Miroslav Bcrtoa, Pogledi D. epia na jadranski iredentizam. Arhivski vjesnik, 32"1989. sv.

33,
str. 3540.
;

Miroslav Bertoa
Z a v o d z a p o v i j e s n e i drutvene z n a n o s t i
R i j e k a R J . P u l a , P i o n i r s k a 2,

POGLEDI D. EPIA NA JADRANSKI IREDENTIZAM

U D K 949.713:92 E P I

Izlaganja sa znanstvenih skupova

P r i m l j e n o : 29. 5. 1989.
U epieva stajalitu prema jadranskom
iredentizmu
jasno su ma
rkirane
dvije osnovne interpretativne
crte: istraivanje
bitnih
odred
nica talijanskog
iredentizma
i prouavanje
najreprezentativnijeg
i najamblematinijeg
djela o jadranskom
iredentizmu
istoimene
knjige
Angela Vivantija.
U okviru
tih crta, uoava se da epievo
djelo sa
dri postavke
koje e u jugoslavenskoj
historiografiji
tek u
novije
vrijeme
dobiti tretman to im po vanosti pripada.
Nepogreivim
instiktom
lucidnog historiara
smatra autor epi pogaa u samu
sutinu problema,
upire pogled u najvitalnije
procese i traga za nji
hovom genezom, dajui djela nabijena
podacima,
koncipirana
kao svo
jevrsni
eruditski
i dobro argumentirani
i obrazloeni
znanstveni
ma
terijal.
P r o b l e m a t i k a jadranskog iredentizma n a i z v j e s t a n nain p r i s u t
n a j e u c i j e l o m z r e l o m r a z d o b l j u ivota p a t r i o t a , antifaista, p r a v n i k a ,
politiara, e m i g r a n t a , z n a n s t v e n i k a , uenjaka i ovjeka p r o f i n j e n e u m
jetnike p r i r o d e , p r o f e s o r a i a k a d e m i k a , d o k t o r a D r a g o v a n a epia.
A k a d e m i k epi n i j e s a m o prouavatelj i tuma h i s t o r i j e , o n j e i nje
z i n p r o t a g o n i s t . J a d r a n s k o p i t a n j e u k l a p a l o se u n j e g o v e mladalake v i
z i j e , politika n a s t o j a n j a i z r e l a s t u d i o z n a istraivanja i z n a n s t v e n a
tumaenja n e s a m o j a d r a n s k o g i i s t a r s k o g ve i junoslavenskog/jugo35

Miroslav Bertoa, Pogledi D. epia na jadranski iredentizam. Arhivski

str. 3540.

slavenskog
porima da
upravo
tor o k r u n i
1

vjesnik, 32/1989. sv. 33,

_ _ _

p i t a n j a uope; o n o j e p r i s u t n o i u n j e g o v i m dananjim n a
unato p o o d m a k l o j ivotnoj d o b i i naruenom z d r a v l j u
k n j i g o m o politikim o d n o s i m a v e z a n i m z a j a d r a n s k i p r o s
svoj z n a n s t v e n i o p u s .

