2 + 4 log10 2

(ii) log10 12500 = 2 + 3 log10 5

(iii) log10 2500 = 4 - 2 log10 2

(iv) log10 0.16 = 2 log10 4 - 2

(v) log5 0.00125 = 3 - 5 log5 10

(vi) log5 1875 = 1 log5 36 - 1 log5 8 + 20 log32 2


2

2.4 bghJ kliff (Common Logarithms)


fzLfSF jrk vQU mogil vzhd 10 I mokhdF
jf ahd vzhf vLJ bfhsgLwJ. mokhd 10 Mf cs kliff
bghJ kliff vdgL. vdnt, tU fzFf klifahdJ
mokhd yhk gagLjgLwJ. mjhtJ, log N vgJ log10 N vd bghU
bfhsgLwJ. tU mltizia fUJf.
v N

0.0001 0.001 0.01

N mLF
F mik

10-

log N

0.1

10- 3 10- 2 10- 1

10

10
0

100

10

10

1000
10

10000
10


vdnt N vgJ 10 KG v mLF v, log N vgJ xU KG MF.
3.16 myJ 31.6 myJ 316- klif vd?
nghJ, 3.16 = 10

0.4997

1.4997

; 31.6 = 10

; 316 = 10

2.4997

` log 3.16 = 0.4997 ; log 31.6 = 1.4997 ; log 316 = 2.4997 .



1 UJ 10 tiu cs xU v klif 0 UJ 1 tiu cs
xU v MF; 10 UJ 100 tiu cs xU v klif 1 UJ 2
tiu cs xU v MF. Jnghnw kw vf kliffS mik.

xU klif KGv gF neTW (characteristic) vd jrkd
gF gkhdTW (mantissa) vd miHfgLwJ. vLJfhlhf,

log 3.16 = 0.4997 ; neTW 0 kW gkhdTW 0.4997

log 31.6 = 1.4997 ; neTW 1 kW gkhdTW 0.4997

log 316 = 2.4997 ; neTW 2 kW gkhdTW 0.4997

xiw l Fiwthd vf klif xU Fiw v MF. xU v
klif Fiw vzhf Uj nghY, mj gkhdTid vnghJ if
vzhfnt vLJ bfhnwh.

neTid fhgjF ma FpL xU wghd
2
bfhLwJ. ma Fpo, 316 = 3.16 # 10 . vdnt, eh bgWtJ

Kiwia

log 316 = log (3.16 # 10 )


= log 3.16 + log 10

= 0.4997 + 2 = 2.4997 .
vdnt, 10 mLF klif neTid fhgjF gagLwJ.
33

maha

vLJfhL 2.21

tUtdt neTid vGJf.

(i) log 27.91

(ii) log 0.02871

(iii) log 0.000987

(iv) log 2475.


(i)

ma Fpo, 27.91 = 2.791 # 10

` neTW = 1

ma Fpo, 0.02871 = 2.871 # 10-

(ii)

` neTW = 2

(iii) ma Fpo, 0.000987 = 9.87 # 10-

` neTW = 4

(iv) ma Fpo, 2475 = 2.475 # 10

` neTW = 3

tU fgo xU v neTid ghj cl

k h f Ko.

(i)

xW myJ xiw l mfkhd xU v neTW Fiwaw (nonnegative)kilaJ. nkY mJ jrkF K cs yff


vifia l xW Fiwthf UF.

(ii) xiw l Fiwthd xU v neTW Fiw (negative) kilaJ


nkY mJ jrkia mLJ cldoahf bjhlJ tU
af vifia l xW mfkhf UF. neT
Fiw Fia 1, 2, ... vd vGJnth. vLJfhlhf, 0.0316- neTW 2 .

(iii) gkhdTW vnghJ if MF.

vLJfhL 2.22

log 4586 = 3.6615 vd bfhLfgLsJ v, tUtdtiw fhf.


(i) log 45.86
(ii) log 45860
(iii) log 0.4586

(iv) log 0.004586

(v) log 0.04586

(vi) log 4.586

log 4586 gkhdTW 0.6615.


(i)

log 45.86 = 1.6615

(ii) log 45860 = 4.6615

(iii) log 0.4586 = - 1 + 0.6615 = 1 .6615

(v) log 0.04586 = - 2 + 0.6615 = 2 .6615 (vi) log 4.586 = 0.6615


34

(iv) log 0.004586 = - 3 + 0.6615 = 3.6615

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

2.4.1 klifia fhQ Kiw



xU v neTW Vfdnt TwglJ nghy v ma Ko
vgjh, klif mltiz btW gkhdTWfis kLnk bfhoUF.
rk yffis tir khwhk bfhLs, Mdh jrk kL khWgL
vyh vf kliff gkhdTWfS xnw. gkhdTWf
ehF jrk Ujkhd vzhf bfhLfgLsJ.

klif mltiz tU _W gFfis bfhlJ.

(i)

(ii) mLJ gJ uf 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 vw jiyfis bfhL


gkhdTWfis bfhLsJ.

(iii) j ufSF mLJ ruhr ahr vw jiy L 9


uf csJ. j uf 1, 2, ..., 9 vw vfsh FfgLwJ.

Kj u 1.0, 1.1, 1.2, 1.3,...vd 9.9 tiu cs vfis bfhlJ.


tU vLJfho _y bfhLfgl xU v gkhdTid
vthW fhgJ vW eh sFnth.
1

bfhLfgl v 40.85 vf. jid 40.85 = 4.085 # 10 vd vGjyh.

` neTW 1 MF.

4.0 vw vQF vnu cs iu tUkhW klif mltiz
bfhLfgLsJ.

ruhr ahrf
0
4.0

.6021 .6031

.6042

.6053

.6064

.6075

.6085 .6096 .6107 .6117

10


N = 4.0 F neuhf yf 8 MtJ uYF nH cs viz eh Ff
mj v 0.6107 . wF ruhr ahr 5 MtJ uYF nH cs v 0.0005
I vLJbfhs njitahd gkhdTW 0.6107 + 0.0005 = 0.6112.
` log 40.85 = 1.6112 .

2.4.2 vkliff (Antilogarithms)

xU v klif x v, mj v x vklif vd miHfgL.
ij antilog x vd vGjyh. mjhtJ, log y = x v, y = antilog x MF.
2.4.3 vklifia fhQ Kiw

jf fil bfhLfgLs vklif mltiz _y xU
v vklifia fhzyh. j mltiz vklif k
ehF jrk Ujkhf bfhLfgLsJ.

vklifia fhz, eh gkhdTiw kL fU bfhsntL.
KGv gF vjid yff csJ vd fhz myJ jrkF
mLJ vjid af csJ vd fhz eh neTiw gagLJnwh.

klif mltizia vthW gagLj ntL vW nkny
Fnlhnkh mJ nghynt vklif mltizia gagLj ntL.
35

maha

jf fil bfhLfgLs klif mltizia


ehF yfis bfhl vfSF kLnk gagLj Ko.
vdnt gF fgL vyh klif fzFfY vfis ehF yf
vfshf kh bfhnwh.
F:

vLJfhL 2.23

(i) log 86.76

(ii) log 730.391

(iii) log 0.00421526 fhf.

(i) 86.76 = 8.676 # 10

(ma FpL)

` neTW 1 MF. gkhdTiw fhz 8.676 vw viz


vLJbfhsntL.

mltizUJ, log 8.67

= 0.9380

6- ruhr ahr

= 0.0003

log 8.676 = 0.9380 + 0.0003 = 0.9383

` log 86.76 = 1.9383

(ii) 730.391 = 7.30391 # 102

(ma FpL)

` neTW 2 MF. gkhdTiw fhz 7.30391 vw viz


vLJ bfhsntL. ij 7.304 (ehfhtJ jrk yf 9, 5 I
l bgaJ) vd vLJbfhs ntL.

mltizUJ, log 7.30 = 0.8633

4- ruhr ahr

log 7.304 = 0.8633 + 0.0002 = 0.8635

= 0.0002

log 730.391 = 2.8635

(iii) 0.00421526 = 4.21526 # 10- 3

(ma FpL)

` neTW 3 MF. gkhdTiw fhz 4.21526 vw viz


vLJbfhs ntL. ij 4.215 vd vLJbfhs ntL.
(ehfhtJ jrk yf 2, 5 I l Fiw).

mltizUJ, log 4.21 = 0.6243

5- ruhr ahr

= 0.0005

log 4.215 = 0.6243 + 0.0005 = 0.6248


` log 0.00421526 = - 3 + 0.6248 = 3.6248
36

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

vLJfhL 2.24

tUtdt vklifid fhf.

(i) 1.8652

(ii) 0.3269 (iii) 2.6709

(i)

neTW 1 MF. vdnt mj v, KGv gF uL

yffis bfhLsJ. gkhdTW 0.8652.


mltizUJ, antilog 0.865 = 7.328

2- ruhr ahr = 0.003

antilog 0.8652 = 7.328 + 0.003 = 7.331

antilog 1.8652 = 73.31

(ii) neTW 0 MF. vdnt mj v, KGv gF xU yfij

bfhLsJ. gkhdTW 0.3269.


mltizUJ, antilog 0.326 = 2.118

9- ruhr ahr = 0.004

` antilog 0.3269 = 2.118 + 0.004 = 2.122


(iii) neTW - 2 . vdnt mj v KGv gF UfhJ. nkY


jrkia mLJ cldoahf xU a UF. gkhdTW

0.6709.
mltizUJ, antilog 0.670 = 4.677

9- ruhr ahr = 0.010

antilog 0.6709 = 4.677 + 0.010 = 4.687

` antilog 2.6709 = 0.04687

vLJfhL 2.25

(i) 42.6 # 2.163


(i)

x = 42.6 # 2.163 vf. UwK klif vLf, eh bgWtJ

(ii) 23.17 # 0.009321 Mat kid fhf.

log x = log ^42.6 # 2.163h


= log 42.6 + log 2.163



= 1.6294 + 0.3351 = 1.9645

` x = antilog 1.9645 = 92.15
37

maha

(ii) x = 23.17 # 0.009321 vf. UwK klif vLf, eh bgWtJ

log x = log ^23.17 # 0.009321h = log 23.17 + log 0.009321

= 1.3649 + 3.9694 = 1 + 0.3649 - 3 + 0.9694

=- 2 + 1.3343 =- 2 + 1 + 0.3343

=- 1 + 0.3343 = 1.3343

x = antilog 1.3343 = 0.2159

vLJfhL 2.26

(i) ^36.27h6

(ii) ^0.3749h4

(iii)

0.2713 Mat kid fhf.

(i)

x = ^36.27h6 vf. UwK klif vLf, eh bgWtJ

log x = log ^36.27h6 = 6 log 36.27 = 6^1.5595h = 9.3570


` x = antilog 9.3570 = 2275000000

(ii) x = ^0.3749h4 vf. UwK klif vLf, eh bgWtJ

log x = log ^0.3749h4 = 4 log 0.3749 = 4^1.5739h = 4^- 1 + 0.5739h

= - 4 + 2.2956 = - 4 + 2 + 0.2956 = - 2 + 0.2956 = - 2.2956

= 2.2956

` x = antilog 2.2956 = 0.01975


(iii) x =

0.2713 = (0.2713) 5 vf. UwK klif vLf, eh bgWtJ


1

log x = log (0.2713) 5 = 1 log 0.2713


5

= 1 ^1.4335h = - 1 + 0.4335
5
5
^- 1 - 4h + 4 + 0.4335
=
5

= - 5 + 4.4335 = - 5 + 4.4335
5
5
5

=- 1 + 0.8867 = 1.8867

` x = antilog 1.8867 = 0.7703


38

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

vLJfhL 2.27

RUFf

(i)

(46.7) # 65.2

(2.81) 3 # (4.23)

(ii)

(84.5) # 3 0.0064
2
(72.5) # 62.3
1

(i)

(46.7) # 65.2
x=
=
(2.81) 3 # (4.23)

46.7 # (65.2) 2
3

(2.81) # 4.23

vf.

UwK klif vLf, eh bgWtJ

log x = log >

46.7 # (65.2) 2
3

(2.81) # 4.23

H
1

= log 46.7 + log (65.2) 2 - log (2.81) - log 4.23


= log 46.7 + 1 log 65.2 - 3 log 2.81 - log 4.23
2
= 1.6693 + 1 (1.8142) - 3 (0.4487) - 0.6263
2
= 1.6693 + 0.9071 1.3461 0.6263
= 2.5764 1.9724 = 0.6040
` x = antilog 0.6040 = 4.018

(ii)

(84.5) # 3 0.0064
x =
2
(72.5) # 62.3

(84.5) # (0.0064) 3
=
vf.
1
2
(72.5) # (62.3) 2

UwK klif vLf, eh bgWtJ


1

(84.5) # (0.0064) 3
log x = log >
1 H
2
(72.5) # (62.3) 2
4

= log (84.5) + log (0.0064) 3 - log (72.5) - log (62.3) 2


= 4 log 84.5 + 1 log 0.0064 - 2 log 72.5 - 1 log 62.3
3
2
= 4(1.9269) + 1 (3.8062) - 2 (1.8603) - 1 (1.7945)
3
2
= 7.7076 + 1 (- 3 + 0.8062) - 3.7206 - 0.8973
3
= 3.0897 + (1+0.2687) = 3+0.08971+0.2687
= 2+0.3584 = 2.3584

` x = antilog2.3584 = 228.2
39

maha

vLJfhL 2.28
log4 13.26 - kig fhf.

log4 13.26

= log10 13.26 # log4 10

= log10 13.26 #

1
log10 4

(a log a M = log b M # log a b )


(a log a b =

1 )
log b a

= 1.1225 = x vf.
0.6021

wF x = 1.1225 . UwK klif vLf, eh bgWtJ
0.6021
log x = log ` 1.1225 j
0.6021
= log 1.1225 - log 0.6021 = 0.0503 - 1.7797
= 0.0503 - (- 1 + 0.7797) = 0.0503 + 1 - 0.7797
= 1.0503 - 0.7797 = 0.2706

` x = antilog 0.2706 = 1.865

g 2.3
1.

tUtdtiw ma Fpo vGJf

(i)

92.43

(ii) 0.9243

(iii) 9243

(iv) 924300

(v) 0.009243

(vi) 0.09243

2.

tUtdt neTid fhf.

(i) log 4576


(iv) log 0.0756

3.

log 23750- gkhdTW 0.3756 v, tUtdt kid fhf.

(i) log 23750


(iv) log 0.2375

4.

klif mltizia gagL tUtdt kid fhf.

(i) log 23.17


(iv) log 0.001364

5.

vklif mltizia gagL tUtdt kid fhf.

(i) antilog 3.072

(ii) antilog 1.759

(iii) antilog 1 .3826

(iv) antilog 3.6037

(v) antilog 0.2732

(vi) antilog 2.1798

(ii) log 24.56


(v) log 0.2798

(iii) log 0.00257


(vi) log 6.453

(ii) log 23.75


(v) log 23750000

(ii) log 9.321


(v) log 0.9876

(iii) log 2.375


(vi) log 0.00002375

(iii) log 329.5


(vi) log 6576

40

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

6.

kLf.

(i) 816.3 # 37.42

(ii) 816.3 ' 37.42

(iii) 0.000645 # 82.3

(iv) 0.3421 ' 0.09782

(v) ^50.49h5

(vi)

(vii) 175.23 # 22.159


1828.56

(viii)

(ix)

^76.25h3 # 3 1.928
^42.75h5 # 0.04623

(x)

0.7214 # 20.37
69.8

28 # 5 729
46.35

(xi) log9 63.28

561.4

(xii) log3 7

2.5 mokhd Kiw


2.5.1 uL mokhd Kiw

eh dK gagLJ jrk vf Kiw gJ yffis bfhlJ.

mJ 0 Kj 9 tiu cs gjokhdKiwahF. kbwhU Kakhd v Kiw vgJ


ulokhd Kiw vdgL. J 0 kW 1 vw yffis bfhlJ. vdnt
ulokhd Kiw mokhd 2 MF.

vyh tifahd jftfis f nrf ulokhd Kiw Ka

gF twJ. W eh thF milfgl midJ bghUfY bghJ


jah FpL (Universal Product Code) csJ. xU x tUo (Optical Scanner)
MdJ m cs fW btis gilfis ulokhd FpLfshf kh
fF mD mjDila rahd jah kW iyia bjJ bfhs
cjwJ.

xU FWjfo iria v FpLfshf kh gagLwJ. mj jfo

nk nyr x gL vbuhF nghJ mJ L ir Fplhf khwgLwJ.


khw vgij 1 vd khw yhjij 0 vd gagLwJ. j U gkhd
bjhlahdJ irahf khwgLwJ.

btntW tifahd v Kiwfis gagLJ nghJ FHg

VgLtij jf xbthU v KiwfY mokhdij FL


vGjgL UwJ.

vLJfhlhf, 156 vw jrk viz 15610 vd 10011100 vw ulokhd

viz 100111002 vd vGj ntL.


ulokhd 0 kW 1 vw U vfis kLnk gagLJnwh.

ulokhd l kf ., 24, 23, 22, 21, 20.


41

maha

F : ulokhd 2 ilahJ

mjhtJ (1, 10, 11, 100, 101, 110, 111, 1000, 1001, 1010, 1011, 1111, ..)

vLJfhlhf v 10011 (mokhd 2)

vgJ: 124+023+022+121+120 = 16+2+1=19(mokhd 10)

(I)

jbghGJ gjokhd vfis ulokhd vfshf khWj

vLJfhL 2.29

3510 I ulokhd vzhf khW.

35

17 - 1

8 - 1

4 - 0

2 - 0

>

eh 2 M tFJ bfhnl brY nghJ ilF

1 - 0
>
` 3510 = 1000112

vLJfhL 2.30

2910 I ulokhd vzhf khW.

29

14 - 1

7 - 0

3 - 1

1 -1
>
` 2910 = 111012

(II) eh ulokhd vfis gjokhd vfshf khw Ka brnth.


vLJfhL 2.31

11100112 I gjokhd vzhf khW.


42

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

11100112 = 1 26+ 125+1 24+0 23 + 0 22+ 1 21+1 20

= 64 + 32 +16 + 0 + 0 + 2 + 1 = 11510

` 111000112 = 11510

vLJfhL 2.32

1111112 I gjokhd vzhf khW.

1111112 = 1 25+ 124+1 23+1 22+ 1 21+ 1 20

= 32+16+8+4+2+1 = 6310

` 1111112 = 6310

2.5.2 5 mokhd Kiw



bghah ehoYs y gHFod 5 mokhd v Kiwia gagLd.
Mdh jbghGJ mj d mJlJ.

Ijokhd 0, 1, 2, 3 kW 4 vw vfis kLnk gagLJnwh.

Ijokhd 5 ilahJ.

Ijokhd l kf .54,53, 52, 51, 50

vLJfhlhf 34215 = 3 53+ 452+2 51+1 50


e if cs ufis gagL j Kiwia vjhf J
bfhsyh. 1, 2, 3, 4, xU if, xU if xW, xU if uL, xU if _W, xU if
ehF, uL iff vwthW Mufyh.

[1, 2, 3, 4, 10, 11, 12, 13, 14, 20,.


