BIULETYN INSTYTUTU ZACHODNIEGO

Partnerstwo z przymusu.
Stosunki niemiecko-tureckie
w obliczu kryzysu bezpieczestwa
w regionie Bliskiego Wschodu
Kamil Szubart

Redakcja:
Radosaw Grodzki
Jacek Kubera
(redaktor naczelny)
Piotr Kubiak
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek

Nr 272/2016
26.09.16
ISSN 2450-5080

Biuletyny dostpne
take dziki:
NEWSLETTER IZ
FACEBOOK
SCRIBD
LINKEDIN
TWITTER

Stosunki niemiecko-tureckie od kilku lat przypominaj sinusoid

determinowan przez rne czynniki. Od 2014 r. stosunki te pogarszaj si, co jest spowodowane obecnym kryzysem uchodczym,
dziaalnoci na terytorium Iraku i Syrii radykaw islamskich
z tzw. Pastwa Islamskiego (PI) oraz konsekwentn ewolucj
tureckiego systemu politycznego w stron autorytarnych rzdw
prezydenta Recepa Tayyipa Erdoana. Turcja odgrywa kluczow
rol w rozwizaniu zarwno kryzysu uchodczego, jak i konfliktu
w Syrii. Uwydatnia to znaczenie wsppracy bilateralnej na linii
Berlin-Ankara, jak rwnie konieczno podtrzymania wielostronnego dialogu z Turcj przez UE oraz w ramach NATO.
Nieudana prba puczu wojskowego, a w konsekwencji seria
czystek politycznych, prowadzonych przez administracj prezydenta Erdoana i rzd premiera Binali Yildirima w kadej sferze
ycia publicznego w Turcji, doprowadzia do napicia w stosunkach pomidzy Berlinem a Ankar. W konsekwencji moe to doprowadzi do wymuszenia przez RFN cakowitego zamroenia lub
nawet zerwania przez UE trwajcych od 2005 r. negocjacji akcesyjnych z Turcj. Z pewnoci nastpioby to w przypadku
zniesienia przez tureckie wadze moratorium na orzekanie i wykonywanie kary mierci. Stanowisko takie zostao wyraone
przez niemieckiego wicekanclerza i ministra gospodarki Sigmara
Gabriela 18 lipca 2016 r.
*
Eskalacja napicia pomidzy Berlinem a Ankar jest widoczna od ponad dwch lat i jej pocztki wi si z pomoc
udzielan od poowy sierpnia 2014 r. diasporze kurdyjskiej w pnocnym Iraku. Pomoc ta jest realizowana dwutorowo: poprzez

