Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Filo Sofija
Nr 29 (2015/2/II), s.107-134
ISSN 1642-3267
z problemw wspczesnej filozofii (II)
Kazimierz Dziubka
Uniwersytet Wrocawski
108
Kazimierz Dziubka
jciu, tj. rozumowi, ktry mia odtd peni rol Platoskiego wonicy nadajcego
kierunek i rytm jej przemian. Nawet lekkie lub tylko chwilowe poluzowanie
przez niego lejc pocigao za sob oddanie wadzy nad wiadomoci emocjom
i namitnociom. Optanie czowieka przez podliwoci i popdy zaburzao jego
zdolnoci poznawcze. Wadz nad nim przejmoway wwczas niewiadome
pragnienia i namitnoci. Nic zatem dziwnego, e w duszach ludzi lichych
przekonania kc si z dzami i serce z przyjemnociami, i rozum ze smutkami,
i wszystko to si sprzecza jedno z drugim (Platon 2002: 228B, 23).
Jako byt logocentryczny obywatel mg spenia coraz bardziej rosnce
wymagania wadzy politycznej. Jego wiedza o faktach i zdolno powcigania
emocji nabray pierwszoplanowego znaczenia zwaszcza od narodzin modernizmu. wiaty obywatel bdzie kierowa swj rozum na zgbienie tajemnic
ycia ludzkiego i pozostajcych dotd w skrytoci jego form duchowych. Z kolei
naukowa eksploracja wiadomoci dostarczy wadzy obiektywnych wskanikw
umoliwiajcych zoptymalizowanie skutecznoci dziaa agend socjalizacji
politycznej i tym samym stae podnoszenie poziomu kompetencji obywatelskich.
Wiedza i wadza pocz swoje wysiki w deniu do obiektywistycznych opisw
i wyjanie wiadomoci. Jej podmiot i przedmiot zostan usytuowane naprzeciw
siebie po to, by subiektywne, czyli chwiejne i przygodne z natury, prawdy mogy
by zastpowane przez apodyktyczn wiedz i pewno. Obiektywistyczne wizje
rzeczywistoci spoecznej i politycznej bd oferowa obywatelowi liniowo uporzdkowane fakty predyktywne oraz skalkulowane pod wzgldem celw i rodkw
dziaania (elazna klatka racjonalnoci). Pytanie o biosomatyczne uwarunkowania
wiadomoci i skutki interwencji rozumu naukowego i politycznego w warunki
ycia, nabierze szczeglnie dramatycznej wymowy w sytuacjach, w ktrych przypadnie jej rola bezwolnego i niemego wiadka zdolnego jedynie dawa wiadectwo
temu, co nieludzkie (Agamben).
Nowy etap w wyjanianiu przyczynowej determinacji procesw zachodzcych w wiadomoci otworzy dynamiczny rozwj bada neurokognitywistycznych i zwizanych z nimi procedur poznawczych. Stanowi one podstawowy
punkt odniesienia zaprezentowanych poniej rozwaa. Ich podbudowa teoretyczna zostaa oparta na koncepcji nieredukcyjnego fizykalizmu, ontologii pierwszoosobowej oraz enaktywistycznych teorii percepcji i dziaania. Klamr spajajc
poszczeglne twierdzenia jest myl Jaegwona Kima (2002: 126), zgodnie z ktr
funkcjonalne wasnoci mentalne okazuj si przy zaoeniu ich wielorakiej
realizacji przyczynowo heterogeniczne, ale nie przyczynowo bezsilne. Oznacza
to, e akceptacja tezy o przyczynowym domkniciu fizycznych wasnoci wiadomoci nie eliminuje przyczynowej efektywnoci stanw mentalnych.1
1
Szersze i bardziej szczegowe wyjanienie wielu kwestii terminologicznych i konceptualnych, ktre s
poruszane w niniejszych rozwaaniach, zawiera praca Jzefa Bremera (2005)
109
110
Kazimierz Dziubka
111
112
Kazimierz Dziubka
ley silne wzbudzenie afektu, nastroju lub emocji.4 Bdne spostrzeganie innych
ludzi przez obserwatora moe by wwczas efektem tzw. pierwszego wraenia5,
stereotypu bd torowania afektywnego (affective priming) determinowanego
przez automatyczne przetwarzanie spostrzeganych bodcw zanim zostan one
odkodowane przez wiadomy umys (zob. np. Gazzaniga 2011: 128-129; Nisbett
2009: 81-83; Zimbardo, Johnson & McCann 2015, t. 4: 73-74). Dziki badaniom
neuroanatomicznym wszelkie rozwaania na temat sposobu postrzegania przez
podmiot swojej roli oraz jej subiektywnej oceny (np. w kategoriach sensu lub
bezsensu) mog by oparte na faszywych przesankach poznawczych, gdy jak
wynika z analiz Daniela J. Siegela (2009: 281)
[] nawet bez udziau wiadomoci umys moe przeywa nierwnowag emocjonaln wywoan takimi konfliktami jako pocztek depresji, lk, niekontrolowan
wcieko, poczucie bezsensu i zerwania wizi (tak jak w faszywym Ja), utrat
motywacji oraz trudnoci interpersonalne.
