CUD NAD WIS

1. Przebieg wydarze
Bitwa Warszawska 1920 roku bardzo szybko nazwana zostaa Cudem
nad Wis. Zrzdzeniem Boej Opatrznoci uratowaa Polsk i Europ przed
bolszewickim podbojem.
Najpierw nieco faktw. Wojna polsko-sowiecka rozpocza si od
nieplanowanego starcia pod Berez Kartusk na Biaorusi 14 lutego 1919 roku.
W 1919 roku inicjatywa naleaa do Polakw.
W kwietniu zostao odzyskane Wilno, rodzinne miasto Pisudskiego,
w sierpniu zdobyto Misk.
W 1920 roku linia frontu rozcigaa si od otwy na pnocy po
Rumuni na poudniu. Byo tam ponad milion onierzy.
Od stycznia 1920 roku Armia Czerwona zacza formowa nad brzegami
Berezyny siy ofensywne liczce 700 000 onierzy.
Dnia 10 marca dowdztwo sowieckie wydao rozkaz wielkiej ofensywy
na Zachd. Gwnym dowdc zosta 27-letni genera Michai Tuchaczewski.
Armia polska wiosn 1920 roku liczya 740 000 onierzy (dwadziecia jeden
dywizji piechoty i siedem brygad kawalerii)1.

Wojsko polskie pod dowdztwem

marszaka Jzefa Pisudskiego
powstrzymao ten atak2.
Dnia 24 kwietnia Pisudski
wyruszy na Kijw. Dnia 7 maja
1920 roku oddziay armii gen.
Edwarda Rydza migego
wkroczyy do Kijowa. 20 maja
Pisudski przyby do Warszawy,
gdzie urzdzono mu triumfalne
powitanie1. Na dworcu czekaa na
niego karoca z czterema biaymi
komi, ktre powiozy go na
Msz w. dzikczynn do
kocioa w. Aleksandra, wok
ktrego zgromadzi si
kilkutysiczny tum2.
Wojciech Kossak, Jzef Pisudski
R.M. Watt, Gorzka chwaa. Polska i jej los 1918-1939, t. P. Amsterdamski, Warszawa 2005, 105
(tytu oryginau Bitter Glory. Poland and its Fate 1918-1939, New York 1979, 1982, 1998).
2 R.M. Watt stwierdza, e polska armia, sformuowana w popiechu, bya w zasadzie dzieem
jednego czowieka Pisudskiego. 19 marca 1920 roku Pisudski owiadczy, e przyjmie
1

Latem losy si odwrciy. Zacite walki nad Berezyn opniy

wprawdzie pochd wojsk sowieckich. Jednak w czerwcu Pierwsza Armia
Konna Budionnego przedara si przez lini polskiego frontu w Galicji.
Tuchaczewski wyruszy 4 lipca znad Berezyny wydajc rozkaz:
Na Zachd! Po trupie biaej Polski wiedzie droga do wiatowego poaru3.
Na pocztku sierpnia pi armii sowieckich zbliao si do przedmie
Warszawy.

Marcin Zaleski,
Zamek
Warszawa

Dnia 2 sierpnia pada oma. 10 sierpnia Czerwoni Kozacy Gaj Chana

przekroczyli Wis.
Norman Davies pisze o dziwnym spokoju w Warszawie. Nie byo
paniki. Mimo, e bolszewicy uwaali, e lud przywita ich z entuzjazmem,
mieszkacy stolicy bynajmniej nie czekali na ich wejcie.
DAbernon, ambasador Wielkiej Brytanii w Berlinie, naoczny wiadek
wydarze zanotowa ze zdziwieniem, e najlepsze formacje byy wysyane do
Lwowa, a Warszawa pozostawiona bez obrony.
Zapisa te, e 27 lipca Wincenty Witos4, premier, chop i gospodarz,
wyjecha do rodzinnej wsi by dopilnowa zwzki zboa (Wierzchosawice
k/Tarnowa) i nikt si temu nie dziwi5.
Jednak od pocztku lipca w Polsce zdawano sobie spraw ze skali
zagroenia. 1 lipca 1920 roku powoana zostaa Rada Obrony Pastwa
z Jzefem Pisudskim na czele.
oferowane mu przez generaw stanowisko marszaka Polski. Trzeciego kwietnia minister
wojny podpisa odpowiednie rozporzdzenie (tame, 104).
1 Por. W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914-1945, Warszawa 2003, 79.
2 R.M. Watt, dz. cyt., 109.
3 N. Davies, Boe igrzysko, dz. cyt., t. 2, Krakw 1991, 498 (tytu oryginau tomu 2: Gods
Playground. A History of Poland, Volume II: 1795 to the Present, Oxford 1981).
4 Czterdziestoszecioletni przywdca PSL Piast premierem zosta 24 lipca 1920 roku. 27 lipca
premier Witos wzi dzie wolny, by pomc w niwach w swoim gospodarstwie. Por. R.M.
Watt, dz. cyt., 125.
5 N. Davies, t. 2, dz. cyt., 499.

Marszaek zapowiedzia zacig ochotniczy do wojska. 6 lipca przy

Ministerstwie Spraw Wojskowych powsta Inspektorat Armii Ochotniczej.
Kierowa nim popularny w spoeczestwie dowdca bkitnej armii
przybyej do Polski z Francji, gen. Jzef Haller1.
W poowie lipca rozpoczto prace fortyfikacyjne na wschd od
Warszawy. W caym kraju powstaway Obywatelskie Komitety Obrony
Pastwa, ktre wysyay na front ywno, lekarstwa, odzie, itp.
Biskupi polscy wydali 6 lipca obszerny list wzywajcy do obrony
zagroonej ojczyzny i niepodlegoci. Wszystkie partie, z wyjtkiem
komunistw, zachcay do wstpowania do wojska. cznie do wojska wstpio
ponad 105 tysicy ochotnikw.2
Komunici bezskutecznie agitowali za
przechodzeniem do Armii Czerwonej.
Z dziecistwa pamitam opowiadania wiadkw przemarszu wojsk
bolszewickich. Wspominali oni, e najedcy byli obdarci, bosi, karabiny nosili
na sznurkach. Do ich ekwipunku nawizywaa odezwa premiera Wincentego
Witosa z 6 sierpnia 1920 roku, w ktrej m.in. napisa:
Niech was nie zniechcaj chwilowe braki. Sami wiecie, e bolszewiccy
onierze walcz bez butw, w achmanach, bez bielizny. Wam nie brakuje ani
amunicji, ani broni. Odziey i butw Rzd Wam dostarczy3.
Czerwonoarmici szli jednak na Warszaw w doskonaych nastrojach. Byli
pewni, e atwo zdobd miasto, w ktrym , jak zapewniali komisarze:
czekolada ley na ulicach, a sklepy pene s ubra, butw i dbr wszelakich.
Szli z pieni na ustach, przygryway im orkiestry, nieli transparenty
z napisami Polska Republika Rad4.
Ulotki i odezwy przypominay o odniesionych zwycistwach i zachcay
do wysiku obiecujc dobrobyt po zniszczeniu janiepaskiej Polski.

Jzef Haller przyprowadzi z Francji bkitn armi liczc 50 000 onierzy.

