Ngo The Vinh TPCuu Long Can Dong Bien Dong Noi Song

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG
D KIN TIU THUYT

Ng Th Vinh
LI DN
Con sng Mekong nh mch sng v ang ngy mt gn b vi tng lai
vn mnh ca cc quc gia ng Nam m Vit Nam li l quc gia cui ngun.
qua ri thi k hoang d ca con sng di 4200 cy s chy qua lnh th ca by
nc k c Ty Tng, m ngt mt na chiu di l chy trn lnh th Trung Quc.
Khng phi ch ti khi ngi Ty Phng ti khai sinh t tn sng Mekong
vn c con sng hng v t bao nghn nm ri. Do con sng chy qua nhng vng
dn c ni bng nhiu ngn ng nn c nhiu tn gi khc nhau. Ngi Ty
Tng gi tn l Dza Chu (nc ca ) ti Trung Hoa con sng mang tn Lan
Thng Giang (con sng xanh cun sng), xung ti Thi Lo con sng li c tn
Mea Nam Khong (con sng m), ti Cam Bt c tn ring Tonle Thom (con sng
ln), ti Vit Nam con sng ra chn ca nh chn con rng nn c tn Cu Long.
Ring tn sng Mekong c gii ngoi giao Ty Phng lc l Anh v
Php chp nhn trn bn , c l bt ngun t mt tn gc Thi theo cch phin
m ca ngi B o Nha thnh tn gi Mekong, c ngha th mng l m ca
cc con sui.
T Th K u tin ca dng lch, c mt nn vn minh c Eo ni ng
Bng Sng Cu Long. Th K 12, on chin thuyn dng mnh ca Vng Quc
Champa vt sng Mekong xm lng tn ph Kinh Angkor Khmer. Th K 13,
Marco Polo cng vt qua sng Mekong ng Vn Nam ra khi Trung Hoa.
Cng khong thi gian ny, Chu i Qun nh hi hnh Trung Hoa t Bin ng
ngc dng sng Mekong ln Bin H ti thm Angkor vit thin hi k k th v
chuyn i ny.
Th K 19, Henri Mouhot Nh Sinh Vt Php cng ti vi con sng
Mekong v ti pht hin Khu n i Angkor. Si Gn cho d Php thit lp
c nn bo h, cuc sng nhng ngi Php y chng sng sa g, h bt
mn v gi tr thng mi ca thuc a Nam K nn bt u quan tm ti con sng
Mekong. c nhng cuc tho lun v iu m h gi l tng ln ngi khi
xng l Francis Garnier mi 24 tui ang gi chc v Trng Ch Ln.
Garnier khng ch am m vi cc cuc phiu lu ti nhng vng t cha bit
m cn c nim tin rng mt quc gia nh nc Php, m khng c thuc a l
mt quc gia cht. V kt qu l s hnh thnh mt on thm him gm su
ngi, tui tr rng r v c hc thc, sng gia Th K 19 ca chu ng v khc
1
k. H khi hnh t Si Gn trong bc u ca cuc hnh trnh y p lc quan

ti Th Nam Vang.
Nhng ri chuyn i ko di rng r 2 nm (1866-1868) vi v s nhng kh
khn tr ngi khng lng c pha trc. Chuyn i ho hng nhng bi thm,
kt thc bng ci cht ca ngi Trng on khi t chn ti ca ng Vn Nam,
h cha bit c u l u ngun ca con sng Mekong nhng cng thy rng
con sng y khng th l thy l giao thng vi Trung Hoa.
Ba mi nm sau (1894), mt on thm him Php khc do Dutreuil de
Rhins cng bn ng hnh J-F Grenard ri Paris i Nga ri sang Trung Quc theo
con ng T La vo c cao nguyn Ty Tng. H c coi nh ti gn
ngun nht ca con sng Mekong nhng nh mnh dnh cho Dutreuil de Rhins tht
bi thm, ng b cc dn lng Khamba bn cht. Ring Grenard sng st v ti Paris,
tuyn b tm ra thc ngun con sng Mekong nhng khng a ra c chi
tit chnh xc no.
V nh vy cho ti thp nin 50 ca Th K 20 u ngun ca con sng
Mekong vn cn l mt b nhim.
B lng qun mt thi gian, con sng Mekong li c nhc ti trong nhng
nm khi la ca cuc Chin Tranh Vit Nam.
Gia cao im ca cuc chin (1968), phng vin Peter T. White v
W.E.Garrett ca bo National Geographic ch ti c vi khc di sng Mekong
t vng Tam Gic Vng ring pha Thng Ngun lc thuc quyn kim sot ca
Bc Kinh khng cho nh bo no c bn mng ti. T y h xui dng theo
con sng qua Thi Lo Cam Bt xung ti ng Bng Sng Cu Long Vit Nam.
Phi ch ti sau cuc Chin Tranh Vit Nam, sau Thi K Chin Tranh Lnh,
k gi Thomas ONeill cng Michael S. Yamashita mi thc hin cuc hnh trnh gn
nh xuyn sut xui theo dng sng Mekong (1992) t Thng Ngun Ty Tng
xung Vn Nam qua Min in Lo Thi Lan Cam Bt v chng cui cng l Vit
Nam.
Cng l ln u tin h c dn du mc Ty Tng dn ng ln ti Zadoi
cao 4600m vng xa nht ca con sng Mekong ni pha sau ngn ni thing, ni c
con rng Zjiadujiawangzha l v thn linh bo v cho ngun nc an lnh...pha sau
ngn ni l mt di bng tuyt di khong 300 thc Anh, hnh th nh chic ng
h ct. Nghing ci xung mt nc , ti nghe thy ting chy rc rch: l
nhng m tit u tin ca con sng Mekong v ti cng khm ph ra rng ti v
Mike l nhng nh bo Ty phng u tin nghe c nhng m thanh y.
Nhng ri khng c ta c xc nh v c khng c tn ngn ni thing y trn
bn , tuyn b tm ra ngun sng Mekong ca hai k gi bo National Geographic
cui cng ch l mt huyn thoi.
Thc s phi ch ti ngy 17 thng 9 nm 1994 mt thi im lch s ca
con sng Mekong, hai mi nm sau khi con ngi t chn ln mt trng, khi c
on kho st Anh Php vi Michel Peissel leo ti nh o Rupsa ln u tin ti
c im khi ngun ca con sng Mekong ni trung tm hoang vng nht ca
cao nguyn Trung cao 4975m xa khu dn c hng trm cy s v quan trng
hn c Michel Peissel xc nh c ta chnh xc: V 33 16 534 Bc,
Kinh 93 52 929 ng.
T nay bt c lc no v u trn bn ngi ta cng c th xc nh
c v tr khi ngun con sng Mekong. Peissel ghi li nhng dng cm tng:
Ch vi con s nh y m bao nhiu u tranh, bao nhiu mu, nc mt v m hi
ra k t 1866...y l ln u tin chng ta ghi nhn c ci ngun ca con
sng ln th ba ca Chu .
2
Tm ra c ta khi ngun ca con sng nhng ri cng au lng