34215 ij _W ehF uL xW mokhd 5 vd gofntL.

vLJfhL 2.33

62410 I Ijokhd vzhf khW.

eh 5 M tFJ bfhnl brY nghJ ilF

624

124 - 4

24 - 4

4 - 4
>
` 62410 = 44445
43

maha

vLJfhL 2.34

987510 I Ijokhd vzhf khW.

9875

1975 - 0

395 - 0

79 - 0

15 - 4

>

3 - 0

>
` 987510 = 3040005

vLJfhL 2.35

34215 I gjokhd vzhf khW.


34215 = 3 53+ 452+2 51+1 50

= 375+100+10+1

= 48610

` 34215 = 48610

vLJfhL 2.36

403245 I gjokhd vzhf khW.

403245 = 4 54+ 053+3 52+2 51 + 450

= 2500+0 + 75 +10+4

= 258910

` 403245 = 258910

2.5.3 8 mokhd Kiw


vlokhd 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 kW 7 vw vfis kLnk gagLJnwh.

vlokhd 8 ilahJ.

vlokhd l kf ... 87, 86, 85, 84, 83, 82, 81, 80.

vLJfhlhf, 1268 = 1 82+ 281+6 80

= 164 + 28+61

= 64+16 + 6

= 8610
44

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

vLJfhL 2.37

789310 I vlokhd vzhf khW.

7893

986 - 5

123 - 2

15 - 3

>

1 -7
>
7893
=
17325
`
10
8

vLJfhL 2.38

13478 I gjokhd vzhf khW.

13478 = 1 83 + 3 82 + 4 81 + 7 80

= 1 512 + 364 + 48 + 71

= 512+192+32+7

= 74310

` 13478 = 74310

g 2.4
1. 4510 I ulokhd vzhf khW.

2. 7310 I ulokhd vzhf khW.

3. 11010112 I gjokhd vzhf khW. 4. 1112 I gjokhd vzhf khW.


5. 98710 I Ijokhd vzhf khW.

6. 123810 I Ijokhd vzhf khW.

7. 102345 I gjokhd vzhf khW. 8. 2114235 I gjokhd vzhf khW.


9. 9856710 I vlokhd vzhf khW.

10. 68810 I vlokhd vzhf khW.

11. 471568 I gjokhd vzhf khW. 12. 58510 I ulokhd, Ijokhd


kW vlokhd vzhf khW.

45

maha

g 2.5
1.

923.4 ma FpL

(A) 9.234 # 10-

2.

0.00036 ma FpL

(A) 3.6 # 10-

3.

2.57 # 10 jrk tot

(A) 257

4.

3.506 # 10- jrk tot

(A) 0.03506

5.

5 = 25 klif tot

(A) log5 2 = 25

6.

7.

8.

9.

(B) 9.234 # 10

(C) 9.234 # 10

(B) 3.6 # 10

(D) 9.234 # 10-

(C) 3.6 # 10-

(D) 3.6 # 10

(C) 25700

(D) 257000

(C) 35.06

(D) 350.6

(C) log5 25 = 2

(D) log25 5 = 2

(B) 2570
2

(B) 0.003506

(B) log2 5 = 25

log2 16 = 4 mLF F tot


4

16

(B) 4 = 16
(A) 2 = 16
log 3 ` 4 j k
3
4
(A) 2
(B) 1

16

(C) 2 = 4

(D) 4 = 2

(C) 2

(D) 1

log49 7 k
(A) 2 (B) 1
2
log 1 4 k

(C) 1
7

(D) 1

(B) 0

(C) 1
2

(D) 2

(C) 1

(D) 1

(A) 2

10.

log10 8 + log10 5 - log10 4 =

(A) log10 9

(B) log10 36

46

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

id bfhf...

xU v N I ma Fpo 1 # a 1 10 vd cs jrkv kW
10 KG mLF Mat bgUf gydhf vGjyh. mjhtJ,
N = a # 10 n F 1 # a 1 10 kW n xU KG.
x

a = b (a > 0, a ! 1) v, x vgJ mokhd a cila b- klifahF.


ij x = log a b vd vGJnth.

bgUf : log a (M # N) = log a M + log a N ; a, M,N if vf, a ! 1

tFj : log a ` M j = log a M - log a N ; a, M, N if vf, a ! 1


N
n
mLF : log a (M) = n log a M ; a, M if vf, a ! 1

mokhd khw : log a M = log b M # log a b, a ! 1, b ! 1 .

xU klif KGv gF neTW (characteristic) vd


jrkd gF gkhdTW (mantissa) vd miHfgLwJ.

bra 1
log10 2 kW log10 3 I klif mltizia gagLjhk njhuha kig fhf.

eh mtJ

10

2 = 1024
10

2 { 1000 (mUfhik cs 10 mLFF rkkhd v)

2 { 10

2 { 10 10

2 { 10

0.3

log10 2 { 0.3

nj ngh 34 = 81 { 80 = 8 # 10 = 23 # 10

&

10

34 { 23 # 10

UwK klif vLf

&

log10 3 { log10 (2 # 10)


47

maha

&

4 log10 3 { 3 log10 2 + log10 10

&

4 log10 3 { 3 # 0.3 + 1
log10 3 { 1.9
4
log10 3 { 0.475

nj ngh log10 4, log10 8 kW log10 12 njhuhakfis fhf.

bra 2
log12 144 kig fhf.

(i) klif mltizia gagL


(ii) klif mltizia gagLjhk

bra 3
klif mltizia gagL 210, 325, 450, 580 yff
vifia fhf.

bra 4
nH bfhLfgLs mltizia brf.
t.v

vf

ma
FpL

neTW

-2

1.

25.6

2.56 # 10

2.

0.0154

1.54 # 10

3.
4.
5.

375.4
4022
0.234

6.

0.00056

gkhd
TW
0.4082
0.1875

mj v
klif
1.4082
2.1875

0.5745
3
1

3.6044
1.3692
0.7482

48

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

bra 5

31
taFgl
egf
j
fl mltizia ghf.
mltiz vbjj u mtfSila
A
B
C
D
E
taJ csJ vd Tdh mtfSila
1
2
4
8
16
taij v fhz Ko.
3
3
5
9
17

vLJfhlhf, #h vgt taJ
5
6
6
10
18
A, B kW D Ma uf csJ vd
7
7
7
11
19
Tdh mj uf Kj iu cs
9
10
12
12
20
vfis Todh #h taJ ilF.
11
11
13
13
21

` #h taJ 1+2+8=11.
13
14
14
14
22

uhjh taJ 14 vd bfhlh
15
15
15
15
23
mtUila
taJ vbjj uf UF?
17
18
20
24
24
1410 I ulokhd vzhf khW.
19
19
21
25
25
21
22
22
26
26

2
14
23
23
23
27
27

2
7 - 0
25
26
28
28
28

2
3 - 1
27
27
29
29
29
29
31

30
31

30
31

30
31

30
31

1 - 1

vdnt, uhjh taJ B,C,D vw uf


UF.

bra 6
X vGij idj

ja brJ 26 vGJf UJ X vGij idJ bfh. f

idj vGJ fl 5 uf csjh vd gh? ja brJ uf


vfis TWf. eh f idj viz TWnw.

49

maha

1
A
C
E
G
I
K
M
O
Q
S
U
W
Y

2
B
C
F
G
J
K
N
O
R
S
V
W
Z

3
D
E
F
G
L
M
N
O
T
U
V
W
-

4
H
I
J
K
L
M
N
O
X
Y
Z
-

5
P
Q
R
S
T
U
V
W
X
Y
Z
-

vLJfhlhf : xUt mt idj vGJ 1,2


kW 5 vw uf csJ vd TWwh.
: 1+2+16=19. mj vGJ 19 MtJ vGJ
S MF.
u 1=1, u 2=2, u 3=4, u 4=8, u 5=16.
vGJf cs X vGij TW eh mj
vGJ vj uf csJ vd TWnw.
vLJfhlhf : xUt mt njbjLfgl
vGJ U vd TWwh.
: U vgJ 21 MtJ vGJ.
2

21

10 - 1

5 - 0

2 - 1

1 - 0

mj vGJ 1, 3 kW 5 vw
uf csJ.

MATHEMATICS IN LIFE
Why do we study Mathematics?
We must study Mathematics.
To ADD noble qualities
To SUBTRACT bad habits
To MULTIPLY love and friendship
To DIVIDE equal thoughts among us
To ROOT-OUT dreadful caste and creed
To EQUATE rich and poor in the society
To ELIMINATE social evils
To DIFFERENTIATE good from bad
To INTEGRATE People of our country
To MINIMISE our ignorance
To MAXIMIZE our IQ and EQ
To EXPAND our unity among the world
To SIMPLIFY our difficulties and
To be RATIONAL and dynamic.
50

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

g 2.1
11

1. (i) 7.493 # 10

(iii) 1.05003 # 10

(v) 9.6 # 10-

14

(iv) 5.436 # 10

(vi) 1.3307 # 10- (vii) 2.2 # 10- (viii) 9.0 # 10-

2. (i) 0.00000325

(ii) 1.3 # 10

(ii) 0.0004134

(iii) 41340

13

(iv) 18600000

(v) 9870000000 (vi) 0.000000001432


13

28

3. (i) 6.4 # 10 (ii) 3.375 # 10 (iii) 2.56 # 10 (iv) 6.9984 # 10- (v) 3.993 # 10

g 2.2
1. (i) r (ii) jtW (iii) jtW (iv) jtW (v) r

(vi) jtW

(ii) log3 243 = 5 (iii) log10 0.1 =- 1 (iv) log8 ` 1 j =- 2


4
3
(v) log25 5 = 1 (vi) log12 ` 1 j =- 2
2
144
1
-1
4
3
0
3
3. (i) 6 = 216 (ii) 9 2 = 3 (iii) 5 = 1 (iv) ^ 3 h = 9 (v) (64) 2 = 1 (vi) (.5) - = 8
8
2. (i) log2 16 = 4

4. (i) - 4 (ii) 3 (iii) 5 (iv) - 3 (v) - 4 (vi) 5


5. (i) x = 2 (ii) x = 1 (iii) y = 1 (iv) x = 5 (v) x = 10
125
9
6. (i) log10 9

(ii) log25 ` 7 j (iii) 2


2

7. (i) x =- 2 (ii) x = 2

(vi) x =- 4
3

(iv) 2 (v) log10 ` 72 j (vi) 1


25

(iii) x = 2 (iv) x = 4 (v) x = 3 (vi) x = 5 (vii) x = 5

(viii) x = 7 8. (i) y + z (ii) 3x (iii) x + y + z (iv) 3^ y - zh (v) x - y + z (vi) y - x

g 2.3
1

1. (i) 9.243 # 10

(ii) 9.243 # 10- (iii) 9.243 # 10 (iv) 9.243 # 10


3

(v) 9.243 # 10- (vi) 9.243 # 10-

3. (i) 4.3756 (ii) 1.3756 (iii) 0.3756

2. (i) 3 (ii) 1 (iii) 3 (iv) 2 (v) 1 (vi) 0


(iv) 1.3756 (v) 7.3756
51

(vi) 5.3756

maha

4. (i) 1.3649 (ii) 0.9694 (iii) 2.5179

(iv) 3.1348 (v) 1.9946 (vi) 3.8180

5. (i) 1180 (ii) 57.41

(iii) 0.2413

(iv) 0.004015 (v) 1.876

6. (i) 30550 (ii) 21.82

(iii) 0.05309

(iv) 3.497

(vii) 2.122 (viii) 1.666 (ix) 0.08366

(vi) 0.01513

(v) 328100000 (vi) 8.249

(x) 0.5948 (xi) 1.888 (xii) 1.772

g 2.4
1. 1011012

2. 10010012

3. 10710

4. 710

5. 124225

6. 144235

7. 69410

8. 711310

9. 3004078

10. 12608

11. 2003810

12. 10010010012, 43025, 11118.