(3) Z d o l n o n a t e n i a u w a g i dotyczy koordynacji sieci powiza midzy stanami mentalnymi, rdem bodcw sensorycznych i/lub przechowywanych w pamici wzorcw semantycznych odpowiedzialnych za utrzymanie
gotowoci (Posner 1980: 4; Searle 1999a: 127; Varela 2010: 55). W reakcji na
dopywajce bodce poszczeglne czci ciaa, takie, jak: oczy, gowa, szyja,
tuw i ramiona, wykonuj skoordynowane ruchy. Stany koncentracji uwagi
mierzy si raczej w minutach, anieli w sekundach, poniewa duszy okres
czasu pozwala stwierdzi, czy zachodzi zwizek midzy uwag a zachowaniami
podmiotu. Bywaj jednak sytuacje, gdy uwaga zostaje zwrcona do wewntrz,
czyli w stron jakich mentalnych obiektw. Tego typu dorodkowanie uwagi
jest objawem charakterystycznym w stanach skupienia wewntrznego w postaci
zadumy, medytacji czy cenionej przez staroytnych filozofw autorefleksji.
Jednake Damasio i Meyer (2009: 4-5) podkrelaj, e brak wymienionych oznak
natenia uwagi wcale nie musi wiadczy o nieobecnoci wiadomoci. W badaniach neurologicznych i psychopatologicznych wskazuje si ponadto, i rnego
rodzaju deficyty (niedobr) i wahania uwagi mog by nastpstwem zaburze
psychicznych, dysfunkcji mzgowych, zdobytych dowiadcze i wpyww rodowiskowych. Nie istnieje wyrana linia podziau midzy przypadkami zaliczanymi
do zespou zaburze uwagi (ADD attention deficit disorder) a tzw. normalnym
zachowaniem. Warto w tym kontekcie odnotowa coraz powszechniejsz w naukach spoecznych tendencj do uwzgldniania wynikw bada nad przyczynami
i przebiegiem ADD m.in. w analizie komunikacji interpersonalnej oraz postaw
spoecznych i politycznych (Johnson, Maio & Smith-McLallen 2005: 644; Tapscott
4
Warto w tym kontekcie odnotowa, i wiele czynnikw fizjologicznych moe mie wpyw na ogln
witalno czy poziom aktywacji wpyww afektywnych i tym samym na poczucie moliwoci radzenia sobie
ze zdarzeniami czy pozytywno nastroju (Nico J. Frijda 2015: 176).
5
Chodzi tu gwnie o bd atrybucji, polegajcy na przypisywaniu zachowaniom innych ludzi okrelonych
cech uwarunkowanych osobowociowo, a nie sytuacyjnie lub tzw. efekt halo (efekt aureoli).
113
Wedug lapidarnej definicji Searlea (1999a: 159) intencjonalno jest po prostu t cech stanw mentalnych, ktra sprawia, e nakierowuj si one na obiekty w wiecie lub stany rzeczy, albo te s o obiektach
i stanach rzeczy innych ni one same.
7
114
Kazimierz Dziubka
115
Interpretacja innoci obywatela z poziomu S i moe wic niepostrzeenie przybra form potpiajcego oskarenia (Latour 1987: 185-186) tych
zachowa, ktre zostan uznane za nieprawdziwe, nienormalne i nieracjonalne.
Std ju tylko krok do najrozmaitszych praktyk spoecznego i politycznego wykluczenia podmiotu (zob. te: Merleau-Ponty 1996: 37; Tomasello 2015: 143).
116
Kazimierz Dziubka
117
arbitralnie decyduje ich autor. Wskutek tego zabiegu denotacja i konotacja tego,
co polityczne zachodzi w obrbie autoreferencyjnych regu ontologicznych. Ich
implementacja nastpuje w zdematerializowanym wiecie ludzi, norm i instytucji.
W umyle teoretyka (i polityka) wiat ten zaczyna y swoim wasnym yciem,
natomiast wiedz o nim czerpie on ze znajomoci faktw i regu wytworzonych
przez samego siebie. Przed wiadomym swojej podmiotowej roli obywatelem
stawia si w zwizku z tym zadanie polegajce na budowaniu i poszerzaniu wiedzy
politycznej na podstawie uprzednio ustalonych kryteriw prawidowego lub
nieprawidowego roz-poznania, czyli w istocie od-tworzenia, tego, co ju zostao
przez nauk i polityk poznane (stworzone) i wczone do systemu poj skadajcych si na przedmiotowe i podmiotowe rozumienie jego statusowych zada.