chng kin tng bc suy thoi ca con sng lch s, con sng thi gian v ang c
nguy c tr thnh con sng cui cng y.
Cun sch ny vit v nhng nm thng cui cng ca con sng Mekong.
Cng vi c mong rng Ngy N+ ca con sng nh mnh y s l mt thi im
rt xa, t ra l khng nm trong Thin Nin K Th Ba ny.
Cun sch khng phi l mt cng trnh nghin cu theo ci ngha kinh in
m c vit di dng tiu thuyt gm 23 chng, khng c truyn nh nhng
tnh hung khc mc ch c nhng khung cnh nn mi chng c th c nh
truyn ngn vi con sng Mekong lun lun l mt si ch xuyn sut. Nhng y
cng khng thun ty l mt cun tiu thuyt/fiction c hiu nh l sn phm
ca tng tng nhng l dng d kin tiu thuyt/faction: facts & fiction, vi mt
s t nhn vt nh nhng hnh tng vn hc v phn d phng l h cu cng
vi ngi c i ti nhng vng t, ni c con sng Mekong hng v chy qua,
cng l con sng thi gian soi bng nhng bnh minh v hong hn ca cc nn vn
minh, c mang theo mu v nc mt ca cc cuc chin tranh qua nhng Th Kmt con sng ln y p tnh lch s v v cng phong ph v tnh a d nhn vn.
Khng phi bng i mt chim m bng tm nhn v tinh chong vng thy ht
ton cnh tn thm kch sng Mekong vi bao nhiu l tai ng m phn ln do
chnh con ngi gy ra.
Nu nh cun sch chuyn ch c mt s nt khi qut v cp nht v con
sng Mekong, to c s ch ca ngi c ti sinh mnh ca mt dng sng
ln th 11 trn th gii th chnh l mong c ca ngi vit.
Ring phn sch bo Tham Kho s gip s bn c quan tm d dng tm
ti mt s ti liu nghin cu. Cng mong rng trong tng lai khng xa, s hiu
bit v con sng Mekong s ngy cng thm phong ph do nhng cng trnh kho
st mi ca cc bn tr Vit Nam bn trong cng nh ngoi nc m cun sch ny
c tham vng nh nhng ti gi .
Ng Th Vinh
C Mau Nm Cn 11.1999
THAY LI DN K TI BN LN 2 MT CHT RING T
Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng mt D Kin Tiu Thuyt do Vn
Ngh xut bn ln u tin nm 2000, ti bn nm 2001 v sau tuyt bn.
Mekong Dng Sng Nghn Mch mt k s do Vn Ngh Mi xut bn thng
03.2007 v sau 9 thng sch c ti bn, cng vi mt audiobook vi ging c
thun Nam B ca nh Nguyt, nhc m ca on Vn ngh Dn Tc Lc Hng,
phn ha m do Tun Tho ph trch. Mt bn ting Anh cng hon tt, s ra
mt trong mt tng lai gn.
y l n bn th ba 2008 ca cun Cu Long Cn Dng Bin ng Dy
Sng di dng ebook vi nhiu hnh nh mi v thng tin cp nht. Tc phm tuy
c vit t trc nm 2000, nhng vn cn nguyn vn tnh thi s.
Trung Quc th vn khng ngng xy nhng con p bc thm khng l Vn
Nam trn mt vng a chn khng n nh. Vi cc trn ng t trn quy m ln
ni hai Tnh T Xuyn v Vn Nam va qua, khng th khng gy lo ngi v thm
ha mt cn hng thy do v p i vi cc quc gia H Ngun.
Ri li mt k hoch khng km to bo c tn D n Ci thin Thy l
Thng Ngun sng Mekong cng ca Trung Quc qua vic dng cht n
(dynamite) ph v nhng khi trn cc khc sng nhiu ghnh thc ri cho tu
vt (backhoe) dn xung nhng h su m rng lng sng t Vn Nam xung ti
3
Lo cho nhng con tu trng ti t 500 ti 700 tn ch y hng ha thng d

ca Trung Quc d dng di chuyn t giang cng T Mao xung ti tn Chiang
Khong Chang Sean Thi Lan v xa hn na xung ti Luang Prabang v Th
Vn Tng Lo v trn ng v s ch nhng nguyn liu v khong sn p ng
nhu cu pht trin nhy vt ca Trung Quc. V ngay nhng bc u trin khai k
hoch git hi v s loi c, gy nh hng nghim trng trn s cn bng thy
hc vi dng nc chy nhanh v sit hn gy xp l hai bn b sng hy hoi cc
loi hoa mu trng ven sng gy tc hi tc thi trn sinh cnh v i sng c dn
H Ngun.
Th ri ch hai ngy trc khi bc sang nm 2007, thm mt s kin gy
chn ng cho cc nh hot ng bo v mi sinh khi Tn Hoa X loan tin, ngy
29.12.2006, ln u tin Bc Kinh hon tt hai chuyn tu ti ng sng ch
300 tn du th xut pht t Cng Chiang Rai Bc Thi ln ti Giang Cng Cnh
Hng Tnh Vn Nam.
Tip theo chui nhng con p thy in bc thm khng l Vn Nam v
ang gy tc hi trn i sng ca hn 60 triu c dn H Ngun, th s kin ny
c coi nh thm mt n ging ch t trn sinh mnh ca con sng Mekong, khi
dng sng c khai thc s dng nh mt thy l chin lc vn chuyn du kh
t Trung ng tip t cho cc tnh vng k ngh Ty-Nam Trung Quc thay v phi i
qua eo bin Malacca.
V ri ch mi y thi, Bin ng li c nguy c dy sng khi Quc V Vin
Trung Quc ngy 03 thng 12 nm 2007, ph chun vic thnh lp Huyn Tam
Sa trc thuc Tnh Hi Nam bao gm c hai Qun o Hong Sa v Trng Sa ca
Vit Nam. Bc Kinh thc s khng ch ton vng Bin ng ch vi l l ca k
mnh. Chnh B.A.Hamzak Gim c Vin Nghin Cu Hng Hi M Lai l tc gi
ca mt t ng rt gi hnh: Ty Tng Ha Bin ng c bo ch v gii ngoi
giao s dng khi ni ti tnh hung cc nc ng Nam mt hm thc dy thy
Bin ng nm trong tay Hoa Lc ging nh cnh ng ca quc gia Ty Tng
vo thp nin 1950.
Vi ci nhn ton cnh trong mi tng quan ton vng, thy rng cho d
l mt dng sng, sng Mekong, hay Bin ng vi cc hi o hay l vng bin
gii trn t lin, th ch nht qun ca tc phm vn l mi e da nh mt m
nh lch s, do tham vng bnh trng khng ngng ngh ca nc ln Trung
Quc.
V nan ca Vit Nam bc sang Th K 21 vn l Trung Quc ch khng
phi gia nhng ngi Vit vi nhau.
Thm mt cht ring t cho li dn k ti bn ln ny. Trong chuyn tr li
thm ng Bng Sng Cu Long thng 09.2006, ti c dp c gp nh vn Sn
Nam. Sau ln b tai nn gy xng i, tuy c phu thut chnh hnh nhng s
i li ca Bc vn kh khn, sc khe th lc suy yu nhng tr tu ca Bc th rt
minh mn. Tuy l ln u tin c gp, nhng vn k thanh do c c c
th ni gn ton b nhng tc phm ca ng gi ngi Vit trong xm Min, nh
ngha bt hiu Sn Nam vit v min Ty Nam B. Trong ln gp y, ti c em v
t M b DVD phim Ma Len Tru ca o din Nguyn V Nghim Minh phng
theo mt truyn ngn trong tc phm Hng Rng C Mau tng bc. Bc rt
vui v cho bit Bc cng hn mt ln c cun Cu Long Cn Dng Bin ng
Dy Sng. Bc cm trn tay cun sch n bn ln hai ca Nh Xut Bn Vn Ngh
vi ba ngoi kh c. Bc nhc li mt gi trc y l nn ph bin cun sch
Vit Nam v nu c th th ti vi Bc chng t ngy cng duyt li ni dung
cun sch. Nhng ri khng c c hi cho n ngy bc mt tui 82
4
(13.08.2008), Con Chim Quyn Sn Nam ct cnh bay cao v chng cn u mt

ng gi Nam B k c k Chuyn
Xa Tch C v mt vng t thi khn hoang m chc cn nhiu iu cha
kp vit ra, v cc th h sau cng khng bao gi cn c hi c bit ti.
V cun sch Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng, ti v c l c Nh
Vn Sn Nam cng hiu rt r rng vi mt ni dung nguyn vn khng ct xn nh
mt nguyn tc, li ng ti nhng vn nhy cm v c cm k nht l vi nc
ln Trung Quc, tc phm y s khng th no xut bn c Vit Nam trong mt
tng lai gn khi m bi cnh chnh tr vn khng c n nh v c cha c t do
ngn lun nh hin ti.
Vn t hi ngoi, nhng ging ch vit ny cho n bn ln th ba xin gi ti
nh vn Sn Nam nh mt t lng tng nh, nh ti nhng trang sch vit ca
Bc v mt nn Vn Minh Mit Vn tuy vi mt lch s cn rt non tr nhng li
ang c nguy c vnh vin tr thnh qu kh.
Ng Th Vinh
California 02.2009
NIN BIU
TH K I-VI
- Vit Nam Bc thuc ln th nht (111-39) vi tn Giao Ch B ri Bc thuc
ln th hai (43-544) sau khi ngha Hai B Trng.
- Mt Vng Quc c tn Ph Nam hin din ni ng Bng Sng Cu
Long vi hi cng c Eo ni trao i bun bn t Trung Hoa xung v t a Trung
Hi qua.
TH K VII
- Vit Nam Bc Thuc ln th ba sau Nh Tin L vi tn An Nam H Ph.
- Ty Tng ni u ngun sng Mekong ang l mt cng quc gy khn
n cho cc Vua Trung Hoa i Nh ng.
- Chn Lp thn tnh Ph Nam, tiu dit lun quc gia ny.
- Chn Lp c m rng nhng phn ha thnh Lc Chn Lp v Thy
Chn Lp, lun lun b qun t Java v cc hi o pha nam xm lng.
TH K IX-X
- Vit Nam n l Trung Hoa tng cng 1050 nm trc khi ly li c nn t
ch vi cc triu i Ng, L, L, Trn.
NIN BIU
- Bui bnh minh ca quc Khmer. Jayavarman II kt hp dn chng ginh
li c lp t Java. Chn Lp tr thnh quc Khmer hng cng v m rng,
Bc ti Lo, Ty ti Vnh Xim La, vi Angkor l Kinh .
- Ngi Min t phng Bc trn xung, chinh phc t ai ca cc sc tc
Pyu, Mn, Shan, lp ra quc gia Min in ni lu vc sng Irrawaddy.
TH K XI-XII
- Vit Nam thnh vng di triu i Nh L. L Thi Tng chinh pht Vng
Quc Champa.
- Suryavarman I m rng quc Khmer sang ti Min in. Suryavarman II
xy Angkor Wat.
1177: Angkor b i qun hng mnh Champa tn ph.
1181: Jayavarman VII nh bi qun Champa, m ra triu i huy hong nht
ca quc Khmer, xy ct thm Angkor Thom v n Bayon nh mt k quan kin
trc th gii.
TH K XIII
- Vit Nam vn cng thnh chuyn t Nh L sang Trn, hai ln nh bi