Por. J. Odziemkowski, Walki na przedmociu warszawskim i ofensywa znad Wieprza 1920 roku,
Rocznik Miskomazowiecki, Zeszyt 6 (wydanie specjalne z okazji 80. rocznicy Bitwy
Warszawskiej), Misk Mazowiecki 2000, 18n.; W. Roszkowski, dz. cyt., 84.
3 Cytowane za: I sta si... Cud nad Wis, red. Z. Kozak, J. Pasternak, W. Sobczyk, Warszawa
2000, 98.
W 1920 r. Katolicki Zwizek Kobiet Polskich napisa list do arcybiskupa warszawskiego
Aleksandra Kakowskiego. Kobiety pisay w nim: Przede wszystkim wojsku brak bielizny. Katolicki
Zwizek Kobiet Polskich, chcc przyczyni si do akcji ratunkowej w tym kierunku, postanowi w swej
szwalni przystpi do szycia bielizny dla wojska z ofiarowanego na ten cel ptna. Warszawa, ktra
dawaa niejednokrotnie bielizn dla Lwowa i Wilna, dla wojska i do szpitali miejscowych, przy obecnych
cenach ptna nie bdzie moga ubra onierza bez pomocy wsi, gdzie domowy przemys tkacki
swobodnie moe zapobiec brakowi. Odwoujemy si przeto do Najczcigodniejszych naszych Pasterzy,
a w szczeglnoci do Waszej Ekscelencji, z gorc i pokorn prob, eby zechcia askawie zarzdzi
powszechn zbirk ptna po wsiach i miastach Swej diecezji na rzecz onierza polskiego. Wiadomoci
Archidyecezyalne Warszawskie nr 3, marzec, 1920, 86-87.
4 W Biaymstoku powsta rzd Polskiej Republiki Radzieckiej. Na czele stan Julian
Marchlewski.
1
2

Trzeba jednak i to pamita, e dowdcy armii sowieckich byli oficerami

wysokiej klasy, absolwentami carskich akademii wojskowych, majcymi
dowiadczenie wojenne.
W wojsku Tuchaczewskiego znalazy si tysice byych carskich
oficerw, ktrzy po zdobyciu Kijowa przez Polakw w 1920 roku, na apel gen.
Brusiowa wstpili do Armii Czerwonej1.
Take polscy przywdcy wzywali do obrony Ojczyzny. Byy odezwy
Pisudskiego, Witosa, byy rozkazy generaw skierowane do podlegych im
oddziaw2.
Biskup polowy Stanisaw Gall w apelu z 8 lipca 1920 roku napisa3:
Drogi onierzu! Na wezwanie Matki Ojczyzny,
stanlicie w szeregach Wojska Polskiego. Murem
swych piersi odgrodzilicie ukochan ziemi polsk od
napadu barbarzyskiego wroga, ktry mord i
zniszczenie szerzy, urgajc wszelkim zasadom
sprawiedliwoci i ludzkoci.
Szlicie pod sztandarem Krlowej Korony Polskiej, jako
jej rycerze i obrocy pod bogosawic doni
Chrystusow... Niech najsodsze Serce Jezusowe
umocni was, najmilsi synowie moi, na bohaterskie
walki, jakie was jeszcze czekaj, na ktre niech
Czstochowska Krlewna nasza i miociwa Pani
Ostrobramska was prowadzi.
Zawiedli Polsk sprzymierzecy.
Brytyjczycy odmwili udzielenia pomocy wojskowej, cho
wczeniej do tego si zobowizali. Francuzi wysali grup oficerw pod
dowdztwem gen. Weyganda, ale bez onierzy4.
Wstrzymano
francuskie kredyty militarne dla Polski5. Polska musiaa sama broni
swej niepodlegoci.

Por. J. Odziemkowski, art. cyt., 20.

Zob. reprodukcje w: I sta si... dz. cyt., 91 - 137.
3 1920, lipiec,8. List Biskupa Polowego Stanisawa Galla do Wielebnego Duchowiestwa Polskiego,
opublikowany w: Metropolia Warszawska a narodziny Drugiej Rzeczypospolitej. Antologia tekstw
historycznych i literackich w 80-t rocznic odzyskania niepodlegoci, opracowanie M.M. Drozdowski,
Warszawa 1998, 217.
Take pozostae teksty biskupw polskich cytowane s na podstawie tego opracowania.
4 Francuzi wysyali do Polski oficerw w charakterze instruktorw. W pewnym okresie w skad
francuskiej misji wchodzio dziewiciu generaw, dwudziestu dziewiciu pukownikw,
szedziesiciu trzech majorw, niemal dwustu kapitanw i ponad czterystu porucznikw.
Jednym z oficerw by kapitan Charles de Gaulle, ktry przyjecha do Polski z armi Hallera.
Suy pocztkowo w Galicji Wschodniej, potem by instruktorem w Rembertowie
k/Warszawy. Latem 1920 r. walczy w szeregach polskiej dywizji. R.M. Watt, dz. cyt., 106. Por.
te O. Halecki, Historia Polski, Londyn, t. J. Bielatowicz, Z. Kozarynowa, Londyn 1958, 263.
5 N. Davies, t. 2, dz. cyt., 498.
1
2

Cud nad Wis, Jerzy Kossak - fragment

Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Pisudski nakaza uporczyw obron Bugu, ale 7 sierpnia

zaprzestano walk i wojsko rozpoczo odwrt. Armia Czerwona
sforsowaa rwnie Narew, 2 sierpnia zdobyta zostaa oma. Siy
rosyjskie zostay wzmocnione, tylko w lipcu wcielono do wojska 54 573
ludzi.
Na pocztku sierpnia sowiecki Front Zachodni w pierwszej linii mia
136 tysicy onierzy, przy oglnym stanie Frontu - 558 tys. onierzy1.
W nocy z 9 na 10 sierpnia Tuchaczewski zakoczy prace nad planem
sforsowania Wisy, zdobycia Warszawy i ostatecznego pokonania Polski.
Lenin kilkakrotnie przysya depesze z pytaniem kiedy padnie
Warszawa.
Plan Tuchaczewskiego zakada, e Polacy skoncentruj si na obronie
Warszawy. By przekonany, e Polacy s wyczerpani cofaniem si na
przestrzeni 600 km i nie dysponuj adnymi odwodami.
Pisudski wypracowa w nocy z 5 na 6 sierpnia koncepcj obrony
polegajc na przegrupowaniu wojsk, co byo manewrem rwnie miaym co
skomplikowanym2. Pomys jednostronnego oskrzydlenia przeciwnika od
poudnia i wyjcia na jego tyy przedyskutowa nastpnie z gen. Tadeuszem
Rozwadowskim, nowym szefem sztabu oraz gen. Kazimierzem Sosnkowskim
(francuski doradca gen. Maxime Weygand mia inn koncepcj).
Plan przewidywa zwizanie duej czci si radzieckich na przyczku
warszawskim oraz koncentracj grupy manewrowej w sile okoo piciu dywizji
nad Wieprzem, skd w drugiej fazie miao nastpi uderzenie na skrzydo
i tyy rozcignitych wojsk radzieckich atakujcych Warszaw3.
Cao frontu, cigncego si od granicy pruskiej po Dniestr, podzielono
na trzy odcinki.
Front Pnocny gen. Jzefa Hallera
rozciga si na przestrzeni 250 km od
granicy pruskiej po Dblin. W jego skad
wchodziy trzy armie. 5 armia gen.
Wadysawa Sikorskiego zajmowaa
pozycje od granicy pruskiej po Modlin.
Miaa nie dopuci do oskrzydlenia wojsk
polskich od pnocy. Przedpola
warszawskiego bronia 1 armia gen.
Franciszka Latinika, najlepiej
wyposaona technicznie.
Gen. Jzef Haller

Por. Odziemkowski, dz. cyt., 20.

