Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
NDICE
A disputa do Cometa: Matemtica e Filosofia na controvrsia entre Manuel Bocarro
Francs eMendo Pacheco de Brito acerca do Cometa de 1618
Carlos Ziller Camenietzki & Lus Miguel Carolina & Bruno Martins Boto Leite
3 - 18
George Plya and the Heuristic Tradition
Tibor FRANK
19 -36
.37 - 67
69 - 78
79 - 87
83 -95
c.r. 68
13500-970 - Rio Claro SP Brasil
sbhmat@rc.unesp.br
http://www.sbhmat.com.br
97 - 102
::-l~J0S Ziller Camenietzki pesquisador do Museu de Astronomia e Cincias AlIns/MCT e professor visitante
; - :)e::>3rtamento de Histria da UFRJ. autor de diversos estudos sobre a cincia e os intelectuais na Idade
>:,:':e~~3.
particularmente sobre os cientistas da Companhia de Jesus.
:..~" \liguel Carolina pesquisador do Centro de Estudos de Histria e Filosofia da Cincia da Universidade de
:: ..:.:~ e pesquisador visitante do Museu de Astronomia e Cincias Afns/MCT. Publicou diversos trabalhos sobre
:-.:':"'-':-:.l e cincia em Portugal na Idade Moderna.
3:::~o Manins Boto Leite foi bolsista de Iniciao Cientfica nesta I?esquisa.
Abstract
The importance the observations
of comets had on early rnodern cosmological
debate has
long been recognized. The general view is that the growing use of mathematical
procedures
in astronomical
observations
of comets (particularly,
the application
of the parallax
technique) brought evidence to support altemative cosmologies
based on the Renaissance
revival of neoplatonic
and stoic philosophies,
thus contributing
to the rejection of the
Aristotelian
world-view.
Nonetheless,
case studies prove the ability of Renaissance
Aristotelianism
to deal straightforwardly
with the "new' astronomical
evidence and its
mathematical
arguments as well. This paper aims at showing the important role the diverse
philosophical
systems played in the mathematical
debate on comets. 11 focuses on the
controversy
over the comet of 1618 in Portugal. particularly
the one which strongly
opposed the Portuguese mathematicians
Manuel Bocarro Francs and Mendo Pacheco de
Brito. Despite their agreement
on the importance
of the mathematics
in studying
cosmology, Bocarro Francs and Pacheco de Brito endorsed quite different positions on the
cosmological
issues, thus demonstrating
the diversity
and heterogeneity
of the Portuguese
intellectual milieu.
Cosmology:
Portugal -
xvu"
Century.
Introduo
Conforme
sabemos h bastante tempo. durante sculos, e particularmente
no
Renascimento,
os cometas foram objeto de vasta e complexa discusso
que acessava
argumentos
de natureza filosfica e astronmica.
Com o despontar do sculo XVII, o
tratamento que se deu s observaes destes fenmenos se apresentou de maneira singular
em ambos os campos do conhecimento.
~o terreno propriamente
matemtico,
a utilizao
das tcnicas da paralaxe, associada s novas questes acerca do sistema do mundo, imps
um ritmo particular aos debates. No que toca filosofia, o surgimento
de interrogaes
oriundas de escolas de pensamento
recuperadas da Antigidade
acabaram renovando as
perspectivas de discusso.
De fato, as teorias de cometas desempenharam
um papel de primeira grandeza no
esforo de renovao filosfica entre finais do sculo XVI e as primeiras dcadas do XVIII.
No conflito entre aqueles que se apegavam filosofia de base aristotlica, predominante
no
ambiente universitrio,
e os defensores da renovao estica e neoplatnica,
o problema da
natureza dos cometas oferecia possibilidades
consistentes de argumentao.
Nesta querela
filosfica e cientfica, o aparecimento
de cometas. durante os sculos XVI e XVII, acabou
por jogar um papel decisivo fazendo colidir teorias cosmolgicas radicalmente diferentes'.
I Da que esta temtica seja alvo de um interesse crescente por pane da historiografia
contempornea das cincias.