qun Mng C.
- Trung Hoa i nh Tng b qun Mng C chinh pht v thng tr, m ra
triu i Nh Nguyn.
- Marco Polo vt qua sng Mekong ng Vn Nam khi ri Trung Hoa i
Bengal.
- Chu i Qun nh hi hnh Trung Hoa t Bin ng ngc dng sng
Mekong ln Bin H ti thm Angkor v vit thin hi k v chuyn i k th ny.
- Ngi Thi trn gic Mng C chy xung nh c ti vng chu th sng
Chao Phraya.
Ngi Khmer mit th gi h l Xim bt v lm kh sai xy dng n i
Angkor.
- Jayavarman VII cht, cng l hong hn ca quc Khmer.
TH K XIV-XV
1307: Trn Anh Tng g Cng Cha Huyn Trn cho Ch Mn, Vua Champa
dng 2 Chu Chu L (Thun Ha) lm l ci.
1353 : Vng Quc Lan Xang hnh thnh ti Xieng Thong (Luang Prabang
hin nay).
- Chin tranh trin min gia Xim La v Khmer. Angkor 2 ln b qun Xim
xm chim.
1434 : Ln th ba Angkor b Xim ph ri, nhng ngi Khmer sng st phi
b hn Kinh chy xung pha Nam.
- Hn na lnh th pha Ty Cam Bt b st nhp vo Xim La. Angkor b
qun lng trong nhiu Th K.
TH K XVI
1511: Ngi B o Nha thng lnh eo bin Malacca, tn sng Mekong c
ghi nhn sau
1555: Da Cruz Linh Mc B o Nha c ghi nhn l ngi u Chu u
tin ti thm Cam Bt
1569: Min in h Xim v Lan Xang. Cc x Lo gm 3 Vng Quc:
Luang Prabang, Viengchan v Champassak.
TH K XVII-XVIII
- T i Hu L, bt u c ngi Ty Phng ra vo bun bn Faifo
(Hi An) v Ph Hin (Hng Yn).
1620: Cha Si Nguyn Phc Nguyn ng Trong g Cng Cha Ngc Vn
cho Prea Chey Chetta II, vua Khmer thun cho mn t Prey Kor (Si Gn-Gia
nh) dn Vit vo c ng.
1641: Gerrit Van Wuysthoff, thng gia c u tin ngc dng sng
Mekong ti Vn Tng
1656: Xim La cc thnh di triu Vua Narai vi Ayuthaya l Kinh .
- Vng Quc Khmer suy yu, lun phin b Vit Nam v Xim La xu x v
ln ci.
- Vit Nam m rng b ci v phng nam vi cuc Nam Tin: Vng Quc
Champa b tiu dit.
- Trung Hoa bn ln chinh pht Min in nhng u tht bi.
1729: Cng ty ng n-Anh t nhp thuc phin vo Trung Hoa.
1767: Min in xm lng Xim La v ph ri Ayuthaya.
1780-1784: Nguyn nh xng Vng, b Ty Sn nh bi. Cu vin Php v
Xim La.
- Nguyn Hu ph tan qun Xim ti Rch Gm, Xoi Mt (M Tho).
6
- Nguyn nh sng lu vong Bangkok, giao Hong T Cnh cho Gim Mc

B a Lc sang cu cu Php (Vua Louis XVI).
1788: Quang Trung Nguyn Hu i ph qun Thanh. Mt nm 1792 mi 40
tui.
- Ngi Vit tin ti mi C Mau, chim ton ng Bng Sng Cu Long
ca ngi Khmer vi ng ranh gii pha Ty gn ging nh hin nay.
TH K XIX
1802: Nguyn nh dt Nh Ty Sn, ln ngi, t quc hiu Vit Nam ly
Ph Xun (Hu) lm Kinh .
1827: Cc x Lo ln lt xin v ni thuc Vit Nam.
1835: Chn Lp b i tn l Trn Ty Thnh do Trng Minh Ging lm quan
bo h.
- Triu Minh Mng: Cm o Gia T to c cho Php can thip vo Vit Nam
sau ny. Lnh th Vit Nam rng ln nht.
1839-1842: Chin Tranh Nha Phin kt thc bng ha c Nam Kinh, Trung
Hoa mt Hng Kng v phi thuc phin t do nhp vo Trung Hoa.
1850: Bouillevaux, c l l Linh Mc Php u tin t chn ti Angkor
1855: T c tip tc khng b tn Gia T khin mt s trn vo Nam v
mt s phi b x chy qua Cam Bt lp xm o Nam Vang.
- Php chim Nam K thit lp nn h ng thi cng p vua Cam Bt
Norodom phi chp nhn quyn bo h ca Php.
1860: Ty Phng kinh ngc v k quan Angkor do Henri Mouhot pht hin.
Mouhot cht gn Luang Prabang mt nm sau.
1866-1868: Doudart de Lagr-Francis Garnier v on Thm Him Php
ngc dng sng Mekong tm thy l giao thng vi Trung Hoa.
1873: Francis Garnier h thnh H Ni sau b gic C en git.
1886: Min in mt quyn t ch v b quc Anh h.
Auguste Pavie c b nhim ph lnh s Luang Prabang khi u bc
bo h ca Php trn x Lo.
1887: Vit Min Lo tr thnh lin bang ng Dng thuc Php.
1893: Php khai thc x Lo, m ng xe la vng qua thc Khone
TH K XX
1900: Tn Vn ti Nam K c gii Hoa Kiu hu thun mnh m, ng
khuyn h on kt ng b ng ha vi ngi Vit.
1940: Chin tranh Php-Xim, qun Php chim ng cc Tnh Chat v
Chanthaburi.
1941: Php phong vng cho Sihanouk lc mi 18 tui.
- Anh Php toa rp ct cao nguyn Isan phn lnh th rng ln ca Lo st
nhp vo t Thi. Sng Mekong tr thnh bin gii thin nhin Thi Lo.
1945: Nht o chnh Php ng Dng v lp cc chnh ph thn Nht.
Nht bi trn, Php tr li. Phong tro ginh c lp ca cc nc Chu.
1948: Anh tr c lp cho Min in.
1949: Mao Trch ng chim ton Hoa Lc, Tng Gii Thch chy ra o
i Loan. Mt s on tn qun Quc Dn ng di tn qua Bc Min, thng lnh c
Khu Tam Gic Vng.
1950: Bhumibol ln ngi vua, Thi Lan theo ch qun ch lp hin t
sau cuc binh bin 1932.
1951: Hng Qun xm lng quc gia Ty Tng v st nhp nc ny vo
Trung Hoa.
1953: Php sa ly trong cuc chin Vit Nam, bt c d cng nhn nn c

