POLITECHNIKA WROCAWSKA

WYDZIA INYNIERII RODOWISKA

INSTYTUT INYNIERII OCHRONY RODOWISKA
ZAKAD NAUKOWY USUWANIA CIEKW

KANALIZACJA 1
Wykady opracowane na podstawie podrcznika:
A. Kotowski: Podstawy bezpiecznego wymiarowania odwodnie terenw.
Wydawnictwo Seidel-Przywecki, Warszawa 2011 [102].

PODSTAWY PROJEKTOWANIA I WYMIAROWANIA

SIECI KANALIZACYJNYCH

Motto:
Minionej nocy
Minionej nocy
przyni mi si napis w nieznanym jzyku:
bdc czowiekiem
masz prawo do bdu
ale masz prawo tylko do ludzkiego bdu,
ale masz prawo tylko do takiego bdu,
ktry potrafisz naprawi
Lecz nie masz prawa do bdu nie do naprawienia,
Bdu, ktry zabija
Ryszard Krynicki

Wrocaw, 2013 r.

Wykady - Kanalizacja 1 (sem. V)

TRECI PROGRAMOWE
Forma zaj - wykad

Liczba godzin

Wy1 Program wykadw. Cele i zadania kanalizacji wg PN-EN 752

Klasyfikacja i oglna charakterystyka konwencjonalnych i
Wy2
niekonwencjonalnych systemw usuwania ciekw (zalety i wady)
Wy3 Charakterystyka kanalizacji oglnospawnej z obiektami odciajcymi
Wy4 Charakterystyka kanalizacji rozdzielczej i prozdzielczej z separatorami
Wy5 Zasady bilansowania ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych
Wy6 Pomiary i charakterystyka opadw - modele fizykalne i probabilistyczne
Wy7 Zasady bilansowania spywu wd opadowych metodami czasu przepywu
Wy8 Metoda granicznych nate (MGN) wymiarowania kanalizacji
Wy9 Metoda wspczynnika opnienia (MWO) wymiarowania kanalizacji
Standardy odwodnie terenw wg PN-EN 752:2008 i zalecenia do
Wy10
bezpiecznego wymiarowania kanalizacji deszczowej w Polsce (MMN)
Wy11 Wymiarowanie hydrauliczne przewodw i kanaw ciekowych
Wy12 Zalecane spadki dna i dobr przekrojw kanaw grawitacyjnych
Wy13 Zasady projektowania tras, zagbie i pocze kanaw
Wy14 Materiay, uzbrojenie i obiekty na sieciach kanalizacyjnych
Wy15 Podstawy budowy i eksploatacji sieci kanalizacyjnych
Suma godzin

2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
30

wiczenia projektowe - Kanalizacja 2 (w sem. VI)

TRECI PROGRAMOWE
Forma zaj - projekt

Pr1
Pr2
Pr3
Pr4
Pr5
Pr6
Pr7
Pr8
Pr9
Pr10
Pr11
Pr12

Liczba godzin

Program wiczenia projektowego: zakres, podstawowe zasady i

wymagania
Sporzdzenie bilansu odpywu ciekw komunalnych
Wykonanie krzywych deszczy wg wybranej metody uwzgldniajcej
zaleno pomidzy podstawowymi parametrami deszczy
Obliczenia hydrauliczno-techniczne sieci kanalizacji deszczowej
Sporzdzenie planu spadkw i zagbie sieci kanalizacji deszczowej
Obliczenia hydrauliczno-techniczne sieci kanalizacji bytowogospodarczej i przemysowej z uwzgldnieniem moliwych kolizji z
sieci deszczow
Sporzdzenie planu spadkw i zagbie sieci kanalizacji bytowogospodarczej i przemysowej
Wykonanie profilu podunego gwnego kolektora kanalizacji
deszczowej
Wykonanie profilu podunego gwnego kolektora kanalizacji bytowogospodarczej i przemysowej
Sporzdzenie planu sieci kanalizacyjnych
Projekt techniczny prostego obiektu kanalizacyjnego
Sporzdzenie opisu technicznego projektu
Suma godzin

1
2
2
5
2
5
2
2
2
2
2
3
30

1. WPROWADZENIE

KANALIZACJA oznacza historycznie dwa pojcia:

zesp budowli inynierskich - do speniania okrelonych celw,

nauka stosowana - o projektowaniu, budowie i eksploatacji sieci i obiektw systemu

do odprowadzania oraz unieszkodliwiania ciekw, tj. wd zuytych i opadowych.

Cele kanalizacji na terenach zurbanizowanych (osadniczych) to:

1)

Utrzymanie

warunkw

higienicznych

(czyli

sanitarnych)

przez

zbieranie

odprowadzanie ciekw do oczyszczalni, gdzie nastpuje ich unieszkodliwienie;

2)

Zapobieganie szkodom zwizanym z zalewaniem bd podmakaniem terenw i

obiektw,

3)

Zapewnienie przejezdnoci powierzchni komunikacyjnych: jezdni, przej pieszych,

w tym podziemnych - woda co najwyej do poziomu krawnikw.

Utrzymanie warunkw higienicznych jest gwnym i pierwotnym celem kanalizacji

jednostek osadniczych. Problemy higieniczne wynikaj gwnie z obecnoci zanieczyszcze
mikrobiologicznych w skadzie ciekw bytowo-gospodarczych, zwizanych z yciem i
dziaalnoci ludzi. W przypadku ciekw przemysowych chodzi gwnie o niekorzystny
wpyw na rodowisko, w tym na trwao kanaw, ich skadu fizyczno-chemicznego.
Cel drugi i trzeci dotycz zwaszcza wd opadowych, tj. deszczowych i roztopowych. Z
punktu widzenia ochrony rodowiska, wody opadowe zbierane kanalizacj z uszczelnionych
powierzchni terenw zurbanizowanych s ciekami. Rwnolegle do postulatu sanitarnego,
cele te zyskay na znaczeniu wraz ze wzrostem gstoci i wartoci zabudowy oraz
intensyfikacji wykorzystywania powierzchni terenw na cele komunikacyjne.

Kilka wspczesnych faktw:

1/. Zaobserwowany w XX wieku - wzrost redniej rocznej temperatury globu wywouje
zwikszon cyrkulacj wody w cyklu hydrologicznym oraz nasilenie si ekstremalnych
zjawisk pogodowych - susze, powodzie, trby powietrzne.

2/. Wedug prognoz opartych na globalnym modelu klimatu IPCC:2007, w biecym stuleciu
temperatura globu moe si podnie od 1,7oC do 4,4oC, a na kady stopie wzrostu
temperatury szacuje si ok. 7% wzrost intensywnoci opadw - wg [*].
[*] Landerink G., Meijgaard E.V.: Increase in hourly precipitation extremes beyond expectations from
temperature changes. Nature Geosci., 2008.

3/. Z powodu ocieplenia klimatu zmienia si bdzie wysoko i intensywno opadw

regionalnych i lokalnych w Polsce - w projekcji do 2100 roku - biorc za podstaw okres
pomiarowy 1951-2009 - wg [**].
[**] Piskwar I.: Projekcje zmian w ekstremach opadowych w Polsce. Monografia Kom.Gosp.Wod. PAN, 2010.

4/. Na podstawie bada podjtych na PWr., na przestrzeni ostatnich 50 lat (1960-2009)

nastpi we Wrocawiu wzrost intensywnoci opadw o okoo 13% - wg [***].
[***] Kamierczak B., Kotowski A.: Trendy zmian wysokoci i intensywnoci opadw maksymalnych do
modelowania kanalizacji we Wrocawiu. Gaz, Woda i Technika Sanitarna nr 5, 2013.

Nasilajce si, zwaszcza w ostatnich latach, ekstremalne zjawiska przyrodnicze, takie jak
gwatowne bd dugotrwae opady i zwizane z nimi wylewy z kanalizacji, podtopienia
terenw czy szerzej tzw. powodzie miejskie, powoduj znaczne straty gospodarcze.
Zmusza to nas powinno do cigego doskonalenia zasad wymiarowania systemw
kanalizacyjnych.

Do projektowania kanalizacji bytowo-gospodarczej i przemysowej oraz deszczowej bd

oglnospawnej, stosowane s rne metody obliczeniowe - do okrelania miarodajnego
odpywu ciekw. W zalenoci od zastosowanej metody uzyskuje si rnice si wyniki.
Konsekwencj doboru niewaciwej metody obliczeniowej (np. modelu opadw,
algorytmu wymiarowania czy zasad doboru kanaw) jest wic moliwo zaprojektowania
kanaw przewymiarowanych, co byoby ekonomicznie nieuzasadnione, bd te czciej
kanaw o niedostatecznej przepustowoci, co powoduje przecienie sieci i stwarza
niebezpieczestwo zalania ulic, piwnic i podtopie terenw.
O dokadnoci kadej metody obliczeniowej (z teorii niezawodnoci) decyduje najsabsze
ogniwo, ktrym s najczciej - dane o opadach i spywach ciekw.

Bezpieczne projektowanie i wymiarowanie systemw odwodnie terenw ma na celu

zapewnienie odpowiedniego standardu odwodnienia terenu, ktry definiuje si jako
przystosowanie systemu do przyjcia maksymalnych - prognozowanych strumieni wd
opadowych z czstoci rwn dopuszczalnej (akceptowalnej spoecznie) czstoci
wystpienia wylania na powierzchni terenu.
Tab. 1.1. Zalecane czstoci projektowe deszczu obliczeniowego i dopuszczalne czstoci wystpienia
wylania wg PN-EN 752:2008 [182]
Czsto deszczu
obliczeniowego
[1 raz na C lat]
1 na 1
1 na 2
1 na 5
1 na 10

Rodzaj zagospodarowania terenu

- standard odwodnie terenw
I. Tereny pozamiejskie
II. Tereny mieszkaniowe
III. Centra miast, tereny usug i przemysu
IV. Podziemne obiekty komunikacyjne,
przejcia i przejazdy pod ulicami, itp.

Czsto wystpienia
wylania
[1 raz na C lat]
1 na 10
1 na 20
1 na 30
1 na 50

Polska norma - zharmonizowana z europejsk norm, PN-EN 752:2008 ogranicza

czsto wyleww z kanalizacji do rzadkich powtarzalnoci ich wystpowania:
raz na 10 lat - w przypadku terenw pozamiejskich, oraz
raz na 20, 30 lub 50 lat dla terenw miejskich
- odpowiednio do rodzaju zagospodarowania przestrzennego (tab. 1.1).
Cytowana norma zaleca do projektowania systemw kanalizacyjnych czstoci deszczu
obliczeniowego: 1 raz na rok - dla terenw pozamiejskich oraz raz na 2, 5 lub 10 lat dla
terenw miejskich, przy czym nie mog wystpowa tutaj adne przecienia w dziaaniu
systemw grawitacyjnych (np. praca pod cinieniem).
Wynika std m.in. konieczno dobierania kanaw na niecakowite wypenienie, tj. z
rezerw przepustowoci na wypadek rzadziej pojawiajcych si deszczy.

Obecnie zaleca si weryfikacj czstoci wyleww na drodze modelowania

hydrodynamicznego, przy rnych scenariuszach jej obcienia opadami, zmiennymi w
czasie i przestrzeni.

W podrczniku pt.: Podstawy bezpiecznego wymiarowania odwodnie terenw (Wyd.

Seidel-Przywecki, Warszawa 2011) [102] sformuowano podstawy bezpiecznego
projektowania i wymiarowania grawitacyjnych systemw (sieci i obiektw) kanalizacyjnych.
Rozdziay 2. do 10. dotycz zasad projektowania i wymiarowania - sieci kanalizacyjnych,
natomiast rozdziay 11. do 15. - obiektw na sieciach kanalizacyjnych.

2. OGLNA CHARAKTERYSTYKA SYSTEMW

KANALIZACYJNYCH
2.1. RYS HISTORYCZNY ROZWOJU KANALIZACJI
Bliski Wschd. Na najstarsze lady staroytnych przewodw wodnych natrafiono w Syrii
(dawniej Asyria), gdzie ju ok. 3500 lat p.n.e. w miejscowoci Habuba Kabira nad brzegiem
Eufratu istniaa rozwinita cywilizacja.
Znaleziono tam lady przewodw o przekroju koowym (z rur ceramicznych czonych na
bosy koniec-kielich) lub prostoktnym (ukadanych z kamieni i cegie), doprowadzajcych
wod pitn bd odprowadzajcych wody opadowe/cieki (rys 2.1).

Rys. 2.1. Historyczne sposoby budowy przewodw i kanaw wodnych

Historia budowy i rozwoju systemw odwodnie terenw (kanalizacji) siga 3000 lat
przed narodzeniem Chrystusa. Przykadowo, w Babilonie stosowano ju wwczas drenae i
studnie chonne do odprowadzania wd deszczowych z dachw czy utwardzonych placw i
ulic, do gruntu.
W Egipcie, w grobowcu z ok. 2700 r. p.n.e., w miejscowoci Saqquara przy ujciu Nilu,
odkryto pierwsz toalet przeznaczon dla zmarych. Okoo roku 2500 p.n.e. w miastach
Mezopotamii budowane byy ju pierwsze sieci kanaw do odprowadzania ciekw z toalet
domowych spukiwanych wod - do dow kloacznych. Kanay byy budowane z rur
miedzianych.

Europa. Pocztki rozwoju systemw kanalizacyjnych w staroytnym Rzymie sigaj VIII

do VII wieku p.n.e. Okoo 610 roku p.n.e. zaczto budowa gwny kana ciekowy, zwany
Cloaca Maxima, ktry funkcjonuje do dzisiaj (wymiar odcinka kocowego 3,15/4,1 m).
Pocztkowo suy do odprowadzania wd deszczowych, a pniej i ciekw bytowych.
Retencjonowano te wody deszczowe w zbiornikach zwanych cysternami.

Polska. Pocztki rozwoju kanalizacji na ziemiach polskich sigaj XIV wieku Gdask,
Krakw, Kamieniec, Bolesawiec, Reszel i inne. Przykadowo na Dolnym lsku, w
Bolesawcu od 1531 roku cieki komunalne odprowadzane byy nie do rzeki Bbr, lecz na
ki, w celu ich rolniczego wykorzystania (naturalny nawz) a jednoczenie
unieszkodliwiania (oczyszczania). System eksploatowany by do pocztku XX wieku.

W Reszlu natomiast pozostaj nadal w eksploatacji kanay krzyackie, stanowice

istotny element systemu kanalizacyjnego miasta.

Powstanie nowoczesnych systemw kanalizacyjnych - z oczyszczaniem ciekw wcznie,

wizao si z tzw. rewolucj przemysow i burzliwym rozwojem miast w Europie w XIX
wieku. Wybuch epidemii cholery w 1831 r. zdecydowanie przyspieszy ten proces.
Pierwsze kompleksowe systemy kanalizacyjne na ziemiach polskich powstay w
Gdasku (1871), we Wrocawiu (1881-90) i w Warszawie (1900 - in. Lindley). Zaczto te
wprowadza coraz powszechniej w wikszych miastach tzw. klozety wodne - WC.

Jak uczy historia cywilizacji, powinnimy dy wspczenie do projektowania i

budowy systemw kanalizacyjnych w taki sposb - stosujc odpowiednie metody
obliczeniowe oraz materiay i technologie - aby mogy one sprawdza si w dziaaniu za
100 i wicej lat.

2.2. RODZAJE I POCHODZENIE CIEKW

cieki, definiowane jako wody zuyte, odprowadzane przez kanalizacj, zbierane s z [6,
18, 133]:

gospodarstw domowych (budownictwo jedno- i wielorodzinne),

obiektw uytecznoci publicznej i zakadw usugowych (biur, urzdw, instytucji,
szk, szpitali, sklepw, myjni, pralni, basenw kpielowych, itp.),
zakadw przemysowych i rzemielniczych.

cieki powstaj w wyniku wykorzystania wody (wodocigowej lub z wasnych uj) na

cele:

spukiwania fekaliw - w ubikacjach (WC),

higieniczne - zwizane z myciem si, kpielami, itp.,
gospodarcze - zwizane z praniem bielizny, przygotowywaniem posikw,
utrzymaniem czystoci pomieszcze, itp.,
technologiczno-produkcyjne - zwizane z przetwarzaniem surowcw, wytwarzaniem
ywnoci, produkcj wyrobw, itp.

Ze wzgldu na skad fizyko-chemiczny cieki mona podzieli na:

cieki bytowo-gospodarcze, nazywane te bytowymi (a w argonie inynierskim

sanitarnymi), pochodzce z gospodarstw domowych, zakadw usugowych i
obiektw uytecznoci publicznej;

cieki przemysowe, zwane te poprodukcyjnymi, pochodzce z zakadw

przemysowych i rzemielniczych.

Odrbne grupy stanowi:

cieki opadowe (deszczowe i roztopowe), pochodzce z opadw deszczu bd/i

topnienia niegu czy lodu - spukujce zanieczyszczenia z uszczelnionych powierzchni
zlewni, po okresach tzw. suchej pogody (pogody bezopadowej, bezdeszczowej);

cieki oglnospawne (komunalne), bdce najczciej mieszanin ciekw bytowogospodarczych, przemysowych, wd podziemnych infiltrujcych do kanaw przez
nieszczelnoci oraz ciekw opadowych.

2.3. KLASYFIKACJA SYSTEMW USUWANIA CIEKW

Kanalizacja to zesp urzdze (czyli system) do zbierania i odprowadzania ciekw i wd
opadowych z terenw zurbanizowanych i przemysowych do oczyszczalni, gdzie nastpuje
ich unieszkodliwienie. Elementy skadowe systemu kanalizacyjnego jako caoci to:

kanalizacja wewntrzna (instalacje wewntrzne) - w budynkach z przyborami

sanitarnymi (WC, wanny, umywalki, natryski, wpusty podogowe, itp.);
kanalizacja zewntrzna:
o sie osiedlowa lub zakadowa (komunalna, prywatna, wsplnotowa),
o sie zbiorcza miejska (komunalna),
o obiekty sieciowe (pompowanie, zbiorniki retencyjne, przelewy burzowe,
separatory, syfony, studzienki),
o oczyszczalnie ciekw.

Systemy kanalizacyjne mona podzieli wedug rnych kryteriw:

A. Strumienia odprowadzanych ciekw:
o pena - wszystkie rodzaje ciekw,
o czciowa - np. tylko cieki bytowo-gospodarcze,
o mieszana - fragmentami pena/czciowa.
B. Zasigu terytorialnego:
lokalna - osiedlowa, zakadowa, wsplnotowa,
miejska - cae miasto,
grupowa - kilka miast, wsi.
C. Konstrukcji kanaw:
kryta - podziemna,
otwarta - powierzchniowa (rowy, koryta),
mieszana.
D. Sposobu przepywu ciekw:
grawitacyjna,
cinieniowa (pneumatyczna lub hydrauliczna),
podcinieniowa (prniowa),
mieszana.
E. Rodzaju odprowadzanych ciekw:
bytowo-gospodarcza (ciekowa, w argonie sanitarna),
przemysowa,
deszczowa,
oglnospawna (wszystkie rodzaje ciekw).
F. Funkcjonowania systemu:
oglnospawna (jednoprzewodowa),
rozdzielcza (dwu lub wicej przewodowa),
prozdzielcza (dwu lub wicej przewodowa),
bezodpywowa (szamba i wozy asenizacyjne),
odciona (szamba i sie zbiorcza),
mieszana (fragmentami rna sie).

Budowane obecnie systemy usuwania ciekw mona oglnie podzieli na (wg rys. 2.2 i 2.3):

konwencjonalne - o grawitacyjnym przepywie ciekw,

niekonwencjonalne - o przepywie wymuszonym pod- bd nadcinieniem,

mieszane - fragmentami konwencjonalne i niekonwencjonalne.

Kanalizacja

Konwencjonalna
(tradycyjna)

oparta na grawitacyjnym
przepywie ciekw - ze swobodn
powierzchni przy cinieniu
barometrycznym

Niekonwencjonalna
(specjalna)

oparta na wymuszonym przepywie

ciekw - podcinieniem bd
nadcinieniem
fragmentami kanalizacja
konwencjonalna i fragmentami
niekonwencjonalna

Mieszana

Rys. 2.2. Generalny podzia systemw kanalizacyjnych ze wzgldu na przepyw ciekw

Kanalizacja konwencjonalna

Grawitacyjna

Kanalizacja niekonwencjonalna

Grawitacyjnopompowa

Nadcinieniowa
(toczna)

Pneumatyczna

Hydrauliczna
(pompowa)

Podcinieniowa
(prniowa)

Jedno
przewodowa

Dwu
przewodowa

Rys. 2.3. Szczegowy podzia systemw kanalizacyjnych ze wzgldu na warunki dziaania

2.4. KANALIZACJA KONWENCJONALNA

Kanalizacja grawitacyjna, tj. dziaajca pod wpywem siy cienia, stosowana jest
powszechnie od zarania rozwoju inynierii sanitarnej. Grawitacyjne systemy usuwania
ciekw staj si w chwili obecnej rozwizaniem coraz bardziej kosztownym, zwaszcza w
paskim terenie o rozlegej i lunej zabudowie, rozwijajcych si wci aglomeracji miast.
Wynika to m.in. ze znacznych kosztw budowy kanaw - na gbokociach
dochodzcych nawet do 68 m.
Przykadowo, dla minimalnego spadku dna kanau imin = 1 wymagane przegbienie
kanau wynosi 1 m na 1 km dugoci.

10

Rys. 2.4. Schemat (a) i profil (b) kanalizacji grawitacyjnej z pompowni poredni
(kanalizacja grawitacyjno-pompowa)

W deniu do zmniejszenia kosztw budowy kanalizacji zaczto ju na przeomie XIX i

XX wieku stosowa porednie pompownie ciekw, wyposaone pocztkowo w pompy
tokowe z napdem parowym, nastpnie gazowym (ok. 1900 r.) i elektrycznym (1920), ktre
umoliwiy podniesienie dna kanau za pompowni do rzdnej wynikajcej z moliwego minimalnego zagbienia kanau (rys. 2.4).
Porednie pompownie ciekw nie zmniejszaj jednak w zasadniczy sposb kosztw
budowy systemw grawitacyjno-pompowych, a to gwnie ze wzgldu na fakt, e same s
drogie w budowie i eksploatacji. Z tych te wzgldw, kanalizacja konwencjonalna naley do
najdroszych elementw infrastruktury podziemnego uzbrojenia terenw zurbanizowanych
(miejsko-przemysowych).

Na terenach wiejskich o lunej zabudowie, przy kryterium gstoci zaludnienia

mniejszej od 120 mieszkacw na km sieci przyjtym w Polsce (a powszechnie w Europie <
150 mieszkacw na km), stosowane s nadal bezodpywowe zbiorniki ciekw (szamba),
oprniane wozami asenizacyjnymi, bd te budowane s oczyszczalnie naturalne - z
drenaem rozsczajcym cieki do gruntu.
Obecnie, ciecz nadosadow z szamb proponuje si odprowadza tzw. odcion maorednicow (do 100 mm) kanalizacj grawitacyjn do lokalnych oczyszczalni ciekw
[22, 23, 65], bd te stosowa kanalizacj niekonwencjonaln, nadcinieniow lub
podcinieniow [5, 10, 22, 65, 158]. Ukady takie wymagaj jednak czstego pukania
kanaw, w tym wod z hydrantw poarowych. Oglnie, s drogie w eksploatacji.

11

2.5. KANALIZACJA NIEKONWENCJONALNA

Ju na pocztku XX wieku, w oparciu o nowe moliwoci techniczne, zaczy pojawia
si rnego rodzaju koncepcje konstruowania sieci kanalizacyjnych o przepywie
wymuszonym - w przewodach zamknitych, z wykorzystaniem nad- lub podcinienia, jako
czynnikw do transportu ciekw.
Praktycznie, moliwo stosowania kanalizacji cinieniowej (tzw. tocznej) bd
podcinieniowej (tzw. prniowej) zaistniaa dopiero z kocem lat szedziesitych, dziki
opracowaniu na zachodzie Europy i w USA konstrukcji maych i niezawodnych urzdze do
usuwania ciekw cznie z zawartymi w nich ciaami staymi.
Urzdzenia te, instalowane na poszczeglnych posesjach, usuwaj okresowo, zbierane w
zbiornikach cieki do przewodu kanalizacyjnego, uoonego na niewielkiej gbokoci.
Dostpno tych urzdze powoduje, e kanalizacja niekonwencjonalna staje si coraz
czciej rozwizaniem alternatywnym do ukadw konwencjonalnych (grawitacyjnych).

Zastosowanie kanalizacji niekonwencjonalnej uzasadnione jest zwaszcza, gdy:

o spadek terenu jest bliski zeru,
o wystpuje wysoki poziom wd podziemnych,
o s trudne warunki fundamentowe (np. podoe skaliste),
o zabudowa ma charakter pasmowy, o maej gstoci zaludnienia,
o odpyw ciekw jest sezonowy (kempingi)

Kanalizacja niekonwencjonalna ma nastpujce zalety:

lepiej spenia warunki sanitarne i zasady ochrony rodowiska, bowiem ze wzgldu na
wymagan szczelno przewodw kanalizacyjnych wykluczona jest zarwno
eksfiltracja ciekw do gruntu jak i infiltracja wd podziemnych do kanaw, co
prowadzi do zmniejszenia wymiarw i kosztw oczyszczalni ciekw;
moliwe jest pytkie ukadanie przewodw ciekowych - rwnolegle do powierzchni
terenu (na gbokociach porwnywalnych z przewodami wodocigowymi), co
przyczynia si do znacznego skrcenia czasu i kosztw realizacji inwestycji (poprzez
zmniejszanie objtoci robt ziemnych, eliminacj odwodnienia wykopw, itp.);
uzyskuje si do istotne zmniejszenie rednic kanaw (przewodw ciekowych)
wskutek wikszych prdkoci przepywu (penym przekrojem), co przyczynia si do
zmniejszenia kosztw budowy sieci;

12

 atwe jest rozwizywanie kolizji z innymi instalacjami uzbrojenia podziemnego terenu

(analogicznie jak w przypadku sieci wodocigowej);
strumie ciekw w stosunku do kanalizacji konwencjonalnej (grawitacyjnej)
zmniejsza si nawet o 50%, wskutek m.in. braku infiltracji wd podziemnych oraz
wd deszczowych z tzw. dzikich (lub bdnych) podcze, czy te dopywajcych
przez otwory wentylacyjne we wazach studzienek !.

Kanalizacja niekonwencjonalna posiada rwnie wady, w stosunku do tradycyjnego grawitacyjnego sposobu odprowadzania ciekw, mianowicie:
wiksz zawodno dziaania, ze wzgldu na moliwo awarii elementw
mechanicznych i elektrycznych, w tym automatyki, mogcych prowadzi do skaenia
rodowiska;
konieczno cigego i niezawodnego dostarczania zmiennego w czasie strumienia
energii elektrycznej;
konieczno dokonywania regularnych przegldw i konserwacji urzdze przez
wykwalifikowanych pracownikw (generalnie znacznie drosza w eksploatacji).

Ponadto, kanalizacja niekonwencjonalna ma jak dotychczas ograniczony zasig

dziaania, limitowany m.in.:

wysokoci cinienia w sieci w praktyce do 0,4 MPa w przypadku systemu

tocznego, co ogranicza jego zastosowanie do dzielnic mieszkaniowych czy zakadw,

wysokoci podcinienia w sieci w praktyce do 0,06 MPa w przypadku systemu

prniowego, co ogranicza jego zasig dziaania do ok. 2 km wok centralnej stacji
prniowej (CSP) i liczb mieszkacw objtych systemem do ok. 1500 Mk.

Dodatek do ksiki [102]:

OGLNA CHARAKTERYSTYKA KANALIZACJI PODCINIENIOWEJ
Idee daleko posunitej oszczdnoci zuycia wody, a take minimalizacji kosztw
oczyszczania ciekw (np. na statkach dalekomorskich, stacjach kosmicznych) doprowadziy
do powstania kanalizacji podcinieniowej - dwuprzewodowej.

13

Oddzielnym przewodem odprowadzane s cieki fekalne z WC oraz oddzielnym

przewodem pozostae cieki - z wanien, natryskw, zlewozmywakw, wpustw
posadzkowych, itp.
Podstawow zasad ukadu dwuprzewodowego jest wic podzia ciekw na:
silnie zanieczyszczone cieki fekalne (z ciaami staymi),
mao stone pozostae cieki,
i oddzielne ich oczyszczanie, odpowiednio do skadu, wydajnymi - oszczdnymi
technologiami.
Podstawow zalet powyszego systemu jest dua oszczdno wody na spukiwanie
prniowych misek ustpowych. Klasyczna miska ustpowa zuywa od 5 do 10 litrw
wody na jedno zadziaanie zbiornika spuczki. Miska ustpowa wyposaona w zawr
oprniajcy - sterowany podcinieniem, zuywa tylko ok. 1,5 litra wody i do 100 litrw
powietrza na zassanie zawartoci miski. Pozwala to na zaoszczdzenie znacznych iloci wody
(3 do 6 razy).
Taki ukad kanalizacji jest zwaszcza celowy do zastosowania tam, gdzie stosowany jest
podwjny (dwuprzewodowy) system wodocigowy, rozprowadzajcy wod o zrnicowanej
jakoci. Np. woda, powstaa po uproszczonym oczyszczeniu ciekw - poza fekalnymi,
uywana jest ponownie np. do spukiwania misek ustpowych.

W kanalizacji komunalnej miast i wsi, bardziej praktycznym sposobem odprowadzania

ciekw jest obecnie jednoprzewodowy ukad kanalizacji podcinieniowej (rys. 2.5).

Rys. 2.5. Schemat kanalizacji podcinieniowej osiedla mieszkaniowego

(ukad rozgany)

14

W kanalizacji podcinieniowej cieki s zasysane do zbiornika prniowego (wodnopowietrznego) w centralnej stacji prniowej (CSP), skd nastpnie odprowadzane s do
oczyszczalni ciekw (rys. 2.5 i 2.6).

Rys. 2.6. Schemat ideowy kanalizacji podcinieniowej (jednoprzewodowej)

OGLNA CHARAKTERYSTYKA KANALIZACJI NADCINIENIOWEJ

Czciej stosowana jest obecnie kanalizacja nadcinieniowa, zwana potocznie
cinieniow (bd te toczn), skada si z:
wewntrznych instalacji kanalizacyjnych (w budynkach),
urzdze zbiornikowo-tocznych: typu pneumatycznego bd hydraulicznego
(pompowego),
cinieniowych przyczy domowych i przewodw sieci zewntrznych,
pneumatycznych stacji do pukania bd przewietrzania przewodw (PSP),
oczyszczalni ciekw.

Rys. 2.7. Schematy ideowe kanalizacji cinieniowej: typu pompowego (po lewej) oraz typu
pneumatycznego (po prawej): a) sytuacja terenowa; b) profil poduny

15

Wewntrzne instalacje kanalizacyjne budowane s analogicznie jak w konwencjonalnej

kanalizacji grawitacyjnej. Elementem dodatkowym jest czsto osobny przewd wentylacyjny,
wyprowadzony ponad poa dachow, sucy do na- i odpowietrzania urzdzenia
zbiornikowo-tocznego.
Urzdzenia zbiornikowo-toczne peni funkcj miniaturowych pompowni ciekw, co
zgodnie z ide kanalizacji cinieniowej, umoliwia ich stosowanie nawet w najmniejszych
obiektach - budynkach jednorodzinnych. Urzdzenia te mog by instalowane zarwno w
piwnicach budynkw, jak i na zewntrz, bezporednio w gruncie, z zachowaniem
odpowiedniego przykrycia gruntem (rys. 2.7).
Produkowane obecnie zblokowane urzdzenia zbiornikowo-toczne maj rozmaite
rozwizania konstrukcyjne, spord ktrych mona wyrni dwa zasadnicze typy:

pneumatyczne - oparte na zasadzie wytaczania ciekw spronym powietrzem z

cinieniowego zbiornika zamknitego,

hydrauliczne (pompowe) - wyposaone w pomp rubow, sprzgnit wsplnym

waem z rozdrabniark, umieszczone w zbiorniku (bezcinieniowym).

Niezalenie od konstrukcji, urzdzenia zbiornikowo - toczne umieszcza si poniej

wylotu wewntrznych instalacji kanalizacyjnych dla umoliwienia ich grawitacyjnego
napeniania si. Urzdzenia te pracuj okresowo, a czynnikiem sterujcym ich dziaanie jest
poziom ciekw w zbiorniku wyrwnawczym.
W kanalizacji cinieniowej stosuje si te pompownie ciekw budowane wedug
klasycznych schematw - wyposaone w pompy zatopione w ciekach o konstrukcji odpornej
na zapychanie si (wirniki odpowiedniego ksztatu, kraty bd kosze na zanieczyszczenia na
dopywie) bd te wyposaone w rozdrabniarki.

Ostatnio zaleca si do stosowania tzw. tocznie ciekw, tj. pompownie ciekw

zblokowane z urzdzeniami do separacji cia staych (dawniej znane jako pompownie sitowe).
Transport zanieczyszcze grubo dyspersyjnych typu wknistego (np. tekstylia,
produkty stosowane do wyrobw rodkw higieny osobistej) stwarza problemy
eksploatacyjne zapychanie si wirnikw pomp, prowadzce do awarii. W toczniach
ciekw bytowo-gospodarczych, na dopywach do zbiornikw retencyjnych pomp, instaluje
si osadniki, wyposaone w kraty i zawory zwrotne, w celu niedopuszczania do pomp
zanieczyszcze grubych.

16

Do zbiornikw retencyjnych pomp dopywaj tylko podczyszczone cieki, ktre s

nastpnie wytaczane przez pompy, a toczone cieki przepywaj przez osadnik i pucz go z
zanieczyszcze grubo dyspersyjnych (zwykle brak zagniwania ciekw w zbiorniku
retencyjnym pompowni). Przykad toczni ciekw podano na rys. 2.8.

Rys. 2.8. Przykadowa tocznia ciekw (1 - pompa; 2 zcze; 3 prowadnice montaowe pompy; 4
- krata; 5 dopyw ciekw; 6 - zawr zwrotny kulowy; 7 osadnik; 8 kolano rewizyjne; 9
przewd toczny; 10 klapa zwrotna)

Studnie zbiorcze pompowni czy te toczni ciekw powinny mie odpowiedni

pojemno buforow na wypadek zaniku zasilania elektrycznego lub awarii pomp. Wg ATV
A-116 pojemno ta wynosi powinna co najmniej 30 dm3 na mieszkaca i dob.

Sie cinieniowych przewodw ulicznych wraz z przykanalikami. Sieci kanalizacyjne

systemu cinieniowego dziaaj jako rozgane.
Stosowane s rwnie ukady z pozoru obwodowe - piercieniowe, umoliwiajce
jedynie okresow zmian kierunku przepywu ciekw. Ukady piercieniowe zwikszaj
niezawodno systemu. Zmiany kierunku (i prdkoci) przepywu ciekw odbywaj si
okresowo w punktach podziaowych piercieni, poprzez zamykanie i otwieranie
odpowiednich zasuw dziaowych. Tak wic z pozoru sie piercieniowa jest tutaj nadal
sieci rozgan - sterowan.

17

Pneumatyczne stacje puczce (PSP). Dowiadczenia wskazuj na celowo

instalowania na kocwkach sieci, bd w tzw. wzach newralgicznych, urzdze
puczcych zwykle przedmuchujcych sie spronym powietrzem (kilka razy w cigu
doby, gwnie w godzinach nocnych).
Przedmuchiwanie, ktre trwa zwykle od 5 do 10 minut, poza tym, e usuwa osady oraz
skraca czas przebywania ciekw w sieci, natlenia je i usuwa H2S i siarczki.
PSP wyposaone s w sprarki (kompresory) ze zbiornikami powietrza lub bez.
Lokalizuje si je pod ziemi bd w budynkach wolnostojcych.

O wyborze systemu odprowadzania ciekw powinna decydowa kadorazowo

analiza techniczno - ekonomiczna opacalnoci inwestycji, tj. cznie kosztw budowy i
eksploatacji systemu [1, 9, 10, 18, 243].

Szczegowe

zasady

projektowania,

budowy

eksploatacji

systemw

kanalizacji

niekonwencjonalnej podane zostan na II stopniu studiw (mgr) na specjalnoci ZWUi ZO.

18

3. SYSTEMY KANALIZACJI GRAWITACYJNEJ

3.1. KANALIZACJA OGLNOSPAWNA
3.1.1. SCHEMATY FUNKCJONALNE

Historycznie, pierwsze systemy kanalizacyjne byy budowane jako oglnospawne

(obecnie istniej w najstarszych fragmentach zabudowy miast). Wspczenie, w wyniku
rozbudowy miast, nowe fragmenty zabudowy kanalizowane s najczciej w systemie
rozdzielczym, gwnie ze wzgldu na moliwo osignicia wyszej efektywnoci
oddzielnego oczyszczania ciekw bytowych-gospodarczych, przemysowych i deszczowych.

Istota kanalizacji oglnospawnej to:

jednoprzewodowy transport wszystkich rodzajw ciekw do oczyszczalni,

konieczno odciania oczyszczalni ciekw przez przelewy burzowe czy zbiorniki
retencyjne w okresie trwania opadw (strumie ciekw jest wwczas nawet kilkadziesit
razy wikszy ni w okresie suchej pogody).

Poniej przedstawiono schematy funkcjonalne grawitacyjnej kanalizacji oglnospawnej w

skali mikro - pojedynczych budynkw oraz w skali makro caej miejscowoci (rys. 3.1 i
3.2).

Rys. 3.1. Schemat funkcjonalny kanalizacji oglnospawnej (grawitacyjnej) - w skali mikro(A);

P.k. pion kanalizacyjny; w.u. wpust uliczny; R. rynna; st. - studzienka kanalizacyjna

19

Rys. 3.2. Schemat funkcjonalny kanalizacji oglnospawnej (grawitacyjnej) - w skali makro;

P.b. - przelew burzowy; zb.r. - zbiornik retencyjny; O..- oczyszczalnia ciekw

3.1.2. ODCIENIE HYDRAULICZNE KANALIZACJI OGLNOSPAWNEJ

Do odcienia hydraulicznego sieci w systemie kanalizacji oglnospawnej - podczas

trwania opadw deszczu, stosowane s przelewy burzowe i zbiorniki retencyjne. Schematy
ideowe zabudowy takich obiektw przedstawiono na rysunku 3.3.
Przelew burzowy:

Zbiorniki retencyjne:

na boczniku

na kolektorze

odpyw awaryjny

Rys. 3.3. Schematy ideowe sposobw odcie kanalizacji oglnospawnej

20

Przelewy burzowe na kanalizacji oglnospawnej budowane s gwnie w celu:

zabezpieczenia oczyszczalni ciekw przed przecieniem hydraulicznym i spadkiem

sprawnoci jej dziaania, zwaszcza czci biologicznej i chemicznej, podczas pogody
deszczowej,
zmniejszenia wymiarw kolektora - za przelewem.

Zadaniem hydraulicznym przelewu burzowego jest podzia strumienia dopywu Qd

ciekw do obiektu na dwa strumienie:
Qo - odpywu na oczyszczalni ciekw (Qo = Qd Qb), i
Qb - odpywu kanaem burzowym do odbiornika (Qb = Qd Qo),
w cile okrelonych proporcjach.

W Polsce, wg RM z 2006 r. [195], limitowana jest warto redniej rocznej liczby

zadziaa przeleww burzowych w roku, czyli zrzutw ciekw z przelewu do odbiornika
dla miast o rwnowanej liczbie mieszkacw RLM > 100 000.
Mianowicie, w komunalnej kanalizacji oglnospawnej, cieki z przeleww burzowych
mog by odprowadzane do rdldowych wd powierzchniowych pyncych lub
przybrzenych, o ile rednia roczna liczba zrzutw burzowych z przeleww nie przekracza
10.
W aglomeracjach miejskich o RLM < 100 000, dopuszcza si zrzuty burzowe, gdy w
chwili rozpoczcia dziaania przelewu, strumie objtoci zmieszanych ciekw jest co
najmniej cztero krotnie wikszy od redniego dobowego strumienia ciekw w okresie
pogody bezopadowej (Qc(p.b)).
Przelewy burzowe naley wic projektowa na strumie graniczny - odpywu do
oczyszczalni:
Qo Qgr (1 nrp ) Qc( p.b)
(3.1)
gdzie:
nrp - pocztkowe rozcieczenie ciekw (na podstawie RM z 2006 r.): nrp 3.

Najczciej stosowane s dwa rodzaje przeleww burzowych:

z jednostronn boczn krawdzi przelewow,
z dwustronnymi bocznymi krawdziami przelewowymi.
Kady rodzaj przelewu moe dziaa z dawionym (za pomoc rury dawicej, zastawki
czy regulatora wirowego), bd niedawionym, odpywem ciekw (Qo) w kierunku
oczyszczalni. Schematy urzdze do odciania hydraulicznego kanalizacji oglnospawnej
za pomoc przeleww burzowych podano na rysunkach 3.4, 3.5 i 3.6.

21

Przelew boczny jednostronny

Rys. 3.4. Schemat i przekrj poprzeczny jednostronnego bocznego przelewu burzowego

(z niedawionym bd dawionym strumieniem odpywu Qo do oczyszczalni; Qd strumie
dopywu do przelewu; Q = Qb - strumie zrzutu burzowego do odbiornika)

Przelew boczny dwustronny

Rys. 3.5. Schemat i przekrj poprzeczny dwustronnego bocznego przelewu burzowego

z niedawionym bd dawionym strumieniem odpywu Qo do oczyszczalni; Qd - strumie
dopywu do przelewu; Q = Qb - strumie zrzutu burzowego do odbiornika)

Rys. 3.6. Przekrj poduny bocznego przelewu burzowego z rur dawic

Zasady wymiarowania hydraulicznego przeleww burzowych na

oglnospawnej, omwione zostan na II stopniu studiw (mgr) dla ZWUiZO.

kanalizacji

Zbiorniki retencyjne peni podobn funkcj hydrauliczn jak przelewy burzowe.

Gwnym parametrem eksploatacyjnym kadego zbiornika retencyjnego jest wspczynnik
redukcji strumieni ciekw :
= Qo/Qd
(3.2)
gdzie:
Qo - strumie objtoci (natenie przepywu) ciekw odpywajcych ze zbiornika,
Qd - strumie objtoci ciekw dopywajcych do zbiornika.

22

Zbiorniki retencyjne buduje si je najczciej na kanalizacji oglnospawnej i deszczowej

do przetrzymywania - retencjonowania ciekw, jako (rys. 3.7):

otwarte - terenowe (w zagbieniach naturalnych lub sztucznych [21, 60]), bd jako

kryte - podziemne (tradycyjnie elbetowe [48, 50] lub obecnie te z tworzyw
sztucznych, w tym tzw. rurowe, zbudowane z odcinkw rurocigw/kanaw o
duych rednicach [159, 160] oraz skrzynkowe otoczone geowknin [147, 148]).

A)

B)

Rys. 3.7. Rodzaje kanalizacyjnych zbiornikw retencyjnych:

A) zbiornik terenowy (otwarty); B) zbiornik podziemny (kryty)

Schematy przykadowych konstrukcji zbiornikw retencyjnych do

hydraulicznego kanalizacji oglnospawnej podano na rysunkach 3.8 i 3.9.

odciania

Rys. 3.8. Schemat zbiornika krytego na boczniku

(widok z gry i przekrj poduny)

Na kanalizacji oglnospawnej nie dopuszcza si zasadniczo do podtopienia kanau

dopywowego przed przelewem, m.in. ze wzgldu na moliwo odkadania si osadw. Std
konieczno stosowania wewntrz krytych zbiornikw, przeleww do awaryjnego zrzutu
ciekw (rys. 3.8).

23

Rys. 3.9. Schemat zbiornika otwartego na kolektorze

(przekrj poduny i widok z gry)

Podczas pogody bezdeszczowej cieki bytowo-gospodarcze nie wpywaj do otwartej

komory retencyjnej zbiornika, przedstawionego na rysunku 3.9, a przepywaj kanaami pod
dnem zbiornika. Ze wzgldw sanitarnych powierzchnie skarp i dna zbiornika powinny by
uszczelnione. Zbiornik powinien by te ogrodzony i oznaczony tablicami ostrzegawczymi.
Zasady projektowania i wymiarowania zbiornikw retencyjnych podane zostan na II
stopniu studiw.