g 2.5
1. B 2. C 3. B

4. A 5. C

6. A

7. D 8. B

52

9. A 10. C

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

LOGARITHM TABLE
Mean Difference
0

1.0

0.0000

0.0043

0.0086

0.0128

0.0170

0.0212

0.0253

0.0294

0.0334

0.0374

12

17

21

25

29

33

37

1.1
1.2
1.3
1.4
1.5

0.0414
0.0792
0.1139
0.1461
0.1761

0.0453
0.0828
0.1173
0.1492
0.1790

0.0492
0.0864
0.1206
0.1523
0.1818

0.0531
0.0899
0.1239
0.1553
0.1847

0.0569
0.0934
0.1271
0.1584
0.1875

0.0607
0.0969
0.1303
0.1614
0.1903

0.0645
0.1004
0.1335
0.1644
0.1931

0.0682
0.1038
0.1367
0.1673
0.1959

0.0719
0.1072
0.1399
0.1703
0.1987

0.0755
0.1106
0.1430
0.1732
0.2014

4
3
3
3
3

8
7
6
6
6

11
10
10
9
8

15
14
13
12
11

19
17
16
15
14

23
21
19
18
17

26
24
23
21
20

30
28
26
24
22

34
31
29
27
25

1.6
1.7
1.8
1.9
2.0

0.2041
0.2304
0.2553
0.2788
0.3010

0.2068
0.2330
0.2577
0.2810
0.3032

0.2095
0.2355
0.2601
0.2833
0.3054

0.2122
0.2380
0.2625
0.2856
0.3075

0.2148
0.2405
0.2648
0.2878
0.3096

0.2175
0.2430
0.2672
0.2900
0.3118

0.2201
0.2455
0.2695
0.2923
0.3139

0.2227
0.2480
0.2718
0.2945
0.3160

0.2253
0.2504
0.2742
0.2967
0.3181

0.2279
0.2529
0.2765
0.2989
0.3201

3
2
2
2
2

5
5
5
4
4

8
7
7
7
6

11
10
9
9
8

13
12
12
11
11

16
15
14
13
13

18
17
16
16
15

21
20
19
18
17

24
22
21
20
19

2.1
2.2
2.3
2.4
2.5

0.3222
0.3424
0.3617
0.3802
0.3979

0.3243
0.3444
0.3636
0.3820
0.3997

0.3263
0.3464
0.3655
0.3838
0.4014

0.3284
0.3483
0.3674
0.3856
0.4031

0.3304
0.3502
0.3692
0.3874
0.4048

0.3324
0.3522
0.3711
0.3892
0.4065

0.3345
0.3541
0.3729
0.3909
0.4082

0.3365
0.3560
0.3747
0.3927
0.4099

0.3385
0.3579
0.3766
0.3945
0.4116

0.3404
0.3598
0.3784
0.3962
0.4133

2
2
2
2
2

4
4
4
4
3

6
6
6
5
5

8
8
7
7
7

10
10
9
9
9

12
12
11
11
10

14
14
13
12
12

16
15
15
14
14

18
17
17
16
15

2.6
2.7
2.8
2.9
3.0

0.4150
0.4314
0.4472
0.4624
0.4771

0.4166
0.4330
0.4487
0.4639
0.4786

0.4183
0.4346
0.4502
0.4654
0.4800

0.4200
0.4362
0.4518
0.4669
0.4814

0.4216
0.4378
0.4533
0.4683
0.4829

0.4232
0.4393
0.4548
0.4698
0.4843

0.4249
0.4409
0.4564
0.4713
0.4857

0.4265
0.4425
0.4579
0.4728
0.4871

0.4281
0.4440
0.4594
0.4742
0.4886

0.4298
0.4456
0.4609
0.4757
0.4900

2
2
2
1
1

3
3
3
3
3

5
5
5
4
4

7
6
6
6
6

8
8
8
7
7

10
9
9
9
9

11
11
11
10
10

13
13
12
12
11

15
14
14
13
13

3.1
3.2
3.3
3.4
3.5

0.4914
0.5051
0.5185
0.5315
0.5441

0.4928
0.5065
0.5198
0.5328
0.5453

0.4942
0.5079
0.5211
0.5340
0.5465

0.4955
0.5092
0.5224
0.5353
0.5478

0.4969
0.5105
0.5237
0.5366
0.5490

0.4983
0.5119
0.5250
0.5378
0.5502

0.4997
0.5132
0.5263
0.5391
0.5514

0.5011
0.5145
0.5276
0.5403
0.5527

0.5024
0.5159
0.5289
0.5416
0.5539

0.5038
0.5172
0.5302
0.5428
0.5551

1
1
1
1
1

3
3
3
3
2

4
4
4
4
4

6
5
5
5
5

7
7
6
6
6

8
8
8
8
7

10
9
9
9
9

11
11
10
10
10

12
12
12
11
11

3.6
3.7
3.8
3.9
4.0

0.5563
0.5682
0.5798
0.5911
0.6021

0.5575
0.5694
0.5809
0.5922
0.6031

0.5587
0.5705
0.5821
0.5933
0.6042

0.5599
0.5717
0.5832
0.5944
0.6053

0.5611
0.5729
0.5843
0.5955
0.6064

0.5623
0.5740
0.5855
0.5966
0.6075

0.5635
0.5752
0.5866
0.5977
0.6085

0.5647
0.5763
0.5877
0.5988
0.6096

0.5658
0.5775
0.5888
0.5999
0.6107

0.5670
0.5786
0.5899
0.6010
0.6117

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

4
3
3
3
3

5
5
5
4
4

6
6
6
5
5

7
7
7
7
6

8
8
8
8
8

10
9
9
9
9

11
10
10
10
10

4.1

0.6128

0.6138

0.6149

0.6160

0.6170

0.6180

0.6191

0.6201

0.6212

0.6222

4.2
4.3
4.4
4.5

0.6232
0.6335
0.6435
0.6532

0.6243
0.6345
0.6444
0.6542

0.6253
0.6355
0.6454
0.6551

0.6263
0.6365
0.6464
0.6561

0.6274
0.6375
0.6474
0.6571

0.6284
0.6385
0.6484
0.6580

0.6294
0.6395
0.6493
0.6590

0.6304
0.6405
0.6503
0.6599

0.6314
0.6415
0.6513
0.6609

0.6325
0.6425
0.6522
0.6618

1
1
1
1

2
2
2
2

3
3
3
3

4
4
4
4

5
5
5
5

6
6
6
6

7
7
7
7

8
8
8
8

9
9
9
9

4.6
4.7
4.8
4.9
5.0

0.6628
0.6721
0.6812
0.6902
0.6990

0.6637
0.6730
0.6821
0.6911
0.6998

0.6646
0.6739
0.6830
0.6920
0.7007

0.6656
0.6749
0.6839
0.6928
0.7016

0.6665
0.6758
0.6848
0.6937
0.7024

0.6675
0.6767
0.6857
0.6946
0.7033

0.6684
0.6776
0.6866
0.6955
0.7042

0.6693
0.6785
0.6875
0.6964
0.7050

0.6702
0.6794
0.6884
0.6972
0.7059

0.6712
0.6803
0.6893
0.6981
0.7067

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

4
4
4
4
3

5
5
4
4
4

6
5
5
5
5

7
6
6
6
6

7
7
7
7
7

8
8
8
8
8

5.1
5.2
5.3
5.4

0.7076
0.7160
0.7243
0.7324

0.7084
0.7168
0.7251
0.7332

0.7093
0.7177
0.7259
0.7340

0.7101
0.7185
0.7267
0.7348

0.7110
0.7193
0.7275
0.7356

0.7118
0.7202
0.7284
0.7364

0.7126
0.7210
0.7292
0.7372

0.7135
0.7218
0.7300
0.7380

0.7143
0.7226
0.7308
0.7388

0.7152
0.7235
0.7316
0.7396

1
1
1
1

2
2
2
2

3
2
2
2

3
3
3
3

4
4
4
4

5
5
5
5

6
6
6
6

7
7
6
6

8
7
7
7

53

maha

LOGARITHM TABLE
Mean Difference
1

5.5

0.7404 0.7412 0.7419 0.7427 0.7435 0.7443 0.7451 0.7459 0.7466 0.7474

5.6

0.7482 0.7490 0.7497 0.7505 0.7513 0.7520 0.7528 0.7536 0.7543 0.7551

5.7
5.8
5.9
6.0

0.7559
0.7634
0.7709
0.7782

0.7627
0.7701
0.7774
0.7846

1
1
1
1

2
1
1
1

2
2
2
2

3
3
3
3

4
4
4
4

5
4
4
4

5
5
5
5

6
6
6
6

7
7
7
6

6.1

0.7853 0.7860 0.7868 0.7875 0.7882 0.7889 0.7896 0.7903 0.7910 0.7917

6.2
6.3
6.4
6.5

0.7924
0.7993
0.8062
0.8129

0.7931
0.8000
0.8069
0.8136

0.7938
0.8007
0.8075
0.8142

0.7945
0.8014
0.8082
0.8149

0.7952
0.8021
0.8089
0.8156

0.7959
0.8028
0.8096
0.8162

0.7966
0.8035
0.8102
0.8169

0.7973 0.7980 0.7987


0.8041 0.8048 0.8055
0.8109 0.8116 0.8122
0.8176 0.8182 0.8189

1
1
1
1

1
1
1
1

2
2
2
2

3
3
3
3

3
3
3
3

4
4
4
4

5
5
5
5

6
5
5
5

6
6
6
6

6.6
6.7
6.8
6.9
7.0

0.8195
0.8261
0.8325
0.8388
0.8451

0.8202
0.8267
0.8331
0.8395
0.8457

0.8209
0.8274
0.8338
0.8401
0.8463

0.8215
0.8280
0.8344
0.8407
0.8470

0.8222
0.8287
0.8351
0.8414
0.8476

0.8228
0.8293
0.8357
0.8420
0.8482

0.8235
0.8299
0.8363
0.8426
0.8488

0.8241
0.8306
0.8370
0.8432
0.8494

0.8248
0.8312
0.8376
0.8439
0.8500

0.8254
0.8319
0.8382
0.8445
0.8506

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

3
3
3
2
2

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

5
5
4
4
4

5
5
5
5
5

6
6
6
6
6

7.1
7.2
7.3
7.4
7.5

0.8513
0.8573
0.8633
0.8692
0.8751

0.8519
0.8579
0.8639
0.8698
0.8756

0.8525
0.8585
0.8645
0.8704
0.8762

0.8531
0.8591
0.8651
0.8710
0.8768

0.8537
0.8597
0.8657
0.8716
0.8774

0.8543
0.8603
0.8663
0.8722
0.8779

0.8549
0.8609
0.8669
0.8727
0.8785

0.8555
0.8615
0.8675
0.8733
0.8791

0.8561
0.8621
0.8681
0.8739
0.8797

0.8567
0.8627
0.8686
0.8745
0.8802

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

4
4
4
4
3

4
4
4
4
4

5
5
5
5
5

5
5
5
5
5

7.6
7.7
7.8
7.9
8.0

0.8808
0.8865
0.8921
0.8976
0.9031

0.8814
0.8871
0.8927
0.8982
0.9036

0.8820
0.8876
0.8932
0.8987
0.9042

0.8825
0.8882
0.8938
0.8993
0.9047

0.8831
0.8887
0.8943
0.8998
0.9053

0.8837
0.8893
0.8949
0.9004
0.9058

0.8842
0.8899
0.8954
0.9009
0.9063

0.8848
0.8904
0.8960
0.9015
0.9069

0.8854
0.8910
0.8965
0.9020
0.9074

0.8859
0.8915
0.8971
0.9025
0.9079

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

5
4
4
4
4

5
5
5
5
5

8.1
8.2
8.3
8.4
8.5

0.9085
0.9138
0.9191
0.9243
0.9294

0.9090
0.9143
0.9196
0.9248
0.9299

0.9096
0.9149
0.9201
0.9253
0.9304

0.9101
0.9154
0.9206
0.9258
0.9309

0.9106
0.9159
0.9212
0.9263
0.9315

0.9112
0.9165
0.9217
0.9269
0.9320

0.9117
0.9170
0.9222
0.9274
0.9325

0.9122
0.9175
0.9227
0.9279
0.9330

0.9128
0.9180
0.9232
0.9284
0.9335

0.9133
0.9186
0.9238
0.9289
0.9340

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

4
4
4
4
4

5
5
5
5
5

8.6
8.7
8.8
8.9
9.0

0.9345
0.9395
0.9445
0.9494
0.9542

0.9350
0.9400
0.9450
0.9499
0.9547

0.9355
0.9405
0.9455
0.9504
0.9552

0.9360
0.9410
0.9460
0.9509
0.9557

0.9365
0.9415
0.9465
0.9513
0.9562

0.9370
0.9420
0.9469
0.9518
0.9566

0.9375
0.9425
0.9474
0.9523
0.9571

0.9380
0.9430
0.9479
0.9528
0.9576

0.9385
0.9435
0.9484
0.9533
0.9581

0.9390
0.9440
0.9489
0.9538
0.9586

1
0
0
0
0

1
1
1
1
1

2
1
1
1
1

2
2
2
2
2

3
2
2
2
2

3
3
3
3
3

4
3
3
3
3

4
4
4
4
4

5
4
4
4
4

9.1
9.2
9.3
9.4
9.5

0.9590
0.9638
0.9685
0.9731
0.9777

0.9595
0.9643
0.9689
0.9736
0.9782

0.9600
0.9647
0.9694
0.9741
0.9786

0.9605
0.9652
0.9699
0.9745
0.9791

0.9609
0.9657
0.9703
0.9750
0.9795

0.9614
0.9661
0.9708
0.9754
0.9800

0.9619
0.9666
0.9713
0.9759
0.9805

0.9624
0.9671
0.9717
0.9763
0.9809

0.9628
0.9675
0.9722
0.9768
0.9814

0.9633
0.9680
0.9727
0.9773
0.9818

0
0
0
0
0

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

4
4
4
4
4

9.6
9.7
9.8
9.9

0.9823
0.9868
0.9912
0.9956

0.9827
0.9872
0.9917
0.9961

0.9832
0.9877
0.9921
0.9965

0.9836
0.9881
0.9926
0.9969

0.9841
0.9886
0.9930
0.9974

0.9845
0.9890
0.9934
0.9978

0.9850
0.9894
0.9939
0.9983

0.9854
0.9899
0.9943
0.9987

0.9859
0.9903
0.9948
0.9991

0.9863
0.9908
0.9952
0.9996

0
0
0
0

1
1
1
1

1
1
1
1

2
2
2
2

2
2
2
2

3
3
3
3

3
3
3
3

4
4
4
3

4
4
4
4

0.7566
0.7642
0.7716
0.7789

0.7574
0.7649
0.7723
0.7796

0.7582
0.7657
0.7731
0.7803

0.7589
0.7664
0.7738
0.7810

0.7597
0.7672
0.7745
0.7818

0.7604
0.7679
0.7752
0.7825

0.7612
0.7686
0.7760
0.7832

54

0.7619
0.7694
0.7767
0.7839

bkbaf jhd ma
FpLf kW kliff

ANTI LOGARITHM TABLE


Mean Difference
0.00

0
1.000

1
1.002

2
1.005

3
1.007

4
1.009

5
1.012

6
1.014

7
1.016

8
1.019

9
1.021

1
0

2
0

3
1

4
1

5
1

6
1

7
2

8
2

9
2

0.01
0.02
0.03
0.04
0.05

1.023
1.047
1.072
1.096
1.122

1.026
1.050
1.074
1.099
1.125

1.028
1.052
1.076
1.102
1.127

1.030
1.054
1.079
1.104
1.130

1.033
1.057
1.081
1.107
1.132

1.035
1.059
1.084
1.109
1.135

1.038
1.062
1.086
1.112
1.138

1.040
1.064
1.089
1.114
1.140

1.042
1.067
1.091
1.117
1.143

1.045
1.069
1.094
1.119
1.146

0
0
0
0
0

0
0
0
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
2
2

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

0.06
0.07
0.08
0.09
0.10

1.148
1.175
1.202
1.230
1.259

1.151
1.178
1.205
1.233
1.262

1.153
1.180
1.208
1.236
1.265

1.156
1.183
1.211
1.239
1.268

1.159
1.186
1.213
1.242
1.271

1.161
1.189
1.216
1.245
1.274

1.164
1.191
1.219
1.247
1.276

1.167
1.194
1.222
1.250
1.279

1.169
1.197
1.225
1.253
1.282

1.172
1.199
1.227
1.256
1.285

0
0
0
0
0

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

2
2
3
3
3

0.11
0.12
0.13
0.14
0.15

1.288
1.318
1.349
1.380
1.413

1.291
1.321
1.352
1.384
1.416

1.294
1.324
1.355
1.387
1.419

1.297
1.327
1.358
1.390
1.422

1.300
1.330
1.361
1.393
1.426

1.303
1.334
1.365
1.396
1.429

1.306
1.337
1.368
1.400
1.432

1.309
1.340
1.371
1.403
1.435

1.312
1.343
1.374
1.406
1.439

1.315
1.346
1.377
1.409
1.442

0
0
0
0
0

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

2
2
3
3
3

3
3
3
3
3

0.16
0.17
0.18
0.19
0.20

1.445
1.479
1.514
1.549
1.585

1.449
1.483
1.517
1.552
1.589

1.452
1.486
1.521
1.556
1.592

1.455
1.489
1.524
1.560
1.596

1.459
1.493
1.528
1.563
1.600

1.462
1.496
1.531
1.567
1.603

1.466
1.500
1.535
1.570
1.607

1.469
1.503
1.538
1.574
1.611

1.472
1.507
1.542
1.578
1.614

1.476
1.510
1.545
1.581
1.618

0
0
0
0
0

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

2
2
2
3
3

3
3
3
3
3

3
3
3
3
3

0.21
0.22
0.23
0.24
0.25

1.622
1.660
1.698
1.738
1.778

1.626
1.663
1.702
1.742
1.782

1.629
1.667
1.706
1.746
1.786

1.633
1.671
1.710
1.750
1.791

1.637
1.675
1.714
1.754
1.795

1.641
1.679
1.718
1.758
1.799

1.644
1.683
1.722
1.762
1.803

1.648
1.687
1.726
1.766
1.807

1.652
1.690
1.730
1.770
1.811

1.656
1.694
1.734
1.774
1.816

0
0
0
0
0

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

3
3
3
3
3

3
3
4
4
4

0.26
0.27
0.28
0.29
0.30

1.820
1.862
1.905
1.950
1.995

1.824
1.866
1.910
1.954
2.000

1.828
1.871
1.914
1.959
2.004

1.832
1.875
1.919
1.963
2.009

1.837
1.879
1.923
1.968
2.014

1.841
1.884
1.928
1.972
2.018

1.845
1.888
1.932
1.977
2.023

1.849
1.892
1.936
1.982
2.028

1.854
1.897
1.941
1.986
2.032

1.858
1.901
1.945
1.991
2.037

0
0
0
0
0

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

3
3
3
3
3

3
3
4
4
4

4
4
4
4
4

0.31
0.32
0.33
0.34
0.35

2.042
2.089
2.138
2.188
2.239

2.046
2.094
2.143
2.193
2.244

2.051
2.099
2.148
2.198
2.249

2.056
2.104
2.153
2.203
2.254

2.061
2.109
2.158
2.208
2.259

2.065
2.113
2.163
2.213
2.265

2.070
2.118
2.168
2.218
2.270

2.075
2.123
2.173
2.223
2.275

2.080
2.128
2.178
2.228
2.280

2.084
2.133
2.183
2.234
2.286

0
0
0
1
1

1
1
1
1
1

1
1
1
2
2

2
2
2
2
2

2
2
2
3
3

3
3
3
3
3

3
3
3
4
4

4
4
4
4
4

4
4
4
5
5

0.36
0.37
0.38
0.39
0.40

2.291
2.344
2.399
2.455
2.512

2.296
2.350
2.404
2.460
2.518

2.301
2.355
2.410
2.466
2.523

2.307
2.360
2.415
2.472
2.529

2.312
2.366
2.421
2.477
2.535

2.317
2.371
2.427
2.483
2.541

2.323
2.377
2.432
2.489
2.547

2.328
2.382
2.438
2.495
2.553

2.333
2.388
2.443
2.500
2.559

2.339
2.393
2.449
2.506
2.564

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

3
3
3
3
4

4
4
4
4
4

4
4
4
5
5

5
5
5
5
5

0.41
0.42
0.43
0.44
0.45

2.570
2.630
2.692
2.754
2.818

2.576
2.636
2.698
2.761
2.825

2.582
2.642
2.704
2.767
2.831

2.588
2.649
2.710
2.773
2.838

2.594
2.655
2.716
2.780
2.844

2.600
2.661
2.723
2.786
2.851

2.606
2.667
2.729
2.793
2.858

2.612
2.673
2.735
2.799
2.864

2.618
2.679
2.742
2.805
2.871

2.624
2.685
2.748
2.812
2.877

1
1
1
1
1

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
3
3
3

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

4
4
4
4
5

5
5
5
5
5

5
6
6
6
6

0.46
0.47
0.48
0.49

2.884
2.951
3.020
3.090

2.891
2.958
3.027
3.097

2.897
2.965
3.034
3.105

2.904
2.972
3.041
3.112

2.911
2.979
3.048
3.119

2.917
2.985
3.055
3.126

2.924
2.992
3.062
3.133

2.931
2.999
3.069
3.141

2.938
3.006
3.076
3.148

2.944
3.013
3.083
3.155

1
1
1
1

1
1
1
1

2
2
2
2

3
3
3
3

3
3
4
4

4
4
4
4

5
5
5
5

5
5
6
6

6
6
6
6

55

maha

ANTI LOGARITHM TABLE


Mean Difference
0.50

0
3.162

1
3.170

2
3.177

3
3.184

4
3.192

5
3.199

6
3.206

7
3.214

8
3.221

9
3.228

1
1

2
1

3
2

4
3

5
4

6
4

7
5

8
6

9
7

0.51
0.52
0.53
0.54
0.55

3.236
3.311
3.388
3.467
3.548

3.243
3.319
3.396
3.475
3.556

3.251
3.327
3.404
3.483
3.565

3.258
3.334
3.412
3.491
3.573

3.266
3.342
3.420
3.499
3.581

3.273
3.350
3.428
3.508
3.589

3.281
3.357
3.436
3.516
3.597

3.289
3.365
3.443
3.524
3.606

3.296
3.373
3.451
3.532
3.614

3.304
3.381
3.459
3.540
3.622

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

5
5
5
5
5

5
5
6
6
6

6
6
6
6
7

7
7
7
7
7

0.56
0.57
0.58
0.59
0.60

3.631
3.715
3.802
3.890
3.981

3.639
3.724
3.811
3.899
3.990

3.648
3.733
3.819
3.908
3.999

3.656
3.741
3.828
3.917
4.009

3.664
3.750
3.837
3.926
4.018

3.673
3.758
3.846
3.936
4.027

3.681
3.767
3.855
3.945
4.036

3.690
3.776
3.864
3.954
4.046

3.698
3.784
3.873
3.963
4.055

3.707
3.793
3.882
3.972
4.064

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

3
3
4
4
4

4
4
4
5
5

5
5
5
5
6

6
6
6
6
6

7
7
7
7
7

8
8
8
8
8

0.61
0.62
0.63
0.64
0.65

4.074
4.169
4.266
4.365
4.467

4.083
4.178
4.276
4.375
4.477

4.093
4.188
4.285
4.385
4.487

4.102
4.198
4.295
4.395
4.498

4.111
4.207
4.305
4.406
4.508

4.121
4.217
4.315
4.416
4.519

4.130
4.227
4.325
4.426
4.529

4.140
4.236
4.335
4.436
4.539

4.150
4.246
4.345
4.446
4.550

4.159
4.256
4.355
4.457
4.560

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

5
5
5
5
5

6
6
6
6
6

7
7
7
7
7

8
8
8
8
8

9
9
9
9
9

0.66
0.67
0.68
0.69
0.70

4.571
4.677
4.786
4.898
5.012

4.581
4.688
4.797
4.909
5.023

4.592
4.699
4.808
4.920
5.035

4.603
4.710
4.819
4.932
5.047

4.613
4.721
4.831
4.943
5.058

4.624
4.732
4.842
4.955
5.070

4.634
4.742
4.853
4.966
5.082

4.645
4.753
4.864
4.977
5.093

4.656
4.764
4.875
4.989
5.105

4.667
4.775
4.887
5.000
5.117

1
1
1
1
1

2
2
2
2
2

3
3
3
3
4

4
4
4
5
5

5
5
6
6
6

6
7
7
7
7

7
8
8
8
8

9
9
9
9
9

10
10
10
10
11

0.71
0.72
0.73
0.74
0.75

5.129
5.248
5.370
5.495
5.623

5.140
5.260
5.383
5.508
5.636

5.152
5.272
5.395
5.521
5.649

5.164
5.284
5.408
5.534
5.662

5.176
5.297
5.420
5.546
5.675

5.188
5.309
5.433
5.559
5.689

5.200
5.321
5.445
5.572
5.702

5.212
5.333
5.458
5.585
5.715

5.224
5.346
5.470
5.598
5.728

5.236
5.358
5.483
5.610
5.741

1
1
1
1
1

2
2
3
3
3

4
4
4
4
4

5
5
5
5
5

6
6
6
6
7

7
7
8
8
8

8
9
9
9
9

10
10
10
10
10

11
11
11
12
12

0.76
0.77
0.78
0.79
0.80

5.754
5.888
6.026
6.166
6.310

5.768
5.902
6.039
6.180
6.324

5.781
5.916
6.053
6.194
6.339

5.794
5.929
6.067
6.209
6.353

5.808
5.943
6.081
6.223
6.368

5.821
5.957
6.095
6.237
6.383

5.834
5.970
6.109
6.252
6.397

5.848
5.984
6.124
6.266
6.412

5.861
5.998
6.138
6.281
6.427

5.875
6.012
6.152
6.295
6.442

1
1
1
1
1

3
3
3
3
3

4
4
4
4
4

5
5
6
6
6

7
7
7
7
7

8
8
8
9
9

9
10
10
10
10

11
11
11
11
12

12
12
13
13
13

0.81
0.82
0.83
0.84
0.85

6.457
6.607
6.761
6.918
7.079

6.471
6.622
6.776
6.934
7.096

6.486
6.637
6.792
6.950
7.112

6.501
6.653
6.808
6.966
7.129

6.516
6.668
6.823
6.982
7.145

6.531
6.683
6.839
6.998
7.161

6.546
6.699
6.855
7.015
7.178

6.561
6.714
6.871
7.031
7.194

6.577
6.730
6.887
7.047
7.211

6.592
6.745
6.902
7.063
7.228

2
2
2
2
2

3
3
3
3
3

5
5
5
5
5

6
6
6
6
7

8
8
8
8
8

9
9
9
10
10

11
11
11
11
12

12
12
13
13
13

14
14
14
15
15

0.86
0.87
0.88
0.89
0.90

7.244
7.413
7.586
7.762
7.943

7.261
7.430
7.603
7.780
7.962

7.278
7.447
7.621
7.798
7.980

7.295
7.464
7.638
7.816
7.998

7.311
7.482
7.656
7.834
8.017

7.328
7.499
7.674
7.852
8.035

7.345
7.516
7.691
7.870
8.054

7.362
7.534
7.709
7.889
8.072

7.379
7.551
7.727
7.907
8.091

7.396
7.568
7.745
7.925
8.110

2
2
2
2
2

3
3
4
4
4

5
5
5
5
6

7
7
7
7
7

8
9
9
9
9

10
10
11
11
11

12
12
12
13
13

13
14
14
14
15

15
16
16
16
17

0.91
0.92
0.93
0.94
0.95

8.128
8.318
8.511
8.710
8.913

8.147
8.337
8.531
8.730
8.933

8.166
8.356
8.551
8.750
8.954

8.185
8.375
8.570
8.770
8.974

8.204
8.395
8.590
8.790
8.995

8.222
8.414
8.610
8.810
9.016

8.241
8.433
8.630
8.831
9.036

8.260
8.453
8.650
8.851
9.057

8.279
8.472
8.670
8.872
9.078

8.299
8.492
8.690
8.892
9.099

2
2
2
2
2

4
4
4
4
4

6
6
6
6
6

8
8
8
8
8

9
10
10
10
10

11
12
12
12
12

13
14
14
14
15

15
15
16
16
17

17
17
18
18
19

0.96
0.97
0.98
0.99

9.120
9.333
9.550
9.772

9.141
9.354
9.572
9.795

9.162
9.376
9.594
9.817

9.183
9.397
9.616
9.840

9.204
9.419
9.638
9.863

9.226
9.441
9.661
9.886

9.247
9.462
9.683
9.908

9.268
9.484
9.705
9.931

9.290
9.506
9.727
9.954

9.311
9.528
9.750
9.977

2
2
2
2

4
4
4
5

6
7
7
7

8
9
9
9

11
11
11
11

13
13
13
14

15
15
16
16

17
17
18
18

19
20
20
20

56

toa

toa
Truth can never be told so as to be understood,
and not to be believed
- William Blake

Kjik Fnfhf
tl jhd njwfis J bfhSj

(325 - 265 BC)


my[hoah

3.1 mKf

vd magl, nuf fj

cyfs W gagLjgL toa

nkij toa

o toa Unj gagLjgLwJ.

jij vd miHfglh.

ghnyh kW vJ nghw gHfhy ehfff

t, Kjyh lhy (323 - 293

.K.

