Sie sind auf Seite 1von 11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

Mana

ServicesonDemand

PrintversionISSN01049313

Article

Manavol.4n.1RiodeJaneiroApr.1998

pdfinPortuguese
http://dx.doi.org/10.1590/S010493131998000100002

ReadCube

Estruturaousentimento:arelao
comoanimalnaAmaznia

Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle

PhilippeDescola

Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail
Indicators
CitedbySciELO

Aviolnciaexercidacontraosanimaissuscitaumareprovaocrescente
Accessstatistics
nasopiniespblicasocidentais,umareprovaoque,freqentemente,se
tornaaindamaisvivazmedidaquediminuiafamiliaridadecomas
vtimas.Nascidadaindignaocomosmaustratosinfligidosaosanimais
Relatedlinks
domsticosedeestimao,emumapocanaqualburrosecavalosde
fiacrefaziampartedoambientecotidiano,atualmente,acompaixonutre
Share
sedacrueldadeaqueestariamexpostosserescomosquaisosamigos
More
dosanimais,urbanosemsuamaioria,notmnenhumaproximidade
fsica:ogadodecorte,pequenosegrandesanimaisdecaa,ostourosdas
More
touradas,ascobaiasdelaboratrioeosanimaisfornecedoresdepele,as
baleiaseasfocas,asespciesselvagensameaadaspelacaapredatria
Permalink
oupeladeterioraodeseuhabitatetc.Asatitudesdesimpatiaparacom
osanimaistambmvariam,claro,segundoastradiesculturais
nacionais1.Ohorrorlegtimoaosofrimentodesnecessrio,emesmoaconscinciadeumaresponsabilidade
moraldaespciehumanaemassegurarobemestardosserescomosquaiselapartilhaoplaneta,soas
principaismotivaesdasensibilidadeecolgicanospaseslatinos.Emcontrapartida,nospasesdonorteda
EuropaenosEstadosUnidosparecemganharterrenoastesesmaisradicaisdadeepecology,queconsidera
todososcomponentesdomeionaturalcomosujeitosdedireitoshomlogosaoshumanos.
Todavia,naprtica,asmanifestaesdesimpatiapelosanimaissoordenadasemumaescaladevalor
geralmenteinconsciente,mastotalmenteexplcitaemalgunsanimalphilosophers(Singer1989Regan1983)
cujopiceocupadopelasespciespercebidascomoasmaisprximasdohomememfunodeseu
comportamento,fisiologia,faculdadescognitivasoudacapacidadequelhesatribudadesentiremoes.
Naturalmente,osmamferossoosmaisbemaquinhoadosnessahierarquiadointeresse,eisso
independentementedomeioondevivem.Ningum,assim,parecesepreocuparcomasortedosharenquesou
dosbacalhaus,masosgolfinhos,quecomelessoporvezesarrastadospelasredesdepesca,soestritamente
protegidospelasconvenesinternacionais.Quantosmedusasoustnias,nemmesmoosmembrosmais
militantesdosmovimentosdeliberaoanimalparecemconcederlhesumadignidadetoconseqentequantoa
outorgadaaosmamferoseaospssaros.
Oantropocentrismo,ouseja,acapacidadedeseidentificarcomnohumanosemfunodeseusupostograu
deproximidadecomaespciehumana,pareceassimconstituiratendnciaespontneadasdiversas
sensibilidadesecolgicascontemporneas,inclusiveentreaquelesqueprofessamasteoriasmaisradicalmente
antihumanistas.Talatitudepoderialembraramaneiracomoospovosprmodernosrepresentamsuas
relaescomoambiente:respeitopelanatureza,atitudebenvolaparacomasplantaseosanimaisoucuidado
denopremperigooequilbriodosecossistemasforamerigidosematributosostensivosdaspopulaes
tribais,motivandoemgrandeparteasimpatiaqueselhesdedica.Muitasorganizaesecolgicas,alis,
encontramumafontedeinspiraonasvisesdemundodosndiosdaAmazniaoudaAmricadoNorte,
convertidospelamdiaemsmbolosdaconvivnciaharmoniosacomumanaturezacadavezmaisameaada.A
"meterra"oua"florestasagrada"tornamseconceitosgenricosdasabedoriatnica,masseriabemdifcil
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

1/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

encontrarseuequivalenteexatonamaiorpartedospovosaquemseatribuiessetipodenoo,poistais
transposiesemmoduplanoestolivresdeqiproqu:freqentemente,aretricaecolgicadealguns
lderesindgenasexprimemenosasconcepescosmolgicastradicionaiscomplexasediversificadas,logo
difceisdeformularnocdigosimplificadordenossaeconomiapolticadanaturezadoqueumdesejode
obteroapoiodeorganizaesinternacionaisinfluentes,graasaumdiscursofacilmentereconhecvel,ecoma
finalidadedeconduzirlutasdereivindicaoterritorial(Descola1985Albert1993).Deselvagens,esperase
quetenhamalinguagemdefilhosdanaturezacomoelesdeixariamdefazlose,pora,podemprecaverse
daespoliaofundiria?
Poroutrolado,taisconvergnciasrapidamenteencontramseuslimites,especialmentequandocertasformas
locaisdecaaferemasensibilidadedemilitantesecolgicospoucoinclinadosaencararcomindulgnciaos
particularismosculturaisqueprejudicaremobemestardosanimais.Ento,acaadefocasentreosInuitou
aqueladegrandesanimaisentreosMasaiaparececomobrbarasobrevivnciaqueumaboadosedeeducao
emproteodoambientepermitiriaerradicar.Piorainda,astcnicasdesubsistnciaadotadasporpopulaes
tribaispodemserpercebidaspormovimentosintegristasdeconservaodanaturezacomoperturbadorasdo
equilbriodeespaosprotegidos,enosorarososcasosemquepovosautctonessedefrontamcoma
interdiodeseuacessosfontesdereservas,erradamenteditas"naturais",jqueforamelesque,porsua
presenamultissecular,contriburamsutilmenteparatransformarsuaecologia.Oantropocentrismomoderno,
comefeito,amplamenteinconscienteenocombinacomaidiadequenossoambienteemgrandeparte
antrpico,mesmoemregiesdomundoqueparecem,comoaAmaznia,terconservadosuavirgindade(Bale
1993).
Osmalentendidosalis,porvezes,produtivosentreminoriastribaisemovimentosecologistasdevemse
aofatodeque,adespeitodesimilitudessuperficiaiseinteressestticoscomuns,suasrespectivasatitudescom
relaonaturezasototalmentediferentes.Protegerosanimaisoutorgandolhesdireitosouimpondoaos
humanosdeveresparacomelesapenasestenderaumanovaclassedeseresosprincpiosjurdicosque
regemaspessoas,semcolocaremcausademaneirafundamentalaseparaomodernaentrenaturezae
sociedade.Asociedadefontedodireito,oshomensoadministram,eporquesocondenadasasviolncias
paracomoshumanosqueasviolnciascomrelaoaosanimaissetornamcondenveis.Nonadadissopara
numerosassociedadesprmodernas,que,encarandoosanimaisnocomosujeitosdedireitotutelado,mas
comopessoasmoraisesociaisplenamenteautnomas,seempenhamtopoucoemestenderlhessua
proteo,quantojulgamdesnecessriovelarpelobemestardevizinhosdistantes.Decidirtrataranatureza
comrespeitoebenevolnciasupequeanaturezaexistaetambm,semdvida,quetenhasido
primeiramentemaltratada.Quandoanaturezanoexistesobaformadeumaesferaautnoma,arelaocom
osanimaisspodeserdiferentedanossa,eaquestosobrematarumanimalspodesecolocaremtermos
muitodistintosdaquelesquenossofamiliares.issoqueumdesviopelaAmazniapoderiapermitir
estabelecer.
Diferentementedodualismomodernoquedistribuihumanosenohumanosemdoisdomniosontolgicosmais
oumenosestanques,ascosmologiasamaznicasestabelecemumadiferenadegrau,nodenatureza,entre
oshomens,asplantaseosanimais.OsAchuardaAmazniaequatoriana,porexemplo,dizemqueamaioria
dasplantasedosanimaispossuiumaalma(wakan)similarqueladoshumanos,umafaculdadeque,ao
assegurarlhesaconscinciareflexivaeaintencionalidade,osincluientreas"pessoas"(aents),tornaos
capazesdeexperimentaremoesepermitelhestrocarmensagenscomseusparesecommembrosdeoutras
espcies,e,assim,comoshomens(Descola19861993a).Essacomunicaoextralingsticapossibilitada
pelaaptidoatribudawakandetransmitir,semmediaosonora,pensamentosedesejosalmadeum
destinatrio,modificandoassim,porvezessuarevelia,seuestadodeespritoeseucomportamento.Para
essefim,oshumanosdispemdeumavastagamadeencantamentosmgicos,osanent,graasaosquais
podemagirdistnciasobreseuscongneres,etambmsobreasplantas,osanimais,assimcomosobreos
seressobrenaturaisealgunsartefatos.Aharmoniaconjugal,umbomentendimentocomparentesevizinhos,o
sucessonacaa,afabricaodeumacermicabonitaouumcurareeficaz,umaroacomplantasvariadase
viosas,tudoissodependedasrelaesdeconivnciaqueosAchuarconseguiremestabelecercomuma
variedadegrandedeinterlocutoreshumanosenohumanos,suscitandolhesdisposiesfavorveispor
intermdiodosanent.
OsAchuarestabelecemcertasdistinesentreasentidadesquepovoamomundo.Adecorrentehierarquiados
objetosanimadoseinanimadosno,contudo,fundadasobregrausdeperfeiodoser,sobrediferenasde
aparncia,ousobreumaacumulaoprogressivadepropriedadesintrnsecas.Elasebaseianavariaodos
modosdecomunicao,aqualautorizadapelaapreensodequalidadessensveisdesigualmentedistribudas.
Namedidaemqueacategoriadas"pessoas"englobaespritos,plantaseanimais,todosdotadosdeumaalma,
essacosmologianodiferenciaoshumanoseosnohumanoselasomenteintroduzumaescaladeordenao
segundoosnveisdetrocadeinformaotidoscomopossveis.OsAchuarocupam,comosepoderiaprever,o
picedapirmide:elessevemesefalamnamesmalngua.Odilogoaindapossvelcomosmembrosdas
outrastribosJvaroqueoscercam,ecujosdialetossomaisoumenosmutuamenteinteligveis,semque,
todavia,sepossamexcluirosmalentendidosfortuitosoudeliberados.Comosbrancoshispanfonoseas
populaesvizinhasdelnguaquchua,eoantroplogotambm,vseefalasesimultaneamente,pormenos
queexistaumalnguaemcomummasodomniodestageralmenteimperfeitoparaaqueledosinterlocutores
quenoatemcomolnguamaterna,introduzindoseassimapossibilidadedeumadiscordnciasemnticaque
tornarduvidosaacorrespondnciadasfaculdadesquecertificaaexistnciadedoisseressobreummesmo
planodoreal.Asdistinesacentuamsemedidaquesedistanciadodomniodas"pessoascompletas",penke
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