3.1.3. DOTYCHCZASOWE ZASADY WYMIAROWANIA KANALIZACJI

OGLNOSPAWNEJ W POLSCE

UWAGA: W Polsce stosowane byy dotychczas, utrwalone od lat pidziesitych XX

wieku, nieodpowiednie zasady wymiarowania grawitacyjnej kanalizacji oglnospawnej.
Podczas tzw. suchej pogody kanaami oglnospawnymi pyn cieki bytowogospodarcze i przemysowe oraz wody przypadkowe, w tym infiltracyjne. Podczas pogody
deszczowej - dodatkowo cieki deszczowe.
Wymiary (rednice) kanaw dobierane byy bdnie - do cakowitego wypenienia
przekroju, na strumie objtoci (Q):
Q = Qh max c + Qm
(3.3)
gdzie:
Qh max c - maksymalny godzinowy strumie ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych;
Qm - miarodajny strumie ciekw deszczowych, spowodowany deszczem o nateniu
jednostkowym q(tdm, C), obliczanym z wzoru Baszczyka dla miarodajnego czasu
trwania deszczu tdm o zaoonej czstoci C wystpowania.

24

3.2. KANALIZACJA ROZDZIELCZA

3.2.1. SCHEMATY FUNKCJONALNE

System kanalizacji rozdzielczej, ze swej istoty, jest dwu- lub wicej przewodowy. W
miastach na og dwuprzewodowy, zoony z:
kanaw ciekowych (sanitarnych) - odprowadzajcych cieki bytowo-gospodarcze i
przemysowe do miejskiej oczyszczalni,
kanaw deszczowych - ze zrzutem ciekw do odbiornika (po podczyszczeniu).
W zakadach przemysowych system ten jest na og trjprzewodowy, wystpuj:
kanay ciekowe - na cieki bytowe pracownikw,
kanay deszczowe,
kanay ciekw przemysowych - zrzut po podczyszczeniu na terenie zakadu do
kanalizacji miejskiej (ciekowej).
Schematy funkcjonalne kanalizacji rozdzielczej przedstawiono: w skali mikro na
rys. 3.11 oraz w skali makro caej miejscowoci na rys. 3.12.

Rys. 3.11. Schemat funkcjonalny kanalizacji rozdzielczej w skali mikro

(P.k. pion kanalizacyjny; w.u. wpust uliczny; R. rynna)

Rys. 3.12. Schemat funkcjonalny kanalizacji rozdzielczej w skali makro

(zb.r.- zbiornik retencyjny; O..- oczyszczalnia ciekw)

25

W przypadku, gdy odbiornik charakteryzuje si maym - rednim niskim przepywem

(SNQ) bd jest szczeglnie chroniony, nie naley w trakcie trwania opadu zrzuca duych
objtoci ciekw deszczowych. Naley wwczas budowa zbiorniki retencyjne, o
sterowanym, np. regulatorami hydrodynamicznymi, odpywie ciekw.
Na wylotach kanaw deszczowych do odbiornikw, a najlepiej w miejscu powstawania
zanieczyszcze, wymagane jest obecnie [195, 196] stosowanie podczyszczalni
mechanicznych ciekw opadowych - separatorw sedymentacyjno-flotacyjnych [102].
Zasady wymiarowania i doboru osadnikw-piaskownikw i flotatorw substancji
ropopochodnych zostan podane na II stopniu studiw (mgr).

3.2.2. DOTYCHCZASOWE ZASADY WYMIAROWANIA KANALIZACJI

ROZDZIELCZEJ W POLSCE

W Polsce stosowane byy, utrwalone od lat, nieodpowiednie zasady wymiarowania

grawitacyjnej kanalizacji rozdzielczej, w odniesieniu zarwno do kanaw ciekowych jak te
kanaw deszczowych.

Kanay ciekowe (w argonie sanitarne) wymiarowane byy na strumie:

Q = 2Qh max c

(3.4)

rednice kanaw ciekowych dobierane byy w uproszczeniu - na

podwojony maksymalny godzinowy strumie ciekw bytowogospodarczych i przemysowych, tj. przy uwzgldnieniu wd
przypadkowych i infiltracyjnych w wysokoci Qh max c, jako
mieszczcych si w 100% rezerwie przepustowoci dobranej
rednicy kanau.

Kanay deszczowe:
Q = Qm

(3.5)

Wymiary kanaw deszczowych dobierane byy bdnie - do

cakowitego wypenienia przekroju, na strumie Qm - wywoany
deszczem miarodajnym o nateniu q(tdm, C) - obliczanym z wzoru
Baszczyka dla miarodajnego czasu trwania deszczu tdm o zaoonej
czstoci C wystpowania. Nie uwzgldniano wic adnej rezerwy
na przyszociowy rozwj, wywoany np. zwikszeniem stopnia
uszczelnienia zlewni.
Ponadto, przy wymiarowaniu kanaw deszczowych w Polsce dopuszczano moliwo
czstszych ich przepenie, a wic i wyleww, w stosunku do kanaw oglnospawnych
uzasadniano to bdnie rnymi skutkami rodowiskowymi wyla [18, 20, 242].

26

3.3. KANALIZACJA PROZDZIELCZA

3.3.1. SCHEMATY FUNKCJONALNE KANALIZACJI PROZDZIELCZEJ

System kanalizacji prozdzielczej, stosowany zwaszcza przy modernizacjach

istniejcych systemw rozdzielczych czy przebudowywanych oglnospawnych, jest
najczciej dwuprzewodowy.
Zawiera kanay deszczowe i kanay ciekowe (bytowo-gospodarcze i przemysowe),
poczone separatorami, tj. urzdzeniami na kanaach deszczowych do kierowania tzw.
pierwszej fali odpywu - zawierajcej zanieczyszczenia spukiwane ze zlewni oraz osady
wypukiwane z kanaw deszczowych (po okresie suchej pogody) do kanaw ciekowych i
do oczyszczalni ciekw (rys. 3.13).
Nastpna (II.) fala deszczu, przy wzrocie strumienia Q - jako mniej zanieczyszczona
odpywa ju kanaami deszczowymi do odbiornika.

Rys. 3.13. Schemat funkcjonalny kanalizacji prozdzielczej w skali makro

(s. separator; zb.r. zbiornik retencyjny; O.. oczyszczalnia ciekw)

Kanalizacja prozdzielcza zapewnia dobr ochron odbiornika ciekw rodowiska,

bowiem najbardziej zanieczyszczone cieki opadowe (zwaszcza I. fali) kierowane s poprzez
separatory na oczyszczalni miejsk, pracujc pod staym nadzorem.
Z dowiadcze eksploatacyjnych wynika, e celowe jest stosowanie separatorw
burzowych o dziaaniu cigym, tzn. w caym okresie trwania odpywu deszczowego, takich
jak np. przelewy boczne z dawionym odpywem czy te upusty denne z progiem pitrzcym,
a technologicznie niewaciwe jest stosowanie separatorw o dziaaniu okresowym - jedynie
dla pierwszej fali odpywu, jak np. separatory kaskadowe czy rynnowe.

27

Rys. 3.14. Schemat separatora kaskadowego - o dziaaniu okresowym (dla I. fali deszczu)

Rys. 3.15. Schemat separatora rynnowego - o dziaaniu okresowym (dla I. fali deszczu)

Rys. 3.16. Schemat separatora w postaci przelewu bocznego z rur dawic - o dziaaniu cigym

3.3.2. DOTYCHCZASOWE ZASADY WYMIAROWANIA KANALIZACJI

PROZDZIELCZEJ W POLSCE

Dotychczasowe zasady wymiarowania grawitacyjnej kanalizacji prozdzielczej zalecane

w Polsce s niewaciwe, zarwno w odniesieniu do kanaw ciekowych i kanaw
deszczowych za separatorami.
Kanay ciekowe - za separatorami byy wymiarowane na maksymalny godzinowy
strumie ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych (Qh max c), plus strumie ciekw
deszczowych, tzw. I-szej fali (QmI) - zalenej od natenia granicznego deszczu puczcego
qs, przyjmowanego jak dotychczas w zakresie qs [6; 15] dm3/s ha (obecnie, wg RM z 2006
r. [195]: qs 15 dm3/s ha), std:
Q = Qh max c + Qm I
(3.6)

28

Kanay deszczowe, analogicznie jak w kanalizacji rozdzielczej, wymiarowane byy na

zaniony strumie Qm - wywoany deszczem miarodajnym o nateniu q(tdm, C) - obliczanym
z wzoru Baszczyka:
Q = Qm
(3.7)

3.4. ZALETY I WADY SYSTEMW KANALIZACYJNYCH

System kanalizacji oglnospawnej
Zalety:
1. Krtsza czna sie kanaw;
2. Prostszy ukad sieci mniejsza moliwo
kolizji z innym uzbrojeniem podziemnym;
3. Sie zajmuje mniej miejsca (np. pod
jezdni);
4. Mniejsze koszty przyczy posesji (jeden
przykanalik);
5. Mniejsze koszty budowy i eksploatacji;
6. Brak bdnych przyczy (jedna sie).

Wady:
1. Mae prdkoci przepywu ciekw przy
suchej pogodzie (odkadanie si osadw);
2. Nierwnomierna praca miejskiej
oczyszczalni ciekw;
3. Due rednice i zagbienia kanaw
(kolizje z innym uzbrojeniem);
4. Konieczno budowy przeleww
burzowych, zbiornikw retencyjnych;
5. Niebezpieczne dla rodowiska skutki
przepenie kanaw wyla;
6. Gnilne zapachy ze studzienek i
wpustw.

System kanalizacji rozdzielczej

Zalety:
1. Efektywniejszy proces oddzielnego
oczyszczania ciekw;
2. Bardziej rwnomierna praca oczyszczalni
ciekw;
3. Mniejsze rednice kanaw ciekowych
(wiksze prdkoci przepywu);
4. Mniejsze zagroenie rodowiskowe
wyleww z kanaw deszczowych;
5. Moliwo etapowania budowy kanalizacji
(np: najpierw ciekowa, pniej deszczowa);
6. Moliwo przebudowy na kanalizacj
prozdzieln dobudowa separatorw.

29

Wady:
1. Praktycznie podwjna sie;
2. Skomplikowany ukad sieci (kolizje
kanaw ciekowych z deszczowymi);
3. Podwjny pas zabudowy terenu;
4. Wiksze koszty przyczy;
5. Wystpowanie bdnych podcze
(np. kanaw ciekowych do kanaw
deszczowych lub odwrotnie);
6. Najczciej wiksze koszty budowy
i eksploatacji.

3.5. CZYNNIKI WPYWAJCE NA WYBR SYSTEMU

Na wybr systemu kanalizacyjnego wpyw maj nastpujce czynniki:

Istniejca sie hydrograficzna (rzeki, potoki, kanay otwarte): rozwinita - sprzyja

wyborowi kanalizacji rozdzielczej.
Wielko odbiornikw ciekw i ich zdolno do samooczyszczania si: due rzeki
sprzyjaj kanalizacji oglnospawnej.
Ilo i rodzaj ciekw zwaszcza przemysowych (podczyszczonych na terenie
zakadu) czy mog by odprowadzane przez przelewy?: najczciej nie sprzyja
kanalizacji rozdzielczej.
Gsto zabudowy terenu: zwarta zabudowa sprzyja kanalizacji oglnospywowej.
Moliwoci finansowe: w przypadku koniecznoci etapowania inwestycji sprzyja
kanalizacji rozdzielczej.

Czynniki przemawiajce za wyborem kanalizacji oglnospawnej:

Brak rozwinitej sieci hydrograficznej do odprowadzania wd deszczowych;

Odbiornik gwarantuje samooczyszczanie si moliwe zrzuty ciekw z przeleww;
Gsta zabudowa - znaczne uszczelnienie terenu;
Analiza ekonomiczna innego wariantu (kosztw budowy i eksploatacji) systemu
wskazuje na wiksze koszty.

Czynniki przemawiajce za wyborem systemu rozdzielczego bd prozdzielczego:

Rozwinita sie hydrograficzna krtkie kanay deszczowe;

Brak moliwoci zrzutu z przeleww ciekw mieszanych mae odbiorniki;
Luna zabudowa - mniejsze uszczelnienie terenu, mniejszy odpyw wd deszczowych;
Wiksza pewno poprawnego dziaania z punktu widzenia ochrony rodowiska (w
porwnaniu do systemu oglnospawnego);
Moliwo etapowania inwestycji - z braku rodkw finansowych (najczciej
wiksze koszty budowy i eksploatacji w porwnaniu do systemu oglnospawnego).

30

3.6. ETAPOWANIE BUDOWY KANALIZACJI

System rozdzielczy czciowy; Najpierw, w I. etapie budowa kanalizacji ciekowej.
Sprzyjaj temu nastpujce czynniki:
Dostarczanie wody z sieci wodocigowej, co przyczynia si do wikszego jej zuycia
przez odbiorcw i konieczno odprowadzania wikszego strumienia ciekw bytowogospodarczych, w porwnaniu do braku wodocigu;
Niski poziom wd podziemnych, grunt przepuszczalny i due spadki powierzchni terenu
w kierunku odbiornikw;
Luna zabudowa, mae uszczelnienie powierzchni terenu i dua infiltracja opadw do wd
podziemnych;
System rozdzielczy czciowy; Najpierw, w I. etapie budowa kanalizacji deszczowej.
Sprzyjaj temu:
Mniejsze wskaniki odpywu ciekw bytowo-gospodarczych (np. brak wodocigu) i
moliwo ich gromadzenia w zbiornikach bezodpywowych (bd z drenaem
rozsczajcym) oraz wywoenia wozami asenizacyjnymi do oczyszczalni;
Wysoki poziom wd podziemnych, grunt sabo przepuszczalny i mae spadki powierzchni
terenw;
Brak naturalnych odbiornikw wd deszczowych.

Etapowanie budowy kanalizacji stosuje si obecnie rzadko, gwnie na terenach

pozamiejskich (wiejskich). Etap II. realizowany jest najczciej po okresie 1020 lat.

W Europie odchodzi si obecnie od idei penego odwodnienia terenw zurbanizowanych,

tj. odprowadzania do kanalizacji deszczowej bd oglnospawnej wszystkich wd
opadowych. Prawidowa gospodarka wodna w zlewniach rzek powinna polega na
pozostawianiu na miejscu (w zlewni) jak najwikszej iloci czystych wd deszczowych,
aby zapobiec trwaemu obnianiu si poziomw wd podziemnych. Przyczynia si to te do
lepszej ochrony przeciwpowodziowej miast - mniejsze maksymalne stany i przepywy wody
w rzekach [6, 21, 60, 66, 102, 147, 201, 236].

31

4. UKADY SIECI KANALIZACYJNYCH

4.1. UKADY GLOBALNE
Topologia (ukad) sieci kanalizacyjnych - kolektorw i kanaw bocznych zaley gwnie
od:

konfiguracji terenu (spadkw podunych i poprzecznych) wzgldem rzeki,

ukadu geometrycznego cigw komunikacyjnych (pieszo-jezdnych),
zabudowy terenu.

Ogln i podstawow zasad jest lokalizowanie - ze wzgldw hydraulicznych:

kanaw bocznych (zbieraczy) na kierunkach najwikszych spadkw powierzchni

terenu (tj. w miar prostopadle do warstwic terenu),
kanaw gwnych (kolektorw) na kierunkach mniejszych spadkw powierzchni
terenu,
przykanalikw w miar prostopadle do zbieraczy i kolektorw.

W konkretnych warunkach terenowych, ukad sieci kanalizacji grawitacyjnej, zarwno

oglnospawnej, rozdzielczej czy prozdzielczej, moe by zrealizowany w oparciu o
ponisze schematy ideowe - globalne (w skali caego miasta) bd lokalne.
Ukady globalne:
I. Ukad poprzeczny kolektorw kanalizacyjnych,
II. Ukad poprzeczny kolektorw kanalizacyjnych z kolektorem zbiorczym,
III. Ukad rwnolegy kolektorw kanalizacyjnych,
IV. Ukad rwnolegy kolektorw kanalizacyjnych z kanaami odciajcymi.
Ad I. Ukad poprzeczny kolektorw kanalizacyjnych

Rys. 4.1. Ukad poprzeczny kolektorw kanalizacji grawitacyjnej (zmiana oznacze!)

32

Ad II. Ukad poprzeczny kolektorw kanalizacyjnych z kolektorem zbiorczym

Rys. 4.2. Ukad poprzeczny kanalizacji grawitacyjnej z kolektorem zbiorczym

Ad III. Ukad rwnolegy kolektorw kanalizacyjnych

Rys. 4.3. Ukad rwnolegy kolektorw kanalizacji grawitacyjnej

Ad IV. Ukad rwnolegy kolektorw kanalizacyjnych z kanaami odciajcymi

Rys. 4.4. Ukad rwnolegy kolektorw kanalizacji grawitacyjnej z kanaami odciajcymi

33

4.2. UKADY LOKALNE:

V. Ukad promienisty
VI. Ukad piercieniowy
VII. Ukady strefowe

Ad V. Ukad promienisty w kotlinie

Rys. 4.5. Ukad promienisty kanalizacji grawitacyjnej

Ad VI. Ukad piercieniowy na wzgrzu

Rys. 4.6. Ukad piercieniowy kanalizacji grawitacyjnej

34

Ad VII. Ukady strefowe

a)

b)

Rys. 4.7. Ukady strefowe kanalizacji grawitacyjno-pompowej: a) globalny; b) lokalny

Na wybr ukadu systemu kanalizacyjnego, w danych warunkach terenowych (globalnych

bd lokalnych), wpyw ma take wiele innych czynnikw, takich jak:

ilo i rodzaj ciekw (zwaszcza przemysowych),

istniejca sie hydrograficzna, w tym wielko odbiornikw ciekw i ich

zdolno do samooczyszczania si,

moliwo odprowadzania ciekw przez przelewy burzowe, a take

gsto zabudowy terenu i moliwoci finansowe inwestora (ewentualne

etapowanie inwestycji).

Wskazwki w tym zakresie podane s m.in. w pracach [1, 9, 18, 20, 102, 234, 243].

35

5. ZASADY BILANSOWANIA STRUMIENI CIEKW

5.1. CIEKI BYTOWO-GOSPODARCZE I PRZEMYSOWE

Grawitacyjne kanay ciekowe (w argonie sanitarne) powinny by wymiarowane na

maksymalny godzinowy strumie objtoci ciekw bytowo-gospodarczych i
przemysowych, przy uwzgldnieniu dodatkowo: strumienia wd przypadkowych, w tym
infiltracyjnych, oraz rezerwy na przyszociowy rozwj.
Podstaw bezpiecznego projektu kanalizacji bytowo-gospodarczej i/lub przemysowej jest
wic waciwy bilans strumieni ciekw. Obecnie odstpuje si czsto od sporzdzania
szczegowych bilansw wodnych na rzecz bilansw opartych na wskanikach scalonych
na perspektyw 50 lat.
Bilans odpywu ciekw bytowo-gospodarczych oraz przemysowych opracowa mona
wg podobnej metody - jak bilans zapotrzebowania na wod.
Oglnie, rednie dobowe w roku (Qdr) zuycie wody/odpyw ciekw (w m3/d) wynosi:
Qd , sr

1
365
Q

365 i 1 d ,i

(5.1)

Rys. 5.1. Nierwnomierno poboru wody bd odpywu ciekw w roku (0,274%=100%/365 d)

Wspczynnik nierwnomiernoci dobowej (Nd) i odpyw maksymalny dobowy odpyw

ciekw (Qdmax) wynosi:
Q
(5.2)
N d d max Qd max Qdsr N d
Qdsr
Wspczynnik nierwnomiernoci godzinowej (Nh) i odpyw maksymalny godzinowy
odpyw ciekw (Qhmax) w dobie o Qdmax wynosi:

Nh

Qh max 24Qh max

Qh max Qhsr N h
Qhsr
Qd max

36

(5.3)

Rys. 5.2. Nierwnomierno odpywu ciekw w dobie (4,167%=100%/24 h)

Std oglnie maksymalny godzinowy strumie objtoci ciekw (w dm3/s) wyniesie:

Qh max N d N h Qd ,sr / 86400

(5.4)

Wielko zuycia wody w danej jednostce osadniczej okreli mona najdokadniej na

podstawie zarejestrowanego poboru wody (z wodomierzy). Odpyw ciekw bytowogospodarczych czy przemysowych jest mniejszy od 100% - zarejestrowanego poboru wody i
ma mniejsz nierwnomierno godzinow (retencja sieci) w stosunku do poboru wody, w
tym przesunit w czasie (rys. 5.3).

Rys. 5.3. Nierwnomierno poboru wody i odpywu ciekw w dobie

Dotychczasowe wytyczne techniczne projektowania (WTP) kanalizacji z roku 1965

[242], a zwaszcza zalecenia Instytutu Ksztatowania rodowiska (IK) z 1978 r. [241]
cytowane w dotychczasowych podrcznikach z kanalizacji, straciy sw aktualno co do
wartoci wskanikw zuycia wody i odpywu ciekw z gospodarstw domowych.
Byy mocno przeszacowane, podaway bardzo due wartoci wskanikw qj zuycia
wody w przeliczeniu na mieszkaca i dob (- nawet 300 dm3/d na Mk).
Obecnie obowizuj wg Rozporzdzenia Ministra Infrastruktury z 2002 roku [194]
znacznie nisze - przecitne normy zuycia wody w gospodarstwach domowych
(mieszkalnictwo wg tab. 5.1).

37

Tab. 5.1. Wskaniki zapotrzebowania na wod w miastach wg [194] i [241]

Elementy zagospodarowania
przestrzennego
terenu zurbanizowanego
1. Mieszkalnictwo wg [194]:
- wielorodzinne
kl. I
i jednorodzinne, wg
kl. II
klasy wyposaenia
kl. III
instalacyjnego
kl. IV
mieszka
kl. V

Jednostka

Wskanik
zuycia wody qj,
dm3/d

Wspczynnik
nierwnomiernoci
dobowej, Nd

Mk
Mk
Mk
Mk
Mk

140160*
80100*
7090*
5060*
30

1,51,3
1,51,3
21,5
21,5
21,5

Mk
Mk
Mk
Mk

60
4
10
10

1,3
1,2
2,4
6,0

Mk
m3/dha
m3/dha

70
30 100
100 500

1,15
1,15
1,15

2. Usugi oglnomiejskie wg [241]

3. Komunikacja zbiorowa
4. Mycie ulic i placw
5. Podlewanie zieleni miejskiej
6. Tereny przemysowo-skadowe [241]:
- wskanik na mieszkaca
- przemys niewodochonny
- przemys wodochonny

I klasa - pene wyposaenie instalacyjne mieszka z dostaw ciepej wody uytkowej z zewntrz;
II klasa - pene wyposaenie instalacyjne mieszka z lokalnym rdem ciepej wody uytkowej;
III klasa - niepene wyposaenie instalacyjne mieszka z lokalnym rdem ciepej wody uytkowej;
IV klasa - wodocig, ubikacja bez azienki;
V klasa - wodocig bez ubikacji i azienki, brak kanalizacji;
* nisze wartoci dotycz przypadku braku sieci kanalizacyjnej - zbiorniki bezodpywowe.
* zanione wartoci (w II klasie) - niezgodne z badaniami zuycia wody w miastach!

Zaznaczy jednak naley, e dotycz one bardziej rozlicze ryczatowych w sytuacji braku
pomiaru zuycia wody przez odbiorcw, do czego ogranicza si delegacja ustawowa dla
ministra, na podstawie Ustawy z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wod i
zbiorowym odprowadzaniu ciekw (Dz. U. Nr 72) [225].
Najczciej, bilansuje si rednie dobowe (w m3/d) zapotrzebowanie na wod w
poszczeglnych elementach zagospodarowania przestrzennego (wg tab. 5.1.), posugujc si
liczb mieszkacw (Mk) miasta/osiedla i wskanikiem redniego dobowego
zapotrzebowania na wod (qj):
6

Qd r = 0,001

q j Mk

(5.5)

i 1

gdzie:
qj - wskanik dobowego zuycia wody przez mieszkaca, w dm3/d (tab. 5.1),
a nastpnie oblicza si maksymalny dobowy strumie odpywu ciekw (w m3/d):
Qd max c = (Qd r Nd ) ,

(5.6)

Qd max c =0,001 (qj Mk Nd )

(5.7)

lub

gdzie:
Nd wspczynnik nierwnomiernoci dobowej (wg tab. 5.1),
wspczynnik zmniejszajcy - okrelajcy strumie odpywu ciekw.

38

Przyjmuje si wic, e odpyw ciekw jest mniejszy od poboru wody wodocigowej o

warto mnonika [241]:

= 0,95 dla mieszkalnictwa i usug oglno miejskich (urzdw, szk, szpitali, itd.),
= 1,0 dla komunikacji zbiorowej,
= 0,250,50 dla mycia ulic i placw - w kanalizacji oglnospawnej oraz = 0 - w
kanalizacji rozdzielczej (kanay ciekowe) niezgodne z rzeczywistoci,
= 0 dla podlewania zieleni miejskiej (woda nie trafia do kanalizacji),
= 0,85 dla terenw przemysowo-skadowych.

Przyjmujc za podstaw obliczony, maksymalny dobowy odpyw ciekw Qd max c =

100% w poszczeglnych elementach zagospodarowania przestrzennego (poz. 14 i 6 - tab.
5.1), sporzdza si histogramy odpyww godzinowych ciekw - wykorzystujc
dotychczasowe (z braku aktualnych) modele symulacyjne zapotrzebowania na wod, tj. %
rozbiorw w poszczeglnych godzinach doby - wg tab. 5.2 [241].
Tab. 5.2. Modele symulacyjne rozkadw godzinowych zapotrzebowania na wod w dobie
maksymalnej i wartoci wspczynnikw () okrelajcych dobowy odpyw ciekw [241]
Elementy zagospodarowania przestrzennego terenu zurbanizowanego
Godziny
od - do

Mieszkalnictwo
wielorojednodzinne
rodzinne

Usugi
oglnomiejskie

Komunikacja zbiorowa

Mycie ulic i
placw

Podlewanie
zieleni

Tereny
przemysowe*

01

1,25

1,35

1,00

6,25

0,50

12

0,85

0,65

1,00

16,50

6,25

0,50

23

0,85

0,65

1,00

16,50

6,25

0,50

34

0,85

0,65

1,00

16,50

6,25

0,50

45

2,10

0,85

1,00

16,50

6,25

12,50

0,50

56

2,50 (3,00)

3,00

1,00

6,25

12,50

0,50

67

5,45 (6,25)

5,15

1,00

12,50

8,75

78

6,25 (5,45)

4,75

2,00

12,50

8,75

89

4,95 (4,45)

4,45

3,00

8,75

9 10

4,40

4,20

7,00

8,50

8,75

10 11

4,20

3,40

10,00

8,50

6,25

8,75

11 12

4,05

3,40

12,00

8,50

6,25

8,75

12 13

3,90

3,40

12,00

8,50

6,25

8,75

13 14

4,30

4,00

12,00

6,25

8,75

14 15

4,40

4,20

10,00

3,25

15 16

4,75

3,80

7,00

3,25

16 17

5,65

4,35

3,00

3,25

17 18

5,30

5,00

3,00

12,50

3,25

18 19

5,65

6,85

3,00

6,25

12,50

3,25

19 20

6,30

9,15

3,00

6,25

12,50

3,25

20 21

6,60

9,00

2,00

6,25

12,50

3,25

39

21 22

6,80

7,45

2,00

6,25

3,25

22 23

5,45

5,50

1,00

6,25

0,50

23 24

3,20

4,80

1,00

6,25

0,50

Suma

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

95%

95%

95%

100%

0 50%

0%

85%

* przy zaoonej przecitnej zmianowoci: I zmiana - 70%, II zmiana - 26%, III zmiana - 4%;
( ) wartoci dla miast o przewadze funkcji przemysowych.

Zsumowanie odpyww godzinowych

ciekw z wszystkich elementw
zagospodarowania (w danej godzinie, w dobie maksymalnej), prowadzi do okrelenia
najwikszej wartoci Qh max c (najczciej wystpujcej w godzinach rannych 600 800 lub
wieczornych - 1900 2200), ktra jest podstaw doboru rednic kanaw ciekowych.

Bilanse odpywu ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych opracowuje si

najczciej na perspektyw 50 lat. Naley uwzgldni planowane zagospodarowanie
przestrzenne terenw, w tym liczb mieszkacw, rodzaj przemysu oraz usug w danych
jednostkowych osadniczych.
Decydujcy o wielkoci odpywu ciekw jest udzia mieszkalnictwa wielo- i
jednorodzinnego zwykle 6080% Qd max c.

Wg danych ATV-DVWK-A118:1999:2006 [6], rednie dobowe zuycie wody przez

mieszkaca, cznie z usugami, ksztatowao si w Niemczech na poziomie od 80 do 200
dm3/d. Odpowiednio w Polsce, wg danych z tabeli 5.1, wynosio od 90 dm3/d do 220 dm3/d.
Przecitne zuycie wody w miastach przez mieszkaca Niemiec wynioso w 1999 roku
127 dm3/d. W Polsce, w miastach szacowane jest obecnie na poziomie 130 dm3/d i cigle
maleje wraz ze wzrostem liczby wodomierzy, co jest skutkiem oszczdnego gospodarowania
wod - m.in. likwidacji przeciekw z zaworw, spuczek, wikszej liczby zmywarek do
naczy, pralek, montau kabin natryskowych zamiast wanien kpielowych, itd. (W przypadku
terenw wiejskich nie przekracza na og 100 dm3/d)
Z braku danych w polskiej literaturze mona posugiwa si wytycznymi niemieckimi [6],
ktre na perspektyw 2050 roku przewiduj wskanik scalony:
- qbg = 0,005 dm3/s na mieszkaca - jako maksymalny godzinowy strumie ciekw bytowogospodarczych (bez przemysu) - miarodajny do wymiarowania osiedlowych kanaw
ciekowych (dla Nd = 1,25 oraz Nh = 1,53 i qj = 150 dm3/dMk) oraz 0,004 dm3/s Mk - do
wymiarowania oczyszczalni ciekw.

40

Na tej podstawie strumie Qbg (w dm3/s) wynosi:

Qbg = qbg Z Fbg
(5.8)
gdzie:
Z - gsto zaludnienia, Mk/ha;
Fbg - powierzchnia zlewni ciekw bytowo-gospodarczych, ha.
Zaludnienie terenw (Z) ksztatuje si najczciej od 20 Mk/ha - tereny wiejskie o lunej
zabudowie, do 300 Mk/ha - centra miast.

Odnonie terenw przeznaczonych na przemys mona tutaj rwnie posugiwa si

wskanikami scalonymi wg ATV A-118 [6], skd Qp (w dm3/s):

Q p q p Fp

(5.9)

gdzie:
qp(n) = 0,20,5 dm3/s ha

- dla przemysu niewodochonnego (wg polskich wytycznych

(tab. 5.1): qp(n) = 0,31,2 dm3/s ha),
qp(w) = 0,51,0 dm3/s ha - dla przemysu wodochonnego (wg polskich wytycznych (tab.
5.1): qp(w) = 1,25,8 dm3/s ha),
Fp powierzchnia terenw przemysowych, ha.

Warto Qp zaleny od brany, technologii produkcji, czasu pracy - zmianowoci i liczby

pracownikw, itp. Przemys moe mie te istotny wpyw na nierwnomierno godzinow
odpywu ciekw (rys. 5.4). Polskie dotychczasowe [241] wytyczne znacznie przeszacowuj
racjonalnie uzasadnione potrzeby wodne zwaszcza przemysu wodochonnego, w
porwnaniu do pastw unijnych.

Rys. 5.4. Wpyw zmianowoci pracy w przemyle na nierwnomierno godzinow odpywu ciekw

UWAGA: Odpyw ciekw z terenw przemysowych moe by wikszy ni zarejestrowany

pobr wody wodocigowej. Zakady posiadaj czsto wasne ujcia wody. Wwczas ilo i
nierwnomierno odpywu ciekw przemysowych ustala naley na podstawie pomiarw.

41

5.2. WODY PRZYPADKOWE

Szczegowe ustalenie strumieni ciekw miarodajnych do wymiarowania kanaw
powinno uwzgldnia dodatkowy dopyw - wd przypadkowych, w tym infiltracyjnych.
Gwnie, wskutek niestarannego wykonania kanaw oraz starzenia si materiaw
dochodzi do braku szczelnoci kanaw, co powoduje:
- infiltracj wd podziemnych do wntrza kanaw, bd te
- eksfiltracj ciekw do gruntu i skaenie wd podziemnych.

Tabela 5.3. Moliwe skadowe wd przypadkowych w zalenoci od rodzaju kanaw

wg ATV A-118:1999:2006 [6]
Kana oglnospawny
- infiltrujce wody podziemne
(nieszczelnoci),
- dopywajce wody drenaowe i
rdlane.

Kana deszczowy
- infiltrujce wody podziemne
(nieszczelnoci),
- dopywajce wody drenaowe,
rdlane oraz powierzchniowe (ze
strumieni, potokw itp.),
- dopywajce cieki (sanitarne)
poprzez bdne podczenia.

Kana ciekowy (sanitarny)

- infiltrujce wody podziemne
(nieszczelnoci),
- dopywajce wody drenaowe i
rdlane,
- dopywajce wody deszczowe
poprzez wazy studzienek i bdne
podczenia.

Wg polskich wytycznych z 1965 roku [18, 20, 242], w przypadku gdy dno kanau
zagbione jest pod zwierciadem wody podziemnej dla H 4 m (rys. 5.5):

Rys. 5.5. Zagbienie kanau wzgldem zwierciada wody podziemnej

- infiltracje naleao przyjmowa, dla:

sie osiedlowa: qinf = 10 m3/d km lub odpowiednio 0,5 2,0 m3/d ha;
sie miejska:
qinf = 10 m3/d km lub 0,52,0 m3/d ha - kanay murowane i tworzywowe,
qinf = 30 m3/d km lub 1,56,0 m3/d ha - kamionkowe,
qinf = 40 m3/d km lub 2,08,0 m3/d ha - betonowe.
Przy zagbieniu kanaw H > 4 m naleao zwikszy qinf o 20% co 1 m, powyej 4 m.
Dla przykadu: dla H = 6 m i kanau miejskiego z kamionki: qinf = 1,4 30 = 42 m3/d km.

42

UWAGA: Obecnie wykonuje si prby szczelnoci nowych kanaw - przy odbiorze

technicznym - mniejsza infiltracja w przyszoci.

Wody przypadkowe, obok infiltracyjnych, to gwnie wody deszczowe, dopywajce do

kanaw ciekowych (podczas pogody deszczowej) przez:

otwory wentylacyjne we wazach studzienek kanalizacyjnych,

bdne podczenia np. rynien dachowych, wpustw podwrzowych, itp.

Wielko dopywu wd przypadkowych, w tym infiltracyjnych, zaley od charakterystyki

miasta/osiedla (rodzaju materiau kanaw, jakoci wykonania i wieku kanaw oraz
zagbienia pod zwierciadem wody podziemnej, spadkw powierzchni terenu, rodzaju
nawierzchni drg, itp.)
Mona j oszacowa przez pomiar strumienia przepywu ciekw bytowo-gospodarczych
i przemysowych w godzinach nocnych (przy odcitym dopywie wody wodocigowej),
podczas pogody deszczowej i bezdeszczowej.
Wg [102], na podstawie wytycznych niemieckich (ATV A-118:1999:2006 [6]), zaleca si
przyjmowanie nastpujcych wartoci wskanikw:
qinf [0,05; 0,15] dm3/sha

qdwd [0,2; 0,7] dm3/sha

dla infiltracji (wg polskich wytycznych [18, 242], dla H

4,0 m wskanik ten wynosi qinf = 0,0060,10 dm3/s ha ??),
dla dopywu wd deszczowych (nie uwzgldniany w
dotychczasowych polskich wytycznych !!!).

czyli cznie:
qprzyp [0,25; 0,85] dm3/sha - do szczegowego wymiarowania kanaw ciekowych.

5.3. ZALECANE WYPENIENIA KANAW CIEKOWYCH

W Polsce dotychczas (wg WTP z 1965 r. [242]) bdnie przyjmowano ryczatowo
strumie wd przypadkowych, w tym infiltracyjnych z rezerw na przyszociowy rozwj, w
wysokoci 100% Qh max c, tj. ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych, a wymiar
kanau dobierano na 2Qh max c - do cakowitego wypenienia kanau [18, 20, 242].
Zmienione zasady projektowe z 1983 roku [243] zalecay przyjmowanie wypenie
wzgldnych kanaw ciekowych h/D 0,6 (tj. do 60% rednicy) dla kanaw o rednicach D
< 1,0 m, ale dla miarodajnego (maksymalnego godzinowego) strumienia samych ciekw: Q
= Qbg + Qp, czyli do 67% obliczeniowej przepustowoci cakowitej (Qo = 100%) kanau
koowego.
43

Tym samym ograniczono rezerw przepustowoci takich kanaw cznie na wody

przypadkowe i infiltracyjne oraz na przyszociowy rozwj - z ok. 50% do ok. 33% (rys. 5.6)
przepustowoci cakowitej (Qo). Prowadzi to do niedowymiarowania rednic kanaw.

Rys. 5.6. Przykadowe krzywe sprawnoci hydraulicznej kanau koowego (Q/Qo od h/D)

Wypracowane w Niemczech zasady wymiarowania kanaw ciekowych s poprawne [6,

201], bowiem rezerwa bezpieczestwa przepustowoci kanaw ciekowych (na
przyszociowy rozwj) jest uwzgldniana dopiero po wyznaczeniu miarodajnego odpywu
ciekw Qc, tj. cznie ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych, wd
przypadkowych i nieuniknionego dopywu wd deszczowych.
Tak wic miarodajny strumie objtoci ciekw wyznacza si dla 4 skadowych
dopywu:
Qc = Qbg + Qp + Qinf + Qdwd ,

(5.11)

- a kanay ciekowe dobiera si na wypenienie h/D od 50 do 70%, co odpowiada

przepustowoci cakowitej (Qo = 100%) przekroju koowego od 50 do 83% (rys. 5.6), czyli
pozostaje czysta rezerwa na przyszociowy rozwj od 50 do 17% Qo w zalenoci od
wanoci kanau ciekowego w systemie.

Powstajca w ten sposb nadwyka przepustowoci kanau nie moe by w adnym

wypadku traktowana w kategorii rozrzutnoci, lecz jako zabezpieczenie pewnoci dziaania
systemu (ochrony przed wylaniem), a take jako rezerwa rozwojowa do ewentualnego
wykorzystania w przyszoci.
W ten sposb wymiarowanie staje si bardziej bezpieczne, a jego rezultat daje si
potwierdza w trakcie eksploatacji ju istniejcych systemw.

44

Przykad metodyczny 1.
Podzia zlewni miejskiej ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych na
powierzchnie czstkowe, przynalene do danego odcinka kanau ciekowego (A-B-C) i
obliczenia strumieni ciekw miarodajnych do doboru rednic (rys. 5.7).

Rys. 5.7. Schemat podziau zlewni ciekw na powierzchnie czstkowe

Wymiar kanau na odcinku AB dobieramy na strumie miarodajny - maksymalny

godzinowy QB (w dm3/s) - bezporednio przed wzem B:
QB = (qbg Fbg AB) ,
a wymiar kanau na odcinku BC na czny strumie QC (na odcinkach AB + BC) bezporednio przed wzem C:
QC = (qbg Fbg AB + qbg Fbg BC + qp Fp BC)
Uwaga: Wskaniki qbg i qp (w dm3/s ha) powinny uwzgldnia wody przypadkowe i
infiltracyjne.

Przykad metodyczny 2.
Przyporzdkowanie porednich rednic kanaw na odcinkach kolektora A-B-C-D wg
rysunku 5.8.
Kolektor ciekowy AD podzielono na 3 odcinki i obliczono miarodajne strumienie
ciekw: QB, QC i QD:
dla odcinka AB dla QB i spadku dna kanau ik1 dobrano: D1 = 0,6 m,
dla odcinka BC dla QC i spadku dna kanau ik2 dobrano: D2 = 0,8 m,
dla odcinka CD dla QD i spadku dna kanau ik3 dobrano: D3 = 1,2 m.
Do wyznaczenia pooenia porednich rednic kolektora pomocny jest wykres: Q = f(LAD),
na podstawie ktrego, zakadajc proporcjonalny przyrost strumienia na dugoci kanau,
mona okreli pooenie innych rednic: np. D = 0,3 m, D = 0,4 m, D = 0,5 m i D = 1,0 m
(rys. 5.8).
45

Rys. 5.8. Wykres metodyczny do okrelania porednich rednic kanaw

Uwaga: Spadek dna kanau o rednicy Di musi by odpowiedni dla tej rednicy (ik min 1/Di).

46

6. PODSTAWY BILANSOWANIA WD OPADOWYCH

6.1. OGLNA CHARAKTERYSTYKA SPYWW DESZCZOWYCH
6.1.1. OPADY DESZCZOWE

Opady atmosferyczne w naszej szerokoci geograficznej wystpuj gwnie w postaci

deszczu (ciekej) oraz niegu i gradu (staej). Ze wzgldu na odmienny na og charakter
spywu tych wd:

natychmiastowy w przypadku deszczu,

przesunity w czasie w przypadku topnieniu niegu czy lodu,

do wymiarowania kanalizacji rozwaane s wycznie opady deszczowe, jako dajce

najwiksze chwilowe odpywy.
Spywy wd pochodzce z topnienia niegu czy lodu stwarzaj problemy natury
jakociowej - s silnie zanieczyszczone, m.in. pyami atmosferycznymi, po dugim okresie
zalegania na powierzchni terenu.

Oglnie, zjawisko opadw deszczowych charakteryzuj 3 parametry:

intensywno deszczu I = h/t (zmiany wysokoci opadu h w czasie t),

czas trwania deszczu t,
zasig terytorialny F.

Intensywno deszczu nie jest staa w czasie jego trwania jak te w przestrzeni objtej
opadem.
Deszcze wyjtkowo intensywne (tzw. ulewne czy nawalne) zdarzaj si rzadko (raz na kilka
czy raz na kilkanacie lat), trwaj krtko i maj may zasig terytorialny. Przykad: lokalne
oberwanie chmury.
Deszcze mao czy rednio intensywne wystpuj czciej, trwaj duej i obejmuj wiksze
obszary. Przykad: opad regionalny typu kapuniaczek.

Do wymiarowania systemw kanalizacyjnych najwiksze znaczenie maj intensywne, a

wic maksymalne opady, o czasie trwania do kilku godzin. Wywouj one bowiem
najwiksze przepywy w kanaach deszczowych czy oglnospawnych.

47

W kanalizacji posugujemy si czciej pojciem jednostkowego natenia deszczu q, w

dm /s ha, zamiast intensywnoci deszczu I = h/t, w mm/min. Midzy tymi wielkociami
zachodzi zwizek, wynikajcy z przeliczenia jednostek miar:
3

q = 166,67I

(6.3)

i odwrotnie: I = q / 166,67.
Zasig deszczu (w km2) opisuje w przyblieniu formua Rososkiego, dla I < 5 mm/min:
F = 5(5 I)3 ,

(6.4)

Przykadowo:
- dla I = 1 mm/min (q = 167 dm3/s ha) - F = 320 km2 (obszar duego miasta - Wrocaw),
- dla I = 2 mm/min (q = 333 dm3/s ha) - F = 135 km2 (mniejsze miasto),
- dla I = 3 mm/min (q = 500 dm3/s ha) - F = 40 km2 (dzielnica miasta),
- dla I = 4 mm/min (q = 667 dm3/s ha) - F = 5 km2 (osiedle mieszkaniowe).