Veja-se a ttulo de exemplo: Roger ARlEW. "Theory ofComets at Paris during lhe Seventeenth Century", Journal
af lhe History of Ideas, 53 (1992), pp. 355-369: Peter BARKER. Bernard R GOLDSTEIN. "The Role of Comets in
lhe Copernician Revolution", Studies in History and Philosophy of Science, 19 (1988), pp. 299-319; C. Doris
HELLMAN, The Comet of /577: lts place in lhe History ofAstronomy: NO"a lorque, Columbia University Press,
RBHM,
A disputa do Cometa
Entre outros cometas, a observao astronmica do portento que rompeu os cus
em 1618 foi acompanhada do surgimento de uma srie de tratados e de escritos de natureza
bem diversificada, enriquecendo o debate cosmolgico e acirrando as polmicas entre os
filsofos e os astrnomos''. Neste contexto se desenrolou uma polmica exemplar entre dois
matemticos portugueses: Manuel Bocarro Francs eMendo Pacheco de Brito}. Estes
autores, alm de lanarem prognsticos acerca do novo cometa (como a quase totalidade
dos textos relativos a estes fenmenos), enveredaram numa discusso cientfica buscando
legitimar suas propostas filosficas. O cerne da questo estava, como na maioria dos
debates comentrios que irromperam na Europa da poca, na filiao filosfica assumida
pelos astrnomos em causa. Bocarro, com seu Tratado dos Cometas que Apareceram em
Novembro passado de 1618, se apropriou de filosofias de cunho pr-socrtico e estico
para constituir um todo coerente e prprio que se sobrepusesse filosofia aristotlica
vigente nas universidades da poca. Pacheco de Brito, por seu turno, com o Discurso em
dous phaenominos aereos do anno de 1618, se posicionou como o defensor da filosofia
peripattica, ainda que tenha recorrido a argumentos filosficos e matemticos de natureza
1944; Jane JERVIS. Cometary Theory in Fifleenth-Century Europe, Oordrecht / Boston / Lancaster, O. Reidel
Publishing Company, 1985; Vctor NAVARROBROTONS."La 'Libra astronomica y philosophica ' de Sigenza y
Gngora: Ia polmica sobre el cometa de 1680". Cronos, 1 (1999), pp. 105-144.
'Para melhor desenhar um quadro da amplitude de estudos feitos acerca do cometa de 1618, e, por conseguinte,
do grande recurso que se fazia cincia cometria, expomos aqui alguns dos muitos autores, com exceo dos
trabalhados neste estudo, que analisaram o tema em questo, dentre eles Pedro ~lEXIA. Discurso sobre los dos
cometas que se vieron por el mes de Noviembre del ano passado de 1618. Lisboa Pedro Craesbeeck, 1619; Lus
do A VELLAR.Nox Attica. Coimbra: Officina Nicolai Carvalho, 1619; Antonio de NAJERA. Discursos astrologicos
sobre o cometa que apareceo em 25 de Novembro de 618. Lisboa: Pedro Craesbeeck, 1619; Geronimo MARTIN
PERALTA.Juizio dei fenomeno. o portento. juntamente com Ias significaciones dei cometa. Valncia: J. V. Franco,
1619; Bartolomeu de Rosst. Discorso sopra Ia corneta novamente venduta fra le due stelle dei segno Libra. spiga
di Vergine, che tutt 'hora va appressandosi alia stella delta Arturo. fondata sopra um geroglijico che allude ad
essa apparitione. Veneza: P. Farri, 1618; Federico UNICORNO.Sopra Ia cometa apparsa lanno M.OC.XVlll il
mese di novembre in queste parti ditalia. Veneza: Antonio Pinelli. 1618: Giovanjacopo CAVALETTI. DeI gran
trave tnfocato vedutosi dalla ciu di Roma per mo/ti giorni cominciando a 18 di .Vovembre 1618, et della cometa
vedutasi nel medesimo tempo per tutta I 'ltalia. Veneza: P. Farri, 1619: Scippione CHIARAMONTI.Discorso della
cometa pogonare dell ' anno 1618. Veneza: P Farri, 1619; Alberigo ROTA. Trattato astrologico sopra fi
prodigioso trave e cometa apparsi lanno 1618. con un discorso della notabile congiunzione di Saturno e Marte
nel segno dei Cancro che deve succedere lanno 1622, il di 20 di Iuglio. Siena: S. Marchetti, 1619; Thomas
FEYENS & Libert FROIDMENT.De cometa anni 1618. Dissertationes .. Anturpia: G. a Tongris, 1619;. Gothard
ARTHUSIUS. Cometa Orientalis. kurt:e beschreibung des: newen Cometen. so im November dess abgelauffenen
1618. Jahrs. Erschienen. Krankfurt: S. Latamo, 1619; Elias EHINGER. Judicium astrologicum von dem newen
cometa welcher den 1. Deoemb. 1618. Augsburg: I Schulters, 1619; Philipp MUELLER. De cometa anni
M.DC.XVlll. Commentatis physico mathematica specialis & generalis. Lipsiae: Typis Grosianus, 1619; Errycius
PUTEANUS. De cometa anni M.OC.XVIlI, novo mundi spectaculo libri duo paradoxologia. Colonia: Conradi
Butgenii, 1619; Willebrord SNELL VAN ROYEN. Descriptio cometa qui anno 1618 meuse Novembri effulsit.
Lugduni Batavorum: Off Elzeviriana, 1619; Kaspar UTTENHOFER.Judicium de nupero cometa astro logohistoricum, Kurtzer bericht und erklarung, was von dem neuen cometen, oder geschwentzten stern, so sich dieses
=u endlauffenden
1618. Nuremberg: Simon Halbmayers, 1619.
] O aparecimento de cometas esteve na origem de vrias discusses entre os matemticos e filsofos que exerciam
a sua atividade no espao cultural portugus no sculo XVII. Cfr. Carlos Ziller CAMENIETZKI,"O Cometa, o
Pregador e o Cientista: Antnio Vieira e Valentim Stansel observam o cu da Bahia no sculo XVII", Revista da
Sociedade Brasileira de Histria da Cincia, 14 (1995), PP 37-52; Lus Miguel CAROLlNO, "Philosophical
teaching and mathematical arguments: Jesuit philosophers versus Jesuit mathematicians on the controversy 01'
comets in Portugal (1577-1650)", History of Universities. 16: 2 (2000), pp 65-95.