U epievim s u t e k s t o v i m a j a s n o m a r k i r a n e d v i j e o s n o v n e c r t e
i n t e r p r e t a c i j e : a) istraivanje b i t n i h o d r e d n i c a t a l i j a n s k o g i r e d e n t i z m a ;
b) prouavanje
n a j r e p r e z e n t a t i v n i j e g i inajamblematinijeg d i j e l a o
jadranskom iredentizmu i s t o i m e n e k n j i g e A n g e l a V i v a n t e a .
Prouavajui jadranski iredenitizam i V i v a n t e o v o d j e l o o n j e m u
e p i j e z a p r a v o r e t r o s p e k t i v n o u r a n j a o u svijet s v o j i h o s o b n i h p r e o
k u p a c i j a , angairanja, s t r e p n j a i n a d a n j a . . . P o n i k a o u p o k r a j i n i k o j a
j e b i l a j e d a n o d g l a v n i h objekata iredentistikih p o s i z a n j a , epi j e
o d r a n i h dana svojeg l j u d s k o g i intelektualnog sazrijevanja nosio u
s e b i nacionalno-politiki i socijalno-oslobodilaki k o m p l e k s Julijske
krajine i n a s t o j a o v l a s t i t i m s n a g a m a i e n t u z i j a z m o m m l a d o s t i p o d u z e
t i k o r a k e z a poboljavanje u v j e t a c i v i l i z a c i j s k o g a suivota n a t o m uz
b u r k a n o m geopolitikom p r o s t o r u .
epieve i n t e r p r e t a c i j e i r e d e n t i z m a p r e d s t a v l j a j u z n a n s t v e n u o b r a
d u j e d n o g r a z d o b l j a i j e d n o g politikog, n a c i o n a l n o g , stratekog, d r u tveno-ekonomskog i k u l t u r n o g f e n o m e n a k o j i j e v e o m a d u g o , o s i m r i
j e t k i h i z n i m a k a , b i o p r e d m e t politikh/politiikanskih i z v r t a n j a i p u b l i
cistike povrnosti. Jo u v i j e k n i j e n a p i s a n a o b j e k t i v n a m o n o g r a f i j s k a
studija o iredentizmu i njegovim posljedicama n a talijansku, austrij
s k u , junoslavensku/jugoslavensku p o l i t i k u , n a drutveni r a z v o j i m e
unacionalne o d n o s e u graninom podruju izmeu s l a v e n s k o g , r o m a n
s k o g i g e r m a n s k o g s v i j e t a . N e k o l i k o r a d o v a a k a d e m i k a epia p r e d
s t a v l j a u z n a n s t v e n o m p o g l e d u d o s a d j e d i n i pokuaj sintetikog d e f i n i
r a n j a te vane p o j a v e .
2

epi j e d o b r o uoio d a se u t a l i j a n s k o j h i s t o r i j s k o j z n a n o s t i i
p u b l i c i s t i c i iredentistiki f e n o m e n s v o d i n a ue r a z d o b l j e
povijesti
I t a l i j e (priblino o d Rilsorgimenta d o k o n c a p r v o g a s v j e t s k o g a r a t a ) ,
d a j e v e z a n najveim d i j e l o m z a t a l i j a n s k o - a u s t r i j s k e o d n o s e , Pariku
m i r o v n u k o n f e r e n c i j u 191920 i d i p l o m a t s k e p r e g o v o r e u j u g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k o j g r a n i c i , a l i j e u p o z o r i o i n a ilavi k o n t i n u i t e t i d e j a ire
d e n t i z m a , p o s e b i c e u d o b a faizma, u r a z d o b l j u p o s l i j e d r u g o g a svjet
s k o g a r a t a , p a i u n o v i j e v r i j e m e . A u p r a v o j e t a j iredentizam p r v e
p o l o v i c e X X i k a s n i j e g r a z d o b l j a s l a b o istraen i esto preuivan.
epi j e s e n z i b i l i t e t o m v r s n o g historiara politike h i s t o r i j e , d o b r o
Izjava samog D. epia u razgovoru s a u t o r o m ovog priloga,
Dragovan epi, Angelo Vivante
i talijanski
iredentizam
na Jadranu,
Z b o r n i k H i s t o r i j s k o g i n s t i t u t a J A Z U 5, Zagreb 1963, 89105; i s t i ; Transfor
macije iredentizma,
I s t r a X I I , 6, P u l a 1974, 917; i s t i Talijanski
iredenti
zam na Jadranu. Konstante
i transformacije,
asopis z a suvremenu povi
jest V I I , 1, Zagreb 1975, 531; isti, Gli Slavi del Sud e Viredentismo
adriatico, R i v i s t a d i S t u d i P o l i t i c i Internazionali X L V I I , 2 Firenze 1980, 237245.
1

36

Miroslav Bertoa, Pogledi D, Sepia na jadranski iredentizam. Arhivski

vjesnik, 32/1989. sv. 33,

str. 35-40.

uoio dugo trajanje i r e d e n t i z m a p a e g o d . 1975, u v e z i s n o v o m k r i

z o m talijansko-jugoslaveniskih odnosa k o j a je izbila zbog postavljanja
ploa n a j u g o s l a v e n s k o j s t r a n i g r a n i c e , n a p i s a t i t e m e l j i t u i a r g u m e n t i
ranu raspravu o talijanskom iredentizmu n a Jadranu. Zanimljive su
i z a h i s t o r i o g r a f i j u v e o m a znaajne teze k o j e j e epi p r i t o m i z n i o ,
t i m vie to n i u t a l i j a n s k o j n i u naoj z n a n o s t i n e m a s u s t a v n i h ana
l i z a iredentistikog p o k r e t a , p r i k a z a drutvenih p r i l i k a u k o j i m a j e o n
n a s t a o i r a z v i j a o se, n e m a r a d o v a o politikim k o n c e p c i j a m a i linosti
m a koje s u i h zastupale...
3