2/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

aents,definidas,antesdetudo,porsuaaptidolingstica.Assim,oshumanospodemverasplantaseos
animaisque,quandopossuemumaalma,sosupostosperceberemoshumanosmasseosAchuarfalamcom
elesgraasaosencantamentosanent,noobtmrespostasenoporocasiodossonhos.Sucedeomesmocom
osespritosecomalgunsherisdamitologia:atentosaoquelhesdizem,egeralmenteinvisveisemsuaforma
primeira,spodemserapreendidosemtodaasuaplenitudenocursodossonhosetransesinduzidospelos
alucingenos.
As"pessoas"aptasasecomunicaremsoigualmentehierarquizadasemfunodograudeperfeiodas
normassociaissupostasderegeremasdiferentescomunidadesnasquaiselasseachamdistribudas.Alguns
nohumanossomuitoprximosdosAchuarporseremreputadosderespeitarregrasmatrimoniaisidnticas:
esseocasodosTsunki,espritosdoriodevriasespciesdecaa(macacosbarrigudos,tucanos...)ede
plantascultivadas(amandiocaeoamendoim...).Emcontrapartida,hseresquesecomprazemna
promiscuidadesexualeassim,constantemente,violamoprincpiodaexogamiaesteocasodoguaribaoudo
co.Onvelmaisbaixodaintegraosocialocupadopelossolitrios:osespritosiwianch,encarnaesdas
almasdosmortosquevagamabandonadasnafloresta,ouentoosgrandespredadorescomoojaguaroua
sucuri.Entretanto,pormaisdistanciadosdasleisdacivilidadequepossamestar,todosessesseressolitrios
soauxiliaresdosxams,queosempregamparadisseminaroinfortniooucombaterseusinimigos.Situados
nasmargensdacultura,essesseresnocivosnosodemodoalgumselvagens,umavezqueossenhoresaos
quaisservemnoestoforadasociedade.
Foramdescritasemgrandenmerocosmologiasanlogasparaasregiesdeflorestadasterrasbaixasda
AmricadoSul(verWeiss1975ViveirosdeCastro1992vanderHammen1992Jara1991rhem1996
Grenand1980RenardCasevitz1991ReichelDolmatoff1976).Emboradifiramemsuaarquiteturainterna,a
caractersticacomumatodasessascosmologiasnosepararouniversodacultura,queseriaapangio
exclusivodoshumanos,douniversodanatureza,noqualestariaincludoorestantedasentidadesque
constituemomundo.Osanimais,easplantasemmenormedida,soapercebidoscomosujeitossociais,
dotadosdeinstituiesedecomportamentosperfeitamentesimtricosquelesdoshomens.Almdisso,os
seresdocosmosdefinemsemenosporumaessnciaabstrataouporumafaculdadeparticular(apresenaou
ausnciadelinguagem,porexemplo,oudeconscinciareflexivaeemoes)doquepelasposiesqueocupam
unsemrelaoaosoutros,sejaemfunodecaractersticasdeseumetabolismoe,principalmente,deseu
regimealimentar,sejaemnomedotipodecomunicaoemquesoreputadoscapazesdeseengajar.A
identidadedecadaumest,ento,sujeitaamutaesoumetamorfoses,jquefundadaemcamposde
relaesquevariamsegundoostiposdeperceporecprocaounorecprocaatribudossentidadesemjogo.
Comefeito,cadaespcie,emsentidoamplo,supostaapreenderasoutrasespciesapartirdeseusprprios
critrios,demodoqueemcondiesnormaisumcaadornover,porexemplo,quesuapresaanimalseva
simesmacomoumhumano,nemqueelaovcomoumjaguar.Domesmomodo,ojaguarvosangueque
estbebendocomocauimomacacoaranhaqueopssarocassicoacreditacaarapenasumgafanhotopara
ohomemeasantasdequeaserpentepensafazersuapresaprincipalnarealidadesohumanos.Graas
trocapermanentedasaparnciasgeradaporessesdeslocamentosdeperspectiva,deboafosanimaisse
consideramdotadosdosmesmosatributosculturaisqueoshumanos:seuspenachossoparaelescoroasde
pluma,suapelagemumaroupa,seubicoumalanaousuasgarrasfacas.Cultivamroas,caam,cozinhame
sededicamarituaiselaboradossobadireodeseuschefesexams.
Ohiperrelativismoperceptivodascosmologiasamaznicasengendraumaontologiasvezesbatizadade
"perspectivismo"(ViveirosdeCastro1996),quenegaaoshumanosopontodevistadeSirius,afirmandoque
mltiplasvisesdemundopodemconviversemsecontradizerem.Issoacarretaumaconseqnciatica
importante:seosanimaissevemasimesmoscomopessoasempenhadasematividadesculturais,entono
possvelnegarlhesahumanidadequepretendemencarnar.Aocontrriododualismomoderno,quedesdobra
umamultiplicidadedediferenasculturaissobreofundodeumanaturezaimutvel,opensamentoamerndio
encaraocosmosinteirocomoanimadoporummesmoregimecultural,diversificadonotantopornaturezas
heterogneasquantopormodosdiferentesdeseapreenderunsaosoutros.Avaliasetodaadiferenaparacom
oantropocentrismoocidental,paraquemalgunsanimaissodignosdeproteoemnomedesupostas
faculdadesmuitoprximasdaquelasdoshumanos:asensibilidade,oaltrusmo,oamormaternoetc.Nose
achanadadissonaAmaznia,ondeoreferentecomumsentidadesquepovoamomundonoohomem
enquantoespcie,masahumanidadeenquantocondio.Osanimaissocomcertezadiferentesdensemsua
morfologiaeemseucomportamentocontudo,aexistnciasocialqueelestmnossareveliaidntica
nossa.Almdisso,ecomoosmitosoatestamabundantemente,acondioinicialdeunseoutroscultural,
nonatural.Emumcontinuumoriginalondeoshumanosnosedistinguemdasplantasedosanimais,ondeuns
eoutrosfalam,tocammsicaoufazemcermica,umasriedeacontecimentoscatastrficosvaiintroduzir
descontinuidadesdeaparnciaedepontosdevistaquecondenaroossujeitosdocosmosaumacertaforma
deiluso:doravante,salvocircunstnciasexcepcionais,oshomensnopoderomaisverosanimaiscomo
congneresligadosaumdestinocomum,eentopelotrabalhodamemria,alimentadopelatradiooral,
quesepoderrestabelecerumacontinuidadequeossentidosnopermitemmaisaveriguar.Pormeiodaao
ritual,podeseaindaultrapassarosolipsismoinduzidopeladiferenciaodasfaculdadessensveis.Osritosde
caaecultivo,amediaodoxamnasrelaescomosespritosqueregemodestinodosanimaisdecaae
dospeixes,aoniromancia,tudoissoatestanocotidianoqueplantaseanimaissointerlocutoreslegtimosa
despeitodasaparnciasenganadoras,elesnovivememumplanoontolgicodistintodaqueledoshumanos.
Ora,ospovosamaznicostiramdacaaedapescaumapartedesuaalimentao.Quasetododiaoshomens
seconfrontam,ento,comanecessidadedefazerpereceremserescobertosdepenas,plosouescamas,mas
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