6.1.2. PORWNANIE ILOCIOWE SPYWW DESZCZOWYCH ZE CIEKAMI

Nie cay opad na obszarze zurbanizowanym - zlewni deszczowej o powierzchni F spywa

do kanalizacji. Cz opadu deszczowego zwila powierzchnie i wyparowuje, cz wypenia
nierwnoci terenu i wsika w grunt, bd te odpywa poza zlewni zgodnie ze spadkiem
terenu. Wielko opadu, ktry nie sta si czci spywu okrela si jako straty. Tzw. opad
efektywny - dajcy spyw powierzchniowy, zwizany jest ze zlewni zredukowan Fzr
(szczeln):

Fzr F

(6.5)

gdzie:
- wspczynnik spywu powierzchniowego: = (H (E + straty))/H; [0; 1],
H - wysoko opadu normalnego (redniego rocznego z wielolecia min. 30 lat), m/rok,
E - wysoko parowania terenowego, m/rok; straty - gwnie wsikanie, m/rok.
Jednostkow wielko spywu powierzchniowego z opadw w okresie obliczeniowym np.
1 roku, z powierzchni zlewni F = 1,0 ha, oszacowa mona (w m3/rok) z wzoru:
Q H F

(6.6)

Przyjmujc dla Polski opad normalny H = 0,6 m, spyw wd opadowych z 1 ha powierzchni

przykadowej zlewni miejskiej, przy rednim wspczynniku spywu = 0,3, wyniesie:
rocz
Qop
H F 0,6m / rok 0,3 10000m 2 1800 m

48

rok

Odpyw ciekw bytowo-gospodarczych z 1,0 ha zabudowy miejskiej przy przyjciu

gstoci zaludnienia Z = 200 Mk/ha i wskanika odpywu ciekw qj = 0,2 m3/Mkd wraz z
usugami, wyniesie w roku:
3
200 Mk 1,0ha 14600 m
( Mk d )
ha
rok
Wynika std, e roczny odpyw ciekw bytowo-gospodarczych jest ok. 8 razy wikszy od
odpywu wd opadowych:
rocz.
Qrocz. Qop
14600 1800 8 : 1

Qrocz 365 q j Z F 365d 0,2 m

Porwnujc jednak odpywy wd deszczowych i ciekw w krtszych okresach czasu, np.

w czasie trwania intensywnych opadw (miarodajnych do wymiarowania kanaw
oglnospawnych i deszczowych), powysze relacje odwrc si.
Przykadowo, przyjmujc rednie natenie deszczu np. q = 100 dm3/s ha, przy rednim
wspczynniku spywu = 0,3, otrzymamy z powierzchni 1 ha:
sek
3
3
Qop
. q F 100 dm ( s ha) 0,3 1,0ha 30 dm s ,

a maksymalny godzinowy odpyw ciekw bytowo-gospodarczych, przy Nd = 1,3, Nh = 2.0,

qj = 200 dm3/Mkd i Z = 200 Mk/ha, wyniesie z powierzchni 1 ha:

Qsek N d N h q j Z F

86400

1,3 2 200 dm

( Mk d )

200 Mk

ha

1,0ha

86400

1,2 dm

sek
Qsek 30 1,2 25 :1 (czasem nawet 100:1 - przy bardzo
Wynika std stosunek: Qop

rzadkich czstociach wystpowania intensywnych opadw).

6.2. POMIARY OPADW DESZCZOWYCH

6.2.1. DESZCZOMIERZE KLASYCZNE

Do rejestracji wysokoci opadw atmosferycznych powszechnie stosowany jest

deszczomierz Hellmanna (rys. 6.2). Skada si z cylindrycznej osony i 2 naczy,
montowanych na wysokoci 1,0 m n.p.t. Naczynie grne, zakoczone lejkiem, kieruje opady
do naczynia dolnego - zbiornika. rednica wlotu wynosi 15,96 cm, std F = 200 cm2. Zwarta
budowa urzdzenia zmniejsza parowanie.
Deszczomierze umieszczane s w okolicy pozbawionej wysokich obiektw, drzew itp.

49

Rys. 6.2. Deszczomierz Hellmanna

Odczyty odbywaj si raz na dob (najczciej o godz. 7 rano). Woda przelewana jest
wwczas ze zbiornika do szklanej menzurki, gdzie odczytuje si jej objto, skd wysoko
opadu: h = V/F (1,0 mm wysokoci opadu oznacza 1,0 dm3/m2).
Deszczomierz Hellmanna nie pozwala na ledzenie zmian intensywnoci opadw w czasie
czy te rejestracj czasu trwania poszczeglnych faz opadw. Do tych celw su (od lat 50tych XX wieku) pluwiografy pywakowe, z graficznym zapisem zdarze na pluwiogramach
papierowych (rys. 6.3).
Dokadno pomiaru i zapisu takich urzdze jest rzdu 0,1 mm wysokoci opadu, tj. 0,1
dm3/m2.

Rys. 6.3. Schemat pluwiografu pywakowego

6.2.2. DESZCZOMIERZE NOWEJ GENERACJI - BEZOBSUGOWE

Pluwiometry wagowe. Istotn wad klasycznych deszczomierzy jest ich uciliwa

obsuga - codzienna w przypadku deszczomierza Hellmanna i co kilka dni w przypadku
pluwiografu pywakowego (w tym take obecnie konieczno digitalizacji zapisw na
pluwiogramach papierowych do formatu cyfrowego do ich interpretacji czy archiwizacji).

50

Rozwj automatyki, elektroniki i radiotelefonii nowej generacji skutkowa opracowaniem

nowych konstrukcji urzdze do rejestracji opadw deszczowych (ciekych) i nienych
(staych), zwanych te pluwiointensometrami.

Rys. 6.4. Schemat pluwiointensometru wagowego

Pluwiointensometry wagowe pozwalaj na rejestracj opadw atmosferycznych (niegu i

deszczu - opad czny) z dokadnoci do 0,01 mm wysokoci opadu (h).
Termostat z grzak umoliwia eksploatacj urzdzenia w okresach wczesnowiosennych i
pnojesiennych przymrozki (rys. 6.4). Pluwiogram w zapisie cyfrowym jest analogiczny
do wyej omwionego (papierowego), przesyany moe by drog radiow do centrali.

Pluwiometry korytkowe. Deszczomierze z naczyniami wywrotnymi (korytkami)

stosowane s w automatycznych stacjach meteorologicznych, m.in. od 2007 r. w sieci IMGW
- deszczomierze typu RG 50 firmy SEBA. Wyposaone s w dwa, na przemian napeniane i
oprniane zbiorniczki, o maej pojemnoci (2 cm3).

Rys. 6.5. Fragment zapisu opadu z dnia 7 VII 2009 r. z deszczomierza SEBA na
stacji IMGW w Legnicy (suma wysokoci opadu 18202255 h = 38,7 mm)

Impulsy zadziaania rejestrowane s z dokadnoci sekundow i wysyane drog radiow

do centrali w zapisie cyfrowym - w formie zestawie tabelarycznych, wykresw supkowych
(hietogramw) czy pluwiogramw - przykad na rysunku 6.5. Jeden impuls odpowiada
opadowi o wysokoci h = 0,1 mm (tj. 0,1 dm3/m2).
51

6.2.3. DOKADNO POMIARW OPADW I REPREZENTATYWNO STACJI

Rejestratory elektroniczne maj istotne wady. W odniesieniu do tradycyjnych

pluwiografw pywakowych, ktre funkcjonuj w zasadniczo niezmienionej postaci od
kilkudziesiciu lat, urzdzenia automatyczne s wraliwe na zanieczyszczenia i ulegaj czsto
rozregulowaniu, a co za tym idzie ich wskazania staj si wwczas niemiarodajne.
Przestawiajc system pomiarowy wycznie na rejestracj elektroniczn, nie mona wic
zapomina o okresowych kontrolach i kalibracji tych urzdze na podstawie tradycyjnych
metod i urzdze pomiarowych (deszczomierz Hellmanna czy pluwiograf pywakowy).

Rys. 6.6. Deszczomierze na stacji meteorologicznej IMGW w Legnicy, od lewej:

pluwiografy pywakowy i korytkowy (SEBA) oraz deszczomierz Hellmanna

6.3. CHARAKTERYSTYKA ILOCIOWA OPADW

6.3.1. KRZYWE WZORCOWE OPADW

O zjawisku (tzw. reimie) opadowym okrelonego obszaru decyduje:

pooenie geograficzne,
odlego od mrz i oceanw,
uksztatowanie powierzchni i wyniesienie nad poziomem morza,
pokrycie i sposb uytkowania terenu.
Ekstremalnie intensywne opady wystpujce w warunkach polskich nie rni si
znaczco pod wzgldem zwaszcza dobowych sum wysokoci od notowanych w krajach
ociennych (pooonych na granicy klimatu morskiego i kontynentalnego, jak Niemcy czy
Czechy), podobnie jak i opady we Wrocawiu (na Strachowicach) w porwnaniu do
Warszawy (na Bielanach) tabela 6.2.

52

Tab. 6.2. Maksymalne wysokoci opadw (w mm) o czasie trwania od 5 minut do 72 godzin w
wybranych krajach Europy na tle Wrocawia (Strachowice) i Warszawy (Bielany)
Kraj /
Miejscowo
Polska
Niemcy
Czechy
Wrocaw
Warszawa

5
25,3
29,8
13,1
20,6

minuty
10
15
80
126
39,8
18,7
21,9

79,8
50,2
24,7
28

30

126
40
79,9
32,9
36,6

176,1
200
92,8
35,3
40,8

Czas trwania opadu

godziny
2
3
6
117,9
239
117
57,7
49,5

220
246
126,6
61,9
50,4

221,8
112
158,5
63,1
57

12

doby
2

203,6
64,2
68

300
312
345,1
80,1
80,1

428
379,9
380
103,9
109,7

557
458
536,7
116,9
113,3

Podstawow form ilociowego opisu opadw deszczowych s modele na zaleno:

intensywnoci I (mm/min) lub natenia jednostkowego q (dm3/s ha) bd wysokoci h (mm)
opadu od czasu jego trwania t i prawdopodobiestwa wystpienia p lub zamiennie czstoci
(powtarzalnoci) C opadu (lata), typu:

I I (t , p);

q q(t , p);

h h(t , p)

(6.7)

Zwizek intensywnoci (czy natenia jednostkowego) bd wysokoci opadu z czasem

jego trwania prezentowany jest najczciej w postaci krzywych typu IDF (Intensity-Duration
Frequency), bd krzywych typu DDF (Depth-Duration Frequency), dla rnych
prawdopodobiestw p (zamiennie czstoci C) wystpienia opadu. Krzywe te stanowi
rodzin hiperbol o oglnym rwnaniu:

a
c,
(t b) n

(6.8)

w ktrym: a, b, c, n - wspczynniki empiryczne, zalene od prawdopodobiestwa pojawienia

si danego deszczu oraz od czynnikw klimatycznych i fizjograficznych zlewni.

Krzywe deszczy typu IDF czy DDF s tworami syntetycznymi, ustalanymi na podstawie
materiau empirycznego. Na ich podstawie tworzony jest opad blokowy - o staej wartoci
natenia, ktry jest podstaw wymiarowania kanalizacji deszczowej i oglnospawnej tzw.
metodami czasu przepywu.

6.3.2. ZWIZEK NATENIA OPADU Z CZSTOCI WYSTPOWANIA

Zaleno pomidzy nateniem jednostkowym a czasem trwania deszczu o okrelonym

prawdopodobiestwie pojawiania si - czyli czstoci wystpowania (tj. powtarzalnoci w
latach) przedstawiono pogldowo na rysunku 6.8.

53

Rys. 6.8. Zaleno (typu IDF) natenia q od czasu trwania t deszczu o okrelonym
prawdopodobiestwie p pojawiania si - czstoci wystpowania C

Prawdopodobiestwo (p) pojawienia si danego deszczu z czstoci (C) jego

wystpowania ujmuje zwizek:
100
(6.9)
p
C
gdzie: p prawdopodobiestwo wystpowania deszczu wyraane w % (bd w uamku,
wwczas p = 1/C) okrela ile razy w przecigu 100-lecia zostanie osignite lub
przekroczone dane natenia deszczu q (w dm3/s ha),
C czsto pojawiania si deszczu wyraana w latach oznacza, e w danym C letnim
cyklu zdarzy si przynajmniej raz deszcz o nateniu rwnym lub wikszym od q,
std:
100
(6.10)
C
p
- co interpretujemy jako 1 raz na C lat.

W krajach zachodniej Europy funkcjonuje pojcie czstotliwoci n wystpowania opadu

[6, 201]:
df
1
Czstotliwo n
,
[1/rok]
(6.11)
C
- std fizykalnie: n = p/100, gdy p wyrazimy w % oraz n = p, gdy p wyrazimy w uamku.
Tab. 6.3. Prawdopodobiestwo (p), czstotliwo (n) a czsto (C) wystpowania opadw
Prawdopodobiestwo
wystpowania
deszczu p

Czstotliwo
wystpowania
deszczu n

Czsto
- powtarzalno
deszczu C

[%]

[-]

[rok-1]

[1 raz na C lat]

100
50
20
10
5
1

1
0,5
0,2
0,1
0,05
0,01

1
0,5
0,2
0,1
0,05
0,01

1
2
5
10
20
100

54

Z przyczyn ekonomicznych systemy kanalizacyjne na terenach zurbanizowanych nie

mog by tak projektowane, aby w czasie dowolnie intensywnego deszczu zagwarantowa
pen ochron terenu przed wylaniem.
Nieopacalne jest wic projektowanie kanalizacji na bardzo niskie prawdopodobiestwo
pojawienia si ekstremalnie intensywnych deszczy, np. o p = 0,01 = 1%, tj. zdarzajcych si
(teoretycznie) 1 raz na 100 lat, gdy rednice kanaw byyby wwczas bardzo due i
niewykorzystywane przez dziesiciolecia.
Nie mona te za pomoc oblicze w wiarygodny sposb okreli fizycznie najwikszego
(np. o C = 100 lat) odpywu, ze wzgldu na stochastyczny tj. losowy charakter opadw.

Do projektowania odwodnie terenw brane s pod uwag intensywne opady o

czstoci wystpowania C [1; 10] lat oraz o C [10; 50] lat - do weryfikacji czstoci
wyleww.
Wymagany standard odwodnienia terenu wg PN-EN 752:2008, definiowany jest jako:
przystosowanie systemu kanalizacyjnego do przyjcia maksymalnych (prognozowanych)
strumieni wd opadowych z czstoci rwn akceptowanej spoecznie czstoci wystpienia
wylania z kanalizacji na powierzchni terenu.

6.4. MODELE OPADW DO PROJEKTOWANIA KANALIZACJI

6.4.1. MODELE OPADW O ZASIGU OGLNOPOLSKIM

Model Reinholda
W 1940 roku Reinhold opublikowa zasady projektowania kanalizacji obiektw
komunikacyjnych typu: autostrady, mosty i wiadukty, przejcia i przejazdy pod ulicami czy
lotniska, w ktrych sformuowa model fizykalny opadw postaci [6, 68, 192, 201]:

q q15,1

38 1
38
4 0,3684 q15,1
t 9 n
t 9

C 0,3684

(6.12)

gdzie:
q - jednostkowe (maksymalne) natenie deszczu, dm3/s ha,
q15,1 - natenie deszczu (wzorcowego) o czasie trwania t = 15 min i czstotliwoci
wystpowania n = 1 rok-1 - czyli o czstoci wystpowania C = 1 rok, dm3/s ha,
t - czas trwania deszczu, min,
n - czstotliwo wystpowania deszczu o nateniu q lub wikszym (n = 1/C), rok-1.
W modelu Reinholda przestrzenna zmienno natenia opadw (q) uzaleniona bya od
przyjmowanej wartoci lokalnego natenia deszczu wzorcowego (q15,1).

55

Po wojnie, model Reinholda by powszechnie stosowany do projektowania kanalizacji w

pastwach zachodnich (Niemcy, Szwajcaria, Austria) a take w pastwach Europy rodkowej
m.in. w Polsce - najczciej do wymiarowania odwodnie przyjmowano q15,1 = 100 dm3/s ha.
Obecnie w Niemczech zaleca si odczytywanie jednostkowego natenia deszczu
wzorcowego z atlasu KOSTRA [12] - indywidualnie dla kadej zlewni miejskiej, bowiem
q15,1 zmienia si w granicach od 90 do 170 dm3/s ha.
Uwaga: model Reinholda zania wyniki nate wspczesnych deszczy o rzd 15%.

Model Baszczyka
Dotychczas w Polsce, najczciej stosowanym do projektowania kanalizacji by model
fizykalny opadw wzr Baszczyka (z 1954 r.) o postaci [17, 18, 20]:
q

6.631 3 H 2 C
t 2/3

(6.14)

gdzie:
q - jednostkowe (rednie w czasie t) natenie deszczu, dm3/s ha,
t - czas trwania deszczu, min,
H - wysoko opadu normalnego (redniego rocznego z wielolecia min 30 lat), mm,
C - czsto (powtarzalno) wystpowania deszczu o nateniu q z przewyszeniem, lata.
Wzr Baszczyka oparty zosta na analizie statystycznej zbioru 79 intensywnych deszczy,
zarejestrowanych w Warszawie w latach 18371891 i 19141925 czyli okoo 100 lat temu.
Zmienno opadw na obszarze kraju scharakteryzowano za pomoc tzw. opadu
normalnego (redniego w wieloleciu min 30 lat wg rys. 6.9).

Rys. 6.9. Opad normalny (w mm) w Polsce w latach 1971-2000

56

Wedug wydawnictw atlasowych opad normalny zmienia si od 500 mm (Kujawy) do

1800 mm (Kasprowy Wierch), jednak na przewaajcej czci Polski zawiera si w granicach
H [500; 700] mm.
Po przyjciu redniej: H = 600 mm, wzr Baszczyka upraszcza si do postaci:

470
t

(6.15)

2/3

Uwaga: wzr Baszczyka, oparty na deszczach zarejestrowanych 100 lat temu, zania wyniki
nate wspczesnych deszczy o rzd 40%, co wykazano m.in. w pracach [101, 105, 106],
na przykadzie opadw zmierzonych na stacji meteorologicznej IMGW we Wrocawiu z
okresu 1960-2009.

Model Bogdanowicz i Stachy

Bogdanowicz i Stachy, na podstawie oglnopolskich pomiarw deszczy (19601990)
na 20 stacjach meteorologicznych IMGW, opublikowali w 1998 roku tzw. charakterystyki
projektowe opadw, w postaci modelu probabilistycznego [24]:
hmax 1,42t 0,33 ( R, t ) ( ln p) 0,584

(6.16)

gdzie:
hmax - maksymalna wysoko opadu, mm,
t - czas trwania deszczu, min,
p - prawdopodobiestwo przewyszenia opadu: p(0;1],
- parametr (skali) zaleny od regionu Polski i czasu t (rys. 6.10).
a)

b)

c)
R3

R2
R1
Wrocaw

R1

Wrocaw

R1
Wrocaw

R3

Rys. 6.10. Regiony opadw maksymalnych: a) dla czasw trwania deszczy t [5; 60) min; b) dla
t [60; 720) min; c) dla t [720; 4320] min (R1 - region centralny; R2 - region pnocno-zachodni;
R3 - regiony poudniowy i nadmorski)

Dla p = 1 (czyli dla C = 1 rok) model (6.16) upraszcza si do funkcji, bdcej dolnym
ograniczeniem przyjtego rozkadu prawdopodobiestwa, postaci:
hmax 1,42t 0,33

57

(6.17)

Dla prawdopodobiestw przewyszenia p < 1 (czyli dla C > 1), w regionie centralnym
Polski (R1) parametr obliczany jest z wzorw (rys. 6.10):

( R, t ) 4,693 ln(t 1) 1,249

( R, t ) 2,223 ln(t 1) 10,639

- dla t [5; 120) min,

(6.18)

- dla t [120; 1080) min,

(6.19)

( R, t ) 3,01ln(t 1) 5,173

- dla t [1080; 4320] min.

(6.20)

Analogicznie, dla regionu pnocno-zachodniego (R2) parametr obliczany jest z wzorw

(dla czasw trwania opadw 60 minut region R2 zanika, przechodzc w R1):

( R, t ) 3,92 ln(t 1) 1,662

- dla t [5; 30] min,

(6.21)

( R, t ) 9,160 ln(t 1) 19,6

- dla t (30; 60) min.

(6.22)
Dla regionw poudniowego i nadmorskiego (R3) parametr obliczany jest z wzoru:

( R, t ) 9,472 ln(t 1) 37,032

- dla t [720; 4320] min.

(6.23)

UWAGI:
1. Model Bogdanowicz i Stachy nie obejmuje obszarw grskich i podgrskich.
2. Model Bogdanowicz-Stachy obarczony jest bdem odnonie wysokoci opadw dla
czstoci deszczy pojawiajcych si raz na rok (C = 1 rok). Wykazano to w badaniach
porwnawczych w pracy [106] na podstawie wynikw pomiarw opadw we Wrocawiu, w
tym samym okresie obserwacyjnym, tj. w latach 1960-1990.
atwo bowiem wykaza, e z przeksztacenia wzoru (6.17) Bogdanowicz-Stachy do
postaci wzoru na jednostkowe natenie deszczu q (w dm3/s ha) dla p = 1 (tj. C = 1 rok)
otrzymamy:
q(max) = 236,7/t 0,67,
(6.24)
a z wzoru Baszczyka (6.15) dla H = 600 mm i C = 1 rok mamy:
q = 470/t 0,67,

(6.25)

a zatem identyczne funkcje czasu t, ale rnice si wartoci wspczynnika w liczniku a 2krotnie.
Tak wic, dla C = 1 rok wyniki oblicze q z wzoru (6.24) s dwukrotnie mniejsze nawet w
stosunku do wzoru Baszczyka.
Dla czstoci deszczy C = 2, 5 i 10 lat, z modelu Bogdanowicz-Stachy, przykadowo dla
centralnej Polski (R1), otrzymujemy o ok. 50% wiksze natenia deszczy wzgldem
obliczanych z modelu Baszczyka oraz o ok. 15% wiksze wzgldem modelu Reinholda.

58

Te maksymalne natenia opadw s ju bliskie (nieznacznie wysze) wzgldem

zmierzonych we Wrocawiu (1960-2009, [106]).

6.4.2. MODELE OPADW O ZASIGU LOKALNYM DLA WROCAWIA

Model Lambora
Model fizykalny Lambora (z 1953 r.) na intensywno opadw we Wrocawiu ma posta
[106]:
43,7 15 log p
(6.26)
I
(t 0,03) 0,7
gdzie:
I - intensywno opadu deszczu, mm/h,
p - prawdopodobiestwo wystpienia opadu, %,
t - czas trwania deszczu, h.
Przykadowo dla t = 15 min i p = 100% (C = 1 rok) z modelu Baszczyka (6.15) otrzymujemy
q15,1 = 76,6 dm3/s ha, a z modelu (6.26) Lambora (dla Wrocawia) q15,1 = 92,8 dm3/s ha.

Model Licznara i omotowskiego

Licznar i omotowski dla danych pluwiograficznych ze stacji UP Wrocaw-Swojczyce z
wielolecia 1975-2002 wyestymowali wspczynniki empiryczne rnych postaci modeli
opadw. Najwysz zgodno statystyczn opisw maksymalnych nate deszczy, w
zakresie t [5; 180] minut i C [1; 10] lat, uzyskali dla modelu postaci [144]:

qmax

a
c
(t b) n

(6.27)

gdzie:
qmax - jednostkowe maksymalne natenie opadw, dm3/s ha,
t - czas trwania deszczu, min,
a, b, c, n - wspczynniki regresji, zalene od prawdopodobiestwa empirycznego (tab. 6.4).
Tab. 6.4. Wartoci wspczynnikw a, b, c i n do wzoru (6.27)
Prawdopodobiestwo p, %
10%
a = 713,8329
b = -3,88429
c = -210,067
n = 0,218073

20%
a = 82413,63
b = 19,57292
c = 20,40978
n = 1,752958

50%
a = 643645564,0
b = 64,88700
c = 20,62691
n = 3,535880

59

100%
a = 1573,239
b = 4,787518
c = 6,351722
n = 0,949642

Autorskie modele opadw

W monografii [106], dla danych pluwiograficznych ze stacji meteorologicznej IMGW
Wrocaw-Strachowice, z wielolecia 1960-2009 wyodrbniono 514 opadw - speniajcych
kryterium wysokoci h 0,75t0,5 w 16-u przedziaach czasowych ich trwania (od 5 minut do
72 godzin). Na tej podstawie opracowano dwa modele (fizykalny i probabilistyczny) na
maksymaln wysoko opadw dla stacji Wrocaw-Strachowice.
1. Model fizykalny opadw maksymalnych, w zakresie t [5; 4320] minut i C [1; 50]
lat, ma posta [101]:

hmax 6,670 1,677 ln(C 0,530)(t 3,450) 0, 265,

(6.28)

a przeksztacony na maksymalne natenia opadw:

qmax 166,7[6,670 1,677 ln(C 0,530)(t 3,450) 0, 265 ]t 1

(6.29)

gdzie:
hmax - maksymalna wysoko opadu, mm,
qmax - jednostkowe maksymalne natenie opadu, dm3/s ha,
t - czas trwania opadu, min,
C - czsto wystpowania deszczu o danym nateniu (z przewyszeniem), lata.

2. Model probabilistyczny - oparty na kwantylu rozkadu prawdopodobiestwa FisheraTippetta typ IIImin, dla zakresu t [5; 4320] minut i p [1; 0,01] (tj. C [1; 100] lat),
przyjmuje posta [105]:

hmax 4,583 7,412t 0, 242 97,105t 0,0222 98,675 ln p

0,809

(6.30)

a przeksztacony na maksymalne natenia opadw:

qmax 166,7[4,583 7,412t 0, 242 97,105t 0,0222 98,675 ln p

0,809

]t 1

(6.31)

gdzie:
hmax - maksymalna wysoko opadu, mm,
qmax - jednostkowe maksymalne natenie opadu, dm3/s ha,
t - czas trwania opadu, min,
p - prawdopodobiestwo przewyszenia opadu: p (0; 1], -.

6.4.3. PORWNANIE MODELU BASZCZYKA Z INNYMI MODELAMI OPADW

Do celw porwnawczych przyjto wynik oblicze natenia opadu z wzoru Baszczyka

qB za 100%. Wzgldne przewyszenia wynikw oblicze q z innych modeli wzgldem
modelu Baszczyka (q/qB) zaznaczono pogrubion czcionk (tab. 6.5).

60

C=1

C=2

C=5

C = 10

Kotowski [101]
model fizykalny
- Wrocaw- Strachowice
Kotowski-Kamierczak
[105]
model probabilistyczny
- Wrocaw- Strachowice

Licznar- omotowski
- Wrocaw-Swojczyce

Lambor
- Wrocaw

Bogdanowicz-Stachy
- region centralny

Bogdanowicz-Stachy
- region pnocno-zachodni

Reinhold
q15,1 = 100 dm3/s ha

Baszczyk
qB = 1,0 (100%)

Czas trwania deszczu

t, min

Czsto deszczu
C, lata

Tab. 6.5. Porwnanie nate deszczy obliczonych z modeli rnych autorw wzgldem modelu
Baszczyka (q/qB) - najczciej stosowanego w Polsce do wymiarowania kanalizacji

10

10
15
30
60
120
180
10
15
30
60
120
180
10
15
30
60
120
180
10
15
30
60
120
180

1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00
1,00

1,25
1,30
1,27
1,15
0,98
0,87
1,29
1,34
1,31
1,18
1,01
0,90
1,31
1,36
1,33
1,20
1,02
0,91
1,30
1,35
1,32
1,19
1,01
0,90

0,50
0,50
0,50
0,50
0,50
0,50
1,22
1,25
1,27
1,46
1,39
1,30
1,28
1,32
1,34
1,57
1,49
1,38
1,20
1,24
1,26
1,48
1,40
1,30

0,50
0,50
0,50
0,50
0,50
0,50
1,46
1,49
1,49
1,46
1,39
1,30
1,57
1,61
1,61
1,57
1,49
1,38
1,48
1,52
1,52
1,48
1,40
1,30

1,18
1,21
1,23
1,23
1,21
1,07
1,24
1,27
1,29
1,30
1,28
1,27
1,44
1,48
1,50
1,50
1,49
1,47
1,15
1,17
1,19
1,19
1,18
1,17

1,27
1,28
1,25
1,19
1,17
1,20
1,36
1,46
1,42
1,19
1,12
1,25
1,38
1,41
1,31
1,13
1,06
1,13
1,25
1,28
1,35
1,32
1,05
0,67

1,47
1,49
1,48
1,44
1,39
1,36
1,58
1,60
1,59
1,55
1,49
1,45
1,46
1,50
1,49
1,45
1,39
1,36
1,32
1,35
1,34
1,30
1,26
1,23

1,38
1,40
1,41
1,40
1,38
1,37
1,44
1,49
1,53
1,53
1,50
1,48
1,30
1,39
1,44
1,44
1,41
1,38
1,17
1,25
1,31
1,31
1,28
1,25

Przewyszenia te s oglnie rne w rnych zakresach t i C - sigaj nawet 60%,

przecitnie s na poziomie o 40% wikszym.
Dla C = 1 rok, model Bogdanowicz-Stachy zania wyniki o 50% - nawet wzgldem
modelu Baszczyka.
WNIOSEK: Wynika std pilna koniecznoci zastpienia modelu Baszczyka (z 1954 r.) w
wymiarowaniu systemw kanalizacyjnych w Polsce, dokadniejszymi modelami opadw
maksymalnych - o zasigu lokalnym, na podstawie ktrych moliwe byoby w przyszoci
opracowanie szczegowego atlasu opadw w Polsce - na wzr atlasu KOSTRA w
Niemczech.

61

7. ZASADY BILANSOWANIA ODPYWU WD OPADOWYCH

7.1. METODY CZASU PRZEPYWU
7.1.1. ZAOENIA WYJCIOWE

Zjawisko opad-odpyw w danej zlewni zurbanizowanej jest zagadnieniem zoonym i

trudnym do uoglnienia. Proces spywu wd opadowych mona podzieli na 3 fazy:

tworzenia spywu,

koncentracji terenowej spywu,

odpywu kanaowego.

Tworzenie spywu obejmuje procesy fizyczne takie jak: zwilanie, wypenianie zagbie
terenu, parowanie i wsikanie w grunt, poprzedzajce przeksztacenie opadu w efektywny
spyw powierzchniowy. Cz opadu, ktra nie tworzy spywu okrela si jako straty.
Wielko efektywnego spywu powierzchniowego zaley od wielu czynnikw, takich jak:

rodzaj i stopie uszczelnienia (utwardzenia) powierzchni,

nachylenie terenu (powierzchni przepuszczalnych i nie przepuszczalnych),

natenie deszczu i czas jego trwania,

rodzaj gruntu i pokrycie rolinnoci powierzchni przepuszczalnych,

wilgotno i temperatura powietrza.

Koncentracja terenowa obejmuje przeksztacenie powierzchniowo rozdzielonego opadu

efektywnego w powstajcy w najniszym punkcie rozpatrywanej zlewni hydrogram odpywu.
Odgrywaj przy tym rol procesy spywu na powierzchni (przesunicie w czasie) i efekty
opniajce (retencja terenowa).

Odpyw w kanaach podlega rwnie efektom przesunicia w czasie i retencji m.in. w

wyniku istnienia oporw przepywu (spowodowanych chropowatoci cian kanaw na
zwilonym obwodzie), jak i wypenianiem si kanaw do przepywu obliczeniowego.

Wymiarowanie kanalizacji deszczowej bd oglnospawnej (wraz z obiektami) opiera

si z koniecznoci na szeregu zaoeniach upraszczajcych. Mianowicie zakada si, e:

dana zlewnia (F) zasilana jest deszczem o staym nateniu - opad blokowy,

rozdzia powierzchniowy opadu jest rwnomierny - zlewnia homogeniczna,

62

- wwczas uzyskuje si najwikszy, miarodajny do wymiarowania systemw kanalizacyjnych

odpyw wd deszczowych (Qm), przy czasie trwania deszczu (td) rwnym czasowi spywu
wd ze zlewni.

Rys. 7.1. Schemat zlewni deszczowej o powierzchni F

(Qm - miarodajny do wymiarowania kanau strumie objtoci)

Oglny wzr wyjciowy na miarodajny odpyw wd deszczowych Qm (w dm3/s) ze

zlewni:

Qm q F

(7.1)

gdzie:
q - natenie jednostkowe deszczu: q = q(td, C, H), dm3/s ha,
- wspczynnik opnienia odpywu (redukcji natenia deszczu), -,
- wspczynnik spywu powierzchniowego, -,
F - powierzchnia zlewni, ha.
Wspczynnik opnienia (), zwany te wspczynnikiem redukcji natenia deszczu,
zwizany jest z czasem spywu wd deszczowych od najdalszego punktu zlewni do przekroju
obliczeniowego. Zaley od wielu czynnikw (opnienia i retencji), tj. gwnie od czasu
przepywu w kanale (tp) oraz koncentracji terenowej (tk) i retencji kanaowej (tr). Jest rnie
definiowany, w rnych metodach obliczeniowych ( = (td, tp, tk, tr, C, F).
Wspczynnik spywu powierzchniowego () ujmuje stosunek wielkoci spywu wd
opadowych Qsp ze zlewni o powierzchni F do wielkoci opadu Qop w tej zlewni:

Qsp
Qop

(7.2)

Warto wspczynnika spywu zaley gwnie od rodzaju zagospodarowania

(uszczelnienia) terenu zlewni, ale take od spadkw powierzchni oraz natenia i czasu
trwania deszczu.
Spyw powierzchniowy pochodzi ze zlewni zredukowanej - o rwnowanej szczelnej
powierzchni - Fzr.

63

W wymiarowaniu kanalizacji oblicza si zastpczy - redni waony wspczynnik spywu

dla zlewni czstkowej (podzlewni), przyporzdkowanej do danego odcinka kanau
deszczowego czy oglnospawnego, z wzoru:
n

1 F1 2 F2 ... n Fn
F1 F2 ... Fn

(
i 1

Fi )

F
i 1

Fzr
F

(7.3)

gdzie:
i - wspczynnik spywu (i-tej) powierzchni skadowej podzlewni kanau, -,
Fi - (i-ta) powierzchnia skadowa podzlewni F, ha.
Std powierzchnia zredukowana zlewni/podzlewni kanau wyniesie:

Fzr F

(7.4)

UWAGA: W projektowaniu odwodnie terenw w Polsce, wspczynnik spywu

utosamiany by bdnie ze stopieniem uszczelnienia powierzchni zlewni - praktycznie
niezalenie od spadkw terenu, a zwaszcza od natenia i czasu trwania deszczu
miarodajnego (q(t, C)).
Warto wspczynnika spywu (i) danej powierzchni czstkowej (Fi) zlewni deszczowej
przyjmowano bdnie w zalenoci od rodzaju pokrycia (uszczelnienia) terenu [18].
Gdy znane byy szczegowe plany zagospodarowania przestrzennego terenw:
dachy szczelne. [0,9;0,95]
drogi asfaltowe [0,85;0,90]
bruki kamienne, klinkierowe .. [0,75;0,85]
drogi tuczniowe... [0,25;0,60]
drogi wirowe .. [0,15;0,30]
parki, ogrody, ki, zielece . [0,0;0,10]
Gdy brak byo szczegowych planw zagospodarowania przestrzennego miast:
zabudowa zwarta ....... [0,5;0,7]
zabudowa luna . [0,3;0,5]
zabudowa willowa.. [0,2;0,3]
powierzchnie niezabudowane..... [0,1;0,2]
parki i due obszary zieleni .... [0,0;0,1]
Norma europejska PN-EN 752-4 z 2001 r. [181], a take z 2008 r. [182], podaje tutaj
oglne zalecenia:
= 1,0 dla dachw o powierzchni F < 100 m2 i = 0,5 dla dachw o F > 1 ha,
= 0,91,0 dla powierzchni nieprzepuszczalnych i stromych dachw,
= 00,3 dla powierzchni przepuszczalnych.
W przypadku stromych dachw oraz przy wystpowania duych powierzchni pionowych
(wysokich budynkw) wielko powierzchni nieprzepuszczalnych naley zwikszy do 30%.

64

Naley zdawa sobie spraw z faktu, e w wraz z rozwojem miast, w efekcie

postpujcego doinwestowania terenw, ronie najczciej warto wspczynnika spywu, w
skutek wzrostu stopnia uszczelnienia powierzchni (zabudowy terenw).

7.1.2. WYBR CZASU TRWANIA DESZCZU MIARODAJNEGO

Po przyjciu okrelonej czstoci C wystpowania deszczu obliczeniowego (rys. 7.2),

pojawiania si pytanie, jakie jest miarodajne natenie deszczu (qm), zalenie od
miarodajnego czasu jego trwania (tdm), do zwymiarowania kanau, w konkretnym wle
obliczeniowym?

Rys. 7.2. Zaleno (typu IDF) natenia deszczu q od czasu trwania td

dla danej czstoci C wystpowania

Oglnie: Kademu przekrojowi (x) kanau, na jego trasie (rys. 7.3), odpowiada inny czas
spywu deszczu, a zatem inna warto qm(tdm) jest miarodajna do zwymiarowania kanau w
przekroju x. Im dalszy przekrj obliczeniowy tym duszy czas spywu i tym mniejsze qm (dla
danej czstoci C).

Rys. 7.3. Idea wymiarowania kanaw w poszczeglnych wzach obliczeniowych zlewni deszczowej

W przekroju x kanau obliczeniowy strumie objtoci Qm zapisa mona jako:

Qm ( x ) q Fzr qm t dm Fzr

(7.6)

gdzie:
qm(tdm) = q - miarodajne do wymiarowania kanalizacji - zredukowane natenie deszczu.

65

Dla ideowej - modelowej zlewni deszczowej o F = Fzr (rys. 7.5) zostan rozpatrzone 3
przypadki, zwizane z czasem trwania deszczu (td) w relacji do czasu przepywu (tp) w kanale
deszczowym (A-B) od pocztku zlewni (punktu A) do przekroju obliczeniowego (punktu
B):
I przypadek:
td > tp Q max 1
II przypadek:
td < tp Q max 2
III przypadek: td = tp Q max 3
Okae si, e dla: td = tp qm(B) Qm(B) strumie ten bdzie najwikszy.

Rys. 7.4. Przykadowa krzywa natenia deszczu o czstoci wystpowania C

Z krzywej deszczu o danej czstoci wystpowania (C) ustalono nastpujce natenia

jednostkowe (rys. 7.4):

dla tdm 1 > tp q1,

dla tdm 2 < tp q2,
dla tdm 3 = tp q3.

Rys. 7.5. Schemat ideowy modelowej zlewni deszczowej (F = Fzr) kanau A - B

66

I przypadek: td > tp

Dla modelowej zlewni deszczowej kanau A-B (rys. 7.5), gdy td > tp = t3:
- po czasie t1 do punktu B spynie deszcz z powierzchni F1 o strumieniu: Q1 F1 q1 ,
- po czasie t2: Q2 ( F1 F2 ) q1 ;
- a po czasie t3 = tp: Q3 ( F1 F2 F3 ) q1 Qmax 1 - caa zlewnia (Fzr) objta bdzie spywem
deszczu o staym nateniu (q1) co zobrazowano na rys. 7.6.

Rys. 7.6. Ideowy hydrogram przepywu ciekw w punkcie B dla td > tp = t3

II przypadek: td < tp

Na przykad, gdy: td = t2 < tp = t3, wwczas: Q '1 F1 q2 oraz Q ' 2 ( F1 F2 ) q2 Qmax 2 .

Poniewa: q2 > q1, pomimo e deszcz nie obj caej zlewni to najczciej: Qmax 2 > Qmax 1
(rys. 7.7).

Rys. 7.7. Ideowy hydrogram przepywu ciekw w punkcie B dla td < tp = t3

67

III przypadek: td = tp

Dla td = tp = t3, wwczas: Q ''1 F1 q3 ; Q '' 2 ( F1 F2 ) q3 i Q '' 3 ( F1 F2 F3 ) q3 Qmax 3 .

Poniewa: q1 < q3 < q2 a deszcz obejmuje ca zlewni to przepyw Qmax 3 w punkcie B
bdzie najwikszy (rys. 7.8).

Rys. 7.8. Ideowy hydrogram przepywu ciekw w punkcie B dla td = tp = t3

Tak wic, gdy: t d t p Qm max - co jest podstaw tzw. metod czasu przepywu
wymiarowania kanalizacji w wielu krajach wiata; Np. metody wspczynnika opnienia
(MWO) - w krajach niemieckojzycznych, czy rational method - w krajach anglojzycznych,
czy te metody granicznych nate (MGN) stosowanej dotychczas w Polsce.

7.2. METODA GRANICZNYCH NATE (MGN)

7.2.1. ZAOENIA WYJCIOWE

W MGN przyjmowano, e miarodajny strumie objtoci ciekw deszczowych (Qm) w

rozpatrywanym przekroju kanau wystpuje z pewnym opnieniem w stosunku do momentu
rozpoczcia opadu (co jest prawd, ale tylko po okresie suchej pogody !), o czas niezbdny
na:
tk - koncentracj terenow - zwilenie powierzchni, wypenienie nierwnoci teren i
dopyw po powierzchni do kanau (poprzez wpust deszczowy),
tr - retencj kanaow - wypenianie si kanau od wysokoci 0 do wysokoci
wypenienia obliczeniowego h(Qm),
tp - przepyw w kanale - od pocztku kanau do przekroju obliczeniowego.

68

Tak wic w MGN uwzgldniao si dodatkowo czasy opnienia-retencji tk i tr, std dla:

t d t dm t k t r t p q(t dm ) Qm (t dm ) Qm (t p )
gdzie:
lub

(7.7)

Qm (tdm ) q(tdm ) F

(7.8)

Qm (tdm ) q(t p ) F

(7.9)

Czas koncentracji terenowej - tk

Czas koncentracji terenowej zaley gwnie od rodzaju i stopnia uszczelnienia terenu,
spadkw powierzchni oraz natenia deszczu, ale take porednio od gstoci zabudowy czy
rozmieszczenia wpustw deszczowych na trasie kanau, itp.
Jest to czas niezbdny na zwilenie powierzchni, wypenienie nierwnoci terenu
(- jedynie po okresie suchej pogody!) jak i sam dopyw po powierzchni do wpustu
deszczowego i dalej przykanalikiem do kanau.

W MGN, wg WTP z 1965 r. [242], uredniony czas tk - w warunkach miejskich naleao

przyjmowa od 2 do 10 minut.
Wedug Zasad planowania i projektowania systemw kanalizacyjnych w aglomeracjach
miejsko - przemysowych i duych miastach z 1983 r. [243] zmniejszono zalecane czasy
koncentracji terenowej tk z 210 minut do 25 minut (tab. 7.1).
Tab. 7.1. Dotychczas zalecane prawdopodobiestwa (zamiennie czstoci) wystpowania deszczu
miarodajnego do projektowania kanalizacji w Polsce [18, 242]
Lp.

Warunki terenowe w zlewni deszczowej

1.

Kanay boczne w paskim terenie

2.

Kolektory, kanay boczne przy spadku

terenu powyej 2%
Kolektory w gwnych ulicach o trwaych
nawierzchniach, kanay boczne przy spadku
terenu powyej 4%
Szczeglnie niekorzystne warunki terenowe
(niecki o utrudnionym odpywie, zbocza,
gbokie piwnice przy gstej zabudowie)
Rowy otwarte w obrbie miast

3.

4.

5.

Prawdopodobiestwo p (czsto C),

wystpowanie opadw, dla kanalizacji:
- deszczowej
100% (C = 1 rok)

- oglnospawnej
50% (C = 2 lata)

Czas
koncentracji
terenowej
tk, min
10 (5)*

50% (C = 2 lata)

20% (C = 5 lat)

5 (2)*

20% (C = 5 lat)

10% (C = 10 lat)

10% (C = 10 lat)

5% (C = 20 lat)

10% (C = 10 lat)

2% (C = 50 lat) **

2**

* wartoci zalecane wg Zasad planowania i projektowania systemw kanalizacyjnych z 1984 r. [243];

** wartoci zalecane do projektowania przepustw pod torami kolejowymi w wojewdztwie dolnolskim.

69

Prawdopodobiestwo p (lub zamiennie czsto C) pojawiania si deszczu miarodajnego

byo przyjmowane w dostosowaniu do zalecanych wwczas standardw ochrony terenw
przed wylaniami odrbnych dla kanalizacji deszczowej i oglnospawnej !.