Tak ocenia N. Davies, dz. cyt., 500.
3 W. Roszkowski, dz. cyt., 88.
1
2

Wedug planw Pisudskiego 1 armia gen. Franciszka Latinika powinna

zada najwiksze straty nieprzyjacielowi.
Poudniowe skrzydo Frontu tworzya 2 armia gen. Bolesawa Roi, ktra
powinna broni rodkowej Wisy od Gry Kalwarii po Dblin.
Zasadnicz rol w planowanej ofensywie miay odegra wojska Frontu
rodkowego gen. Rydza migego. W jego skad wchodziy dwie armie. 4 armia
gen. Leonarda Skierskiego, rozlokowana nad Wieprzem od jego ujcia do Wisy
po Kock, miaa uderzy na Garwolin i dalej i ku pnocy, wychodzc na tyy
wojsk Armii Czerwonej nacierajcej na Warszaw.
Midzy Kockiem a Chemem rozlokowana bya 3 armia gen. Zygmunta
Zieliskiego: miaa ona naciera w kierunku pnocno-wschodnim pod
osobistym dowdztwem gen. Rydza migego.
Sytuacja wygldaa nastpujco:
na pnoc od Bugu gen. Sikorski musia stawi czoo trzynastu dywizjom
Armii Czerwonej - bolszewicy mieli tutaj dwuipkrotn przewag. Na
przedmociu warszawskim Rosjanie dysponowali niewielk przewag
liczebn, ustpowali natomiast Polakom pod wzgldem wyposaenia
technicznego. Natomiast na poudniowym skrzydle, tam gdzie miay
decydowa si losy polskiej kontrofensywy, wojska polskie byy szeciokrotnie
silniejsze od rozrzuconej na szerokim froncie Grupy Mozyrskiej1.
Dnia 12 sierpnia Armia Czerwona uderzya na przedpola warszawskie.
Genera Latinik mia do dyspozycji w oddziaach liniowych 39 tysicy
onierzy, 259 dzia, 450 cikich karabinw maszynowych, 39 czogw,
kilkanacie samolotw, pocigi pancerne. Rosjanie mieli 45-47 tysicy onierzy
w oddziaach liniowych, okoo 200 armat, okoo 700 cikich karabinw
maszynowych, kilka samochodw pancernych2.
W dniach 13-15 sierpnia rozegraa si bitwa o Radzymin. Miasto byo
zdobywane, tracone, odbijane i znowu tracone.
W dniu 14 sierpnia miaa miejsce rwnie bitwa pod Ossowem koo
Radzymina. Walczy tam 1 batalion 236 puku piechoty ochotniczej im.
Weteranw Powstania Styczniowego, zoony gwnie z harcerzy i modziey
warszawskiej. Zacita bitwa trwaa kilka godzin. Ochotnicy kilkakrotnie
przechodzili do walki na bagnety.
Tego dnia pod Ossowem bolszewicy ponieli due straty - 625 zabitych
i rannych, Polacy utracili 350 onierzy3.

J. Odziemkowski, art. cyt., 22.

Tame.
3 Tame, 23.
1
2

Pod Ossowem zgin ks. Ignacy

Skorupka. 27-letni kapan zgosi si
na ochotnika do wojska i wraz
z 1 batalionem wyruszy na front.
Widzc chwilowe zaamanie
onierzy, z krzyem w rku stan
na czele kompanii i poderwa j do
ataku. Dosiga go bolszewicka kula.
W pogrzebie ks. Skorupki
w Warszawie 17 sierpnia
uczestniczyy tysice warszawiakw.
Genera Haller udekorowa
trumn orderem Virtuti Militari.
Wie o mierci ks. Skorupki obiega
szeregi onierzy, rozesza si take
wrd mieszkacw stolicy.
Staa si ona symbolem walki
o niepodlego.

Pomnik ks. Ignacego Skorupki

w Warszawie

Dzie 15 sierpnia rozstrzygn o losach Polski. Wielk rol odegrao

wwczas lotnictwo polskie. Samoloty atakoway idce na front oddziay oraz
baterie artylerii. Ruchliwo maszyn sprawiaa wraenie, e jest ich znacznie
wicej. Due straty zadaa przeciwnikowi rwnie polska artyleria.
Polego wielu bolszewickich komisarzy politycznych, ktrzy zachcali
onierzy do walki.
Rosnce straty oraz brak sukcesw spowodowa upadek nastrojw
czerwonoarmistw. W godzinach wieczornych Rosjanie rozpoczli ewakuowa
si z Radzymina. O zmroku, po krtkich walkach, 30 puk piechoty wyzwoli
miasto. 16 sierpnia Rosjanie prbowali jeszcze raz uderzy na Radzymin przy
wsparciu samochodw pancernych, ale zostali powstrzymani przez druzgoccy
ogie artylerii polskiej.
Jednym z waniejszych epizodw Bitwy Warszawskiej byo zdobycie
przez kaliski 203. puk uanw kwatery sztabu 4. armii sowieckiej
w Ciechanowie, a wraz z nim - kancelarii armii, magazynw i jednej z dwch
radiostacji, sucych Rosjanom do utrzymania cznoci z dowdztwem w
Misku. Polacy wiedzieli o tym, e w tym czasie druga z radiostacji bya
wyczona i przemieszczaa si w inne miejsce. W tym czasie dowdca frontu
Michai Tuchaczewski wyda 4. armii rozkaz zawrcenia na poudniowy
wschd i uderzenia na armi gen. Sikorskiego, ktry walczy pod Nasielskiem.
Rozszyfrowanie
tego
rozkazu
przez
Polakw
umoliwio
przeanalizowanie sytuacji i doprowadzio do podjcia byskawicznej decyzji
przestrojenia nadajnika warszawskiego na czstotliwo sowieckiej radiostacji
i rozpoczcie skutecznego zaguszania znacznie odleglejszych nadajnikw
z Miska, dziki czemu druga z sowieckich radiostacji, ktr 4. armia
dysponowaa, po jej uruchomieniu w nowym miejscu, nie bya w stanie
odebra rozkazw Tuchaczewskiego.

Warszawa bowiem na tej samej czstotliwoci nadawaa przez dwie

doby bez przerwy teksty Pisma witego czytane przez radiotelegrafistw1.
W dniu 16 sierpnia doszy do Warszawy wieci o sukcesach nad Wkr
armii dowodzonej przez gen. Sikorskiego, ktra powstrzymaa marsz
dwukrotnie silniejszego wroga. W tym dniu ruszya te, przyspieszona przez
Pisudskiego o jeden dzie, ofensywa znad Wieprza. Pisudski da od wojska
nadzwyczajnej szybkoci dziaania.
W dniu 17 sierpnia front przesuwa si na caej szerokoci na pnoc.
3 dywizja zniszczya pod Wodaw gwne siy sowieckiej 58 dywizji strzelcw
i ruszya na Sawatycze. 1 dywizja opanowaa Bia Podlask i Midzyrzecz.
21 dywizja wyzwolia ukw i Siedlce. 14 dywizja wkroczya do Miska
Mazowieckiego2.
Jednoczenie na dworzec kolejowy w Misku Mazowieckim wjechay
pocigi pancerne. 15 dywizja przy wsparciu lotnictwa i czogw zdobya Dbe
Wielkie3.
Dnia 18 sierpnia Naczelny wdz przyby do Miska Mazowieckiego,
a std uda si do Warszawy, aby koordynowa plany pocigowe.
Ofensywa polska zamienia si w pocig. Czerwonoarmici pragnli
wyrwa si z kleszczy okrenia. Polacy usiowali ich dopdzi, odci odwrt.
Dywizje nadcigajce znad Wieprza prboway przedosta si na tyy
wroga.
Armia Czerwona poniosa jedn z najwikszych klsk w swojej historii. Klsk
tym boleniejsz, e zwycistwo wydawao si o wycignicie rki. W rce
polskie wpado blisko 70 tysicy jecw, 231 armat, 1023 cikie karabiny
maszynowe i masa sprztu wojskowego. Dziesitki tysicy czerwonoarmistw
porzucio szeregi i wrcio do domw. 45 tysicy onierzy przekroczyo
granic Prus Wschodnich. Armia Czerwona utracia inicjatyw strategiczn,
ktrej nie odzyskaa ju do koca wojny4.
Za Niemnem Tuchaczewski gorczkowo odbudowywa armi. W cigu
trzech tygodni uzupeniono straty. Uprzedzajc ofensyw rosyjsk, Pisudski
uderzy 20 wrzenia na Grodno-Wokowysk. Wielka bitwa nad Niemnem
zakoczya si kolejn klsk Armii Czerwonej. Skonio to stron radzieck do
podjcia rokowa. 12 padziernika 1920 roku podpisano rozejm. 21 marca 1921
roku podpisano w Rydze traktat pokojowy, ktry zapewni Polsce 18 lat
niepodlegoci.
Por. Wikipedia.
A. GrzymaaSiedlecki, Cud Wisy, Warszawa 19212, 107 114 opisuje entuzjazm, z jakim
w Misku Mazowieckim witano wkraczajce oddziay polskie. Do Miska Mazowieckiego nie ma
ju adnej przeszkody. Wjedamy na ulice. Boe! Do koca dni chyba si nie zapomni tego entuzjazmu.
Ulice miasta przepenione ludnoci. Jeden szalony huk okrzykw, na cze jeneraa Hallera, jeneraa
Junga, na cze wojska. Kwiaty zasypuj wprost szeregi i automobile. onierze nie maj dosy kieszeni
na chowanie podawanych z jak ekstaz owocw, chleba, misiwa. Twarze wniebowzite, wpatrzone
w wojsko, jak w jaki cud... Po zwiedzeniu miasta idziemy z ksimi do kocioa. W tej chwili witynia
wypenia si tumem. Pod stropy pyn suplikacje i mody dzikczynne.
3 Por. J. Odziemkowski, dz. cyt., 25.
4 Tame, 27.
1
2