1.
Os Polemistas.
Manuel Bocarro Francs nasceu em Lisboa por volta de 1593, filho do mdico
Ferno Bocarro e de Guiomar Nunes, ambos cripto-judeus
com origens familiares no
interior de Portugal", Tendo estudado no colgio jesuta de Santo Anto, principal centro
portugus
de formao
matemtica,
se licenciou em medicina pelas universidades
de
Alcal, Herrera e Siguienza". Em 1624, foi obrigado a se retirar de Portugal devido a
denncia por parte de seu irmo Antonio Bocarro s autoridades inquisitoriais,
acusando-o
de prticas judaizantes.
Note-se
que nesse mesmo ano saiu do prelo o seu livro
Anacephaleoses da Monarquia Lusitana, obra potica em que profetizava o subjugo do
poderio espanhol por parte das foras lusas, gerando imensas suspeitas das autoridades
castelhanas que, nestes anos, ainda mantinham forte controle sobre o reino? importante
lembrar que o seu tratado comentrio mereceu aparentemente
o reconhecimento
por parte
de dois eminentes astrnomos
da poca: Johannes Kepler e Christian Longomontanus,
a
quem o astrnomo portugus teria enviado o livro, recebendo por seu turno a aprovao de
ambos os correspondentes'',
Manuel BOCARRO(FRANCS), Tratado dos cometas que appareeeram em novembro passado de /6/8. Lisboa,
1619,f1.5v.
5 Sobre a biografia de Bocarro Francs,
vela-se: Maximiano LEMOS. Zaeuto Lusitano: a sua vida e a sua obra
Porto: Eduardo Tavares Martins, 1909, pp.96-108: Sousa VITERBO, "Mdicos poetas", Arehivos de Histria da
Medicina Portuguesa. Porto, 1911, pp.5-29 e Pedro A. de AZEVEDO,"O Bocarro Francs e os Judeus de Cochim e
Hamburgo", Archivo Histrico Portuguez: 1910, 8, pp.15-20 e 185-197. Uma descrio geral da sua vida e das
suas obras encontra-se, tambm, em Francisco Moreno CARVALHO,"Yaacov Rosales: rnedicine, astrology and
political thought in the works 01' a Xv llth century Jewish-Portuguese physician", Korot, 10, 1994.
" A tradio historiogrfica, na seqncia da afirmao de Barbosa Machado, acrescentou a estas instituies, as
universidades de Montpellier e de Coimbra, ainda que o prprio no faa, na documentao conhecida, qualquer
referncia a essas instituies acadmicas
7 O dominio castelhano sobre Portugal estendeu-se de 1580 a 1640.
, Referindo-se, em obra posterior, s suas observaes sobre os cometas, Bocarro afirma: "In primis, observationes
nostras esse veras, mathematice ostendimus: deinde hoc ipsum a peritis Mathematicis. anxie petivimus: et
praeeipue a duobus Magni Tyehonis condiscipulis Christiano Longimontano. et /oanni Keplero: quapropter hos
ipsos per episto/as solieitavimus: qui equidem. et observationes nostras approbarunt; et suas mihi miserunt",
Manuel BOCARRO (FRANCS). Praefatiuneula ad leetorem de operis trium propositionum
dec/aratione in
Faseieu/us Trium Verarum Propositionum Astronomieae, Astrologieae et Phi/osophicae, Flerena: Typis Francisci
4
A disputa do Cometa
Depois de sua sada de Portugal, Bocarro se dirigiu Itlia. Em 1626, ele
publicou em Roma seu livro Luz Pequena Lunar e Estellifera da Monarchia Luzitana com
o patrocnio do ilustre Galileu Galild. O sbio florentino, alm de prefaciar a obra, a
traduziu para o italiano e a difundiu nos meios mais influentes da pennsula.
Por fim, ele partiu para Hamburgo e Amsterdam onde se juntou comunidade
judaica local, adotou o nome de Jacob Rosales e estabeleceu relaes de amizade com
ilustres hebreus tais como Menasseh Ben Israel, Zacutus Lusitanus e Moshe ben Gideon
Abudientelo. neste perodo, que vai de 1632 at seu retorno a Itlia nos anos 50, que se v
publicada maior parte de sua obra, composta principalmente de poemas e escritos
filosficos, astrolgicos e profticos. Manuel Bocarro Francs faleceu provavelmente no
ano de 1662 na Toscana, ao se dirigir de Livorno. onde habitava, para Florena, com o
objetivo de prestar servios mdicos duquesa de Strozzi.