lp Cam Bt.
1954: Php tht trn in Bin Ph. Hip nh Genve chia i Vit Nam, vi
Cam Bt, Lo l hai nc trung lp. Mt triu ngi Vit di c t Bc vo Nam.
1957: y Ban Sng Mekong thnh lp gm 4 nc Thi, Lo, Cam Bt v Vit
Nam vi d n 9 con p thy in trn dng chnh sng Mekong.
1959: Trung Quc n p cuc ni dy ca dn Ty Tng, c t Lai Lt
Ma th 14 lu vong.
1964: Bhumibol p thy in ln u tin ca Thi xy trn sng Ping ph
lu sng Chao Phraya.
1965: M qun vo Vit Nam trc tip tham chin, cuc chin lan rng
sang c hai nc Lo v Cam Bt.
1966: i Hc Cn Th c thnh lp thng 3.66 l i Hc cng lp u
tin ni ng Bng Sng Cu Long. Nm 1970, Gio S B Kh ti c din
vn vi kha tt nghip u tin, v chc nng i Hc Cn Th nh Ngn Hi
ng Min Ty
1968: Tng tn cng Tt Mu Thn ca cng sn Bc Vit vo hn 100
Thnh Ph Min Nam nh mt khc r ca cuc chin tranh Vit Nam.
1970: Sihanouk b o chnh, Lon Nol c M v trang, trong khi Khmer
c Trung Hoa h tr. Nn trung lp Cam Bt tiu tan vi cuc chin Vit Nam trn
qua Cam Bt.
- Nm cao im hn th chng tc: Ngi Khmer lng git cp dun ngi
Vit vi hng ngn xc th tri trn sng Mekong.
1971: Nam Ngum, p thy in ln u tin ca Lo trn ph lu sng
Mekong.
1973: Ha m Paris M rt qun. Vit Nam ha chin tranh nhng bt li
cho min Nam v mt ngun vin tr M.
1974: Trung Quc cng chim ton Qun o Hong Sa ang thuc ch
quyn Vit Nam.
1975: Khmer vy hm Nam Vang, 12 thng 4, Ta i S M di tn, 5
ngy sau Nam Vang tht th. Ngy 30 thng 4, Si Gn tht th sau l Vn
Tng.
1975-1979: Cng sn thng tr c 3 nc ng Dng bng nhng chnh
sch h khc khc nhau.
- Vit Nam vi hng ngn tri t lao ci, Cam Bt t dit chng vi nhng
Cnh ng Cht, Lo vi nn qun ch b bc t.
- Cuc di c v i ca hn 2 triu ngi Vit v Khmer Lo trong s c
hn 20 ngn ngi Chm thot ra khi x.
1979: Qun cng sn Vit Nam trn qua Cam Bt, chim Nam Vang. Qun
Khmer rt v bin gii Thi. Sihanouk c Pol Pot c i Lin Hip Quc nhng
li o thot sang Trung Hoa.
- bnh vc Khmer , Trung Hoa ging cho Vit Nam mt bi hcvi
cuc chin bin gii pha Bc nhng tht bi.
1988: Hi qun Trung Quc li nh chim thm mt s o Trng Sa ang
thuc ch quyn Vit Nam.
1989: B p lc th gii, Vit Nam rt ht qun khi Cam Bt, a ti tha
c Paris 91, Lin Hip Quc h tr cho cuc bu c dn ch ti Cam Bt.
- Biu tnh ln i dn ch ti Thin An Mn (Bc Kinh) v n p m mu
sau .
1993: Trung Hoa xy xong p Manwan khi cng t 1984 trn Thng
Ngun sng Mekong, mt trong chui 14 con p ln bc thm Vn Nam.
1994: Khnh thnh cu Hu Ngh Mittaphap Lo-Thi, cy cu ln u tin
bc ngang dng chnh sng Mekong khc h lu.
- Thi Lan hon tt p Pak Mun trn sng Mun ph lu sng Mekong
1994: Michael Peissel ln u tin xc nh c ta im khi ngun con
sng Mekong 25 nm sau ngy con ngi t chn ln mt trng.
1995: y Hi Sng Mekong thay th cho y Ban Sng Mekong vi thay i c
bn khng quc gia no c quyn ph quyt.
1996: Trung Hoa khi cng xy p i Chiu Sn trn Thng Ngun sng
Mekong, sau p Mn Loan.
1998: UNESCO cng nhn Bin H l Khu Bo Tn Sinh Thi Quc T. Lo
xy xong p thy in Theun Hinboun trn ph lu sng Mekong.
1998: Pol Pot cht, cc lnh t Khmer tr v vi chnh quyn Hunsen, k
c tn ao ph tri giam Tuol Sleng.
1999: i Hc An Giang c thnh lp thng 12.99, l Trng i Hc cng
lp th hai ni ng Bng Sng Cu Long sau i Hc Cn Th.
- Pailin Thnh Ph bin gii ca Cam Bt, so huyt cui cng cng l ni n
c ca cc lnh t Khmer , vnh vin l bng ti qu kh ca nhng ngi Khmer
sng st.
2000: Hon thnh cu M Thun bc qua sng Tin (5/00), cy cu khng ch
l im ni giao thng chin lc m cn l mt t im du lch.
- Sau cy cu Hu Ngh Mittaphap do c xy (9/94), Nht gip Lo hon tt
cy cu treo Lo-Nippon/Champasak bc ngang sng Mekong t Paks sang Thi
Lan (8/00).
2001: Trung Quc khi cng xy con p M khng l Xiaowan (Tiu Loan)
4200MW d tr t ton cng sut nm 2012.
- Nht khi cng xy cu Hu Ngh Nht-Cam Bt Kompong Cham-Japanese
Bridge (1998) bc ngang sng Mekong, hon tt (4/01).
2004: Khi ng cng trnh xy dng cu Cn Th (9/04) bc ngang Sng
Hu d tr hon tt vo cui nm 2008 vi tn ph cao nht v cng l cy cu treo
di nht ng Nam .
2006: Ln u tin Bc Kinh s dng sng Mekong nh mt thy l chin
lc vn chuyn du kh (29.12.06) t Giang Cng Chiang Rai Bc Thi ln ti Vn
Nam thay v phi i qua eo bin Malacca.
2007: Thi Lan cng b k hoch xy p thy in khng l 1,800MW (ln
hn p Mn Loan, Trung Quc) chn ngang dng chnh sng Mekong khc h lu,
ng-Bc Tnh Ubon Ratchathani, tip theo 2 k hoch chuyn dng ly nc sng
Mekong t thp nin 90.
- Cng trnh xy dng Cu Rch Miu ni hai Tnh Tin Giang v Bn Tre
khi cng t 2002 vi nhng khim khuyt ban u c v k thut v qun l, gy
rt nhiu tranh ci, thay v t thit k t thi cng th nay phi nh ti s tip tay
ca cc chuyn gia Thy S.
- Cu dn pha Vnh Long cng trnh Cu Cn Th b xp (26.9.2007) vi rt
nhiu thng vong v l mt bi hc t gi cho mi cng trnh xy dng cu ng
ti Vit Nam.
- Cui nm 2008 vn l ch tiu thi ua hon tt c hai cng trnh ln ca
ng Bng Sng Cu Long l Cu Cn Th v Cu Rch Miu.
2009: Sau ngt 7 nm xy dng, Cu Rch Miu cng hon tt 19.01.2009

trong ni hn hoan ca c dn ng Bng Sng Cu Long, c bit 2 Tnh Tin
Giang v Bn Tre.
C nhiu con s khc nhau v chiu di con sng Mekong t 4.200 ti 4.800
km, theo Encyclopaedia Britannica l 4.350 km, ln th 11 ca th gii, vi din tch
lu vc 798.200 km2, chy qua 7 nc: Ty Tng, Trung Quc, Min in, Thi,
Lo, Cam Bt v Vit Nam. Vi lu lng cao nht Ma Ma 51.680 m3 /giy, thp
nht Ma Kh 1.748 m3/giy (khc sng Krati Cam Bt), (Ti Liu ca y Hi Sng
Mekong 1994)
MI MT CON SNG DI NHT TH GII
(Encyclopaedia Britanica, 1998)
1.- Nile Ai Cp 6.650 km
2.- Amazon Brazil 6.400 km
3.- Dng T Trung Quc 6.300 km
4.- Mississipi-Missouri Hoa K 6.020 km
5.- Yenisei-Angara Nga 5.540 km
6.- Hong H Trung Quc 5.464 km
7.- Ob-Irtysh Nga 5.410 km
8.- Parana Nam M 4,880 km
9.- Congo (Zaire) Phi Chu 4.700 km
10.- Lena Nga 4.400 km
11.- Mekong * Chu 4.350 km
Lu Vc Ln Sng Mekong, GMS (Greater Mekong Subregion) cn gi l
Tiu Vng Sng Mekong M Rng l vng pht trin kinh t v m bao gm Trung
Quc, Min in, Thi Lan, Lo, Cam Bt v Vit Nam
Ban Th K y Hi Sng Mekong
Mekong River Commission Secretariat
Unit 18 Ban Sithane Neua, Sikhottabong District,
Vientiane 01000, Lao PDR.
Website: http://www.mrcmekong.org
CHNG I
ZAJIADUJIAWANGZHA
I RA T NGUN NC THING
Everybody Lives Downstream
(World Water Day 03.22.99)
Vn vi mi quan tm by lu v con sng Mekong, khng ch thun kha
cnh mi sinh m c tnh nhn vn ca c dn sng hai bn b con sng y, Cao
quyt nh m mt h s Ty Tng cho ring anh. C l v phong cch lm vic y
cng thm vi my bi vit rt gi tr xut hin gn y ca Cao mt ngi bt khng
chuyn, khin ng Khc mt k gi lo thnh i ti nhn nh l ra Cao phi l
mt nh bo thay v k s mi sinh.
Khong ba trm triu nm trc, Ty Tng cn nm di y bin Tethys
nguyn l mt i dng mnh mng bao trm c din tch Chu v n , a
Trung Hi l phn cn st li ca bin Tethys ngy trc. Khong mt trm triu
nm trc lc th cha c khi t n tch ri ra khi tin lc a
Gondwanaland. Do hnh trnh va chm d di ca hai khi tin lc a
Gondwanaland v Laurasia to nn cn a chn vi sc p khng l t khi t n
dn ln pha bc to thnh mt a hnh mi ni bt l s hnh thnh dy Hy M
Lp Sn v c vng cao nguyn Trung .
10
X tuyt Ty Tng l vng t cao t 3500 ti 5000m c mnh danh l