2. Nadzwyczajne znaczenie bitwy

Powstrzymanie najazdu bolszewickiego przez siy polskie byo
wydarzeniem o niezwykej doniosoci. Lord DAbernon, szef misji brytyjskiej
w Polsce, uzna bitw nad Wis za osiemnast decydujc bitw w dziejach
wiata. Francuzi porwnywali j do bitwy nad Marn, ktra w 1914 roku ocalia
Pary i Francj1.
To przekonanie podzielaj historycy. W. Roszkowski stwierdza, e:
mona bez przesady zaliczy bitw warszawsk do najwaniejszych w nowoytnej
historii Europy2.
Wcielenie ziem polskich do pastwa radzieckiego skoczyoby si
katastrof podobn do tej, ktra spotkaa inne narody Zwizku Radzieckiego.
Czekayby nas lata stalinowskich represji, trwajcych nie kilka lat, jak miao to
miejsce po II wojnie wiatowej, ale lat bez maa dwadziecia. Trudno sobie
wyobrazi w peni skutki. Ile ofiar pochonyby w Polsce lata trzydzieste,
kiedy to Stalin wymordowa blisko 20 milionw ludzi w Zwizku Radzieckim
(niektrzy historycy twierdz, e znacznie wicej) a dalszych kilkanacie
milionw zmaro z godu! Kim bylibymy dzisiaj, jaka przepa cywilizacyjna,
kulturowa dzieliaby nas od rozwinitych krajw europejskich? Klska wojsk
polskich nad Wis oznaczaaby te, w bliskiej perspektywie czasowej, utrat
niepodlegoci przez pastwa batyckie. Co wicej, bolszewicka Rosja
zyskiwaa moliwo szerzenia hase rewolucji w rodkowej Europie3.
Lenin stwierdzi: Jeszcze kilka dni zwyciskiej ofensywy Armii Czerwonej,
a nie tylko Warszawa byaby zdobyta... lecz rozbity byby ukad wersalski4.
Polska stana na drodze ekspansji bolszewizmu na Zachd i uratowaa
Europ Zachodni przed zalewem barbarzystwa5.
Dostrzeg to take Ojciec w. Jan Pawe II, ktry 13 czerwca 1999 roku na
cmentarzu w Radzyminie w powiedzia:
Wiecie, e urodziem si w roku 1920, w maju, w tym czasie, kiedy bolszewicy
szli na Warszaw. I dlatego nosz w sobie od urodzenia wielki dug w stosunku do tych,
ktrzy wwczas podjli walk z najedc i zwyciyli, pacc za to swoim yciem6.
Natomiast w ksice Pami i tosamo stwierdzi:
Ju wtedy zdawao si, e komunici podbij Polsk i pjd dalej do Europy
Zachodniej, e zawojuj wiat. W rzeczywistoci wwczas do tego nie doszo. Cud nad
Wis, zwycistwo Pisudskiego w bitwie z Armi Czerwon, zatrzyma te sowieckie
zakusy7.

Por. J. Odziemkowski, art. cyt., 27.

W. Roszkowski, dz. cyt., 89.
3 J. Odziemkowski, art. cyt., 27.
4 W. Lenin, O Polsce i polskim ruchu robotniczym, Warszawa 1954, 500.
5 Por. W. Roszkowski, dz. cyt., 89.
6 Jan Pawe II, Pielgrzymki do Ojczyzny. Przemwienia, homilie, Krakw 2006, 1134.
7 Jan Pawe II, Pami i tosamo ... dz. cyt., 23.
1
2

Nieoczekiwane zwycistwo Polakw byo przez wielu traktowane jako

interwencja Boej Opatrznoci, zwaszcza, e postpom Armii Czerwonej
towarzyszyy modlitwy caego narodu o ocalenie.
Dnia 2 lipca 1920 roku biskup podlaski Henryk Przedziecki pisa1:

Miy Boe!
ledwiemy troch odetchnli po Rosjanach i Niemcach,
ledwiemy rol chwastami zaros pugiem poruszyli,
ledwiemy po pogorzelcach z jam wyszli i chaty budowa
zaczli, a ju nam gro nowe poary, nowe mordy, nowa
ndza i to tak straszna, jakiej jeszcze nigdy ziemia Polska nie
dowiadczya.
I czy dla nas ju nie ma ratunku?
Jest. Przy pomocy Boej moemy si od tej klski uwolni
i wroga na ziemi nasz nie wpuci, jeeli przestaniemy
wani si i kci i staniemy rami przy ramieniu, jak jeden
m w obronie ognisk naszych z zagonw naszych.
Kto nie chce, aby wrg depta krzye nasze, aby bezczeci
kobiety i dziewczta nasze, aby nas tysicami mordowa
i pogorzeliska szerzy, niech dopomaga dzielnemu wojsku
naszemu i jego Naczelnemu Wodzowi.
A jak dopomaga?
Kto bro dwiga moe, niech zapisuje si w gminie na wszelki
wypadek, jako ochotnik do wojska, gmina o tym zawiadomi
starostwo.
Kto broni nie moe wada, niechaj zobowie si uprawia rol
tego, kto wstpi w szeregi walczcych.
Kto w tej cikiej dla Ojczyzny chwili nie uczyni dla jej obrony
wszystkiego co moe, ten nie tylko straci cay swj majtek, lecz
kopie grb dla i siebie i dzieci swoich, ten bdzie wiecznym
niewolnikiem w wiecznej paszczynie bolszewickiej, na gow
tego spadn przeklestwa pohabionej Ojczyzny, tego toczy
bd w grobie zy i jki pomordowanych braci i sistr.
Umiowani moi, Bg tyle razy okaza nad nami swe miosierdzie
i teraz okae sw askawo, uwolni nas od grocego
nieszczcia, jeeli bdzie widzia, e nie jestemy samolubami,
sobkami i tchrzami.

1920, lipiec,2. List pasterski biskupa podlaskiego Henryka Przedzieckiego, opublikowany w;

Metropolia warszawska, dz. cyt. 209 n.
1

Dnia 7 lipca 1920 roku biskupi polscy napisali list do papiea Benedykta
XV w sprawie groby bolszewizmu1.
Ojcze wity! Ojczyzna nasza od dwch lat walczy z wrogiem
Krzya Chrystusowego, z bolszewikami. Odradzajca si Polska,
wyczerpana czteroletniemi zmaganiami si ociennych pastw na
jej ziemiach, wyniszczona obecn wojn, zdobywa si na
ostateczny wysiek. Jeeli Polska ulegnie nawale bolszewickiej,
klska grozi caemu wiatu, nowy potop j zaleje, potop mordw,
nienawici, poogi, bezczeszczenia Krzya.
Ojcze wity, w tej cikiej chwili prosimy Ci, mdl si za
Ojczyzn nasz. Mdl si, abymy nie ulegli i przy Boej pomocy
murem piersi wasnych zasonili wiat przed grocym mu
niebezpieczestwem.
Wierzymy mocno, e modlitwy wiata caego, o ktre prosilimy
Czcigodnych Braci Biskupw, wsparte modlitw Zastpcy
Chrystusa na ziemi, wysuchane zostan i upragniony pokj
dadz wiatu caemu.
U stp Twoich schyleni woamy: Ojcze Chrzecijastwa,
bogosaw Polsk.