UWAGI: Z punktu widzenia niezawodnoci dziaania kanalizacji, bezpieczniejsze jest

przyjmowanie mniejszych wartoci tk. Czas tk powiksza bowiem czas trwania deszczu, a
wic redukuje natenie q(tdm), miarodajne do wymiarowania kanaw w MGN, wg
zalenoci:
Qm(tdm) < Qm(td = tp).
W przypadku serii wystpujcych po sobie intensywnych opadw, warto tk moe okaza si
znikomo maa.
Koncentracja terenowa jest pomijana w niemieckich metodach czasu przepywu
wymiarowania kanalizacji deszczowej (w zlewniach o powierzchni do 2 km2).

Czas retencji kanaowej - tr

W okresie braku opadw kanay deszczowe s prawie puste. Pyn jedynie wody
przypadkowe, najczciej infiltracyjne. Czas wypeniania si kanaw do wysokoci
obliczeniowej h(Qm), tj. wypenienia normalnego hn(Qm) w ruchu rwnomiernym, w MGN
wyraano w procentach czasu przepywu tp ciekw - od pocztku sieci do przekroju
obliczeniowego. Czas ten szacowany by na:
tr = (14% 20%) tp

(7.11)

Wg zalece WTP z 1965 r. [242] w MGN naleao przyjmowa warto tr w wysokoci

a 20% czasu tp, czyli tr = 0,2tp.

UWAGI: Z punktu widzenia niezawodnoci dziaania kanalizacji, bezpieczniejsze jest

przyjmowanie mniejszych wartoci czasw retencji kanaowej (np. tr = 0,1tp wg [54]),
bowiem przyjmowanie duych wartoci tr znacznie redukuje natenie deszczu q(tdm),
miarodajne do wymiarowania kanaw w MGN.
W przypadku wystpienia serii intensywnych opadw, czas tr ma ma warto kanay s
czciowo wypenione po poprzednim opadzie!.
Czas tr jest pomijany w obliczeniach kanalizacji metodami czasu przepywu stosowanymi np.
w Niemczech (MWO, MZWS), gdzie przyjmuje si td = tp.

70

7.2.2. TOK OBLICZE W WYMIAROWANIU KANAW wg MGN

Czas przepywu ciekw tp (w minutach) w kanale A-B (wg rys. 7.9) - od jego pocztku
(A) do przekroju obliczeniowego (B) okrela si z wzoru:
tp

L
,
60

(7.12)

znajc dugo kanau L (w m) i redni prdko przepywu (w m/s).

Dla danych: Qm(B) i projektowanego spadku dna kanau ik, przyjmujemy przekrj (np.
rednic) kanau i ustalamy wypenienie normalne h( ) oraz prdko ( ) przepywu - z
nomogramw lub ze wzorw (Qm(B), ik h( ) ( )).

Rys. 7.9. Schemat zlewni deszczowej do doboru rednicy (wymiaru) kanau A-B

Poniewa do obliczenia strumienia objtoci Qm(B) potrzebny jest czas przepywu tp tote
dobr wymiaru kanau, z okreleniem wypenienia oraz prdkoci przepywu, prowadzi si
iteracyjnie.

W pierwszym przyblieniu zakada si dowoln prdko przepywu np. z(1) = 1,0 m/s i
oblicza si czas przepywu tp(1) = L/60z(1) (w minutach), a nastpnie wyznacza si miarodajny
czas trwania deszczu tdm(1) (w min) z oglnej postaci wzorw:

podstawiajc za tr = 0,2tp

t dm t p t r t k ,

(7.13)

t dm t p 0,2t p t k 1,2t p t k ,

(7.14)

std
t dm

L
L
L
0,2
t k 1,2
tk
60
60
60

(7.15)

Dalej (w 1. przyblieniu) oblicza si natenie deszczu miarodajnego q(tdm)(1) (z wzoru

Baszczyka) i strumie objtoci Qm(tdm)(1) oraz dobiera si wymiar kanau (przy spadku ik) i
ustala si jego wypenienie (w ruchu rwnomiernym) h(1) oraz ustala rzeczywist prdko
przepywu rz(1).
W 2. przyblieniu, dla nowej zaoonej prdkoci z(2) = rz(1) obliczamy nowe czasy tp(2) i
tdm(2) oraz strumienie q(tdm)(2) i Qm(tdm)(2). Dla dobranego ju kanau, ustalamy nowe wartoci
h(2) oraz rz(2). Obliczenia naley prowadzi do momentu, a prdko rzeczywista w n-tym
przyblieniu: rz(n) dla Qm(n) w dobranym kanale o wypenieniu h(n)( ) nie rni si wicej ni
np. 0,1 m/s od rz(n-1).

71

Dla kanau zoonego z wielu odcinkw czas tp jest sumowany - od pocztku kanau do
ostatniego przekroju obliczeniowego, wwczas:

t dm 1,2 t p t k

(7.16)

Minimalny czas trwania deszczu miarodajnego przyjmowano w MGN rwny [18, 20]:
tdm min = 10 min,
- co oznacza w praktyce, e krtkie kanay - na pocztkowych odcinkach sieci, gdzie tdm
10 minut byy wymiarowane na stay opad: q10(C), tj. dla tdm = 10 minut.
atwo wykaza, e dla tdm = 10 minut, czas przepywu bdzie wynosi: tp = 4,17 minut dla
tk = 5 minut oraz tp = 6,67 minut dla tk = 2 minuty.

W MGN miarodajne, jednostkowe natenie deszczu q(tdm) (w dm3/s ha) obliczano z

nieaktualnego ju wzoru Baszczyka, postaci [18, 20]:

q(t dm )

6,6313 H 2 C
2/3
t dm

(7.17)

gdzie:
tdm - czas trwania deszczu miarodajnego (tdm = tp + tr + tk), min,
H - wysoko opadu normalnego (redniego z wielolecia), mm,
C - czsto wystpowania deszczu, lata.

7.2.4. METODA UPROSZCZONA STAYCH NATE (MSN)

Do wymiarowania kanalizacji deszczowej stosowana bya te mniej pracochonna

bardzo uproszczona metoda, zwana te metod staych nate (MSN), majca jednak
ograniczone zastosowanie - do projektw wstpnych i do zlewni o F 50 ha.
Nie wyznaczano tutaj czasu trwania deszczu miarodajnego, a natenie deszczu
redukowano najczciej funkcj uwzgldniajc przyrost powierzchni zlewni (F).

Wzr do obliczania miarodajnego strumienia Qm (w dm3/s) w MSN ma posta:

Qm q10,C ( II ) Fzr

(7.23)

gdzie:
q10,C - natenie jednostkowe deszczu o czasie trwania tdm = 10 minut dla danej czstoci
wystpowania C lat (w dm3/s ha), obliczane z wzoru (7.17) Baszczyka, postaci:

72

q10,C

6,6313 H 2 C
A
A
0,667
const
2/3
4,64
10
t dm

(7.24)

(II) - wspczynnik redukcji natenia deszczu (oznaczony w MSN indeksem II - dla

odrnienia od MGN), obliczany najczciej z formuy Brkli-Ziglera, w
zalenoci od wielkoci powierzchni zlewni dla F 1,0 ha:

( II )

1
n

(7.25)

F - powierzchnia zlewni deszczowej, ha,

n - parametr zaleny od spadkw powierzchni terenu i ksztatu zlewni, -.

Dla przecitnych warunkw terenowych, gdy spadek terenu warunkuje prdko

przepywu w kanaach rzdu 1,2 m/s, a dugo zlewni jest okoo dwa razy wiksza ni jej
szeroko, zalecano przyjmowanie: n = 6; dla spadkw mniejszych i zlewni wyduonych: n =
4; a dla spadkw wikszych i zlewni zwartych: n = 8 [18].

7.2.5. OSOBLIWOCI OBLICZENIOWE W MGN

MGN sprawdzaa si w przypadkach tzw. zlewni regularnych, tj. o zblionych wartociach
parametrw podzlewni czstkowych, w innych przypadkach prowadzia do bdnych
wynikw!!!.
Konieczne byo wic wykonywanie oblicze sprawdzajcych, tj. porwna aktualnie
obliczanej wartoci Qm(x) - w wle (przekroju) niej pooonym, wzgldem obliczonej ju
wartoci Qm(x-1) - w wle (przekroju) wyej pooonym. W zlewni regularnej zawsze:
Qm(x) Qm(x-1)

(7.26)

W przypadku gdy: Qm(x) < Qm(x-1) - do wymiarowania dolnego odcinka kanau

przyjmujemy wiksz warto strumienia, tj. Qm(x) - z grnego odcinka.
Dotyczy to gwnie przypadkw:

zlewni o rnicych si znacznie parametrach podzlewni (Fi, i, li, ii,),

wystpowania kanaw tranzytowych,

pocze w wle kilku kanaw.

Przykad zlewni regularnej kanau A-B-C przedstawiono pogldowo na rys. 7.12.

73

Rys. 7.12. Schemat zlewni regularnej kanau deszczowego A-B-C (Fc sr = Fzr c; Fc = F1 + F2)

Cechy szczeglne przykadowej zlewni regularnej:

kana A-B-C zoony jest z dwch odcinkw o podobnych dugociach: l1 + l2 = l,
podzlewnie deszczowe F1 i F2 s podobnej wielkoci,
wspczynniki spywu 1 i 2 s podobnej wartoci,
spadki terenu czy dna kanaw i1 i i2 s podobnej wartoci, a ponadto przyjta
czsto deszczu C i czas koncentracji terenowej tk s jednakowe.

Dla zlewni regularnej:

Qm qm Fzr - strumie zwiksza si

QmC > QmB

pomimo, e maleje qm, ale szybciej ronie Fzr

rednice kanaw nie mog male

wraz ze wzrostem dugoci kanau

D2(C ) D1( B )

Przykady oblicze zlewni nieregularnych konieczne sprawdzenia Qm w wzach.

Nieregularno zlewni powodowana jest najczciej znacznymi rnicami wielkoci
powierzchni czstkowych zlewni (Fi), bd wspczynnikw spywu (i), na wymiarowanych
odcinkach (i) kanau, lecz nie tylko.
Nieregularno moe by te wywoana znacznymi rnicami wartoci takich parametrw
kanau, jak: dugo i spadek dna, a wic zwizanych z czasem przepywu (tp).

Dla przykadu, w pracy [102] rozpatrzone zostay cztery klasyczne przykady

wystpowania zlewni nieregularnych - zwanych take wspzalenymi, tj. wzajemnie
oddziaywujcymi na siebie. Poniej omwiono dwa najczstsze przypadki (I i IV z [102]).

74

Przykad I: 1 2

Rys. 7.13. Schemat zlewni nieregularnej, gdy 1 >> 2

Wymiarowanie w przekroju B (odcinka A-B o dugoci l1 rys. 7.13):

t pAB

l1
t dmB q(t dmB ) QmB q(t dmB ) Fzr1
601

Wymiarowanie w przekroju C (odcinka B-C o dugoci l2):

t pBC

l2
t p t pAB t pBC t pAC t dmC q(t dmC ) QmC q(t dmC ) ( Fzr1 Fzr 2 )
60 2

Sprawdzenie relacji wynikw oblicze strumieni QmB i QmC:

- jeeli QmB > QmC to odcinek B-C wymiarujemy na strumie QmB. Ma to miejsce zawsze
wwczas, gdy: t pAB t pAC i jednoczenie Fzr1 Fzr 2 .
Uzasadnienie hipotezy wg rys. 7.14.

Rys. 7.14. Wpyw relacji tpAB << tpAC i Fzr1>> Fzr2 na wynik oblicze strumieni QmB i QmC

75

Przykad IV: Poczenie dwch kanaw w wle

Zaoenie wyjciowe: tp1 << tp2 - wg rys. 7.18;

Rys. 7.18. Schemat zlewni nieregularnej wywoanej poczeniem kanaw wle C, gdy tp1 << tp2

Kana A-C wymiarujemy na strumie miarodajny w wle C: QmAC - dla czasu przepywu tp2;
Kana B-C wymiarujemy na strumie miarodajny w wle C: QmBC - dla czasu przepywu tp1;
Kana C-D wymiarujemy na strumie miarodajny dla wza D - najwikszy z 4 moliwych:
1) dla sumy czasw tp2 + tp3 i zlewni Fzr = Fzr1 + Fzr2 + Fzr3 (najczciej w praktyce),
2) dla sumy czasw tp1 + tp3 i zlewni Fzr = Fzr1 + Fzr2 + Fzr3 (sprawdzenie),
3) dla czasu tp2 i zlewni Fzr = Fzr1 + Fzr2 (sprawdzenie),
4) dla czasu tp1 i zlewni Fzr = Fzr1 + Fzr2 (sprawdzenie).

Aby obliczy Fzr2 (do sprawdze 2. i 4.) naley okreli pooenie punktu A tak, aby
czas przepywu od A do C by rwny tp1, tzn. dugo odcinka AC = tp1 2 . Zakadajc
proporcjonalny do dugoci kanau przyrost powierzchni zlewni:

A' C F ' zr 2

AC
Fzr 2

(7.27)

otrzymamy
F ' zr 2

A' C Fzr 2
AC

76

(7.28)

7.3. METODA WSPCZYNNIKA OPNIENIA (MWO)

7.3.1. ZAOENIA WYJCIOWE I ZALECENIA DO PROJEKTOWANIA

W metodzie wspczynnika opnienia (MWO) stosowanej w Niemczech pomija si

czasy retencji terenowej i kanaowej. Wyznaczone w ten sposb spywy wd deszczowych
(Qm) s wiksze w porwnaniu do obliczanych wg MGN.
W MWO miarodajny odpyw deszczu Qm dla td = tp okrela si (w dm3/s) z wzorw:

lub obecnie (od 1999 r.)

Qm q15,1 (t d , C ) s F ,

(7.29)

Qm q(t d , C ) s F

(7.30)

gdzie:
q15,1 - wzorcowe natenie jednostkowe deszczu - o czasie trwania td = 15 minut i
czstoci wystpowania C = 1 rok, przyjmowane dawniej jako rednie dla
Niemiec: q15,1 = 100 dm3/s ha; Obecnie ustalane jest indywidualnie dla kadej
miejscowoci z atlasu KOSTRA: q15,1 [90; 170] dm3/s ha,
(td,C) - wspczynnik opnienia odpywu (redukcji natenia deszczu) dla czasu trwania
deszczu td (w minutach) i czstoci wystpienia C (w latach):

(t d , C )

38
td 9

C 0,3684

(7.31)

q(td,C) - miarodajne (maksymalne) natenie jednostkowe deszczu (w dm3/s ha) dla czasu
trwania td = tp i czstoci wystpowania C; obecnie ustalane na podstawie
krzywych IDF z atlasu KOSTRA - indywidualnie dla kadej miejscowoci,
s - szczytowy wspczynnik spywu wd deszczowych, przyjmowany w zalenoci od
stopnia uszczelnienia powierzchni, grupy nachylenia terenu i natenia
wzorcowego deszczy (q15,C), -,
F - powierzchnia zlewni deszczowej, ha.

Std, miarodajne do wymiarowania kanalizacji - zredukowane jednostkowe natenie

deszczu (wg starego wzoru (7.29)) Reinholda:

q15,1 (t d , C ) q15,1

38 4
( C 0,3684)
td 9

(7.32)

Dla q15,1 = 100 dm3/s ha z (7.32) otrzymamy obliczeniowe natenia deszczy zalene od C:
o q15,2 = 130 dm3/s ha dla td = 15 minut i C = 2 lata ((td,C) = 1,300),
o q15,5 = 180 dm3/s ha dla td = 15 minut i C = 5 lat ((td,C) = 1,784),
o q15,10 = 225 dm3/s ha dla td = 15 minut i C = 10 lat ((td,C) = 2,232).

77

W tabeli 7.4 podano pomocne w obliczeniach miarodajnego do wymiarowania

kanalizacji, zredukowanego natenia deszczu (wg Reinholda), wartoci wspczynnika
opnienia (td,C), w zalenoci od czasu trwania td i czstoci deszczy obliczeniowych C.
Tab. 7.4. Wartoci wspczynnika (td,C) dla rnych czasw trwania
i czstoci deszczy obliczeniowych
Wspczynnik opnienia odpywu (td,C)
Czas trwania
deszczu
td, minuty

dla deszczu o czasie td i czstoci C

C = 20 lat C = 10 lat C = 5 lat C = 2 lata C = 1 rok

5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
18
19
20
30
40
60
80
100
120
150

4,740

3,827

3,059

2,228

1,714

4,424

3,572

2,855

2,079

1,600

4,148

3,348

2,676

1,949

1,500

3,904

3,151

2,519

1,835

1,412

3,687

2,976

2,379

1,733

1,333

3,493

2,820

2,254

1,642

1,263

3,318

2,679

2,141

1,559

1,200

3,160

2,551

2,039

1,485

1,143

3,016

2,435

1,947

1,418

1,091

2,885

2,329

1,862

1,356

1,043

2,765

2,232

1,784

1,300

1,000

2,654

2,143

1,713

1,248

0,960

2,458

1,984

1,586

1,155

0,889

2,370

1,913

1,529

1,114

0,857

2,288

1,847

1,477

1,076

0,828

1,702

1,374

1,098

0,800

0,615

1,354

1,093

0,874

0,637

0,490

0,962

0,776

0,621

0,452

0,348

0,746

0,602

0,481

0,350

0,270

0,609

0,492

0,393

0,286

0,220

0,514

0,415

0,332

0,242

0,186

0,417

0,337

0,269

0,196

0,151

Tab. 7.5. Najkrtsze miarodajne czasy trwania deszczu (td min) w MWO w zalenoci
od spadku terenu i stopnia uszczelnienia powierzchni wg ATV A-118 z 1999 r. [6]
redni spadek
terenu
<1%
1 % do 4 %
>4%

Stopie
uszczelnienia

Minimalny czas
trwania deszczu

Deszcz
obliczeniowy

50 %
> 50 %
>0%
50 %
> 50 %

15 minut
10 minut
10 minut
10 minut
5 minut

q15,C
q10,C
q5,C

Warto wspczynnika spywu szczytowego zaley gwnie od stopnia uszczelnienia

zlewni i spadkw powierzchni terenu oraz od natenia deszczu (tab. 7.6).

78

Tab. 7.6. Szczytowe wspczynniki spywu (s) dla rnych nate i czstoci deszczy
obliczeniowych (q15,C) o czasie trwania 15 minut w zalenoci od grupy spadkw terenu (it)
oraz stopnia uszczelnienia () wg ATV A-118 z 1977 r. [201]
Stopie
uszczelnienia
terenu
, %
0 (*)
10 (*)

Szczytowe wspczynniki spywu s

Grupy spadkw terenu
1). it 1%
2). 1% < it 4%
3). 4% < it 10%
4). it > 10%
Wzorcowe natenie deszczu q15,C - w dm3/s ha
100 130 180 225 100 130 180 225 100 130 180 225 100 130 180 225
0
0
0,10 0,31 0,10 0,15 0,30 (0,46) 0,15 0,20
0,09 0,09 0,19 0,38 0,18 0,23 0,37 (0,51) 0,23 0,28

(0,45)
0,50

(0,60) 0,20 0,30

(0,64) 0,28 0,37

(0,55)
(0,59)

(0,75)
(0,77)

20

0,18 0,18 0,27 0,44 0,27 0,31 0,43

0,56

0,31 0,35

0,55

0,67

0,35 0,43

0,63

0,80

30

0,28 0,28 0,36 0,51 0,35 0,39 0,50

0,61

0,39 0,42

0,60

0,71

0,42 0,50

0,68

0,82

40

0,37 0,37 0,44 0,57 0,44 0,47 0,56

0,66

0,47

0,5

0,65

0,75

0,50 0,56

0,72

0,84

50

0,46 0,46 0,53 0,64 0,52 0,55 0,63

0,72

0,55 0,58

0,71

0,79

0,58 0,63

0,76

0,87

60

0,55 0,55 0,61 0,70 0,60 0,63 0,70

0,77

0,62 0,65

0,76

0,82

0,65 0,70

0,80

0,89

70

0,64 0,64 0,70 0,77 0,68 0,71 0,76

0,82

0,70 0,72

0,81

0,86

0,72 0,76

0,84

0,91

80

0,74 0,74 0,78 0,83 0,77 0,79 0,83

0,87

0,78

0,8

0,86

0,90

0,80 0,83

0,87

0,93

90

0,83 0,83 0,87 0,90 0,86 0,87 0,89

0,92

0,86 0,88

0,91

0,93

0,88 0,89

0,93

0,96

100

0,92 0,92 0,95 0,96 0,94 0,95 0,96

0,97

0,94 0,95

0,96

0,97

0,95 0,96

0,97

0,98

(*) Stopnie uszczelnienia 10 % wymagaj uwzgldnienia lokalnych uwarunkowa s

Zasady doboru kanaw deszczowych i oglnospawnych (w Niemczech)

W projektowaniu wymiarw kanaw deszczowych bd oglnospawnych, wedug ATV
A-118 z 1999 r., zaleca si dobiera nastpny wikszy przekrj, jeeli wyznaczony strumie
miarodajny (Qm) przekracza 90% przepustowoci cakowitej (Q) danego przekroju, obliczanej
wg metody opartej na wzorze Prandtla-Colebrooka (w Polsce nazywanego wzorem
Colebrooka-Whitea).
Odpowiada to zasadzie wymiarowania takich kanaw na wzgldne wypenienia:
- h/D 0,75 - w przypadku kanaw o przekroju koowym, bd
- h/H 0,79 - w przypadku kanaw jajowych.
Przestrzeganie tych zalece prowadzi wic do uzyskania wikszej pewnoci poprawnego
pod wzgldem hydraulicznym dziaania grawitacyjnego kanau, jak i stworzenia dodatkowej
rezerwy bezpieczestwa na przyszociowy rozwj czy te na wypadek jego przecienia,
podczas intensywniejszych ni obliczeniowe opady.
Naley zdawa sobie spraw z faktu, e wraz z postpujcym uszczelnienia powierzchni
zlewni deszczowych miast, ronie warto spywu powierzchniowego.
W Polsce utrwali si bdny sposb wymiarowania kanaw deszczowych bd
oglnospawnych - do cakowitego wypenienia przekroju, tj. praktycznie bez pozostawienia
odpowiedniej rezerwy bezpieczestwa.

79

7.3.2 OSOBLIWOSCI OBLICZENIOWE W MWO

Procedura wymiarowania hydraulicznego kanalizacji wg MWO jest podobna jak w MGN.

Oglnie, dla kadego przekroju obliczeniowego kanau (wza x sieci) wyznacza si
miarodajny czas trwania deszczu (td), odpowiadajcy sumarycznemu czasowi przepywu (tp)
w kanaach (sieci) wyej pooonych.

Dla bardzo zrnicowanych powierzchni czstkowych zlewni pod wzgldem ksztatu,

spadkw terenu czy wspczynnikw spywu szczytowego, wystpowanie zlewni
wspzalenych (oddziaujcych na siebie) jest czsto spotykane.

Rys. 7.19. Schemat zlewni nieregularnej, gdy 1 << 2

Przykadowo, dla zlewni przedstawionej na rys. 7.19 - gdy s1 << s2 i Fzr1 << Fzr2 uzyska
si w MWO najwikszy miarodajny strumie w wle C, przy pominiciu zlewni F1 i wyznaczeniu parametrw deszczu tylko dla zlewni czstkowej F2 (zwaszcza gdy: tp1 >> tp2 uzasadnienie hipotezy analogiczne jak na rysunku 7.16 w [102]).
Pomimo mniejszej zlewni cakowitej uzyskuje si w tym przypadku wikszy
obliczeniowy strumie, poniewa z przyczyny krtszego czasu przepywu, wspczynnik
opnienia odpywu (czyli redukcji natenia deszczu) (td,C) ma wwczas wysz warto
ni dla sumarycznego czasu przepywu.

W przypadku poczenia dwch kanaw (jak na rysunku 7.18), jeeli w wyniku

oddzielnego wymiarowania tych kanaw, otrzymamy zaleno:

Qm 2

t p2
9

Qm1

(7.34)

gdzie:
Qm1 miarodajny strumie objtoci w kanale o krtszym czasie przepywu tp1,
Qm2 miarodajny strumie objtoci w kanale o duszym czasie przepywu tp2,
to za miarodajny (skorygowany) strumie objtoci (Qms) po poczeniu tych kanaw,
uznajemy wynik z wzoru:
80

Qms 1 (Qm1 Qm 2

t p1
t p2

(7.35)

gdzie:
1 wspczynnik opnienia odpywu dla kanau o krtszym czasie przepywu tp1.
Do dalszego toku oblicze przyjmuje si wwczas krtszy czas przepywu (tp1) oraz przepyw
skorygowany za pomoc wzoru (7.35).
Jeeli warunek (7.34) nie jest speniony, to do obliczenia miarodajnego skorygowanego
strumienia (Qms) stosujemy wzr:
(7.36)
Qms 2 (Qm1 Qm 2 )
gdzie:
2 wspczynnik opnienia odpywu dla kanau o duszym czasie przepywu tp2.
W przypadku poczenia wikszej liczby (n) kanaw, o zrnicowanych czasach
przepywu (tpi), naley wyznaczy skorygowany - redni waony czas przepywu tps, z wzoru:
n

t ps t piQmi
1

mi

(7.37)

Warto wspczynnika opnienia odpywu w dalszych obliczeniach sieci ustala si na

podstawie tak urednionego czasu przepywu tps w wle poczeniowym kanaw.

81

8. STANDARDY ODWODNIENIA TERENW ZURBANIZOWANYCH

8.1. WYMAGANIA DO WYMIAROWANIA KANALIZACJI
Z przyczyn ekonomicznych systemy kanalizacyjne na terenach zurbanizowanych nie
mog by tak projektowane, aby dla kadego intensywnego opadu deszczu w wieloleciu
mogy zagwarantowa pen ochron terenw przed wylaniem, tj. zapobiec w peni szkodom
w wyniku podmoknicia terenu czy podtopienia budowli, czy te utrudnieniom
komunikacyjnym.

Zapewnienie odpowiedniego standardu odwodnienia terenu definiuje si jako

przystosowanie sieci kanalizacyjnej do przyjcia maksymalnych - prognozowanych strumieni
wd opadowych, z czstoci rwn dopuszczalnej - akceptowalnej spoecznie czstoci
wystpienia wylania na powierzchni terenu.

Okrelenie dopuszczalnych czstoci z jak rednio w okresie wieloletnim uytkownik

systemu kanalizacyjnego ma tolerowa wystpowanie zaburze w funkcjonowaniu
kanalizacji, powinno uwzgldnia kadorazowo we waciwy sposb miejscowe
uwarunkowania terenu (tab. 8.1).
Tab. 8.1. Zalecane wg PN-EN 752:2008 dopuszczalne czstoci wyleww z kanalizacji [182]
Czsto deszczu
obliczeniowego C *)
[1 raz na C lat]
1 na 1
1 na 2
1 na 5
1 na 10

Kategoria standardu odwodnienia terenu

(Rodzaj zagospodarowania)

Czsto wystpienia
wylania Cw
[1 raz na C lat]
1 na 10
1 na 20
1 na 30
1 na 50

I. Tereny pozamiejskie (w oryginale wiejskie)

II. Tereny mieszkaniowe
III. Centra miast, tereny usug i przemysu
IV. Podziemne obiekty komunikacyjne, przejcia i
przejazdy pod ulicami, itp.
*)
Dla deszczu obliczeniowego nie mog wystpi adne przecienia systemw.

Wdroona w Polsce norma europejska PN-EN 752:2000 i 2008 [182] przyjmuje

dopuszczaln czsto wylania (Cw) jako miar stopnia ochrony terenw przed wylaniem, w
zalenoci od rodzaju jego zagospodarowania.

Jak wynika z tabeli 8.1, o wymaganym standardzie odwodnienia terenu decyduje rodzaj
zagospodarowania, w tym obecno obiektw specjalnych infrastruktury podziemnej. Tym
samym wyrniono cztery kategorie standardu odwodnienia terenu, rnice si istotnie
dopuszczaln czstoci wystpienia wylania (Cw).

82

Podobn kategoryzacj (I - IV) przyjto w Polsce w latach osiemdziesitych ubiegego

wieku [243] - w zalenoci od zagospodarowania i spadkw terenu, rozrniajc przy tym
jeszcze rodzaj systemu kanalizacyjnego (tab. 8.2).
Byy to jednak znacznie nisze dopuszczalne wartoci czstoci (1, 2, 5 i 10 lat dla
kanalizacji deszczowej) wystpienia wylania w porwnaniu do podanych w tabeli 8.1.
Tab. 8.2. Dopuszczalne prawdopodobiestwa (czstoci) wystpienia zaleww terenu dla kanaw
deszczowych i oglnospawnych wg IK* [243]
Kategoria
standardu
odwodnienia terenu

Rodzaju uksztatowania i zagospodarowania terenu w standardach odwodnienia: I, II, III i IV kategorii

Prawdopodobiestwo p w %
(czsto Cw w latach)
- kanalizacja
deszczowa

Wszystkie rodzaje zagospodarowania z wyjtkiem

dzielnic rdmiejskich, centrw miast oraz ulic klasy E i P
- teren paski
Wszystkie rodzaje zagospodarowania jw., teren o
II
spadkach 24%;
Dzielnice rdmiejskie i centra miast oraz ulice klasy E i
P na terenach paskich
III
Wszystkie rodzaje zagospodarowania jak w 1, lecz w
szczeglnie niekorzystnych warunkach ze wzgldu na
odwodnienie (niecki terenowe);
Dzielnice rdmiejskie i centra miast oraz ulice klasy E i
P na terenach o spadkach 24%;
IV
Dzielnice rdmiejskie, centra miast oraz ulice klasy E i P
na terenach szczeglnie niekorzystnych ze wzgldu na
odwodnienie lub form zagospodarowania, wymagajcych
wyjtkowej pewnoci odwodnienia
*)
Instytut Ksztatowania rodowiska: Zasady planowania i projektowania
aglomeracjach miejsko-przemysowych i duych miastach, Warszawa 1983.

- kanalizacja
oglnospawna

100 (1)

50 (2)

50 (2)

20 (5)

20 (5)

10 (10)

10 (10)

5 (20)

systemw kanalizacyjnych w

Zalecenia PN-EN 752:2008 s wic na tym tle bardzo rygorystyczne, a przy tym nie
rnicuj czstoci wyleww dla kanalizacji deszczowej i oglnospawnej.
Zgodnie z niemieck praktyk kanalizacyjn:

wylanie naley wiza ze szkodami wzgldnie zakceniami funkcjonowania jezdni,

czy podziemnych obiektw komunikacyjnych, spowodowanymi wystpieniem wd
opadowych z systemu kanalizacyjnego na powierzchni terenu, lub niemonoci ich
odprowadzenia do systemu wskutek jego przecienia.
samo wystpienie wody opadowej na ulic nie spenia warunku faktycznego stanu
wylania, dopki spyw w przekroju poprzecznym ulicy uniemoliwia dalszy wzrost
poziomu lustra wody powyej krawnikw i przekroczenie granic posesji.

Przy niewystarczajcym spadku podunym jezdni czy braku wpustu, zwierciado wody
moe jednak podnie si powyej wysokoci krawnika i doprowadzi do wylania wody na
teren posesji, a stamtd do potencjalnego wnikania do budynkw.

83

Zalecenia PN-EN 752:2008 co do dopuszczalnych czstoci wyleww z kanalizacji s

trudne do weryfikacji na etapie projektowania nowych systemw.

Zwymiarowane metodami czasu przepywu - wiksze systemy kanalizacyjne (o

powierzchni zlewni F > 2 km2) zaleca si obecnie sprawdza pod ktem ich maksymalnej
przepustowoci hydraulicznej (sieci i obiektw) w oparciu o skalibrowane modele
symulacyjne (hydrodynamiczne), dla spenienia wymaga PN-EN 752:2008 odnonie
akceptowalnych spoecznie czstoci wyleww (wg tab. 1).
Wytyczna ATV A118:1999:2006 [6] wprowadza pojcie czstoci nadpitrzenia (Cn)
jako pomocnicz wielko wymiarujc do oblicze sprawdzajcych (modelowania dziaania)
sieci kanalizacyjnych.
Przez nadpitrzenie w sieci (studzience) kanalizacyjnej naley rozumie przekroczenie
przyjtego poziomu odniesienia - najczciej powierzchni terenu.
Obliczenia sprawdzajce przepustowoci kanaw ograniczono wic zatem do takich
stanw systemu, przy ktrych lustro ciekw pozostaje wewntrz systemu wzgldnie osiga
poziom powierzchni terenu.
Takie stany daj si w poprawny sposb odwzorowa przy wykorzystaniu istniejcych
modeli hydrodynamicznych, na podstawie danych o geometrii sieci, wymiarw kanaw i
obiektw. Przez to zostaje wyznaczony obliczeniowo stan przecienia, ktry jest najbliszy
potencjalnie wystpujcemu w dalszej kolejnoci wylaniu (tab. 8.3).
Tab. 8.3. Zalecane wg ATV A-118 czstoci nadpitrzenia do oblicze sprawdzajcych
projektowanych bd modernizowanych systemw kanalizacyjnych
(poziom odniesienia powierzchnia terenu) [6]
Czsto nadpitrzenia Cn
[1 raz na C lat]
2
3
rzadziej ni 5

Rodzaj zagospodarowania terenu

I. Tereny pozamiejskie
II. Tereny mieszkaniowe
III. Centra miast, tereny usug i przemysu
IV. Podziemne obiekty komunikacyjne,
rzadziej ni 10*)
przejcia i przejazdy pod ulicami, itp.
*)
Przy przejazdach naley wzi pod uwag, e nadpitrzeniu powyej powierzchni terenu z reguy
towarzyszy bezporednio wylanie, o ile nie s stosowane lokalne rodki zabezpieczajce. Tutaj
czstoci nadpitrzenia i wylania odpowiadaj wymienionej w tabeli 8.1 wartoci 1 na 50.

Na przykadzie cakowicie wypenionych kanaw o przekroju koowym, atwo wykaza,

e wzrost ich przepustowoci cakowitej (Q) zaley od rednicy kanau (d), w funkcji:

Qi d i

Q1 d1

84

di

d1

(8.1)

Dowd. Korzystajc z wzoru Manninga na prdko redni (rozdzia 9.):

1 2 / 3 1/ 2
Rh i ,
n

(8.2)

dla promienia hydraulicznego Rh = d/4 i wspczynnika szorstkoci kanau n = 0,013 s/m1/3

otrzymamy
1 d
(8.3)
( ) 2 / 3 i 1 / 2 30,53d 2 / 3i 1 / 2 ,
n 4
stosujc rwnanie cigoci ruchu

Q A

d 2
4

30,53d 2 / 3i 1 / 2 23,983 d 8 i ,

(8.4)

przy spadku linii energii rwnemu spadkowi dna kanau ii = i1 = idem, otrzymamy
8

Qi (d i ) 23,983 d i ii

Q1 (d1 ) 23,983 d 8 i
1
1

3
3

di

d1

(8.5)

Na wykresie na rys. 8.1, przedstawiono wzgldne zalenoci: di/d1 od Qi/Q1 qmi/qm1

wyliczone z MGN i MWO.

Rys. 8.1. Zaleno wzgldnej rednicy kanau od wzgldnego strumienia objtoci

Z wykresu wynika, e dwukrotne zwikszenie wartoci czstoci deszczu z C = 1 rok na

C = 2 lata powoduje wzrost wartoci strumienia deszczu o warto mnonika: 1,27 - wg
wzoru Baszczyka (MGN) lub o 1,3 - wg wzoru Reinholda (MWO), a wic wymaga wzrostu
przepustowoci kanau o rzd 30%, co wymaga z kolei wzrostu rednicy kanau tylko rzdu
10% - rys. 8.1 (Uwaga: oba wzory daj rne bezwzgldne wartoci strumieni Q!!!).
Przykadowo, dziesiciokrotne zwikszenie wartoci czstoci deszczu, np. z C = 1 rok
na C = 10 lat powoduje wzgldny wzrost wartoci strumienia deszczu o warto mnonika ok.
2,2 (w MGN i MWO) i wymaga wzrostu rednicy kanau jedynie rzdu 35%.

85

Jak z tego wynika bezpieczne projektowanie rednic kanaw na wiksz warto C, np.
na C = 2 w porwnaniu z C = 1, lub na C = 5 w porwnaniu z C = 2, czy te na C = 10 w
porwnaniu z C = 5, wymaga tylko nieznacznego wzrostu rednicy o okoo 10%, a wic
praktycznie nie podnosi kosztw budowy kanalizacji, zapewniajc jednoczenie wiksz
pewno poprawnego jej dziaania.
Racjonalne jest wic zapewnianie wyszego standardu ochrony terenw
zurbanizowanych przed wylaniami z kanalizacji, poprzez podnoszenie (w pewnym zakresie)
wartoci czstoci obliczeniowych deszczy (C) - miarodajnych do projektowania kanalizacji,
czyli obnianie przyjmowanych wartoci prawdopodobiestwa (p) ich pojawiania si.

8.2. PORWNANIE METOD WYMIAROWANIA KANALIZACJI

Obliczane wg MWO miarodajne do wymiarowania kanalizacji strumienie ciekw
deszczowych (Qm) s znacznie wiksze w porwnaniu do obliczanych wg MGN.
Wynika to gwnie z rnic zastosowanych modeli opadw, ale take z odmiennych
zaoe wyjciowych samych metod obliczeniowych, co do miarodajnego czasu trwania
deszczu (w MWO td = tp) czy te wartoci wspczynnikw spywu (s w MWO).
Wyniki oblicze strumieni Qm wg MWO mog by nawet dwukrotnie wiksze w
porwnaniu do obliczanych wg MGN - dla tych samych parametrw zlewni deszczowych, tj.
czasu przepywu i czstoci wystpowania deszczu obliczeniowego [94-96].
Tab. 8.4. Porwnanie natenia deszczy 10-minutowych dla wybranych polskich miast (z atlasu
KOSTRA) na tle zmierzonych we Wrocawiu i w Bochum oraz obliczonych z modeli Reinholda
(6.12), Baszczyka (6.14) i Bogdanowicz-Stachy (6.16)
Lp.

Miejscowo

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14

winoujcie
Szczecin
Kostrzy
Subice
Gubin
Zgorzelec
Bogatynia
rednio 17
Wrocaw [106]
Wg modelu Reinholda
Wg modelu Baszczyka
Rnica (10-11) / (11)
Rnica (8-11) / (11)
Wg Bogdanowicz- R1
Stachy dla regionu: R2
Bochum - Niemcy [10]

15

Natenie deszczu q10,C (w dm3/s ha)

dla czstoci C (w latach)
C=1
C=2
C=5
C = 10
135,2
164,0
202,0
230,8
144,7
177,6
221,1
254,0
144,1
174,7
215,1
245,7
148,6
164,8
186,3
202,5
157,1
201,9
261,1
305,9
147,7
186,9
238,6
277,8
141,0
186,6
246,9
292,6
145,5
179,5
224,4
258,5
148,3
183,3
230,0
261,7
126,3
164,2
225,4
282,0
100,9
127,6
172,5
217,3
25,2%
28,7%
30,7%
29,8%
44,2%
40,7%
30,1%
19,0%
50,6
185,2
270,8
322,0
50,6
154,7
220,9
260,4
160,0
198,4
250,0
288,4

86

Uwagi

[55]

19602009
q15,1 = 100 dm3/s ha
H = 600 mm
19601990
19511980

Dla czasu trwania deszczu td = 10 minut, wzajemne rnice wynikw oblicze nate
deszczy q10,C - obliczonych z modelu Reinholda wzgldem obliczonych z modelu Baszczyka
s rzdu 30% (tab. 8.4, wiersz 12), na niekorzy modelu Baszczyka.
rednie wartoci nate deszczy q10,C dla polskich miast mieszczcych si w zasigu
atlasu KOSTRA (z 1997 roku) s niemal identyczne ze zmierzonymi we Wrocawiu [106] i
zblione wartociami do obliczonych z modelu Reinholda (tab. 8.4 - wiersze 8, 9 i 10).
rednie te s znacznie wysze od obliczonych z modelu Baszczyka od 44% do 19%, w
praktycznym do projektowania kanalizacji deszczowej zakresie C [1; 10] lat (tab. 8.4 wiersz 13).

Wg modelu Bogdanowicz-Stachy, w regionie centralnym Polski (R1) natenia q10,C s

wysze ni w regionie pnocno-zachodnim (R2).
Obliczane z tego modelu natenia deszczy, poza C = 1 rok, koresponduj zarwno ze
zmierzonymi we Wrocawiu i w Bochum, jak i podanymi w atlasie KOSTRA dla polskich
miast przygranicznych.

Z przeprowadzonych analiz wynikaj istotne wnioski interpretacyjne co do wartoci

nate deszczy - obliczanych dotychczas z wzoru Baszczyka - w MGN.
W dostosowywaniu do zalece PN-EN:2008 (tab. 8.1) odnonie czstoci projektowych
(C) deszczy do wymiarowania kanalizacji (deszczowej i oglnospawnej) naley konieczne
podnie wartoci czstoci C wprowadzanych do wzoru Baszczyka:
z C = 1 rok na C = 2 lata - w I kategorii standardu odwodnienia (tereny wiejskie),
z C = 2 lata na C = 5 lat - w II kategorii,
z C = 5 lat na C = 10 lat - w III kategorii,
z C = 10 lat na C = 20 lat - w IV kategorii odwodnienia terenu.
Zbliy to rezultaty wymiarowania do bezpieczniejszych, ze wzgldu na zalecane obecnie
czstoci nadpitrze (Cn) czy wyleww (Cw).
Uwzgldniajc fakt, e w dotychczasowej MGN wymiarowania sieci kanalizacyjnych
natenia deszczy q s redukowane o zmienne czasy retencji terenowej i kanaowej - zalene
od C i tp (tdm = 1,2tp + tk), faktyczne rnice strumieni w obu metodach obliczeniowych s
znacznie wiksze.
Na ostateczny wynik oblicze bezpiecznego - miarodajnego do wymiarowania kanalizacji
strumienia Qm wpyw maj te wspczynniki spywu: - w MGN i s - w MWO, przy czym
s > .

87

8.3. ZALECENIA DO WYMIAROWANIA KANALIZACJI W POLSCE

W celu zapewnienia niezawodnoci dziaania systemw odwadniania terenw (w tym
kanalizacji deszczowej i oglnospawnej) budowanych czy modernizowanych w Polsce,
zgodnie z wymaganiami normy PN-EN 752:2008 pilna staje si potrzeba zmiany
dotychczasowych zasad ich wymiarowania (MGN), w tym zastpienie modelu Baszczyka
nowymi, dokadniejszymi modelami opadw maksymalnych o zasigu lokalnym.
W pracy [102], zaproponowano daleko idc modyfikacj MGN, poprzez wyeliminowanie
czasw opnienia-retencji tk i tr, a wic uzalenienie opnienia odpywu jedynie od
rzeczywistego czasu trwania opadu td - rwnego czasowi przepywu tp, (na wzr MWO)
i korzystanie z wiarygodnych polskich modeli opadw maksymalnych.
W pracy [106] wykazano bowiem, i miarodajne do projektowania bezpiecznych
systemw odwodnie terenw zurbanizowanych, w tym systemw kanalizacyjnych, s
maksymalne wysokoci opadw deszczu, o czasach trwania od kilku minut do kilku godzin,
ktre wystpuj z reguy w okresach dugotrwaych zjawisk opadowych, trwajcych nawet
kilka dni.
Wwczas znaczenie koncentracji terenowej (tk) i retencji kanaowej (tr) jest pomijalnie
mae.

MMN = MWO + polskie modele opadw maksymalnych

Miarodajny strumie deszczu Qm (w dm3/s), wg umownie nazwanej metody

maksymalnych nate (MMN), obliczy naley z wyjciowej postaci wzoru:

Qm qmax (t d , C ) s F

(8.6)

gdzie:
qmax(td, C) - maksymalne natenie jednostkowe deszczu (w dm3/s ha) dla czasu trwania
td = tp i czstoci wystpowania C z wiarygodnych modeli opadw
maksymalnych - krzywych IDF (- td min - wg tab. 7.4),
s - maksymalny (szczytowy) wspczynnik spywu wd deszczowych, przyjmowany
w zalenoci od stopnia uszczelnienia powierzchni (), nachylenia terenu (it) oraz
czstoci deszczy C (- wg tabeli 7.6 PL),
F - powierzchnia zlewni deszczowej, ha.