nc ca tri t, din tch hn mt triu km2 gn bng Ty u nhng c lp vi th
gii bn ngoi bi ba b ni non him tr: Pha Nam bao bc bi dy Hy M Lp
Sn, pha Ty bi rng Karakoram v pha Bc l cc rng Kunlun v Tangla. Ring
pha ng cng b ct khong bi cc dy ni khng cao v lng su nhng thoi
dn xung ti bin gii Trung Hoa gip hai Tnh T Xuyn v Vn Nam.
Cc con sng ln nh mch sng cho ton vng Chu u bt ngun t
cao nguyn Ty Tng.
Pha Ty, gn rng ni Kailash l hai con sng Indus v Sutleji chy v hng
Ty Nam v giao thoa vi ba con sng khc hnh thnh bnh nguyn Punjab gia
hai nc n v Hi.
Pha Nam l con sng Tsangpo hay ngun tinh khit vi ghnh thc ngon
mc xuyn qua dy Hy M Lp Sn trc khi vo Vnh Bengal.
Pha ng l khi ngun ca cc con sng ln khc: Hai con sng Irrawaddy
v Salween chy xung Min in pha Nam, con sng Dng T di nht Chu
vi hn 6500km chy v hng ng theo sut chiu ngang lnh th Trung Hoa
ti Thng Hi, cn sng Hong th chy v hng Bc ri sang ng ti tn Thin
Tn (Tianjin), c hai cng ra bin Trung Hoa.
Ring con sng Mekong hay Dza-Chu ngun nc ca th chy di hn
4000km v hng Nam bng qua nhng hm ni su v hoang d ca Tnh Vn
Nam vi tn Trung Hoa l Lancang Jiang (Lan Thng giang) con sng xanh cun
sng, qua bin gii Lo Thi mang mt tn khc Mae Nam Khong con sng m,
xung Cam Bt li mang mt tn khc na Tonle Thom con sng ln cui cng
qua Vit Nam mang tn Cu Long chn con rng vi hai nhnh chnh l Sng Tin
v Sng Hu ra Bin ng bng chn ca sng thm ph sa.
Pha Ty Bc Ty Tng l vng t hoang ng gi gn nh khng ngi nomans-land tri di hn 1200km t Ty sang ng. Pha Nam l vng ni non vi
tho nguyn, ni sng ca dn du mc vi cc n cu d v nhng con b Yaks.
B Yaks ng l mt ging vt k l khin c t Lai Lt Ma phi gi l mt ging
vt tri cho ngi dn Ty Tng, khng nhng to khe vi b lng di sng trn
cao 3000m, c th ch ti nng v l ngun tht ca ngi dn Ty Tng,
ring ging b ci tn Dri th cho rt nhiu sa. Np sng ca h vn vy nh t hai
ngn nm trc.
Pha ng l Tnh Kham v ng-Bc l Amdo (qu hng ca c t Lai
Lt Ma Th XIV) l vng tr ph v ng dn nht. Th n l nhng vng t pha
Nam ni kh hu bt gay gt, ni c con sng Tsangpo nh mt mch sng vi
phong ph nhng ph lu.
Ngi nng dn Ty Tng ch yu trng la mch, khoai ty l hoa mu ph.
Kh hu thay i bt thng nh ma , ng gi hay hn hn nn ma mng lun
lun b h hi. Ngun thc phm n nh hn l nui gia sc ngoi b Yaks cn c
tru, d v g ly trng. Tsampa bt la mch sy l mn n thng nht ca
ngi Ty Tng cng nh go i vi ngi dn vng ng Bng Sng Cu Long.
Theo thng k ca Trung Hoa (1982) c 3.87 triu ngi Ty Tng sng
trong nc Cng ha Nhn dn Trung Quc.
Ty Tng l hnh nh mnh mng ca tho nguyn vi ni cao v lng su,
bu tri thng th trong xanh nh ngc. Nhng ngi dn Ty Tng th n s v
hiu khch nhng h l mt dn tc ang phi sng trong n l v chu ni kh au
v hn.
o Pht du nhp vo Ty Tng 12 Th K sau khi Pht Thch Ca nhp nit
bn, khong Th K th 7 sau Cng nguyn. Kh Tng Cng Tn (Songtsen
11
Gampo) mt t trng ti ba thng nht c cc b lc rt hiu chin trn vng

bng tuyt ti chn Hy M Lp Sn, ci Cng Cha Nepal x s ca Pht Gio
lm Hong Hu v chnh nng Cng Cha ny du nhp o Pht vo Ty Tng.
Cng v Vua Ty Tng ny em qun sang t ph Thnh Lc Dng
khin Vua Trung Hoa i Nh ng phi ngh ha v g Cng Cha cho Kh Cng
Cng Tn, nng Cng Cha dng Hn ny cng em o Pht vo Ty Tng. o
Pht t pht trin rt mnh trn vng t mi ha nhp vi tn ngng Bon a
thn bin th thnh mt th o Pht cao siu v thn b. Nguyn l dn du mc
thuc nhng b lc rt hiu chin, ngi dn Ty Tng dn d thm nhun t tng
t bi ca o Pht qua nhiu Th K h tr nn hiu ha hn trong giao tip vi ln
bang.
Ti Th K 14 mt v chn tu tn Tng Cp Ba (Tsongkhapa) sng lp nn
phi Hong Mo Hong Y ca Pht Gio chnh thng Ty Tng. Ngi tha k sau
khi ng mt cng l mt v chn tu tn Gendun Drup c ton th gii tng l suy
tn lm i Lt Ma (Lama l mt t Ty Tng c ngha l ng thy), ng c cng
pht huy o Pht ng thi cng xy dng c mt nn hnh chnh kt hp vi
gio quyn tr v quc gia Ty Tng. V i s mu tr ny t ra quy lut ti sanh
ca i Lt Ma theo khi cht linh hn v i Lt Ma s nhp vo mt tr s sinh
nh hin thn ca B Tt Qun Th Am (Bodhisatva Avalokitesara). Bn phn ca
ton th tn l phi tm cho ra a tr , nui dy theo gio l sau ny tip tc
iu khin quc gia Ty Tng.
Cng chnh v i Lt Ma ny t thm ra chc v Ban Thin Lt Ma (Panchen
Lama) m ngi Trung Hoa gi l Ph Hot Pht nh hin thn ca Pht A Di
c trch t l.
Ti Th K 16, do b cc gio phi khc chng i dn ti s can thip ca
qun Mng C, sau th chnh i Hn Mng C l Altan Khan cm phc kin thc
cao su ca v i s nn cng xin quy y, ng thi phong tc cho v i Lt Ma l
t Lai t Ma (Dalai l t Mng C c ngha bin c, bao hm kin thc mnh
mng).
Tip sau l thi k cc thnh ca Pht Gio Ty Tng ghi du bng cng
trnh xy ct Lu i Ma ng (Cung in Potala) 1000 phng ca cc t Lai Lt
Ma, c coi nh mt k quan kin trc ca th gii.
Nhng Ngi Cha Jokhang mi chnh l di tch c knh nht, c xy di
triu Vua Kh Tng Cng Tn, ni cha tng Pht do Cng Cha Nepal thnh v
k quan ca Cha l tm bia trc Cha nh di tch lch s v mt qu kh hng
mnh ca quc gia Ty Tng, tng gy khn n cho Vua Trung Hoa i Nh
ng.
Trn tm bia l bn hip c c ph chun bi i Hong Ty Tng v
i Hong Trung Hoa vo nm 821-822 khc bng hai th ting Ty Tng v
Trung Hoa vi ni dung tha thun cng nhau v s lin minh gi hai quc gia...tm
cnh ngn nga nhng nguyn nhn gy tn h cho hai x s by gi vmai sau...
mang li ha bnh lu di cho thy dn hai x Tha c c khc trn bia ny
cho cc th h tng lai c bit ti[sic]
Gia thi k hng thnh ca quc gia Ty Tng (618-907) th Vit Nam li
ang phi sng trong ti tm nhc nh di ch thng tr ca ngi Tu vi cc tn
An Nam H Ph
Nhng ri cng khng trnh c l thnh suy, nhng Th K sau Ty
Tng b Trung Hoa xc lc, Th Lhasa thng xuyn b chim ng. u u
Th K 20 khi triu nh Mn Thanh b cuc Cch Mng Tn Hi lt , nhn dn
Ty Tng vng ln ui ht qun xm lng v tuyn b c lp nhng gp
12
phi s th n tn nhn ca c th gi. Trung Hoa cho d di th ch chnh tr