1z5

pomoc humanitarn oraz wsparcie materialno-szkoleniowe Bundeswehry dla kurdyjskich oddziaw paramilitarnych, tzw. peszmergw walczcych przeciwko bojownikom PI. Od samego pocztku Ankara staraa si konsekwentnie podkrela dezaprobat
dla niemieckich dziaa, czego najlepszym przykadem bya odmowa prawa do midzyldowania dla trzech niemieckich samolotw transportowych Transall C-130,
przewocych pomoc humanitarn dla Kurdw w bazie si powietrznych Incirlik
20 sierpnia 2014 r. Negatywn reakcj strony tureckiej wywoaa decyzja rzdu federalnego z 31 sierpnia 2014 r. w sprawie dostarczenia irackim Kurdom broni i wyposaenia wojskowego o wartoci 70 mln euro. Okoo 600 ton sprztu miao zosta
dostarczone w kilku transportach powietrznych na podstawie umowy bilateralnej
midzy Berlinem a Kurdyjskim Rzdem Regionalnym 23 sierpnia 2014 r. Pocztkowo
rzd federalny planowa przerzut z wykorzystaniem bazy w Incirlik, jednak dla uniknicia napi niemiecki resort obrony w porozumieniu z dowdztwem Bundeswehry
zdecydowa, e do tranzytu zostanie wykorzystana baza brytyjskiego RAF-u w Akrotiri
na Cyprze. Pierwszy transport niemieckiego zaopatrzenia dotar do Iraku 25 wrzenia
2014 r.
Rwnolegle w Irbilu wizyt zoya minister obrony RFN Ursula von der Leyen,
ktra zapewnia kurdyjski rzd autonomiczny o penym poparciu dla jego dziaa
przeciwko PI. Zapowiedziaa rwnie kontynuowanie dalszej pomocy materialnej
i szkoleniowej. Wraz z szefow niemieckiego resortu obrony do Iraku przybya pierwsza grupa niemieckich oficerw z 26. Brygady Powietrznodesantowej z Saarlouis, stanowicej trzon przyszego kontyngentu szkoleniowego. Pomoc obejmowaa cykl szkole
w pnocnym Iraku, nastpnie kilkutygodniowe pobyty wyselekcjonowanej grupy
dowdcw kurdyjskich oddziaw w orodkach szkoleniowych Bundeswehry na terytorium Niemiec. Pierwsza grupa liczca 32 Kurdw rozpocza szkolenie w orodku si
ldowych Bundeswehry w Hammelburgu w Bawarii 28 wrzenia 2014 r. Miao ono na celu
przede wszystkim zapoznanie kurdyjskich dowdcw z obsug systemw przeciwpancernych MILAN i Carl Gustaf. Systemy te w ocenie tureckich wojskowych s najwikszym zagroeniem dla si pancernych Turcji. Eksperci wojskowi i cywilni z Turcji podkrelaj, e nieodpowiedzialna decyzja Berlina o przekazaniu tak gronej broni kurdyjskim bojwkom moe przynie analogiczne skutki, jak decyzja o uzbrojeniu
afgaskich mudahedinw w amerykaskie zestawy przeciwlotnicze Stinger w czasie
radzieckiej interwencji w Afganistanie. W konsekwencji dziesitki wyrzutni i pociskw trafio w rce bojownikw Al-Kaidy, spdzajc sen z powiek amerykaskim
agencjom wywiadowczym zarwno przed, jak i po 11 wrzenia 2001 r. Obawy strony
tureckiej s jak najbardziej uzasadnione, biorc pod uwag pynno graniczn kurdyjskich peszmergw, jak rwnie obecn interwencj tureckiej armii w Syrii, skoncentrowan przede wszystkim na zwalczaniu si kurdyjskich. W konsekwencji dziaa
podjtych pod koniec sierpnia 2014 r. przez rzd federalny Bundestag 29 stycznia 2015 r.
ustanowi 12-miesiczny (do 31 stycznia 2016 r.) mandat dla misji szkoleniowo-doradczej
Bundeswehry w pnocnym Iraku, ktra miaa liczy docelowo 150 instruktorw1.
Kolejny zgrzyt dyplomatyczny w stosunkach bilateralnych pomidzy RFN a Turcj by zwizany z publikacj prasow Sddeutsche Zeitung z 16 sierpnia 2014 r.
1

W dniu 28 stycznia 2016 r. Bundestag zdecydowa si przeduy mandat tej misji do koca stycznia 2017 r.