Powsta luk dyskursywn zapeniy dopiero koncepcje spoeczno-polityczne rehabilitujce warto codziennych czynnoci zapewniajcych obywatelowi
prze-ycie. Jednoczenie upada mit o podwjnej formie bytowania ludzkiego. Bios
politikos nie jest ju przez obywateli postrzegana jako druga egzystencja, bdca
swego rodzaju ontologicznym naddatkiem nad prywatn sfer ycia pogron
w niedostatku, chorobie, dyskryminacji, cierpieniu i bezradnoci. Reformy praw
konstytucyjnych obywateli stopniowo poo kres modelowi spoeczestwa
obywatelskiego jako ekskluzywnego klubu, do ktrego wstp podlega cisej
reglamentacji prawnej, ekonomicznej, spoecznej i kulturowej. Ofensywa ruchw
emancypacyjnych w II po. XX w. przyczyni si do sprywatyzowania tego, co
polityczne i przesunicia punktu cikoci debaty publicznej na powizanie spraw
obywatelskich z codziennymi problemami. Indywidualne narracje o sposobach
radzenia sobie w yciu i otwarte wypowiadanie si w sprawach objtych zason
milczenia, zapeni przestrze publiczn tematyk cakowicie obc wytwornym,
szlachetnym i znakomitym obywatelom Arystotelesowskiej politea. Dla ponowoczesnych obywateli formy jzykowe i styl prezentowania subiektywnych dowiadcze
ma jednak wtrne znaczenie wobec traktowanego jako cel sam w sobie denia do
ekspresji myli, emocji i przey. Aczkolwiek niektre sposoby autoekspresji
budz wrd czci odbiorcw skrajnie negatywne opinie i oceny, to warto dostrzec w nich take pozytywny wkad w budowanie samowiedzy spoeczestwa
obywatelskiego takim, jakim ono po prostu jest. Pajdetyczne ideay lub teologiczne
koncepcje czowieka i normatywnoci nie mog przesania prawdy o ruchomym
podou, na jakim wspieraj si ich naczelne wartoci i zasady. Chodzi o ca
gam fizycznych, neurofizjologicznych i kulturowych czynnikw przyczynowych,
ktrych emergentne skutki oddziaywania nie ukadaj si w nastpujce po sobie
cigi stanw wiadomoci i zachowa. Styl mylenia i dziaania podmiotu jest refleksem charakterystycznego dla niego sposobu przetwarzania informacji. Zawarty
jest w nim wieloraki materia dowiadczeniowy, obejmujcy wrodzone i nabyte
w rodowisku spoecznym indywidualne umiejtnoci i zdolnoci. Nie s one ani
niezmienne w treci, ani te nieodwracalne w czasie. Dlatego te w codziennych
relacjach spoecznych obskurantyzm i ignorancja miesza si z gbok erudycj
118
Kazimierz Dziubka
119
120
Kazimierz Dziubka
O tym, co naprawd skada si na wiedz i kompetencje polityczne obywateli mona wywnioskowa ze szczegowych analiz podskrnych schematw
poznawczo-mentalnych. Nie jest atwo do nich dotrze w ogldzie trzecioosobowym. S one szczelnie przykryte rozmaitymi eufemizmami poprawnociowymi
wynikajcymi z dostosowania si podmiotu do oficjalnych regu gry jzykowej,
a take podporzdkowania si rozmaitym naciskom spoecznym i kulturowym.10
Denie do poznania wzajemnych relacji midzy wiadomymi i niewiadomymi
strukturami umysu, w czym znaczcy udzia maj przedstawiciele psychologii
rozwojowej, neuro- i socjolingwistyki, antropologii kulturowej i spoecznej oraz
psychologii ewolucyjnej, wzmogo zainteresowanie socjokulturowymi teoriami
rozwoju poznawczego i emocjonalnego (m.in. Piageta, Vygotskyego, Brunera),
metodami eksperymentalnymi oraz powstaymi na gruncie zwrotu lingwistycznego rozmaitymi modelami interpretacji jzykowo-komunikacyjnych
form ekspresji podmiotu.11 Rozwj interdyscyplinarnego pojmowania podmiotu
10
Duym zaskoczeniem dla badaczy byy wyniki bada empirycznych, w ktrych stwierdzono wyran i sta wspzaleno midzy wysokim poziomem wiedzy politycznej a uprzedzeniami rasowymi,
zwaszcza wrd biaych Amerykanw (zob. Federico & Sidanius 2002: 145-176).