88

W MMN najkrtsze zalecane czasy trwania deszczu td min naley dobiera w zalenoci od
nachylenia terenu i stopnia uszczelnienia powierzchni. Zastosowanie wic maj czasy td min
{5, 10, 15} minut - wg tabeli 7.4.
Tab. 7.4. Najkrtsze czasy trwania deszczu (td min) w zalenoci
od spadku terenu (it) i stopnia uszczelnienia () do MMN
redni
spadek
terenu
<1%
1 % do 4 %
>4%

Stopie
uszczelnienia
powierzchni
50 %
> 50 %
>0%
50 %
> 50 %

Minimalny
czas trwania
deszczu
15 minut
10 minut
10 minut
10 minut
5 minut

Tab. 7.6.PL. Szczytowe wspczynniki spywu (s) w zalenoci od stopnia uszczelnienia () i

spadkw terenu (it) dla zalecanych czstoci projektowych deszczy (C)
Stopie
uszczelnienia
it 1%
terenu
, % C=1 2
5

Szczytowe wspczynniki spywu s

Spadki terenu
1% < it 4%
4% < it 10%
Czstoci obliczeniowe deszczu C, lata
10 C=1 2
5 10 C=1 2
5
10 C=1

it > 10%
2

10

0
0
0,10 0,31 0,10 0,15 0,30 (0,46) 0,15
0,09 0,09 0,19 0,38 0,18 0,23 0,37 (0,51) 0,23

0,20 (0,45) (0,60)

0,28 0,50 (0,64)

0,20
0,28

0,30 (0,55) (0,75)

0,37 (0,59) (0,77)

20

0,18 0,18 0,27 0,44 0,27 0,31 0,43 0,56

0,31

0,35 0,55

0,67

0,35

0,43 0,63

0,80

30

0,28 0,28 0,36 0,51 0,35 0,39 0,50 0,61

0,39

0,42 0,60

0,71

0,42

0,50 0,68

0,82

40

0,37 0,37 0,44 0,57 0,44 0,47 0,56 0,66

0,47

0,5

0,65

0,75

0,50

0,56 0,72

0,84

50

0,46 0,46 0,53 0,64 0,52 0,55 0,63 0,72

0,55

0,58 0,71

0,79

0,58

0,63 0,76

0,87

60

0,55 0,55 0,61 0,70 0,60 0,63 0,70 0,77

0,62

0,65 0,76

0,82

0,65

0,70 0,80

0,89

70

0,64 0,64 0,70 0,77 0,68 0,71 0,76 0,82

0,70

0,72 0,81

0,86

0,72

0,76 0,84

0,91

80

0,74 0,74 0,78 0,83 0,77 0,79 0,83 0,87

0,78

0,8

0,86

0,90

0,80

0,83 0,87

0,93

90

0,83 0,83 0,87 0,90 0,86 0,87 0,89 0,92

0,86

0,88 0,91

0,93

0,88

0,89 0,93

0,96

100

0,92 0,92 0,95 0,96 0,94 0,95 0,96 0,97

0,94

0,95 0,96

0,97

0,95

0,96 0,97

0,98

0 (*)
10 (*)

(*) Stopnie uszczelnienia 10 % wymagaj uwzgldnienia lokalnych uwarunkowa s

Na podstawie analiz porwnawczych dotychczasowych modeli opadw do wymiarowania

odwodnie terenw w Polsce mona sformuowa zalecenia co do ich przydatnoci w MMN:

do wymiarowania sieci kanalizacyjnych:

o dla czstoci projektowej deszczu C = 1 rok (w I kategorii standardu odwodnienia
terenu) naley stosowa wiarygodne modele lokalne opadw maksymalnch, bd
do czasu ich opracowania, z koniecznoci stosowa mona wzr Baszczyka (dla td
= tp), jednak z niezbdn korekt czstoci deszczy z C = 1 rok na C = 2 lata;

89

o dla czstoci projektowych deszczy C = 2, 5 i 10 lat zaleca si stosowanie

wiarygodnych modeli lokalnych (jak np. w przypadku Wrocawia) bd modelu
Bogdanowicz-Stachy; Jednak na terenach podgrskich i grskich (ktrych nie
obejmuje model Bogdanowicz-Stachy - rys. 6.10), z koniecznoci stosowa mona
wzr Baszczyka - z niezbdn korekt czstoci deszczy (dla td = tp):
z C = 2 lata na C = 5 lat - w II kategorii (wg tab. 8.1),
z C = 5 lat na C = 10 lat - w III kategorii,
z C = 10 lat na C = 20 lat - w IV kategorii odwodnienia terenu;

do wymiarowania zbiornikw retencyjnych ciekw deszczowych, ze wzgldu na

ich wag w zapewnieniu niezawodnoci dziaania systemw odwodnieniowych
terenw, naley odpowiednio zwikszy wartoci przyjmowanych czstoci
projektowych opadw dla zbiornikw (Cz > C) w stosunku do zalecanych czstoci
projektowych do wymiarowania sieci kanalizacyjnych (na wzr wytycznych
niemieckich) i korzysta tutaj z zalecanych wyej modeli opadw (tab. 8.5).

Tab. 8.5. Zalecane modele opadw do wymiarowania systemw odwodnieniowych wg MMN [102]
Standard
odwodnienia
terenu
Tereny wiejskie

Wymagane
czstoci
projektowe
lata
C = 1 rok

Tereny
mieszkaniowe

C = 2 lata

Centra miast,
tereny usug i
przemysu
Podziemne obiekty
komunikacyjne,
przejcia, przejazdy

C = 5 lat

C = 10 lat

Zalecane modele opadw i czstoci deszczy:

C - do wymiarowania
Cz - do wymiarowania
sieci odwodnieniowych
zbiornikw retencyjnych
lata
lata
Modele lokalne dla C = 1 lub
Modele lokalne dla Cz = 2 lub
model Baszczyka dla C = 2
model Baszczyka dla Cz = 5
Modele lokalne lub model
Modele lokalne lub model
Bogdanowicz-Stachy dla C = 2
Bogdanowicz-Stachy dla Cz = 5
(Model Baszczyka dla C = 5)
(Model Baszczyka dla Cz = 10)
Modele lokalne lub model
Modele lokalne lub model
Bogdanowicz-Stachy dla C = 5
Bogdanowicz-Stachy dla Cz 10
(Model Baszczyka dla C = 10)
(Model Baszczyka dla Cz 20)
Modele lokalne lub model
Modele lokalne lub model
Bogdanowicz-Stachy dla C = 10 Bogdanowicz-Stachy dla Cz 20
(Model Baszczyka dla C = 20)
(Model Baszczyka dla Cz 30)

W przypadku Wrocawia, w pracy [106] wykazano, e lokalne rnice nate opadw

maksymalnych na terenie miasta s znaczne. Oglnie, w zachodnich rejonach miasta
(Strachowice) wystpuj wysze wartoci nate opadw, o rzd 15%, w stosunku do
wschodnich (Swojczyce).
Dla wschodnich rejonw miasta Wrocawia zaleca si wic do projektowania sieci i
obiektw kanalizacyjnych model fizykalny opadw maksymalnych (6.27), w zakresie td [5;
180] minut i C [1; 10] lat, o oglnej postaci:

q max (t d , C )

a
c
(t d b) n

gdzie:

90

(8.8)

qmax - jednostkowe maksymalne natenie opadw, dm3/s ha,

td - czas trwania deszczu, min,
a, b, c, n - wspczynniki regresji, zalene od prawdopodobiestwa (p), wg tab. 6.4.

Natomiast do projektowania sieci i obiektw kanalizacyjnych w zachodnich rejonach

miasta Wrocawia zaleca si model fizykalny opadw maksymalnych (6.28), zwaszcza dla
praktycznego zakresu td [5; 180] minut i C [1; 10] lat, postaci [101, 106]:
hmax (t d , C ) 6,67 1,68 ln(C 0,53)(t d 3,45) 0, 265 ,

(8.9)

lub przeksztacony na maksymalne natenia opadw (6.29) o postaci:

qmax (t d , C ) 166,7[6,67 1,68 ln(C 0,53)(t d 3,45) 0, 265 ]t d

(8.10)

gdzie:
hmax - maksymalna wysoko opadu (deszczu), mm,
qmax - jednostkowe maksymalne natenie opadu, dm3/s ha,
td - czas trwania deszczu, min,
C - czsto wystpowania deszczu o danym nateniu (z przewyszeniem), lata.

Ponadto zaleca si przyj w Polsce jako zasad, dobr rednic grawitacyjnych kanaw
deszczowych i oglnospawnych na niecakowite wypenienie do 90% przepustowoci
przekroju przy strumieniu Qm (wedug zalece ATV A-118 z 1999 r. [6, 201]).

Metoda maksymalnych nate (MMN) pozwoli osign w Polsce rwnie bezpieczne

rezultaty wymiarowania systemw kanalizacyjnych, jak w wypadku metod czasu przepywu
stosowanych w Niemczech (MWO i MZWS), zarwno pod wzgldem wartoci miarodajnych
strumieni deszczy (Qm), jak i osiganych w praktyce czstoci nadpitrze (Cn) czy wyleww
(Cw).

Tak zwymiarowane (MMN) systemy kanalizacyjne, obejmujce zlewnie deszczowe o

powierzchni F > 2 km2 zaleca si dodatkowo sprawdza pod ktem ich przepustowoci
hydraulicznej (sieci i obiektw) w oparciu o skalibrowane modele symulacyjne hydrodynamiczne, dla spenienia wymaga PN-EN 752 co do akceptowalnych spoecznie
czstoci nadpitrze czy wyleww (wg tab. 8.1, 8.3 i 8.5). Zastosowanie maj tutaj m.in.
modele probabilistyczne opadw maksymalnych.

91

W przypadku Wrocawia, korzysta mona z modelu opartego na rozkadzie

prawdopodobiestwa Fishera-Tippetta (typ IIImin), dla zakresu t [5; 4320] minut i p [1;
0,01], o postaciach [105, 106]:

0,809

0,809

hmax (t d , p) 4,58 7,41t d0, 242 97,11t d0,0222 98,68 ln p

(8.11)

lub
qmax (t d , p) 166,7[4,58 7,41t d0, 242 97,11t d0,0222 98,68 ln p

gdzie:
hmax - maksymalna wysoko opadu (deszczu), mm,
qmax - jednostkowe maksymalne natenie opadu, dm3/s ha,
td - czas trwania deszczu, min,
p - prawdopodobiestwo przewyszenia opadu: p (0; 1], -.

92

]t d1

(8.12)

9. WYMIAROWANIE HYDRAULICZNE PRZEWODW

CIEKOWYCH I KANAW
9.1. RODZAJE I KLASYFIKACJE PRZEPYWW CIECZY
W kanaach, przewodach ciekowych i obiektach kanalizacyjnych wyrni mona pod
wzgldem hydraulicznym trzy zasadniczo rnice si przepywy cieczy [2, 39, 64, 69, 72,
84, 189, 232]:
pod cinieniem - penym przekrojem przewodu ciekowego (kanau),
o swobodnej powierzchni - przy czciowym wypenieniu kanau,
o swobodnej strudze - np. przez koron przelewu.
Odrbn grup stanowi przepywy cinieniowe o ruchu wirowym, spotykane m.in. w
urzdzeniach do dawienia energii czy regulatorach hydrodynamicznych.

Gdy parametry ruchu cieczy, takie jak cinienie, prdko przepywu i przyspieszenie, nie
zmieniaj si w czasie i w przestrzeni, to taki ruch jest ustalony. W przeciwnym wypadku, tj.
gdy parametry ruchu s funkcjami zarwno pooenia jak i czasu, ruch taki jest nieustalony.
Powizanie parametrw ruchu cieczy z geometri przewodw ciekowych czy kanaw
ujmuj ukady rwna rniczkowych de Saint-Venanta, o rnym stopniu uproszcze
stosowanych do ich wymiarowania (tab. 9.1).
Tab. 9.1. Zaoenia wyjciowe do oblicze hydraulicznych kanaw i przewodw ciekowych
odnonie rodzaju ruch cieczy wg ATV-A110 [2]

Oznaczenia do tabeli:
x wsprzdna drogi; t wsprzdna czasu; Q strumie objtoci; q jednostkowy
dopyw/odpyw boczny (przyjmowany jako ustalony); A powierzchnia przekroju poprzecznego
strumienia cieczy; i spadek dna; J spadek linii energii wywoany tarciem; h wysoko
napenienia kanau wzgldnie wysoko cinienia w przewodach cakowicie wypenionych; v
rednia prdko przepywu; g przyspieszenie ziemskie.

KANALIZACJA I

Przy rozwizaniu penego ukadu rwna rniczkowych ruchu cieczy, tj. rwnania
zachowania pdu i rwnania zachowania masy (cigoci przepywu) - oznaczonego w tab.
9.1 jako 0 - metoda obliczeniowa jest dokadna dla rnych stanw i uwarunkowa
systemowych, w wyniku trwaego powizania strumieni przepywu i poziomw cieczy z
parametrami geometrycznymi przewodw, a take redni prdkoci przepywu. Znajduje
zastosowanie do modelowania dziaania systemw kanalizacyjnych w czasie rzeczywistym.

Ukad rwna oznaczony jako 1 ma cise zastosowanie do kanaw/przewodw

tranzytowych - bez bocznych dopyww/odpyww.
Dalsze uproszczenia, tj. pominicie pierwszego czy drugiego czonu rwnania ruchu
(postaci 1), moe ju prowadzi do bdw obliczeniowych (posta 4). Jednak bdy te
mog mie tendencje przeciwstawne - w czci znoszce si.

Ukady rwna rniczkowych ruchu cieczy (de Saint-Venanta) nie s rozwizywalne

analitycznie - poza postaci oznaczon w tab. 9.1 jako 7 (przepyw normalny). Konieczne
jest wic stosowanie metod numerycznych przyblionego ich rozwizywania.

Odcinki kanaw i przewodw ciekowych cechuje na og stay przekrj poprzeczny,

niezmienny spadek poduny dna i staa na og chropowato/szorstko cian. Przy ich
wymiarowaniu przepywy ciekw s traktowane najczciej jako ustalone i rwnomierne
(chwilowo niezmienne), co dla strumienia miarodajnego (maksymalnego) Qm, jest jak
dotychczas podstaw doboru wymiarw liniowych kanau czy przewodu [2, 18, 64, 190].
Przykadowo, dla kanaw czciowo wypenionych zakada si, e rozwizanie
rwnania ruchu cieczy (postaci 7 tab. 9.1): i = J, mieci si w klasie dokadnoci danych
wyjciowych, dotyczcych gwnie strumienia przepywu.

9.2. PRZEPYWY PENYM PRZEKROJEM PRZEWODU

9.2.1. METODY I WZORY WYJCIOWE

Podczas przepywu cieczy newtonowskiej (cieki - woda) w przewodach zamknitych

powstaj naprenia styczne (opory ruchu) wywoane lepkoci, okrelane jako straty
hydrauliczne. Wysoko liniowych strat hydraulicznych (h) w cakowicie wypenionym
rurocigu o dugoci l i rednicy wewntrznej d wyraa wzr Darcy-Weisbacha:

94

KANALIZACJA I

l 2
l 2

d 2g
4 Rh 2 g

(9.3)

gdzie:
- wspczynnik oporw liniowych (tarcia), -,
- rednia prdko strumienia cieczy w przekroju poprzecznym rurocigu, m/s,
g - przypieszenie ziemskie, m/s2,
Rh - promie hydrauliczny: stosunek powierzchni przekroju poprzecznego (A) strumienia
cieczy do obwodu zwilonego (U); Rh = d/4 - dla przewodw o przekroju koowym,
cakowicie wypenionych, m.

Dla izotermicznych (bez wymiany ciepa) przepyww turbulentnych cieczy, majcych

znaczenie praktyczne w sieciach kanalizacyjnych (i wodocigowych), tzn. przy wartociach
liczby Reynoldsa: Re > 4000 (gdzie: Re = d/1,30610-6), w literaturze naukowo-technicznej
dostpnych jest wiele wzorw, okrelajcych warto wspczynnika - najczciej w
odniesieniu do konkretnych materiaw przewodw. Ich oglna posta zaley od strefy w
jakiej odbywaj si przepywy wody/ciekw.
W ruchu turbulentnym wyodrbnia si trzy takie strefy, a mianowicie:

stref I - przepyww w przewodach hydraulicznie gadkich, gdzie: = f1 (Re);

stref II - przepyww przejciowych: = f2 (Re, k/d);
stref III - przepyww o kwadratowej zalenoci oporw: = f3 (k/d).

Wspczynnik oporw liniowych () zaleca si oblicza z uwikanej postaci wzoru

Colebrooka-Whitea:

2,51
2,51
k
k
2 log
2 log

Re 3,71 d
Re 3,71 4 Rh

(9.4)

gdzie:
k - zastpcza chropowato wewntrznych cian przewodu, m,
Re - liczba Reynoldsa: Re = d/ 4Rh/, -,
- wspczynnik lepkoci kinematycznej cieczy, m2/s.
Wzr (9.4) ma uniwersalny charakter, obejmujcy swoim zakresem wszystkie 3 strefy
przepyww turbulentnych.

Dla przepyww w III strefie, jako alternatywn do metody bazujcej na wzorach DarcyWeisbacha (9.3) i Colebrooka-Whitea (9.4), do wymiarowania przewodw wodnych, w tym
kanaw ciekowych cakowicie wypenionych, stosowana jest metoda oparta na wzorze
Chezy-Manninga na prdko redni (w m/s), o dogodnej postaci analitycznej:

95

KANALIZACJA I

C M Rh J

1 2 / 3 1/ 2
Rh J
n

(9.9)

gdzie:
n - wspczynnik szorstkoci przewodu, s/m1/3,
Rh - promie hydrauliczny, m,
J - jednostkowy spadek energii wywoany tarciem (J = h/l), -,
CM - wspczynnik Chzy do wzoru Manninga, m1/2/s:
CM

1 1/ 6 1 d
Rh
n
n 4

1/ 6

(9.10)

Wspczynnik szorstkoci (n) we wzorze Manninga zaley od stanu hydraulicznego

przewodw - analogicznie jak zastpcza chropowato (k). W normie [181] definiowany jest
jako wspczynnik Manninga K = 1/n, ktrego warto (w III strefie) mona uzaleni od k za
pomoc wzoru:
32
K 4 g
d

1/ 6

log

3,7d
k

(9.11)

9.2.2. SPRAWNO HYDRAULICZNA PRZEWODW I KANAW

Wpyw zmian chropowatoci przewodu w czasie na przepywno

Wzr Darcy-Weisbacha (9.3), po uwzgldnieniu rwnania cigoci ruchu: Q = A,
gdzie A - pole powierzchni przekroju porzecznego przewodu koowego o rednicy d),
przyjmie posta:

l 2
Q
g d 5

(9.19)

Dzielc obustronnie (9.19) przez l (dugo przewodu), otrzymamy wzr na jednostkowy

spadek energii:
8 1 2
(9.20)
J
Q CQ 2
g 2 d 5
gdzie:
8/(g2d5) = C oporno waciwa rurocigu o rednicy d (w s2/m6).
Zmiany opornoci rurocigu w czasie t lat eksploatacji (z C0 na Ct) charakteryzuje
wskanik wzgldnej opornoci c:
C
d
C t t 0
C0 0 d t

96

(9.21)

KANALIZACJA I

Przy niezmiennym w czasie strumieniu przepywu (Q = idem), ze wzorw (9.20) i (9.21)

wynika wprost, e c = Jt/J0 i po czasie t spadek linii energii Jt zwiksza si (c >1) wzgldem
wyjciowego J0 (dla czasu t = 0) do wartoci: Jt = c J0.

Przeksztacajc (9.20) ze wzgldu na Q otrzymamy:

Q

g 2 5 / 2
d
J M J
8

(9.22)

gdzie:
1/2(g2/8)1/2d 5/2 = M - przepywno waciwa rurocigu o rednicy d (w m3/s), przy
czym: M = C 1/2 (oraz C = 1/M 2).

Zmiany przepywnoci rurocigu eksploatowanego przez t lat (z M0 na Mt) charakteryzuje

wskanik wzgldnej przepywnoci M:
1/ 2

M
t 0
M 0 t

dt

d0

5/ 2

(9.23)

Przy niezmiennym w czasie spadku linii energii (J = idem), z wzorw (9.22) i (9.23) wynika:

Qt
,
Q0

(9.24)

std po czasie t lat, strumie przepywu Qt zmniejsza si (M < 1) wzgldem wyjciowego Q0

(dla czasu t = 0) do wartoci: Qt = M Q0.

Do ilustracji zjawiska spadku przepywnoci (M), wywoanej wzrostem chropowatoci

(kt), za punkt odniesienia wybrano dwa rurocigi hydraulicznie gadkie (k0 = 0) o rednicach
d0 = 0,1 i 1,0 m i o przepywnociach waciwych M0 (w czasie t0 = 0).
Przyrosty chropowatoci w czasie t eksploatacji zadawano dyskretnie z przedziau
kti {0,1; 0,4; 1; 2; 3} mm.
Przyjto za wyjciow prdko przepywu 0 = 1,0 m/s. Dla temperatury wody 283,15 K
wspczynniki 0 i ti obliczano ze wzoru Colebrooka-Whitea (9.4) dla k0 = 0 i kti.
Wyniki oblicze M(kti) naniesiono na wykres (rys. 9.3).

97

KANALIZACJA I

Rys. 9.3. Wpyw wzrostu chropowatoci kt (w czasie t) na wzgldn przepywno rurocigw M

(poziom odniesienia: M = 1 - rury hydraulicznie gadkie: k0 = 0)

Przykadowo, z rysunku 9.3 wynika, e dla rurocigu o rednicy d0 = 0,1 m ze wzrostem

chropowatoci np. do kt = 1,0 mm jego przepywno zmniejszy si o rzd 33% (M = 0,67) w
porwnaniu do k0 = 0 mm. Dla rurocigu o rednicy d0 = 1,0 m analogiczny rezultat spadku
przepywnoci o 33% (M = 0,67) osignity zostanie przy wzrocie chropowatoci do
wartoci kt = 3,0 mm. Wpyw zmniejszenia rednicy rurocigu na warto M uwidacznia si
jedynie w wypadku przewodw o maych rednicach.

Wpyw zmian rednicy przewodu w czasie na przepywno

Wpyw zmniejszenia rednicy (np. wskutek znacznego odkadania si osadw) na
sprawno hydrauliczn cinieniowych rurocigw wodnych zilustrowa mona na podstawie
metodologii opartej na wzorze Manninga (9.9) - dla III strefy przepyww turbulentnych (n =
idem). Wzr (9.9), po uwzgldnieniu rwnania cigoci ruchu, przyjmie posta:
1d
Q
n 4

2/3

1/ 2

d 2
4

1
d 8 / 3 J 1/ 2 M M J
5/3
n4

(9.25)

gdzie:
d8/3/(45/3n) = MM - przepywno waciwa rurocigu (d) do wzoru Manninga (w m3/s).
Wzgldne zmiany przepywnoci rurocigu (MMi/MM0) ujmuje, jak w (9.23), wspczynnik
MM:

MM

M
n d
Mi 0 i
M M 0 ni d 0

8/3

(9.26)

a przy niezmiennym spadku linii energii J = idem oraz n = idem, z wzorw (9.25) i (9.26)
wynika:

MM

Q d
i i
Q0 d 0

8/3

(9.27)

std strumie przepywu Qi zmieni si wzgldem wyjciowego Q0 do wartoci: Qi = MM Q0.

98

KANALIZACJA I

Z rysunku 9.4 wynika m.in., e wpyw zmniejszenia rednicy rurocigu z d0 do di, dla
warunkw jednakowej chropowatoci cian (w III strefie przepyww turbulentnych n =
idem), na spadek przepywnoci rurocigu MM = (di/d0)8/3 - wynika gwnie z fizycznego
zmniejszania si pola powierzchni przekroju poprzecznego rurocigu w funkcji (di/d0)2, a
tylko w mniejszej czci w funkcji (di/d0)2/3 - z oporw ruchu:
(di/d0)8/3 = (di/d0)2(di/d0)2/3.

Rys. 9.4. Wpyw wzgldnej rednicy rurocigu przy n = idem na wzgldn przepywno MM

Podobnie te mona interpretowa wpyw zwikszenia rednicy rurocigu di/d0 > 1 (np. po
jego oczyszczeniu z osadw) na wzrost MM = Qi/Q0.

9.2.3. DOBR PRZEKROJW PRZEWODW I KANAW CINIENIOWYCH

Wzr Darcy-Weisbacha (9.3) na wysoko liniowych strat hydraulicznych (h w m) w

przewodach i kanaach ciekowych - cakowicie wypenionych, ma oglna posta:

l 2
,
4 Rh 2 g

gdzie:
- wspczynnik oporw liniowych, -,
l - dugo przewodu (kanau), m,
Rh - promie hydrauliczny (Rh = d/4), m,
- rednia prdko strumienia cieczy, m/s,
g - przypieszenie ziemskie, m/s2.

99

(9.28)

KANALIZACJA I

Uwzgldniajc fakt, e w praktyce na warto wspczynnika oporw liniowych ()

wpyw maj rwnie straty miejscowe - na poczeniach odcinkw rur, na niedokadnociach
osiowego uoenia, na zmianach spadkw dna (kierunkw tras przewodu) czy te
niecakowicie koowego ksztatu przekroju poprzecznego rur (zwaszcza tworzywowych wynikajcych z technologii zabudowy), a take wynikajce z efektw starzenia si
przewodw wodnych w czasie eksploatacji (prowadzcych do spadku przepywnoci),
moemy zapisa:

l 2
2
h hl hm

4 Rh 2 g
2g

(9.29)

Nieliniowe straty miejscowe (hm w m) mona rozoy rwnomiernie na dugoci

przewodu uzyskujc tym samym zastpcz chropowato eksploatacyjn (ke), i wwczas:

4 Rh
l

(9.30)

gdzie:
e - wspczynnik oporw dla zastpczej chropowatoci eksploatacyjnej ke, -,
- wspczynnik oporw liniowych, wywoany chropowatoci k, wg (9.4), -,
- wspczynnik oporw miejscowych, wywoany zaburzeniem rozkadu prdkoci, -.
Po uwzgldnieniu (9.29) i (9.30) i przeksztaceniu (9.28) na spadek linii energii
otrzymamy:

h
1 2
J
e
l
4 Rh 2 g

(9.31)

gdzie:
J - jednostkowy, sumaryczny spadek energii (spadek hydrauliczny), wywoany tarciem i
oporami miejscowymi na odcinku kanau o dugoci l, -.
Przeksztacajc (9.31) ze wzgldu na

8 gRh J

(9.32)

2 gdJ

i wykorzystujc ogln posta wzoru (9.4) Colebrooka-Whitea dla liczby Reynoldsa

Re = 4Rh / d /, zapisanego jako:

2,51
ke
2 log

4R
3,71 4 Rh
e
e
h

(9.33)

po podstawieniu (9.33) do (9.32) i dalszych przeksztaceniach otrzymamy wzr na redni

prdko przepywu (w m/s):

100

KANALIZACJA I

ke
2,51

4 R 8 gR J 3,71 4 Rh
h
h

2 log

8 gRh J

(9.34)

Stosujc rwnanie cigoci ruchu Q = A (gdzie: A - pole powierzchni przekroju

poprzecznego przewodu, m2), otrzymamy ostatecznie oglny wzr analityczny na strumie
objtoci przepywu (Q w m3/s):

ke
2,51
Q 2 log

4 R 8 gR J 3,71 4 Rh

h
h

8 gRh J A ,

(9.35)

skd dla przewodw/kanaw o koowym ksztacie przekroju poprzecznego - o rednicy d (w

m), cakowicie wypenionych Rh = d/4:

k
0,567
Q 6,957 log
e d 2 dJ
d dJ 3,71d

(9.36)

Wg ATV-A110 do wymiarowania przewodw ciekowych i kanaw tranzytowych

dziaajcych pod cinieniem (w tym tworzywowych) zaleca si przyjmowa urednion
warto zastpczej chropowato eksploatacyjnej, w wysokoci: ke = 0,25 mm.
Podana warto nie uwzgldnia jednak strat miejscowych na: armaturze, kolanach i
ukach, ksztatkach poczeniowych, wlotach i wylotach ciekw w obiektach
kanalizacyjnych, takich jak syfony, rury dawice czy reduktory cinienia. Straty te naley
ustala indywidualnie. Wskazwki znale mona m.in. w pracy [2].
Wspczynnik lepkoci kinematycznej wody w temperaturze 10C (283,15 K) wynosi 10
= 1,306 10-6 m2/s, a dla ciekw przyjmuje si odpowiednio [61]:
10 = 1,33 10-6 m2/s przy steniu zawiesin ok. 100 mg/dm3,
10 = 1,37 10-6 m2/s przy steniu zawiesin ok. 300 mg/dm3,
10 = 1,43 10-6 m2/s przy steniu zawiesin ok. 600 mg/dm3.

W celu uatwienia i wyeliminowania ewentualnych pomyek w obliczeniowych

inynierskich, do doboru przekroi - rednic przewodw czy kanaw mona posugiwa si
nomogramami, opracowanymi do wzoru Colebrooka-Whitea dla przyjtej wartoci
zastpczej chropowatoci eksploatacyjnej ke.
Przykadowo, wykorzystujc nomogramem logarytmiczny przedstawiony na rysunku
9.5, dotyczcy sprawnoci hydraulicznej cinieniowych przewodw elbetowych o przekroju
koowym dla k = 1,0 mm i lepkoci wody 10 = 1,306 10-6 m2/s, naley dla ustalonej wartoci
strumienia Q (w dm3/s) i zaoonej prdkoci przepywu ( w m/s) dobiera rednic (d w
mm) przewodu, a nastpnie odczyta warto spadku linii cinienia (J w promilach).

101

KANALIZACJA I

Rys. 9.5. Przykadowy nomogram logarytmiczny do doboru przewodw (elbetowych) cinieniowych

o przekroju koowym wg wzoru Colebrooka-Whitea dla k = 1,0 mm (10 = 1,306 10-6 m2/s)

9.3. PRZEPYWY W KANAACH CZCIOWO WYPENIONYCH

9.3.1. METODY I WZORY WYJCIOWE

U podstaw oblicze hydraulicznych sucych do doboru wymiarw liniowych kanaw

czy przewodw grawitacyjnych dziaajcych ze swobodnym zwierciadem cieczy (tj.
czciowo wypenionych), ley zaoenie upraszczajce, i mamy do czynienia z ruchem
ustalonym i rwnomiernym.
Odcinki kanaw i przewodw ciekowych cechuje na og stay przekrj poprzeczny,
niezmienny spadek poduny dna oraz staa chropowato/szorstko cian. W ruchu
rwnomiernym (ustalonym) wystpuje wzajemna rwnolego dna kanau (i), wysokoci
zwierciada cieczy (hn(Q)) i linii wysokoci energii (J = i), a rozkady prdkoci s jednakowe
we wszystkich przekrojach poprzecznych na danym odcinku kanau ( = idem).

102

KANALIZACJA I

Wychodzc z oglnej postaci wzoru Darcy-Weisbacha (9.3) na wysoko liniowych strat

hydraulicznych, po uwzgldnieniu dodatkowo oporw miejscowych wg (9.29)(9.31),
otrzymamy dla przewodw i kanaw ciekowych czciowo wypenionych wzr na spadek
hydrauliczny:

h
1 2
i e
l
4 Rh 2 g

(9.40)

gdzie:
h - rnica wysokoci den kanau na odcinku o dugoci l, rwna rnicy wysokoci
wypenie normalnych h = hn (w ruchu rwnomiernym): h = il, m,
i - spadek dna kanau, rwny sumarycznemu spadkowi linii energii - wywoanej tarciem i
oporami miejscowymi (na odcinku l), -,
e - wspczynnik oporw dla zastpczej chropowatoci eksploatacyjnej ke, -,
Rh - promie hydrauliczny: Rh = A/U, m,
A - powierzchnia przekroju poprzecznego strumienia cieczy, m2,
U - obwd zwilony, m,
- rednia prdko strumienia cieczy, m/s,
g - przypieszenie ziemskie, m/s2.

Promie hydrauliczny w przypadku przewodw i kanaw cakowicie wypenionych jest

miar hydrauliczn rnych ksztatw przekroi poprzecznych (koowych, jajowych,
dzwonowych, itp.). W przypadku przewodw i kanaw czciowo wypenionych peni
dodatkowo rol miary hydraulicznej stopnia wypenienia przekrojw (np. h/D wg rys. 9.6).

Rys. 9.6. Schemat hydrauliczny kanau zamknitego

czciowo wypenionego (A/U = Rh)

Pole powierzchni przekroju poprzecznego strumienia cieczy w kanale o przekroju

koowym przy czciowym - wzgldnym wypenieniu h = h/D, oblicza si z zalenoci
geometrycznych:

103

KANALIZACJA I

D2
An
4

arccos 1 2 h 1 2 h 1 1 2 h

D
D
D

(9.41)

gdzie:
An pole powierzchni przekroju poprzecznego strumienia cieczy przy wypenieniu
(normalnym) h = hn, m2,
D - wewntrzna rednica kanau, m.
Zaleno pomidzy polem powierzchni przekroju poprzecznego strumienia cieczy przy
czciowym wypenieniu (An) a polem powierzchni caego przekroju poprzecznego kanau
(A) - o rednicy D, ujmuje wskanik wzgldnej powierzchni (A) postaci:

An

1
h
h
2 arccos 1 2 sin 2 arccos 1 2

A 2
D
D

(9.42)

Promie hydrauliczny Rh, w tym dla wzgldnego wypenienia przekroju h/D, oblicza si z
oglnej postaci wzoru:

D 1 2h / D 1 1 2h / D
Rh 1
4
arccos 1 2h / D

(9.43)

Zwizek pomidzy promieniem hydraulicznym przy czciowym wypenieniu a

promieniem hydraulicznym caego przekroju poprzecznego rur okrela si z zalenoci
geometrycznych, dla przekroju koowego:

Rh

Rhn
sin 2 arccos 1 2h / D
1
Rh
2 arccos 1 2h / D

(9.44)

gdzie:
Rh - wskanik wzgldnego promienia hydraulicznego, -,
Rh - promie hydrauliczny przewodu o (wewntrznej) rednicy D przy cakowitym
wypenieniu: Rh = A/U = D/4, m,
Rhn - promie hydrauliczny strumienia cieczy przy czciowym wypenieniu
(normalnym): h = hn, m.

Obliczanie przepyww cieczy w kanaach czy przewodach ciekowych czciowo

wypenionych zaleca si obecnie opiera na wzorze Colebrooka-Whitea [2], przy przyjciu
zastpczej chropowatoci eksploatacyjnej (ke).
Tym samym odstpuje si od stosowania wzoru Manninga, ze wspczynnikiem
szorstkoci (n), jako mniej uniwersalnego, waciwego jedynie dla przepyww turbulentnych
w III strefie (tzw. kwadratowego prawa oporw).
Norma PN-EN 752:2008 dopuszcza jednak stosowanie wzoru Manninga, w zmienionej
postaci [181, 182] (ze wspczynnikiem Manninga K = 1/n - wg wzoru (9.11)):

104

KANALIZACJA I

32

1/ 6

4 g

3,7 D 2 / 3 1 / 2
log
Rh i ,
k

(9.45)

w ktrej oglnie: D = 4Rh.

Przeksztacajc wzr Darcy-Weisbacha (9.3), cilej rwnanie (9.40), ze wzgldu na

(9.46)

8 gRh i

i wykorzystujc wzr (9.4) Colebrooka-Whitea, dla Re = 4Rh/, po odpowiednich

przeksztaceniach, otrzymamy wzr na redni prdko przepywu (w m/s):

2,51

ke
8 gRh i

4 R 8 gR i 3,71 4 Rh
h
h

2 log

(9.47)

Stosujc rwnanie cigoci ruchu postaci: Q = An, gdzie: An - pole powierzchni

przekroju poprzecznego strumienia cieczy przy czciowym wypenieniu (normalnym hn =
h), otrzymamy posta ogln wzoru analitycznego na strumie objtoci przepywu w ruchu
rwnomiernym ustalonym (i = J):

ke
2,51
8 gRhni An ,
Qn 2 log

4 R 8 gR i 3,71 4 Rhn

hn
hn

(9.48)

ktry dla przekroju koowego, uwzgldniajc zapis An wg (9.41), przyjmie szczegow

posta (9.49) dla h = hn:
2

0,6275

ke
D 2
2 h 2h
2h

Qn
2 log

8 gRhni arccos 1 1 1 1
R 8 gR i 14,84 Rhn

4
D
D
D

hn
hn

Stosujc odmienn metodologi Manninga, wzr na strumie objtoci przepywu w

kanale o przekroju koowym, niecakowicie wypenionym, przyjmuje analityczn posta (h =
hn):

Qn

1
2h 1
2h

D 2 i arccos 1 sin 2 arccos 1

16n
D 2
D

D(2 2 arccos( 1 2h / D) sin(2 arccos( 1 2h / D)))

3
arccos( 1 2h / D)

gdzie:
n - wspczynnik szorstkoci kanau, s/m1/3,
i - spadek dna kanau: i = J w ruchu rwnomiernym, - ,
h = hn wypenienie normalne (w ruchu rwnomiernym), m.

105

(9.50)

KANALIZACJA I

Wspczynnik szorstkoci kanau w (9.50), przyjmuje (w III strefie przepyww

turbulentnych) posta:
1/ 6

8
3,7 4 Rhn

log
ne 4 g

ke
Rhn

(9.51)

gdzie:
ne - wspczynnik szorstkoci eksploatacyjnej kanau, uzaleniony od zastpczej
chropowatoci eksploatacyjnej ke.

Wg ATV-A110 do wymiarowania grawitacyjnych przewodw ciekowych i kanaw

dziaajcych przy czciowym wypenieniu zaleca si przyjmowa urednione wartoci
zastpczej chropowato eksploatacyjnej, w wysokoci:

ke = 0,50 mm - dla przewodw/kanaw tranzytowych ze studzienkami o kinetach do

wysokoci przekroju kanau,
ke = 0,75 mm - dla przewodw/kanaw zbierajcych cieki ze studzienkami o
kinetach do wysokoci przekroju kanau,
ke = 1,5 mm - dla przewodw/kanaw zbierajcych cieki ze studzienkami o kinetach
do wysokoci poowy przekroju kanau.

Podane wartoci nie uwzgldniaj strat miejscowych na armaturze, zmianach kierunkw tras,
wlotach i wylotach ciekw w obiektach kanalizacyjnych, takich jak studzienki rewizyjne,
poczeniowe, kaskadowe, separatory czy przelewy burzowe. Straty te naley ustala
dodatkowo - indywidualnie. Wskazwki znale mona m.in. w pracy [2]. Podane wartoci
nie s miarodajne do oblicze sprawdzajcych starych systemw kanalizacyjnych.

9.3.2. DOBR PRZEKROJW PRZEWODW I KANAW CZCIOWO

WYPENIONYCH

Posugiwanie si wzorami analitycznymi na strumie Q a zwaszcza na Qn stwarza du

trudno, ze wzgldu na ich uwikan posta. W celu uatwienia oblicze hydraulicznych
kanaw niecakowicie wypenionych opracowano charakterystyki sprawnoci hydraulicznej
rnych przekroi kanaw, tj. zalenoci na wskaniki: wzgldnych prdkoci przepywu =
n/ oraz wzgldnych strumieni objtoci Q = Qn/Q.
Przykadowo, dla przekroju koowego, stosujc metodologi opart na wzorze
Colebrooka-Whitea, przy przyjciu pewnych uproszcze (bowiem przy czciowym
wypenieniu, zarwno jak i Q zale rwnie od i oraz k), otrzymamy wg Franke [2, 54]:

106

KANALIZACJA I

n hn
Rh

5/8

(9.52)

oraz
Q
A R
Q n n hn
Q
A Rh

5/8

(9.53)

gdzie:
- wskanik wzgldnych prdkoci przepywu: stosunek prdkoci n przy czciowym
wypenieniu (h = hn) do prdkoci przy cakowitym wypenieniu przekroju (h = D),
Rh - promie hydrauliczny przy cakowicie wypenionym kanale (Rh = D/4), m,
Rhn - promie hydrauliczny przy czciowym wypenieniu - normalnym hn, m,
Q - wskanik wzgldnych strumieni objtoci: stosunek strumienia Qn przy czciowym
wypenieniu (h = hn) do strumienia Q przy cakowitym wypenieniu przekroju (h = D),
A - pole powierzchni przekroju poprzecznego kanau przy cakowitym wypenieniu (A =
D2/4), m2,
An - pole powierzchni przekroju poprzecznego kanau przy czciowym wypenieniu - hn
(wg wzoru (9.41)), m2.
Na rysunku 9.7 przedstawiono krzywe sprawnoci hydraulicznej i Q od h/D (w %) dla
kanau o przekroju koowym o rednicy D.

Rys. 9.7. Krzywe sprawnoci hydraulicznej kanau o przekroju koowym

(oznaczono: Q/Q0 Qn/Q oraz V/V0 n/)

Wedug metodologii opartej na wzorze Colebrooka-Whitea, cakowita przepustowo

kanau (100%), tj. przy cakowitym wypenieniu przekroju (100%), osigana jest ju przy
wzgldnym wypenieniu h/D = 0,827 - w kanaach o przekroju koowym bd h/H = 0,867 w kanaach jajowych, czy te h/H = 0,807 - w kanaach dzwonowych (gdzie: H oznacza
wysoko przekroju kanau, proporcjonaln do jego szerokoci B) wg rys. 9.79.9.
Promie hydrauliczny osiga wwczas (prawie) maksymalne wartoci, a warunki
przepywu odpowiadaj panujcym w kanaach otwartych. Krzywe sprawnoci hydraulicznej
kanaw interpretuje si wic tylko do wymienionych wyej wzgldnych wypenie [2, 64].

107

KANALIZACJA I

Kanay grawitacyjne naley dobiera na przepyw ze swobodnym zwierciadem, rwnie

ze wzgldu na niebezpieczestwo samoistnego zapowietrzania si strumienia i niestabilne
warunki przepywu przy cakowitych wypenieniach (powstawa mog wwczas poduszki
powietrzne na zaamaniach spadkw odcinkw kanaw).

Rys. 9.8. Krzywe sprawnoci hydraulicznej kanau o przekroju jajowym

(oznaczono: Q/Q0 Qn/Q oraz V/V0 n/)

Rys. 9.9. Krzywe sprawnoci hydraulicznej kanau o przekroju dzwonowym

(oznaczono: Q/Q0 Qn/Q oraz V/V0 n/)

Wymiarowany przekrj kanau powinno dobiera si tak, aby teoretyczna jego

przepustowo cakowita Q (przy danym spadku dna) bya zawsze wiksza od strumienia
obliczeniowego.

108

KANALIZACJA I

Wg zasad wypracowanych w Niemczech (ATV A-118 z 1999:2006), w wypadku kanaw

deszczowych bd oglnospawnych, zaleca si dobiera nastpny wikszy przekrj, jeeli
strumie obliczeniowy przekracza 90% przepustowoci cakowitej (Q) danego przekroju przy
danym spadku dna (i).
Odpowiada to zasadzie wymiarowania takich kanaw na wzgldne wypenienia: h/D 0,75
- w wypadku kanaw o przekroju koowym, bd h/H 0,79 w przypadku kanaw
jajowych, czy te h/H 0,72 w przypadku kanaw dzwonowych (rys. 9.7, 9.8 i 9.9).
W praktyce inynierskiej wystpuj najczciej dwa typy zada hydraulicznych:

dobr wymiaru - przekroju poprzecznego kanau (koowego, o rednicy D lub innego,

o wysokoci przekroju H) dla danego strumienia przepywu (Qn) i spadku dna (i) z
okreleniem wypenienia normalnego hn(Qn) oraz redniej prdkoci przepywu
n(Qn),
obliczenie przepustowoci (Q lub Qn) kanau o danym spadku dna (i).