2z5

Bawarski dziennik ujawni informacje o moliwoci przechwycenia przez Federaln

Sub Wywiadowcz (BND) w latach 2012-2013 r. dwch rozmw kolejnych amerykaskich sekretarzy stanu USA Hillary Clinton i Johna Kerryego, w tym jednej z sekretarzem generalnym ONZ Ban Ki-moonem, podczas przelotu tranzytowego nad Turcj
w drodze na Bliski Wschd. Rewelacje prasowe wywoay ostr reakcj Ankary cznie
z wezwaniem do tureckiego MSZ niemieckiego ambasadora w Turcji w celu zoenia
wyczerpujcych informacji na temat dziaalnoci wywiadowczej prowadzonej przez
niemieckie suby na terytorium tego pastwa. Prezydent-elekt Erdoan kilkakrotnie
na amach tureckiej prasy ostro krytykowa dziaalno RFN, podkrelajc niemieck
hipokryzj i stosowanie podwjnych standardw w traktowaniu sojusznikw, porednio nawizujc do niemieckich protestw w zwizku z afer Edwarda Snowdena.
W odpowiedzi szef frakcji parlamentarnej SPD Thomas Oppermann zapowiedzia
zwoanie posiedzenia specjalnej komisji parlamentarnej w celu wyjanienia prasowych rewelacji i wysuchania wyjanie ze strony szefw BND Gerharda Schindlera
i Federalnego Urzdu Ochrony Konstytucji (BfV) Hansa-Georga Maaena.
Podobnie jak w przypadku sojuszniczych pastw i ich sub, informacje o prowadzeniu dziaa wywiadowczych przez niemieckie suby specjalne na terytorium Turcji
zostay jednak z czasem wyciszone, nie powodujc adnych gwatownych ruchw
i retorsji dyplomatycznych. Na eskalacji napicia nie zaleao stronie tureckiej,
co wynikao z trzech wzgldw. Po pierwsze, sierpie 2014 r. to czas obejmowania
urzdu prezydenckiego przez prezydenta-elekta Erdoana, a wic proces transformacji
politycznej w krgach decyzyjnych. Po drugie, strona turecka ywia uzasadnione
obawy o niemieckie dziaania odwetowe wymierzone przede wszystkim w tureck
diaspor w RFN. Po trzecie, chodzio o uzalenienie Turcji od niemieckiego wsparcia
wojskowego udzielanego w ramach NATO. Niemcy obok USA i Holandii odpowiedziay
pozytywnie na prob Ankary z padziernika 2012 r. w sprawie koniecznoci uruchomienia mechanizmw obrony pastw czonkowskich w ramach Traktatu Waszyngtoskiego. Ju 4 grudnia 2012 r. Rada Pnocnoatlantycka, dziaajc na podstawie art. 4
i art. 5 Traktatu Waszyngtoskiego, podja decyzj o udzieleniu wsparcia wojskowego Turcji poprzez rozlokowanie na jej terytorium, wzdu granicy z Syri, systemw
obrony powietrzno-rakietowej redniego zasigu Patriot w ramach operacji Active
Fence. Nastpnie 14 grudnia 2012 r. decyzja Sojuszu uzyskaa aprobat ze strony
Bundestagu, ktry przyzna mandat na rozlokowanie dwch niemieckich baterii systemu Patriot i 240 niemieckich onierzy wok miasta Kahramanmares do 31 stycznia
2015 r. Z kolei 150 dodatkowych onierzy miao wej w skad zag samolotw systemu wczesnego ostrzegania AWACS startujcych z bazy NATO w Geilenkirchen, ktre
miay wykonywa regularne loty zwiadowcze w basie Morza rdziemnego i nad terytorium Turcji. W dniu 29 stycznia 2015 r., rwnolegle z gosowaniem nad mandatem dla
misji szkoleniowej w pnocnym Iraku, mandat kontyngentu w Turcji zosta przeduony do 31 stycznia 2016 r.
*
Postawa Ankary wobec Niemiec ulega zaostrzeniu na przeomie 2015 i 2016 r.
Wynikao to z trzech powodw. Po pierwsze, prezydent Erdoan zakoczy proces
przejmowania wadzy, tworzenia przychylnego sobie rzdu oraz wzmacniania uprawnie wadzy wykonawczej. Po drugie, eskalacja napicia wewntrz UE zwizanego