Take 7 lipca 1920 roku biskupi polscy napisali list do biskupw caego
katolickiego wiata w sprawie groby bolszewizmu.
Pisali w nim m.in.:
Zwracamy si do was, najczcigodniejsi ksia biskupi caego katolickiego
wiata, z woaniem gorcem o pomoc i ratunek dla Polski. Zwracamy si
w chwili tak bardzo dla nas krytycznej, kiedy to wrg potny staje na
naszych rubieach, zagraajc nam podbojem i zniszczeniem. Zwracamy si
do was z woaniem bagalnem o Polsk. Bo czy na to wiat wita z radoci jej
powstanie, czy na to upatrywa w wskszeszeniu Polski ziszczenie si dziejowej
Boej sprawiedliwoci, aeby potem zimnem i nieczuem sercem patrze na
rozgrom narodu!? Czy na to cudem otrzsna si Polska z kajdan niewoli,
aeby opuszczona przez wszystkich, zaku si daa w stokro straszniejsze
jeszcze pta? (...) W takiej to chwili podnosimy gos do was, bracia nasi
czcigodni, i jake bymy to pragnli, aby echem rozszed si po wiecie.I nie
jest bynajmniej za miae to sowo, ktre tu rzucamy o zdobywaniu wiata.
(...) Bolszewizm idzie istotnie na podbj wiata2.

1920, lipiec, 7. List Biskupw Polskich do Ojca witego w sprawie groby bolszewizmu, tame, 211.
1920, lipiec, 7. List Biskupw Polskich do Episkopatu wiata w sprawie groby bolszewizmu, tame,
212-213.

1
2

A w Licie pasterskim biskupw polskich do narodu z dnia 7 lipca 1920 roku

biskupi pisali:
Zwracamy si do was, najmilsi, w chwili dla naszego narodu bardzo powanej
i bardzo cikiej.
Oto wrg zebra wszystkie swe siy, aeby zagrodzi nasze granice, zetrze
nasz bohatersk armi i odebra Polsce na nowo przecenny skarb jej
wolnoci.
Wrg to jest tem groniejszy, bo czy okruciestwo i dze niszczenia
z nienawici wszelakiej kultury, szczeglniej za chrzecijastwa i Kocioa.
Za jego stopami powijaj si mordy i rzezie, lady jego znacz palce si wsie,
wioski i miasta, lecz nade wszystko ciga on w swej lepej zapamitaej
zawici wszelkie zdrowe zwizki spoeczne, kady zaczyn prawdziwej owiaty,
kady ustrj, zdrowy, religi wszelk i Koci.
Mordowanie kapanw, bezczeszczenie wity wiadczy o drogach, przez
ktre przechodzi bolszewizm. (...)
Dajcie ojczynie, co z woli Boej da jej przynaley. Nie sowem samym, ale
czynem stwierdzajcie, i j miujecie. Godnymi si stacie najdroszego daru:
wolnoci przez wasze powicenie si dla Polski.
Powicajcie dla niej wszelkie partyjne zawici, wszelk dz panowania
jedni nad drugimi, wszelkie jtrzenia wszelkie jadowite kwasy, werajce si
w jej dusz i w jej organizm. We wsplnej jej mioci i we wsplnej potrzebie
jednoczcie si.
Bdcie w subie ojczyzny ofiarni, bo tylko wielk ofiar okupicie nadal jej
wolno i si. Pomnijcie, e czego poniechacie da z waszych powinnoci
ojczynie, to odbieracie sobie samym i przyszym pokoleniom.
W czem j pokrzywdzicie przez wasze samolubstwo, w tem ukrzywdzicie
i siebie samych. Nie skpi wic, nie liczcy si z kadym wysikiem, nie
szemrzcy na krzye i znoje, ale hojnymi bdcie w dawaniu. Dawajcie jej
wasze mienie, gdy was dzi ojczyzna wzywa do poyczki Odrodzenia.
Dawajcie jej ofiar z waszego ycia, gdy zagroona o ni woa. (...)
Mdlmy si wic, trwajmy na modlitwie i wymdlmy ojczynie naszej triumf
i zwycistwo.
W tym celu wydajemy zarzdzenie:
1) aby co dzie po mszy w., a gdzie jest wicej mszy w. po gwnej mszy
w., w niedziele i wita po sumie - kapan wraz z ludem odmawiali litani
do Najwitszego Serca Pana Jezusa;
2) aby w kady pitek odprawiaa si gwna msza w. przed wystawionym
Najwitszym Sakramentem, a po mszy w. odmwiono akt powicenia
si Sercu Pana Jezusa;
3) aby w niedziel po wicie Matki Boskiej Szkaplerznej, t.j. d. 18-go lipca,
odbyo si, od sumy poczwszy, a do koca nieszporw wystawienie
Najwitszego Sakramentu, a wierni zachceni zostali do adoracji Pana
Jezusa, celem uproszenia bogosawiestwa dla ojczyzny i wojska;
4) aby kapani zachcali wiernych do przystpowania do czstej Komunii w.
w tym samym celu1.
1

1920, lipiec 7. List pasterski biskupw polskich do narodu, tame, 214-217.

Biskupi polscy zebrani w dniach od 27 do 29 lipca 1920 roku

w klasztorze jasnogrskim dokonali powicenia kraju Najwitszemu Sercu
Jezusa i opiece Maryi. Dnia 27 lipca wystosowali odezw do narodu polskiego.
Pisali w niej:
I zebralimy si my, pasterze wasi, u stp Matki Boskiej Czstochowskiej,
aeby
i siebie samych na duchu podnie i was, najmilsi, pocieszy. Bo std, bo
z twierdzy czstochowskiej tryska rdo najsilniejszego dla narodu
ukrzepienia. Wszak tu krluje ta sama Panna Przenajwitsza, ktra przez
znaki cudowne lud swj prowadzia i ten sam jest to nard, ktry w zej jak
dobrej woli zaznawa zawsze od niej aski i zmiowa.
I te same s drogi opatrzne, ktrymi Bg Polsk prowadzi, bolesne, cierniste
i krwawe, gdzie pokuta i ekspiacja wymieniaj si na aski cudowne nad nami.
Podniemy si na duchu i ufajmy, a ufajmy chociaby przeciwko wszelkiej
ludzkiej nadziei. Tu z wyyn czstochowskiej gry mwimy wam o nadziei, bo
Czstochowa jest jej przystani, a zarazem i narodow szko nadziei.
Tu wszystko piewa wielki hymn
ufnoci, zawodz w hymn nawet
te stare, twarde, wiekiem i czasem
omszone mury, ktre wiadcz,
jak acno jest Panu przez gar
obrocw skruszy chociaby
olbrzymi potg, tu o ufnoci
mwi prochy rycerzy, upione
w klasztornych podziemiach, wraz
ze swym wodzem natchnionym,
Kordeckim. Tu wypisana wotami
historia cudownego obrazu Matki
Boej Czstochowskiej woa wci
ku narodowi: ufajcie do koca,
chociaby przeciwko wszelkiemu
Jan Matejko, Koci Mariacki,
ludzkiemu widzeniu. (...)
Krakw
Uczmy si od przeszoci, e im bardziej zdaje si nam zagraa zewszd
zguba, tym bliej jest miosierdzie Boe. Podniemy si na duchu i z ufnoci
dzi woajmy do Najw. Panny: nie na to, o Pani, okazaa si nam na nowo
Polski Krlow, nie na to na nowych drogach przewodzisz jej i krlujesz, by
ukochany przez siebie nard, z powrotem do oson woya grobowych. Nie na
to nas tak dziwnymi, cudownymi prowadzia ku wolnoci drogami, by
pozwoli na powtrne okucie narodu w pta najstraszliwszej niewoli.(...)
Po cudownej obronie Czstochowy uczyni krl Jan Kazimierz luby
w imieniu caego narodu przed Najw. Pann, ktre by mona nazwa
lubami zjednoczenia narodowego. I my takie luby zmy dzi, okolmy
Polsk ogniwem serc w zjednoczeniu nadprzyrodzonej mioci niby acuchem
i idmy na apostolstwo jednoci i zgody!