Do wymiarowania kanaw ciekowych, deszczowych i oglnospawnych, stosowany by

powszechnie wzr Manninga (9.9), w ktrym wspczynnik szorstkoci kanau
przyjmowany jest najczciej w staej wartoci n = 0,013 m1/3/s (oglnie: n [0,010; 0,016]
s/m1/3, czemu odpowiada w przyblieniu k [0,25; 5,0] mm wg [2]).
W celu uatwienia doboru przekrojw kanaw sporzdzone zostay wykresy i
nomogramy do wzoru Manninga, przedstawiajce graficznie zalenoci pomidzy
parametrami:
konstrukcyjnymi, takimi jak: rednica (przekrj) kanau, spadek dna, szorstko a
hydraulicznymi, takimi jak: wypenienie, prdko i strumie przepywu.
Najczciej stosowane byy dwa rodzaje pomocy graficznych, a mianowicie:

nomogramy drabinkowe, przedstawiajce zalenoci: D, Q, , i dla kanaw

cakowicie wypenionych, ktre wymagay dodatkowo posugiwania si wykresami
sprawnoci hydraulicznej przekrojw kanaw, przy niecakowitym wypenieniu,
nomogramy logarytmiczne (scalone), opracowane dla rnych przekrojw kanaw
niecakowicie wypenionych (dla n = constans).

Przykad obliczeniowy z zastosowaniem nomogramu drabinkowego i krzywych sprawnoci

przekroju koowego (wg rys. 9.10 i 9.11).
Naley dobra rednic kanau (ciekowego) dla obliczeniowego strumienia przepywu Qn =
15 dm3/s i spadku dna i = 5 .

109

KANALIZACJA I

Rys. 9.10. Przykad nomogramu drabinkowego do doboru kanaw koowych

(oznaczono: Qc Q oraz Vc )

Tok postpowania:
1/. Prowadzimy prost (1) przechodzca przez punkty i = 5 oraz Q = 15 dm3/s (rys. 9.10).
Dobieramy pierwsz wiksz (katalogow) rednic, tj. D = 0,20 m. Przez punkty D = 0,2 m
oraz i = 5 prowadzimy prost (2) i odczytujemy strumie przepywu przy cakowitym
wypenieniu Q = 22 dm3/s oraz prdko przy cakowitym wypenieniu = 0,80 m/s.
2/. Nastpnie korzystamy z krzywej sprawnoci hydraulicznej przekroju koowego,
przedstawiajcej zaleno pomidzy wzgldnym wypenieniem kanau (h/D) a wzgldnym
strumieniem przepywu (Q) - wyraonych w % (rys. 9.11). Krzywa ta umoliwia ustalenie
wartoci wzgldnego wypenienia przekroju kanau i wzgldnej prdkoci przepywu (dla
odczytanych z nomogramu drabinkowego, parametrw hydraulicznych cakowicie
wypenionego kanau, tj. strumienia Q i prdkoci ).

Q = Q/Qc
= /c
Rys. 9.11. Idea korzystania z wykresu sprawnoci hydraulicznej przekroju koowego
(oznaczono: Q/QC Qn/Q oraz v/vC n/)

Dla ustalonej z nomogramu drabinkowego (rys. 9.10) wartoci strumienia przy

cakowitym wypenieniu: Q = 22 dm3/s obliczamy warto funkcji sprawnoci przepywu Q
= 15/22 = 0,682 68 %. Nastpnie, z krzywej sprawnoci (rys. 9.11) dla Q = 68%
odczytujemy:
po lewej stronie: h/D = 61 % = 0,61,
po prawej stronie: = 108 % = 1,08.

110

KANALIZACJA I

Std wypenienie (normalne) w dobranym kanale wyniesie: hn = 0,61D = 0,610,2 = 0,12 m,

a prdko przepywu: n = = 1,080,80 = 0,86 m/s.
Dla innych (ni koowy) przekrojw poprzecznych kanaw, np. jajowych, jajowych
podwyszonych, gruszkowych czy dzwonowych, korzystamy z waciwych nomogramw
drabinkowych i krzywych sprawnoci danego przekroju kanau.

Tok postpowania przy wykorzystaniu nomogramw scalonych - logarytmicznych,

opracowanych dla rnych (typowych) przekrojw kanaw, przedstawiono na rysunku 9.12.

Rys. 9.12. Idea korzystania z nomogramu logarytmicznego do doboru kanaw koowych

(wg wzoru Manninga)

Przykady obliczeniowe - z zastosowaniem nomogramw scalonych.

1). Dla danych: Qn = 20 dm3/s oraz i = 4,0 naley dobra kana (deszczowy) o przekroju
koowym dla n = 0,013 s/m1/3. Wychodzc od strumienia Qn = 20 dm3/s - wg rys. 9.12:
po prawej stronie nomogramu - dobrano rednic D = 0,25 m i odczytano
wypenienie h = hn = 0,13 m, a nastpnie
po lewej stronie nomogramu - dla D = 0,25 m i hn = 0,13 m odczytano prdko
przepywu n = 0,80 m/s.

2). Dla danych: Qn = 400 dm3/s oraz i = 2,0 naley dobra kana (oglnospawny) o
przekroju jajowym dla n = 0,013 s/m1/3. Z nomogramu scalonego podanego na rys. 9.13
dobrano kana jajowy J0,6 x 0,9 m i odczytano wypenienie h = hn = 0,70 m (h/H = 0,78 <
0,79 - dla 90% przepustowoci Q, wg rys. 9.8) oraz ustalono n = 1,2 m/s (dokadny wynik
oblicze hn i n uzyskamy tylko po zastosowaniu wzorw analitycznych).

111

KANALIZACJA I

Rys. 9.13. Przykadowy nomogram logarytmiczny do wzoru Manninga do doboru kanaw

grawitacyjnych o przekroju jajowym (dla n = 0,013 m1/3/s)

9.4. ZALECANE SPADKI DNA KANAW GRAWITACYJNYCH

W systemach kanalizacyjnych, spadek dna (i) kanaw grawitacyjnych powinien zawiera
si w granicach:
imin i imax ,
(9.55)
zalenie od wymiaru (rednicy D) kanau i spadku terenu. Spadek mniejszy od minimalnego
(imin - dla danej rednicy), w efekcie zbyt maych prdkoci przepywu ciekw, prowadziyby
do odkadania si osadw i w efekcie do zamulenia kanau. Spadek wikszy od
maksymalnego (imax - dla danej rednicy) prowadziyby do niszczenia kanaw - wskutek
erozji, powodowanej gwnie zawiesin mineraln przy znacznych prdkociach przepywu.
Powszechnie w literaturze zalecana jest formua Imhoffa na spadek minimalny (imin):
imin
gdzie:

1
D

(9.56)

imin - w promilach, gdy wymiar rednicy D wyraony jest w metrach lub imin - w uamku,
gdy D w mm (w przypadku kanaw o przekroju jajowym za D do formuy (9.56)
naley przyjmowa szeroko przekroju w tzw. pachach).

112

KANALIZACJA I

Wedug bada Suligowskiego [219], formua (9.56) moe by stosowana dla wzgldnych
wypenie kanaw wikszych od 30% (h/D > 0,3), co zostanie rwnie wykazane w pracy.

Historycznie, w wytycznych technicznych projektowania (WTP) miejskich sieci

kanalizacyjnych z 1965 roku [242], sformuowano zasad zachowania minimalnej prdkoci
(min) przepywu ciekw przy cakowitym wypenieniu kanaw, jako warunku ich
samooczyszczania si, odpowiednio:
w systemie kanalizacji rozdzielczej, tj. w kanaach bytowo-gospodarczych,
przemysowych oraz deszczowych: min = 0,8 m/s,
w systemie kanalizacji oglnospawnej: min = 1,0 m/s.
Wychodzc z powyszych zaoe i stosujc np. wzr Manninga (9.9) dla n = 0,013
s/m moliwie byo ustalenie wartoci minimalnych spadkw dna kanaw ze wzgldu na
samooczyszczanie, podanych w tabeli 9.4 dla przykadowych rednic. Wysze wartoci
spadkw minimalnych, wzgldem obliczonych z formuy 1/D, wyboldowano.
1/3

Tab. 9.4. Obliczone z formuy 1/D i z wzoru Manninga (dla n = 0,013 s/m1/3
i min) minimalne spadki dna kanaw grawitacyjnych

rednica
kanau
D
m

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

0,20
0,25
0,30
0,40
0,50
0,60
0,80
1,00
1,50
2,00

Lp.

Minimalne spadki dna kanaw imin

Obliczone z
Obliczone z wzoru
formuy
Manninga dla prdkoci:
1/D
min = 0,8 m/s min = 1,0 m/s

5,0
4,0
3,33 (3,0*)
2,5
2,0
1,67
1,25
1,00
0,67 (0,5*)
0,5

5,87
4,36
3,42
2,33
1,73
1,36
0,92
0,69
0,40
0,27

9,18
6,81
5,34
3,64
2,70
2,12
1,45
1,07
0,62
0,43

(*) - stosowane w praktyce

Maksymalne spadki (imax) dna kanaw okrelano (wg WTP) w podobny sposb, tj. przy
cakowitym wypenieniu, prdko przepywu ciekw nie powinna przekracza wartoci:
max = 3,0 m/s - w kanaach bytowo-gospodarczych i przemysowych dla rur
betonowych i ceramicznych,
max = 5,0 m/s - w kanaach bytowo-gospodarczych i przemysowych dla rur
elbetowych i eliwnych,
max = 7,0 m/s - w kanaach deszczowych i oglnospawnych, niezalenie od materiau
kanaw, jako e kanay takie przy znacznym wypenieniu dziaaj okresowo, w
porwnaniu z kanaami bytowo-gospodarczymi i przemysowymi.

113

KANALIZACJA I

W pracy [243] z 1983 roku zalecono ograniczenie maksymalnych prdkoci przepywu

ciekw, niezalenie od materiaw rur, do:
max = 3,0 m/s - w kanaach ciekowych i oglnospawnych,
max = 5,0 m/s - w kanaach deszczowych i burzowych,
co jest racjonalne, ze wzgldu na trwao - dugowieczno bezawaryjnego dziaania
kanalizacji.
W tabeli 9.5 podano obliczone z wzoru Manninga (9.9) dla n = 0,013 s/m1/3 wartoci
maksymalnych spadkw dna kanaw dla prdkoci max przy cakowitym wypenieniu.
Tabela 9.5. Obliczone z wzoru Manninga (9.9) dla n = 0,013 s/m1/3
maksymalne spadki dna kanaw grawitacyjnych

rednica
kanau
D
m

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

0,20
0,25
0,30
0,40
0,50
0,60
0,80
1,00
1,50
2,00

Lp.

Maksymalne spadki dna kanaw imax z wzoru

Manninga, dla prdkoci:
max = 3 m/s
max = 5 m/s
max = 7 m/s

82,8
60,3
47,7
32,4
24,3
18,9
13,5
9,9
5,6
3,8

230,0
167,5
132,5
90,0
67,5
52,5
37,5
27,5
15,6
10,6

450,8
328,3
259,7
176,4
132,3
102,9
73,5
53,9
30,6
20,9

Grawitacyjne przewody i kanay transportujce cieki, tj. mieszaniny cia staych i

cieczy, powinny by ukadane z takim spadkiem, aby moliwy by zarwno transport
zanieczyszcze zawartych w ciekach, w tym wleczonych przy dnie, jak i rozmywanie ju
odoonych (przy mniejszych strumieniach przepywu) zogw i osadw.
Z punktu widzenia hydromechaniki, transport zanieczyszcze mona zapewni, jeeli
opr tarcia wyraony stycznymi napreniami cinajcymi ( ), pomidzy ciank rury a
ciekami, bdzie wikszy od min . Przyjmujc minimalne naprenia cinajce w wysokoci:

min 2,0 Pa - dla kanaw bytowo-gospodarczych i przemysowych,

min 1,5 Pa - dla kanaw deszczowych,

przy czym: Rh Rh i - dla maych ktw pochylenia kanaw (wwczas i sin). W

przypadku przekroju koowego otrzymamy:

D Rhn
i
4 Rh

gdzie:
- naprenia cinajce, Pa,
- ciar waciwy ciekw, N/m3,
D - rednica wewntrzna przewodu (kanau), m,

114

(9.57)

KANALIZACJA I

Rhn - promie hydrauliczny przy czciowym wypenieniu kanau (normalnym hn), m,

Rh - promie hydrauliczny przy cakowitym wypenieniu kanau (Rh = D/4), m,
i - spadek dna, uamek.
Std oglnie

imin 4

min Rh 1
g Rhn D

(9.58)

a dla kanaw bytowo-gospodarczych (dla min 2,0 Pa)

imin 0,816 10 3

Rh 1
,
Rhn D

(9.59)

Rh 1
.
Rhn D

(9.60)

i dla kanaw deszczowych (dla min 1,5 Pa)

imin 0,612 10 3

Przykady obliczeniowe:
Dla kanau o rednicy D = 0,3 m z formuy (9.56) spadek minimalny wynosi imin = 1/0,3 =
3,33 (w praktyce przyjmowany jako 3). Z oblicze hydraulicznych wg wzoru (9.59)
otrzymamy dla kanau bytowo-gospodarczego o D = 0,3 m, dla wypenie wzgldnych:

h/D = 10% (Rh/Rhn = 3,936) - imin = 0,0107 = 10,7

h/D = 20% (Rh/Rhn = 2,073) - imin = 0,00564 = 5,64
h/D = 30% (Rh/Rhn = 1,462) - imin = 0,00398 = 3,98
h/D = 40% (Rh/Rhn = 1,167) - imin = 0,00317 = 3,17
h/D = 50% (Rh/Rhn = 1,000) - imin = 0,00272 = 2,72
h/D = 75% (Rh/Rhn = 0,829) - imin = 0,00225 = 2,25
h/D = 100% (Rh/Rhn = 1,000) - imin = 0,00272 = 2,72

Podobnie, z oblicze hydraulicznych wg wzoru (9.60) dla kanau deszczowego o rednicy D

= 0,3 m otrzymamy, dla:

h/D = 10% (Rh/Rhn = 3,936) - imin = 0,00803 = 8,03

h/D = 20% (Rh/Rhn = 2,073) - imin = 0,00423 = 4,23
h/D = 30% (Rh/Rhn = 1,462) - imin = 0,00298 = 2,98
h/D = 40% (Rh/Rhn = 1,167) - imin = 0,00238 = 2,38
h/D = 50% (Rh/Rhn = 1,000) - imin = 0,00204 = 2,04
h/D = 75% (Rh/Rhn = 0,829) - imin = 0,00170 = 1,70
h/D = 100% (Rh/Rhn = 1,000) - imin = 0,00204 = 2,04

Tak wyliczane spadki (imin) speniaj kryterium hydromechaniczne samooczyszczania

si kanaw, wane zwaszcza dla maych wypenie (i rednic) kanaw, tj. dla maych
strumieni objtoci.

115

KANALIZACJA I

Minimalne spadki kanaw s wwczas znacznie wiksze od wyliczanych z formuy

1/D, czy te z warunku min = 0,8 m/s (przewyszenia dla D = 0,3 m wyboldowano). Wykaza
to Suligowski [219] dla innych rednic kanaw. Formua (9.56) ma wic praktyczne
zastosowanie dla wzgldnych wypenie kanaw wikszych od 30%. Dla wzgldnych
wypenie kanaw h/D > 0,3 spadki imin wg kryterium hydromechanicznego s nieco
mniejsze ni stosowane imin = 1/D - dla kanaw cakowicie wypenionych.

Wedug bada Dbrowskiego [40], uwzgldniajc nierwnomierno godzinow

strumienia ciekw, w wymiarowaniu kanaw bytowo-gospodarczych i przemysowych
naley przyjmowa min 2,5 Pa - dla rednic 0,20 i 0,25 m oraz min 2,2 Pa - dla rednic
0,30, 0,35, 0,40 i 0,50 m. Przyjmowane dotychczas naprenia minimalne min 2,0 Pa s
waciwe dla rednic 0,60 m.
Dla kanaw bytowo-gospodarczych, przyjmujc min 2,2 Pa, otrzymamy:

imin 0,897 10 3

Rh 1
,
Rhn D

(9.61)

wwczas dla przykadowej rednicy D = 0,3 m minimalne wartoci spadkw wynios ju:
h/D = 10% (Rh/Rhn = 3,936) - imin = 0,0118 = 11,8
h/D = 20% (Rh/Rhn = 2,073) - imin = 0,00620 = 6,20
h/D = 30% (Rh/Rhn = 1,462) - imin = 0,00437 = 4,37
h/D = 40% (Rh/Rhn = 1,167) - imin = 0,00349 = 3,49
h/D = 50% (Rh/Rhn = 1,000) - imin = 0,00299 = 2,99
h/D = 75% (Rh/Rhn = 0,829) - imin = 0,00248 = 2,48
h/D = 100% (Rh/Rhn = 1,000) - imin = 0,00299 = 2,99
Na tym tle, zalecone w pracy [243] minimalne spadki dna kanaw ciekowych dla
jednostek osadniczych o liczbie mieszkacw 1000: imin = 10 wydaj si uzasadnione.

Przytoczone przykady podkrelaj wag i znaczenie oblicze sprawnoci hydraulicznej

kanaw do prawidowego funkcjonowania sieci i zarazem uzasadniaj konieczno ich
wykonywania ju na etapie koncepcji programowo-przestrzennej (KPP) czy te w projektach
budowlano-wykonawczych (PB i PBW). Co jest jednak najczciej pomijane. Projektanci
dobieraj czsto wiadomie wiksze rednice kanaw, dc za wszelk cen do
wypycenia kanalizacji, co jest bdnym i drogim w eksploatacji rozwizaniem.

116

KANALIZACJA I

9.5. STOSOWANE PRZEKROJE KANAW GRAWITACYJNYCH

Wybr ksztatu przekroju poprzecznego kanaw zaley od:
warunkw hydraulicznych, tj. strumienia i nierwnomiernoci przepywu ciekw (w
dobie) oraz wymaganych prdkoci samooczyszczania,
warunkw statycznych zabudowy kanau:
o zagbienia dna,
o przykrycia wierzchu rury (sklepienia),
rodzaju materiau i sposobu wykorzystania kanau, w tym dostosowania do pokonania
przeszkd terenowych, uniknicia kolizji itp.
Najczciej stosowane s przekroje koowe, praktycznie we wszystkich systemach
kanalizacyjnych. Pod wzgldem statycznym przekrj ten jest waciwy zarwno dla maych,
jak i znacznych zagbie kanau. atwy w prefabrykacji, w montau i budowie, ze wzgldu
na pen symetri przekroju (w przypadku braku tzw. stopki).
Polska norma PN-71/B-02710 [172] zalecaa do stosowania pi podstawowych ksztatw
przekroi poprzecznych kanaw. W Niemczech obowizuj obecnie znormalizowane ksztaty
i wymiary tylko dla trzech rodzajw przekroi kanaw (koowego, jajowego i dzwonowego
[2]).

1/. Kanay koowe o rednicach wewntrznych d D = h = b (w metrach) - oznaczone jako K:

K 0,15; 0,20; 0,25; 0,30; 0,40; 0,50; 0,60; 0,80; 1,0; 1,2; 1,4; 1,6; 1,8; 2,0 m i wiksze o
wielokrotnoci 0,5 m, tj. np.: K 2,5; 3,0; 3,5; 4,0 m.

Rys. 9.14. Geometria kanaw koowych (K)

Przekroje koowe s powszechnie stosowane w kanalizacji bytowo-gospodarczej i

przemysowej, deszczowej oraz oglnospawnej, przy czym w kanalizacji oglnospawnej
najczciej do wymiaru K 0,5 m.

117

KANALIZACJA I

2/. Kanay jajowe o wymiarach: szeroko przekroju w pachach (b) x wysoko przekroju (h
=1,5b), oznaczone jako J:
J 0,6 x 0,9 m; 0,7 x 1,05 m; 0,8 x 1.2 m; 1,0 x 1,5 m; 1,2 x 1,8 m.

Rys. 9.15. Geometria kanaw jajowych (J)

Przekroje jajowe kanaw byy powszechnie stosowane w kanalizacji oglnospawnej

(powyej K0,5 m) do wymiaru J1,2 x 1,8 m. Powyej tego wymiaru naleao stosowa
przekroje zoone - z kinetami na cieki bytowo-gospodarcze i przemysowe (Z porwnania
sprawnoci hydraulicznej kanau koowego o rednicy D z jajowym o przekroju D x 1,5D
wynika, e przy cakowitym wypenieniu: Q(J) = 1,61Q(K) oraz (J) = 1,10(K)).

3/. Kanay jajowe podwyszone o wymiarach: szeroko przekroju w pachach (b) x wysoko
przekroju (h =1,75b), oznaczone jako JP:
JP 0,6 x 1,05 m; 0,7 x 1,225 m; 0,8 x 1,40 m; 1,0 x 1,75 m; 1,2 x 2,10 m.

Rys. 9.16. Geometria kanaw jajowych podwyszonych (JP)

4/. Kanay gruszkowe o wymiarach: szeroko przekroju w pachach (b) x wysoko przekroju
(h =1,25b), oznaczone jako GR:
GR 1,4 x 1,75 m; 1,6 x 2,0 m; 1,8 x 2,25 m; 2,0 x 2,5 m i wiksze o wielokrotnoci 0,5 m.

118

KANALIZACJA I

Rys. 9.17. Geometria kanaw gruszkowych (GR)

5/. Kanay dzwonowe o wymiarach: szeroko przekroju w pachach (b) x wysoko przekroju
(h =0,85b), oznaczone jako DZ:
DZ 1,4 x 1,19 m; 1,6 x 1,36 m; 1,8 x 1,53 m; 2,0 x 1,70 m i wiksze o wielokrotnoci 0,5 m.

Rys. 9.18. Geometria kanaw dzwonowych (DZ)

Kanay dzwonowe, ze wzgldu na ma wysoko przekroju h < b, znajduj zastosowanie

wszdzie tam, gdzie nie ma wystarczajcej wysokoci bd przykrycia terenem, czy te przy
wystpujcych kolizjach z istniejcym uzbrojeniem. Geometria sklepienia kanaw DZ - jak
kanaw GR.

Poza normowe - nietypowe przekroje kanaw

Odstpstwa geometrii kanaw od zdezaktualizowanej obecnie normy (branowej)
budowlanej PN-71/B-02710 wymagay zgody Polskiego Komitetu Normalizacji (PKN) na ich
produkcj i stosowanie. Obecnie, zgodnie z Ustaw z 12 wrzenia 2002 r. o normalizacji (DZ.
U. Nr 169, poz. 1386) stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne (nie tworzy si te norm
branowych - B).
Jednak pewna unifikacja geometrii kanaw (nie tylko betonowych) jest nadal potrzebna,
ze wzgldw praktycznych - eksploatacyjnych (napraw, konserwacji czy przyszociowej
wymiany). Przykadem moe by tutaj norma PN-EN 1916:2005.
(Odniesienie do problemw prawnych jest omwione w rozdziale 10.8 w [102]).

119

KANALIZACJA I

Do budowy nowych czy modernizacji istniejcych systemw kanalizacyjnych

dopuszczalne jest obecnie stosowanie innych, w tym nietypowych, ksztatw i wymiarw
przekroi poprzecznych kanaw, podanych dla przykadu na rysunkach 9.199.24.

Przekrj eliptyczny:

Rys. 9.19. Geometria kanaw eliptycznych (h = 0,67b)

Przekrj koowo-trjktny:

Rys. 9.20. Geometria kanaw koowo-trjktnych

Przekrj prostoktny:

Rys. 9.21. Geometria kanaw prostoktnych

Przekrj picioktny (fnfeck, wg [64]):

Rys. 9.22. Geometria kanaw picioktnych

120

KANALIZACJA I

Przekrj koowy z kinet ciekow (Lindleya):

Rys. 9.23. Geometria kanaw koowych z kinet

Nietypowe, w tym zoone przekroje kanaw (opisane m.in. w pracach [2, 40, 130, 150]),
nie maj na og opracowanych charakterystyk przepywu - h = f(Q), naley je wwczas
wyznaczy dowiadczalnie lub analitycznie, opierajc si na podanych ju rwnaniach ruchu,
np.:
1 2/3
Q A oraz Rh i 1 / 2 , przy Rh A / U
n

Rys. 9.24. Przykadowa charakterystyka przepywu h = f(Q) zoonego przekroju kanau

9.6. PRZEPENIANIE SI KANAW GRAWITACYJNYCH

Przepenianie si kanaw grawitacyjnych i praca pod cinieniem jest problemem
eksploatacyjnym, zwaszcza w systemach kanalizacji deszczowej bd oglnospawnej,
podczas wystpowania deszczu o rzadszej powtarzalnoci ni czsto (C) przyjta do
zwymiarowania kanaw.
Wwczas kanay zaczynaj dziaa z wikszym ni projektowane wypenienie (dla
strumienia Q(C)), nastpnie z cakowitym, i w kocu pod cinieniem (przy Qmax).
Spadek linii cinienia (J = Jmax) bdzie wwczas wikszy od spadku dna kanau (ik).
Wynika to wprost z analizy postaci np. wzoru Manninga (9.9) w poczeniu z rwnaniem
cigoci ruchu.
1
1/ 2
(9.62)
Qmax A Rh2 / 3 J max
n
gdzie:
A - powierzchnia przekroju poprzecznego kanau przy cakowitym wypenieniu, m2,

121

KANALIZACJA I

Rh - promie hydrauliczny przy cakowitym wypenieniu, m.

J - spadek linii cinienia (energii), -.

Rys. 9.25. Przebieg linii cinienia (il.c.max Jmax) wzdu trasy kanau grawitacyjnego o spadku dna ik podczas dziaania pod cinieniem; skrelenia oznaczaj nieaktywno parametrw ruchu (Qn i hn)

Prowadzi to moe w efekcie do wylewania si ciekw z kanaw w tzw. punktach

krytycznych sieci, tj. w najniej pooonych wpustach ulicznych, podwrzowych czy
piwnicznych, czy te studzienkach kanalizacyjnych.
Maksymalny spadek linii cinienia Jmax jest ograniczony przez punkt krytyczny przecicie si linii cinienia z powierzchni terenu, wg rysunku 9.25. Wartoci spadku Jmax
odpowiada maksymalny strumie przepywu Qmax, zgodnie z wzorem (9.62). Wikszy
strumie deszczu ni Qmax nie zmieci si ju w kanale, pozostanie wic na powierzchni
terenu jako nieodebrany - rozlewajc si po powierzchni i niewiele podnoszc spitrzone w
kanale (studzience) zwierciado ciekw. Std na podstawie (9.62) moemy napisa:

Qmax a J max ,

(9.63)

H H
1
przy czym a A Rh2 / 3 const oraz J max min
idem - wg rys. 9.25.
n
l
Strumie objtoci ciekw (Q) przy cakowitym wypenieniu kanau o spadku dna ik,
wynosi:

Q a ik
przy czym ik =

H
- wg rys. 9.25, a std stosunek strumieni:
l
Qmax a J max

Q
a ik

Oznaczajc:

(9.64)

H min H

H min
1
H

H min
Q
s , otrzymamy max s 1 , a std Qmax Q s 1 , a wic:
Q
H

122

(9.65)

KANALIZACJA I

Qmax > Q, poniewa

s 1 > 1.

Wynika std, e strumie Qmax ograniczony jest zagbieniem kanau Hmin - w punkcie
krytycznym (rys. 9.25). Im wiksza bdzie warto Hmin, tym wiksza jest warto
tym wikszy bdzie strumie Qmax.

s 1 i

Z powyszej analizy wynika, e kady kana (kolektor) ma w sobie pewn rezerw

przepustowoci, ktra jest wykorzystywana w przypadku pojawienia si wikszego
strumienia przepywu ni obliczeniowy - przyjty do wymiarowania kanau Q(C), a
spowodowany deszczem o mniejszym prawdopodobiestwie wystpienia. Jednak po
przeanalizowaniu oddziaywania spitrzonych ciekw w kolektorze na warunki odbioru
ciekw w kanaach bocznych (zbieraczach), powyszy wniosek nie musi odnosi si do caej
sieci.
Praca kolektorw kanalizacyjnych pod cinieniem powoduje wzrost ich przepustowoci,
ale jednoczenie wywouje podtapianie kanaw bocznych (zbierajcych rwnie cieki
opadowe), mogc przyczyni si z kolei do obnienia ich przepustowoci hydraulicznej.
Na rysunku 9.26 przedstawiono trzy przypadki spadkw linii cinienia w kanaach
bocznych, wymuszone przez rne poziomy cieczy w kolektorze (analogia do naczy
poczonych).

Rys. 9.26. Trzy przypadki wpywu wysokoci cinienia w kolektorze

na dziaanie kanaw bocznych o spadku dna ik (b)

1. Przypadek - przepyw w kolektorze ze swobodnym zwierciadem:

- dla spadku linii cinienia w kanale bocznym il.c. Jb = Jbmax > ik(b) wwczas strumie
objtoci
Qbmax > Qb(C);
2. Przypadek - przepyw w kolektorze pod cinieniem:
- dla spadku linii cinienia w kanale bocznym Jb = ik(b) wwczas strumie objtoci
Qb = Qb(C);
3. Przypadek - przepyw w kolektorze pod znacznym cinieniem:
- dla spadku linii cinienia w kanale bocznym Jb < ik(b) wwczas strumie objtoci
Qb < Qb(C);

123

KANALIZACJA I

Z rysunku 9.26 wynika, e kolektor podtopiony do poziomu w 3-cim rozwaanym

przypadku wywoa spadek linii cinienia Jb w kanale bocznym (b) mniejszy od spadku dna
kanau bocznego ik(b) i wwczas strumie przepywu pod cinieniem Qb w tym kanale bdzie
mniejszy ni jego strumie obliczeniowy Qb(C). Wystpi wic dawienie przepywu i spadek
przepustowoci kanau bocznego - brak odbioru ciekw w studzience na jego pocztku. Przy
rnicach rzdnych studzienek, cieki mog nawet wylewa si z kolektora na powierzchni
terenu, poprzez kana boczny.

Chcc ograniczy niekorzystne skutki wynikajce z takich przypadkw, sformuowano w

Polsce jako zasad ju nieaktualn [18, 243] i:

kolektory powinny by wymiarowane na wikszy strumie przepywu, tj. na wiksz

warto czstoci obliczeniowej deszczu C: np. C = 2 lata - dla kanalizacji deszczowej
oraz C = 5 lat w kanalizacji oglnospawnej (w paskim terenie - tab. 7.1), a
kanay boczne (zbieracze) na mniejszy strumie, tj. na mniejsz warto czstoci deszczu
np. C = 1 rok - dla kanalizacji deszczowej oraz C = 2 lata - w kanalizacji oglnospawnej
(w przypadku paskiego terenu - tab. 7.1).
Powysz zasad uzasadniano ekonomicznie: ot koszt jednostkowy budowy kolektorw
jest znacznie wikszy, ale dotyczy mniejszej ich dugoci w sieci, w porwnaniu z kosztem
budowy kanaw bocznych, o zdecydowanie wikszej dugoci w sieci kanalizacyjnej.
Zasada ta, stracia sw aktualno w wietle normy PN - EN 752:2008 [182] - ujednolicenia
czstoci deszczy dla kolektora i kanaw bocznych.

Zasig cofki pitrzcej (lc) w kanale o niecakowitym wypenieniu obliczy mona

rozwizujc rwnanie rniczkowe ustalonego, nierwnomiernego ruchu cieczy (tab. 9.1), z
ktrego wynika spadek dh/dl, czyli ksztat zwierciada ciekw na dugoci (l) kanau:

dh
iJ
iJ

2
dl 1 Fr
Q 2b
1 3
gA

(9.66)

gdzie:
h - (zmienne) wypenienie w kanale, zalene od dugoci l (w zasigu cofki pitrzcej
zmienia si od h = hn do h = hsp - wg rys. 9.27), m,
i - spadek dna kanau (rwny spadkowi zwierciada ciekw i spadkowi linii energii w
ruchu rwnomiernym, przy wypenieniu normalnym hn), -,
J(n) - (zmienny) spadek linii energii w ruchu nierwnomiernym (spowodowany stratami
tarcia), -,
Fr - liczba Froudea, -,
b - szeroko zwierciada cieczy w kanale, m.

124

KANALIZACJA I

Rys. 9.27. Schemat do oblicze zasigu cofki pitrzcej w kanale

Zasig cofki pitrzcej obliczy te mona w przybliony sposb, stosujc uproszczone

wzory na zasig lc (stosowane w budownictwie wodnym - dla rzek), postaci:
lc

hn h
,
i

(9.67)

lub dla maych spitrze (h), z duym przyblieniem:

lc

125

2h
i

(9.68)

KANALIZACJA I

10. PROJEKTOWANIE, BUDOWA I EKSPLOATACJA SIECI

KANALIZACYJNYCH
10.1. PROJEKTOWANIE TRAS KANAW
10.1.1. SYTUOWANIE KANAW W PLANIE

Pooenie sytuacyjne osi przewodw kanalizacyjnych (podobnie jak wodocigowych,

ciepowniczych, gazowych, itp.) powinno by rwnolege wzgldem:
osi ulic (krawnikw, chodnikw),
linii rozgraniczajcych zabudowy,
istniejcego zbrojenia podziemnego.
W szerokich cigach komunikacyjnych (pieszo-jezdnych) o szerokoci przekraczajcej
30 m i obustronnej zabudowie, naley projektowa dwa rwnolege kanay bytowogospodarcze. Liczba i ukad kanaw deszczowych zaley od warunkw miejscowych.
Uzyskamy wwczas cigi kanaw o stosunkowo pytkim posadowieniu, o mniejszych
rednicach i mniejszych kosztach budowy (mniej kolizji z istniejcym uzbrojeniem).

Wymagane odlegoci projektowanych kanaw od istniejcego uzbrojenia podziemnego i

nadziemnego terenu regulowane s odpowiednimi przepisami miejscowymi, np.
powiatowymi czy wojewdzkimi, ustalanymi w Zespoach Uzgadniania Dokumentacji
Projektowych (ZUDP). Przykadowo, we Wrocawiu minimalna odlego zewntrznego
obrysu kanau od:
krawnika - wynosi
2,0 m (wg [230]: 1,2 m)
budynku mieszkalnego
5,0 m (wg [230]: 4,0 m)
torw kolejowych
5,0 m (wg [230]: od skrajnej szyny torowiska)
autostrad
5,0 m
drzew, krzeww
1,0 m (wg [230]: 2,0 m)
drenau podziemnego
2,0 m
przewodu ciepowniczego 3,0 m (wg [230]: 1,21,4 m w zalenoci od rednicy)
przewodu wodocigowego 2,0 m (wg [230]: 1,21,7 m w zalenoci od rednicy)
kabli energetycznych i telekomunikacyjnych 2,0 m

Zmiany kierunkw tras kanaw

Kanay nieprzeazowe - o wysokoci przekroju H = D < 1,0 m naley ukada odcinkami
prostymi pomidzy studzienkami inspekcyjnymi (rewizyjnymi). Kada zmiana kierunku trasy
musi odbywa si wic w studzience (rys. 10.1):

126

KANALIZACJA I

Rys. 10.1. Trasowanie kanaw o wysokociach h = D < 1,0 m w ukach drg

Kanay przeazowe - o wysokoci przekroju H = D 1,0 m (dawniej o H 1,4 m, a dla

H [1,0; 1,4] m - tzw. pprzeazowe) mona budowa w ukach - o agodnych krzywiznach
o promieniach (R), przy czym: Rmin 5b, gdzie b = D - szeroko kanau w tzw. pachach,
oraz Rmin 5,0 m.

Rys. 10.2. Trasowanie kanaw o wysokociach przekroju H = D 1,0 m w ukach drg

Na pocztku i kocu uku waciwe jest lokalizowanie studzienek rewizyjnych, aby

umoliwi wejcie i czyszczenie takiego odcinka (niewidoczny przelot kanau).

czenie kanaw
czenie tras kanaw powinno odbywa si w studzienkach tzw. poczeniowych, pod
ktem 90 do kierunku przepywu ciekw (rys. 10.3):

Rys. 10.3. Sposb czenia kanaw dla tras pod ktem 90

127

KANALIZACJA I

Gdy z ukadu tras czonych kanaw wychodzi kt ostry: 90 naley zastosowa

dodatkow studzienk rewizyjn (rys 10.4):

Rys. 10.4. Sposb czenia kanaw dla tras pod ktem 90

Kanay nieprzeazowe (H < 1,0 m) czymy w studzienkach poczeniowych (o przekroju

koowym), a kanay przeazowe (H 1,0 m) w komorach poczeniowych (najczciej o
przekroju wieloboku):

A)

B)

Rys. 10.5. Sposb czenia kanaw:

A) nieprzeazowych - w studzienkach poczeniowych (St.P. - koowa)
B) przeazowych - w komorach poczeniowych (K.P. - wielobok foremny)

10.1.2. WYSOKOCIOWE SYTUOWANIE KANAW

Ogln zasad jest prowadzenie - ukadanie kanaw moliwie jak najpycej wzgldem
powierzchni terenu (najmniejsze koszty budowy wykopw). Jednake zagbienie kanau
determinowane jest przez:
wymagane, minimalne zagbienie kanau Zmin, umoliwiajce grawitacyjny dopyw
ciekw tzw. przykanalikami (o spadkach minimalnych dna 15 dla D = 0,15 m oraz
10 dla D = 0,20 m) z budynkw, wpustw ulicznych, podwrzowych, itp.,
stref przemarzania gruntu Hz, std wynika minimalne przykrycie Hmin Hz,
spadki i uksztatowanie terenu po trasie kanau,
inne czynniki, jak np. kolizje z istniejcym uzbrojeniem podziemnym (rys. 10.6).

128

KANALIZACJA I

Rys. 10.6. Przykadowy profil kanau grawitacyjnego

Rys. 10.7. Podzia Polski na strefy gbokoci przemarzania gruntu (HZ) wg PN-81/B-03020

Oglnie, o niezbdnym przegbieniu kanaw ulicznych decyduj najczciej tzw.

punkty krytyczne sieci, tj. najniej zlokalizowane wpusty uliczne lub podwrzowe czy te
piwniczne (z ktrych najczciej wystpuj wylania z kanalizacji). Naley przy tym zwrci
uwag na konieczno przestrzegania warunkw wytrzymaociowych odnonie stosowanych
rur kanalizacyjnych i warunkw ich zabudowy - montau (wynikajcych z obcie
statycznych naziomem gruntu oraz obcie dynamicznych z ruchu pojazdw [18, 150]).

Minimalne zagbienia przykanalikw i kanaw Zmin

Minimalne przykrycie gruntem przykanalika (Hmin Hz) wynosi od 0,8 do 1,4 m, w
zalenoci m.in. od strefy przemarzania gruntu (wg rys. 10.7). Zasadniczo przykanaliki i
kanay powinny by ukadane gbiej: Hmin Hz + (0,20,4) m.
Minimalne zagbienie przykanalika (Zmin) zaley od rednicy - wysokoci przekroju. Dla
przykanalika o np. Dmin = 0,20 m (jak w kanalizacji bytowo-gospodarczej) wwczas Zmin(0,2)
[1,2 ; 1,8] m - w zalenoci od strefy przemarzania.

129

KANALIZACJA I

Gdy zagbienie kanau na jego

trasie jest mniejsze ni Zmin wwczas
naley go dociepli materiaem o
maym wspczynniku przewodzenia
ciepa np. keramzytem
lub nasypem ziemnym

Rys. 10.8. Schematy docieple kanaw na odcinkach, gdzie H < (Hz = Hmin)

Nasyp ziemny moe jednak stanowi przeszkod komunikacyjn i moe te utrudnia

spyw wd powierzchniowych czy roztopowych.

Maksymalne zagbienia kanaw Zmax

Najczciej przyjmuje si obecnie: Zmax 6,0 m p.p.t. (wg WTP z 1965 r.: Zmax [6; 8] m
p.p.t.). Gdy Z > Zmax stosuje si pompownie strefowe lub grnicze metody budowy
kanaw, tj. tzw. wiercenia poziome lub przeciski (rys. 10.9).

Rys. 10.9. Przykadowe sposoby pokonywania wzniesie na trasie kanau

130

KANALIZACJA I

Obliczenia niezbdnego zagbienia kanaw ulicznych

W przecitnych warunkach terenowych miast jako niezbdne (i zarazem minimalne)
zagbienie kanaw ulicznych przyjmuje si na og:
Z [1,8; 2,3] m p.p.t. - w kanalizacji deszczowej,
Z [2,3; 2,8] m p.p.t. - w kanalizacji bytowo-gospodarczej i przemysowej,
Z [2,5; 3,0] m p.p.t. - w kanalizacji oglnospawnej.
Takie zagbienia kanaw (kolektorw) umoliwiaj:

prawidowe podczenie przykanalikw i kanaw bocznych - zbieraczy,

nie powoduj na og kolizji z innym uzbrojeniem podziemnym terenu, np. z
przewodami wodocigowymi Z [1,5; 1,8] m p.p.t., czy ciepocigami Z [1,2; 1,5]
m p.p.t.

Szczegowo, niezbdne zagbienie kanaw ustali mona na podstawie oblicze,

wedug poniszych schematw (w zalenoci od rodzaju kanalizacji).

Kanalizacja ciekowa - schemat obliczeniowy (wg rys. 10.10)

Rt

Rt
Ru

p.p = 0,00
g1

i2

Z2

Z3

Z1

i1

p1
d p1
h = i1 l1

l2

h
l1
l3

Rys. 10.10. Schemat do oblicze niezbdnego zagbienia kanau ciekowego, alternatywnie:

wariant z 2 kanaami (o zagbieniu Z1 i Z2) i wariant z jednym kanaem (o Z3)

Wzr wyjciowy na niezbdne zagbienie kanaw:

Z = g + p + dp + il + h (Rt Ru)

(10.1)

gdzie:
g - zagbienie posadzki piwnicy wzgldem rzdnej terenu przy budynku Rt, m
p - pooenie przykanalika wzgldem fundamentu (pmin = 0,5 m dla kamionki i 0,3 m dla
eliwa), m
dp - rednica przykanalika (dp min = 0,15 m), m
i - spadek dna przykanalika (imin = 15 dla dp = 0,15 m i imin = 10 dla dp = 0,20 m),
h - wypenienie w kanale ulicznym (najczciej przyjmuje si h = 0,5d), m
Ru - rzdna osi ulicy (ewentualnie rzdna terenu nad kanaem), m n.p.m.,
Rt - rzdna terenu przy budynku (ewentualnie poziom progu - p.p. = 0,00 m n.p.m.).

131

KANALIZACJA I

Kanalizacja deszczowa - schemat obliczeniowy (wg rys. 10.11)

Z = H + dp + il + h (Rt Ru)

(10.2)

Rys. 10.11. Schemat do oblicze niezbdnego zagbienia kanau deszczowego

Kanalizacja oglnospawna - schemat obliczeniowy (wg rys. 10.12)

Do oblicze niezbdnego zagbienia kanau oglnospawnego stosujemy wzory (10.1)
lub (10.2).

Rys. 10.12. Schemat do oblicze niezbdnego zagbienia kanau oglnospawnego: h - wypenienie w

kanale (do tzw. pach przekroju jajowego), Zp - zamknicie przeciwcofkowe

10.2. PROJEKTOWANIE SPADKW DNA KANAW GRAWITACYJNYCH

Spadki dna kanaw grawitacyjnych (ik) powinny by dostosowane do spadku terenu (it),
ale jednoczenie musz spenia warunek hydrauliczny: ikmin ik ikmax - zalenie od rednicy
kanau (np. ik min = 1/D - rozdzia 9.).
Kada zmiana spadku na trasie kanau grawitacyjnego musi rozpoczyna si i koczy w
studzience kanalizacyjnej, podobnie jak i zmiana przekroju kanau czy wysokoci dna kanau
na odpywie, czy te zmiana trasy kanau - dla rednic < 1,0 m.
132

KANALIZACJA I

I przypadek, gdy it ik min , tj. gdy spadek terenu it jest mniejszy od minimalnego spadku dna
kanau ik min, wwczas na trasie kanau wystpuje systematyczny wzrost wartoci zagbienia
kanau od np. Zmin do Zmax (rys. 10.13).

Rys. 10.13. Racjonalny spadek dna kanau w terenie paskim: ik = ik min

II przypadek, gdy ik min it ik max

- kana rwnolegy do terenu, tj.: ik = it, wwczas zagbienie kanau na jego trasie jest
niezmienne i wynosi np. Zmin (rys. 10.14).