Spord najbardziej znanych modeli, obiecujce moliwoci otwarcia nowych horyzontw poznawczych
i analitycznych niesie ze sob stosowanie krytycznej analizy dyskursu, PDCA (akronim pochodzcym od
angielskich sw: Plan (opracowanie planu), Do (wykonywanie planu), Check (kontrola zgodnoci wynikw
11
121
122
Kazimierz Dziubka
racjami, niekoniecznie za tylko potrzeb wnikliwej oceny dowodw i starannym szacowaniem alternatyw w stosunku do wanych decyzji politycznych
(Almond & Verba 1989: 338). W wietle wiedzy o yciu schematyzmem trci
zaproponowany przez wymienionych badaczy amerykaskich podzia obywateli
na aktywnych, zaangaowanych i racjonalnych wyborcw oraz sabo poinformowanych i apatycznych niewyborcw (ibidem). Sztuczno tego podziau ujawnia
si tym dobitniej, im blisze miejsce powszednim praktykom yciowym obywateli
zajmuje poznanie naukowe i polityczne. Niezbdnym krokiem w tym kierunku
jest dostrzeenie walorw poznawczych i praktycznej uytecznoci wiedzy proceduralnej (wiedzy jak). Obywatele nabywaj j wskutek nieskoczenie wielu,
wiadomych i niewiadomych interakcji rozgrywajcych si midzy nimi, natur
i spoeczestwem. W porwnaniu z wiedz e, wiedza o tym jak i po co jest
[...] przejawem okrelonego poziomu umiejtnoci uzyskanych w nieustrukturyzowanym obszarze problemowym, ktre wymagaj gbokiego i konkretnego dowiadczania realnych sytuacji. (Dreyfus & Drefus 1986: 20; zob. te: Ryle 1946: 228-233)
123
Z drugiej strony jednak naley podkreli, e wyjanianie procesu formowania si poznawczych komponentw postawy obywateli, a zwaszcza roli, jak
odgrywa w niej mechanizm racjonalnoci niskoinformacyjnej (Popkin) oraz
rozmaite mylowe metody na skrty (heurystyki), znacznie wzbogacio wiedz o
rozmaitych wybiegach kontroli wykonawczej. Z przeprowadzonej przez Michela
X. Delli Carpiniego (2009: 25-30) analizy gwnych modeli analityczno-teoretycznych, stosowanych we wspczesnej psychologii i socjologii (model tradycyjny,
heurystyczny, wraeniowy, afektywny, wiedzy operacyjnej), wynika, e obywatele
do czsto kompensuj niedostatki wiedzy za pomoc mniej absorbujcych czas
i energi heurystyk. Pozwalaj one na szybkie podejmowanie decyzji, aczkolwiek
bywaj te rdem wielu negatywnych stereotypw oraz przyczyniaj si do konfliktw na tle etnicznym, rasowym lub religijno-kulturowym. Poziom formalnego
wyksztacenia nierzadko nie ma wikszego wpywu na indywidualne poczucie
kompetencji poznawczych podmiotu w sprawach politycznych. Z cytowanych
przez Delli Carpiniego (2009: 25-26) bada wyania si daleki od ideau obraz
racjonalnoci i moralnoci tzw. wiadomych obywateli. Podejmowane przez nich
wybory i decyzje okazuj si czsto skuteczne w praktyce, aczkolwiek nie jest to
zasug ich rozlegej wiedzy politycznej. Czasami wystarczaj tylko jej substytuty
w postaci intuicji, wycinkowej informacji lub zdrowego rozsdku, aby zrodzio
si w nich przewiadczenie o dostatecznie wysokim poziomie kompetencji
uczestniczenia w polityce. Ilustracj spltanego acucha wzajemnych determi-
124
Kazimierz Dziubka
125
Nie bez powodu wyjanienie tych aspektw Chalmers zaliczy do trudnego problemu wiadomoci.
Wanym uzupenieniem argumentacji Vareli jest wyjanienie jego stanowiska przez Jzefa Bremera (2005:
262). Zaproponowan przez neurofenomenologi koncepcj wiadomoci nazwa mianem pierwszoosobowej
w liczbie mnogiej, poniewa: przesuwa ona punkt cikoci wyjaniania z pojedynczego podmiotu na intersubiektywne, aktywno-eksternalistyczne relacje, zachodzce pomidzy wiadomymi podmiotami i otaczajcym je
wiatem. Indywidualne przeycia kadego z nas s po czci konstytuowane przez nasze pojcie przey innych
osb i przez to, jak odbieraj one nasze przeycia.
14
126
Kazimierz Dziubka
127
natomiast detaliczne wraenia i spostrzeenia, stanowice budulec reprezentacji zmysowych wsplnoty. Jedynie w myleniu gnostyckim mona zaoy, i
moliwe jest obmylanie z gry regu rozwojowych caoci, co zwykle idzie te
w parze z pokus uwolnienia polityki od determinujcego wpywu praw rozwoju
mentalno-cielesnego podmiotu.