Ut unum sint - aby jedno byli, o to si modlimy, najmilsi, za was i za nard

nasz przed obrazem cudownej Marii Panny Czstochowskiej. W tym gorcym
oddaniu zamykamy wszystkie stany i drog nasz ukochan, bohatersk, a tak
cik nawiedzon armi.
I znowu obracamy si ku przeszoci.
Patrzcie, Najmilsi! W najciszej chwili rozbicia narodowego wystarczya
garstka jedna, oywiona wielk wiar i wielk mioci, aeby zbkanych
nawrci. Z garstki obrocw Czstochowy spyn wwczas na ca Polsk
duch pokrzepienia i duch odrodzenia. I garstka stana za wielkie armie i puki
wojska. Zwyciya i nard zbawia! Utwrzcie i Wy przez zjednoczenie
uwicon nadprzyrodzon wiar armi narodowego zbawienia. Idcie do niej
wszyscy - a jak wtedy tak i dzi duch jej przeamie obojtno i zwtpienie
i wszelk klasow partyjno i zbudzi w narodzie bogate, drzemice w nim
siy i do zwycistwa go poprowadzi. Ufamy, e jak bdzie i tak si stanie. My
za do Najw. Panny obracamy si z prob, modlitw i kaniem. Dzi
zaofiarowalimy Polsk i nard nasz w sowach modlitwy, ktrymi koczymy
tu nasze ordzie1.
W Akcie powicenia Polski Najwitszemu Sercu Jezusa biskupi polscy
wypowiadali wtedy sowa2:

Najwitsze Serce Jezusa, oto my, biskupi polscy, zebrani u stp Majestatu
Twego, w Najwitszym Sakramencie ukrytego powicamy siebie,
duchowiestwo i wszystkich wiernych diecezji naszych, cay kraj
i ojczyzn nasz Twojemu Boskiemu Sercu.

A przed cudownym Obrazem Matki Boej biskupi prosili:

Najwitsza Mario Panno, oto my biskupi polscy, skadajc Ci

w imieniu wasnym i naszych diecezjan i w imieniu wszystkich
wiernych synw Polski hod i pokon, obieramy Ci na nowo nasz
Krlow i Pani i pod Twoj przemon uciekamy si obron. Tutaj
na Jasnej Grze, gdzie kady kamie gosi cuda Twojej nad narodem
naszym opieki, wycigamy ku Tobie, Matko litoci, bagalne rce,
by w cikiej kraju naszego potrzebie przysza nam z pomoc.

1920, lipiec, 27. Odezwa Biskupw polskich do narodu po konferencji na Jasnej Grze w zwizku
z agresj bolszewick, tame, 218-220.
2 1920, lipiec, 27. Akt powicenia Polski Najwitszemu Sercu Jezusa i ponowne obranie Matki Boej
Krlow Polski, tame, 220 n.

Odrzu wroga od granic naszej ojczyzny, wr krajowi naszemu

upragniony pokj, ad i porzdek, wyple z serc naszych ziarno
niezgody, oczy dusze nasze z grzechw i wad naszych, abymy
bezpieczni od nieprzyjaci naszych, Tobie w czystoci serca suy
i przez Ciebie Boga i Pana naszego Jezusa Chrystusa czci i
chwali mogli. Krlowo Korony Polskiej, Tobie si oddajemy, Tobie
si powicamy - bro i strze nas jako wasno Swoj.

W dniu 31 lipca 1920 roku metropolita warszawski kard. Aleksander

Kakowski napisa List pasterski o cyklu naboestw dla pokrzepienia ducha, w
ktrym wzywa ca metropoli do duchowej mobilizacji:
W chwili tak powanej, jak obecnie przeywa nard polski, dla pokrzepienia
ducha i wzmocnienia serc wiernych, na ubaganie pomocy z Nieba, ktrej Bg
nigdy nie skpi proszcym o ni, ufny w przyczyn b. Andrzeja Boboli,
patrona Polski, i b. Wadysawa z Gielniowa, patrona Warszawy, zarzdzam
naboestwa bagalne za wstawiennictwem tych bogosawionych naszych
ziomkw w porzdku nastpujcym:
1) Poczwszy od d. Przemienia Paskiego, t. j. od d. 6 sierpnia do
Wniebowzicia N.M.P., winny si odprawia nowenny w kocioach: OO.
Jezuitw, u w. Anny (pobernardyskim) i w kociele Zbawiciela
z wystawieniem Najw. Sakramentu w monstrancji i odmawianiem litanji
do Serca P. Jezusa z aktem powicenia oraz modlitwami litanijnemi do
powyszych witych. Nowenn w tych kocioach naley odbywa dwa
razy dziennie, t. j. po mszy w. o godz. 9 r. i wieczorem o godz. 7-ej.
2) W niedziel, d. 8 sierpnia, we wszystkich kocioach Warszawy odbdzie
si caodzienna adoracja Najw. Sakramentu od godz. 7 rano do godz. 5-ej
po p. wraz z Komunj jeneraln wiernych na mszy w. o godz. 9 r., do
czego kapani lud wierny gorco przedtem zachc.
3) Tego dnia po skoczeniu adoracji wyjd ze wszystkich kociow
Warszawy procesje z kapanami na czele i pod na godz. 6 po poudniu
ku katedrze w. Jana na plac Zamkowy, gdzie pocz si z procesj,
wychodzc z katedry, w jedn bagaln procesj.
4) Na placu Zamkowym, przed otarzem, na ktrym spoczn relikwie obu
bogosawionych patronw Polski, odpiewane bd suplikacje, poczem
wypowiedziane bdzie kazanie, i procesje powrc do swych kociow,
a relikwie i obrazy w orszaku procesji katedralnej wniesione bd do
katedry.
5) Ksia proboszczowie i rektorowie kociow w Warszawie ogosz
z ambon w najblisz niedziel o powyszych modach ludowi wiernemu,
zebranemu na naboestwach i zachc go oraz bractwa kocielne
i stowarzyszenia katolickie do wzicia udziau w procesji.

6) W kazaniach, goszonych w d. 8 sierpnia, pobudz wiernych do dobrych

i pokutnych uczynkw, zdolnych ubaga miosierdzie Boe, jak post
i jamuna.
7) Zaoszczdzone przez wiernych z odmwienia sobie przyjemnoci
i z zachowania postu pienidze oraz wszystkie ofiary, zebrane na tac
w d. 8 sierpnia w kocioach, winny by przeznaczone w caej
archidjecezji na onierza polskiego1.
Dnia 10 sierpnia 1920 roku kardyna Aleksander Kakowski napisa List
do duchowiestwa Archidiecezji Warszawskiej o obowizku pozostawania z wiernymi.
Pisa on2:
Najmilsi bracia kapani! Gdy coraz bardziej zblia si chwila, e
mstwo nasze i powicenie bezgraniczne na cik wystawione bd
prb, powoujc si na odezw moj z 9 lipca br. piesz ponownie
przypomnie wam, najmilsi bracia kapani, wit powinno
trwania niewzruszenie na stanowisku, na ktrym Bg was postawi.
(...) Stjcie niewzruszenie, a Bg miosierny niech nas wszystkich ma
w swojej pieczy, na zadatek czego przesyam wam, najmilsi bracia
kapani, i waszym parafianom pasterskie bogosawiestwo.
Od dnia 7 sierpnia rozpocza si na Jasnej Grze nowenna bagalnopokutna, ktra zakoczya si 15 sierpnia.
W tym wanie dniu miao miejsce zwycistwo.
Genera Haller prawdopodobnie jako pierwszy uzna Bitw Warszawsk
za przejaw dziaania Opatrznoci Boej. W rozkazie z 24 sierpnia 1920 roku
napisa m.in.:
onierze! Wielka bitwa z barbarzyskim najedc o los stolicy Polski
Warszawy, o byt, niezaleno Pastwa Polskiego, zaczta dnia 14 sierpnia
1920 roku skoczona zupenym zwycistwem naszego ora.
Wyrokom Boym stao si zado, przyszo narodu uratowana...
aska Opatrznoci, nieubagana wola zwycistwa Narodu, ktry cay,
zjednoczony i ufny w suszno swej sprawy popar nasze wysiki, day wam onierze - moc do pokonania wroga, prawie dziesikrotnie liczniejszego,
ktrego trzy czwarte wszystkich rozporzdzalnych jego wojsk nie tylko
umielicie zatrzyma swoimi piersiami, ale zupenie rozgromi3.
Od pocztku Bitw Warszawsk nazywano Cudem nad Wis.