3000F

.K.) fhy thj fj

vw

mikyhk

KUnj

toa

gagLjgL

ehfffhyf

fj
tUwJ.

gagLjgL

tj

fj mikf UJ toa fUJf


njhUfyh.

gila

ehfff

Tl toa gf bfhoUjd. ntjfhy


Tl gntW thghLf totfis mikg

nkij Mth. fj tuyh


tUila Elements vw
jf f wj gfhaJ.
jf btlgl
fhy Kj ws
fjij ff Toa

gagLjgL tjd.

(Fghf toa) f wj

3.2 tlf (Circles)

jfkhf fwJ. eh

akghij (Locus)

nghJ gagLjToa


akghij
vgJ
y
toa
gjidfSF cgL efU ghijahF.

cjhuzkhf,

uL

fUJ

rk

u efU akghij mfis


izF nfhLJo ikaFJ nfhlhF.
57

oa toa, va
f jf
tUfgLsJ.

maha

tlf (Circles)

iyahd xU UJ rk bjhiy efU akghij xU
tlkhF.

iyahd mj ika vd khwhj ilu Mu vd
miHfgL.

tl mj Rws vdgL.

eh (Chord)

eh
u

l (Diameter)

O ika
l


tl ika tahf brY eh
l vdgL.


tlg jikj U fis
izF nfhLJL eh vdgL.

bjhLnfhL

bt

tl fbga eh l MF.

Lnf

hL

gl 3.1

btLnfhL (Secant)

xU tlij U btntW f btobrY nfhL tl
btLnfhL vdgL.
bjhLnfhL (Tangent)
bg

nfhL tl bjhLnfhL vdgL.


tlij xnubahU kL bjhLbrY

a
tlJL

bjhLnfhlhdJ tlij bjhL , bjhL

vdgL.

tl
nfhzgF

tl (Arc of a circle)

tlg xU gFF tl vW bga.

gl 3.2


xU tlgid uL rkkw fshf jh a a
tl vd, bga bga tl vd miHfL.
bghJika tlf (Concentric circles)

xnu ika Mdh btntW MufS cila

B
R

tlf bghJika tlf vdgL.


bfhLfgLs gl cs uL tlf O-it

O r

ikakhf btntW Muf r kW R cila bghJika


tlf MF.

gl 3.3
58

toa

xUir f (Congruent arcs )


!
!
tlYs uL f AB kW CD Mait

tl ika jhF nfhz msf rkbk, mit

xUir f MF. ij eh

! !
AB / CD thW vGJnth. Mfnt,

! !
! !
AB / CD , mAB = mCD , +AOB = +COD

gl 3.4

3.2.1 tl ehf gf
g

rksKs ehf tl ika rk nfhzfis jhF.


D

mjhtJ, gl 3.5- eh AB = ehCD ( +AOB = +COD


kWjiy

ehfsh tl ika milgL nfhz

rkbk, ehf sf rkkhF.

mjhtJ, +AOB = +COD (eh AB = eh CD

gl 3.5

njw 1

tl ikaUJ ehF tiuagL brFJ ehiz U rk TL.

ju

: O it ikakhf cila tl, lij ju


VnjD xU eh AB kW OC= AB

%f : AC = BC
mik : OA kW OB-I izf

%gz :

gl 3.6

T OAC kW T OBC-
OA = OB

(i)

(ii) OC

(iii) + OCA = + OCB

(iv) T OAC / T OBC

(tl Muf.)

bghJgf

(xbthW 90c, OC = AB-UJ.)


(br-f-g rtrkjik.)

` AC = BC
59

maha

njw 1- kWjiy : xU tl ikaij, eh ikaia


izF nfhL ehF brFjhF.
njw 2


xU tlYs rk ehf tl ikaUJ
rku UF.

ju : xU tl ika O, Mu r nkY eh AB = eh CD.

%f : OL = OM

mik : OL = AB kW OM = CD I tiuf.

OA kW OC I izf.

gl 3.7

%gz :

AL = 1 AB kW CM = 1 CD (tl ikaUJ ehF tiuagL


2
2






brFJ ehiz UrkTL.)
AB = CD ( 1 AB = 1 CD ( AL = CM
2
2
(ii) OA = OC
(Muf)

(i)

(iii)

+ OMC= + OLA

(iv)

T OLA / T OMC

` OL = OM

Mfnt, eh AB kW CD Mait O-UJ rk bjhiy csd.

(xbthW 90c )
(br-f-g rtrkjik.)

njw 2- kWjiy : xU tl tl ikaUJ rku mik


ehf rksKsit MF.
vLJfhL 3.1

10 br. MuKs tl 16 br. sKila eh tl ikaUJ
vts u csJ?
eh AB- s 16 br.
eh AB- ika C.

tl Mu OA- s 10 br.

AB = 16 br.
AC = 1 # 16 = 8 br.
2

10
b

r.

OA = 10 br.

brnfhz Knfhz OAC-,


OC = OA - AC

C
16br.

gl 3.8
60

toa

= 102 - 82 = 100 - 64 = 36 br.

` OC = 6 br.

Mfnt, tl ikaUJ eh 6 br. bjhiy csJ.

vLJfhL 3.2

uL bghJika tlf bttl tiuagl eh AB ahdJ
ctlij C kW D- btLwJ v, AC = BD vd %.
ju : bttl eh AB ctlij C kW D- btLwJ.
%f

: AC = BD

mik

: OM = AB tiuf

%gz :

OM = AB

UJ OM = CD

bttl,

(mik go)

(ACDB xU nenfhL)
gl 3.9
(1) (a eh AB-ia OM Urk TL)

AM = BM

ctl,
CM = DM

(2) (a eh CD-ia OM Urk TL)

(1) kW (2)-UJ, eh bgWtJ


AM - CM = BM - DM

AC = BD
3.2.2 tlD mikj nfhzf
njw 3

xU tl ika jhF nfhz mj iy jJ tl
g VnjD xU VgLJ nfhzij ngh U klfhF.
C

B
A
X

gl 3.10

gl 3.11
61

gl 3.12

maha

ju

: O-it ikakhf cila tl AXB vgJ xU ,!


AXB vw tl
ika jhF nfhz +AOB. +ACB vgJ!
AXB vw iy
jJ tl g VnjD xU VgLJ nfhz.

%f : +AOB = 2 +ACB
mik : CO it izJ D tiu of
%gz :

(i) OA = OC
(Muf)

(ii) + OCA = + OAC

(rkgfF vnu cs nfhzf rk.)


(iii) TAOC-

+AOD = +OCA + +OAC (Knfhz btnfhz

cbs nfhzf TLjYF rk.)

(iv) + AOD = + OCA + + OCA (+ OAC = + OCA vd ul)

(v) + AOD = 2 + OCA

(vi) njnghW T BOC-, + BOD = 2 +

(vii) + AOD + + BOD = 2 + OCA + 2+ OCB

(viii) + AOB = 2 + ACB

(TLj)

= 2(+ OCA + + OCB)


(a +AOD + + BOD = +AOB,

+ OCA + + OCB = +ACB)

(i)

miutl mik nfhz brnfhzkhF.

(ii)

xnu tlJo mik nfhzf rk.

3.2.3 tl ehfu (Cyclic Quadrilateral)


njw 4

tl ehfu v nfhzf TLj 180cMF (myJ) tl
ehfu vnfhzf ifu nfhzf.
A
ju : O-it ikakhf cila tl ABCD xU ehfu.
%f : + BAD + + BCD = 180c, +ABC + +ADC = 180c
mik : OB kW OD-ia izf.

%gz :

(i)

+ BAD = 1 + BOD (tl ika jhF


2
nfhzkhdJ miy jJ tlg
VgLJ nfhzij ngh UklF.)

(ii) + BCD = 1 (tis + BOD)


2
62

B
C

gl 3.13

toa

(iii) ` +BAD + +BCD = 1 +BOD + 1 (tis +BOD) ((i) kW (ii)-I Tl)


2
2

i.e., + BAD + + BCD = 1 (+ BOD + (tis + BOD))
2
1
(tl ika bkhj nfhz 360c)

i.e., +BAD + +BCD = ( 360c)
2
i.e., + BAD + + BCD = 180c

(iv) njnghW,

+ABC + +ADC = 180c

njw 4- kWjiy : ehfu

vnfhzf

TLj

ifu

nfhzf v, mj ehfu tl ehfu MF.


njw 5

tl ehfu xU gfij ogjh VgL btnfhz cbs

nfhzF rk
: tl ehfu ABCD-, gf AB MdJ E tiu lgLsJ.

ju

%f : + CBE = +ADC

%gz :

(i)

+ ABC + + CBE = 180c (nenfhL nrho)


(ii) + ABC + +ADC = 180c (tl ehfu
v nfhzf)

(i) kW (ii)-UJ
(iii) + ABC + + CBE = +ABC + +ADC
(iv) ` + CBE = +ADC

gl 3.14

vLJfhL 3.3
gl 7.27-, x vd Fl nfhz kig fhf.
(ii)

C
xc

xc
O
A

80c
B

gl 3.15

100c

A
B

(iv)

C
xc
O

56c

xc

20c

(iii)

(i)

25

gl 3.17

gl 3.16
63

gl 3.18

maha

xU tl tl ika jhF nfhz, mj iy jJ tl


g VnjD xU VgLJ nfhzij ngh U klfhF vd
C

eh mnth.

(i)

+AOB = 2 +ACB

xc

+ACB = 1 +AOB
2
x = 1 # 80c = 40c
2

O
80c
B

(ii) tis +AOB = 2 +ACB

xc

x = 2 # 100c = 200c

100c
C

(iii) +ABC + +BCA + +CAB = 180c

56c + 90c + +CAB = 180c


( a +BCA = miu tl mik nfhz = 90c)A

56c

+CAB =180c - 146c

OA = OB = OC (Muf)
+OCA = +OAC = 25c

+OBC = +OCB = 20c


+ACB = +OCA + +OCB

= 25c + 20c = 45c

xc

+AOB = 2 +ACB

x = 2 # 45c= 90c


vLJfhL 3.4

gl 7.27- , tlika O, + ADC = 120c v, x- kig fhf.

ABCD xU tl ehfu.


+ABC + +ADC = 180c


+ABC = 180c - 120c = 60c
nkY, +ACB = 90c ( miu tl mikj nfhz )
64

20c

25

x = 34c


(iv)

xc

toa

3ABC-,

+BAC + +ACB + +ABC = 180c

120c

+BAC + 90c + 60c = 180c



+BAC = 180c - 150c

xc

x = 30c

g 3.1

gl 3.19

1.

15 br. MuKs tl 18 br. sKs eh tl ikaUJ


vts bjhiy csJ vd fhf.

2.

17 br. MuKs tl 16 br. sKs eh tl ikaUJ


vts bjhiy csJ vd fhf.

3.

tl ikaJ 24 br. bjhiy cs eh s 20 br. v,


tl Mu fhf.

4.

17 br. MuKs tl ikaUJ 8 br. bjhiy cs eh


sij fhf.

5.

25 br. MuKs tl ikaUJ 15 br. bjhiy cs eh


sij fhf.

6.

gl, O-it ikakhf cila tl izahf


cs ehf AB kW CD. tl Mu 5 br.
m AB = 6 br., CD = 8 br., OP = AB kW CD = OQ

O
C

v, PQ- sij fhf.


7.

Q
P

D
B

tl ika vbunu (UwK) mikj izahd ehf sf


AB = 10 br. kW CD = 24 br.. ehfSF ilna cs bjhiy 17 br.
v, tl Muij fhf.

8.

gl O-it ikakhf cila tl izahd ehf

9.

fl glf x - kig fhf.


65

AB = 8 br. kW CD = 6 br., tl Mu 5 br., OP=AB


kW OQ=CD v, PQ- sij fhf.

maha

A
(i)

(ii)
C

(iii)

xc

35c

O
xc

25

(iv)

130c

(v)
xc

(vi)
48c
O

50c

xc

xc

10.

30c

0
90c
12
O

gl AB kW CD Mait tlika
O tna brY nenfhLf. +AOC = 98c

E
98c

kW + CDE = 35c v (i) + DCE

35c

(ii) + ABC Matiw fhf.


D

S
R

11.

25c

55c
O

50c

O-it

gl
Q

PQ

vgJ

+ SPR

25c

ikakhf

cila
+ PQR

l.
kW

tl

+ PQM

55c,
v,

50c

(i) + QPR, (ii) + QPM kW (iii) + PRS Matiw


M

fhf.

C
D

`12. gl

ABCD

vw

tl

ehfu

_iylf P vw bto bfhwd.


+ DBC = 30c kW + BAC = 50c v, (i) + BCD A
(ii) + CAD Matiw fhf.
66

P
50c

30c
B

toa


13.

gl ABCD vw tl ehfu AB || DC.


+ BAD

=100c

v,

(i)

+ BCD

+ ADC

(ii)

(iii) + ABC Matiw fhf.


100
c
B

C
100c

14.

gl

ABCD

vw

tl

ehfu

+ BCD = 100c kW + ABD = 50c v, + ADB-

50c
B

kig fhf.

15.

gl

O-it

ikakhf

cila

tl

+ AOC = 100c kW mj xUgf AB MdJ D tiu


lgLwJ v, (i) + CBD

100c

(ii) + ABC Matiw

fhf.

g 3.2

1.

O it ikakhf cila tl, eh AB- ika D. CD- A


s 2 br. kW eh s 12 br. v, tl Mu

C
B
D

(A) 10 br.

(B) 12br.

(C) 15 br.

(D) 18br.

2.

tlehfu ABCD- +ADB + +DAB = 120c kW


+ABC + +BDA = 145c v, +CDB- k

B
A

(A) 75c

(B) 115c

( C) 35c

(D) 45c

3.

bfhLfgLs gl AB vgJ tl l. OC vgJ


tl ika O- tna tiuagl brFJnfhL MF. AC
= 7 2 br. v, tl gu (r.br.-)

(A) 24.5

(B) 49

(C) 98

(D) 154

67

C
C

maha

4.

bfhLfgLs gl tl l AB kW + CAD

= 30c, + CBA = 70c vwthW tlg nk cs f


C, D v, + ACD- ms
A

(A) 40c

(B) 50c~

(C) 30c

(D) 90c

5.

miutl mik nfhz

(A) nfhz

6.

a tlJo mik nfhz

(A) FWnfhz (B) nfhz

7.

tlehfu ABCD- +A = 5x, +C = 4x v, x- ms

(A) 12c

8.

bga tlJo mik nfhz

(A) FWnfhz (B) nfhz

9.

tlehfu xU nfhz 70c v, mnfhz vnfhz

(A) 20c

(B) brnfhz

(C) FWnfhz (D) unfhz

(C) brnfhz (D) tisnfhz

(C) 48c

(B) 20c

(D) 36c

(C) brnfhz (D) tisnfhz

(B) 110c

(C) 140c

(D) 160c

id bfhf...

ksKs ehf tl ika rk nfhzfis jhF.


r
ehfsh tl ika milgL nfhz rkbk, ehf
sf rkkhF.

tl ikaUJ ehF tiuagL brFJ ehiz Urk


TL.

xU tlYs rk ehf tl ikaUJ rk u UF.

xU tl ika jhF nfhz mj iy jJ tl


g VnjD xU VgLJ nfhzij ngh U
klfhF.

miutl mik nfhz brnfhzkhF.

xnu tlJoYs nfhzf rk.

tl ehfu v nfhzf TLj 180c MF (myJ) tl


ehfu vnfhzf ifu nfhzf.

tl ehfu xU gfij ogjh VgL btnfhz cbs


nfhzF rk.
68

toa

bra 1

fhj koig gagL tl gntW gfis fhQj.


tl ehf

xU mil tltotij bto vLJbfh.

tltot fhj uL lfis koJ tl ikaij fhf.

lF izahf koJ gntW ehfis fhf.

fbga eh .....................

nfhol lij u.

eh s mff mff tlikaUJ mj bjhiy .............

tlij koJ _W rk ms ehfis tiuf.

mj _W ehf ikaFJ nfhLfis koJ tl ikaij fhf

tl ikaUJ xbthU eh bjhiyit msJ vGJ.

nfhol lij u :
1.

rk ms ehf tl ikaUJ .......................

2.

tl ikaUJ rk bjhiy cs ehf ...........................

3.

eh ikaFJ nfhL tl .......................... tna brY.

4.

eh ikaFJ nfhlhdJ ehF .......................... Mf, tl


.......................... tna brY.