Rys. 10.14. Racjonalny spadek dna kanau w terenie pochyym,

zgodnym z kierunkiem przepywu ciekw: ik = it

III przypadek, gdy it ik max (wg rys. 10.15)

Rys. 10.15. Racjonalny spadek dna kanau w stromym terenie: ik = ik max

133

KANALIZACJA I

10.3. PROJEKTOWANIE POCZE KANAW

Mamy do dyspozycji 4 sposoby pocze kanaw przy wzrocie wymiarw (rednic bd
wysokoci przekroju) kanaw, mianowicie poprzez:
a) wyrwnanie den - tanie w budowie, jednak hydraulicznie mniej poprawne (cofka);
b) wyrwnanie sklepie - drogie w budowie (zagbienie), poprawne hydraulicznie;
c) wyrwnanie osi kanaw trudne w budowie, poprawne hydraulicznie;
d) wyrwnanie zwierciade ciekw - trudne w budowie, hydraulicznie waciwe.

Ad a) h 0

Rys. 10.16. Schemat pocze kanaw przy wyrwnywaniu den

Ad b) h d 2 d1

Rys. 10.17. Schemat pocze kanaw przy wyrwnywaniu sklepie

134

KANALIZACJA I

Ad c) h

d 2 d1
2

Rys. 10.18. Schemat pocze kanaw przy wyrwnywaniu osi

Ad d) h h2 h1 h1 h h2

Rys. 10.19. Schemat pocze kanaw przy wyrwnywaniu zwierciade ciekw

Przykady sposobw czenia kanau bocznego (zbieracza) z kolektorem, bd

przykanalika z kanaem bocznym, podano na schematach (rys. 10.2010.22).

Rys. 10.20. Schemat poczenia kanau bocznego z kolektorem

o przekroju koowym - przy wyrwnaniu sklepie

135

KANALIZACJA I

Rys. 10.21. Schemat poczenia kanau bocznego z kolektorem

o przekroju jajowym - przy wyrwnaniu sklepie

Rys. 10.22. Schemat poczenia kanau bocznego z kolektorem

(widok z gry)

W sieciach kanalizacyjnych nie dopuszcza si do zmniejszenia przekroju kanau na jego

trasie - niezalenie od wypenie w kanaach. Przykad takiej potencjalnej moliwoci sytuacji podano na rysunku 10.23.

Rys. 10.23. Sytuacja terenowa stwarzajca potencjaln moliwo zmniejszenia przekroju

kanau na dolnym odcinku (przyjmujemy jednak d1 = d2)

136

KANALIZACJA I

Dolny (drugi) odcinek kanau, o bardzo duym spadku dna (bo spadek terenu jest duy),
przy danym strumieniu objtoci wymaga hydraulicznie mniejszej rednicy kanau (d2), w
porwnaniu do rednicy (d1) - na grnym (pierwszym) odcinku kanau - o maym spadku dna
(bo i maym spadku terenu); przyjmujemy jednak: d1 = d2 - ze wzgldw praktycznych, np.
nie zatykania si kanaw ciekowych, transportowanymi wraz ze ciekami duymi
elementami. Wwczas wypenienie kanau dolnego (h2) bdzie mniejsze ni grnego (h1).
Przypadek odwrotny do sytuacji podanej na rys. 10.23 - niekorzystne hydraulicznie
poczenie kanaw o rnych spadkach dna i terenu zobrazowano na rysunku 10.24.
Wwczas h2 > h1 oraz d2 > d1.

Rys. 10.24. Niekorzystny przypadek poczenia kanaw (d2 > d1) - wystpuje
cofka pitrzca i praca grnego odcinka kanau pod cinieniem

10.4. PROJEKTOWANIE STUDZIENEK KANALIZACYJNYCH

Rozstaw tzw. wazowych studzienek kanalizacyjnych, na kanaach nieprzeazowych - o
wysokoci przekroju kanau H < 1,0 m i przeazowych - do H < 1,4 m, nie powinien by
wikszy ni:
5075 m wg zalece [18, 20],
6080 m wg zalece [230] (z 2003 roku).
Natomiast dla kanaw przeazowych o H 1,4 m:
75120 m wg [18, 20],
80120 m wg [230].
Polska norma (branowa) budowlana PN-B-10729 z 1999 r. [175] zalecaa minimaln
rednic betonowych studzienek kanalizacyjnych: min 1,0m - dla kanaw o rednicach D
0,3 m, min 1,2m - dla kanaw o rednicach D = 0,40,6 m oraz min 1,4m dla D = 0,8
m, a powyej D = 0,8 m - min 1,6m . Podobne zalecenia w tym zakresie wynikaj te z

137

KANALIZACJA I

polskiej normy PN-EN 1917:2004 (zharmonizowanej z norm europejsk). Zgodnie z Ustaw

z 2002 roku o normalizacji norma nie jest aktem prawnym. Tak wic unormowane wartoci
s jedynie wskazwkami - zalecanymi jednak do stosowania (patrz rozdzia 10.8).
Dopuszczalne jest obecnie stosowanie tzw. nie wazowych studzienek kanalizacyjnych
(zarwno rewizyjnych przelotowych, jak i poczeniowych), tj. o maych rednicach studni
rzdu 0,30,6 m, wykonanych najczciej z tworzyw sztucznych.
Jednak stosowanie takich studzienek ograniczone jest zwykle do maych rednic kanaw
(0,150,3 m), pytko uoonych. Ze wzgldw eksploatacyjnych, na terenach o lunej
zabudowie, wydaje si waciwe stosowanie wwczas np. naprzemiennie studzienek
wazowych (jako poczeniowych) i nie wazowych (jako rewizyjnych).
Naley zwrci uwag na fakt, i betonowe studzienki kanalizacyjne, jak wykazaa
praktyka w Niemczech, lepiej sprawdzaj si w gruntach o zmiennym poziomie wd
podziemnych, w warunkach wystpowania napre dynamicznych, a take w czasie zalania
(podtopienia) odwadnianego terenu. S niewraliwe na wyparcie przez wod, ze wzgldu na
swj ciar.
Przykadowe konstrukcje betonowych, wazowych studzienek rewizyjnych (tzw.
inspekcyjnych) i poczeniowych przedstawiono na rysunkach 10.25, 10.26 i 10.28.

Rys. 10.25. Przykadowa betonowa studzienka rewizyjna o gbokoci < 3,0 m (1- waz eliwny; 2pyta pokrywowa z piercieniem podporowym; 3 - krg studzienny komina zazowego; 4 - krg
przejciowy; 5 - krg komory roboczej; 6 - betonowa kineta ciekowa; 7 - krg fundamentowy
monolityczny; 8 - fundament; 9 - stopnie zazowe)

138

KANALIZACJA I

Rys. 10.25a. Betonowa studzienka rewizyjna o gbokoci < 3,0 m

zlokalizowana w trawniku (1- waz eliwny; 2- pyta pokrywowa;
3 i 4 - krgi studzienne; 5 - fundament; 6- stopnie zazowe)

Rys. 10.26. Betonowa studzienka poczeniowa o gbokoci > 3,0 m (w przypadku lokalizacji w
jezdni niezbdne jest oparcie pyty pokrywowej z wazem na piercieniu podporowym [18])

139

KANALIZACJA I

Studzienki kaskadowe i komory kaskadowe su do pokonywania rnic wysokoci,

przy zmianach zagbie kanaw. Studzienki kaskadowe stosowane s zazwyczaj dla maych
rednic kanaw (maa energia kinetyczna strumienia ciekw).
Przykadowo, dla kanaw bytowo-gospodarczych o rednicy d 0,4 m naley stosowa
studzienki kaskadowe z dodatkowym, pionowym bd ukonym, przewodem spadowym (o
mniejszej rednicy) na zewntrz studzienki.
W kanalizacji oglnospawnej, dla kanaw o rednicy d 0,6 m, pionowym przewodem
spadowym spywaj cieki podczas pogody bezdeszczowej. Rnica poziomw den kanaw
(Hmax) przy takiej konstrukcji studzienek kaskadowych nie powinna przekracza 4 m (rys.
10.27 i 10.28).

Rys. 10.27. Schemat studzienki kaskadowej dla kanaw ciekowych o d 0,4 m

przy rnicy poziomw Hmax 4 m

Rys. 10.28. Przykad betonowej poczeniowej studzienki kaskadowej

140

KANALIZACJA I

W kanalizacji deszczowej dla maych spadw (Hmax 0,6 m) i rednic kanaw (d 0,6
m) stosowane s pionowe studzienki kaskadowe, ewentualnie z obnieniem dna - tworzcym
tzw. poduszk wodn do tumienia energii spadajcego swobodnie strumienia ciekw (rys.
10.29).

Rys. 10.29. Schemat studzienki kaskadowej dla kanaw deszczowych

o rednicach d 0,6 m przy rnicy poziomw Hmax 0,6 m

Komory kaskadowe stosowane s zazwyczaj dla duych rednic/przekroi kanaw (d > 0,6
m), w tym do pokonywania duych rnic wysokoci zagbie kanaw. Kaskady maj
specjalnie formowan pochylni - kinet spadow (rys. 10.30). Niszczenie (dawienie)
nadmiaru energii kinetycznej strumienia cieczy, poruszajcej si po pochylni, odbywa si w
zagbieniu dna komory - poniej dna kanau odpywowego. Towarzyszy temu odskok
hydrauliczny, zwany odskokiem Bidonea.

Rys. 10.30. Schemat komory kaskadowej dla kanaw o d > 0,6 m

lub przy rnicy poziomw Hmax > 4 m

Niezbdne zagbienie progu (p) w dnie komory kaskadowej, po wyznaczeniu gruboci

tzw. poduszki wodnej, oblicza si z wzorw na gbokoci sprzone. Mona te skorzysta z
odpowiednich nomogramw [18, 161]. Nastpnie oblicza si dugo komory (L) z wzoru:

L 2,3 H e ( H 0,33H e )
gdzie:
141

(10.3)

KANALIZACJA I

He - wysoko energii rozporzdzalnej w grnym kanale: He = hg + 2/2g, m,

H - rnica rzdnych dna kanaw grnego i dolnego (wysoko spadu), m,
hg - wypenienie normalne w grnym kanale, m,
- rednia prdko przepywu w grnym kanale, m/s.
Obliczenia wsprzdnych (x, y) ksztatu krzywizny pochylni (wg rys. 10.30) wykonuje
si zadajc wartoci y, i wyliczajc x z rwnania:

x L/2 y/ H

(10.4)

Przykady obliczeniowe wymiarowania komr kaskadowych podane s m.in. w pracach

[4, 18, 63, 161].

10.5. PROJEKTOWANIE SYFONW KANALIZACYJNYCH

Syfony kanalizacyjne su do pokonywania przeszkd terenowych, takich jak koryta
rzeczne, niecki czy kolidujce z tras kanau podziemne obiekty, pod tymi przeszkodami (rys.
10.31).

Rys. 10.31. Przykad syfonu pod dnem rzeki (1- komora rozdzielcza na dopywie;
2- przewd puczcy; 3 - komora poczeniowa na odpywie)

Przepyw w syfonie, zoonym z jednego lub z kilku przewodw, odbywa si pod

cinieniem, ze strat energii hs - na pokonanie oporw liniowych i miejscowych (wg rys.
10.32).

Rys. 10.32. Schemat dziaania syfonu pod dnem rzeki

142

KANALIZACJA I

Prdko przepywu ciekw w przewodach syfonowych, nawet przy minimalnych

przepywach, powinna by wiksza od prdkoci samooczyszczania. Na og przyjmuje si
jako minimum [18]:
0,9 m/s w kanalizacji rozdzielczej (przy przepywach nocnych ciekw pogody
bezdeszczowej - nie mniej ni 0,7 m/s),
1,2 m/s w kanalizacji oglnospawnej.
Z drugiej strony prdko przepywu nie powinna by zbyt dua, gdy prowadzi do duych
wartoci strat hydraulicznych (hs) i w konsekwencji do duych niezbdnych rnic den
kanaw na wlocie i wylocie z syfonu.

Ze wzgldu na wystpujce wytrcanie si i odkadanie osadw naley przewidzie

moliwo pukania i czyszczenia (mechanicznego lub hydrodynamicznego) przewodw
syfonowych, zwaszcza odcinkw wznoszcych si. Celowa jest wic budowa przed syfonami
(na kierunku napywu ciekw) studzienki jako piaskownika oraz studzienki (na wylocie z
syfonu) umoliwiajcej pukanie i zbieranie popuczyn. Minimalna rednica syfonu to 0,15 m.
Stosuje si tutaj rury eliwne, stalowe czy elbetowe, obecnie coraz czciej rwnie
wzmocnione tworzywa sztuczne.
W kanalizacji deszczowej bd oglnospawnej stosuje si najczciej kilka przewodw
syfonowych, o rnych rednicach i o wlotach na rnych poziomach, wczajcych si do
pracy kolejno, w miar zwikszania si strumienia dopywajcych ciekw pogody
deszczowej (rys. 10.33).

Rys. 10.33. Sytuowanie wysokociowe wlotw do rur syfonowych w komorze dopywowej

(przekroje pionowe i widok z gry)

143

KANALIZACJA I

Obliczenia hydrauliczne syfonw sprowadzaj si do (rys. 10.34):

doboru rednic przewodw syfonowych (ds) ze wzgldu na prdko przepywu s,

okrelenia strat hydraulicznych w syfonie (hs), tj. rnicy zwierciade ciekw w
studzienkach 1 i 2 lub rnicy rzdnych dna kanaw dopywowego i odpywowego.

Rys. 10.34. Schemat do oblicze hydraulicznych syfonu

hs ( i

l
ds

s )

s2
2g

(10.5)

gdzie:
i - wspczynniki strat miejscowych: na wlocie i zmianach kierunkw - uki 1 i 2,
- wspczynnik oporw liniowych na dugoci odcinkw l1, l2 i l3 - z wzoru Colebrooka
- Whitea lub z formuy Chezy-Manninga (dla strefy oporw kwadratowych):

= 8g n2 / (ds/4)1/3

(10.6)

s - wspczynnik energii kinetycznej rwny wspczynnikowi strat wylotowych [84]:

s = 1 + 2,93 1,55 3/2

(10.7)

Rys. 10.35. Schemat ukadu rwnolegle dziaajcych rur syfonowych

Gdy wystpuje kilka rur syfonowych o rnych rednicach di - jak na rysunku 10.35,
wwczas:

hs K z Q 2 ,

144

(10.8)

KANALIZACJA I

przy czym

Kz

oraz
Ki = Kli + Kmi = Ci

k i

(10.9)

+ SKi ( i )

(10.10)

Wielkoci poszukiwane:

Qi

hs
Ki

(10.11)

std

i 4Qi /(d i 2 )

(10.12)

gdzie:
Kz - zastpczy wspczynnik opornoci ukadu rwnolegle poczonych przewodw
syfonowych, s2/m5,
Ki - wspczynnik opornoci przewodu syfonowego o rednicy di,
Kli - wspczynnik opornoci liniowej przewodu di o dugoci li ,
Kmi - wspczynnik opornoci miejscowej i przewodu di,
Ci - wspczynnik opornoci waciwej przewodu di (do strat liniowych), s2/m6:

Ci

1
0,08266d i5 i
5 i
g d i
2

(10.13)

SKi - wspczynnik opornoci przewodu di (do strat miejscowych), s2/m5:

SKi =

0,08266
d i4

(10.14)

Wartoci wspczynnikw Ci oraz SKi przewodw eliwnych i stalowych znale mona w

literaturze, np. [155]. Natomiast przykady wymiarowania hydraulicznego syfonw podane s
m.in. w pracach [4, 18, 63, 161].

Oglnie, stosowanie syfonw kanalizacyjnych jest rozwizaniem bardzo kopotliwym w

eksploatacji. Syfony powinny by wic projektowane tylko w wyjtkowych przypadkach,
gdy s w praktyce wysoce awaryjne - wymagaj czstego czyszczenia.

145

KANALIZACJA I

10.6. TECHNIKI BUDOWY I RENOWACJI KANAW

Do budowy przewodw i kanaw ciekowych waciwe s:
tradycyjne materiay (ju nowej generacji), jak np.: kamionka, klinkier, eliwo
sferoidalne (z wewntrzn wykadzin), beton wodoszczelny czy te bazalt, o
przewidywanej ywotnoci technicznej rzdu 100 lat, ale take
nowoczesne materiay tworzywowe, jak np.: polimerobeton (PMB), polietylen
(PE), polichlorek winylu (PVC), utwardzony polichlorek winylu (PVC-U),
polipropylen (PP), polibutylen (PB) czy ywice poliestrowe wzmacniane wknem
szklanym (GRP), o przewidywanej ywotnoci co najmniej 50 lat.
Materiay tworzywowe powinny by stosowane zwaszcza w uzasadnionych sytuacjach
terenowych, np. na obszarach oddziaywa grniczych, zagroonych osuwiskami, duego
natenia ruchu pojazdw, itp.
Wybrane przykady tradycyjnych wyrobw stosowanych do budowy nowych kanaw,
czy modernizacji istniejcych sieci, podano na rysunkach 10.3610.39. Nowoczesne wyroby,
w tym z tworzyw sztucznych, opisane s w atwo dostpnych (np. w internecie) katalogach
producentw i dystrybutorw tych wyrobw.

Rys. 10.36. Tradycyjne poczenia rur kielichowych z ksztatek kamionkowych

Rys. 10.37. Ksztatki, rury i elementy kamionkowe (spody

i uski do wykonania kinet ciekowych)

146

KANALIZACJA I

Rys. 10.38. Rury betonowe, o przekroju koowym: a) bez stopki, b) ze stopk,

c) o przekroju jajowym (Oznaczenia: 1- wpust, 2- piro)

Rys. 10.39. Przykadowe wpusty deszczowe (bez- i z osadnikiem) z rur i ksztatek betonowych,
eliwnych i kamionkowych (poprawne rozwizanie - z osadnikiem i opcjonalnie z zamkniciem
wodnym wg czwartego schematu) [18, 22]

147

KANALIZACJA I

Wpusty deszczowe - wczone do kanalizacji oglnospawnej musz by wyposaone

w osadnik (o gbokoci min. 0,5 m) oraz w pene zamknicie wodne na odpywie z
ukiem/kolanem skierowanym do gry (wg rys 10.39.a po lewej). Przykrycie nad
syfonem nie moe by mniejsze od 0,8 m.
Wpusty deszczowe - na kanalizacji deszczowej musz by wyposaone w osadnik
oraz opcjonalnie w czciowe zamknicie wodne z ukiem/kolanem do gry (wg rys
10.39.a po prawej). W praktyce, stosowanie syfonw na odcinkach drg z pytko
posadowion kanalizacj deszczow jest trudne do spenienia, ze wzgldu na brak
moliwoci wykonania syfonu na przykanaliku - poniej strefy przemarzania gruntu.

PRZYKADOWE ROZWIZANIE
WCZENIA DO WPUSTU 90

PRZYKADOWE ROZWIZANIE
WCZENIA DO WPUSTU 90

Zamknicie wodne czciowe

Zamknicie wodne pene

<

H2

H1
Wpust uliczny

Wpust uliczny

80

500

2 x uk 45
DN 150

512

512

Poziom H1

Poziom H2

10
0

Wstawka
d. min.100mm

80

500

Rysunek 1

2 x uk 45
DN 150

Rysunek 1a

Rys. 10.39a. Przykadowe rozwizania wpustw deszczowych

Do zego stanu technicznego kanaw przyczynia si najczciej saba jako materiau

konstrukcyjnego, nieprawidowy transport, jak i sam monta. Precyzja wykonania rur,
uszczelnienia i rozwizania konstrukcyjne pocze maj zasadniczy wpyw na trwao
eksploatacyjn przewodu/kanau.
Przyczyny uszkodze kanaw mog by zarwno fizyczne, jak i chemiczne.
Czynniki fizyczne to obcienia zewntrzne oraz naprenia wewntrzne
spowodowane wahaniami temperatury, zmianami wilgotnoci i zmczeniem
materiau;
Czynniki chemiczne to gwnie korozja i starzenie si materiau.

148

KANALIZACJA I

Powodem tzw. odnowy kanaw jest wic najczciej zy stan techniczny i wystpujce
awarie systemu. Czasem wystarczajce jest wyczyszczenie kanau, jednak zazwyczaj istnieje
potrzeba punktowej naprawy, renowacji lub wymiany caego przewodu. Przedsiwzicia
te mog by przeprowadzane w sposb klasyczny - w wykopie otwartym, bd te z
zastosowaniem technologii bezwykopowych.

1. Naprawa kanau jest przeprowadzana, gdy wystpuj drobne, pojedyncze uszkodzenia

konstrukcji. Wrd sposobw napraw rozrni mona chemiczn stabilizacj, uszczelnianie
pocze z rwnoczesnym ich testowaniem, punktowe wprowadzanie ywic, impregnacja
przewodu i przywracanie pierwotnego ksztatu [128-131, 150].
2. Renowacja kanau jest preferowana, gdy uszkodzenia s rozlege, a rednica przewodu
moe ulec nieznacznej redukcji. Renowacje dotycz zwykle duszych odcinkw przewodw.
Ich celem jest ochrona cian kanau, uszczelnienie albo/i wzmocnienie konstrukcji.
Pokrywanie wntrza warstw izolacyjn suy oddzieleniu materiau konstrukcyjnego od
transportowanego agresywnego medium.
Alternatywnie, gdy stan techniczny kanau tego wymaga, do wntrza jest wprowadzany
specjalny liner (rkaw), o odpowiednio dobranych parametrach wytrzymaociowych,
zalenych od technologii, materiau i dopuszczalnej gruboci cianek (zwizanej z redukcj
rednicy przewodu). Rkawy w Polsce musz posiada aprobat techniczn Centralnego
Orodka Badawczo Rozwojowego Techniki Instalacyjnej w Warszawie.
W technologii reliningu tamowego (Spirally Wound Lining) liner jest formowany z tamy
na miejscu budowy. W metodach ciasnopasowanych takich jak Defromed Pipe Lining lub
Swage & Die Draw Lining czy w technologii rkaww utwardzanych na miejscu (Elestic
Inserts), linery nabieraj waciwego ksztatu dopiero po umieszczeniu ich w starym
przewodzie, przy zastosowaniu ciepej wody, pary wodnej lub promieniowania UV.
Wkady sztywne (Rigid Inserts) nie ulegaj zmianie ksztatu. Metody montaowe (Fitting
Methods) polegaj na wycieaniu dna lub caych kanaw przeazowych specjalnymi
prefabrykatami, np. pytami ceramicznymi odpornymi na cieranie.
3. Wymiana przewodu na nowy jest najbardziej kosztown form odnowy starego przewodu
- konieczna wwczas, gdy jego konstrukcja nie jest w ogle zdolna do przenoszenia obcie
bd/i gdy celowe jest zwikszenie wymiaru (rednicy) przewodu.
Stosowane tutaj linery maj du wytrzymao i s w stanie przej wszystkie obcienia
dotychczas przenoszone przez stary kana. Przykadowo, w metodzie Burstlining stara rura
jest rozkruszana przez specjaln gowic prowadzc, ktra rwnoczenie wpycha odamki
ciany starego przewodu do otaczajcego gruntu. Nastpnie wprowadzana jest nowa rura. Ta
technologia umoliwia nawet dwukrotne powikszenie rednicy.

149

KANALIZACJA I

Pipe Splitting to odpowiednik Burstliningu tylko e stosowany do przewodw z tworzyw

elastycznych takich jak plastik, ktre s cite specjalnymi ostrzami. Urzdzenie uywane do
Pipe Eatingu ma dodatkowo funkcj gromadzenia odamkw cian, ktre s nastpnie
wydobywane na powierzchni. Ostatnia z wymienionych metod umoliwia wymian wraz z
wycigniciem caoci rury (Pipe Ejection & Extraction) [30].

Dla kadego przypadku kanau powinna zosta wybrana najbardziej odpowiednia

metoda jego odnowy. Przed procesem selekcji naley zbada stan techniczny kanau i podj
decyzj o wyborze odpowiedniej technologii, a nastpnie konkretnej techniki.
Kryteria doboru technologii odnowy przewodw znale mona przykadowo w Katalogu
kryteriw do selekcji metod rehabilitacji rur, opublikowanym w 2000 roku przez Niemieckie
Towarzystwo Technologii Bezwykopowych (GSTT). Jednak dokument ten obejmuje tylko 18
technik, podczas gdy obecnie na rynku jest ich ponad sto.
Istniej te specjalne programy komputerowe uatwiajce ten wybr, lecz s one pomocne
tylko dowiadczonym inynierom [168].

Czstym bdem przy wyborze metody odnowy przewodu jest kierowanie si tylko
kryterium ekonomicznym. Koszt odnowy jest najczciej proporcjonalny do jej efektu, a ten
powinien by jak najlepszy. Brane s tutaj pod uwag koszty budowy (konstrukcji) i koszty
zakce spoecznych spowodowanych pracami budowlanymi.
Parametry wpywajce na cakowite koszty budowy to m.in.: planowanie, badanie i
nadzorowanie, materiay konstrukcyjne, odwodnienie terenu, zabezpieczenie wykopu,
transport, skadowanie odpadw, rekultywacja terenu i nawierzchni po pracach budowlanych.
Obliczenia tych kosztw s wykonywane na podstawie cen rynkowych produktw, nakadu
pracy i sprztu. W przypadku technik tradycyjnych cena konstrukcji ma cisy zwizek z
zagbieniem odnawianego kanau w gruncie im gbiej pooony, tym drosze
przedsiwzicie.
Koszty spoeczne s ponoszone przez mieszkacw i jeszcze jaki czas temu nie byy w
ogle uwzgldniane przy doborze metody odnowy. Jednak coraz czstsze roboty budowlane i
ziemne, a take rosnca wiadomo spoeczestwa o konsekwencjach z nimi zwizanych
stawiaj za cel osignicie jak najlepszego efektu odnowy, jak najmniejszym kosztem i w jak
najkrtszym czasie (zgodnie z ide zrwnowaonego rozwoju).
Negatywny wpyw na spoeczestwo maj zaburzenia komunikacyjne, wywouj m.in.
obnienie aktywnoci ekonomicznej, generowanie zanieczyszczenia i oglnie stwarzaj
zagroenie dla zdrowia ludzi i rodowiska naturalnego.
Koszty spoeczne s najwiksze na terenach miejskich. W przypadku metod tradycyjnych s
one nieraz porwnywalne do kosztw konstrukcyjnych, podczas gdy w przypadku metod
bezwykopowych s zazwyczaj znikome.

150

KANALIZACJA I

Renowacja bd wymiana przewodu moe by wic przeprowadzana metodami

tradycyjnymi bd bezwykopowymi. Te pierwsze maj mniej zalet jednak w niektrych
przypadkach, np. gdy kana jest pytko zagbiony i pooony poza jezdni, s one nadal
preferowane. W innych sytuacjach stosowane s coraz czciej, nowoczesne i coraz tasze
technologie bezwykopowe, ktre maj wiele zalet, m.in.:
wykopy s cakowicie wyeliminowane lub znacznie ograniczone;
zredukowana jest objto powstajcych odpadw;
wystpuj mae zakcenia w ruchu i aktywnoci ekonomicznej spoeczestwa;
instalacja przebiega szybko i sprawnie.
Technologie bezwykopowe zapewniaj wysok jako wykonania przy relatywnie niskich
kosztach, jednak maj te wady, m. in.:
trudnoci z podczeniem istniejcych przykanalikw;
dodatkowe koszty zwizane z kontrol jakoci i monitoringiem prac;
brak moliwoci dokadnego nadzorowania pooenia linera;
wysokie koszty zwizane z powtrzeniem instalacji w wypadku komplikacji [164].

Wicej informacji z zakresu bezwykopowych metod stosowanych przy modernizacji

systemw kanalizacyjnych znale mona w pracach A. Kuliczkowskiego, w tym w
najnowszej monografii pt: Technologie bezwykopowe w inynierii rodowiska
(Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. z o.o., Warszawa 2010).

10.7. EKSPLOATACJA SIECI KANALIZACYJNYCH

Sieci kanalizacyjne w terenach paskich - o bardzo maych spadkach dna kanaw (nawet
o ik < ik min), a zwaszcza o maych rednicach i wypenieniach, wymagaj czstego pukania,
w celu usunicia zawiesin wytrcajcych si ze ciekw i odkadajcych si osadw na dnie
kanaw.
Kanay mog by pukane:
wod wodocigow ze specjalnych zbiornikw (studzienek) zwanych puczkami,
ciekami z innych kanaw (sterowanie poprzez klapy i zastawki pitrzce),
wod z wozw asenizacyjnych (cinieniowo).
Pukanie kanaw polega na wytworzeniu fali puczcej, poruszajcej si cieczy z du
prdkoci, najczciej > 1,0 m, tj. wiksz ni prdko samooczyszczania si kanaw.

151

KANALIZACJA I

Puczki kanaowe mog by umieszczone na kocwkach sieci jako studzienki puczce

(o pojemnoci rzdu kilku m3) lub centralnie jako zbiorniki podziemne (o objtoci rzdu
kilkudziesiciu m3). Puczki zasilane s najczciej wod wodocigow, gwnie ze
wzgldw praktycznych sanitarnych. Mog by te zasilane wod drenaow, opadow czy
te ciekami.
Studzienki puczce czy zbiorniki do pukania kanaw lokalizuje si najczciej w najwyej
pooonych punktach sieci.

Objto wody/ciekw V (w m3), niezbdn do przepukania danego odcinka kanau,

oblicza si ze wzoru Hansena:
V

0,4 A L2 (im ik )

12 22

(10.15)

gdzie:
A - powierzchnia przekroju poprzecznego pukanego kanau, m2,
L - zasig pukania (zasig fali puczcej): 100200 m,
ik - spadek dna kanau, ,
im - spadek miarodajny linii energii, ,
im ( m

1 23 2
Rh )
n

(10.16)

m - prdko miarodajna, m/s:

m 2 (1 ln

1
2
) 0,305 22
2
1

(10.17)

1 - prdko pocztkowa (maksymalna): 1 = 0,75 2 gh , m/s,

h - wysoko cinienia rwna wysokoci cieczy w puczce, m,
2 - minimalna prdko pukania: 2 = 0,8 m/s,
n - wspczynnik szorstkoci kanau, s/m1/3.
Przykady rozwiza konstrukcyjnych puczek kanaowych znale mona m.in. w
pracach [18, 22, 63, 161].

Rys. 10.40. Schemat puczki sterowanej rcznie

152

KANALIZACJA I

Puczki zaopatrzone s czsto w urzdzenia do automatycznego spuszczania okrelonych

objtoci cieczy, jak np. puczka lewarowa czy puczka z naczyniem wywrotnym (rys.
10.4110.43).

Rys. 10.41. Schemat puczki automatycznej - lewarowej

(cigy dopyw wody do zbiornika)

Podnoszcy si poziom wody w zbiorniku puczki lewarowej (przy jej napenianiu)

wypiera powietrze w zamkniciu dzwonowym (rys. 10.41), z ktrego uchodzi ono rurk
odpowietrzajc, a do momentu gdy woda zostanie zassana do syfonu, przy maksymalnym
wypenieniu zbiornika puczki. Wwczas woda pynie caym przekrojem syfonu gwatownie
oprniajc puczk. Trwa to do momentu przerwania cigoci strugi - zapowietrzenia
lewara, przy minimalnym poziomie cieczy w zbiorniku. W syfonie powinno pozosta
zamknicie wodne. Przelew nadmiarowy zapobiega przepenieniu si puczki w przypadku
awarii urzdzenia.

Puczka automatyczna z naczyniem wywrotnym, przedstawiona schematycznie na rysunku

10.42, jest najczciej zasilana cigym dopywem wody do wywrotnego naczynia zbiornika, ktry utrzymuje si w rwnowadze do momentu, a rodek cikoci przemieci
si poza o naczynia. Wwczas nastpuje gwatowny przechy i oprnienie si zbiornika z
wod, po czym powraca on do pozycji wyjciowej.

Rys. 10.42. Schemat puczki automatycznej - z naczyniem wywrotnym

(cigy dopyw wody do zbiornika)

153

KANALIZACJA I

Rys. 10.43. Przykady puczek automatycznych: z naczyniem wywrotnym i lewarowa

Rozmieszczenie puczek kanaowych

Odcinki kanaw wykonanie z przyczyn technicznych (np. kolizji z istniejcym
uzbrojeniem terenu) o spadku dna ik mniejszym ni dopuszczalny hydraulicznie ikmin,
wymagaj czstego pukania (36 razy na dob). Efektywny zasig fali puczcej jest
ograniczony zwykle do 100200 m. Dusze odcinki wymagaj rozmieszczenia kilku puczek
na trasie kanau, gdy ik < ikmin (rys. 10.44).

Rys. 10.44. Schematyczne rozmieszczenie puczek na trasie kanau

uoonego z nieodpowiednim hydraulicznie spadkiem dna ik < ik min

Przykady sytuowania puczek kanaowych w tzw. punktach wzowych sieci, tj. pocze
kilku kanaw, sterowanych zasuwami bd zastawkami do przemiennego pukania
okrelonych odcinkw kanaw, podano na rysunkach 10.45 i 10.46.

154

KANALIZACJA I

Rys. 10.45. Przykadowe lokalizacje puczek kanaowych w wzach sieci (P. puczka)

Rys. 10.46. Przykadowe lokalizacje puczek kanaowych pomidzy zbieraczami (Zb):

widok i przekrj pionowy

Idea stosowania puczek i kanaw puczcych

Kanay puczce, w komunalnych systemach kanalizacyjnych, stosowane s sporadycznie,
ze wzgldu na wysokie koszty budowy i eksploatacji takich obiektw.

Rys. 10.47. Przykadowe zastosowanie kanaw puczcych: K.p. kana puczcy,

Zb. zbieracz, P. puczka (studzienka rozdzielcza z zastawkami)

155

KANALIZACJA I

Rys. 10.48. Schemat studzienki rozdzielczej z zastawkami na kanale puczcym

(przekrj poprzeczny - do rys. 10.47)

Przykady stosowania puczek i kanaw puczcych w sieci

Na rysunkach 10.4910.51 przedstawiono trzy przykady rozwiza koncepcyjnych
pukania sieci kanalizacyjnych w zalenoci od spadkw terenu, przy cznym stosowaniu
puczek i kanaw puczcych.

Rys. 10.49. I. przykad koncepcji pukania sieci kanalizacyjnej

w zalenoci od relacji spadkw terenu (P. puczka)

156

KANALIZACJA I

Rys. 10.50. II. przykad rozwizania pukania sieci kanalizacyjnej

w zalenoci od relacji spadkw terenu.

Rys. 10.51. III. przykad koncepcji pukania sieci kanalizacyjnej

w zalenoci od relacji spadkw terenu.

10.8. ETAPY I ZAWARTO TEMATYCZNA OPRACOWA PROJEKTOWYCH

Zgodnie z art. 5 ust. 3 Ustawy z 12 wrzenia 2002 r. o normalizacji (DZ. U. Nr 169, poz.
1386) stosowanie Polskich Norm (PN) jest dobrowolne, podobnie te Norm Europejskich
(EN), w tym tzw. zharmonizowanych PN-EN, a take Norm Midzynarodowych (ISO).
Rang prawn maj np. ustawy czy rozporzdzenia do ustaw.

157

KANALIZACJA I

Ustawa z 2002 r. dostosowaa krajow normalizacj do regu normalizacji przyjtych w

Europie i europejskiego systemu prawnego [96]. Dla projektantw, wykonawcw i
eksploatatorw obiektw budowlanych brany sanitarnej (i nie tylko) od lat
przyzwyczajonych do obowizkowego stosowania polskich norm (w tym branowych np.
PN-B) jest to istotna zmiana.
Norma nie jest ju obecnie aktem prawnym. Nie oznacza to jednak, e nie naley je
stosowa, a zwaszcza zalece wynikajcych z treci (ducha) norm, jako rda przepisw
pozaprawnych, podobnie jak aktualnych wytycznych technicznych projektowania (WTP) czy
publikowanych wynikw z prac badawczych (odnonie np. metod wymiarowania, sposobw
oznaczania wskanikw zanieczyszcze, itp.).
Obecny stan prawny nakada wic na projektantw i wykonawcw obiektw
budowlanych wiksz odpowiedzialno i obowizek starannego, w tym bezpiecznego,
projektowania czy wykonywania obiektw zgodnie ze sztuk budowlan, wynikajc z
najnowszej wiedzy (np. BAT best available techniques).
Idea ta znajduje zastosowanie m.in. w odniesieniu do metod wymiarowania systemw
odwodnie terenw - wg zalece normy PN-EN 752 (2000/2001/2008). Uwzgldniono przy
tym najnowsze branowe propozycje niemieckiego Stowarzyszenia Techniki ciekowej
(Abwassertechnische Vereinigung - ATV) oraz postulat Europejskiego Komitetu
Normalizacji (CEN), osignicia w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej daleko
idcego ujednolicenia poziomu wymaga co do ochrony przed wylaniem z systemw
odwodnieniowych.

Projektowanie nowych systemw kanalizacyjnych czy modernizacja istniejcych

odbywa si zwykle etapami, w kolejnoci:

Koncepcja Programowo Przestrzenna (KPP) - dawniej nazywana Zaoenia

Techniczno - Ekonomiczne (ZTE);
Projekt Budowlany (PB) - dawniej zwany Projekt Techniczny (PT) oglny;
Projekt Budowlany Wykonawczy (PBW) - dawniej Projekt Techniczny (PT)
szczegowy.

Przykadowy zakres dokumentacji technicznej dotyczcej projektu budowy czy

modernizacji bd renowacji systemu kanalizacyjnego jednostki osadniczej (w etapach: KPP,
PB lub PBW) obejmuje:
1. Opis uwarunkowa sytuacyjno-wysokociowych terenu i odbiornikw ciekw.
2. Wybr systemu kanalizacyjnego pod ktem wspczesnych wymaga ochrony
rodowiska:
rozdzielczy - w przypadku budowy nowych sieci,
prozdzielczy - w przypadku modernizacji istniejcej sieci rozdzielczej,
oglnospawny - istniejcy, w przypadku braku moliwoci przebudowy.

158

KANALIZACJA I

3. Koncepcja rozplanowania sieci i obiektw:

kanaw bocznych (zwykle na duych spadkach terenu),
kolektorw (na maych spadkach terenu),
lokalizacja obiektw odciajcych: separatorw, przeleww burzowych,
zbiornikw retencyjnych, regulatorw przepywu ciekw, pompowni, itp.),
lokalizacja wylotw ciekw deszczowych czy zmieszanych do odbiornikw wraz
z urzdzeniami do ich podczyszczania,
lokalizacja oczyszczalni ciekw wraz ze stref ochronn.
2. Bilans ciekw bytowo-gospodarczych i przemysowych.
5. Okrelanie powierzchni zlewni czstkowych dopywu ciekw do kanaw:
bytowo-gospodarczych i przemysowych (czy oglnospawnych),
deszczowych (w tym z przeciwspadku z pasa np. 50 m).
6. Obliczenia hydrauliczne sieci z doborem rednic, spadkw i zagbie kanaw.
7. Wymiarowanie i projekty technologiczne obiektw sieciowych (separatorw,
przeleww burzowych, zbiornikw retencyjnych, osadnikw, syfonw, puczek
kanaowych, pompowni, oczyszczalni ciekw, itp.), w tym projekty branowe.
8. Plan sieci kanalizacyjnej z obiektami.
9. Profile kolektorw i kanaw z obiektami.
10. Opis techniczny rozwiza projektowych wraz z czci kosztorysow i towarzyszc,
zgodnie z aktualnymi wymogami prawa [224, 225, 226].

159

KANALIZACJA I

SPIS LITERATURY I NORM Z ZAKRESU KANALIZACJI (2012)

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.

12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.

22.
23.
24.

25.

26.

Arbeitsblatt ATV-A105P: Wybr systemu odwadniajcego. Gfa, Hennef 1997.

Arbeitsblatt ATV-A110: Richtlinien fr die hydraulische Dimensionierung und den
Leistungsnachweis von Abwasserkanlen und -Leitungen. Gfa, Hennef 1988.
Arbeitsblatt ATV-A111P: Wytyczne do wymiarowania i sprawdzania przepustowoci urzdze
odciajcych w systemach kanalizacyjnych. GfA, Hennef 1994.
Arbeitsblatt ATV-A112P: Wytyczne do hydraulicznego wymiarowania budowli specjalnych w
kanaach i przewodach ciekowych i obliczenia sprawdzajce. Gfa, Hennef 1998.
Arbeitsblatt ATV-A116P: Specjalne systemy kanalizacji. Kanalizacja podcinieniowa i
kanalizacja cinieniowa. Gfa, Hennef 1992.
Arbeitsblatt ATV-A118: Hydraulische Bemessung und Nachweis von Entwsserungssystemen.
Gfa, Hennef 1999.
Arbeitsblatt ATV-A128: Richtlinien fr die Bemessung und Gestaltung von Regenentlastungsanlagen in Mischwasserkanlen. GfA, Hennef 1998.
Arbeitsblatt ATV-A140P: Zasady eksploatacji kanaw ciekowych. Gfa, Hennef 1990.
Arbeitsblatt ATV-A200P: Zasady usuwania ciekw z terenw o zabudowie rozproszonej. Gfa,
Hennef 1997.
Arbeitsblatt DVWK-A117: Bemessung von Regenrckhalterumen. Gfa, Hennef 2006.
Bagarello W., Ferro V., Provenzano G., Pumo D.: Experimental study on flow-resistance law for
small-diameter plastic pipes. Journal of Irrigation and Drainage Eng. 1995, no. 10-11, s. 313316.
Bartels H., Malitz G., Asmus S. und andere: Starkniederschlagshhen fr Deutschland.
KOSTRA. Selbstverlag des Deutschen Wetterdienstes. Offenbach am Main 1997.
Bellin A., Fiorotto V.: Direct dynamic force measurement on slabs in spillway stilling basins.
Journal of Hydraulic Engineering 1995, vol. 121, no. 10, s. 686-693.
Ben-Zvi A.: Rainfall intensity-duration-frequency relationships derived from large partial
duration series. Journal of Hydrology 2009, vol. 367 (no. 1-2), s. 104-114.
Biedugnis S., Miaszewski R.: Metody optymalizacyjne w wodocigach i kanalizacji. PWN,
Warszawa 1993.
Bie J., Cholewiska M.: Kanalizacja cinieniowa i podcinieniowa. Wydawnictwo Politechniki
Czstochowskiej, 1995.
Baszczyk W.: Spywy deszczowe w sieci kanalizacyjnej (Wytyczne do normatywu). Gaz,
Woda i Technika Sanitarna nr 9, 1954, s. 262-271.
Baszczyk W., Roman M., Stamatello H.: Kanalizacja. Tom I. Arkady, Warszawa 1974.
Baszczyk W., Stamatello H.: Budowa miejskich sieci kanalizacyjnych. Arkady, Warszawa
1975.
Baszczyk W., Stamatello H., Baszczyk P.: Kanalizacja. Sieci i pompownie. Arkady, Warszawa
1983.
Baszczyk P., Nowakowska-Baszczyk A.: Zrwnowaone gospodarowanie wodami
deszczowymi na terenach zurbanizowanych. VI Zjazd Kanalizatorw Polskich POLKAN07,
d 67.12.2007. Monografie Komitetu Inynierii rodowiska PAN, 2007, vol. 46, s. 51-61.
Baejewski R.: Kanalizacja wsi. Wydawnictwo PZITS, Pozna 2003.
Baejewski R.: Stan kanalizacji na terenach niezurbanizowanych w Polsce i perspektywy jej
rozwoju. Przegld Komunalny 2007, nr 11 (Zeszyty Komunalne 2007, nr 10(57)), s. 83-86.
Bogdanowicz E., Stachy J.: Maksymalne opady deszczu w Polsce. Charakterystyki projektowe.
Materiay badawcze, Seria: Hydrologia i Oceanologia, nr 23. Instytut Meteorologii i Gospodarki
Wodnej, Warszawa 1998.
Borysewicz R.: Obsuga separatorw substancji ropopochodnych, osadnikw wielostrumieniowych i metody utylizacji usuwanych z nich odpadw. Seminarium IO nt. Odprowadzanie wd
opadowych z terenw zurbanizowanych - problemy prawne, techniczne i ekologiczne,
Jachranka 30.05-01.06.1999 r.
Brombach H.: Abflusssteuerung von Regenwasserbehandlungsanlagen. Wasserwirtschaft 1982,
H. 2, s. 44-52.