Quanto ao opositor de Bocarro na questo do cometa de 1618, Mendo Pacheco
de Brito, as informaes concernentes sua vida so quase inexistentes e quando as h, elas
se mostram muitssimo escassas. Um exemplo a presena de um personagem de nome
Mendo Pacheco na obra do pasteleiro Gabriel d'Espinosa, que acaba enforcado ao tentar
arrancar da cabea do rei Felipe II a coroa Portuguesa I I. Alm disso, a nica informao
que parece ter chegado deste autor exatamente o seu Discurso em dous phaenominos
aereos do anno de 1618 impresso em Lisboa, por Pedro Craesbeeck, no final do ano de
1619. Da anlise desta obra, sobressai um autor cujos conhecimentos matemticos primam
pela solidez. So esses conhecimentos. associados ao entendimento claro e inequvoco do
papel da matemtica na constituio do conhecimento cientfico, que lhe permitem propor
uma viso cosmolgica alternativa de seu oponente.
Assim, se Bocarro se refugiou na filosofia estica e pr-socrtica para defender,
sustentado na matemtica, uma cosmologia alternativa aristotlica, Pacheco de Brito toma
o partido da escola peripattica, defendendo-a com argumentos matemticos e explorando a
riqueza das suas posies filosficas.
2.
"a terceira regio do ar. que dizem estar pegada contigua dofogo, e nesta
dizem sefazem os Cometas todos nacidos da terceira exhalao da terra, que he
muy seca, e ligeira, e algum tanto grassenta, e oleoza, e assim Timon lib. I met
quaest. 10 que a causa material dos Cometas, he a exhalao calida, e algum
tanto viscoza, que subindo suprema regio do ar sefez Cometa" I 3 .
diferente.
sustentou
A este ordenamento
cosmolgico.
Bocarro Francs ops um outro estruturalmente
Resguardando-se
nas correntes filosficas no-aristotlicas
da Antiguidade,
ele
como tese central que o cu tem uma natureza elementar:
1.1
3v.
" ld. Ibid., 11.4.
A disputa do Cometa
Os astros, corpos naturais mais puros que os terrestres, segundo Bocarro, seriam
animados por uma fora prpria e, consequentemente,
negava-se qualquer existncia de
entidades espirituais encarregadas
de mover os astros, bem como de um primum mobile.
Assim, por si s, moviam-se em espiral de oriente para ocidente com ligeira retardao em
relao ao ponto de partida':',
Em relao aos cometas, Bocarro Francs se alinhava com os autores de influncia
estica, afirmando que os cometas eram devidos a alteraes de parte da matria celeste
provocadas pelas conjunes dos planetas superiores. Estas alteraes poderiam ocorrer em
forma de chamas ou de incndios na matria que compunha os cus, tomando a aparncia
de cornetas".
Este distanciamento
dos aristotlicos e das bases do modelo cosmolgico
por eles
defendido esteve na origem das crticas severas por parte, como vimos, de Mendo Pacheco
de Brito. Publicando
o seu tratado aps Bocarro, ainda que supostamente
j o tivesse
praticamente terminado em Dezembro de 161817, este ltimo autor dirigiu ao ex-aluno dos
jesutas de Santo Anto uma srie de crticas, anexadas ao final de seu tratado na forma de
dvidas, que cobrem quer o domnio propriamente
cosmolgico,
quer o matemtico.
No
que se refere cosmologia,
Brito concentrou suas atenes em dois aspectos centrais da
fsica de tradio aristotlica, condenados
por seu oponente, a saber, a existncia de um
agente motor para cada corpo celeste e a tese da quinta essentia.
Na interpretao
de Pacheco de Brito, a afirmao de que os corpos celestes eram
dotados de uma capacidade prpria para se moverem implicava obrigatoriamente
que estes
fossem corpos animados. Na verdade. afastadas as hipteses que explicavam o movimento
planetrio atravs da ao de um agente motriz - uma inteligncia ou um anjo - ou como
exigncia da prpria natureza dos corpos celestes, restava a hiptese de considerar que os
seus componentes
fossem eles prprios animados.
Ora, esta posio estaria potencialmente
na origem de uma cosmoviso
em tudo
animista e consequentemente
idlatra. Tal explicaria, a sua recusa por parte da Primeira
Patrstica e dos telogos e filsofos que se seguiram, como o Bispo Estvo Ternpier, que
/d./bid., tls.4r-5.
Referindo-se ao cometa de 1618. menciona: "04 materia pois deste Cometa. foy parte do Ceo (que a meu
parecer foy do de Marte) alterada. e encendida. que se ajuntou por aquelle incendio, e incorporou. e fe: naquelle
corpo, solido. e macisso. no muy denso. e o corromperse. e acenderse to grande parte do Ceo, no foy sinal
dum s Cometa. mas de muitos, e muitos incendios efogos. como se tem j alguns visto, que adiante apontaremos.
E por quanto Albumazar De magnis conjunctionibus di= que a conjuno de Saturno e Marte em suas exaltaes
causa muitas estrellas, e novos, e diflerentes cometas. e no S a conjuno corporal, seno inda a de seus rayos,
pello que a este cometa gerou huma conjuno corporal que ouve de Saturno, e Marte no principio de Geminis,
casa de Mercurio saindo ambos de Tauro aos 8 de Junho s 5 horas da tarde pouco mais ou menos", ld. Ibid.,
fi13v.