3/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

quecomelesseparecemporvriosatributos.Todosconhecemascircunstnciasdessadestruio.Amortedos
animaisesuapreparaonodissimuladaemrecintosafastadosdavisodosprofanos,comoocorreentre
nsatualmente,etodomundonaAmazniafamiliarizadodesdeamaistenraidadecomaquelescorposainda
quentesquesevoesfolar,estriparecortarparacozinhar.Graassinterminveishistriasdecaaqueos
homensgostamdecontar,todomundotambmsabequalfoiocomportamentodoanimalantesdemorrer,o
medo,atentativadefugaabortada,osofrimento,asmanifestaesdeafliodosseuscompanheiros.Em
suma,ningumpodeignorardequemaneiraumservivosetornacomida.Comoessespovospodemento
conciliaraviolnciaqueexercemcotidianamentecontraosanimaiscomaidiadequeessesseresso,de
algummodo,humanosdisfarados?Comomatarealimentarsedequasesemelhantessemquetal
incorporaodovivopelovivoapareacomoumaformadecanibalismo?Talcontradiomuitomaisforte
queaquelaque,eventualmente,nsprpriospodemosexperimentarnahoradeconsumiracarne.Os
vegetarianosqueserecusamcumplicidadedadestruiodeumavida,nemporissoseconsideram
congneresdosanimaisqueseabstmdecomer.Osmaisdecididospartidriosdaliberaoanimaldecerto
reconhecemdireitosintrnsecosquelesqueMicheletchamavanossos"irmosinferiores",masnenhumdeles
imaginaqueasvacas,osporcosouascobaiaslevemumavidaduplaeque,sobailusodeseuavataranimal,
seescondamseresdotadosdeumaculturaidnticanossa.
Asoluodessedilemafoiformuladamuitasvezesemtermosmorais:conscientedodanoqueobrigadoa
causaraumdeseussemelhantes,ocaadorseempenhariaemtodosostiposdecompensaessimblicas
paraaliviarsuamconscinciaeprecaversedasconseqnciasqueseuatonopoderiadeixardeacarretar.A
antiguidadeomritodessaexplicaofuncional.Frazerapropedesdeocomeodosculoparadarcontado
quechamavaritosexpiatriosemrelaoaosanimaiscaados(Frazer1922:caps.53e54).Aetnografiarussa
doprguerrainvocouaigualmenteparaexplicarosritosdecaasiberianos,emparticularaobrigaodos
homensdealimentarosongon,aquelacategoriadeentidadesqueenglobatantofigurasemformaanimalou
humanaquantoanimaisselvagensdeestimao:alimentandotaissubstitutosdecaaacolhidosnolar,o
caadorassimdesviariaavinganaqueestconscientedemerecerpelasviolnciasqueexercecontraacaa
(Zelenin1952).Emumtomsimilar,emborasemmenoexplcitaSibria,PhilippeErikson(1984)props
consideraracriaodeanimaisselvagensnaAmazniacomoumaprticacompensatria,reparaosimblica
dodanoinfligidoaosgenitorespormeiodaadooesustentodosfilhotesdacaa.Certamenteospovosda
regioobedecemdeantemoaumaticadacaanomatarmaisanimaisalmdonecessrio,comportarse
comrespeitoparacomacaa,nofazlasofrertoaetc.Vriosdelesoferecemaindacontrapartidasrituais
aosanimaisouaosespritosqueosrepresentamnaformadeofertasdetabaco,comidaoumesmoalmas.
Entretanto,emumuniversoculturalemqueareciprocidadeseriaumvalorcardinal,taisdispositivosno
chegariamasuprimircompletamenteo"malestarconceitual"queocaadorexperimentariadiantedaretirada
unilateraldeumavida.Daafunodejustificaodacriaodeanimais:acolhendoosrfos,nopoupando
esforosparagarantirlhesoscuidadosnecessriossobrevivncia,osndiosanulariamoatodeviolnciaque
essaadootornanecessrio.
Domesmomodo,amconscinciadocaadorqueStephenHughJonesinvocaparainterpretaraatitude
ambivalentedosndiosdaAmazniaemrelaocarnedecaa:acarnedesejvel,masperigosaquando
consumidaemexcessooudemodoindiscriminado.Umadensarededeinterdieseprescriesalimentares,
deprocedimentosrituaisdedescontaminaoededispositivossemnticosdeocultaodeveatenuar,ento,as
conseqnciasdatristeobrigaoemqueseencontramoshomensdedestruirvidasanimaisparareproduzira
sua.SegundoHughJones,essamisturadereconciliaoeduplicidadecomrelaoaomatareconsumiro
animalnoseriaprpriaaosndiosdaAmazniarefletiriaumtraouniversaldanaturezahumanae,nesse
sentido,ocomportamentodosamerndiosnadateriadeexticoouarcaico,masseriainteiramentehomlogo
mconscinciaqueosocidentaisexperimentamatualmentediantedacarnedosaougues(HughJones1996).
Nonegoabsolutamentequeanecessidadedemataranimaisparasealimentarpossasuscitarsentimentos
ambivalentes.BemnoinciodeminhaestadaentreosAchuar,eumesmotiveumaexperinciamuitoviva
quandoatireiemumanimalpelaprimeiraveznavida,instadopormeucompanheirodesarmadoquenovia
razoverdadeiraparaqueaespingardadequetiveaidiaridculademeproverafimdecompletarapanplia
deantroplogonopudesseservirparamataromacacoquezombavadensemumgalhobaixo.mesmo
muitoprovvelquetalambivalnciasejauniversal,selevarmosemcontaosestudosdepsicologiacognitiva
sobreaconstruoontogenticadascategoriasdovivo.Comefeito,parecequeascrianasdesenvolvemmuito
cedoumaespciedeteoriaingnuadosestadosmentais,isto,umsaberimplcitoquelhespermite
interpretarosatoseasatitudesdosseresanimadosemfunodecertosatributosqueimputamaeles,comoa
intencionalidadeouacapacidadedesentiremoes.OstrabalhosdeSusanCarey(Carey1985CareyeSpelke
1994),emparticular,indicamqueaprpriaanimaopercebidacomoderivadadessesatributos,detalmodo
queascrianasmuitopequenasconcebemoshumanoseosanimaiscomopertencendoaumamesmacategoria
ontolgica,formalmentehomlogaaoquepoderamosdefinircomoumapessoa.Smaistardeemergea
categoriadeanimal,organizadaemgrandemedidaapartirdaspropriedadesqueacrianaassocias
atividadeshumanas.Oltimoestgiodaconstruodoconceitodeobjetovivoocorrecomajunododomnio
dasplantasqueledosanimais,noquadrododesenvolvimentodeumateoriaingnuadasfunesbiolgicas.
Provavelmente,naidadeadulta,preservamosostraosdessaindistinoconceitualoriginriaentreohomeme
oanimal.Comonoreconheceroestatutoambguodosanimais,especialmentedosmamferossuperiores,to
prximosdenssobtantosaspectosecontudotodiferentes?Quemnuncaatribuiu,aindaquedemaneira
fugaz,emoes,umasensibilidade,umaintencionalidadeaumanimaldeestimao?Oprpriosofrimento
infligidosvezesaosanimaisnoseriaumsinaldequepercebemossuanaturezacomoessencialmente
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