Koncepcja podmiotowej roli obywatela moe w praktyce speni swoje
funkcje polityczne i kulturowe tylko wwczas, gdy oferowane przez ni wzorce
aktywnoci, wizi, kooperacji i rywalizacji wejd na trwae w skad wzgldnie
caociowego obrazu zmysowego spostrzeganej rzeczywistoci. Nad jego wypracowaniem nieustannie pracuje umys. Na swj subiektywny sposb podejmuje
on wysiek porzdkowania docierajcych do organizmu i konkurujcych midzy
sob zespow bodcw. To, ktre z zespow oznaczonych kulturowo jako
obywatelsko zostan zintegrowane z tym obrazem i wczone do struktury
spjnoci umysu, a wic bd rozpoznawalne przez organizm na tyle, aby aktywowa poszczeglne elementy systemu neuronalnego, ma decydujcy wpyw na
odpowied, jakiej udzieli on na otaczajc rzeczywisto. Jeeli nasze doznania
dostarczaj podstawowego materiau naszej wyobrani (Nagel 1997: 207), to
trudno oczekiwa, aby przegrywajce rywalizacj z innymi bodcami (np. rynkowymi, religijnymi, subkulturowymi) neurofenomenologiczne ekwiwalenty ideau
obywatelskoci i obywatelstwa mogy skutecznie rozpala wyobrani i emocje
podmiotu. Podobnie jak utrata zdolnoci do echolokacji pozbawia nietoperza
dozna zwizanych z byciem nietoperzem, tak te atrofia funkcjonalnych powiza tych ideaw z reakcjami wewntrznymi podmiotu odbiera mu moliwo
przetwarzania skierowanych do niego jako obywatela bodcw (informacji)
w zestaw bogatych dowiadcze doznaniowych. Tylko ywe i zapamitane w postaci
okrelonego wzorca aktywacji nerwowej, a wic wywoujce okrelony skutek
w wiadomoci fenomenologicznej, ideay bycia wiadomym obywatelem przekadaj si na autentyczne sprawstwo podmiotowe. Kolejno etapw integracji
(uspjniania) poj reprezentujcych wiat i ciao podmiotu wynika ze zwizku
przyczynowego midzy doznaniowym i pojciowym poziomem konwersji informacji. Jak wyjania Marek Hetmaski (2011: 104):
Dopki informacja nie zostanie wydobyta z doznaniowej struktury [], nie ma
charakteru rozpoznania, klasyfikacji, identyfikacji lub sdzenia, to znaczy, e nie
ma pojciowego lub poznawczego znaczenia.
128
Kazimierz Dziubka
Dostrzeenie doniosoci subiektywnych przey fenomenalnych w procesach rozwojowych wiadomoci przybiera w praktyce rozmaite formy, cho
cz z nich budzi powane zastrzeenia natury etycznej i moralnej. Dotyczy to
zwaszcza wykorzystywania wiedzy z zakresu neuro- i psychofizjologicznych
mechanizmw zachowa czowieka do celw komercyjnych, a take w sferze
wojskowoci i polityki.15 Pomijajc jednak te przypadki, naley zauway, e
respektowanie subiektywnych reprezentacji zmysowych staje si powoli znakiem rozpoznawczym wspczesnej kultury obywatelskiej. Jej charakterystycznym
elementem jest traktowanie fenomenalnych i emocjonalnych aspektw dowiadczania polityki jako podstawowego wyrnika zaangaowania obywatelskiego.
Obejmuje ono rne fora, wcznie z tymi w wirtualnej rzeczywistoci. Status
wiadomego obywatela nie jest ju zarezerwowany wycznie dla osb, ktre
czynnie angauj si w wielkie sprawy publiczne. Wystarczy zwyka obserwacja
zachowa ludzkich, aby przekona si, e dla wyborcw i niewyborcw, aktywistw
i trzymajcych si z dala od polityki obywateli, pojcie tego, co obywatelskie
(polityczne, publiczne) przestao by czyst gr semantyczn, sporem o suche
fakty czy te beznamitn relacj z wydarze. Std te wyjanienia problemu
qualiw zwizanych z byciem (scil.: dowiadczaniem bycia) obywatelem nie
15
Instrumentalne wykorzystanie swoistego koa emocjonalnego przez twrcw spotw wyborczych
przedstawia Drew Westen (2014: 25-26): Racjonalne dziaania prawie zawsze wymagaj integracji myli i emocji, tote najbardziej przekonujce spoty wyborcze, najskuteczniejsze przemwienia i najbardziej przeomowe
momenty debat cz w sobie elementy emocjonalne i poznawcze. Odbywa si to jednak w okrelony kolejnoci.