17 Com efeito,
segundo Pacheco de Brito, "nam se espantem auermos sahido to tarde. porque em de= de
Dezembro tinhamos o principal delle feito. e comunicado a amigos: e os proprios nos importunaro a que o
imprimissemos: satisfazendo a seus rogos. 1'0110 ojJerecemos, rogandouos muito. que se Momo o quizer tratar
mal. seja com vista s partes. pera que com vossas ajudas nos Iiuremos delle", Mendo Pacheco de BRITO.
Discurso em os dous phaenominos aereos do anno de mil e seiscentos e dezoito. Lisboa: Pedra Craesbeeck, 1619,
fi n.n.
15
1(,
10
A disputa do Cometa
A segunda dvida que Pacheco de Brito dirigiu a Bocarro diz respeito associao
entre o movimento dos corpos celestes e a matria que os compe. Questiona Brito a tese
bocarriana,
de inspirao estica, segundo a qual desde a superficie da Terra at o cu
empreo tudo preenchido por ar. ainda que, como vimos, em nveis de perfeio
diferentes. Aps recorrer, num primeiro momento, tese aristotlica que explica o
movimento circular perfeito apresentado pelos corpos celestes em vrtude da eventual
natureza perfeita - isto , sem contrrios - da matria etrea que os compunha, Brito parece
conceder que a regio celeste fosse composta efetivamente de ar. Contudo, para este
matemtico, se esta matria era substancialmente ar, na regio celeste, estando isolada,
encontrava-se desprovida de contrrios. sendo defacto incorruptvel.
"Diz que daqui ate o Ceo Empireo TUdohe ar, ainda que mais subtil. Duuidase
se as estrellas fixas, e Planetas sa da propria materia specialissima aerea, ou
no: porque se sa da propria materia, seu mouimento ha de ser recto, e no
circular, e sendo da propria materia. no podem calidades de huma substancia
introduzir na propria substancia calidades contrarias, no sendo alteradas ab
extrinseco, per algum agente: e se isto he, o ar no se pode inflamar de si
proprio, nem auer Comera nelle, C0l/10 di: auerse o Ceo irflamado'r'".
Ou seja, sendo os cus incorruptiveis. estes no poderiam - ao contrrio do que
defendia Bocarro Francs - gerar cometas. A discusso entrava finalmente no mbito
cometrio e aqui as razes geomtricas estavam destinadas a desempenhar o papel
essencial. Manuel Bocarro Francs afirmara. no prefcio do seu livro: "no uzei neste
tratado de referir multido de authores. por no parecer com elles querer encobrir minha
ignorancia, porque a doctrina que proponho, he verdadeira que com regras Geometricas
se prova milhor que com subtis razes dos Perypoteticos't",
3. As "regras geomtricas"
A discusso astronmica deveria. portanto, situar-se no plano matemtico, fugindo
tradicional polmica alicerada em "ouctoritates", Assim, as "subtis razes" aristotlicas
deveriam ser rebatidas com observaes astronmicas, com clculos geomtricos, enfim,
com argumentos matemticos. Assim se compreende que Bocarro, no seu Tratado dos
Cometas, aps dois captulos dedicados cosmologia, tenha entrado numa anlise
detalhada "Das parallaxes que cousa seja, por onde se alcana que ay Cometas no corpo
do Ceo'.22. Na economia do texto bocarriano, este captulo sobre a paralaxe tem uma
importncia crucial, pois estabelece o critrio matemtico que lhe permitir sustentar a tese
acerca da natureza celeste dos cometas e respectivas conseqncias no ordenamento
cosmolgico que prope.
20
ld. lbid.
21
22
cit.,
11
Sobre a influncia complexa das idias de Mufioz em Bocarro, veja-se Luis Miguel CAROU:'-iO, "Manuel
Bocarro Francs, lecturer on Jernimo Muoz. Some remarks on the role 01' Stoicism in Late Renaissance AntiAristotelian debate in Portugal in: Proceedings of lhe XXl" /nternational Congress of History of Science. Cidade
do Mxico, 2004 (no prelo).
24 Sobre a difuso desta obra de Muoz, veja-se os estudos de Victor NAVARROBROTNS,"La obra astronmica
de Jernimo Muiioz" in Jernimo MUNOZ, Libro dei nuevo cometa. Valncia, Hispaniae Scientia, 1981, p.62-82;
ld. Matemticas. Cosmologia y Humanismo en Ia Espana dei siglo XVI. Valncia: Instituto de Estudios
Docurnentales e Histricos sobre Ia Ciencia, 1998, pp.189-191; Id. "The reception of Copernicus in sixteenthcentury Spain, The case ofDiego de Ziga", Isis; 86 (1995), pp.57-59.
25 Manuel BOCARRO(FRANCS), Tratado dos Cometas que appareceram
em Novembro passado de 1618, cit., 11
6.
2(,Id Ibid. fl.7.