no vn xem Ty Tng nh phn lnh th ca mnh.
Nm 1933 khi c t Lai Lt Ma 13 vin tch, tng truyn rng ngi ta
thy mt ngi thay v xoay v hng Nam th li ngonh sang hng ng-Bc. Kt
hp vi mt s m bo trit khc, cc v trong Hi ng Gio Phm ti c
ngi lng Takster thuc Tnh Amdo min ng-Bc Ty Tng v h tm ra a tr
hai tui tn Lhamo Thondup nguyn l con th t trong mt gia nh nng dn
ngho kh sau m chui nhng trc nghim th thch, cu b c cng nhn l
hin thn ca c t Lai Lt Ma Th 14 vi tn hiu Tenzin Gyatso.
Amdo lc ang thuc quyn kim sot ca Trung Hoa nn phi tr qua hai
nm thng thuyt kh khn, cu bTenzin Gyatso v on ty tng mi c ri
Amdo ln Th Lhasa v i a vo Cung in Ma H Norbulingka ri Cung
in Ma ng Potala c nui dng v gio dc ng theo gio l bi nhng
v Cao Tng uyn bc. Trong thi gian , mt Quan Nhip Chnh c ch nh
lo vic nc.
Tnh hnh tr nn t hi khi Tng Gii Thch b thua phi chy ra o i
Loan, Hng Qun chim trn Hoa Lc ng thi cng xua qun vo cng chim
Ty Tng vi chiu bi gii phng nhn dn Ty Tng ang b giai cp phong kin
p bc.
Cho d c s ng thun ca dn Ty Tng hay khng th cng c ngay
tng t hng chc ngn binh lnh Trung Cng tin vo Ty Tng, ko theo sau l
gia nh ca h. Khc xa vi ha hn ban u bo m t do tn ngng v phong
tc tp qun ca dn Ty Tng, h m ngay chin dch chng tn gio, ng thi thi
hnh chnh sch tm thc khng ngng di dn gc Hn vo t nc Ty Tng.
Nm 1950, do nhu cu cp bch ca thi cuc, ci tui mi 16, Tenzin
Gyatso phi rt sm ng ra m ng mi trch nhim chnh tr iu hnh
quc gia Ty Tng. Nm 1954, Gyatso b a sang Trung Quc gp Mao Trch
ng trong mun thuyt phc v Lt Ma tr tui y chp nhn mt x s Ty Tng
st nhp vo trt t nc Trung Hoa.
Trc nguy c dit vong, nm 1959 nhn dn Ty Tng li nht lot ni dy,
ko qun v Kinh Lhasa nhng b Hng Qun trn p v tn st khng
thng tic. Trong cun t truyn T Do Trong Lu y-Freedom in Exile, Tenzin
Gyatso vit:
Trong gn mt thp nin, cng v ngi lnh o chnh tr v tn gio
cho dn tc, ti c gng ti to mi lin h ha bnh gia hai quc gia Ty Tng
v Trung Hoa, nhng trch v khng th hon thnh. Ti i ti kt lun l ti s phc
v dn tc ti c nhiu hn nu ti sng nc ngoi.
c t Lai Lt Ma Th 14 dn hn mt trm ngn dn Ty Tng vt
bin gii thot sang n . Bt chp s chng i v c hm da ca Bc Kinh,
chnh ph n vn gip nh c s ngi Ty Tng lu vong ny trong Th Trn
Dharmasala di chn rng Hy M Lp Sn. Mt chnh ph lu vong Kashag c
hnh thnh nh nim hy vng sng cn i vi ngi dn Ty Tng trong nc.
Pha Trung Hoa bt k nguyn vng dn Ty Tng ra sao, h vn st nhp
quc gia ny vo Nc m v i Cng Ha Nhn Dn Trung Hoa. Thng 9 nm
1965, Bc Kinh tuyn b lp Vng t tr Ty Tng-Tibetan Autonomous Region
trc thuc nc Trung Hoa. V giai on thm khc nht din ra trong sut thp
nin sau khi c cuc Cch Mng Vn Ha. C mt di sn vn ha ca dn tc
Ty Tng b tn dit mt cch cng khai v c h thng bi nhng on V Binh .
Cc n i Tu Vin b ph tri ti tn nn, cc tranh tng tn gio b hy hoi.
13
Hng chc ngn ngi Ty Tng b kt ti phn ng v khng chu ln n

c t Lai Lt Ma v t b c tin ca h.
Hai mi su nm sau, thng 10 nm 1987, khng cn kin nhn hn c
na, dn Ty Tng li vng dy v cng li b qun chim ng Trung Cng n p
tn bo. c khong 1.2 triu ngi Ty Tng b git do hu qu Trung Cng
cng chim t nc Ty Tng, mt con s tht khng khip nu so vi tng s
dn Ty Tng cha ti 4 triu.
phi hp vi cc cuc u tranh trong nc, c t Lai Lt Ma ri
Dharmasala du hnh nhiu quc gia trn th gii ni ln nguyn vng c sng
trong c lp v t do ca nhn dn Ty Tng.
c t Lai Lt Ma khng ch l v lnh o tinh thn ca dn Ty Tng, ng
cn l ting ni ca t tm u tranh cho nhn quyn v bo v mi sinh cho ton
hnh tinh ny.
Cch y ba nm trong mt chuyn ving thm c Chu, di p lc hm
da ca Trung Cng, c phi nhng b, ch c Ngoi Trng c tip c t
Lai Lt Ma mt cch khng chnh thc.
Nhn chuyn ving thm , khi c hi v con sng Mekong pht ngun t
Ty Tng m c nh bo Ty Phng v von l con sng Danube ca Chu,
v k hoch khai thc ca Trung Quc th c t Lai Lt Ma p v phc li ca
mi ngi, nhn dn Ty Tng s gn gi s tinh khit ca nhng dng sng.
Lu vc sng Mekong ch trong vng hn hai thp nin gn y thi c ti
ba gii Nobel nhm mu cu ha bnh cho khu vc.
L c Th v Kissinger (1973) c chn do cng lao em li ha bnh cho
Vit Nam, thc ra l cho nc M h c yn n rt qun ri Aprs moi, Le
Deluge cha y hai nm sau Bc Vit xua qun th bo cng chim ton min
Nam. Gii th hai dnh cho c t Lai Lt Ma (1989) do kin tr u tranh bt bo
ng cho s sng cn ca quc gia Ty Tng ang b thng tr bi Trung Hoa v
nim hy vng ch l cht nh sng le li ngy cng xa hn ni cui ng hm. V
gii th ba dnh cho ngi ph n mnh mai Aung San Suu Kyi (1991) cng ang
bn b tranh u cho nn dn ch t nc Min in vi v kh l thi gian cho ti
khi cc ng Tng qun phit b v hiu v lo ha.
R rng nhng Cnh Olive t Oslo ch by t nim c m ha bnh
nhng khng lm chn c cc tay sng v cng chng th bin c nhng
con diu hu thnh b cu.
Tuy cha tng gp mt nhng l ngi m by lu Cao ngng m, anh c
nh tm cch tip xc vi c t Lai Lt Ma, mi ng l thnh vin danh d ca
Nhm Bn Cu Long do mi quan tm ca ng trong n lc bo v h sinh thi ca
con sng Mekong.
Trong bui l trao Gii Thng Nhn Quyn 1998 ti i Hc Georgetown,
c t Lai Lt Ma t ao c c ving thm Vit Nam nm 2000. Chp nhn
hay khng cuc ving thm y l mt th thch can m i vi nh cm quyn H
Ni. cng l thc o mc t ch ca Vit Nam i vi Trung Hoa.
c t Lai Lt Ma cn ngh cc hc gi Vit Nam cung cp cho cc Nh
S Hc Ty Tng nhng s liu lin quan ti quan h gia Vit Nam vi Trung Hoa.
Bng trc gic rt ngh nghip ng Khc hiu rng c t Lai Lt Ma mun
nhn dn Ty Tng tm n bi hc Vit Nam, lm th no Dn Tc Vit vn ly li
c nn t ch sau c ngn nm b Trung Hoa quyt tm ng ha v h.
nh mt s ip hy vng ca nhng ngi dn Ty Tng ang b p bc.
Nhng ng Khc thy ngay mt khc bit su xa: Trong hn mt ngn nm y
Trung Hoa cha c nn nhn mn t cht ngi ng, Vit Nam vn l x xa xi
14
cn b coi l man di khng phi i u vi chnh sch tm thc di dn Hn ha