Tame, 222.
Tame, 223.
3 I sta si... dz. cyt., 99. Obraz w kociele w Misku Mazowieckim, przed ktrym modli si gen.
Haller przed wyruszeniem na front, do dzisiaj zwany jest obrazem Matki Boej
Hallerowskiej.
1
2

W 1921 roku w rocznic zwycistwa w sierpniu 1920 roku biskup

Henryk Ignacy Przedziecki pisa:
Straszliwa klska grozia Polsce w roku ubiegym. Prawie cay kraj by zalany
przez bolszewikw, nioscych z sob ndz, gd, choroby, ucisk, jak si to
dzieje pod ich panowaniem w Rosji. W pierwszej chwili Polska jak gdyby
zdrtwiaa z przeraenia, lecz rycho ockna si.
Ustay wanie i ktnie, nard cay skupi si, zjednoczy dla wsplnej obrony,
wycign bagalne rce do Boga, nabra mstwa, w wojsko nasze nowy duch
wstpi - i Bg cud uczyni. Oto nieprzyjaciel, ktry czu si ju panem Polski
i grozi, e dnia 15 sierpnia, t.j. w dzie Wniebowzicia Najw. Marii Panny
wejdzie do Warszawy, naraz zatrzyma si i zadra, pocz si cofa
i w panicznym strachu ucieka.
Bg tylko czeka na zgod narodu, na zaprzestanie wani, na zjednoczenie si
wszystkich w uczuciu mioci Ojczyzny, aby potg miosierdzia swego
okaza.
I okaza miosierdzie. Od Warszawy wrg odparty. Polska, a z ni i ssiednie
kraje uwolnione od grocego nieszczcia.
Cud! Cud sta si nad Wis, woaa Polska, a za ni ziemia caa. Od dnia
wita Marii Panny Wniebowzitej zmora bolszewicka poczyna zazi z piersi
polskiej i coraz dalej odchodzi, a niknie tam, skd wysza1.
W dniu 30 lipca 1921 r odczytano
w kocioach List pasterski arcybiskupa
warszawskiego kardynaa Aleksandra
Kakowskiego w pierwsz rocznic
Cudu nad Wis. Ks. Kardyna pisa
wtedy:
Dzie 15 Sierpnia - to pierwsza rocznica
zwycistwa ora polskiego nad hordami
bolszewickimi.
Kiedy w lecie zeszego roku armia rosyjska
wkroczya do Polski, Biskupi polscy zwrcili
si do Ojca w. i pasterzy caego wiata
katolickiego z prob o pomoc.
Nie o wojsko, ani o bro, ani o amunicj, ani o adne doczesne rzeczy prosili,
tylko o modlitw do Pana Zastpw, by skruszy moc wroga, zagraajcego
Kocioowi i Narodowi, ktry od wiekw by Przedmurzem Chrzecijastwa.
Pamitacie, Najmilsi, gorce modlitwy, zanoszone wwczas w wityniach za
pomylno Polski; pamitacie wielotysiczn procesj bagaln mieszkacw
Warszawy na Plac Zamkowy, gdzie na prowizorycznym otarzu spoczyway
relikwie witych patronw miasta i kraju; pamitacie, jak cae rzesze
wiernych codziennie przystpoway do Stou Paskiego, z modlitw bagaln
na ustach.

1921, lipiec, 8. Odezwa Biskupa Podlaskiego na rocznic zwycistwa w sierpniu 1920 roku,
w: Metropolia warszawska, dz. cyt. 253-254.

Nie na prno wzywalimy Pana. Staa si rzecz wielka, ktr nawet

niewierzcy nazywali Cudem nad Wis:
Oywi si podupady duch narodu, modzie tumnie rzucia si w szeregi
armii ochotniczej pod hasem: Bg i Ojczyzna. Stary onierz, wycieczony
dugotrwa walk, opanowa si, wyty wszystkie siy i poszed w nowy bj,
nie szczdzc potu i krwi; stronnictwa zapomniay o prywatnych ambicjach;
ustay walki klasowe i zrodzia si szlachetna emulacja, kto zwyciy?
Inteligencja mwia: to my; siermini wieniacy jeszcze uroczyciej
zapewniali: to my; robotnicy wspubiegali si o wawrzyny zwycistwa,
twierdzc stanowczo: to my.
Zdumiony odwag i mstwem bojownikw polskich onierz bolszewicki cofa
si w przestrachu i pada raony, bo nad zastpami Wojsk Polskich widzia
unoszcy si sztandar z wizerunkiem Matki Boskiej.
A chocia po zwycistwie na ustach niewierzcych widzielimy nieraz
sarkazm, gdy mwiono o Cudzie nad Wis zwycistwo nasze pozostanie na
zawsze wielkim zwycistwem, i o Cudzie nad Wis bdzie pisaa po wsze
czasy historia Polski i historia wiata, a Koci zawsze bdzie przypomina
wiernym swoim sowa psalmisty: Nisi Dominus custodierit civitatem,
frustra vigilat, qui custodit eam - Jeli Pan nie bdzie strzeg miasta, prno
czuwa, ktry go strzee. (Ps 126, 2)1.
Wkrtce po zwycistwie artyku pod tytuem Cud nad Wis
opublikowa Stanisaw Stroski, jeden z przywdcw Narodowej
Demokracji. Tak nazywaj j rwnie wspczeni historycy.
Pewnie dlatego, e trudno poda przykad innej bitwy (jeli przyj, e to
rzeczywicie bya bitwa), ktra tak szybko i gboko zmienia sytuacj strategiczn
jak Bitwa Warszawska2.
Norman Davies napisa:
Wojska sowieckie poniosy druzgocc klsk. Wzito do niewoli sto tysicy
Rosjan. Czternacie tysicy zbiego do Prus Wschodnich. Trzy armie sowieckie
zostay cakowicie unicestwione. Reszta usiowaa przedrze si na wschd
w zupenej rozsypce. To by Cud nad Wis3.
Andrzej Wielowieyski podaje trzy powody, dla ktrych Bitw
Warszawsk naley uwaa za Cud nad Wis.
Po pierwsze, do polskiego zwycistwa przyczyni si Jzef Stalin! Ot
rosyjski wdz naczelny Kamieniew (byy carski pukownik sztabu generalnego)
i przewodniczcy wojennego sowietu (czyli minister wojny) Lew Trocki brali
pod uwag, e dowdca frontu zachodniego, Tuchaczewski, moe mie
trudnoci z przeamaniem polskiej obrony. Dlatego ju 2 i 5 sierpnia wydali
w Moskwie rozkazy dowdcy frontu poudniowego Jegorowowi i dowdcy
armii konnej Budionnemu niezwocznego marszu w kierunku Lublina, by
w ten sposb przyj z pomoc Tuchaczewskiemu.

1921, lipiec 30. List pasterski arcybiskupa warszawskiego kardynaa Aleksandra Kakowskiego
w pierwsz rocznic Cudu nad Wis, w: Metropolia warszawska, dz. cyt., 255-256.
2 R.M. Watt, dz. cyt., 133.
3 N. Davies, t. 2, dz. cyt., 500.