69

maha

bra 2
tlD mikj nfhzf kW ika nfhzf

xU mil tltotij bto vLJbfh

tl uL ehfis koJ tl ika jhF


nfhzij VgLJ. mj nfhzfis msJ vGJ.

nkY uL ehfis mnj tl VgLkhW kof.

cUthfgl tlD mikj nfhzf ..............................

nfhol lij u :

xnu tl Jo mik nfhzf ...........................

tl tot mil xU ehiz koJ mj xU Kid UJ ntW


ir brY kbwhU ehiz kof.

j uL ehfSF ilna cs nfhzij bgyh go vLJ


bfh.

tltot fhj uL lfis koJ ikaij fhf

tl ikanfhzij fhf.

tl Jo mikj nfhzij fhf.

g 3.1
1. 12 br. 2. 15 br. 3. 26 br. 4. 30 br.
5. 40 br. 6. 1 br. 7. 13 br.
(iv) 115c (v) 40c
(vi) 42c
8. 7 br. 9. (i) 75c (ii) 55c (iii) 110c
10. (i) 55c , (ii) 43c

11. (i) 35c

13. (i) 80c (ii) 80c

(iii) 100

(ii) 40c (iii) 30c

12. (i) 100c (ii) 30c

14. 50c 15. (i) 50c (ii) 130c

g 3.2
1. A 2. C 3. D 4. A 5. B

6. B

7. B
70

8. A 9. B

msa

msa
The most beautiful plane figure is the circle and the most
beautiful solid figure the sphere
- PYTHAGORAS

Kjik Fnfhf

tl nfhzgF s, Rws kW
gugs Matiw fhQj

MO
.K. 287 - 212

fd rJu wgu kW fd ms fhQj


fd brtf wgu kW fd ms fhQj

f wj fj
mPf xUtuhd
MO (Archimedes)
vgt

4.1 mKf

Ys nuf efuhd


Knfhzf,
brtff,
rJuf,
tlf kW nfhsf nghw totfis e
mwhl th fhnwh. t yt
gfis g eh Kng mUnwh.

toa totf msfis g TW
fj gF msa vdgL. thif
gntW Jiwf toa xU Kakhd Jiwahf
fUjgLtjh msaY f KakhdjhF.

fola kW jRa Mat
Rws, gugs kW fdms Mait Ka
gF twd. cy cik NHf
gu kW fdms Mad gagLjgLwd.
iwa NH Ugkhz cUtf Rws
kW gugs nkY Kgkhz cUtf wgu
kW fdms Matiw fla gagL
Nufis xbthUtU fgJ f mta.

j maha tlnfhz gFf
s kW gu nkY fdrJu,
fdbrtf Mat wgu kW fdms
Matiw g mnth.
71

uhTi[ rhjt.
mt .K. 287 wjh.
xU tl cns
mikj xGF gynfhz
kW btna mikj
xGF gynfhzij
gagL r - kig
fhz bra Kiwia
MO bjhldh.
nfhs gu kW
fdms fhz rahd
Nufis flj
bgUik mtiuna rhU.
gutisa gF kW
MO RU
vW miHfgL.
RU tlnfhzgF
nghw gy gufis
fzlh. jDila
gilf _y fj
aaYF mojs
mikjh.

maha

4.2 tlnfhzgF (Sector)


O-it
ikakhf
bfhl
xU
tl nk cs P, Q vw
U f, tl (Arc) PQ,
+ POQ kW tlnfhzgF POQ

Matiw cUthFwJ. tl
!
PQ MdJ PQ vd FfgLwJ.
!
!
tl QP
tl PQ
tlnfhzgF
qop
j tl P- bjhl fofhu tlnfhzgF poq
gl 4.1
RW irF vir Q-it
!
neh brwJ. tl PQ ,
Muf OP kW OQ twh milgL gF, tlnfhzgF POQ MF. gl
!
!
4.1 UJ PQ kW QP vw tlf btntwhdit vgij fhnwh.
Ka fUJ

tlnfhzgF

xU tl uL Muf kW j Mufsh btlgL


Matwh milgL gF tlnfhzgF (Sector)
vdgL.
4.2.1 ikanfhz myJ tlnfhz (Central Angle)
Ka fUJ

ikanfhz

xU tlnfhzgF tl, mtlnfhzgF


mikJs tl ika VgLJ nfhz ikanfhz
myJ tlnfhz (Central angle) vdgL.
!

gl 4.2-, PQ vw tl tl ika
VgLJ nfhz i vf. vdnt, tlnfhzgF POQ-
O
ikanfhz i MF.


vLJfhlhf,

1.

2.

miutl vgJ ikanfhz 180c bfhl xU


tlnfhz gFahF.

gl 4.2

tlnfhzgF POQ- s vgJ tl

g nk OP kW OQ vw uL Mufsh btlgL
gF skhF. tlnfhzgF s l vd
FfgL.
72

fhtl vgJ ikanfhz 90c bfhl xU


tlnfhz gFahF.
4.2.2 xU tlnfhzgF s


Q

P
l

gl 4.3

msa
vLJfhlhf,

1.

xU tl s vgJ mtl g skhF.


mjhtJ, l = 2r r myFf. F r vgJ tl MukhF.

2.

3.

xU miu tl s l =2rr # 180c = rr myFf. F


360c
tl Mu r, ikanfhz 180c .
xU fh tl s l = 2rr # 90c = rr myFf. F
2
360c
tl Mu r, ikanfhz 90c .

Ka fUJ

tlnfhzgF s

xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
mj s l = i # 2rr myFfshF.
360c
4.2.3 tlnfhzgF gugs (Area of a Sector)

tlnfhzgF gugs vgJ uL MufSF,
Mufsh tl g btlgL YF ilgl gFahF.
O

vLJfhlhf,

1. xU tl gugs = rr2 rJu myFf MF.

2.

3.

2
xU miu tl gugs = rr rJu myFf
2
2
xU fh tl gugs = rr rJu myFf.
4

Ka fUJ

mj

tlnfhzgF gugs

xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
tlnfhzgF gugs = i # rr2 rJu myFfshF.
360c

nghJ, xU tlnfhzgF gugsit mj s l kW
Mu r _ykhf vGJ Kiwia fhngh.

gugs =

i # rr2
360c
i # 2r r # r
360c
2

= 1 # c i # 2rr m # r
2
360c
= 1 # lr
2
tlnfhzgF gugs = lr rJu myFf.
2
73

maha

4.2.4 tlnfhzgF Rws (Perimeter of a Sector)



tlnfhzgF Rws vgJ tlnfhzgF viyf
sfTLjMF.mjhtJtlnfhzgFRws = l + 2r myFfMF.
Ka fUJ

tlnfhzgF Rws

s l, tlnfhzgF Mu r v, mj Rws
P = l + 2r myFf.
vLJfhlhf,

1. miutl Rws = ^r + 2h r myFf

2. fhtl Rws = ` r + 2j r myFf
2

1. s kW tlnfhzgF gu Mad
ikanfhz msF nej UF.
2. r vgJ xU jKwh v, mj njhuha k 22 myJ 3.14
7
vd gagLJnwh.
F

vLJfhL 4.1

xU tlnfhzgF Mu 42 br. kW mj ikanfhz 60c v
mj s, gugs kW Rwsit fhf.
Mu r = 42 br., ikanfhz i = 60cvd bfhLfgLsJ.

s l =

i # 2rr
360c

= 60c # 2 # 22 # 42 = 44 br.
360c
7

gugs = lr = 44 # 42 = 924 r.br.


2
2
Rws = l + 2r

O
60o

42br.

= 44 + 2(42) = 128 br..


vLJfhL 4.2

s 66 br.. kW ikanfhz 30c bfhl tlnfhzgF
Mu fhf.
ikanfhz i = 30c, s l = 66 br.. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
O

i # 2rr = l
360c
30c # 2 # 22 # r = 66
360c
7

` r = 66 # 360c # 1 # 7 = 126 br..


30c 2 22
74

30o r
A

66br.

msa
vLJfhL 4.3

s 22 br. kW Mu 10.5 br. bfhl tlnfhzgF
ikanfhz fhf.
Mu r = 10.5 br., s l = 22 br.. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
i # 2 rr = l
360c
i. e., i # 2 # 22 # 10.5 = 22
360c
7

` i = 22 # 360c # 1 # 7 # 1 =120c
2 22 10.5

O
10.5br.

Q
22br.

vLJfhL 4.4


xU Cr ika nfhz 30c VgLj 11 br. bjhiy efwJ v,
Cr sij fhf.
Cr miy xU tlnfhzgF MF. Cr s vgJ
tlnfhzgF Mu MF.
O

ikanfhz i = 30c, l = 11 br.. vdnt,


i # 2rr = l


360c
30c # 2 # 22 # r = 11

360c
7

` r = 11 # 360c # 1 # 7 = 21 br.
30c 2 22

r
A

11br.

vLJfhL 4.5

xU tlnfhzgF s 15 br. kW Mu 10 br. v,
mj Rwsit fhf.
O
r = 10 br., l = 15 br. vd bfhLfgLsJ, vdnt,

tlnfhzgF Rws= l + 2r = 15 + 2 (10)

10br.

= 15 + 20 = 35 br.

Q
15br.

vLJfhL 4.6


Mu 18 br. kW ikanfhz 210c vd bfhl tlnfhzgF
Rwsit fhf.
r = 18 br., i = 210c vd bfhLfgLsJ. vdnt,

l = i # 2rr
360c

O
210o

= 210c # 2 # 22 # 18 = 66 br.
360c
7
` tlnfhzgF Rws = l + 2r = 66 + 2(18) = 66 + 36 = 102 br.
75

18br

maha

vLJfhL 4.7

Mu 14 br. kW gugs 77 r.br. bfhLs tlnfhzgF
ikanfhzij fhf.
r = 14 br., gu = 77 r.br. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
tlnfhzgF gu =

i # rr2
360c

i # 22 # 14 # 14 = 77
360c
7

` i = 77 # 360c # 7 = 45c
22 # 14 # 14

O
14br.
77r.br. B

vLJfhL 4.8
Mu 6 br., s 20 br. bfhLs tlnfhzgF guig

fhf.
r = 6 br., l = 20 br. vd bfhLfgLsJ. vdnt,
P

gu = lr rJu myFf
2

6 cm

= 20 # 6 = 60 r.br.
2
vLJfhL 4.9

20 cm

Rws 38 br. kW Mu 9 br. vd bfhl tlnfhzgF guig

fhf.

Mu = 9 br., Rws = 38 br. vd bfhLfgLsJ, vdnt,

i.e.,

Rws = l + 2r = 38

20 cm

l + 18 = 38

l = 38 18 = 20 br.

` gu = lr = 20 # 9 = 90 r.br.
2
2

9 cm

vLJfhL 4.10
Mu 28 br. cila miutl Rws kW gugs Matiw

fhf.

Mu 28 br. vd bfhLfgLsJ.

miutl Rws = (r + 2 ) r = ( 22 + 2 ) 28 = 144 br.


7

2
gugs = rr = 22 # 28 # 28 = 1232 r.br.
2
7
2

76

28br.

msa
vLJfhL 4.11

s 27.5 br., gugs 618.75 r.br. bfhl tlnfhzgF
Mu, ikanfhz kW Rws Matiw fhf.
s l = 27.5 br., gugs = 618.75 r.br. vd bfhLfgLsJ.
vdnt,
gugs = lr = 618.75 r.br.
2
27.5 # r
= 618.75
2
= 45 br.
` r

vdnt, Rws l + 2r = 27.5 + 2(45) = 117.5 br.

i # 2rr
360c

mjhtJ, i # 2 # 22 # 45 = 27.5
360c
7

` i = 35c
vLJfhL 4.12

s l =

21 br. MuKs fhtl gF gugs kW Rws Matiw fhf.

21br.

r = 21 br. vd bfhLfgLsJ. nkY i = 90c vdnt,


Rws = ` r + 2j r = ( 22 + 2 ) # 21= 75 br.
2
7#2
2
gugs = rr = 22 # 21 # 21 = 346.5 r.br.
4
7#4

21br.

vLJfhL 4.13

` 9,000 khj rgs bgW xUt bryf gl fhlgLsJ.

(i) czfhf bragl bry

Matiw fzLf.

(ii) mt nr

khj rgs ` 9,000I tl bkhj gu vf.



(i)

i.e., rr2 = 9000


i # rr2
360c
= 120c # 9000 = 3,000
360c

tl AOB- gu =

czfhf bry bragl bjhif ` 3,000.

(ii) tl BOC - gu =

i # rr2
360c

= 30c # 9, 000 = 750


360c
nr cs bjhif ` 750.
77

nr
C

cz

120o
O

kw bryf

maha

vLJfhL 4.14

3 br. MuKs _W tlf xiwbahW bjhLnghJ mtwh
NHgL gF guig fhf.
glUJ, ABC xU rkgf Knfhz kW tlnfhzgFf DAF,
DBE kW ECF Mat guf rk.
tlfsh NHgl gF gu = rkgf Knfhz ABC- gu


- 3 # (tlnfhzgF gu)
3 a2 - 3 # i # rr2
4
360c

r.

3 br

3b

..

E
B 3br.. 3br.. C
.

` tlfsh NHgl gF gu = 1.45 r.br.

r.

3b

3 # 6 # 6 - 3 # 60c # 22 # 3 # 3
4
360c
7
= 9 3 - 99 = 15.59 - 14.14 = 1.45 r.br.
7
=

..

3br

vLJfhL 4.15

gl Hlgl gF gu fh [ r = 3.14 ]

tlnfhzgF COD kW AOB- Muf Kiwna R br.., r br.. vf.

= 58.875 16.747 = 42.128 r.br.

r.

15b
C

.
8br


Hlgl gF gu = tlnfhzgF COD- gu

- tlnfhzgF AOB- gu

= i # rR2 - i # rr2
360c
360c

= 30c # 3.14 # 15 # 15 - 30c # 3.14 # 8 # 8
360c
360c

g 4.1
1.



2.

nH bfhLfgLs mss tlnfhzgF s,


gugs kW Rws fhf.
(i) Mu 21 br., ikanfhz 60c (ii) Mu 4.9 br., ikanfhz 30c
(iii) Mu 14 br., ikanfhz 45c (iv) Mu 15 br., ikanfhz 63c
(v) Mu 21 bl., ikanfhz 240c
(i) s 88 br. kW Mu 42 br. bfhl tlnfhzgF
ikanfhz fhf.
(ii) s 22 br. kW Mu 14 br. bfhl tlnfhzgF
ikanfhz fhf.
(iii) s 44 br. ikanfhz 70c bfhl tlnfhzgF
Muij fhf.
78

msa
3.

nH bfhLfgLs msfSF tlnfhzgF gugs kW


Rws Matiw fhf.

(i)

(ii) Mu 55 br., s 80 br..

(iii) Mu 12 br., s 15.25 br..

(iv) Mu 20 br., s 25 br..

4.

(i)

Mu 10 br., s 33 br..

Mu 14 br. kW gugs 70 r.br. bfhl tlnfhzgF


s fhf.

(ii) gugs

225

r.br.

kW

15

br.

bfhl

tlnfhzgF Mu fhf.

(iii) ikanfhz

140c

kW

gugs

44

r.br.

bfhl

tlnfhzgF Mu fhf.
5.

(i)

xU tlnfhzgF Rws 58 br.. mj l 9 br. v,


mj gu vd?

(ii) Mu kW Rws Kiwna 20 br. kW 110 br. bfhl


tlnfhzgF guig fhf.

6.

nH jugl msf UJ tlnfhzgF ikanfhz fhf.

(i)

(ii) gugs 462 r.br., Mu 21 br.

7.

(i)

(ii) 7 br. MuKs fhtl Rws kW gugsit fhf.

8.

(i)

gugs 352 r.br., Mu 12 br.

Mu 14 br. mss miutl Rws kW gugsit fhf.

tlnfhzgF Rws kW Mu Kiwna 35 br., 8 br.


v, mj sij fhf.

(ii) tlnfhzgF Rws kW s Kiwna 24 br.,


xU khzt xU eh brytj neu (kf)
gl jugLsJ. mt

(i) g (ii) isaho

(iii) w braf bryl neuij fzLf.

L
h
sa
i jhd
k
i

9.

7 br.. v, mj Muij fhf.

225o

105o
O

w braf

79

maha

10.

2 br. lKs _W ehzaf xiw xW bjhLkhW itfglh


mtW milgL gF guig fhf.

11.

21 sK 24 mfyK bfhl bt ehF _iyfY 7


sKs fwh ehF Fiuf flgLsd. v,

(i)

(ii) Fiuf nkahj gF gu Madtiw fhf.

12.

24 br. sKs rJu milUJ xU f bga tlnfhzgF

Fiuf nk mfgr gu

42b

r.

gl Hlgl gF gu fhf.

21b

13.

r.

btobaLfglh jKs mil gu fhf. [ r = 3.14 ]

14.

tlnfhzgF s kW gu Kiwna 4.4 , 9.24 r. v,


mj Mu, ikanfhz kW Rwsit fhf.

8.3 fdrJuf (Cubes)


MW rJu gf msfsh milgl gF fdrJu vd goJf

(cjhuz: gfil). F mj wgu (Lateral Surface Area) kW fdms


(Volume) Matiw fhQ Kiwia fngh.
8.3.1 fdrJu bkhj wgu (Surface Area of a Cube)

MW gff gusf TLj fdrJu
bkhj wgu (Total Surface Area) vdgL.

mU cs gl, fdrJu gf a myF vf.
gfgu a2 rJu myFf. vdnt, bkhj gu 6a2 r.m. MF.

fdrJu nkgu kW moguig fz
bfhshlh ekF gf gu ilF. vdnt, gfgu
4a2 r.m MF.
Ka fUJ

a
a
wgu

a myFf bfhl fdrJu


(i) bkhj gu = 6a2 r.m

(ii) gfgu = 4a2 r.m.


80

msa
4.3.2 fdrJu fdms (Volume of a Cube)
Ka fUJ

fdms

a myFf bfhl fdrJu fdms


V = a3 fdmyFf
F

fdms vgij fdrJu bfhss vW tiuaWfyh.

vLJfhL 4.16

5 br. gf ms bfhl fdrJu bkhj gu, gfgu kW fdms

Matiw fhf.

= 6a2 = 6 (52 ) = 150 r.br.

fdms

= a3 = 53 = 125 f.br.

bkhj wgu

br

5br.

gf gu

5br.

= 4a2 = 4 (52 ) = 100 br.

vLJfhL: 4.17

bkhj wgu 216 r.br. bfhl fdrJu gf msit fhf.

fdrJu gf ms a vf.

bkhj wgu = 216 r.br.

i. e., 6a2 = 216 ( a2 = 216 = 36


6

a=

36 = 6 br.

vLJfhL 4.18

xU fdrJu bkhj wgu 384 r.br. v, mj fdmsit

fhf.
fdrJu gf ms a vf.
bkhj wgu = 384 r.br.
6a2 = 384 ( a2 = 384 = 64
6

` a = 64 = 8 br.

fdms = a3 = 83 = 512 f.br.


81

maha

vLJfhL 4.19

xU fdrJu tot bjho bfhss 27,000 l v, mj gf

msit fhf.
fdrJu tot bjho gf ms a vf.

fdms = 27,000 .

V = a3 =

27, 000
f. = 27 f.
1, 000

` a=

27 = 3

g 4.2
1.

nH bfhLfgLs gf msit bfhl fdrJu bkhj gu,


gfgu kW fdms Matiw fhf.

(i) 5.6 br.

(ii) 6 bl. (iii) 2.5

(iv) 24 br. (v) 31 br.

2.

(i) xU fdrJu gfgu 900 r.br. v, gf msit fhf.

(ii) xU fdrJu bkhj gu 1014 r.br. v, gf msit fhf.

(iii) xU fdrJu fd ms 125 f.bl. v, gf msit fhf.

3.

xU fdrJu bfhfy gf ms 20 br. v, mjid KGtJ ug


njitahd rfiu ms ahJ?

4.

xU fdrJu tot njf bjho fdms 64,000 . v, mj


gf msit fhf.

5.

3 br., 4 br., 5 br. gf msila _W fdrJuf cUfgL xU


bga fdrJukhf khwglh mj bkhj wguig fhf.

6.

15 br. gf mss xU fdrJu cUthf 3 br. gf mss


fdrJuf vjid njit?

7.

40 br. gf mss xU wj fdrJu bgo mikf njitahd


mil gu fhf. nkY, mj fdmsit fhf.

8.

2 gf mss xU fdrJu bfhfy KGtJ vbz csJ.


10 br. gf mss xU fdrJu Ftis vbz iy ` 50 v,
vbz bkhj iyia fhf?

9.