Na wstpie z reguy pojawia si jakie odwoanie do emocji problem moralny, z ktrym musi si zmierzy kraj,
osobiste dzieje kandydata, historia osoby, ktr kandydat pozna na kampanijnym szlaku, krzywda, ktra domaga
si naprawienia. Potem mamy kontrast midzy dwoma kandydatami lub partiami, co wywouje emocjonalne
wspbrzmienie z jednym z nich i emocjonalny dysonans z drugim. Dopiero wtedy kiedy ludzie s emocjonalnie zaangaowani i maj wiadomo wyborw, przed jakimi stoj spot czy kandydat opisuje proponowany
sposb rozwizania problemu. A ukoronowanie argumentacji z reguy znowu ma charakter emocjonalny.
129
ley szuka ani w samym zdarzeniu (np. akcie wyborczym, udziale w zdarzeniu
politycznym, opisie, ordziu, manifestacji etc.), ani te w specyficznej konstelacji
cech psychosomatycznych (konstytucji neurofizjologicznej) podmiotu.
Byt wiadomy stwierdza Robert Piat (1993: 103) tworzy pewnego rodzaju milieu
pomidzy swoim wegetatywnym yciem a wiatem. Owo milieu nie tkwi cakowicie ani
wewntrz w umyle, ani w zewntrznej przestrzeni (jako moliwy wzorzec dziaania),
ani wreszcie w mzgu. Jest dynamicznym tworem wyaniajcym si z motoryki ciaa,
intencjonalnoci i woli. Nie mamy wprawdzie pewnoci jak je usytuowa, ale moemy
przynajmniej zaoy, e jest to pewna zorganizowana struktura.
Czyby wic wtpliwoci i rozterki Sokratesa i Henryego Davida Thoreau naleaoby uzna za symptomatyczn cech wiadomoci refleksyjnego obywatela?
Neurofenomenologiczna analiza wiadomoci obywatela odkrywa swoje
znaczenie nie tylko w sytuacjach erupcji nastrojw spoeczno-politycznych, ale
take w okresach desensytyzacji, czyli wwczas, kiedy staa ekspozycja umysu na
dziaanie okrelonej wizki bodcw prowadzi do reakcji stpienia wraliwoci,
znieczulenia i zobojtnienia. Wielu spektakularnych przykadw tego zjawiska
dostarczaj raporty z bada empirycznych wspczesnego zinternetyzowanego spoeczestwa (zob. Spitzer 2012: 259). Skutkiem ubocznym zachodzcych w nim zmian jest
130
Kazimierz Dziubka
Bibliografia
Almond, Gabriel A. & Sidney Verba (1989), Civic culture: political attitudes and
democracy in five nations. [New ed.] London: Sage Publications Ltd.
Archer, Margaret S. (2013), Czowieczestwo: problem sprawstwa. Prze. Agata
Dziuban. Krakw: Zakad Wydawniczy Nomos.
Baars, Bernard J. (2003), Introduction: treating consciousness as a variable: the
fading taboo. [W:] Bernard J. Baars, William P. Banks, James B. Newman
(eds.), Essential Sources in the Scientific Study of Consciousness. Cambridge,
Mass.: MIT Press, s. 1-10.
Bourdieu, Pierre & Loc J.D. Wacquant (2001), Zaproszenie do socjologii refleksyjnej.
Prze. Anna Sawisz. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Bourdieu, Pierre (2004), Science of science and reflexivity. Trans. Richard Nice.
Chicago: University of Chicago Press.
Bremer, Jzef (2005), Jak to jest by wiadomym: analityczne teorie umysu a problem
neuronalnych podstaw wiadomoci. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Calvin, William H. (1997), Jak myli mzg: ewolucja w okamgnieniu. Prze. Jacek
Suchecki. Warszawa: Wydawnictwo CIS.
Castells, Manuel (2009), Communication power. Oxford: Oxford University Pres.
Chadwick, Ruth (2012), Encyclopedia of applied ethics. 2nd edition. London: Elsevier.
Chalmers, David (2010), wiadomy umys: w poszukiwaniu teorii fundamentalnej.
Prze. Marcin Mikowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Chmielecki, Andrzej (2013), Podstawy psychoniki: ku alternatywie dla cognitive
science. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Churchland, Paul M. (2013), Matter and consciousness. Cambridge, Mass.: The MIT
Press.
131
Czerniak, Stanisaw (1998), Spory wok mierci podmiotu. [W:] pod red. Aliny
Motyckiej, Wiedza a podmiotowo. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 11-30.
Damasio, Antonio R. (2000), Tajemnica wiadomoci: ciao i emocje wsptworz
wiadomo. Prze. Maciej Karpiski. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis.