I a k o se u s v o j e m p r i l o g u epi o g r a d i o o d , kaiko sm kae, (pre

t e n z i j a d a p o p u n i p r a z n i n e k o j e se osjeaju u h i s t o r i o g r a f i j i o i r e d e n
tistikom p o k r e t u , i p a k j e taj r a d ne s a m o n a b i j e n p o d a c i m a ve i
k o n c i p i r a n k a o s v o j e v r s n i eruditki i d o b r o a r g u m e n t i r a n i obrazloen
u v o d u t u k o m p l e k s n u p r o b l e m a t i k u . U t o m j e s m i s l u karakteristian
p o d n a s l o v r a s p r a v e Konstante i transformacije k a o i p o s t u p a k
i n t e r p r e t a c i j e : a u t o r j e n a s a m o 26 s t r a n i c a saeo g l a v n e o d r e d n i c e i
t e m e l j n e s a s t a v n i c e t o g a p o k r e t a t a l i j a n s k e graanske k l a s e o d i d e j e
d a se u j e d i n j e n o j I t a l i j i prikljue neosloboene z e m l j e ( t e r r e i r r e dente) g o d . 1866, p r e k o raanja n a z i v a iredentizam, M a z z i n i j e v i h i
C a v o u r o v i h politikih p r o g r a m a d o p o g l e d a i bunih k a m p a n j a tran
s k i h i i s t a r s k i h i d e o l o g a P . V a l u s s i j a , C. C o m b i j a , S . B o n f i g l i a . . . epi
usporedno p r a t i zbivanja u Italiji, Austro-Ugarskoj (osobito u T r s t u i
I s t r i ) , p a i u E v r o p i uope, slijedei k r o n o l o g i j u politikih t o k o v a i p r e
o b r a z b i o d d r u g e p o l o v i c e X I X . stoljea d o s p o m e n u t e k r i z e j u g o s l a v e n s k o - t a l i j a n s k i h o d n o s a g o d . 1974. T e z a m a o konstantama i p r e o b
razbama, o dugom trajanju i irokom geopolitikom k o n t e k s t u i r e
d e n t i z m a p r o f . epi d a o j e svoj o r i g i n a l n i d o p r i n o s i p o s t a v i o t e m e l j
d a l j e m prouavanju t e p o j a v e , (teko i s u d b o n o s n o vane z a p o v i j e s t ju
noslavenskih naroda, Italije i srednje E v r o p e .
Priloge povijesti i r e d e n t i z m a dopunjuje veoma d o b r o napisan, zna
n s t v e n o p u n o k r v a n i v i t a l a n lanak o A n g e l u V i v a n t e u , transkom
p u b l i c i s t u i historiaru, s o c i j a l i s t u , n e s r e t n i k u h e r e d i t a r n o opteree
n o m l u d i l o m , s a m o u b o j i c i i v i z i o n a r u , ije d j e l o I r r e d i n t i s m o a d r i a tico (izalo 1912) o d o l i j e v a z u b u v r e m e n a i p r k o s i politikim p r o m
j e n a m a v e g o t o v o s e d a m desetljea. epieve s u teze, n e s u m n j i v o ,
i z v o r n e , n a s t a l e u k o n f r o n t a c i j i i i n t e r a k c i j i s prouavanjem d o k u m e
n a t a i v l a s t i t i m proivljavanjima j e d n e o d a k u t n i h f a z a i r e d e n t i z m a ,
d a k l e r e z u l t a t z n a n s t v e n o g i l j u d s k o g angamana. N a s t r a n i c a m a ug
l e d n e e d i c i j e J u g o s l a v e n s k e a k a d e m i j e epi j e u kraem, a l i v e o m a
sadrajnom t e k s t u izloio V i v a n t e o v e teze d a j e f e n o m e n slaven
s k i h p r e p o r o d a , b a r u n j e g o v o m o s n o v n o m m e h a n i z m u , posljedica raz4