3.5 gf mss xU fdrJu bfhfy cwK btwK tz


rgLwJ. tz r xU rJu lUF MF bry ` 75 v, tz r
glntoa guig mjF MF bkhj bryit fhf.
82

msa

4.4 fdbrtff (Cuboids)


xU fdbrtf vgJ MW brtf gFah csla Kgkhz

gFahF.

cjhuz : brff, jff, ...

4.4.1 fdbrtf wgu (Surface Area of a Cuboid)


xU fdbrtf s, mfy kW cau Kiwna l, b kW h vf.

mj bkhj wgu (Total Surface Area)


(i ) K gff gu lh + lh = 2lh r.m

(ii ) U gf Kff gu bh + bh =2bh r.m

(iii ) nk, gff gu

lb + lb =2lb r.m t TLj MF.


l

fdbrtf gfgu = 2( l + b)h r.m

fdbrtf bkhj wgu (T.S.A) = 2( lb + bh + lh ) r.m


Ka fUJ

fdbrtf wgu

xU fdbrtf s, mfy kW cau Kiwna l, b, h


v,

(i) gf gu = 2( l + b)h r.m.


(ii) bkhj gu = 2( lb + bh + lh ) r.m.


gfgu vgJ mogf Rws kW cau
F

bgUfgydhF.

4.4.2 fdbrtf fdms (Volume of a Cuboid)


Ka fUJ

fdbrtf fdms

xU fdbrtf s, mfy, cau Kiwna l, b, h v,


mj fdms,

V = l # b # h f. myFf
vLJfhL 4.20

xU fdbrtf s, mfy kW cau Kiwna 20 br., 12 br. kW
9 br. v, mj bkhj wguig fhf.
83

maha

l = 20 br., b = 12 br., h = 9 br. vd bfhLfgLsJ. vdnt,


` bkhj wgu = 2 (lb + bh + lh)
T.S.A = 2[(20 # 12 ) + (12 # 9 ) + (20 # 9 )]

9br.

= 2(240 + 108 + 180)

= 2 # 528

= 1056 r.br.

br

12

20br.

vLJfhL 4.21

3 # 5 # 4 mss fdbrtf gf guig fhf.

l = 3 , b = 5 , h = 4 vd bfhLfgLsJ. vdnt,
= 2(l +b)h

= 2 # (3+5) # 4

= 2#8#4

gfgu

= 64 r.

vLJfhL 4.22

11 , 10 , 7 mss fdbrtf fdmsit fhf.

l = 11 , b = 10 , h = 7 vd bfhLfgLsJ. vdnt,
fdms

= lbh

=11 # 10 # 7

=770 f.

11

10

vLJfhL 4.23
fdms 216 f.br. mss U fdrJuf gl fhosthW

izfgLnghJ ilF fdbrtf bkhj guig fhf.


fdrJu gf ms a vf. a3 = 216 f.br.

` a=

U fdrJuf izfgL fdbrtf bgwgLwJ. vdnt,

216 = 6 br.

` l = 6 + 6 = 12 br., b = 6 br., h = 6 br..

` T.S.A = 2 (lb + bh + lh)


84

msa

= 2 [(12 # 6 ) + (6 # 6 ) + (12 # 6 )]
= 2 [72 + 36 + 72]
= 2 # 180 = 360 r.br.
vLJfhL 4.24

s, mfy kW cau Kiwna 20 br., 45 br. kW 50 br. msila xU

C.P.U F ciw ijf #h Udh. ciw iy 1 rJu lUF ` 50 v,


ciw ijf MF bryit fhf.
l = 20 br. = 0.2 , b = 45 br. =0.45 , h = 50 br. = 0.5

` ciw gu = gf gu + nk gu
= 2 (l + b) h + lb

= 2 (0.2 +0.45) 0.5 + (0.2 # 0.45)

= 2 # 0.65 # 0.5 + 0.09

= 0.65 + 0.09

= 0.74 r.

45

br

50 br.

ciw xU gf wj fdbrtf to UF.

20 br.

1 rJu l J iy ` 50

` 0.74 rJu l J iy 50 # 0.74 = ` 37.

vLJfhL: 4.25

5 # 2 # 1 mss xU F kzyh uggLwJ. xU fdlUF kz

ug MF bry ` 270 v, bkhj bryit fhf.


xU F fdbrtf to csJ. mj msf l = 5, b = 2, h = 1
` F fdms = fdbrtf fd ms
= lbh
= 5 # 2 # 1
= 10 f.

1 fdl kz ug ` 270 brythwJ v, 10 fd l kz ug

MF bry = 270 # 10 = ` 2700


85

maha

g 4.3
1.

nH bfhLfgLs fdbrtf s, mfy, caufSF gfgu,


bkhjgu kW fdms fhf.

(i) 5 br., 2 br., 11br. (ii) 15 bl.,10 bl., 8 bl..

(iii) 2 , 3 , 7

2.

fdbrtf s, mfy kW fdms Kiwna 35 br., 15 br.,

(iv) 20 , 12 , 8

kW 14175 f.br. v, cauij fhf.


3.

64 f.br. fd mss U fdrJuf izfglh clhF


cUt gfgu kW bkhj gu fhf.

4.

s, mfy kW cau 35 br., 30 br.. kW 55 br. msila U


x bgUfSF uh#& ciw ijf llh. ciw ijf xU rJu
lUF MF bry ` 75 v, bkhj bryit fhf.

5.

xU Tl ms 20 # 15 # 6 vd csJ. mTlF nkhf tz


mof Udh. 1 rJu lUF tz r MF bry ` 78 v,
bkhj bryit fhf.

6.

s 60 , mfy 0.3 , cau 2 cila Rt vGg 30br. # 15br. # 20br.


ms bfhl brff vjid njit?

7.

10 # 45 # 6 mss xU miw js kW Rtiu Jf xU rJu


lUF MF bry ` 48 v, bkhj bryit fhf.

g 4.4
1.

tl ika jhF nfhz 90c mj Mu 7 br. v, tl s

(A) 22 br.

2.

tlnfhzgF Mu kW s Kiwna 17 br., 27 br. v,

(B) 44 br.

(C) 11 br.

(D) 33 br.

mj Rws

(A) 16 br.

(B) 61 br.

(C) 32 br.

3.

tl ika jhF nfhz 90c v, tlnfhz gF gu

(A) 2rr2

2
(C) rr
4

(B) 4rr2
86

(D) 80 br.
2
(D) rr
2

msa

4.

tlnfhz gF Mu 12 br. kW s 21 br. v, mj gu

(A) 126 r.br.

5.

tlnfhzgF Mu 4 br. ika jhF nfhz 60c v, mj

(B) 252 r.br.

(C) 33 r.br.

(D) 45 r.br.

gu


6.

(A) 2r r.br.
3

(B) 4r r.br.
(C) 8r r.br. (D) 16r r.br.
3
3
3
tlnfhzgF gu 60 r.br. kW s 20 br. v, tl

(A) 6 br.

(B) 12 br.

(C) 24 br.

7.

tlnfhzgF Rws 37 br. mj Mu 7 br. v, s

(A) 23 br.

8.

MW rkrJufis Kffshf bfhl cUt

(A) fdrJu

9.

xU bghUsh wbt milgL gFahdJ mj

(A) gu

10.

1 bl. gf mss xU fdrJu wgu

(A) 16 r.bl.

(B) 5.29 br.

(C) 32 br.

(B) fd brtf

(B) s

(C) rJu

(C) fdms

(B) 4 r.bl.

(C) 2 r.bl.

87

(D) 36 br.
(D) 259 br.
(D) brtf

(D) bkhjgu

(D) 1 r.bl.

maha

id bfhf...

xU tl uL Muf kW Mufsh btlgL


Matwh milgL gF tlnfhzgF vdgL.

xU tlnfhzgF tl, mtlnfhzgF mikJs


tl

ika

VgLJ

nfhz

ikanfhz

myJ

tlnfhz vdgL.

xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v, mj
i
s l= 360 # 2rr myFfshF.

xU tlnfhzgF ikanfhz i kW Mu r v,
tlnfhzgF gugs i # rr2 rJu myFfshF.
360

l - s, r - tlnfhzgF Mu v, mj Rws
P = l + 2r myFf.

gfms a myFf bfhl fdrJu


(i) bkhj wgu (T.S.A) = 6a2 r.m.

(ii) gfgu = 4a2 r.m.

gfms a myFf bfhl fdrJu fdms,


V = a3 fd myFf

xU fdbrtf s, mfy kW cau Kiwna l, b, h v,

(i) gf gu = 2( l + b)h r.m


(ii) bkhj gu = 2( lb + bh + lh ) r.m

xU fdbrtf s, mfy, cau Kiwna l, b, h myFf v,


mj fdms V = l # b # h f.m.

88

msa

bra 1

tiugl jh flthW bto vLJ fd cUtij brf.

bra 2

flt vtiw fd cUtkhf khw aY?

89

maha

bra 3

tiugl jh flthW bto vLJ fd cUtij brf.

bra 4

64 myF fdrJuij bfhL fbga fdbrtfij cUthF?


mtiw kh mLFnghJ fdbrtf wgu khw milkh?
fdbrtf wgu vd?
64 myF fdrJuij bfhL fdbrtffis cUthfgLnghJ
fdbrtf mfgr, Fiwjgr wgu vd?

90

msa

g 4.1
1. (i) 22 br., 231 r.br., 64 br.

(ii) 2.57 br., 6.3 r.br., 12.37 br.

(iii) 11 br., 77 r.br., 39 br. (iv) 16.5 br., 123.75 r.br., 46.5 br.
(v) 88 bl., 924 r.bl.,130 bl. 2. (i) 120c (ii) 90c (iii) 36 br.

3. (i) 165 r.br., 53 br. (ii) 2200 r.br., 190 br. (iii) 91.5 r.br., 39.25 br.
(iv) 250 r.br., 65 br. 4. (i) 10 br. (ii) 30 br. (iii) 6 br.
5. (i) 110.25 r.br. (ii) 700 r.br. 6. (i) 280c (ii) 120c
7. (i) 72 br., 308 r.br. (ii) 25 br., 38.5 r.br. 8. (i) 19 br. (ii) 8.5 br.
9. (i) 7 kneu (ii) 2 kneu (iii) 15 kneu 10. 0.16 r.br.
11. (i) 154 r. (ii) 350 r. 12. 123.84 r.br. 13. 346.5 r.br. 14. 4.2 , 60c,12.8

g 4.2
1. (i) 125.44 r.br., 188.16 r.br., 175.62 f.br.

(ii) 144 r.bl., 216 r.bl., 216 f.bl.

(iii) 25 r., 37.5 r., 15.625 f. (iv) 2304 r.br., 3456 r.br., 13824 f.br.

(v) 3844 r.br., 5766 r.br., 29791 f.br.

2. (i) 15 br. (ii) 13 br. (iii) 5 bl.


3. 8000 f.br.

4. 4 5. 216 r.br. 6. 125 fdrJuf

7. 8000 r.br., 64000 f.br.

8. ` 4,00,000 9. 147 r., ` 11,025

g 4.3
1. (i) 154 r.br., 174 r.br., 110 f.br.

(ii) 400 r.bl., 700 r.bl., 1200 f.bl.

(iii) 70 r., 82 r., 42 f. (iv) 512 r., 992 r., 1920 f.

2. 27 br.

3. 96 r.br., 160 r.br. 4. ` 123 5. 720 r. , ` 56,160

6. 4000 brff 7. ` 53,280

g 4.4
1. C 2. B 3. C

4. A

5. C

6. B

7. A 8. C
91

9. C

10. B

maha

fjf

All business proceeds on beliefs, or judgments of probabilities,


and not on certainty
- CHARLES ELIOT

Kjik Fnfhf

Ug Ug tU nrhjidf kW XL
fbt fjf Matiw J bfhSj

gl fjfid J bfhSj

5.1 mKf

rL ~gh ikr


xbthUtU mfhiy Kj mrh tiu
y brafyhtJ fH Toa rhaTWfSfhd
thfis itJ KobtLnwh. cjhuzkhf,
eh W ntiyF brY nghJ Fil bfhL
bry ntLkh? vdJ brln g fy
r W u tiu oUFkh? kW eh jhf
mKfgLjgl kof thf ntLkh?

fjf
vgJ
khWglToa
vyh
brafY xU KobtLf ekF xU tKiwia
mwJ. fjf vw fUJ f
mogilyhd NjhlUJ njhUjhY
Tl, mjDila gaghLf aa, tfa,
ca, kUJt, MfhL, KjLJiw,
thiy Kd kW gntW tsU Jiwf
mfkhf gagLjgL tUwJ.
tU thafis ftngh:

vtU bghJnj FHir mnefkhf


Kj kbg bgWth.

xUntis jir W bjhltoia


ogh.

mahta bghUf iy khwyhk


UfTL.

iwa bl ngho yh bt bgw


th csJ.
92

(R. Von Mises)


(1883-1953)

fjfF mDgt
myJ a
mQFKiwia
M.v. ~ kW
M. ~ghikr Mnah
thd.
M. ~ghikr
vgtuh
TWbt fUJ
mKfgLjglJ.
ms bfhifia
mogilahf bfhL
fjf fj
fUaiy clhf
fUJ VJthf
mikjJ. brw
who ggy
gilghf
Ljyh j
mQFKiw J jhf
btglJ. j
ed thfid
FF monfh
tKiw nfhnkhnfhnuh
vgtuh mfglJ.

fjf

mnefkhf, xUntis, UfTL, th nghw brhf cWghlw
jikiana czJwd. cWjik myJ cWghlw jikia
msl rahd msnfh VJ iy. MdhY xU bra ftjfhd
rhaTWfis ff mogil cWghlw jikid fj
to mslyh. thW msL v kig fjf vnwh.
mDgtf kW khwf mogil KobtLgjF fjf xU wj
gaDs KiwahF. vdnt, fjf vgJ xnu xU v kghf yhj nghJ
mJ f gaDsjhF.

5.2 mogil fUJf kW tiuaiwf


fjf fUaiy bjhlFtjF K ekF njitahd y mogil
fUJfis tiuaiw brnth.
nrhjid(Experiment)


rkth nrhjid( Random Experiment)
Ka (Trial)

TWbt (Sample space)
TW (Sample point)

f (Event)
Ka fUJ

nrhjid

eF tiuaWfgl isfis cUthF


xU bra nrhjid vdgL.

nrhjidfis tU U guj Kiwf tifgLjyh.

nrhjid

th nrhjid

cWahd nrhjid

93

maha

1. cWahd nrhjid (m) khdkhd nrhjid (Deterministic experiment) :



xj gjidf mogil Kofis Kdnu
maToa nrhjid khdkhd nrhjid (m) cWahd
nrhjid vdgL.

vLJfhlhf, iu bfhf itF nghJ mJ
Mahf khWj, Frhjd bgo iu itF nghJ
mJ gfoahf ciwj kW UwK jiyiaila
xU khWgl ehzaij RL nghJ jiy ilgJ nghw
nrhjidf Kofis eh Kdnu ma Ko. vdnt
itaidJ cWahd (m) khdkhd nrhjidf MF.
2. rkth nrhjid (Random experiment) : xU nrhjid fHToa midJ
isfS Kdnu bjUjhY mt vj is fHnghwJ vgij
Kdnu rahf brhy KoahJ v, mnrhjid
rkth nrhjid vdgL.
vLJfhlhf, tU nrhjidfis fUJnth:

(i) xU ehzaij RLj


(ii) xU gfilia cULj.

nrhjidf rkth nrhjidf MF. Vbd, t fHnghF


isid Kdnu ma ayhJ.
Ka fUJ
cjhuzkhf,
xW myJ gy
ehzaij RLj gfilia
isfis cUthF
cULj
Mait
Kaf
(Trial)
xU bra Ka vdgL.
MF.
cjhuzkhf,
rk th nrhjid
TWbt
xU ehzaij RL nghJ
vyh isf fz
TWbt S = { jiy, }
(Sample
TWbt vdgL.
xU gfilia cUL nghJ TWbt
Space)
jid S vd Flyh.
S = { 1, 2, 3, 4, 5, 6}

Ka

TW
(Sample
Point)

f
(Event)

nrhjid xbthU
is TW
vdgL.

xU ehzaij RL nghJ
jiy, Mait TWfshF .
xU gfilia cUL nghJ
1, 2, 3, 4, 5 kW 6 Mait
TWfshF.

TWbt vj xU
cfzK f
vdgL.

cjhuzkhf,
xU gfilia cUL nghJ
ilF rhjfkhd ff y
{1, 2, 3}, {1, 3}, {2, 3, 5, 6}.
94

fjf

fjf

yF fjf

gl fjf

mfiy fjf

bjhik fjf

5.3 fjf
fjf gntW fUJfUJ, fjfid _W tiffshf fyh:
(1) mfiy fjf (Subjective probability)
(2) bjhik fjf (Classical probability)
(3) gl fjf (Empirical probability)
5.3.1 mfiy fjf

cWghlw jikia ga xUtUila eif tikia mfiy
fjf btgLJwJ. eh vghF isfSF neuoahd rhWf
f Fiwj msnt cs myJ KGikahf yhj jUzf kiwKfkhd
rhWfisnah, mghgl fnyh, cSz _ynkh kW mfiy
fhuf _ynkh fjfid fzlyh.
5.3.2 bjhik fjf

bjhik fjf vD fUJ th isahLfUJ bgwglJ.
nrhjid isf midJ rkthig bgUF nghJ J
bghUJwJ. xj rkths n ff xU f fH rhjfkhd s thf
U mf fjf s vd bfhLfgLwJ.
n
5.3.3 gl fjf

neuoahd mDgtf _y isf fjfid fhgJ gl
fjf MF

5.4 fjf - X mDgt Kiw (gl Kiw)



jiy eh gl fjfid g kLnk thfnghnwh.
kw U fjffis g nk tFf gongh. gl myJ
nrhjid myJ xL fbt fjf vgJ neuoahd mDgtf
95

maha

_y isf fjfid fhgJ MF. gl fjfid,


nrhjidfis gyKiw brJ mj Kofis flayh. gl fjf
vgJ xU is nrhjid Kof mogil ma tkhf
f rahf gJ MF.

cjhuzkhf, xU Fl Wtd ryitfoid kf U
Koit ma bjhik fjfid gagLj ayhJ. Vbd, nrhjid
Kof rkthig bgUfiy. khahd nrhjid fjfid
ma, eh xU fzbfL elj ntL. jid nrhjid tufis
nrfj vdyh. mfkhd tufis nrfF nghJ eh f wj
kLfis bgwyh.
Ka fUJ

gl fjf

m vgJ E vw f rhjfkhd Kaf vif vW


n vgJ bkhj Kaf vif vW bfhlh, E- gl
fjf vgij tUkhW tiuaWfyh. jid P(E) vd Flyh.
P(E) =

f Vgl Kaf vif


Kaf bkhj vif
(myJ)

P(E) =

flj rhjfkhd ff vif


flj bkhj ff vif
vdnt, P (E) = m
n

F 0 # m # n ( 0 # m # 1 , Mfnt 0 # P (E) # 1 .
n
0 # P (E) # 1
mjhtJ, xU f ftjfhd fjf vbghGJ 0 UJ 1 Koa
cs VnjD xU v MF.
xU f ftjfhd cWjikia ma fjf bgJ gagLwJ.

fjf 1 v, mf cWahf fG vd, fjf 0.9 v, f


bgUghY fG vd, fjf 0.5 v, f ftjF fHhk nghtjF
thL vd, fjf 0 v, f cWahf fHhJ vd mayh.



nkfhQ sfUJ eh mtJ
Fiu

(i) P(E) = 1 v, E vgJ cWahd f

(ii) P(E) = 0 v, E vgJ eilbgw ayhj f.