4/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

equvoca,ameiocaminhodahumanidadeedosoutrosobjetosdomundo,vivosounovivos?issoqueLuc
Ferry(1992:9091)observamuitojustamente,comentandoMaupertius:quersetenhaprazerouno,o
espetculodosofrimentodeumanimalnopodenosdeixarindiferentespois,evocandoonosso,lembranos
umaanalogiafundamentalqueasplantassoincapazesdesuscitar,mesmocomumgrandeesforode
imaginao.
NaprpriaAmazniamuitossinaisatestamumaatitudeambivalenteparacomosanimaiscaados.Por
exemplo,oempregobastantecomumdeeufemismosquedissimulamouatenuamaviolnciaquesefazacaa
sofrer.rarofalarsedemataranimais,eexprimeseaaodecaarpormetforasquenoevocamomatar
demaneiradireta.Sucedemuitofreqentementenosedesignarosanimaisporseunomenocontextodeuma
batidadecaa,preferindosesubstitutosestereotipados.Semprenoplanoterminolgico,acaacom
zarabatanaclaramentediferenciadadacaacomlanaoucomborduna(eatualmentecomespingarda):fala
seem"soprarpssaros"entreosAchuar,"sopraracaa"entreosTukano,oumesmo"irsoprar"entreos
Huaorani,atenuando,assim,poressasmetonmiasinstrumentaisaligaodecausaeefeitoentreaaodo
caadoreseuresultado(HughJones1996:137Rival1996:155).Enfim,otemadavinganadosanimais
caadosmuitocomum,emboraaamplitudedasrepresliasaelesimputadaseasmedidasdeprecauo
variemconsideravelmentesegundoasculturas.Seoanimaldecaasentealgummotivoparasevingar,ento
osamerndiostmumaconscinciabastanteclaradequeasortequelheimpemnointeiramentenormal.
Incontestavelmente,todasessasrazesadvogampelaconsideraodaambivalnciadasatitudesdocaador
amaznicoaomatarumanimal.Masdaalheimputarumsentimentodemconscinciaeaderivardestaos
comportamentosnarealidademuitodiversosquecaracterizamotratamentodacaanaregio,humpasso
quemerecusoadar.Aindaqueformuladacommuitasnuanas,atesedamconscincia,comefeito,oferece
maisinconvenientesquevantagens.Primeiramente,porqueissoimplicaprojetarsobreculturasmuito
diferentesdanossaumaformadesensibilidadecomrelaoaosanimaisquetalvezexperimentemos
espontaneamente,masquesabemosseroprodutodeumaevoluoespecficadasprticasedasmentalidades,
traadaemtodaasuacomplexidadeporhistoriadorescomoRobertDelort(1984)ouKeithThomas(1983).No
tivemossempremconscinciaemfacedosofrimentodosanimais,emuitosturistasinglesesqueficam
indignadoscomabarbriedatouradaprovavelmenteignoramqueoataquedemolossosaumtouropreso
(bullbaiting)eraumespetculoapreciadoportodasasclassessociaisnaInglaterradosculoXVIII.
Almdisso,amconscinciaimplicaumdilemamoral,eportantoumquadroticoemcujoseiosedesenvolve
umsistemamaisoumenosexplcitodedireitos,obrigaesevalores.Seriaprecisoentosuporqueesse
quadroticosejauniversalequesecoloque,sempreeemtodaparte,omesmotipodedilemaquandosemata
umanimal.esquecersequenossaprpriaconceposobreoquefundamentaadistinoentreohomemeo
animalsofreuumaprofundamutaoaofimdosculoXVIII,quandopensadorescomoRousseaueKant
definiramahumanidadepelaliberdade,ouseja,pelafaculdadedesubtrairsesdeterminaesinstintivas.
Ora,ohumanismomodernobaseiaseexatamentenessaidiaparadefinirnossosdeveresparacomos
animais:porquealgunsdentreelessodotadosdacapacidadedeagircomvistasaumfimconsciente
diferenadasplantasoudasbactriaseporqueessaatitudeapresentaanalogiascomolivrearbtrioquenos
singulariza,quensnosdevemosorespeitoaeles,ouseja,devemosrespeitarnelesaquiloquenoslevaanos
respeitaransmesmos2.Osentimentodeculpageradopelamortedeumanimalentoalimentadoaquipela
conscinciadeumaperturbadoraproximidadeentreanegaodeumdireitovidaeanegaodeumdireito
liberdade.ParecemeduvidosoqueosndiosdaAmazniatenhamumraciocniomoralidntico.
Parecemeduvidoso,inclusive,quesepossadizerdeumadisposioticaqualquerqueelasejauniversal,
tantoanormatividadenessedomniodependedasescolhasculturais3.Poderamosnosindagar,porexemplo,
sobreanaturezadospreceitosfundamentaisqueuma"moralamaznica"compreenderia,porvezesnosentido
emquesefaladeuma"moraljudaicocrist".Vejounicamentedoispreceitosqueseriamincontestveisem
todaaregio:acondenaodaavarezaeaexignciadocontroledesi.Oprimeiroderivamenosdeuma
obsessopelareciprocidadequedaobrigaodesergenerosocomoprximoedeumcertodesdmcom
relaoacumulaodebensmateriais.Quantoaosegundo,cujamarcapodeservistaemtodapartenas
condutasdeautocontenoaabstinnciasexual,avalorizaodafrugalidade,daaptidoparaavigliaeda
resistnciafsica,aprticadaflagelaoedebanhosemguagelada,ouousodepurganteseemticos,ele
manifestamenosumatransfernciaparasidodesejorecalcadodeexercerumadominaosobreoutremquea
necessidadedeafirmaratodomomentoasuperioridadedeumaautodisciplinalivrementeconsentidasobreum
controlesocialpassivamentesofrido.Deresto,existeumavariaomuitogrande,segundoasculturas
amaznicas,quantoaograudetolernciadiantededeterminadoscomportamentosindividuaisoucoletivos.O
ardil,amentiraeadissimulaopodemserconsideradosmeioslegtimosou,aocontrrio,condenveisparase
atingirosprpriosfinsacapacidadedeexercerviolnciasfsicaspodeaparecercomoumadimensodavirt
masculinaou,aocontrrio,suscitarumverdadeirohorroracrueldadepodedespertarareprovaoou
constituirumelementojulgadoindispensveldosrituaisdeiniciaooudotratamentodoscativos(ver,p.ex.,
Clastres1973).Emresumo,seriabemdifcilatribuiraospovosdaregioumconjuntodedisposiesmorais
partilhadas.Seriaentolegtimoafirmarqueamconscincia,isto,oprodutodeumconflitomoral,sejaali
deslanchadacomoentrenspelasmesmascircunstncias?Recusarauniversalidadedamconscinciaemface
doconsumodeumanimalapresenta,certamente,oinconvenientedefazerosndiosdaAmazniaparecerem
muitodiferentesdens.No,porm,cederaumrelativismoculturaldesenfreadopensarqueelesosode
fato:afinaldecontas,noconsideramososanimaiscomopessoasexcetocomopessoasjurdicas,parauma
minoriaenossoantropocentrismo,conformevimos,possuirazesmuitodiferentesdodeles.
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