27 Veja-se 1d tua fls. 7-8.
21
12
RBHM,
Vol. 4, n 7, p. 3 - 18,2004
A disputa do Cometa
mtodo tinha a vantagem de demandar apenas uma medida de observao em um s ponto
da Terra. Essencial neste processo era. portanto, a determinao
exata do valor da latitude e
da linha equinocial do lugar onde se faziam as observaes astronmicas.
Todos os clculos
seguintes se baseavam nestes primeiros dados. vlendo Pacheco de Brito no deixou, na sua
crtica a Bocarro, como veremos. de discutir as bases a partir das quais este erguia os seus
clculos sobre a paralaxe do cometa de 1618. Aps descrever o aparecimento
e refletir
sobre o tipo de cometa de que se tratava mediante a taxonomia
astrolgica
em voga,
Bocarro apresenta as suas concluses da aplicao do mtodo das paralaxes. A constata
que a altura aparente e a altura verdadeira da linha equinocial do cometa eram a mesma:
"O circuito do Ceo de Marte. segundo a regra dos Diametros que mostro os
Geometras, tem 149782500 legoas. de 1500 passos Geometricos cada legoa.
Repartido este circuito em 36() partes, ou graos (nas quaes 360 graos, os
Astrologos diuidem todos 05 circulas da Sphera) vem a cada parte ou grao
4160621egoas. O Cometa occupa 22 graos e meo pelto que ter de comprido
9361395 lego as. E porque os graos celestes de Marte sa differentes dos da
terra, e ha delles aos da [erra a proporo que ay de 416062 a /8 porque hum
grao da terra tem 18legoas. e o celeste de Marte 416062legoas: por isso no
reduziremos huns a conta. e rezo dos outros: porem pois a redondeza da terra
tem 6480 legoas, sem o Cometa mayor que ella 1444 vezes, e meia, e a quarta
parte de meya pouco mais ou menos. E daqui at onde est o dito Cometa h
I3
"Que Lisboa tem 39 graos, e 38 minutos, com que mostra notauel erro em o
Doctor Pero Nunez na proposio 14 dos crepusculos, que diz auer obseruado
no Castello desta cidade 38 graos, e 40 minutos: isto se achar em todas as suas
obras impressas neste Reyno em sua vida. Isto se observa oje. A impressa que
fez em Basilea, tras 39 graos, e 38 minutos, o qual he erro, e assimfico mui
duuidosas as obseruaes que fez, e ainda que tenha 39 graos e 38 minutos ter
a Equinocial eleuantando 50 graos, e 22 minutos, e no 59 graos, e 22 minutos,
como diz,,3o.
Ou seja, partindo de uma medida errada da latitude, o valor obtido quanto linha
equinocial
tambm
estaria
equivocado
e, consequentemente,
a concluso
sobre a
inexistncia
de paralaxe sensvel no tinha qualquer validade. Pacheco de Brito, aponta
mais um erro, de facto existente, nos clculos de Bocarro. Mesmo admitindo que Lisboa
teria 39 graus e 38 rninutos ", a linha equinocial nunca poderia estar "levantada" a 59 graus
e 22 minutos, mas sim a 50 graus e 22 minutos. Em concluso, Manuel Bocarro Francs
errara ao calcular a paralaxe do cometa de 1618.
14
RBHM,
Vol. 4, n 7, p. 3 - 18,2004
A disputa do Cometa
A crtica de Brito cobre outro elemento matemtico utilizado por Bocarro, a saber,
a altura da atmosfera:
"No captulo 3 3:: [Bocarro Fr.incs] escreue, que a suprema regio do ar, dista
smente sinco legoas. donde J;c:5 <1= duuidar daquelle doctissimo Mathematico
Pero Nunez, que di: na rrOLJ5 ',',ia dezoito dos Crespucolos, que os vapores se
podem leuantar -100 stadics 'f"-' ;7" a primeira regio do ar, que tomando por
cada 8 stadios 1000 passos <.::2": ."}. (,()() mil passos, que por cada legoa 1500
como diz.faz trinta. e 11'I!5 iC';Z"" ,; meta33,
Brito recorreu, portanto, a Pedro "unes para demonstrar que a regio do ar teria
que ser obrigatoriamente maior do que pensara Bocarro, Na verdade, Nunes defendera no
De Crepusculis que os vapores terrestres se levantariam da superficie da Terra 381 estdios,
ou seja, segundo os referenciais de Pacheco de Brito, aproximadamente trinta e duas lguas
(31,75), admitindo, todavia, como possr, elo valor de 400 estdios. Pedro Nunes chegara a
este valor atravs de mtodo matemtico que consistia nos seguintes procedimentos:
"sempre que se quiser mea.r .: .;';':'1",1 cios rapares, multiplicaremos a diferena
dos semi-dimetros [dos c: ;)5,' .i: 50/ e da Terra pelo seno total, [o que sejaz]
juntando cinco zeros: div ., i.r:: .'5 ) ,,,,.OdUIO
pela distncia dos centros e
resultar o seno recto da .iiercr.: entre um quadrante e metade do arco
iluminado; subtrairemos 0 .: ,'.'r . testa [diferena] ao arco da depresso do Sol, e
ficar o arco [compreena..ic ~'::"c') centro do horizonte sensvel e o ponto em
que o raio [extremo] de S,'.: :'. .; :' ori:e terrqueo; depois tomaremos o
complemento de metade .us.: .ir: " dividiremos pelo seno reto deste
complemento o nmero 'ti~'1'<'5',::., ,i.1 multiplicao do seno total pelo nmero
de estdios que tem o selli:J,;",,',,,', da Terra: da diviso resultar a distncia
dos vapores mais altos a,; c',":!!'.) .1" Terra e subtraindo-lhe o valor do semidimetro ficar conhecida J ",'U""i niaxima a que eles sobem,,34.