Damasio, Antonio & Kaspar Meyer (2009), Consciousness: an overview of the
phenomenon and of its possible neural basis. [W:] Steven Laureys & Giulio
Tononi (eds.), The neurology of consciousness: cognitive neuroscience and
neuropathology. London: Academic Press. s. 3-14.
Darity Jr., William A. (red.) (2008), International Encyclopedia of the Social Sciences,
2nd edition. Vol 1-9. Detroit: Macmillan Reference USA.
David, E.J.R. (2014), Internalized oppression: the psychology of marginalized groups.
New York, NY: Springer Pub. Company.
Delli Carpini, Michel X. (2009), The psychology of civic learning. [W:] pod red. Eugene
Borgida, Christopher M. Federico & John L. Sullivan, The Political Psychology
of Democratic Citizenship. Oxford: Oxford University Press, s. 23-51.
Dreyfus, Hubert L. & Stuart E. Dreyfus (1986), Mind over machine. New York: The
Free Press.
Duch, Wodzisaw (2009), Reprezentacje umysowe jako aproksymacje stanw mzgu.
Studia z Kognitywistyki i Filozofii Umysu, nr 3, s. 5-28. [pobrano dnia
30.10.2013 z: http://www.fizyka.umk.pl/publications/kmk/10-Reprezentacje.pdf]
Duch, Wodzisaw (2010), Czy jestemy automatami? Mzgi, wolna wola i odpowiedzialno. [W:] Piotr Francuz (red.), Na ciekach neuronauki. Lublin:
Wydawnictwo KUL, s. 219-264.
Federico, Christopher M. & Jim Sidanius (2002), Sophistication and the antecedents of
whites racial policy attitudes. Public Opinion Quarterly, vol. 66, s. 145-176.
Frijda, Nico J. (2015), Emocje wymagaj procesw poznawczych, choby prostych.
[W:] Paul Ekman & Richard J. Davidson, Natura emocji: podstawowe zagadnienia. Prze. Bogdan Wojciszke. Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 174-179.
Fukuyama, Francis (2002), Our posthuman future: consequences of the biotechnology
revolution. New York: Farrar, Straus and Giroux.
Gazzaniga, Michael S. (2011), Istota czowieczestwa: co czyni nas wyjtkowymi.
Prze. Agnieszka Nowak. Sopot: Wydawnictwo Smak Sowa.
Giacino, Joseph T. & Nicholas D. Schiff (2009), The minimally conscious state: clinical
features, pathophysiology and therapeutic implications. [W:] Steven Laureys &
Giulio Tononi (eds.), The neurology of consciousness: cognitive neuroscience
and neuropathology. London: Academic Press., s. 173-190.
Grska, Urszula & Marcin Koculak, Marta Brocka, Marek Binder (2014), Zaburzenia
wiadomoci perspektywa kliniczna i etyczna. Aktualnoci neurologiczne
vol. 14, nr 3, s. 190-198.
Hartmann, Nicolai (1998), Nowe drogi ontologii. Prze. Leszek Kopciuch i Artur
Mordka. Wydawnictwo Rolewski, Toru.
Heidegger, Martin (2004), Bycie i czas. Prze. i przedmow opatrzy Bogdan Baran.
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Hetmaski, Marek (2011), Zawarto informacyjna poj umysowych. [W:] Jzef
Bremer & Adam Chuderski (red.), Pojcia: jak reprezentujemy i kategoryzu-
132
Kazimierz Dziubka
133
Mises von, Ludwig (2011), Ludzkie dziaanie: traktat o ekonomii. Prze. Witold
Falkowski. Warszawa: Instytut Ludwiga von Misesa.
Nagel, Thomas (1997), Jak to jest by nietoperzem. Prze. Adam Romaniuk. [W:] idem,
Pytania ostateczne. Warszawa: Fundacja Altheia, s. 203-219.
Nisbett, Richard (2009), Geografia mylenia. Prze. Ewa Wojtych. Sopot: Wydawnictwo Smak Sowa (wersja elektroniczna: epub)
Piat, Robert (1993), Czy istnieje wiadomo? Warszawa: Wydawnictwo IFIS PAN
Platon (2002), Sofista; Polityk. Prze. Wadysaw Witwicki. Kty: Wydawnictwo Antyk.
Posner, Michael I. (1980) Orienting of attention. Quarterly Journal of Experimental
Psychology, vol. 32, s. 3-25 (DOI: 10.1080/00335558008248231)
Posner, Michael I. (1994), Attention: the mechanisms of consciousness. Proceedings
of the National Academy of Sciences USA, vol. 91, s. 7398-7403.
Priestley, Mark (1993), Generating debates: why we need a life course. Approach
to disability issues. [W:] eds. John Swain et al., Disabling barriers Enabling
environments. London: Sage Publications. s. 94-99.