5/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

Enfim,ecomoHughJones(1996:147)observamuitojustamente,mesmonoseiodassociedadestribais,h
grandevariabilidadeindividualdeprefernciasalimentaresedeatitudesparacomosanimais.Oargumentoda
mconscinciapermitiriaatribuiressadiversidadedecondutassmoraisquecadaumforjaporcontaprpria
emfunodesuasensibilidadeetemperamento.Seestefosserealmenteocaso,reinarianessedomnioamais
completaarbitrariedade.Ora,ainegvelvariabilidadeindividualexprimese,contudo,noseiodeumesquema
geraldecomportamentopartilhadoportodososmembrosdeumacultura,equediferedeumaculturapara
outra.Acontecehoje,porexemplo,deosAchuarcomeremanimaistradicionalmenteproibidos.Mastal
relaxamentotemlimites,eaidiadeconsumircertasespciescontinuaasuscitarumasincerarepugnncia.
ComprovaoaaventuradeumjovemAchuaremvisitaaosQuchua:tendocomidocomgrandeprazeruma
carnequelhefizeramacreditarserumacotia,elefoitomadosubitamentedenuseaeobrigadoairvomitar
quandoosanfitrieszombeteirosbeminformadosacercadoshbitosalimentaresdeseusvizinhostribais
revelaramlheque,naverdade,setratava,queabominao,deumgamb.Adespeitodasaparncias,tambm
entrensgrandeanormatividade.Decerto,eapesardoatributototmicoqueosinglesesnosconferem,
algunsfrancesesnocomemrnuncaporm,noconheonenhumquecomacobraordinariamente.Comerou
nocomerrsdependedavariabilidadedasescolhasindividuaisnointeriordeumanormaaceitaouda
acessibilidadedoanimalnocomercobrasdependedeuminterditocultural,queimplcitomasnemporisso
deixadeorientarnossasdecises.Insistirsobreasdeterminaesmoraiseindividuaisdascondutastalvez
permitarestituirtodaacomplexidadedorealseriatambmtornarpenosa,senoimpossvel,aambio
antropolgicadedarumsentidoacomportamentosdisparatados,masqueapresentamcertacoernciaquando
tomadostodosjuntosnoseiodeumadeterminadacomunidade.
O"malestarconceitual"invocadoporEriksonparaqualificaroestadodeespritodocaadoramaznicoparece
me,portanto,prefervelmconscincia,pelomenosemnomedosargumentoscognitivosjconsiderados.
Noestoucontudopersuadidodequeaadoodefilhotesdecaa,naAmaznia,possaserconsideradasempre
eemtodapartecomoumaformadecompensaodestinadaadissiparesseembaraopsicolgico.Comefeito,
comumsetrataroshumanosdemaneiraidntica:nasguerrasintereintratribais,asmulhereseosfilhosdos
inimigosmortossocapturadoseintegradossfamliasdosvencedores,geralmentesemreservasnem
discriminao.Ora,ajulgarpeloexemplojvaro,estaprticanoprocedeabsolutamentedodesejodefornecer
aosinimigosumacontrapartidapelasvidasquelhesforamtiradaspelocontrrio,oraptodecrianasa
expressodeumafilosofiadapredao,segundoaqualaapropriaojuntoaoutremdesubstncias,
identidadesepessoasacondionecessriaparaaperpetuaodosi(Descola1993a:cap.171993b).Que,
adespeitodosbenefciossimblicosesociaisqueproporciona,ohomicdiodeuminimigopossasuscitar
sentimentosambivalentes,osJvaronodiscordariam,edizemdoguerreirovitoriosoqueeleprprioestum
poucomortoeperigosoparaosseusemfunodeseuato,devendo,poressarazo,submeterseaum
tratamentorituallongoerigorosoantesderetomarseulugarentreosvivosordinrios.Oexemplojvaroest
longedesernico:muitassociedadesamaznicasentendemqueohomicida,penetradopelosangueoupela
almadavtima,sofreumatransformaocorporalsuficientementeperigosaparaacarretaramortecasono
cumprarpidoosritosadequados4.Emtodosessescasos,asconseqnciasdaviolnciacontraoutremvoltam
seentocontrasiedemodoalgumimplicamaidiadequesepossacairemdvida.Oquevaleparaamorte
deumhomemdeveriavalerafortioriparaamortedeumanimal,eissomepareceexcluirahiptesedeque,
emumbomnmerodesociedadesamaznicas,adomesticaodacaapossaseraparentadacomumaforma
decompensao.
Fundamentararelaocomosanimaiscaadosnageneralizaodeumdilemamoralproibirsede
compreenderasmodalidadesmuitodiversasquearelaoentrecaadoresepresaspodeassumirna
Amaznia.Comefeito,umavezqueseconferempropriedadesculturaisaosanimais,asrelaesestabelecidas
comelessoantesdetudorelaesdepessoaapessoa,ouseja,sorelaessociais,emeparecequeesse
aspectosocialquedeveserprivilegiadonaanlise5.Ora,nointeriordeumquadrogeralrelativamente
uniformenaescaladaAmaznia,asociologiadarelaocomosanimaispodeserditadevriosmodos.Esse
quadrogeral,comojfoiobservadohmuitotempo,aqueledeumaalianacontratualquevinculaos
humanosaosanimaisou,svezes,aseusrepresentantes(Zerries1954).Maisrecentemente,percebeuseque
muitofreqentementeessaalianaeraconceituadasobaformadeumarelaoentreafinsequeeramarcada
pelamesmarededeobrigaesqueaquelacaractersticadasrelaesentreparentesporaliana(Descola
1983Erikson1984)6.
Representarosanimaiscaadoscomoafinsnotemnadadesurpreendentenocontextoamaznico.A
predominncia,a,docognatismoedossistemasdeparentescodetipodravidianotemcomoefeitoareduo
doregistrodascategoriassociaisaumagrandedicotomiaorganizadaemtornodoeixoqueseparaa
consanginidadedaafinidade.Dadaadiversidadedassituaesemquedevemserempregadas,essasduas
categoriassetornamoperadoreslgicosrelativamenteabstratosquepermitemdenotarrelaesmais
englobantesdoqueaquelasquedefinemoslaosdeconsanginidadeeafinidadeefetivamenteatestadosno
seiodogrupolocal.esseparticularmenteocasodaafinidade,relaoinstvelefreqentementeconflituosa,
queofereceentoumsuportemetafricoexcelenteparaqualificarasrelaescomoexterior,especialmente
comosinimigosprximosoulongnquos.Almdisso,odualismoengendradopelosistemadravidiano
temperadoporumatendnciamuitogeralparamanipularasatitudeseasterminologiasdeparentesco,de
modoaminimizaroslaosdeafinidadenoseiodogrupolocalemproveitodeumaconsanginidadeideal,ea
sublinhlos,contrariamente,nasrelaescomoexterior.Arelaodeafinidadetornase,porconseguinte,
cadavezmaisabstrataeesquemtica,medidaqueseafastadocentroondeefetivamenteelaorientaa
alianadecasamento(ViveirosdeCastro1993paraocasojvaro,Taylor1983eDescola1993b).Seria
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