160

KANALIZACJA I

27.

28.
29.
30.

31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.

49.
50.

51.

Brown G. O.: The history of the Darcy-Weisbach equation for pipe flow resistance.
Environmental and Water Resources History, American Society of Civil Eng. (ASCE) 2002, s.
34-43.
Burszta-Adamiak E.: Eksploatacja urzdze do infiltracji wd opadowych. Gaz, Woda i
Technika Sanitarna 2008, nr 3.
Burszta-Adamiak E., omotowski J.: Badania oporu hydraulicznego warstwy zakolmatowanej
podczas okresowej infiltracji wody do gruntu. Ochrona rodowiska 2008, nr 1.
Chapman D. N., et al.: Research Needs for On-line Replacement Techniques. The University of
Birmingham, Infrastructure Engineering and Management Research Centre. Civil Engineering.
Birmingham, 2004.
Chomicz K.: Normy opadowe dla potrzeb kanalizacji miast. Gospodarka Wodna nr 10, 1953, s.
377-382.
Chudzicki J.: Obliczenia hydrauliczne przewodw kanalizacyjnych w wietle norm EN752 i
EN12056. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2003, nr 3, s. 91-95.
Chudzicki J., Sosnowski S.: Instalacje kanalizacyjne, projektowanie, wykonanie i eksploatacja.
Wyd. Seidel-Przywecki (ISBN 83-919449-0-5), Warszawa 2004.
Ciepielowski A., Dbkowski S. L.: Metody oblicze przepyww maksymalnych w maych
zlewniach rzecznych (z przykadami). Oficyna Wyd. Projprzem-EKO, Bydgoszcz 2006.
Cisowska I., Kotowski A.: The local resistance in plastic pipe fittings. Environment Protection
Engineering 2004, vol. 30, nr 1/2, s. 75-87.
Cisowska I., Kotowski A.: Studies of hydraulic resistance in polypropylene pipes and pipe
fittings. Foundations of Civil and Environmental Engineering 2006, nr 8, s. 37-57.
Colebrook C. F., White C. M.: Experiments with fluid friction in roughened pipes. Proceedings
of the Royal Society 1937, vol. 161, no. A 903.
Cunnane C.: Unbiased plotting positions - a review. Journal of Hydrology 1978, no. 37.
engly Y. A., Cimbala J. M.: Fluid Mechanics. Fundamental and aplications, McGrow-Hill,
Boston 2006.
Dbrowski W.: Oddziaywanie sieci kanalizacyjnych na rodowisko. Wydaw. Politechniki
Krakowskiej, Krakw 2004.
Dbrowski W.: Ocena wielkoci adunkw zrzucanych przez przelewy burzowe. Gaz, Woda i
Technika Sanitarna 2007, nr 3, s. 22-25.
Dbrowski W.: Strategia postpowania z przelewami burzowymi. Gaz, Woda i Technika
Sanitarna 2007, nr 6, s. 13-19.
Dbrowski W.: Przewidywanie, obliczanie i pomiar krotnoci dziaania przeleww burzowych.
Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2007, nr 11, s. 19-22.
Dbrowski W.: Rola retencji terenowej w ograniczaniu spyww powierzchniowych na
przykadzie pola golfowego. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2007, nr 12, s. 17-21.
Denczew S., Krlikowski A.: Podstawy nowoczesnej eksploatacji ukadw wodocigowych i
kanalizacyjnych. Arkady, Warszawa 2002.
Dzienis L., Krlikowski A.: Wodocigi i kanalizacje wiejskie. Wydawnictwo Politechniki
Biaostockiej, 1991.
Dziopak J.: Analiza teoretyczna i modelowanie wielokomorowych zbiornikw kanalizacyjnych.
Monografia nr 125. Politechnika Krakowska 1992.
Dziopak J.: Postp w efektywnych sposobach retencjonowania ciekw w kanalizacyjnych
zbiornikach retencyjnych. IV Zjazd Kanalizatorw Polskich POLKAN99. d, 8-10 listopada
1999, s. 115-125.
Dziopak J.: Modelowanie wielokomorowych zbiornikw retencyjnych w kanalizacji. Oficyna
Wyd. Politechniki Rzeszowskiej (ISBN 83-7199-293-9), 2004.
Dziopak J.: Postp w metodologii wymiarowania wielokomorowych zbiornikw retencyjnych w
kanalizacji. VI Zjazd Kanalizatorw Polskich POLKAN07, d 67.12.2007. Monografie
Komitetu Inynierii rodowiska PAN, 2007, vol. 46, s. 141-151.
Dziopak J., Sy D.: Modelowanie zbiornikw klasycznych i grawitacyjno-pompowych w
kanalizacji. Oficyna Wyd. Politechniki Rzeszowskiej, 2007.

161

KANALIZACJA I

52.

53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.

62.

63.
64.
65.
66.

67.

68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.

Dziopak J., Hypiak J.: Analiza metodologii wymiarowania kanalizacji oglnospawnej. Zeszyty
Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, Budownictwo i Inynieria rodowiska 2011, z. 58 (nr 2),
s. 21-34.
Ebert F.: Zur turbulenten Durchstrmung einer flachen kreiszylindrischen Kammer. Acta
Mechanica 1977, Nr 25, s. 241-256.
Edel R.: Odwadnianie drg. Wydawnictwo Komunikacji i cznoci, Warszawa 2006.
Edel R., Suligowski Z.: Wpyw parametrw wpustw deszczowych na sprawno odwodnienia
powierzchniowego drg i ulic. Wyd. Politechniki Gdaskiej 2004.
Elalfy Y. E.: Untersuchung der Strmungsvorgnge in Wirbelkammerdioden und Drosseln.
Ph.D. Thesis, Mitteilungen des Instituts fr Wasserbau der Universitt Stuttgart 1979.
Fidala-Szope M.: Ochrona wd powierzchniowych przed zrzutami z kanalizacji deszczowej i
prozdzielczej. Poradnik, IO Warszawa 1997.
Fidala-Szope M., Sawicka - Siarkiewicz H., Koczyk A.: Ochrona wd powierzchniowych przed
zrzutami burzowymi z kanalizacji oglnospawnej. Poradnik, IO Warszawa 1999.
Gao J., Cao Y., Tung W., Hu J.: Multiscale analysis of complex time series: Integration of chaos
and random fractal theory, and beyond. John Wiley & Sons, New Jersey 2007.
Geiger W., Dreiseitl H.: Nowe sposoby odprowadzania wd deszczowych. Wydawnictwo
Projprzem-EKO, Bydgoszcz 1999.
Grabarczyk C.: Metody hydraulicznego obliczania przewodw kanalizacji cinieniowej. Mat. III
Konferencji: Sieci kanalizacyjne, pompownie i oczyszczalnie ciekw na terenach
niezurbanizowanych. Pia - Bydgoszcz 2000.
Grabarczyk C., Kalenik M., Siwiec T., Morawski D.: Eksperymentalne badania liniowych
oporw hydraulicznych cinieniowych przepyww ciekw w rurach PVC i PE Gamrat, II
Oglnopolska Konf. N.-T. Nowe materiay i urzdzenia w wodocigach i kanalizacji, KielceCedzyna, 19-20.04.2001, s. 29-37.
Gruszecki T., Wartalski J.: Kanalizacja. Materiay pomocnicze do wicze projektowych.
Wydawnictwo Wyszej Szkoy Inynierskiej w Koszalinie 1986.
Hager W.: Abwasserhydraulik. Springer Verlag 1994.
Heidrich Z., Kalenik M., Podedworna J., Stako G.: Sanitacja wsi. Wyd. Seidel-Przywecki,
Warszawa 2008.
Huhn V.: Nachweis und Bemessung von Regenrckhalterumen in Siedlungsgebieten,
Schriftenreihe fr Stadtentwsserung und Gewsserschutz. Band 19. SuG-Verlag, Hannover
1999.
Hypiak J.: Koncepcja zbiornika infiltracyjno-retencyjnego ciekw deszczowych z komor
osadowa. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, seria Budownictwo i Inynieria
rodowiska 2011, z. 2.
Imhoff K., Imhoff K.R.: Kanalizacja miast i oczyszczanie ciekw. Poradnik. Wydawnictwo
Projprzem-EKO, Bydgoszcz 1996.
. .: . -,
1975.
Janiszewski F.: Interpretacja pluwiogramw. Gazeta Obserwatora 1976, nr 2-3, s. 7-15.
Janson L.E., Molin J.: Projektowanie i wykonawstwo sieci zewntrznych z tworzyw sztucznych.
VBB consulting Ltd (ISBN 87-983636-1-1), Stockholm 1991.
Jeowiecka-Kabsch K., Szewczyk H.: Mechanika pynw. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocawskiej, 2001.
Kalenik M.: Hydrauliczne warunki dziaania kanalizacji podcinieniowej. Gaz, Woda i Technika
Sanitarna 2004, nr 4, s. 125-130.
Kalinowski M.: Zasady projektowania zbiornikw retencyjno-sedymentacyjnych ciekw
deszczowych. Wyd. Instytutu Ochrony rodowiska, Warszawa 1990.
Kallwass G. J.: Drosselblenden am Regenberlauf. GWF-Wasser/Abwasser 1968, Jg. 109, H. 6,
s. 150-155.
Kamierczak B.: Badania symulacyjne dziaania przeleww burzowych i separatorw ciekw
deszczowych w warunkach ruchu nieustalonego do wspomagania projektowania sieci
odwodnieniowych. Instytut Inynierii Ochrony rodowiska Politechniki Wrocawskiej. Praca
doktorska (Promotor A. Kotowski). Wrocaw 2011.

162

KANALIZACJA I

77.

78.
79.
80.

81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.

88.

89.
90.

91.
92.
93.
94.
95.

96.

97.

98.
99.

Kamierczak B., Kotowski A.: Weryfikacja przepustowoci kanalizacji deszczowej w

modelowaniu hydrodynamicznym. Monografia. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocawskiej, Wrocaw 2012.
Kisiel A.: Hydrauliczna analiza dziaania grawitacyjno-podcinieniowych zbiornikw
kanalizacyjnych. Monografia nr 238. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej 1998.
Kolonko A.: Klasyfikacja oraz charakterystyka metod czyszczenia sieci uzbrojenia
podziemnego. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 1998, nr 2, s. 74-77.
Kolonko A., Kotowski A.: Koncepcja renowacji kanau z oszacowaniem wpywu wybranej
techniki rehabilitacji na warunki przepywu ciekw. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2007, nr
12, s. 28-31.
Kolonko A., Kotowski A.: Proecological Technologies of Sewer Rehabilitation. Environment
Protection Engineering 2007, no. 4, vol. 33, s. 55-65.
Kossakowska-Cezak U. (Rec.): Climatological normals (CLINO) for the period 1961-1990.
WMO No. 847, Geneva 1996. Przegld Geofizyczny 1999, t. 44, nr 1-2.
Kotowski A.: Modellversuche ber Regenberlufe mit gedrosseltem Ablauf. GWFWasser/Abwasser 1990, Jg 131, H 3, s. 108-114.
Kotowski A.: Podstawy wymiarowania bocznych przeleww burzowych z rur dawic.
Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej (Monografia nr 38), 1998.
Kotowski A.: Zasady wymiarowania udoskonalonych przeleww burzowych z rur dawic. IV
Kongres Kanalizatorw Polskich POLKAN99. d 8-10 listopada 1999, s. 127-139.
Kotowski A.: Projektowanie separatorw i przeleww burzowych na kanalizacji deszczowej.
Ochrona rodowiska 2000, nr 2, s. 25-30.
Kotowski A.: Modelluntersuchungen ber den Regenberlauf mit seitlichen Streichwehren und
gedrosseltem Ablauf in rechteckigen Kanlen. GWF-Wasser/Abwasser 2000, Jg. 141, H 1, s.
47-55.
Kotowski A.: Grundlagen der hydraulischen Dimensionierung der Regenberlufe mit
gedrosseltem Ablauf aus der beruhigten Kammer hinter dem seitlichen Streichwehr. GWFWasser/Abwasser 2000, Jg. 141, H 8, s. 516-526.
Kotowski A.: Dimensionless equation for side-channel weirs. Archives of Hydroengineering and
Environmental Mechanics 2001, vol. 48, nr 1, s. 97-113.
Kotowski A.: Verfahren und Beispiel der Dimensionierung des verbesserten Regensberlaufs
mit Drosselrohr in Mischwasserkanalisation. GWF-Wasser/Abwasser 2001, Jg. 142, H 12, s.
843-850.
Kotowski A.: Wspczynnik przepywu bocznych upustw regulacyjnych. Gospodarka Wodna
2002, R. 62, nr 7, s. 286-291.
Kotowski A.: Durchflusswiderstnde in hydraulisch glatten Rohren, Kniekrmmern und
Segmentkrmmern. GWF-Wasser/Abwasser 2003, Jg. 144, H 9, s. 582-588.
Kotowski A.: Durchflusswiderstnde in Kniekrmmer -und Segmentkrmmer Anordnungen aus
Kunststoff. GWF-Wasser/Abwasser 2005, Jg. 146, H 2, s. 134-140.
Kotowski A.: Wybrane aspekty wymiarowania i sprawdzania przepustowoci kanaw
deszczowych i oglnospawnych. Forum Eksploatatora 2006, nr 1(22), s. 18-25.
Kotowski A.: O potrzebie dostosowania zasad wymiarowania kanalizacji w Polsce do wymaga
normy PN-EN 752 i zalece Europejskiego Komitetu Normalizacji. Gaz, Woda i Technika
Sanitarna 2006, nr 6, s. 20-26.
Kotowski A.: Dyskusja nad zaleceniami normy PN-EN 752 odnonie zasad wymiarowania
odwodnie terenw w Polsce. VI Zjazd Kanalizatorw Polskich POLKAN07, d
67.12.2007. Monografie Komitetu Inynierii rodowiska PAN, 2007, vol. 46, s. 27-37.
Kotowski A.: O wiarygodnoci podstaw modelowania zbiornikw retencyjnych ciekw
deszczowych. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Prace Naukowe. Seria
Inynieria rodowiska 2009, z. 57, s. 79-91.
Kotowski A.: Weryfikacja zasad wymiarowania zbiornikw retencyjnych ciekw deszczowych
w Polsce. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2009, nr 4, s. 14-21.
Kotowski A.: Analiza hydrauliczna zjawisk wywoujcych zmniejszenie przepywnoci
rurocigw. Ochrona rodowiska 2010, nr 1, vol. 32, s. 27-32.

163

KANALIZACJA I

100. Kotowski A.: Metodologiczne podstawy formuowania modeli opadw miarodajnych do

wymiarowania kanalizacji. Przegld Geofizyczny 2011, nr 1-2 (r. LVI), s. 45-67.
101. Kotowski A.: Modele fizykalne opadw do projektowania kanalizacji we Wrocawiu. Gaz,
Woda i Technika Sanitarna 2010, nr 6, s. 7-12.
102. Kotowski A.: Podstawy bezpiecznego wymiarowania odwodnie terenw. Wydawnictwo
Seidel-Przywecki, Warszawa 2011.
103. Kotowski A., Kamierczak B.: Wpyw wysokoci krawdzi przelewowej na jej dugo w
przykadowym przelewie burzowym z dawionym odpywem na kanalizacji oglnospawnej. I
Oglnopolska Konferencja Nauk.-Tech. INFRAEKO, Rzeszw-Paczkowice 26-28.06.2008.
Wyd. Petit, Lublin 2008, s. 87-97.
104. Kotowski A., Kamierczak B.: Ocena przydatnoci dotychczasowych wzorw na natenie
opadw deszczowych do projektowania odwodnie terenw w Polsce. Gaz, Woda i Technika
Sanitarna 2009, nr 11, s. 11-17.
105. Kotowski A., Kamierczak B.: Probabilistyczne modele opadw miarodajnych do
projektowania i weryfikacji czstoci wyleww z kanalizacji we Wrocawiu. Gaz, Woda i
Technika Sanitarna 2010, nr 6, s. 13-19.
106. Kotowski A., Kamierczak B., Dancewicz A.: Modelowanie opadw do wymiarowania
kanalizacji. Wyd. Komitetu Inynierii Ldowej i Wodnej PAN. Studia z zakresu Inynierii nr
68, Warszawa 2010.
107. Kotowski A., Kamierczak B., Dancewicz A.: Czasowo-przestrzenne zrnicowanie opadw
atmosferycznych we Wrocawiu. Ochrona rodowiska 2010, vol. 32, nr 4, s. 37-46.
108. Kotowski A., Szewczyk H.: Hydraulische Berechnungen von Leichtflssigkeitsabscheidern.
Korrespondenz Abwasser - Abwasser/Abfall 2007, Jg. 54, Nr 3, s. 260-267.
109. Kotowski A., Szewczyk H.: Hydraulics of light liquid separators with overflows inside
bypasses. Chemical and Process Engineering 2008, vol. 29, nr 4, s. 1037-1051.
110. Kotowski A., Szewczyk H.: Verfahren und Beispiel zur Dimensionierung eines
Leichtflssigkeitsabscheiders mit innerem Umlaufkanal. Das Gas und Wasserfach Wasser/Abwasser 2009, Jg. 150, Nr 6, s. 467-473.
111. Kotowski A., Szewczyk H.: Minor losses in pipelines throttling liquid flow. Chemical and
Process Engineering 2010, vol. 31, nr 4, s. 553-566.
112. Kotowski A., Szewczyk H., Pawlak A.: Hydraulic modeling of sewage flow in separators of
petroleum distributors. Environment Protection Engineering 2005, vol. 31, nr 2, s. 93-102.
113. Kotowski A., Szewczyk H., Wjtowicz P.: Separation of sewage flow in separators with internal
by-pass of the coalescence chamber. Environmental engineering. Wyd. Taylor and Francis,
London 2007, s. 175-180.
114. Kotowski A., Wartalski A., Wartalski J.: Bezrozkopowe metody budowy rurocigw. IX
Konferencja naukowo-techniczna: Infrastruktura podziemna miast, Wrocaw, 24-26 listopada
2005. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 2005, s. 196-207.
115. Kotowski A., Wartalski J., Wartalski A.: Stosowa przepywowe czy przelewowe zbiorniki
retencyjne ciekw deszczowych?. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2009, t. 83, nr 2, s. 18-22.
116. Kotowski A., Wartalski J., Wjtowicz P.: Dimensioning of non-conventional storm overflows
with the new method of throttling the outflow to the treatment plant. Environmental
Engineering. Wyd. Taylor and Francis, London 2007, s. 165-173.
117. Kotowski A., Wjtowicz P.: Research methods analysis of isothermal liquid flows in plastic
pipes. Environmental Protection Eng. 2004, vol. 30, no. 3, s. 71-80.
118. Kotowski A., Wjtowicz P.: Podstawy metodologiczne bada parametrw hydraulicznych
cinieniowych rurocigw i kanaw z tworzyw sztucznych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna
2005, t. 78, nr 1, s. 18-24.
119. Kotowski A., Wjtowicz P: Analysis of hydraulic parameters of cylindrical vortex regulators.
Environment Protection Engineering 2008, vol. 34, nr 2, s. 43-56.
120. Kotowski A., Wjtowicz P.: Analysis of hydraulic parameters of conical vortex regulators.
Polish Journal of Environ. Stud. 2010, vol. 19, nr 4, s. 749-756.
121. Kottegoda N. T., Natale L., Raiteri E.: Statistical modelling of daily streamflows using rainfall
input and curve number technique. Journal of Hydrology 2000, vol. 234, no. 3-4, s. 170-186.
122. Konishi S., Kitagawa G.: Information Criteria and Statistical Modeling. Springer Science 2008.

164

KANALIZACJA I

123. Kowal A. L., widerska-Br M.: Oczyszczanie wody. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa
2009.
124. Krlikowska J.: Ocena przydatnoci hydroseparatorw do podczyszczania ciekw
deszczowych. Seria Inynieria rodowiska nr 377. Wyd. Politechniki Krakowskiej 2010.
125. Krlikowski A.: Skad wd opadowych i jego wpyw na sposb ich podczyszczania. I
Oglnopolska Konf. N-T INFRAEKO Rzeszw-Pacztowice, 2008.
126. Krlikowski A., Tuz P.: Ocena stanu czystoci wd maych rzek bdcych odbiornikami
ciekw opadowych z terenu zurbanizowanego. IV Kongres Kanalizatorw Polskich
POLKAN99. d 8-10 listopada 1999, s. 269-281.
127. Krlikowski A., Garbarczyk K., Gwodziej-Mazur J., Butarewicz A.: Osady powstajce w
obiektach systemu kanalizacji deszczowej. Monografia PAN, Biaystok 2005.
128. Kuliczkowski A.: Kryteria doboru bezodkrywkowych technologii odnowy przewodw
kanalizacyjnych. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 1996, nr 3, s. 90-94.
129. Kuliczkowski A.: Problemy bezodkrywkowej odnowy przewodw kanalizacyjnych. Monografia
nr 13. Wydawnictwo Politechniki witokrzyskiej, Kielce 1998.
130. Kuliczkowski A.: Rury kanalizacyjne. Tom 1: Wasnoci materiaowe (2001); Tom 2:
Projektowanie konstrukcji (2004); Tom 3: Rury o konstrukcji sztywnej i sprystej (2008).
Wydawnictwo Politechniki witokrzyskiej, Kielce 2001-2008.
131. Kuliczkowski A. (red): Technologie bezwykopowe w inynierii rodowiska. Wydawnictwo
Seidel-Przywecki Sp. z o.o., Warszawa 2010.
132. Kuliczkowski A., Jakubowski J.: Ocena porwnawcza wybranych metod obliczania
miarodajnych przepyww w kanalizacji deszczowej. Instal 2002, nr 11, s. 28-32.
133. Kwietniewski M, Nowakowska-Baszczyk A., Olszewski W., Ways M.: Kanalizacja. Materiay
do projektowania. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, 1985.
134. Kwietniewski M, Roman M., Koss H.: Niezawodno wodocigw i kanalizacji. Arkady,
Warszawa 1993.
135. Kwietniewski M., Gbski W., Wronowski N.: Monitorowanie sieci wodocigowych i
kanalizacyjnych. Wydawnictwa Zarzdu Gwnego PZiTS. Monografia nr 10, serii: Wodocigi
i Kanalizacja (ISBN 83-87792-38-1), Warszawa 2005.
136. Kwietniewski M., Rak J.: Niezawodno infrastruktury wodocigowej i kanalizacyjnej w
Polsce. Wyd. Komitetu Inynierii Ldowej i Wodnej PAN. Studia z zakresu Inynierii nr 67,
Warszawa 2010.
137. Lebiedowski M.: Ocena chropowatoci przewodw kanalizacyjnych z tworzyw sztucznych.
Gospodarka Wodna 2002, nr 12, s. 522-524.
138. Lednicky V., Priadka O.: Srovnvac men srek srkomry rzngo typu. Meteorologick
Zprvy. HM Praha 1984, R. 37, nr 1, s. 21-23.
139. Licznar P.: Nowoczesne projektowanie sieci odwodnienia na bazie numerycznego modelu
terenu w programie InRoads Storm&Sanitary. INSTAL 2006, nr 6, s. 57-63.
140. Licznar P.: Potrzeba wykorzystania syntetycznych danych opadowych dla modelowania sieci
kanalizacji deszczowej i oglnospawnej. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2009, nr 6, s. 19-24.
141. Licznar P.: Wstpne wyniki porwnawczych testw polowych elektronicznego deszczomierza
wagowego OTT Pluvio2 i disdrometru laserowego Parsivel. INSTAL 2009, nr 7-8, s. 43-50.
142. Licznar P.: Generatory syntetycznych szeregw opadowych do modelowania sieci kanalizacji
deszczowych i oglnospawnych. Monografia. Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we
Wrocawiu 2009.
143. Licznar P.: Wymiarowanie zbiornikw retencyjnych wd opadowych zgodnie z wymogami
niemieckiej wytycznej DWA-A 117. INSTAL 2010, nr 11, s. 51-56.
144. Licznar P., omotowski J., Rojek M.: Pomiary i przetwarzanie danych opadowych dla potrzeb
projektowania i eksploatacji systemw odwodnieniowych. Wyd. FUTURA, Pozna 2005.
145. Lorenc H.: Atlas klimatu Polski. IMGW, Warszawa 2005.
146. Lovejoy S., Schertzer D.: Multifraktals, cloud radiances and rain. Journal of Hydrology 2006,
vol. 322, s. 59-88.
147. omotowski J. (red.): Problemy zagospodarowania wd opadowych. Materiay konferencyjne.
Wyd. Seidel-Przywecki, Warszawa 2008.

165

KANALIZACJA I

148. omotowski J., Burszta-Adamiak E.: Badania kolmatacji gruntu w urzdzeniach do infiltracji
wd opadowych. VI Zjazd Kanalizatorw Polskich POLKAN07, d 67.12.2007.
Monografie Komitetu Inynierii rodowiska PAN, Lublin 2007, vol. 46, s. 75-84.
149. omotowski J., Szpindor A.: Nowoczesne systemy oczyszczania ciekw. Arkady, Warszawa
1999.
150. Madryas C., Kolonko A., Wysocki L.: Konstrukcje przewodw kanalizacyjnych. Oficyna
Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, 2002.
151. Mays L. W. (Editor): Stormwater collection systems design handbook. McGraw-Hill, New York
2001.
152. McKim R. A.: Building strategies for conventional and trenchless technologies considering
social costs. Canadian Journal of Civil Engineering 1997, vol. 24(5), s. 819-827.
153. Mehrotra R., Sharma A.: Preserving low-frequency variability in generated daily rainfall
sequences. Journal of Hydrology 2007, vol. 345 (no. 1-2), s. 102-120.
154. Mehrotra R., Sharma A.: A semi-parametric model for stochastic generation of multi-site daily
rainfall exhibiting low-frequency variability. Journal of Hydrology 2007, vol. 345 (no. 1-2), s.
180-193.
155. Mielcarzewicz E. W.: Obliczanie systemw zaopatrzenia w wod. Arkady, Warszawa 2000.
156. Mielcarzewicz E.: Odwadnianie terenw zurbanizowanych i przemysowych. Systemy
odwadniania. PWN, Warszawa 1990; Podstawy projektowania. PWN, Warszawa 1991.
157. Mielcarzewicz E., Wartalski J.: Systemy zaopatrzenia w wod i usuwania ciekw. Wybrane
zagadnienia. Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej, 1990.
158. Moghazi H., El-Din M.: Estimating Hazen-Williams coefficient for polyethylene pipes. Journal
of Transportation Eng. 1998, no. 3-4, s. 197-199.
159. Mrowiec M.: Propozycja wymiarowania zbiornikw retencyjnych odciajcych hydraulicznie
sie kanalizacyjn. VI Zjazd Kanalizatorw Polskich POLKAN07, d 67.12.2007.
Monografie Komitetu Inynierii rodowiska PAN 2007, Vol. 46, s. 153-162.
160. Mrowiec M.: Efektywne wymiarowanie i dynamiczna regulacja kanalizacyjnych zbiornikw
retencyjnych. Monografia. Wydawnictwo Politechniki Czstochowskiej, 2009.
161. Mysiak M.: Zarys kanalizacji. Wydawnictwo Politechniki Wrocawskiej, 1970.
162. Namysowska-Wilczyska B. (Red.): Modelowanie procesw hydrologicznych. Oficyna
Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 2008.
163. Oliveto G., Biggiero V., Fiorentino M.: Hydraulic features of supercritical flow along prismatic
weirs. Journal of Hydraulic Research 2001, vol. 39, no. 1, s. 73-82.
164. OReilly M., Stovin V.: Trenchless construction: risk assessment and management. Tunneling &
Underground Space Technology 1996, no. 11 (Suppl. 1), s. 25-35.
165. Osmlska-Mrz B.: Zasady ochrony rodowiska w projektowaniu, budowie i utrzymaniu drg.
Dzia 07: Ochrona wd w otoczeniu drg. Instytut Badawczy Drg i Mostw, Warszawa 1996
(maszynopis).
166. Overeem A., Buishand A., Holleman I.: Rainfall depth-duration-frequency curves and their
uncertainties. Journal of Hydrology 2008, vol. 348 (no. 1-2), s. 124-134.
167. Peka H., Kotowski A.: O celowoci bada opornoci hydraulicznej rurocigw przed
oczyszczaniem bd renowacj. INSTAL 2003, nr 11, s. 2-5.
168. Plenker T.: Computer aided decision support on choosing the right technology for sewer
rehabilitation. Water Science and Technology 2002, vol. 46, no. 6-7, s. 403-410.
169. PN-76/M-34034: Rurocigi. Zasady oblicze strat cinienia. PKNiM, Warszawa 1976.
170. PN-B-01700: Wodocigi i kanalizacja. Urzdzenia i sie zewntrzna. Oznaczenia graficzne.
PKN, 1999.
171. PN-B-010702: Wodocigi i kanalizacja. Zbiorniki. Wymagania i badania (PKN 1999).
172. PN-71/B-02710: Kanalizacja zewntrzna. Przekroje poprzeczne zamknitych kanaw
ciekowych (PKN 1971).
173. PN-92/B-10727: Kanalizacja. Przewody kanalizacyjne na terenach grniczych. Wymagania i
badania przy odbiorze.
174. PN-S-02204: Drogi samochodowe. Odwodnienie drg (PKN 1997).
175. PN-B-10729: Kanalizacja. Studzienki kanalizacyjne (PKN 1999).

166

KANALIZACJA I

176. PN-B-12042: Drenowanie. Projektowanie rozstawu i gbokoci drenowania na podstawie

kryteriw hydrauliczno-hydrologicznych (PKN 1998).
177. PN-EN 476: Wymagania oglne dotyczce elementw stosowanych w kanalizacji
grawitacyjnej.
178. PN-EN 1610: Budowa i badania przewodw kanalizacyjnych.
179. PN-EN 13598-1: Systemy przewodw rurowych z tworzyw sztucznych do podziemnej
bezcinieniowej kanalizacji deszczowej i sanitarnej (PVCU, PP i PE). Cz. 1: Specyfikacje
ksztatek pomocniczych wraz z pytkimi studzienkami inspekcyjnymi. Cz. 2: Specifications for
manholes and inspection chambers i traffic areas and deep underground installations (prEN
13598-2).
180. PN-ENV 1046: Systemy z tworzyw sztucznych. Systemy do przesyania wody i ciekw na
zewntrz konstrukcji budowli. Praktyczne zalecenia ukadania przewodw pod ziemi i nad
ziemi (Prenorma, projekt wersji polskiej).
181. PN-EN 752 (17): Zewntrzne systemy kanalizacyjne. Cz. 1: Pojcia oglne i definicje; Cz. 2:
Wymagania; Cz. 3: Planowanie; Cz. 4: Obliczenia hydrauliczne i oddziaywanie na rodowisko;
Cz. 5: Modernizacja; Cz. 6: Ukady pompowe; Cz. 7: Eksploatacja i uytkowanie (PKN 20002002).
182. PN-EN 752:2008: Drain and sewer systems outside buildings (Zewntrzne systemy
kanalizacyjne - PKN 2008).
183. PN-EN 858-12: Instalacje oddzielaczy cieczy lekkich (np. olej i benzyna). Cz. 1: Zasady
projektowania, waciwoci uytkowe i badania, znakowanie i sterowanie jakoci. Cz. 2: Dobr
wielkoci nominalnych, instalowanie, uytkowanie i eksploatacja (PKN 2005). Zmiana do PNEN 858-1:2005/A1: Instalacje oddzielaczy cieczy lekkich (np. olej i benzyna). Cz. 1: Zasady
projektowania, waciwoci uytkowe i badania, znakowanie i sterowanie jakoci (PKN 2007).
184. PN-EN 1671: 2001. Zewntrzne systemy kanalizacji cinieniowej (PKN 2001).
185. PN-EN 1091: 2002. Zewntrzne systemy kanalizacji podcinieniowej (PKN 2002).
186. PN-EN 12056-15: 2002. Systemy kanalizacji grawitacyjnej wewntrz budynkw. Cz. 1.:
Postanowienia oglne i wymagania; Cz. 2.: Kanalizacja sanitarna; Cz. 3: Przewody deszczowe;
Cz. 4: Pompownie ciekw; Cz. 5: Monta i badania, instrukcje dziaania, uytkowania i
eksploatacji (PKN 2002).
187. Prokop P.: Maksymalne opady oraz czas ich trwania na wiecie i w Polsce. Przegld
Geofizyczny 2006, R. LI, nr 2.
188. Przywecki W.: Wybrane aspekty nowoczesnego projektowania oglnospawnych i deszczowych
systemw kanalizacyjnych. Forum Eksploatatora 2007, nr 6, s. 53-55.
189. Puzyrewski R., Sawicki J.: Podstawy mechaniki pynw i hydrauliki. PWN, Warszawa 1998.
190. Rak J., Iwanejko R., Wieczysty A.: Analiza wstpna bada niezawodnociowych. Gaz, Woda i
Technika Sanitarna 1994, nr 12, s. 395-398.
191. Rak J., Kucharski B.: Powane awarie - przeciwdziaanie i reagowanie. Gaz, Woda i Technika
Sanitarna 2003, nr 11, s. 398-400.
192. Reinhold F.: Regenspenden in Deutschland. Archive fr Wasserwirtschaft 1940.
193. Roszkowski A.: Renovation of sewers using Shortlining technology WIR system, Brochures
made available by the company WIR System, 2004.
194. Rozporzdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 14 stycznia 2002 r. w sprawie okrelania
przecitnych norm zuycia wody. Dz. U. Nr 8 z dnia 31 stycznia 2002 r. (poz. 70).
195. Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunkw, jakie naley
speni przy wprowadzaniu ciekw do wd lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczeglnie
szkodliwych dla rodowiska wodnego. Dz. U. Nr 137 z dnia 31 lipca 2006 r. (poz. 984).
196. Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 28 stycznia 2009 r. zmieniajce rozporzdzenie w
sprawie warunkw, jakie naley speni przy wprowadzaniu ciekw do wd lub do ziemi, oraz
w sprawie substancji szczeglnie szkodliwych dla rodowiska wodnego. Dz. U. Nr 27 z dnia 19
lutego 2009 r. (poz. 169).
197. Sakamoto Y., Ishiguro M., Kitagawa G.: Akaike information criterion statistics. KTK
Scientific Publishers 1986.
198. Saul A. J., Delo E. A.: Performance of a hight - side - weir storm - sewage chamber incorpo
rating storage. 2 nd Int. Conf. Urbana Strom Drainage 1981, s. 110-119.

167

KANALIZACJA I

199. Sawicka-Siarkiewicz H.: Zanieczyszczenie ciekw opadowych odprowadzanych z tras

szybkiego ruchu i terenw obiektw towarzyszcych oraz metody ograniczania ich wpywu na
odbiorniki. Seminarium IO nt. Odprowadzanie wd opadowych z terenw zurbanizowanych problemy prawne, techniczne i ekologiczne, Jachranka 30.05-01.06.1999 r.
200. Sawicki J., Kondziela A.: Aktualizacja hydraulicznych parametrw sieci deszczowych. Gaz,
Woda i Technika Sanitarna 2002, nr 6, s. 208-210.
201. Schmitt T. G.: Kommentar zum Arbeitsblatt A 118 Hydraulische Bemessung und Nachweis
von Entwsserungssystemen. DWA, Hennef 2000; Wyd. Seidel-Przywecki, Warszawa 2007.
202. Schmitt T.G., Thomas M.: Rechnerischer Nachweis der berstauhufigkeit auf der Basis von
Modellregen und Starkregenserien. Korrespondenz Abwasser - Wasserwirtschaft/Abwasser/
Abfall 2000, Jg. 47, Nr. 1.
203. Silva-Araya W. F., Chaudhry M. H.: Unsteady friction in rough pipes. Journal of Hydraulic Eng.
2001, no. 7, s. 607-618.
204. Singh R., Manivannan D., Satyanarayana T.: Discharge coefficients of rectangular side weirs.
Journal of Irrigation and Drainage Engineering 1994, vol. 120, no. 4, s. 814-820.
205. Siwiec T.: Kryterium wyboru metody obliczania oporw liniowych w rurach z tworzyw
sztucznych. INSTAL 2002, nr 11, s. 69-72.
206. Skotnicki M., Sowiski M.: Przestrzenna zmienno opadw w modelowaniu odpywu ze
zlewni miejskiej; Modelowanie procesw hydrologicznych. Red.: Namysowska-Wilczyska B.
Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej 2008, s. 75-93.
207. Sy D.: Hydrological factors of drainage area in simulation model of gravitational pump
reservoirs. Ecological Chemistry and Engineering 2006, vol. 13, no. 11, s. 1287-1298.
208. Sy D.: Retencja i infiltracja wd deszczowych. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Rzeszowskiej 2008.
209. Sy D.: Retencja zbiornikowa i sterowanie dopywem ciekw do oczyszczalni. Wydawnictwo
Komitetu Inynierii rodowiska PAN (Monografia). Lublin 2009.
210. Sy D.: Application of numerical simulation in design of innovative KALIPSO-type sewage
tank. Environment Protection Engineering 2010, vol. 36, nr 3, s. 113-126.
211. Sy D., Dziopak J.: Assumption for optimization model of sewage system cooperating with
storage reservoirs. Underground Infrastructure of Urban Areas. CRC Press/Balkema, New York
2009, USA, s. 249-256.
212. Soczyska U. (Red.): Hydrologia dynamiczna. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 1997.
213. Sowiski M.: Wyznaczenie maksymalnego natenia opadu o T-letnim okresie powtarzalnoci
na przykadzie Wrocawia. Wiadomoci IMGW 1980, t. VI, z. 3-4, s. 117-126.
214. Stachy J. (red.): Atlas hydrologiczny Polski. Tom I. Wyd. Geologiczne. Warszawa 1987.
215. Strupczewski W., Napirkowski J.: Rozkady maksymalnych sezonowych wysokoci opadw
atmosferycznych i ich sum na podstawie modelu serii czasowej. Przegld Geofizyczny 1981,
vol. XXVI, nr 1-2, s. 25-36.
216. Subramanya K., Awasthy S.G.: Spatially varied flow over side weirs. Journal of Hydraulic
Div. 1972, vol. 98, no. 1, s. 1-10.
217. Suligowski Z.: Zagospodarowanie wd opadowych. Szczeglne problemy. Forum Eksploatatora
2004, nr 3-4, s. 24-27.
218. Suligowski Z.: Szczeglne problemy wodocigw i kanalizacji w nowych normach. Forum
Eksploatatora 2007, nr 5 (32), s. 24-27.
219. Suligowski Z.: Samooczyszczanie przewodw kanalizacyjnych. INSTAL 2010, nr 2, s. 48-53.
220. Swamee P.K., Pathak S.K., Ali M.S.: Side-weir analysis using elementary discharge coefficient.
Journal of Irrigation and Drainage Engineering 1994, vol. 120, no. 4, s. 742-755.
221. Syred N., Ber J. M.: Combustion in Swirling Flows: a Review. Combustion and Flame 1974,
25 (2), s.143-201.
222. Szling Z., Paczeniak E.: Odwodnienia budowli komunikacyjnych. Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocawskiej, 2004.
223. Tesa, V.: Superquadratic vortex flow restrictors. University of Sheffield, London 2005.
224. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. - Prawo ochrony rodowiska. Dz. U. Nr 62 (poz. 627).
225. Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wod i zbiorowym
odprowadzaniu ciekw. Dz. U. Nr 72 (poz. 747).

168

KANALIZACJA I

226. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo Wodne. Dz. U. Nr 115 (poz. 1229).
227. Volkart P.: Die Schlauchdrossel: ein erprobtes Regulierorgan fr Kanalisation und
Bewsserung. Wasser, Energie, Luft 1992, H. 9, s. 222-225.
228. VSA: Sonderbauwerke in Kanalisationen. Schweizerischer Abwasserfachleute. VSA Dokumentation 483, Zrich 1993.
229. Warunki techniczne wykonania i odbioru robt budowlano-instalacyjnych. Tom II. Instalacje
sanitarne i przemysowe. Arkady, Warszawa 1988.
230. Warunki techniczne wykonania i odbioru sieci kanalizacyjnych. Wyd. COBRTI INSTAL,
Warszawa 2003.
231. Weismann D.: Komunalne przepompownie ciekw. Wyd. Seidel-Przywecki Warszawa 2001.
232. White F. M.: Fluid Mechanics. McGrow - Hill, Boston 2008.
233. Wizik B. (Red): Hydrologia w inynierii i gospodarce wodnej. Tom 1. Monografia PAN. Vol.
68. Wyd. Perfekta info, Lublin 2010.
234. Wodocigi i kanalizacja. Poradnik. Arkady, Warszawa 1974 (1991).
235. Wooszyn J.: rednie natenie, redni czas trwania i rozkad natenia normalnych opadw we
Wrocawiu. Zeszyty Naukowe WSR we Wrocawiu. Melioracja 1961, nr 61, s. 23-41.
236. Worsa-Kozak M., Kotowski A., Wartalski A.: Monitoring stanw wd podziemnych w rejonie
rdmiejskiego Wza Wodnego we Wrocawiu. Przegld Geologiczny 2008, t. 56, nr 4, s. 302307.
237. Wjtowicz P.: Wpyw parametrw konstrukcyjnych i eksploatacyjnych wybranych regulatorw
wirowych na ich charakterystyk hydrauliczn. Praca doktorska, Instytut Inynierii Ochrony
rodowiska Politechniki Wrocawskiej, 2007.
238. Wjtowicz P., Kotowski A.: Badania modelowe cylindrycznych regulatorw hydrodynamicznych. Ochrona rodowiska 2008, nr 2, s. 35-41; Badania modelowe stokowych
regulatorw hydrodynamicznych. Ochrona rodowiska 2008, nr 3, s. 37-44.
239. Wjtowicz P., Kotowski A.: Influence of design parameters on throttling efficiency of
cylindrical and conical vortex valves. Journal of Hydraulic Research 2009, vol. 47, nr 5, s. 559565.
240. Wyszkowski K.: Badania zalenoci wspczynnika oporw liniowych w zakresie przepywu
burzliwego. Archiwum Hydrotechniki 1970, vol. XII, nr 4, s. 547-569.
241. Wytyczne do programowania zapotrzebowania wody i iloci ciekw w miejskich jednostkach
osadniczych. Ministerstwo Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony rodowiska.
Departament Gospodarki Komunalnej. Instytut Ksztatowania rodowiska, Warszawa 1978.
242. Zarzdzenie nr 20 Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 30 czerwca 1965 r.: Wytyczne
techniczne projektowania miejskich sieci kanalizacyjnych. Dz. Bud. Nr 15 z dnia 7 grudnia
1965 r.
243. Zasady planowania i projektowania systemw kanalizacyjnych w aglomeracjach miejsko przemysowych i duych miastach (Praca zbiorowa pod redakcj P. Baszczyka). Wyd. Instytutu
Ksztatowania rodowiska, Warszawa 1983.
244. Zawilski M.: Prognozowanie wielkoci odpywu i adunkw zanieczyszcze ciekw
opadowych odprowadzanych z terenw zurbanizowanych. Wyd. Politechniki dzkiej 1997.
245. Zawilski M.: Kierunki modernizacji systemw kanalizacyjnych. VI Zjazd Kanalizatorw
Polskich POLKAN07, d 67.12.2007. Monografie Komitetu Inynierii rodowiska PAN,
Lublin 2007, vol. 46, s. 39-49.
246. Zawilski M.: Niestandardowe wykorzystanie GIS w modernizacji systemw kanalizacyjnych.
Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2009, nr 6, s. 34-36.
247. Zawilski M.: Integracja zlewni zurbanizowanej w symulacji spywu ciekw opadowych. Gaz,
Woda i Technika Sanitarna 2010, nr 6, s. 28-32.
248. Zawilski M., Sakson G.: Modelowanie spywu ciekw opadowych ze zlewni miejskiej przy
wykorzystaniu programu SWMM. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 2010, nr 11, s. 32-36.
249. Zobel R.: Versuche an der hydraulischen Rckstromdrossel. Ph. D. Thesis, Technische
Hochschule, Mnchen 1934.
250. Zwara W.: Oczyszczanie wd opadowych w infrastrukturze drogowej. http://www.ekolunicon.com.pl/

169