Prilleltensky, Isaac & Lev Gonick (1996), Polities change, oppression remains: On the
psychology and politics of oppression. Political Psychology vol. 17, s. 127-148.
Ryle, Gilbert (1946), Knowing How and Knowing That. [W:] idem, Collected essays
19291969. London, New York: Routledge, s. 222-235.
Schndelbach, Herbert (2001), Prba rehabilitacji animal rationale. Prze. Krystyna
Krzemieniowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Schndelbach, Herbert (2001a), Rozum i historia. Prze. Krystyna Krzemieniowa.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza.
Searle, John R. (1995), Umys, mzg i nauka, Prze. Jerzy Bobryk. Warszawa: PWN.
Searle, John R. (1999), Umys na nowo odkryty. Prze. Tadeusz Baszniak. Warszawa:
Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Searle, John R. (1999a) Umys, jzyk, spoeczestwo. Prze. Dominika Ciela.
Wydawnictwo W.A.B.: Warszawa.
Siegel, Daniel J. (2009), Rozwj umysu. Jak stajemy si tym, kim jestemy. Prze.
Robert Andruszko. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Sosnowska, Boena (2011), Czy neurony lustrzane stanowi wspczuciowy podkad
ludzkiej moralnoci? Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu 2009-2011. Sympozja I.
Szczecin, s.21-32.
Spitzer, Manfred (2012), Jak uczy si mzg. Prze. Magorzata Guzowska-Dbrowska.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
wierkocka, Magorzata & Jakub Komendziski (2013), Neurologiczne aspekty zaburze wiadomoci. Annales Academiae Medicae Gedanensis t. 43, s. 147-154.
Tapscott, Don (2009), Grown up digital: how the net generation is changing your
world. New York: McGraw Hill
Taylor, Charles (2010), Nowoczesne imaginaria spoeczne. Prze. Adam Puchejda
i Karolina Szymaniak. Krakw: Wydawnictwo Znak.
Tomasello, Michael (2015), Historia naturalna ludzkiego mylenia. Prze. Bartomiej
Kucharzyk i Rafa Ociepa. Krakw: Copernicus Center Press. (w. elektroniczna)
Varela, Francisco (2010), Neurofenomenologia: metodologiczne lekarstwo na trudny
problem. Prze. Robert Poczobut. Avant nr 1, s. 31-73.
134
Wcirka, Jacek (2006), Psychopatologia oglna objawy i zespoy zaburze psychicznych. [W:] Adam Bilikiewicz (red.), Psychiatria: podrcznik dla studentw medycyny. wyd. III zmienione i uzupenione. Warszawa: Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, s. 56-107.
Westen, Drew (2014), Mzg polityczny. Prze. Tomasz Biero. Pozna: Zysk i S-ka
Wydawnictwo.
Wittgenstein, Ludwig (2000), Dociekania filozoficzne. Przek. i wstp Bogusaw Wolniewicz. Warszawa: PWN.
Zahavi, Dan (2012), Fenomenologia Husserla. Prze. Marek wich. Krakw: Wydawnictwo WAM.
Zimbardo, Philip & Robert L. Johnson, Vivian McCann (2015), Psychologia: kluczowe
koncepcje. T. 4, 5. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.
Kazimierz Dziubka
What its like to be aware of a citizen?
Abstract
The question formulated in the title of the publication of what it is like to be aware
citizen is an attempt towards problematization of civic consciousness regarded from
the first-person ontology. The cognitive and analytical objectives coincide with the
intention of Thomas Nagel question what is it like to be a bat?. Nagel wanted to find
out what are the impassable limits of the world accessible in cognition only for the
subject. Taken in the response to this question the problematization of citizen awareness
includes cognitive and ontological issues related to the quality and not to a specific
state or its subject. For this purpose, it has been adopted a grid of concepts, cognitive
and analytical tools and explanatory models developed by researchers and theorists
representing various disciplines of neuroscience. In order to emphasize the differences
between classic considerations of citizen consciousness and neuroscientific point of
view it was adopted- as a starting point- the concept of a third-person perspective of
consciousness (external view from observer). In the further parts of the article this
thesis has been confronted with the first-person perspective. The particular stress is put
on the processes of conceptual, experiential and phenomenal acquisition of knowledge
by citizen. In the center of considerations one can find qualitative characteristics of
consciousness determining the sensitivity of the subject as well as his/her embodied
and psychic structure. Seen from this perspective, the concept of the personal role of
the citizen may in practice fulfill their political and cultural functions only when its
activity patterns, relationships, cooperation and competition will be integrated with
neurophenomenological correlates of the ideal of citizenship. The issue of aporias and
antinomies between systemic rules and rules of personal subjectivity remains open.
Keywords: civic consciousness, cognitive objectives, neuroscience, psychic structure,
political and cultural functions, citizen.