D . epi, Talijanski
iredentizam,
n. dj.
D. epi, Angelo V i v a n t e , n . d j .
O i z d a n j i m a knjige, p r i j e v o d i m a i b i b l i o g r a f s k i m
spomenutoj epievoj s t u d i j i (n .dj., 90 i dalje).
1
4

podacima

sp. u

37

Miroslav Bertoa, Pogledi D. Sepia na jadranski Iredentizam. Arhivski

str. 3540.

vjesnik, 32/1989. sv. 33,

v o j a kapitalizma, d a j e irenje transkog Hinterlanda o t r g n u l o

s l a v e n s k e s e l j a k e o d z e m l j e , p r i v u k l o i h u g r a d i p r e t v o r i l o u graane,
o b r t n i k e , t r g o v c e i p o s j e d n i k e , n o teze o u l o z i Habsburke M o n a r h i j e
i s l a v e n s k i h n a r o d a i t d . s l i j e d i n i t n j e g o v e materijalistike i n t e r
p r e t a c i j e , p r o n a l a z i i n a v o d i u t e k s t u n j e g o v e kljune rijei i ideje
v o d i l j e . Nepogreivim i n s t i n k t o m lucidnog-historiara pogaa u s a m u
sutinu t e k s t a , u p i r e p o g l e d u n a j v i t a l n i j e V i v a n t e o v e p o s t a v k e i t r a g a
z a n j i h o v o m g e n e z o m . Prouavajui k o r i j e n e V i v a n t e o v i h i d e j a epi
se r e t r o s p e k t i v n o vraa d o stajalita p o z n a t o g a r h e o l o g a i historiara
Piietra K a n d l e r a i t z v . (transke austrtoMiske historiografije, u l a z i u
objanjavanje politiko-ideoloke a t m o s f e r e o n o g d o b a i p r a t i n j e z i n e
preobrazbe o d Otta Bauera do Antonia Labriole, o d Leonide Bissolatija
i G a e t a m a S a l v e m i n i j a , sve d o S o i p i a S l a t a p e r a , G i a n i j a S t u p a r i c h a ,
Ruggiera Faura-Timeusa, Carla Schiffrera... U zgusnutom znanstvenom
t r a k t a t u epi j e i z n i o s u m a r n e o p a s k e n a V i v a n t e o v u r a s p r a v u i n a
V i v a n t e o v e kritiare. Sredinji j e p r o b l e m toga r a z m a t r a n j a o c j e n a v i
t a l n o s t i V i v a n t e o v i h t e z a i objanjenja p o v i j e s n i h , politikih, e k o n o m
s k i h i nacionalnih p r o b l e m a Julijske Venecije. D o k , primjerice, Carlo
S c h i f f r e r s m a t r a d a j e k n j i g a I r r e d i n t i s m o adriatico s a m o h i s t o r i j s k i
d o k u m e n t o vremenu u k o j e m je nastala i da ga je dalji tok povijesti
u p o t p u n o s t i d e m a n t i r a o j e r (projicira u prolost n i t k o j i ne o d g o v a r a
h i s t o r i j s k o j stvarnosti, epi s p r a v o m u p o z o r a v a d a se ne m o g u os
p o r i t i tonost V i v a n t e o v a p r i k a z a o r a z v o j u i r e d e n t i z m a u I s t r i i Ita
l i j i i njegove ocjene nejasnosti i k o n t r a d i k t o r n o s t i tog pokreta, k a o i
b e s p e r s p e k t i v n o s t i u k o j o j se n a l a z i o k r a j e m prolog i poetkom o v o g
stoljea. P o epiu V i v a n t e j e v e o m a d o b r o uoio p r o b l e m e k o j i s u
u v j e t o v a l i r a z v o j politikih d o k t r i n a p a kasnije s t u d i j e n i s u m o g l e
o p o v r g n u t i n j e g o v u o s n o v n u t e z u o o v i s n o s t i transke l u k e o h i n t e r l a n d u . . . V i v a n t e j e , n a v o d i d a l j e epi, p r v i T a l i j a n k o j i j e nauno
obradio h i s t o r i j u nacionalnih odnosa u J u l i j s k o j krajini. Njegov istra
ivaki r a d n a t o m p o l j u , i a k o otean z b o g n j e g o v a n e p o z n a v a n j a h r
v a t s k o g i s l o v e n s k o g j e z i k a , b i o j e p i o n i r s k i n e s a m o z a t a l i j a n s k u ve
i z a nau historiografiju. Transki j e historiar i s p r a v i o m n o g e p r e d
r a s u d e , pogrene, a l i i z l o n a m j e r n e t v r d n j e , a p o v i j e s n i r a z v o j n a c i o
n a l n i h o d n o s a t e m e l j i o n a e k o n o m s k i m u v j e t i m a ivota i k l a s n o m sup
r o t s t a v l j a n j u g r u p a c i j a k o j e s u d j e l u j u u p r e p o r o d n i m p o k r e t i m a . e
pi d o b r o uoava injenicu d a j e V i v a n t e o d g o j e n u koli a u s t r o m a r k s i z m a i p o d u t j e c a j e m t a d a d o m i n a n t n i h socijalistikih k o n c e p c i j a
( . . . ) , p a j e , kao i o s t a l i a u s t r o m a r k s i s t i v o d i o rauna s a m o o m a t e r i
j a l n i m u v j e t i m a i o mehaniki shvaenim ' s u p r o t n i m s i l a m a ' u b o r b i ,
zapostavljajui i r a c i o n a l n e , e m o t i v n e i i d e j n e e l e m e n t e k o j i s u b i l i t a k o
j a k i u n a c i o n a l n i m tenjama z a s l o b o d o m , nezavisnou i u j e d i n j e 6