Os vapores e outras exalaes terrestres, que na interpretao aristotlica
compunham os cometas, podiam. deste modo. atingir alturas considerveis sem, com isso,
Cfr. Manuel BOCARRO (FRA cs). Troiz.io z i : .:::,":",,15 oue appareceram em Novembro passado de 1618, cit.,
tl6v,
U Mendo Pacheco de BRITO, Discurso <11' as .i:., ,:C>::i"JllliIlDS
aereos do anno de mil e seiscentos e dezoito, cit.,
fls. n.n., a 19".
H Pedro NUNES, De Crepusculs 111 Oi:r,is "
'.0' 11. P 265. Concretizando, nas palavras de Nunes: "(..)
multiplicaremos 4 'o. diferena dos sem.-dii ..ie:r>s ,'.;'05 arcos do Sol e da Terra]. por 100 000. seno total, e ficam
450 000: dividiremos este nmero por,' jliS J5ij"C!:; mdia. e resulta 406. a qlie na tbua do seno recto
corresponde um arco de quasi f.I mllllil05 ';li<'d u dtterena entre 1iI11quadrante e metade do arco iluminado:
depois subtrairemos estes /4 minutos a )f-, ;:r:::,5.!: nunutos. arco da depresso do Sol. ejicam /5 graus e 48
minutos, cuja metade 7 graus e 5./ m:'1I':05 o complemento desta metade. 82 graus e 6 minutos. tem por seno
recto 99050, Multiplicaremos 39 ~-3 esuui.cs se mi-dimetro da terra. pelo seno total. o que d 3 977 300 000;
divida-se este nmero por 99 050 e resuitam da diviso HI /5./ estdios. aos quais subtraimos 39773 ejicam 38/
estdios para a altura mxima dos vapores. Se 05 mais altos vapores subissem a 400 estdios. o arco da
depresso do Sol aumentaria para J 6 graus e : .; m:""105 .. Id lbid., p. 267.
J2
15
sarem da regio suprema do ar, onde Brito defendia que estes fenmenos se encontravam.
Enganavam-se, assim, - na opinio de Pacheco de Brito -Bocarro Francs, mas tambm o
matemtico Girolamo Cardano (1501-1576). ao considerarem os cometas fenmenos
celestes35
Na verdade, este argumento no atingia de forma muito significativa a teoria da
localizao celeste dos cometas tal como Bocarro propunha. Desde logo, porque para este
astrnomo, como vimos, era uma mesma matria que preenchia a regio entre a superficie
da Terra e o cu empreo: ar. E assim. se. por um lado, na interpretao bocarriana o
cometa ocorria na seqncia lk lima alterao desta matria na "regio celeste", por outro
lado, no havendo orbes celestes rgidos. deixava de ser questo relevante, no seu quadro
cosmolgico, a altura atingida pelas exalaes celestes. Argumento mais importante em
favor de Bocarro Francs, era o fato deste ter localizado o cometa - como mencionmos
acima - a uma altura bem superior: a ~.072.272 lguas e 100 passos da superfcie terrestre.
Face a este clculo tornara-se praticamente desprezvel se os vapores ascendiam cinco
lguas ou pouco mais de trs dezenas,
Mendo Pacheco de Brito apercebendo-se certamente do impasse em que se
encontrava, tentou rebater o clculo de Bocarro quanto altura do "cu de Marte" e do
cometa de 1618. Procedeu primeiro de uma forma algo silogistica", depois, recorrendo a
outras autoridades para demonstrar que a regio de Marte se localizava mais prximo da
Terra do que defendera o seu rival astrnomc".