3z5

z kulminacj fali migracyjnej i koniecznoci wypracowania dugofalowego planu

zdeterminoway potrzeb zaproszenia do negocjacyjnego stou Ankary. Finalnie,
w poowie sierpnia 2015 r. niemiecki resort obrony zapowiedzia wycofanie niemieckich baterii Patriot z Turcji przed upywem obowizujcego do koca stycznia 2016 r.
mandatu Bundestagu. W poowie grudnia 2015 r. rozpocz si proces wycofywania
niemieckiego kontyngentu z terytorium Turcji. Zbiego si to z decyzj Bundestagu
o militarnym zaangaowaniu w midzynarodow koalicj wymierzon przeciwko PI,
ktra zapada 4 grudnia 2015 r. Na wniosek rzdu federalnego zdecydowano si wysa
w rejon Bliskiego Wschodu 6 myliwcw Tornado, ktre w odrnieniu od si powietrznych USA, Wielkiej Brytanii czy Francji miay przeprowadza wycznie operacje
zwiadowcze w przestrzeni powietrznej nad pnocnym Irakiem.
Pomimo stopniowego wzrostu napicia w stosunkach dwustronnych pomidzy
Berlinem a Ankar, spotgowanego rwnie przez przeduenie do 31 stycznia 2017 r.
mandatu dla misji szkoleniowej Bundeswehry w Iraku, strona turecka wyrazia zgod
na uytkowanie przez niemiecki komponent lotniczy wraz z obsug naziemn liczc
cznie 240 onierzy bazy Incirlik. Z pewnoci byo to zwizane z zapowiedzi
kanclerz Angeli Merkel o przyznaniu w 2016 r. pomocy rozwojowej dla Turcji w kwocie
50 mln euro, co nastpio podczas dwustronnych konsultacji midzyrzdowych w Berlinie 22 stycznia 2016 r.2
W kolejnych miesicach, pomimo korzystnego dla Turcji porozumienia z UE
w sprawie kryzysu uchodczego i przyznania Ankarze pomocy finansowej w wysokoci
3 mld euro, tarcia polityczne zwikszyy si. Bundestag 2 czerwca 2016 r. przegosowa
rezolucj w sprawie uznania rzezi Ormian z 1915 r. za zbrodni ludobjstwa, co skutkowao wezwaniem niemieckiego ambasadora w Turcji do zoenia wyczerpujcych
wyjanie w tureckim MSZ. Ponadto, strona turecka zdecydowaa si zastosowa jak
dotychczas najpowaniejsze retorsje wymierzone w niemieckiego partnera. Ankara
odmwia prawa do wizyty w bazie Incirlik grupie niemieckich parlamentarzystw
z sekretarzem stanu w resorcie obrony Ralfem Brauksiepe na czele, nie podajc oficjalnego powodu odmowy. Wywoao to irytacj Berlina. Oprcz publicznej krytyki
Turcji przez niemieckich politykw, m.in. ze strony minister von der Leyen, zaczto
w niemieckim resorcie obrony rozwaa moliwo przeniesienia niemieckiego kontyngentu z Turcji do bazy RAF-u na Cyprze. Ostatecznie, 8 wrzenia 2016 r. szef niemieckiego resortu spraw zagranicznych Frank-Walter Steinmeier poinformowa, e strona
turecka zgodzia si na wizyt niemieckich parlamentarzystw i dziennikarzy w Incirlik,
ktra najprawdopodobniej dojdzie do skutku w najbliszych tygodniach. Naley podkreli, e ewentualna relokacja niemieckiego kontyngentu na Cypr byaby niekorzystna z operacyjnego punktu widzenia, poniewa mogaby na kilka tygodni skutecznie
wyeliminowa niemieckie myliwce z operacji w regionie Bliskiego Wschodu. Wizaaby si te z poniesieniem dodatkowych kosztw, biorc pod uwag fakt, e Berlin
zainwestowa 65 mln euro w przystosowanie czci bazy do uytkowania przez niemieckie siy powietrzne.
Nieudany pucz wojskowy i jego konsekwencje w postaci prowadzonych na szerok skal czystek politycznych nad Bosforem otwiera nowy rozdzia w stosunkach
bilateralnych pomidzy Berlinem a Ankar. Strona niemiecka w obliczu Brexitu
2

Naley zaznaczy, e niemiecka pomoc rozwojowa dla Turcji w 2015 r. wyniosa 36 mln euro.