* C a r l o Schiffrer, Le origini delV irrdentisme- triestino

ne 1978, 158 (epi se sluio izdanjem i z god. 1937).
D. epi, Angelo Vivante, n . dj., 103104.
J

38

(18131860), U d i -

Miroslav Bertoa, Pogledi D. epia na jadranski iredentizam. Arhivski

vjesnik, 32/1989. sv. 33,

stir. 3540.

njem. S t o g a j e , zakljuuje epi, prouavanje p o g l a v l j a n j e g o v e k n j i

ge 0 n a c i o n a l n o m faktoru j o u v i j e k n e o p h o d n o p o t r e b n o z a u p o z n a
v a n j e t o g p e r i o d a i s t a r s k e povijesti.'
s

I p o s l i j e 26 g o d i n a o d o b j a v l j i v a n j a
o c j e n a tona i p o t i c a j n a ; o n a n i j e s a m o
t a n o d j e l o ve sadri p o s t a v k e k o j e e
novije vrijeme dobiti tretman k o j i i m p o

epieve r a s p r a v e n j e g o v a j e
p u k i kritiki o s v r t n a proi
u naoj h i s t o r o g r a f i j i t e k u
vanosti p r i p a d a .

N a alost, epi j e o s t a o n e s a m o p o s l j e d n j i ve d o s a d i j e d i n i h r
v a t s k i historiar k o j i j e p o s v e t i o veu panju itanju i k o m e n t i r a n j u
V i v a n t e o v a d j e l a . N j e g o v r a f i n i r a n i s l u h z a p o v i j e s n e p r o b l e m e doao
j e d o izraaja i u z a l a g a n j u d a se u h r v a t s k o m p r i j e v o d u o b j a v i r o m a n
s tezom E n z a B e t t i z e , I I f a n t a s m a d i Trieste ( k d . L o n g a n e s i , M i l a n o
1958) u k o j e m , k a k o epi pile u p o g o v o r u , odjekuju i d e j e tran
skog socijaldemokrata Angela V i v a n t e a i njegova J a d r a n s k o g ireden
t i z m a . " Nai prouavatelji O t t o c e n t a i n a r o d n o g p r e p o r o d a n i s u se,
meutim, d e t a l j n i j e o s v r t a l i n a Jadranski iredentizam i n j e g o v o g vi
d o v i t o g s e n z i b i l n o g i n e s r e t n o g a u t o r a . U meuvremenu j e (god. 1984.)
n a t a l i j a n s k o j s t r a n i izalo jo j e d n o i z d a n j e t o g d j e l a s i s c r p n i m i
s t u d i o z n i m p o g o v o r o m historiara E/lia A p i h a , " d o k j e prole g o d i n e
u g l e d a l a svjetlo d a n a s m i o n a i s u g e s t i v n a analitika r a s p r a v a e k o n o m
s k o g historiara C a m i l l a D a n e a , I I f a n t a s m a d i A n g e l o V i v a n t e * U
n a s se n a te k n j i g e j o n i t k o n i j e o s v r n u o ! A p i h i D a n e o proitali s u
Vivanteovo djelo n o v o m i m o d e r n o m o p t i k o m , d o p u n i l i svoja razmatra
n j a n o v i m istraivanjima i u k a z a l i n a ive p o r u k e k o j e d i r a j u u senzi
b i l i t e t naeg v r e m e n a . I A p i h i D a n e o posveuju panju u t j e c a j u Gaet a n a S a l v e m i n i j a , p o z n a t o g historiara, politiara i antifaista, n a V i
v a n t e a i n a v o d e t v r d n j u , p r e u z e t u o d transkog historiara, d a j e Sal
v e m i n i d u h o v n i o t a c i d e j a sadranih u Jadranskom iredentizmu/
T a j j e p o d a t a k , n e s u m n j i v o , z a n i m l j i v i p r o f . epiou j e r s u z a S a l v e m i
n i j a v e z a n e i n e k e e p i z o d e i z n j e g o v a ivota. A p i h s m a t r a d a b i V i
v a n t e o v o d j e l o i n j e g o v e i d e j e v a l j a l o r a z m o t r i t i i z v a n u s k o g lokalistik o g h o r i z o n t a , to d o s a d n i j e b i o sluaj, i s m i j e s t i t i i h u e v r o p s k u k u l
t u r u o n o g d o b a . O s i m toga, V i v a n t e o v e i d e j e ine j o i d a n a s d i o raz
m a t r a n j a o suivotu etniki/nacionalno d i v e r g e n t n o g s v i j e t a u o v o m
graninom podruju. U m n o g i m t v r d n j a m a A p i h a i D a n e a n a l a z i m o
10