6/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

previsvelqueessacategoriagenricadaafinidadeservissedemoldementalparaaconceituaodarelao
comacaa,assimcomoseriaprevisvelqueosanimaisdeestimaofossemconsideradosantescomo
consangneos,aexemplodosfilhosdosinimigosraptadosparaseremintegradosfamliadohomicidade
seuspais.OanimaldecaaapresentaseassimnaAmaznia,sejacomoumalteregoemposiode
exterioridadequandocaado,sejacomodemasiadoidnticoasiparasercomidoquandodomesticadouma
distinodeestatutoqueformuleirecentemente(Descola1994)nostermosdeumahomologiaestrutural
clssica:
caa:animaisdeestimao::inimigos:crianascativas::afins:consangneos
Todavia,nombitodessequadromuitogeral,coexistemvriossistemasderelaesmaisparticularizados.
Possodiscernirpelomenostrs,quechamareireciprocidade,predaoeddiva,equecorrespondematrs
modalidadeslgicas,etambmsociolgicas,deintegraraoposiouniversalentreeueoutrem.A
reciprocidadequerquetodavidaanimalsejacompensada(freqentementeporumaououtraformade
vitalidadehumana)apredaoimplicaquenenhumacontrapartidasejaoferecidapeloshumanoscontrauma
vidaanimalfinalmente,addivasignificaqueosanimaisoferecemsuavidaaoshumanosdemaneira
deliberadaesemnadaesperaremtroca7.
OsDesana,grupodelnguatukanodonoroesteamaznico,fornecemamaisclssicailustraoetnogrficado
modelodareciprocidade(ReichelDolmatoff1976).Estaaquifundadasobreumprincpiodeequivalnciaentre
homenseanimaisnoseiodeumcosmosconcebidocomoumcircuitofechadohomeosttico.Namedidaemque
aenergiavitalgenricapresentenabiosferaexisteemquantidadefinita,astrocasinternasdevemser
organizadasdemodoaqueasretiradasefetuadaspeloshomens,especialmenteporocasiodacaa,possam
serreinjetadasnocircuito.Ofeedbackenergticoassegurado,principalmente,peloretornodasalmasdos
defuntosaoSenhordosAnimaisqueasconverteemcaa.EntreosDesana,portanto,oshumanoseosanimais
sosubstitutosunsdosoutrosepossuemumestatutoequivalentenacomunidadedeenergiadomundovivo
juntos,elescontribuemparamanteroequilbriodosfluxos,jquesuasfunessoreversveisnessabuscade
umahomestaseperfeita.
OmodelodapredaoparticularmentemanifestonocasodastribosJvaro,quenooferecemnenhuma
compensaopelavidadacaa.Certamente,svezesacontecequeosexcessossejampunidos:osSenhores
dosAnimaispodemaplicarrepresliassobaformadepicadasdecobraouacidentesprovocadosnafloresta
quelesqueteriamvioladoasregrasderespeitoemoderaorelativasatividadedecaamasnose
trataemabsolutodeumprocessoregulardetrocavoluntriafundadosobreumaparidadedosparceiros.
DiferentementedosTukano,aquinenhumaidiadecirculaodeenergiavemconferirumaaparnciade
eqidadeaessaatitudepredatriaparacomosanimaisdecaa,dissimuladasemprecauesexcessivaspor
trsdeumasimblicadaaliananaqualumadaspartesjamaishonrasuasobrigaes.
Finalmente,omodelodaddivabemilustradopelastribosAruaquequehabitamopiemonteamaznicodos
AndescentraisdoPeru(Weiss1975RenardCasevitz1972).Asespciescaadas,particularmenteospssaros,
dependem,quantoaoessencial,deumaraadebonsespritosqueosAruaquechamamde"nossagente",ou
"nossoscongneres",equesoreputadosdedemonstraremboadisposioparacomosndios.Matarpssaros
assimiladoaumametempsicoseprovocada:depoisdeocaadorterlhepedidosua"roupa",opssaro
voluntariamenteofereceseuinvlucrocarnalflecha,preservandoseuduploimaterialquesereencarna
imediatamenteemumcorpoidntico.Noseincorreentoemnenhumdano,eesteatodebenevolnciano
pedecontrapartida.Comefeito,noplanoontolgico,osbonsespritoseseusavataresanimaissoidnticosaos
humanos:soconsideradoscomoparentesmuitoprximos,consangneosouafinssegundoasespcies,detal
modoqueaddivadeseusdespojospercebidacomoumasimplesprovadodeverdegenerosidadequese
impeentrepessoasestreitamenteprximaspeloparentesco.
Emqueessesmodelosdecomportamentodiantedosanimaismanifestamumadimensosociolgica?
Justamentenofatoderevelaremumaatitudemaisgeralperanteoutrem,humanosenohumanosa
confundidostotalmente,tpicadecadaumadasculturasemquesto.Admitodebomgradoqueaprxisdeuma
sociedadenopoderiaserreduzidaaumesquemanicoequepertenceutopiaumacomunidadenaqualas
condutasfossemregidasexclusivamentepelaoblaooucaptura.Oobservadorquemergulhapormuitotempo
emumaculturanopodecontudodeixardeperceberqueseusmembrosorientamseusatosemfunodeum
pequenonmerodevaloresquemuitofreqentementepermanecemnoformulados.semprearriscado
colocarumaetiquetasobreessesvalores,masestaaservidodetodoprocedimentoanalticoeacondio
paraexplicitaroquepoderiaserchamadodeestilodistintivo,ouethosdeumasociedade.
Assim,aorganizaosocialdosDesana,comodasoutrastribosTukanodoVaups,fundadasobreumalgica
daparidadecompletamentehomlogaquelaqueregeasrelaescomosanimais.Aexogamialingsticaea
rededecirculaodosartefatosgeramumasituaonaqualcadatribo,cadagrupolocal,sepercebecomoum
elementonoseiodeummetassistemaregional,elementoquedevesuaperenidadematerialeidealstrocas
regradascomasoutraspartesdotodo(Jackson1983HughJones1993).Inversamente,nosgruposJvaro,o
estadodeguerrageneralizadoexprimeanecessidadedecompensarcadamortepelacapturajuntoaoutremde
identidadesreaisoraptodemulheresecrianasouvirtuaisascabeastrofus,peascentraisdeum
dispositivoritualdeproduodefilhos(Taylor1993Descola1993b).Certamente,aobrigaodavingana
acabaporrestauraroequilbrionoentanto,compreendersesemdificuldadequeasrepresliasdosinimigos
sejamumaconseqnciaprevista,masnoativamenteprocurada,dosatosdeviolnciacometidoscontraeles.
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