4z5

i sabncej roli politycznej i ekonomicznej Francji ma wiksze ni dotd moliwoci

zablokowania, a nawet zerwania negocjacji akcesyjnych UE z Turcj. wiadcz o tym
wypowiedzi wicekanclerza i ministra gospodarki Sigmara Gabriela z poowy lipca 2016 r.
Berlin dysponuje take znaczcym potencjaem militarnym, ktry do tej pory suy
rwnie wypenianiu zobowiza sojuszniczych dla zapewnienia bezpieczestwa terytorium Turcji. Rzd federalny moe te bezporednio oddziaywa na tureck diaspor
w RFN, ktra jest z kolei twardym jdrem elektoratu prezydenta Erdoana. Przykadem takich dziaa byo niedopuszczenie do transmisji jego przemwienia do 35 tys.
uczestnikw marszu poparcia dla tureckich wadz 31 lipca 2016 r. w Kolonii. Zakaz
zosta wydany dwa dni wczeniej przez Federalny Trybuna Konstytucyjny w Karlsruhe.
Moe to z kolei prowadzi do radykalizacji nastrojw wrd czci ponad 3-milionowej
diaspory tureckiej w Niemczech.
*
Z kolei Turcja i prezydent Erdoan zdaj sobie w peni spraw, e bez pomocy
ze strony Ankary UE nie jest w stanie efektywnie implementowa adnych rozwiza
sucych nie tyle rozwizaniu, co minimalizacji obecnego kryzysu migracyjnego.
Turcja, na ktrej terytorium znajduje si obecnie 2,7 mln uchodcw z Syrii, moe
sterowa caym kryzysem i destabilizowa pozostae pastwa regionu, szczeglnie
Liban i Jordani. Ankara odgrywa rwnie strategiczn rol w zwalczaniu terroryzmu
islamskiego w regionie. W przypadku niekorzystnego rozwoju sytuacji geopolitycznej
w regionie moe podejmowa dziaania, ktre wzmocni PI, a nawet skieruj jego
aktywno przeciwko regionalnym rywalom, np. Iranowi. Bdzie to prowadzio do dalszej destabilizacji Bliskiego Wschodu, Afryki Pnocnej, a nawet terytorium pastw UE.
Rwnie istotne znaczenie dla stosunkw dwustronnych ma ich wymiar odnoszcy si do bezpieczestwa wewntrznego. Po pierwsze, Turcja to kluczowy punkt
tranzytowy dla niemieckich dihadystw podrujcych na Bliski Wschd, aby doczy
do PI i ugrupowa majcych afiliacj z Al-Kaid w Syrii. W zwizku z tym dziaania
wywiadowcze prowadzone na terytorium Turcji przez BND nadal bd miay priorytetowy charakter, co biorc pod uwag napicia w relacjach politycznych, moe spowodowa agresywne przeciwdziaania ze strony sub tureckich. Nie mona rwnie
wykluczy, e czystki prowadzone od dwch miesicy spowodoway usunicie prozachodnich funkcjonariuszy w ramach tureckiego aparatu bezpieczestwa. Moe nastpi wzrost i tak ju duej aktywnoci wywiadowczej tureckich sub w Niemczech.
Niewykluczone jest te, e taka dziaalno nie bdzie wycznie skoncentrowana
na pozyskiwaniu poufnych wiadomoci, ale rwnie bdzie miaa charakter fizycznej
eliminacji kluczowych czonkw kurdyjskiej diaspory, przede wszystkim skupionych
wok struktur PKK.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Kamil Szubart pracownik naukowy Instytutu Zachodniego, zajmuje si problematyk bezpieczestwa w stosunkach transatlantyckich oraz polityk zagraniczn i bezpieczestwa RFN.

Instytut Zachodni
im. Zygmunta Wojciechowskiego
ul. Mostowa 27A, 61-854 Pozna

tel. +48 61 852 76 91, fax. +48 61 852 49 05

email: izpozpl@iz.poznan.pl
www.iz.poznan.pl

5z5