96

fjf

xU f fjf P (E) v, mf eilbgwhk Ugjfhd

fjfit P (El ) myJ P (E ) vd vGjyh.


P(E ) + P (El ) = 1 vd ekF bj. vdnt, P (El ) = 1 - P (E)


P (El ) = 1 - P (E)


eh y fjffis fzL nghJ fzLfis kL kd
bfhsTlhJ. eKila nehf fjf mogil nfhghLfis,
fis, bfhiffis mJ bfhtjhf Uf ntL.
cjhuz :

xU ehzaij gyKiw RLnghJ, vjid Kiw jiy kW Gwd
vgjF, bkhj RLjfSFkhd jf nH bfhLf gLsd.
RLj
vif
(n)

ilj
jiyf (H)
vif (m1)

50

29

60

34

70

41

80

44

90

48

100

52

P(H) = m1
n
29
50
34
60
41
70
44
80
48
90
52
100

ilj
f (T)
vif (m2)
21
26
29
36
42
48

P(T) = m2
n
21
50
26
60
29
70
36
80
42
90
48
100


nkfl mltizUJ eh RLj vifia mff
mff jiy ilgjfhd fjf, ilgjfhd fjf
xiwbahW beU tUtij fhzyh.
bra (1): xU ehzaij RLj

xbthU khztid xU ehzaij 10 Kiw RlbrJ, vjid Kiw
jiy ilwJ vgij, vjid Kiw ilwJ vgij ftJ
nH cs mltiz csthW Ff brhyyh.
is

10 RLj Gj jiyf/
f vif

nenfhL
Ff

jiy

97

maha


nj nghy xU ehzaij 20, 30, 40, 50 Kiw RlbrJ nkTa
Kiwnyna mltizgLj ntzL. tU df kfis
vGJf.
jiy ilj RLj vif
= d
RLj bkhj vif
d
ilj RLj vif
= d
RLj bkhj vif
d
bra (2): xU gfilia cULj
xU gfilia 20 Kiw cUo mj MW isfSF fjfit fzLf.

is

nenfhL
Ff

20 Kiw cUL
nghJ ilF
isf
vif

ilj bjhlila
isf vif
gfil cULj
bkhj vif

1
2
3
4
5
6

nrhjidia 50, 100 Kiw brJ mt Kofis Kiwnyna

mltizgLjyh.
bra (3): U ehzafis RLj
U ehzafis nrjhngh 10 Kiw Ro mj ffis ftJ
tUkhW mltizgLJf.

is

10 Kiw
ne
RL nghJ
nfhL
ilF
Ff
isf

uL jiyf
xU jiy kW
xU
jiy jJ
98

ilj bjhlila
isf vif
U ehzaf
RLj bkhj vif

fjf

bra (1)- xbthU Kiw xU ehzaij RLtij Ka vnwh.
ij nghynt bra (2)- xbthU Kiw gfilia cULjiy Ka vW,
bra (3)- U ehzafis xnu neu RLjiy Ka vW miHnwh.

bra (1)- xU Fl RLj f jiy ilgij is
vnwh, mij nghynt ilgij mf kbwhU is vnwh.

bra (2)- 5 vw Fl v ilgJ vgij xU is vnwh.
jiy ilj RLj vif
- kig gl fjf myJ nrhjid
RLj bkhj vif
fjf vnwh .
vLJfhL 5.1

xU cgahs cgahd brlngfUJ (Cellphone) 1000
brlngfis rkth Kiw njbjLJ
nrhJ ghj 25
brlngf FiwghLilad vW fLofglJ v, rkth Kiw
njbjLF xU brlng FiwghLilajhf Uf fjf vd.
nrhjid brj brlngf vif = 1000 mjhtJ, n = 1000

E vgJ FiwghLs brilngfis njbjLgjfhd f vf.

n(E) = 25

mjhtJ, m = 25

FiwghLfSila brlngf vif


nrhjid brj brlngf bkhj vif

= m = 25 = 1
n
1000
40
vLJfhL 5.2
P(E) =


T20 kilgJ ngho (cricket) uhR 50 gJfis vbfhL 10 Kiw
MW Xlfis vLjh. mt vbfhl gJf xU gij rkth Kiw
njbjLF nghJ m mt MW Xlf vLfhk Ugjfhd fjf
vd?

uhR vbfhl bkhj gJf vif = 50. mjhtJ, n = 50

E vgJ uhR MW Xlf vLgjfhd f v,


El vgJ uhR MW Xlf vLfhk Ugjfhd f MF.

n(E)

= 10
mjhtJ, m=10
uhR moj MW Xlf vif
P(E) = vbfhl gJf bkhj vif

= m = 10 = 1
n
50
5
P (uhR MW Xlf vLfhk Ugjfhd) = P (El ) = 1 - P (E)

=1- 1 = 4
5
5
99

maha

vLJfhL 5.3

kilgJ FGit njbjLF njFG, ufis nj bra

uf Kija nghof 40 XlfSF nk vjid nghof vLjd


vgij jFahf bfhL nj brjd. Fkh kW Ugh Ma U uf
w flj 30 nghof flthW bfhLfgLsJ.
40-F nkgl Xlf vLj nghof
vif
20

uf bga
Fkh

12

Ugh

uf njbjLfgLtjfhd fjffis fhf.


cWneha nghof vif = 30 mjhtJ, n = 30

E1 vgJ Fkh 40 XlfSF nk vLgjfhd f vf,


n( E1 ) = 20

mjhtJ, m1 = 20

E2 vgJ Ugh 40 XlfSF nk vLgjfhd f vf,


n( E2 ) = 12

m1
= 20
n
30
m2 12
P( E2 ) =
=
n
30
P( E1 ) =

mjhtJ, m2 = 12

Fkh njbjLfgLtjfhd fjf = 20 = 2


30
3
Ugh njbjLfgLtjfhd fjf = 12 = 2
30
5

vLJfhL 5.4

xU Ut rhiy Fl xU eh xU fhty thfdf ntfij
nrhjid brjh. mt nrhjid brj 160 thfdf ntff fbt
goa nH bfhLfgLsJ.
ntf(./k)
thfdf
vif

20-29

30-39

40-49

50-59

60-69

70 mjF
nkY

14

23

28

35

52

xU thfdij rkth Kiw njbjLF nghJ mj ntf


(i) 69 ./k- I l mfkhf (ii) 20 ./kUJ 39 ./k tiu

(iii) 60 ./k-F Fiwthf (iv) 40 ./kUJ 69 ./k tiu

Uf fjf vd?
100

fjf

f E1 vgJ thfd ntf 69 ./k-I l mfkhf


Ugjfhd f vf.

n( E1 ) = 8

mjhtJ, m1 = 8

nrhjid brj bkhj thfdf = 160. mjhtJ, n = 160
m

P( E1 ) = 1 = 8 = 1
n
160
20


(ii) f E2 vgJ thfd ntf 20 ./kUJ 39 ./k
tiu Ugjfhd f vf

n( E2 ) = 14+23 = 37
mjhtJ, m2 = 37
m2
= 37

P( E2 ) =
n
160

(iii) f E3 vgJ thfd ntf kF 60 . Il Fiwthf


Ugjfhd f vf.


n( E3 ) = 14+23+28+35 = 100 mjhtJ, m3 = 100
m


P( E3 ) = 3 = 100 = 5
n
160
8

(iv) f E4 vgJ thfd ntf 40 ./kUJ 69 ./k


tiu Ugjfhd f vf.


n( E4 ) = 28+35+52 = 115
mjhtJ, m4 = 115
m4 115
=
= 23


P( E4 ) =
n
160
32
vLJfhL 5.5

(i)


xU Muhahs khztf fj wikF, a MtF
ilna cs bjhlig fla Udh. nrhjidfhf 200 khztfis
rkth Kiw njbjLJ mtfl fj wik kW a Mt
Matiw Fiw, ruhr, mf vd FLkhW T nrffgl tu
goa nH bfhLfgLsJ.

a
Mt

Fiw
ruhr
mf

fj wik
Fiw
ruhr
mf
60
15
15
15
45
10
5
10
25

xU khztiu rkth Kiw njbjLFnghJ mt



(i) fj mf wik

(ii) a ruhr Mt

(iii) a mf Mt

(iv) fj mf wik kW a mf Mt kW

(v) fj ruhr wik kW a Fiwj Mt,
cilatuhf Uf fjf vd?
101

maha

mjhtJ, n = 200

bkhj khztf vif = 80+70+50=200


(i)

f E1 vgJ fj mf wik cilnah vf.


n( E1 ) = 15+10+25= 50

m1
= 50 = 1
n
200
4
(ii) f E2 vgJ a ruhr Mt cilnah vf.
P( E1 ) =

mjhtJ, m1 = 50

n( E2 ) = 15+45+10 = 70

P( E2 ) =

mjhtJ, m2 = 70

m2
= 70 = 7
n
200
20

(iii) f E3 vgJ a mf Mt cilnah vf.



n( E3 ) = 5+10+25 = 40
P( E3 ) =

mjhtJ, m3 = 40

m3
= 40 = 1
n
200
5

(iv) f E4 vgJ fj mf wik kW a mf


Mt cilnah vf.

n( E4 ) = 25
mjhtJ, m4 = 25
m

P( E4 ) = 4 = 25 = 1
n
200
8
(v) f E5 vgJ fj ruhr wik kW a Fiwj
Mt cilnah vf.

n( E5 ) = 15
mjhtJ, m5 = 15
m

P( E5 ) = 5 = 15 = 3
n
200
40

vLJfhL 5.6

xU kUJtkid gnto kfngfhf kf jUj ehf

tu nH bfhLfgLsJ.
jUj ehf
vif

6 ehfis
l mf

kf vif

15

32

56

19

vtnuD xUtiu rkth Kiw njbjLF nghJ mt

(i) rahf 5 ehf

(ii) 6 ehfSF Fiwthf

(iii) mf gr 4 ehf

(iv) Fiwjgr 5 ehf

jUf fjf vd?


102

fjf

kfngfhf kUJtkid jUjtf vif = 127




mjhtJ, n = 127
(i) E1 vgJ rahf 5 ehf jUgjfhd f vf.

n( E1 ) = 56

mjhtJ, m1 = 56
m1
= 56

P( E1 ) =
n
127
(ii)

E2 vgJ 6 ehfSF Fiwthf jUgjfhd f vf.

n( E2 ) = 15 + 32 + 56 = 103 mjhtJ, m2 = 103


m

P( E2 ) = 2 = 103
n
127

(iii) E3 vgJ mf gr 4 ehf jUgjfhd f vf. (3 kW 4


ehf kL)
n( E3 ) = 15 + 32 = 47

mjhtJ, m3 = 47
m
P( E3 ) = 3 = 47
n
127

(iv) E4 vgJ Fiwjgr 5 ehf jUgjfhd f vf.( 5,6 kW 7


ehf kL)

n( E4 ) = 56 + 19 + 5 = 80 mjhtJ, m4 = 80
m

P( E4 ) = 4 = 80
n
127

g 5.1
1.

fltW vit fjf kghf Uf KoahJ.

i) 1/3
vi) 1.45

ii) - 1/5
vii) 1

2.
tiuaW: i) nrhjid

iv) TWbt

iii) 0.80
viii) 33%

iv) - 0.78
ix) 112%

ii) cWahd nrhjid


v) f

v) 0
iii) rkth nrhjid
vi) Ka

3.

tiuaW : gl fjf

4.

r vgt flj 20 TilgJ nghof yif neh jil


v thf 65 Kiw yif neh vjh kW 35 Kiw jtwlh
v, mt vj gJf xU gij rkth Kiw njbjLjh
mgJ yif miltjfhd nrhjid fjf vd?

5.

thiy Muh ika flj 300 ehf gbragL btlgl


thiy miff 195 Kiw rahf UjJ. bfhLfgl eh
btlgl thiy mif (i) rahf (ii) jtwhf Ugjfhd fjf
vd?
103

maha

6.

xU a ClrJ ghd Ritia g bfs, 25 khztfl


fUJfis nfljh. ilj gf tUkhW
gf

Unth

Ughnjh

KobtLfhnjh

15

bkhj egf

xU khztiu rkth Kiw njbjLF nghJ mt Ritia

(i) Ugtuhf (ii) Ughjtuhf (iii) KobtLfhjtuhf


Uf fjf vd?

7.

njbjLfgl 50 egf 21 ng O tif ujK ,22 ng A tif


ujK, 5 ng B tif ujK, 2 ng AB tif ujK, cilatuhf
Ujd.

xUtiu rkth Kiw njbjLF nghJ mt

(i) O tif uj cilatuhf

(ii) B tif uj yhjtuhf

(iii) A tif uj cilatuhf

(iv) AB tif uj yhjtuhf.

Uf fjf vd?

8.

xU gfilia 500 Kiw cUoa nghJ ilj isf tU


mltiz bfhLfgLsJ.
isf

fbtf

80

75

90

75

85

95

xU is

(i) 4 I l Fiwthf

(ii) 2 I l Fiwthf

(iv) 6 Mf

(v) 6 Mf yhk.

(iii) 2 I l mfkhf

Uf fjf vd?

9.

njbjLfgl 2000 FLgf U FHijf tiu cs FLgf


tu tUkhW
xU FLg cs bg
FHijf vif
FLgf vif

624

900

476

njbjLfgl xU FLg

(i) 2 bg FHijf (ii) xU bg FHij (iii) bg FHij yhk

Uf fjf vd?
104

fjf

10.

500 W FH sFf theh tu nH jugLsd.


9 10 11 12
theh( khjf)
sFf vif 26 71 82 102

13
89

14
77

14 I l mf
53

xU WFH sF njbjLF nghJ, fhQ theh gaghofhd


fjfid fhf.

(i) 12 khjfSF Fiwthf

(ii) 14 khjfSF mfkhf

(iii) mfgr 12 khjf

(iv) Fiwjgr 13 khjf

11.

gugughd xU eh xU Fl neu, k mkUnjh


vif g braglJ. 60 kJf brw egf
vif fl mltiz jugLsJ.
k mkUnjh
vif
kJf vif

22

16

12

Fl fhy ilbtF wF lij xU kjhdJ flJ


brwh, m mkUF egf vif.
(i) 2 kL


(ii) 3-I l Fiwthf
(iii) 2-I l Fiwthf
(iv) Fiwjgr 4 Mf

Uf fjfid fhf.

12.

Rit vw khz fj eljgl myF njf bgw


kbgf tUkhW
myF nj
bgw kbgf
(%)

II

III

IV

VI

VII VIII

IX

89

93

98

99

98

97

96

98

99

90

tufis bfhL myFnj

(i) 95% F mfkhf (ii) 95% F Fiwthf


kbg bgw fjfid fhf.

13.

fl mltizahdJ xU FoU jnsh iyia


fhLwJ
tif
ghd
M
bg

(iii) 98% F mfkhf

f khzt

gahs

5
4

3
8

FoUngh xUtiu rkth Kiw njbjLF nghJ mt


105

maha

(i) bgzhf Uf
(ii) f khztuhf Uf
(iii) f khzahf Uf (iv) M gahsuhf
Uf fjf vd?

14.

xU Fl a myJ gagLjgl kGJfis tha 1000


Efnth fsg tuf fhQ mltiz bfhLfgLsJ.
U iy
tif
aJ
gagLaJ

Uailjt

Uailahjt

300
450

100
150

xU Efnth rkth Kiw njbjLF nghJ, mt

(i) a kGJ thatuhf Uf

(ii) Uailjtuhf Uf

(iii) gagLjgl kGJ th Mdh Uailahjtuhf Uf


fjf vd?
15.

njbjLfgl 1,000 egfl mtf xU tUlF wF


brlngfis thf loUwhfsh vgij g tuf
nrffglJ. xU tUl brw wF mnj egfl L mtf
brlng

tha

tuf

nrffgL

mj

tu

nH

jugLsJ.
thf lnlh
thf llhnjh

thnah
200
100

thfhnjh
50
650

xU egiu njbjLF nghJ mt


(i) brlng thf lL Ujtuhf
(ii) brlng thf loUJ Mdh thfhjtuhf
(iii) thf llhk Mdh thatuhf

Uf fjf vd?

16.

kf FoUF lF thfd itUgjF ilna cs


bjhlig ma xU fzbfL eljglJ. m kGJ cikahsf
200 ng fbga efufUJ, 150 ng wefufUJ, 150 ng
uhkwfUJ rkth Kiw njbjLfgL flthW
mltizgLjglJ.
106

fjf

gF tif
bgUef

wef

uhk

cik cst

90

60

25

cik myhjt

110

90

125

btehL kGJ

njbjLfgL xUt

(i)

(ii) wef tF btehL kGJ cikahsuhf Uf

(iii) bgUefu tJ btehL kGJ cikahsuhf yhk

btehL kGJ cikahsuhf Uf

Uf

(iv) bgUefu cs btehL kGJ cikahsuhf Uf

(v) uhkw tgtuhf yhkY btehL kGJ cikahsuhf


yhkY Ugtuhf


17.

Uf fjf vd?

xU muR nkiy g g 100 Maf f jFf


mltizgLjgLsJ.
f iy Ma iwP KJfiy gl sfiy gl
taJ
30-F
30 - 40 tiu
40-F nk

(M.Phil)
5
15
5

tiu
10
20
5

kL
10
15
15

xU Maiu rkth Kiw njbjLF nghJ mt


(i)

KJfiy gl tiu bgwtuhf Uf

(ii) 30 taF FiwthdtU Ma iwP gl bgwtuhf Uf

(iii) 40 taF nkgltuhf sfiy gl bgwtuhf Uf

(iv) 30 taJ Kj 40 taFgltuhf KJfiy gl bgwtuhf



Uf

(v)

18.

njbjLfgl 1,000 egf taJ kW mtfSF f ojkhd


isahL ga tuf tUkhW

40 taF nkgltuhf Ma iwP (M.Phil) gl bgwtuhf


Uf fjf vd?

107

maha

isahL
taJ
20 F
20 - 29
30 - 39
40 - 49
50 kW mjF nk

ifJ
tisnfh
TilgJ
gJ
Ml
(Basket ball)
(Volleyball)
(Hockey)
26
47
41
38
84
80
72
68
38
96
48
30
134
44
18

fhgJ
(Football)
36
48
22
26
4

mtf xU eg rkth Kiw njbjLF nghJ mt

(i)

(ii) 20 Kj 29 taF cgltuhf

(iii) TilgJ Ugtuhf 20 Kj 29 taFgltuhf

(iv) tisnfh gjhlij Ughjtuhf


ifJ gJ Ml Ugtuhf

(v) mfgr 49 taJilatuhf fhgjhl f ojkhf yhk

Uf fjf vd?

19.

K vgt xU Fl PhWHik, thfdfsh VgL fhW


khRghL ga mtUila ma bralfhf fhiy 7 k Kj
khiy 7 tiu nja beLrhiy v 45- cs Rfrhtoia flJ brY
thfdfis cWnehdh. mnghJ flJ brw thfdf tu nH
mltizgLjgLsJ.
fhy ilbt
thfdf
ngUJ
kGJ
U rfu thfdf

fhiy 7 k
Kj 11 tiu

fhiy 11 k
Kj gf 3
tiu

gf 3 k
Kj khiy 7
tiu

300
200
500

120
130
250

400
250
350

thfd xiw rkth Kiw njbjLF nghJ mthfd

(i) Kgf 7 k Kj 11 k tiu brY ngUjhf Uf

(ii) Kgf 11 k Kj gf7 k tiu brY kGjhf Uf

(iii) Kgf 7 k Kj gf 3 k tiu brY ngUjhf Uf

(iv) Kgf 7 k Kj gf 7 k tiu brY kGjhf Uf

(v) Kgf 7 k Kj gf7 k tiu brY thfdf Urfu


thfdkhf yhk Uf,

fjf vd?
108

fjf

g 5.2
1.

cWahd f fjf

(A) 1

2.

fltW vJ xU f fjfthF

(A) 7
4

3.

ayh f fjf

(A) 1

4.

xU f x- fjf vnghJ

(A) 0 1 x 1 1

5.