15

16

* Isto, 102.
'
' Isto, 104.
E n z o B e t t i z a , Transki fantom, Zagreb 1965.
D r a g o v a n epi, Bit jeke o piscu, n . dj., 412.
Angelo V i v a n t e , Irredentismo
adriatico.
Con uno studio di Elio
Apih,
La genesi di Irredentismo
adriatico, Trieste, 1984.
" C a m i l l o Daneo, Il fantasma di Angelo Vivante, Trieste 1988.
E . A p i h , La genezi, n . dj.., 268 i p a s s i m ; C. Daneo, n . d j . 15 i dalje
O tome j e predvieno i posebno izlaganje n a ovome s k u p u .
E . A p i h , L a genesi, n . dj., 312
10

11

12

14

15
16

39

Miroslav Bertoa, Pogledi D. epia na jadranski iredentizam. Arhivski

str. 3540,

vjasnik, 32/1989. sv. 33,

drugaijim v o k a b u l a r o m izreene m i s l i k o j e j e p r i j e g o t o v o t r i
desetljea, itajui V i v a n t e a , uoio i D r a g o v a n epi.
Parafrizirajui s i n t a g m u H a n s a - D i t e r a M a n n a s n a s l o v n e s t r a n i c e
njegove studije o L u c i e r u Febvreu
s m a t r a m d a m o g u z a g o t o v o itav
h i s t o r i o g r a f s k i o p u s a k a d e m i k a p r o f e s o r a d o k t o r a D r a g o v a n a epia
u s t v r d i t i d a p r e d s t a v l j a ivu n i i s a o nae h i s t o r i j s k e znanosti.
17

Summary
V I E W S O F D. EPI C O N C E R N I N G T H E A D R I A T I C

IRREDENTA

The views of D. epi concerning the A d r i a t i c i r r e d e n t a c a n be seperated i n t o two significant m a i n s t r e a m s : the e x a m i n a t i o n of the m a j o r cha
racteristics of the I t a l i a n irredenta a n d the study of the most representa
tive a n d the most significant w o r k o n the A d r i a t i c irredenta the book
of Angelo V i V a n t i . W i t h i n these b o r d e r lines we c a n notice that the
w o r k Of D. epi' contains such ideas w h i c h w i l l occupy the Yugoslav histo
riographer's attention only i n the recent past as s h o u l d be the issue due
to its significance. W i t h a n u n m i s t a k a b l e instinct of a l u c i d historiograp
her epi aims at the very core of the p r o b l e m , he points out the most
v i t a l processes a n d searching f o r t h e i r genesis he produces w o r k s full of
necessary details, c o m p i l e d i n the w a y of a true erudite a n d prosents us
w i t h j u s t l y argumented scientific m a t e r i a l .

" H a n s - D i e t e r M a n n , L u c i e n Febvre:
Paris 1971.
40

La pense vivante

d'un

historien,