nh thm trng ngy nay ca Ty Tng. Dn Ty Tng ang mau chng tr thnh
thiu s trong bin ngi Trung Hoa ngay trn chnh qu hng mnh.
ng Khc ni:
- Khng phi Khng T m l Karl Max vit: Mt dn tc tm cch n l cc
dn tc khc l t rn ly xing xch cho chnh mnh v Trung Hoa th ang n l
ha dn tc Ty Tng.
Khng nhc g ti v thm st Thin An Mn, ng Khc tip ging m v
hi hc:
- Ni mt cch khc mt dn tc c t do th khng th xch ha cc dn tc
khc. y l phn lun lun ng ca ch ngha Mc ngay c khi nhn loi bc vo
thin nin k th Ba.
Ch nhn mnh l mt Nh S gin d, khng bao gi t huyn thoi ha mnh
l Pht Sng, ch nguyn iu y khin Cao cng thm ngng m ng hn.
Bt c u, bt c lc no, Tenzin Gyatso vn lun lun l mt con ngi
thng minh, nhu ha khng nh kin, vt ln trn mi khen ch. ng l mt con
ngi giu lng t bi, hn th na l con ngi ca t do. Vi tinh thn bt bo
ng linh hot (active non-violence) ng lun lun c gng ti to mi lin h tin cy
v ha bnh vi pha th nghch cho d Bc Kinh khng t mt th on no gy
tai ting v bi nh ng. K c cuc tng ni dy i c lp ca dn Ty Tng cng
b gn ghp cho nh mu tht bi ca CIA nhm chng li Trung Quc.
S kin sau khi v Ban Thin Lt Ma hay Ph Hot Pht vin tch, Bc Kinh
chn ngay ngi thay th ng thi bt gi Gedhun Choekyi Nyima mt cu b
c c t Lai Lt Ma tuyn chn ng theo c tin ca ngi dn Ty Tng.
Gendhun Choekyi Nyima mi c trn 9 tui, i vi th gii th y l t nhn
chnh tr tr nht ca nh cm quyn Bc Kinh.
Cho d ngy nay th Trung Cng ang cho xy dng li mt s cha chin
Ty Tng b ngoi nh mt sa sai sau Cch Mng Vn Ha nhng l thu ht
thm du khch, cng mt lc h cho gi cng an chm vo khp cc Tu Vin, i xa
hn na Bc Kinh cn cm ngi tr i tu v ng thi cng bch cc v s gi
ngoi 60 tui phi v hu trong khi vn khng ngng ru rao T do tn gio l iu
c ghi trong hin php. Nhn chuyn ving thm Ty Tng nh mt khch du
lch ng Khc tm n mt ngi cha nh bn ngoi Th Lhasa.
ng Khc hiu rng nu ch theo on du khch vi c hng dn ngi
Trung Hoa th mi s u rt m thm, cng nh mt s khch Ty Phng k c
chnh tr gia lo thnh Edward Heath cu Th Tng Anh, c Bc Kinh t chc
cho i thm Ty Tng, khi tr v ni mi chuyn u tt p. H ni tht qua
nhng iu dn dng v c php cho thy. V bao gi cng vy, nhng iu cho
thy y l mt s di tr trng trn. ng Khc trong sut cuc i lm bo c qu
nhiu kinh nghim v nhng s thc di tr y khi ng t chn ti t nc Ty
Tng.
ng c tip trong mt nh khch, cung knh ng sau v s gi l mt ch
tiu m ng bit l quc doanh ng hu. ng Khc c mi n mt th bnh l
bng la mnh ging nh bnh x v c cho ung chung tr nng pha mui v b
Dri hng v l nhng rt ngon. Sau th v s gi Ty Tng 78 tui kiu t i ra
ngoi khu vn. Hn ng Khc m l nh mt gp g tnh c khi bit khng cn b
cng an theo di, Nh S th l
- Nh ng nh bc bit y ti gi khng c v hu, ti s cn trong Tu
Vin no cho ti ch ri tt x thn v thng c thin tng em cht ra
tng khc lm thc n cho by k k. Ch by gi cn sng thm ngy no ti ch
15
c mt c nguyn sa sang li cha chin, dy cho gi tr bit th no l tn

ngng vn ha ca dn tc Ty Tng v bit c t Lai Lt Ma ca h l ai ang
lm g u.
V s gi quay gt tr vo khi c bng dng vn ch tiu hu y thp thong
i ra. Trn cao vn l bu tri xanh vi mt cht nng m. Ch bng i mt chim c
ai m thy c l tn thm kch Ty Tng vn c ang m thm din ra trn vng
t Tuyt ny.
By gi l bui tra bn ngoi Kinh Lhasa, l 8 gi ti bn California.
mt ni gn nh tri ny khng hiu sao ng Khc li nh ti Cao ti nhng ngi
bn tr m ng bit chc rng mai mt y khi tr v bn ng s b h tn cng
bng v s nhng cu hi lin quan ti chuyn i Ty Tng ca ng. bc qua
tui c lai hy m xem ra ng Khc cha c du hiu nhng bc cho lp ngi
i ti y.
Cho d ang c nhng mi lo u v s tn vong ca qu hng nhng c
t Lai Lt Ma cng rt quan tm ti nhng vn chung ca nhn loi trn hnh
tinh ny. ng cp ti vn mi sinh vi mt tm nhn xa v trong mi tng
quan rng ln:
Ha bnh v s sng trn tri t ang b e da bi nhng hot ng ca
con ngi thiu quan tm ti nhng gi tr nhn bn. Hy hoi thin nhin v cc
ngun ti nguyn thin nhin l do hu qu ca lng tham lam v thiu tn knh i
vi s sng trn hnh tinh ny...
Chng ta d dng tha th cho nhng g xy ra trong qu kh do bi u
minh. Nhng ngy nay do hiu bit hn, chng ta phi duyt xt li theo tiu chun
o c phn gia ti no m chng ta tha hng, phn no chng ta c trch
nhim s truyn li cho th h mai sau.
Ging nh khi vun xi mi tng quan du dng v ha bnh vi ng loi,
chng ta cng s hnh x tng t i vi mi trng thin nhin. Chng ta nn
quan tm ti mi sinh nh mt ton th. Quyt nh cu ly mi trng phi pht
xut t tri tim cn c trn tnh thng, mi quan tm v s minh trit.
c t Lai Lt Ma nm nay 64 tui ri, vn sng lu vong xa t nc Ty
Tng. Din tin tnh hnh trong nc thay i tng ngy, mt th h tr sinh ra v ln
ln b tuyn truyn v ty no mt cch tinh vi ang dn d b si mn c c tin.
Tnh hnh bn ngoi cng khng phi l lc quan. Sau ngt 40 nm, nhng
ngi Ty Tng lu vong vn cha c kh nng t tc v kinh t. Trong khi qun i
ch nh n cng mi mt trong cng vic bo v khu t tr v chnh ph n
th lun lun phi i u vi s cng thng ngoi giao vi Bc Kinh.
Tuy nhin, cng sau 40 nm sng bn ngoi t nc Ty Tng, mt lp
ngi tr ln ln, c hp thu nn vn ha Ty Phng, h c trnh v
hng v tng lai t nc Ty Tng vi nhng tng mi. Chnh lp thanh
nin c hc ny t chc nhng chuyn du hnh ca c t Lai Lt Ma qua u
Chu, c v M Chu v t c nhng thnh qu ngoi giao ngon mc. Vi
Hoa K, khng phi ch c chnh ph m c gii lm phim Hollywood cng sn
xut nhng tc phm in nh gi tr hu thun cho cng cuc tranh u ca dn
Ty Tng. Kundun phim ca nh o din lng danh Martin Sorsese v tui thiu
thi ca c t Lai Lt Ma gy xc ng cho ngi xem v d nhin c phn n
cho nh cm quyn Bc Kinh. Chnh ph M t nhng nm 1990, lp Phn B
T Nn gip nh c nhng ngi dn Ty Tng b n p.
Trong n lc phc o v phc quc khng phi lun lun c s thng nht
gia cc Cng ng Ty Tng lu vong. in hnh l cc v bo ng do nhm tr
c tn l y Hi Thanh Nin gy ra. H theo mt khuynh hng cng rn tranh u
16
cho mt t nc Ty Tng hon ton c lp tch bit vi Trung Hoa v theo h