Por fim, cabe ressaltar que Brito no deixou passar em branco o problema do
estatuto das matemticas, que naquele tempo comovia as escolas. Ele exps sua posio
buscando tirar proveito dela na discusso sobre a preciso das observao de que Bocarro
lanava mo. Na sua quinta dvida, ele afirmou:
"Que as demonstraes geometricas so mais certas que as subtis rezes
Aristotelicas. Isso he verdade, em quanto he demonstrao das puras
rs "Cardano
no /iuro quarto de subti/itate. tem O proprio parecer, e hum dos fundamentos (de que os cometas
esto na regio celeste), he dizer, que os vapores. e exhalaes. o muito que sobem he 1800 passos, que o Cometa
sobe muito mais assima: no que se enganou notauelmente. porque como mostrou o Doetor Pero Nunes na
preposio 18 dos crepusculos: os vapores se leuanto -100stadios. que vem a fazer por oito stadios mil passos jO
000 (passos) que he muito do que Cardano di:" \Iendo Pacheco de BRITO, Discurso em os dous phaenominos
aereos do anno de mil.e seiscentos e dezoito cit . tl .-'15
'6 "Duvidase o dizer que estaua o Come,"a 110 Ceo de Marte: porque no he bom inferir, dizer. no tinha
parallaxis. logo no Ceo de Marte: dizer no linha parallaxis. logo acima do Ceo do Sol. esta he boa
consequencia. E assim que o Cometa podia estar apegado ao Ceo Empireo e todo o discurso que fa: sobre isto he
duuidoso. E quando os Astronomos quisero mostrar. que a estre//a noua, e Cassiopea no anno 1572 foi
prouarem que no tinha parallaxis, logo acima do Sol. No se mouia com mouimento de alguns dos orbes
superiores dos Planetas, guardaua sempre igual distancia s demais estrellas fixas logo estaua no outauo (orbe]
isto esta bem concluido, e mui difJerente obseruou mame Regia as parallaxis do Cometa como se podem ver do
tratado dos Cometas," Mendo Pacheco de BRITO, Discurso em os dous phaenominos aereos do anno de mil e
seiscentos e dezoito; cit., fi. n.n., as 19v-20'v.
37 "No proprio
capitulo di= que tem cada grao do Ceo de Marte 416 062 legoas, sendo assim que Alfragano na
difJerena 22. Capuano no commento de Sacrobosco [?) 2 foi. 59, Amadeo nos liuros dos Ceos quaest. 2 art 5 foi.
(?] e o Ituro de Causis na Sexta propriedade foi. 47 dizem todos que cada grao de Marte tem 503 679 milhas que
cada milha he mil passos, que tomando huma milha. e meia, que he 1500 (?] conforme sua doetrina vem a ser
legoas 335752 e meia, que he muito menos que o que poem". Id., lbid., fi, n. n., a 20',
16
A disputa do Cometa
mathematicas como he Geometria, & Arithmetica [...} Astronomia he mixta,
parte Mathematica, parte Physica, & no sopoem primeiros principios em suas
concluses, mas sopoem observaoens por instrumentos, que muitas vezes
engano. No nego que se a observao for certa: tambem a concluso o ser
quandofor por meio geometrico't",
Em suma, tanto Bocarro Francs como Pacheco de Brito se basearam
em
observaes
telescpicas
e em clculos
geomtricos,
ainda que tenham
chegado
a
resultados diferentes e a ilaes cosmolgicas bem diversas.
4. Concluso
As crticas desferi das por Mendo Pacheco de Brito a Manuel Bocarro Francs, a
propsito do tratado que este havia escrito sobre o cometa de 1618, ilustram de forma clara
o peso das diferentes
filiaes
filosficas
no debate astronmico.
Ambos os autores
recorreram a tcnicas matemticas.
contudo suas posies sobre os cometas bem como as
teses cosmolgicas
que defendem eram bem diferentes.
Bocarro encontra nos cometas um exemplo concreto para argumentar a veracidade
das cosmologias no aristotlicas. A partir da localizao dos cometas na regio supralunar,
este astrnomo defende um modelo cosmolgico inspirado em filsofos antigos tais como
Derncrito,
Anaxgoras.
Anaxirnandro.
entre outros. mas principalmente
os filsofos
esticos figurado por Sneca. afirmando que todos os corpos so constitudos
do mesmo
elemento e que portanto todos eles esto sujeito a ccrrupo
Pacheco de Brito, por sua
vez, partidrio
das idias aristorlicare-uvenescidas
no sculo XVI, vai questionar
Bocarro.
V-se, portanto, que a cincia no pericdc em questo fundamentava-se
sobretudo
em sistemas filosficos especficos fazendo com que os sbios constitussem
seu saber a
partir de uma determinada
filosofia e que. assim. todo o saber decorrente estruturava-se
em
tomo dela. Mostra-se ainda que as operaes intelectuais que levaram a cincia moderna
no foram privilgio de um grupo especifico de sbios. situados numa regio circunscrita
da Europa, com impacto reduzido e retardado nas demais. Ao contrrio, as teses principais
que animaram os mais importantes
astrnomos dos sculos XVI e XVII eram discutidas
concomitantemente
em todo o continente com padres de profundidade semelhantes.
Bibliografia
ARIEW, Roger. "Theory
ofComets
Century",
Journal ofthe
RBHM,
17
Europe,
Dordrecht
/ Boston
2 vol. Paris:
Les Belles
Lettres,
1996-
Galilco
C. "The De-Animation
Bruniana e Campanellana, 7
ofthe
Heavens
in the Middle
Ages",
Journalofthe
Mufoz" in Jernimo
1981, p.62-82.
in sixteenth-century
Spain. The
- UFRJ
18