P (El ) =

(A) 1 - P (E)

(B) 0

(C) 1
2

(D) 2

(C) 2
3

(D) 2
3

(C) 1
2

(D) 1

(B)0 # x 1 1

(C)0 # x # 1

(D) 1 1 x 1 2

(B) P (E) - 1

(C) 1

(D) 0

(B) 1

(B) 0

109

maha

id bfhf...

cWaw jik (m) fjfit v ms msf aY.

eF tiuaWfgl isfis cUthF xU bra nrhjid


vdgL.

xj gjidf mogil Kof Kdnu maToa nrhjid


khdkhd nrhjid (m) cWahd nrhjid vdgL.

rhjfkhd isf Kdnu bjjhY, ekF njitahd Koit


cWahf brhy ayhj nrhjid th nrhjid MF.

xW myJ gy isfis cUthF bra Ka vdgL.

th nrhjid vyh isfS nrJ cUthd fz TWbt


vdgL. jid S vd Flyh.

nrhjid xbthU is TW vdgL.

TWbt VnjD xU cfz f vdgL.

fjfid _W tiffshf fyh:


(1) mfiy fjf

(2) bjhik fjf

(3) gl fjf

E- gl fjf P(E)-I tUkhW ilfbgwyh.


f Vgl Kaf vif
P(E) =
Kaf bkhj vif
(myJ)
P(E) =

flj rhjfkhd ff vif


flj bkhj ff vif
(myJ)
P (E ) = m
n

0 # P^ E h # 1

P^ Elh = 1 - P^ Eh F El vgJ E - u f MF.

110

fjf

bra 1

3 # 3 cila xU milia gfil isahoF gagLJ.

Ko

Jtf

mj mil Jtf vw fl Kj 1 ilgt Jtf ntL.


gfilia cUo uil v ilF nghJ xU fl nk neh efu
ntL. xiw v ilF nghJ xU fl lJ w efu ntL.
ah Kj Ko flij milwhfnsh mtfns bt bgwtf.
3, 4 vw fl UFnghJ xiw v GjhY, 7, 8 vw fl
UFnghJ uil v GjhY, th mLjtUF brY.
isahil gyKiw isaho f bt bgWtjfhd thig
fLo.
f bt bgWtjF vjid uil v kW xiw v ilf
ntL.
f bt bgWtjfhd fjf vd? isahil 4 # 4, 5 # 5
cila milia gagL isaho ghf.

111

maha

bra 2
MW rJufis vL Knfhzfis cila fl Kgkhz
cUtij brf.

mj cUtij cUL nghJ mjDila Kf gF rJukhf UgjF


fjf vd?
mj cUtij cULnghJ mjDila Kf gF Knfhzkhf
UgjF fjf vd?
mj cUtij Fiwj gr W Kiw cUo fjfit fLo.

112

fjf

g 5.1
1. (ii) - 1 (iv) -0.78 (vi) 1.45 (ix) 112%
5

4. 13
20

5. (i) 13 (ii) 7
20
20

6. (i) 3 (ii) 8
5
25

(iii) 2 7. (i) 21 (ii) 9


25
50
10

(iii) 11
25

(iv) 24
25

8. (i) 49 (ii) 4
100
25

(iii) 69 (iv) 19 (v) 81


100
100
100

9. (i) 39 (ii) 9
125
20

10. (i) 179 (ii) 53 (iii) 281 (iv) 219 11. (i) 4 (ii) 19
500
500
500
15
30
500

(iii) 11
30

12. (i) 7 (ii) 3 (iii) 1


10
10
5

13. (i) 3
5

(ii) 9
20

(iii) 1
5

(iv) 3
20

14. (i) 2 (ii) 3


5
4

(iii) 3
20

15. (i) 1 (ii) 1


4
20

(iii) 1
10

16. (i) 7 (ii) 3


20
25

(iii) 11
50

(iv) 9
50

(v) 3
4

17. (i) 7 (ii) 1


20
20

(iii) 3
20

(iv) 1
5

(v) 1
20

18. (i) 183 (ii) 1


500
4

(iii) 21 (iv) 793


250
1000

19. (i) 3 (ii) 19 (iii) 21 (iv) 29 (v) 14


25
125
125
125
25

g 5.2
1. A 2. D 3. B

4. C

5. A

113

(v) 33
250

(iii) 119
500
(iv) 1
6

maha

tiuglf
A mathematical theory can be regarded as perfect only if you are prepared to
present its contents to the first man in the street
D.HILBERT

Ka Fnfhf

tiugl fUid j

nea rkgho tiugl tiuj

U khfis bfhl nea rkghLf fhz

6.1 mKf

tiugl mogil fUJfis ghlgF sFwJ. eh
xbthU ehS brjhf, giff kW jff nghwt
tiuglfis fhnwh. tiuglf gntW tukfis gl to
sFwJ. j _y tukfis iuthf, vjhf kW
bjthf J bfhs KowJ. ghlgF uL khfSilna
cs bjhlid tiugl Fl, rkghLf id tiugl _y
bgWtij fngh.

6.2 nea tiugl (Linear Graph)

y
7

ms l

x 2y = 2 vw rkghL x, y
x mR : 1 br. = 1 myF
6
vw U khf mikj xU nea
y mR : 1 br. = 1 myF
5
rkghoF
X
vLJfhlhF.
4
x0 2 y0 = 2 vwthW cs x0 , y0 vw
(6, 4)
3
(4, 3)
vf nrho ( x0 , y0 ) MdJ x 2y = 2
2
(2, 2)
vw rkgho xU MF. thW
1 (0, 1)
nrho Kj v x0 kW ulhtJ
(2, 0)
v y0 -F Fl kf bfhLgj xl 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 x
1
(4, 1)
_y rkgho vyh fis
2
(5, 1.5)
vjhf fhzKo. js cs U
3
mRfis bghWJ mik x 2y = 2
4
vw rkgho fshd ( x0 , y0 )
5
Ma f bjhF x 2y = 2
6
tiugl vdgL. gntW x0 kW y0
yl
kfis x 2y = 2 vw rkgho
fshf fL bgwgL gntW nrhof ( x0 , y0 )-I tiugl Fgj _y
tiuglid g eF mJ bfhsyh. cjhuzkhf, nkny bfhLfgLs

114

tiuglf
gl (5,1.5), (4,1), (2, 0), (0, 1), (2, 2), (4, 3) kW (6, 4) Ma fis FF
tiuglkhF.

f x 2y = 2 vw rkgho tiugl xU nenfhlhF vgij
czJwJ.

UJ, Ukhf mikj xUgo rkghL vnghJ xU
nenfhil FF vd mayh. ax + by + c = 0 vw rkghil nenfho
bghJtotkhf vLJbfhsntL. a myJ b VjhtJ xW
ayhk UfntL. tiugljh nenfho tiugl vjhf
tiua nenfho kbwhU va mikghd y = mx + c ia gagLJnwh.
x- xbthU kF y = mx + c vw rkghlhdJ y- kig
bfhLgjh, eh (x, y) vw tirgLjgl nrhoia vjhf bgWnwh.
ax + by + c = 0 vgJ nenfho bghJ totkhF
(i) c = 0 v rkghL ax + by = 0 MF. nfhL M tna brY.
(ii) a = 0 v rkghL by + c = 0 MF. nfhL x mRF
izahf brY.
(iii) b = 0 v rkghL ax + c = 0 MF. nfhL y mRF
izahf brY.
F

6.2.1 nea tiugl tiu Kiw



xU rkgho tiuglij fhz x kW y- kfis mltizgLj
ntL. x- _W kfis bfhL tfhd y- kfis fhngh.
xU nfhL tiua uL fns nghJkhdJ, vD, _W fis
vLJbfhtj _y ekJ tiugl rahdJ vgij cW bra aY.

go1: rkghil bfhL x kW y- kfis mltizgLJf.

go2: tiugljh x mR kW y mid tiuf.

go3: mRf J njitahd mslid Ff.

go4: tiugljh fis Ff.

go5: fis izJ, o nfhoid bgw.
6.2.2 nenfhL tiuj
vLJfhL 6.1


(3, 5) kW (- 5, 1) vw fis
izF nenfhoid tiuf.

1. 1 br. = 1 myF vw msl
x mR kW y mid tiuf.

2. tiugljh (3, 5), (- 5, 1) vw xl


bfhLfgl uL fis Ff.

3. fis izJ nfhLJL


tiuJ mjid uL wK l.

4. eh njitahd
bgWnwh.

nea

tiuglij
115

x
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

yl

maha

y = 6x
0
-1

-6

ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

y = 6x

vLJfhL 6.2

y = 6x - tiugl tiuf.
bfhLfgl nenfhL rkgho
x =- 1, 0,1 vw kfis ul
fhQ y- kfis bgwyh.

xl

(- 1, - 6), (0, 0) kW (1, 6) vw fis


tiugljh FJ mf tbrY
nenfhoid tiua. Jnt njitahd
nenfhL tiuglkhF.

yl

vLJfhL 6.3
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

y
x=5


x = 5 - tiugl tiuf.
x = 5 vw nfhL y mRF izahdJ.
j nfho x xU kh. nkY, nfho
vj (5, y) vw to mik. vdnt
y =- 2, 0, 2 vd vLJbfhs eh (5, - 2),
(5, 0) kW (5, 2) vw fis bgWnwh.
x=5

xl
x
5
5
5
y
2
0
2

tiugljh, fis FJ
mf tbrY nenfhoid
tiua. Mfnt eh ekF njitahd nea
tiuglij bgWnwh.
vLJfhL 6.4
vw
nenfho

y =- 5 x + 2
3
tiugl tiuf.
nenfhL rkgho x = - 3, 0, 3
vd ul, flthW y- kfis
eh fhnwh.

-5

-3

ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

xl

5 x+
- 3

-5 x
3
y =- 5 x + 2
3

y
y=

y =- 5 x + 2
3
0
x
-3

yl

yl
116

tiuglf


(- 3, 7), (0, 2) kW (3, - 3) vw fis tiugljh FJ mf
tbrY nenfhoid tiua. Jnt y =- 5 x + 2 vw rkgho
3
nenfhL tiuglkhF.
y
vLJfhL 6.5
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

y = 4x - 1 - tiugl tiuf.

bfhLfgl

nenfhL

y=4
x-1

rkgho x =- 1, 0,1 vd ul,


flthW
y-
kfis
eh
bgWnwh.
x

y = 4x - 1
0
-1

-1

4x

-4
-5

y = 4x- 1

xl


(- 1, - 5), (0, - 1) kW (1, 3)
yl
vw fis tiugljh FJ
mf tbrY nenfhoid tiua. eh bghGJ njitahd
nenfhL tiuglij bgWnwh.
vLJfhL 6.6

2x + 3y = 12 - tiugl tiuf.
Kj eh 2x + 3y = 12 vw
rkghil y = mx + c vw to
vGJnth.

2x + 3y = 12 vw rkghoUJ
2
y = - x + 4 vdilwJ.
3

nkfl rkgho x =- 3, 0, 3
vd ul, flthW y-
kfis eh bgWnwh.

y = -2 x+4
3
0
-3

-2 x
3
y=- 2 x + 4
3

y
2x

3y

ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

12

xl

-2

yl

tiugljh (- 3, 6), (0, 4) kW (3, 2) vw fis FJ mf tbrY


nenfhoid tiua. eh bghGJ njitahd tiuglij bgWnwh.
117

maha

g 6.1
1.

tU fis izF nenfhL tiugl tiuf.

(i) (2, 3) kW (- 6, - 5)


2.

(iii) (5, - 7) kW (- 1, 5) (iv) (- 3, 9) kW (5, - 6) (v) (4, - 5) kW (6, 10)


tUtdtF tiugl tiuf.

(i) y = 5

(ii) y = - 6

(iii) x = 3

(iv) x = - 5

(v) 2x + 7 = 0

(vi) 6 + 3y = 0

3.

tUtdtF tiugl tiuf.

(i) y = 4x

(ii) 3x + y = 0

(iv) y - 3x = 0

(v) 9y - 3x = 0

4.

tU rkghLfSF nenfhL tiugl tiuf.

(i) y = 3x + 1

(ii) 4y = 8x + 2

(iii) y - 4x + 3 = 0

(iv) x = 3y + 3

(v) x + 2y - 6 = 0

(vi) x - 2y + 1 = 0

(vii) 3x + 2y = 12

5.

tUtdt m kW c- kfis bfhL y = mx + c vw

(ii) (- 2, - 4) kW (- 1, 6)

(iii) x =- 2y

rkghofhd tiugl tiuf.


(i) m = 2 kW c = 3

(iv) m = 3 kW c =- 4

(ii) m =- 2 kW c =- 2 (iii) m =- 4 kW c = 1
(v) m = 1 kW c = 3
(vi) m = - 2 kW c = 2
2
3

6.3 tiuglf gaghL (Application of Graphs)


U khf xU nea rkghL bjhF vgJ U khfshyhd
xWF nkgl xU go rkghLf bjhF MF. mbjhF cs vyh
rkghLfis iw br tirgLjgl nrhof fz mbjhF
MF. ghlgF U khfshyhd U nea rkghLf it
tiuglKiw fhgJ g gongh.
nf thdJ _W tiff fHyh. mit

(i)

(ii) U rkghLf tiuglfS xiwbahW vF rfhk


izahf Ufyh. izahdit vgjh jF bghJthd
f ilahJ. Mfnt, rkghLfSF f ilahJ.

(iii) U rkghLf tiuglfS xnu xU kL bto

uL rkghLf tiuglK x J xW mikJ xnu


nenfhlhfyh. iy rkghLfSF vzw f cL.

bfhsyh. Mfnt, rkghLf xnu xU it kL bfhLsd.


118

tiuglf

vLJfhL 6.7

x + 2y = 4 ; 2x + 4y = 8 vw rkghLfis tiugl _y f.

xbthU rkghoF _W fis fhz, x-F _W kfis


uL mjFa y- kfis bgWnwh. eh bgW kfis
mltizgLJnth.
x + 2y = 4
2 y = -x + 4 ( y = - x + 2
2

nkfhQ rkgho x =- 2, 0, 2 vd ul, eh mjFa y-
kfis bgWnwh.
nfhL 1:

y = -x +2
2
0
-2

y
2

x+

1
0
-x
-1
2
3
2
1
y= - x + 2
2
nfhL 2: 2x + 4y = 8

4 y = - 2x + 8 ( y = - x + 2
2
nkfhQ rkgho x =- 4, 0, 4 vd
ul, eh bgW y kf tUkhW

y = -x +2
2
0
-4

-x
2
y =- x + 2
2

2y

=4

xl

-2

ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

2x +

x
4y =
8

yl


eh fis tiugljh FJ nenfhLf tiunth. uL
nfhLfS xw J xW miktij fhzyh. xU nfho J cs vj xU
kbwhU nfho J mik. vdnt, U rkghLfSF vzw
bghJthd f cL. mjhtJ, nfho Js xbthU thF.
Mfnt, rkghLfSF vzw f cL.
vLJfhL 6.8

tiugl Kiw : x - 3y = 6 ; x - 3y + 9 = 0

xbthU rkghoF _W fis fhz, x-F _W kfis


uL mjFa y- kfis bgWnwh. eh bgW kfis
mltizgLJnth.
119

maha

nfhL 1: x - 3y = 6

3y = x -6 ( y = x -2
3

nkfhQ rkgho x = - 3, 0, 3 vd ul, eh bgW y- kf
tUkhW
y= x -2
3
x

-3

x
3

-1

y = x -2
3

-3

-2

-1

nfhL 2: x - 3y + 9 = 0

3 y = x + 9

y = x + 3
3

nkfhQ
rkgho
x = - 3, 0, 3 vd ul, eh bgW y-
kf tUkhW

x
x-

-3

x
3

-1

0
9=

xl

y= x +3
3

y = x +3
3

+
- 3y

6
3y =
ms l
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF

yl


Kj (- 3, - 3) (0, - 2) kW (3, - 1) vw fis tiugljh FJ
mf tahf nenfhL tiuf. (- 3, 2) (0, 3) kW (3, 4) vw fis
mnj tiugljh FJ mf tahf nenfhL tiuf. uL
nfhLfS izahf Ugij fhzyh. uL nfhLfSF bghJthd
f iy. Mfnt, rkghLfSF f VJ iy.
vLJfhL 6.9

2x - y = 1; x + 2y = 8 vw rkghLfis tiuglKiw f.

xbthU rkghoF _W fis fhz, x-F _W kfis


uL mjFa y- kfis bgWnth. eh bgW kfis
mltizgLJnth.
nfhL 1: 2x - y = 1

y = 2x - 1
120

tiuglf

nkfhQ rkgho x =- 1, 0,1 vd ul, eh bgW y- kf


y = 2x - 1
x

2x

-1
-2

y = 2x - 1

-3

-1

nfhL 2: x + 2y = 8

2 y = -x + 8 ( y = - x + 4
2

nkfhQ rkgho x =- 2, 0, 2
vd ul, eh bgW y- kf

x
y = -2 +4
0
-2

x+

2y

=8

xl

2x

-y

ms l
1
0
-x
-1
2
x mR : 1 br. = 1 myF
y mR : 1 br. = 1 myF
y
=
5
4
3
- x + 4
yl
2

Kj (- 1, - 3), (0, - 1) kW
(1, 1) vw fis tiugljh FJ mf tahf nenfhL
tiuf. (- 2, 5), (0, 4) kW (2, 3) vw fis mnj tiugljh
FJ mf tahf nenfhL tiuf. uL nfhLfS (2,
3)
vw xnu xU kL btobfhtij fhzyh. Mfnt,
rkghLfSF xnu xU cL. m x=2, y=3. mjhtJ, (2, 3).

g 6.2
tU rkghLfis tiugl Kiw .
1.
3x - y = 0 ; x - 2 = 0
3.
2x = y + 1 ; x + 2y - 8 = 0
5.
x - 2y = 6 ; x - 2y =- 6
7. 3x + 2y = 4 ; 9x + 6y - 12 = 0
9. y - 2x + 2 = 0 ; y = 4x - 4
11. 2x - 4 = 0 ; 4x + y + 4 = 0

2.
4.
6.
8.
10.
12.

2x + y = 4 ; 4x + 2y = 8
x + y = 5; x - y = 1
4x - y - 5 = 0 ; x + y - 5 = 0
y = 2x + 1 ; y + 3x - 6 = 0
x - y = 0; y + 3 = 0
x + y = 1; x + y = 2
2 4
2 4

g 6.2

1. (2, 6) 2. vzw f 3. (2, 3) 4. (3, 2) 5. iy

6. (2, 3) 7. vzw f 8. (1, 3) 9. (1, 0)


11. (2, 12) 12. iy
121

11. (3, 3)

maha

vdh Ko, eh brnj


(I can, I did)
khzt fw braghLf gntL
ghl :
t.
v

eh

ghl v

ghljiy

122

braghLf

Fiu

Das könnte Ihnen auch gefallen