7/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

Apredaomtuaassimumresultadonointencionaldeumarejeiogeraldareciprocidade,maisdoque
umatrocadeliberadadevidashumanasatravsdeumcomrciobelicoso.Porfim,emboraalgicadaddiva
sejamaisdifcildeseaplicardemodosistemticonasperipciascotidianasdavidasocial,impressionante
verificaraquepontoosgruposAruaquesubandinosseesforamparaminimizaremseuseioasoposiesentre
oeueooutro.oquetestemunhamdemodoparticularmenteclaroosAmuesha,que,aexemplode
Aristteles,consideramqueoamorconstituiafonteeoprincpiodeexistnciadetudooqueh.Distinguem
doistiposdeamor:muereetssignificaaddivadesinacriaodavidaecaracterizaaatitudedasdivindades
edoslderesreligiososemumarelaoassimtricaenquantomorrenteetsdenotaoamormtuo
indispensvelaqualquersociabilidadeeseexprimeporumagenerosidadepermanente,isentadeclculoe
previsoderetribuio(SantosGranero1994).Comonoseimpressionaraqui,tambm,comaestreita
correspondnciaentreotratamentodacaaeotratamentodoshumanos?
Reciprocidade,predaoeddivaconstituemtrsformasderelaoentreoshumanoseosanimaisque,ao
menosemduasdelas,parecemdissimular,sobaaparnciadeumarelaosociallivrementeconsentida,a
violnciaefetivaexercidapelocaadorcontraacaa.Errarseia,porm,vendoaumaastciadarazo
selvagemdestinadaatornarsuportvelaidiadematarseresdosquaistudonosaproxima,emsuma,uma
formadehipocrisiacoletivaeinconscientequetransformariaanecessidadededestruireincorporarovivoem
umamentirapartilhadaporaquelesqueaestoenredadoseporsuasvtimas.Errarseia,primeiramente,
porquecertassociedadesamaznicas,comoosJvaro,noexperimentamabsolutamenteanecessidadede
dissimularparasimesmasanaturezaassimtricadesuarelaocomacaa.Amfquemanifestamao
fingiremtercomelaumarelaoigualitriadeafinidadesemcontudojamaissatisfazeremasobrigaesde
reciprocidadequeumatalrelaoimplicacomandadapelomedodevladesaparecer,noporum
sentimentoqualquerdeculpa8.Aviolncia,aqui,manifestaelivrementeassumida.Errarseiaaindaporque
umatalperspectivacolocaemdvidaqueosamerndiospossamacreditarsuficientementenoquedizempara
agirdeacordocomoquepensam.Ora,levandoseasriooqueenunciamosDesana,osAshaninka,os
MatsiguengaouosAmuesha,deveseadmitirquematarumanimalqueeucreioquevreencarnar
imediatamente,nomatar,masseroagentedeumametamorfoseigualmente,matarumanimalqueeu
creiopodersubstituiraofimporalmashumanas,menosmatardoqueaceitaroadiantamentodeumavida.A
violnciadesapareceaquinoporquesejarecalcada,masporquenopoderiaserefetivaemcosmologias
concebidascomosistemasfechadosnosquaisaconservaodomovimentodosseresedascoisasexigequeas
partestroquemconstantementedeposio.

TraduodeTniaStolzeLima
Recebidoem19demaiode1997
Aprovadoem16dejunhode1997

PhilippeDescoladiretordeestudosdacoledesHautestudesenSciencesSocialesemembrodoLaboratoire
d'AnthropologieSociale,Paris.Recentemente,publicouLesLancesduCrpuscule(1994)e,comG.Plsson,
NatureandSociety(1996).

Notas
1Quantoaotratamentodoanimal,ver,porexemplo,adiferenaentreacaanaEuropameridional

(Bernardina1996)eacaadetradiogermnica(Hell1994).

2TomodeLucFerry(1992:100101)estaapresentaodaposiohumanista.
3claroqueissonoquerdizerqueumaantropologiamoraluniversalnosejadesejvel:orelativismoque
invocoaquiprovmdaconstataoemprica,nodaafirmaodeumvalorpositivo.
4Ver,porexemplo,paraosYanomami(Albert1985)paraosArawet(ViveirosdeCastro1992)paraos

Krah(CarneirodaCunha1978)paraosApinay(DaMatta1976).

5Ofatodeserformuladaemtermosabstratos,notornaumarelaosocialmenosirrigadaporumconjunto
deafetos,mas,seoprocedimentoanalticooreconhecefacilmente,issonoimplicaquesesejaobrigadoadar
aessadimensoumpapeldistintivoouexplicativo.
6RoberteHamayon(1990)chegouaconclusessimilaresparaaSibria.
7TambmErikson(1984:108113)isolanaAmazniatrsmaneirasderesolvero"malestarconceitual"do

caador:peladdiva,pelanegociaoepelaaliana.Segundoele,taistentativasseriampoucosatisfatrias,
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

8/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

pordeixaremsubsistirumapartedeculpabilidadedaacriaodefilhotesdacaa.Pareceme,contudo,que,
diferenadastrsmodalidadesqueeuproponho,assoluesdeEriksonnosesituamemummesmoplano
analtico:anegociaoenglobadapelareciprocidade,vistoqueestaqueconstituisuacondioprtica,
enquantoaalianaenglobante,jqueformaoquadrogeraldarelaodeafinidade[relationaffinale]como
animaldecaa.
8PoderseiadizeromesmodosYanomami(Albert1985:326335),quevemacaadeduplosanimaisdos
humanoscomoumaformadepredaocontracomunidadeslongnquasoudosArawet(ViveirosdeCastro
1986:206209),quecolocamacaaeaguerrasobomesmoregistrodeatividadesdesejveis.

Refernciasbibliogrficas
ALBERT,B.1985.TempsduSang,TempsdesCendres.ReprsentationdelaMaladie,SystmeRitueletEspace
PolitiquechezlesYanomamiduSudest(AmazonieBrsilienne).TesedeDoutorado,ParisX.[Links]
___.1993."L'OrCannibaleetlaChuteduCiel.UneCritiqueChamaniquedel'conomiePolitiquedelaNature
(Yanomami,Brsil)".L'Homme,126128:349378.[Links]
RHEM,K.1996."TheCosmicFoodWeb:HumanNatureRelatednessintheNorthwestAmazon".In:P.Descola
eG.Plsson(orgs.),NatureandSociety:AnthropologicalPerspectives.London:Routledge.pp.185204.
[Links]
BALE,W.1993."IndigenousTransformationsofAmazonianForests:AnExamplefromMaranho,Brazil".
L'Homme,126128:231254.[Links]
BERNARDINA,S.Dalla.1996.L'UtopiedelaNature.Chasseurs,cologistesetTouristes.Paris:Imago.
[Links]
CAREY,S.1985.ConceptualChangeinChildhood.Cambridge,Mass.:BradfordBooksfortheMITPress.
[Links]
___eSPELKE,E.1994."DomainSpecificKnowledgeandConceptualChange".In:L.HirschfeldeS.A.Gelman
(orgs.),MappingtheMind.DomainSpecificityinCognitionandCulture.Cambridge:CambridgeUniversityPress.
pp.169200.[Links]
CARNEIRODACUNHA,M.1978.OsMortoseosOutros.UmaAnlisedoSistemaFunerrioedaNoode
PessoaentreosndiosKrah.SoPaulo:EditoraHucitec.[Links]
CLASTRES,P.1973."DelaTorturedanslesSocitsPrimitives".L'Homme,13(3):114120.[Links]
DAMATTA,R.1976.UmMundoDividido.AEstruturaSocialdosndiosApinay.Petrpolis,RJ:EditoraVozes.
[Links]
DELORT,R.1984.LesAnimauxOntuneHistoire.Paris:LeSeuil.[Links]
DESCOLA,P.1983."LeJardindeColibri.ProcsdeTravailetCatgorizationsSexuelleschezlesAchuarde
l'Equateur".L'Homme,23(1):6189.[Links]
___.1985."Del'IndienNaturalisl'IndienNaturaliste:SocitsAmazoniennessousleRegarddel'Occident".
In:A.Cadoret(org.),ProtectiondelaNature.HistoireetIdologie.Paris:L'Harmattan.pp.221235.
___.1986.LaNatureDomestique.SymbolismeetPraxisdansl'cologiedesAchuar.Paris:Editionsdela
MaisondesSciencesdel'Homme.[Links]
___.1993a.LesLancesduCrpuscule.RelationsJivaros.HauteAmazonie.Paris:Plon.[Links]
___.1993b."LesAffinitsSlectives.Alliance,GuerreetPrdationdansl'EnsembleJivaro".L'Homme,126
128:171190.[Links]
___.1994."PourquoilesIndiensd'Amazonien'OntIlspasDomestiqulePcari?GnalogiedesObjetset
Anthropologiedel'Objectivation".In:B.LatoureP.Lemonnier(orgs.),DelaPrhistoireauxMissiles
Balistiques.L'IntelligenceSocialedesTechniques.Paris:LaDcouverte.pp.329344.[Links]
ERIKSON,P.1984."Del'Apprivoisementl'Approvisionnement:Chasse,AllianceetFamiliarisationenAmazonie
Amrindienne".TechniquesetCultures,9:105140.[Links]
FERRY,L.1992.LeNouvelOrdrecologique.L'Arbre,l'Animaletl'Homme.Paris:Grasset.[Links]
FRAZER,J.G.1922.TheGoldenBough.AStudyinMagicandReligion(AbridgedEdition).London:MacMillan.
[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