Jednak obydwaj dowdcy, a zwaszcza komisarz frontu Jzef Stalin nie

mieli ochoty przyczynia si do sukcesu Tuchaczewskiego. Mimo telefonw
Kamieniewa Stalin kilka dni zwleka z przegrupowaniem wojsk. Dopiero 13
sierpnia, z dziesiciodniowym opnieniem, Budionnyj zacz przesuwa swe
wojsko na pnoc. Gdyby zrobi to wczeniej, rezultat bitwy mgby by inny1.
Drugie cudowne wydarzenie w bitwie warszawskiej byo szczciem
w nieszczciu. Major Drohojowski majc przy sobie supertajne dokumenty
znalaz si na pierwszej linii frontu i zosta zabity 13 sierpnia. Bolszewicy
znaleli przy nim map, na ktrej narysowany by plan bitwy. Tuchaczewski
i jego sztab uznali jednak map za celowo podrzucon przez Polakw, by ich
zdezorientowa i bolszewicy nie wykorzystali zawartych na niej informacji.
Trzeci cud wydarzy si w Ciechanowie. 16 sierpnia dywizje gen.
Sikorskiego toczyy zacity bj z czerwonoarmistami nad Wkr.
We froncie wytworzya si kilkunastokilometrowa luka, z czego
skorzystaa polska brygada kawalerii, ktra rankiem 17 sierpnia wpada do
Ciechanowa. W miecie nie byo jednostek liniowych, ale by sztab armii
rosyjskiej. Dowdca armii i wielu czonkw sztabu uciekli na wschd.
Radiostacj spalono. Przez nastpnych klika dni sze sowieckich dywizji byo
pozbawionych dowdztwa i praktycznie wyczonych z walki2.
Dnia 30 padziernika 1920 roku kardyna Aleksander Kakowski napisa
List do duchowiestwa i wiernych Archidiecezji Warszawskie3j:
Opatrzno wskrzesia w piersi polskiego onierza bohaterskie
mstwo praojcw, i skruszy dziesiciokrotnie liczb
przewyszajcego najedc odpdziwszy go, ocali Polsk, ba,
nawet wiat cay, miao rzec mona, od niechybnej zguby.

Amerykaski
Pisudskiego.

historyk

Richard M.

Watt

podkrela

zasugi

Jako dowdca wojskowy Pisudski wykaza si podziwu godn wyobrani

i miaoci, przeprowadzajc kontratak w trafnie wybranym miejscu
i czasie... W nastpnych starciach po bitwie warszawskiej Pisudski
demonstrowa wyjtkow energi i ruchliwo...z pewnoci by bardzo
zdolnym dowdc i udowodni, e potrafi poprowadzi siy swojego kraju
w walce z wielkim mocarstwem4.

Stalin by zbrodniarzem i nie lubi Polakw. W czasie wielkiego terroru w 1938 roku rozkaza
rozstrzela ponad sto dziesi tysicy Polakw. W 1940 roku nakaza zabi ponad dwadziecia
tysicy polskich oficerw i inteligentw. Po raz drugi odda Polsce wielk przysug, gdy mimo
oporu Amerykanw i Anglikw w Poczdamie w 1945 roku odda Polsce Szczecin i Wrocaw.
Tym razem chodzio mu o pornienie na zawsze Polski z Niemcami. Por. A. Wielowieyski,
dz. cyt., 156n.
2 Por. tame, 155159.
3 Metropolia warszawska, dz. cyt., 230.
4 R.M. Watt, dz. cyt., 135n.
1

Bezporednio po nawiedzeniu cmentarza w Radzyminie, w katedrze

warszawsko-praskiej, 13 czerwca 1999 roku Ojciec w. Jan Pawe II
powiedzia:
Byo to wielkie zwycistwo wojsk polskich, tak wielkie, e nie dao si go
wytumaczy w sposb czysto naturalny i dlatego nazwane zostao Cudem nad Wis.
To zwycistwo byo poprzedzone arliw modlitw narodow. (...) Myl nasza kieruje
si dzisiaj ku tym wszystkim, ktrzy pod Radzyminem i w wielu innych miejscach tej
historycznej bitwy oddali swoje ycie, bronic Ojczyzny i jej zagroonej wolnoci.
Mylimy o onierzach, o oficerach, mylimy o wodzu, o wszystkich, ktrym
zawdziczamy to zwycistwo1.
Zasugi Pisudskiego s olbrzymie. Czy nie by on jednak narzdziem
Boej Opatrznoci?
W caej wojnie polsko-bolszewickiej, a zwaszcza w Bitwie Warszawskiej
dostrzec mona wiele przejaww Boej askawoci.
Podkrela to Norman Davies, gdy pisze: Opatrznociowym dla Polakw
zrzdzeniem losu zbyt ufny we wasne siy Tuchaczewski nie wykorzysta przewagi
swych wojsk a do 13 sierpnia2.
Takich zaskakujcych zrzdze losu byo w tej wojnie wiele. Wanie
dlatego moemy utrzymywa, e na przedpolach Warszawy zdarzy si cud
dziki Boej Opatrznoci3.

Jan Pawe II, Pielgrzymki do Ojczyzny... dz. cyt., 1135 n.

N. Davies, t. 2, dz. cyt., 500.
3 N. Davies, White Eagle, Red Star. The Polish-Soviet War and The Miracle on the Vistula, London
2007 (wyd. pierwsze w 1972 r.) wyraa przekonanie, e polsko-sowiecka wojna zmienia bieg
historii. Znana jako Cud nad Wis naley do bitew decydujcych o losach zachodniego
wiata. Wyd. polskie: Orze biay - czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920,
t. A. Pawelec, Krakw 2006.
Dokumenty dotyczce wojny polsko-sowieckiej zostay opublikowane m.in. w: Direktiwy
Gawnogo Komandowanija Krasnoj Armii, Vojenizdat, Moskwa 1969; Dokumenty i materiay do
historii stosunkw polsko-radzieckich, t. 1-3, Warszawa, Moskwa 1962-1966; W.I. Lenin,
Korespondencja wojenna, 1917-1920, Warszawa 1958; Livre Rouge-Recueil des documents
diplomatiques relatifs aux relations entre la Pologne et la Russie, 1918-20, Narkomindel, Moskwa
1920; J. Pisudski, Pisma zbiorowe, t.1-10, Warszawa 1937-1938; S. Pomaraski, Pierwsza wojna
polska (zbir komunikatw wojennych, 1918-1921) , Warszawa 1920.
Wspomnienia i opracowania (wybr):
Camon, Gnral, La Manoeuvre libratrice du Marchal Pilsudski contre les Bolcheviques, Aot 1920,
Paris 1929; Lord DAbernon, The Eighteenth Decisive Battle of World History, London 1943;
S. Grabski, The Polish-Soviet Frontier, London 1943; J. Haller, Pamitniki, London 1964;
N.E. Kakurin, V.A. Melikov, Wojna s Bieopolakami 1920 goda, Moskwa 1925; J. Marchlewski,
Polsza i mirowaja rewolucja, Moskwa 1920; J. Pisudski, Rok 1920, Warszawa 1925, London 19415;
K. Radek, Wojna polskich bieogwardiejcew protiw Sowietskoj Rossii, Moskwa 1920; B. Roja, Legendy
i fakty, Warszawa 1931; W. Sikorski, Nad Wis i Wkr, Lww 1928; La Campagne Polono-Russe de
1920, Paris 1928; L. Trocki, Sowietskaja Rossija i buruaznaja Polsza. Przemwienie wygoszone
w Homlu, maj 1920, Moskwa 1920; M.N. Tuchaczewski, Pochd za Wis. Tekst polski
w: J. Pisudski, Rok 1920, dz. cyt., 168-217; J. Szaniawski, Marszaek Pisudski i Polacy. W obronie
Europy - Cud nad Wis, Ex Libris, Warszawa 2007.
1
2