9/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

GRENAND,P.1980.Introductionl'tudedel'UniversWaypi:EthnocologiedesIndiensduHautOyapock
(GuyaneFranaise).Paris:SELAF/CNRS.[Links]
HAMAYON,Roberte.1990.LaChassel'me.Esquissed'uneThorieduChamanismeSibrien.Nanterre:
Socitd'Ethnologie.[Links]
HELL,B.1994.LeSangNoir.ChasseetMythesduSauvageenEurope.Paris:Flammarion.[Links]
HUGHJONES,S.1993."ClearDescentorAmbiguousHouses?AReexaminationofTukanoanSocial
Organization".L'Homme,126128:95120.[Links]
___.1996."BonnesRaisonsouMauvaiseConscience?Del'AmbivalencedeCertainsAmazoniensenversla
ConsommationdeViande".Terrains,26:123148.[Links]
JACKSON,J.1983.TheFishPeople.LinguisticExogamyandTukanoanIdentityintheNorthwestAmazon.
Cambridge:CambridgeUniversityPress.[Links]
JARA,F.1991.ElCaminodelKumu:EcologayRitualentrelosAkurideSurinam.Utrecht:ISOR.
[Links]
REGAN,T.1983.TheCaseforAnimalRights.Berkeley:UniversityofCaliforniaPress.[Links]
REICHELDOLMATOFF,G.1976.AmazonianCosmos.TheSexualandReligiousSymbolismoftheTukanoIndians.
Chicago:TheUniversityofChicagoPress.[Links]
RENARDCASEVITZ,F.M.1972."LesMatsiguenga".JournaldelaSocitdesAmricanistesdeParis,61:215
253.[Links]
___.1991.LeBanquetMasqu.UneMythologiedel'trangerchezlesIndiensMatsiguenga.Paris:Lierre&
Coudrier.[Links]
RIVAL,L.1996."BlowpipesandSpears:TheSocialSignificanceofHuaoraniTechnologicalChoices".In:P.
DescolaeG.Plsson(orgs.),NatureanSociety:AnthropologicalPerspectives.London:Routledge.pp.145164.
[Links]
SANTOSGRANERO,F.1994.ElPoderdelAmor.Poder,ConocimientoyMoralidadentrelosAmueshadelaSelva
CentraldelPer.Quito:EdicionesAbyaYala.[Links]
SINGER,P.1989.AnimalLiberation.NewYork:RandomHouse.[Links]
TAYLOR,A.C.1983."TheMarriageAllianceanditsStructuralVariationsinJivaroanSocieties".SocialScience
Information,22(3):331353.[Links]
___.1993."LesBonsEnnemisetlesMauvaisParents.LeTraitementdel'AlliancedanslesRituelsdeChasse
auxTtesdesShuar(Jivaro)del'Equateur".In:E.CopetRougiereF.HritierAug(orgs.),LesComplxitsde
l'Alliance:IV.Economie,PolitiquesetFondementsSymboliques.Paris:EditionsdesArchivesContemporaines.
pp.73105.
THOMAS,K.1983.ManandtheNaturalWorld.ChangingAtitudesinEngland(15001800).London:AllenLane.
[Links]
VANDERHAMMEN,M.C.1992.ElManejodelMundo.NaturalezaySociedadentrelosYukunasdelaAmazonia
Colombiana.Bogot:Tropenbos.[Links]
VIVEIROSDECASTRO,E.1986.Arawet.OsDeusesCanibais.RiodeJaneiro:JorgeZahar/Anpocs.
[Links]
___.1992.FromtheEnemy'sPointofView.HumanityandDivinityinanAmazonianSociety.Chicago/London:
TheUniversityofChicagoPress.[Links]
___.1993."AlgunsAspectosdaAfinidadenoDravidianatoAmaznico".In:M.CarneirodaCunhaeE.Viveiros
deCastro(orgs.),Amaznia:EtnologiaeHistriaIndgena.SoPaulo:NHII/USP.pp.149210.
___.1996."OsPronomesCosmolgicoseoPerspectivismoAmerndio".Mana:EstudosdeAntropologiaSocial,
2(2):115144.[Links]
WEISS,G.1975.CampaCosmology.TheWorldofaForestTribeinSouthAmerica.NewYork:American
MuseumofNaturalHistory.[Links]
ZELENIN,D.1952.LeCultedesIdolesenSibrie.Paris:Payot.[Links]
ZERRIES,O.1954.WildundBushgeisterinSdamerika.EineUntersuchungJgerzeitlicherPhnomeneim
KulturbildSdamerikanisherIndianer.Wiesbaden:StudienzurKulturkunde,11(2).[Links]
http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

10/11

14/03/2015

ManaEstruturaousentimento:arelaocomoanimalnaAmaznia

Resumo
Umacertatradioantropolgicatendeainterpretarasimblicadacaacomoumamaneiradeexprimira
ambivalncia,atmesmoamconscincia,quetodososhumanossentiriamaomataremanimais.Seessa
interpretaoparecelegtimanoquadrodassociedadesmodernas,marcadasdesdeosculoXIXporuma
evoluoprofundadassensibilidadesnessedomnio,elanoparecesloparaassociedadesprmodernas,
sobreasquaissepodeduvidarquepartilhemamesmamoralqueoscidadoseuroamericanosdofimdo
sculoXX.OexemplodotratamentodacaanaAmazniaindgenamostraquearelaocomoanimalali
menosdeterminadaporumagamadesentimentosuniversaisqueporesquemasdecomportamentoenraizados
nossistemascosmolgicos,ontolgicosesociolgicoscaractersticosdessareacultural.

Abstract
Acertainanthropologicaltraditiontendstointerpretthesymbolismofhuntingasawayofexpressingthe
ambivalence,oreventhetroubledconscience,thatallhumansaresupposedtofeeluponkillinganimals.While
thisinterpretationappearslegitimateintheframeworkofmodernsocieties,markedsincethe19thcenturybya
profoundevolutioninthesensitivitiespertainingtothisdomain,thesamedoesnotappeartobetrueforpre
modernsocieties,whomayverywellnotsharethesamemoralsaslate20thcenturyEuroAmericancitizens.
ThewayindigenouspeoplesdealwithhuntingintheAmazonillustrateshowtherelationshiptoanimalsthereis
determinedlessbyarangeofuniversalfeelingsthanbybehavioralschematarootedinthisculturalarea's
characteristiccosmological,ontological,andsociologicalsystems.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttribution
License
Mana

QuintadaBoaVistas/nSoCristvo
20940040RiodeJaneiroRJBrazil
Tel.:+552125689642
Fax:+552122546695
revistamanappgas@gmail.com

http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S010493131998000100002&script=sci_arttext

11/11

Das könnte Ihnen auch gefallen