trong sut my ngn nm lch s cho ti khi Hng Qun cng chim Ty Tng, t
nc h cha bao gi thuc Trung Hoa v khng ai c quyn thay i lch s.
Khng ch bng li ni h cc oan c trong hnh ng: Ngay trong khu t tr
Dhamarsala, h t nhp vo T Dinh ca c t Lai Lt Ma git cht my
cng s vin ca ng vi ti danh gn cho l nhng b Trung Hoa. Bom cng
n Lhasa khi Tng Thng M Clinton ving Trung Hoa v i Ty Tng T
Do ln ting nhn trch nhim v ra tuyn co tip tc chin tranh du kch cho
ti khi Trung Cng rt ht qun.
Ngoi hiu qu gy ting vang, c sau mi v ph hoi ca qun khng chin,
dn Ty Tng li b tr a bng cc t khng b v bin php an ninh b sit cht
hn.
Vt ln trn nhng mi bt ha y th ch cn c t Lai Lt Ma l mi
ging ca ha gii v on kt ca ton th nhn dn Ty Tng.
Do hiu r tnh th lng nan ca x s, Tenzin Gyatso phi ht sc cng
rn p buc nhng ngi xung quanh chp nhn m phn, ng t ra rt thc tin:
phi tn ti ci , do thay v ln ting i c lp ng t h mnh ch yu
cu nn t tr cho Ty Tng khng tch khi nc Trung Hoa.
Trung Hoa th vn c tip tc xm ln v khng ngng tm mi cch trit h
uy tn ca c t Lai Lt Ma, gi ng l k th ca nhn dn, con ch si trong
o c sa c gieo tin n l c t Lai Lt Ma ang lu vong h ha c n
nm vi b Indira Gandhi.
Ai cng bit yu t thi gian s ch c li cho Bc Kinh. c t Lai Lt Ma
liu cn sng thm c bao lu, y l mi u t hng ngy ca mi ngi dn
Ty Tng. Khi c cc nh bo vn an, ng ni sc khe cn rt tt c th sng ti
100 tui, chc cng ch l mt cch ni trn an mi ngi.
Mt mai khi c t Lai Lt Ma vin tch khng ngi lnh o thay th, t
nc Ty Tng s lng l tri vo trt t nc Trung Hoa-Pax Sinica.
Mt vn ct li na l trc tro lu tin ha ca ton th gii, hn ai ht
chnh c t Lai Lt Ma khng th khng c nhng suy t v trit l ca ch
thn quyn-theocracy, trong bi cnh ca mt t nc Ty Tng bc vo Th K
21. ng vit: X Ty Tng khng phi l ni hon thin nhng phi ni rng
cch sng ca chng ti c nhiu iu ng ch . Chc chn c nhiu th ng gi
li th ngy nay chng ti mt i vnh vin.
Nhng iu ang b mt i l sc thi chng tc, tn gio, ngn ng ca
ngi dn Ty Tng b hy sinh cho chiu bi gii phng v canh tn. Cn v phn
khng hon thin l cu trc x hi da trn thn quyn c tn tuy trong qu kh
tng l nn tng sc mnh c tin nhng cng l phn nghch l khi xy dng
mt t nc Ty Tng dn ch. Chnh c t Lai Lt Ma v gii tr Ty Tng
hi ngoi hiu r iu v ang suy t hnh thnh mt th ch chnh tr sao cho
ph hp vi khung cnh mt t nc Ty Tng c lp vn gi vng c c tin
v vn linh hot hng v tng lai.
Rt sm t nhng nm 60, chnh c t Lai Lt Ma ngay khi lp chnh ph
lu vong cho ci t nn hnh chnh v dn ch ha ton din. ng cho lp Hi
ng Dn C Ty Tng, khuyn khch quyn pht biu ca mi ngi dn v tng
bc mnh bo chuyn t thn quyn sang dn ch cho quc hi quyn trut
ph c t Lai Lt Ma nu 2/3 biu quyt ng vi l l thuyt phc cho rng l
thuyt dn ch rt gn vi trit l Pht gio. kin qu to bo khin a s ngi
dn Ty Tng phi sng st nhng Tenzin Gyatso vn cng rn bo v quan im
17
. Trong hon cnh no ng cng i u vi kh khn trong s an lc v quyt

tm.
Trong chuyn ving thm Hoa Thnh n mi y, c t Lai Lt Ma
pht biu: Mt phn thng qu gi cho ti l c sng mt t nc dn ch
v c hc hi v th gii bng cch m ngi Ty Tng chng ti cha tng bit
n. L mt bc i tr c tm nhn xa, trong my chc nm lu vong ng v
ang hng ti s hnh thnh tp qun sinh hot dn ch cho cc Cng ng Ty
Tng Hi Ngoi. s l nhng ngn uc sng chun b cho bc canh tn mt
t nc Ty Tng c lp trong tng lai.
Li ni ti dn ch v quyn u phiu. Cch y 20 nm c t Lai Lt Ma
tng thch mt cuc trng cu dn cho ngi Ty Tng c hi la chn th
ngy nay do chnh sch tm n du v Hn ha-Sinicization vi hng triu
ngi gc Hn lin tc vo Ty Tng lp nghip v nh c vnh vin, nh ngay
ti Th Lhasa c hn 50% ngi gc Hoa, nu chp nhn mt cuc u phiu
nh vy khi nhn dn Ty Tng ch cn l thiu s s l mt thm ha t st.
L K S Mi Sinh, Cao hiu rt r rng xa hn c tham vng bnh trng,
Trung Hoa bng mi gi phi chim cho c Ty Tng khng ch v nhu cu pht
trin m cn v gi tr chin lc mi sinh. Bi v ngun nc t cao nguyn x
tuyt y trc tip nh hng trn 40% c dn ca a cu, cng thm vi tim nng
thy in ln ti 1/4 triu MW gp 40 ln cng sut con p khng l Hoover ca M,
gp 10 ln con p Tam Gip-Three Gorges ln nht th gii ca Trung Hoa.
Ty Tng khng ch l p s cho tnh trng thiu nc v cn ngun nng
lng khng th trnh ca Hoa Lc khi bc vo thin nin k mi, hn th na
sau Ty Tng s l bc Ty Tng ha Bin ng, Trung Hoa nghim nhin s
th thng phong vi th v kh mi sinh ngn ln khc hi hn sng n, gip
Bc Kinh c ton quyn nh ot vn mnh v c s sng cn ca cc nc ng
Nam trong nhng nm u ca Th K 21.
Vi mt Trung Hoa ngy cng hng mnh v c hung hn th trin vng mt
nc Ty Tng c lp ch cn l cht nh sng le li ang tt dn ni cui ng
hm, c t Lai Lt Ma bit rt r iu nhng b ngoi ng vn c gi v lc
quan v ni vi cc phng vin rng: Ti thy th gii vn c nhiu iu tt lnh
mc d tn bi kch Ty Tng cn ang tip din, ng cng ni tip l sau khi t
c gii php t tr ch khng phi l c lp cho Ty Tng ng s tm v n tu
nh mt con vt b thng.
Nhng vn ch thun l ni c m bi v trong bi k m ng tng nim
mi ngy th: Khi cn th gii, khi cn chng sinh, ti nguyn i mnh, gip i bt
kh. V ng s vn cn trong vng lun hi, cn phi cng chng sinh leo mi trn
dc nhn sinh cho ti ht i mnh v ri li ha thn gip i bt kh cho n
nhng i sau.
CHNG II
LANCANG JIANG
MY BO T PHNG BC
Ha l ni phc nng nu
Phc l ni ha n tng
Ha h phc chi s
Phc h ha chi s phc (Lo T)
Vn Nam nh mt mu di ca cao nguyn Ty Tng, din tch 394 ngn
km2 ln hn Vit Nam ch c 340 ngn km2, cao trung bnh 1800m trn mt bin,
gm nhng thung lng ph nhiu, ni cao sng su vi Lan Thng Giang-Lancang
18
Jiang l tn con sng Mekong, tip gip vi Vit Nam Lo Myanmar (Min in) v
Ty Tng, kh hu rt bin i: Tuyt gi pha bc, bn nhit i pha Nam v n
ha quanh nm vng Cn Minh nn cn c tn gi l Th Ph Ma Xun, dn s 38
triu vi nhiu sc tc thiu s Bch (Bai), Thi (Dai), Di (Yi)...mi nhm ng ti c
triu, ri ti nhng sc dn nh b lng qun nh N (Nu), B Lng (Bulang), c
Long (Dulong)...Cn phi k s nn kiu t Vit Nam chy qua trong v nh t
sn ngi Hoa sau xy ra cuc chin bin gii 1977 khi Bc Kinh mun ging
cho Vit Nam mt bi hc.
Th K th 7, dn Bch dng nc Nam Chiu (Nanzhao) tr nn hng mnh
nh bi qun Nh ng vo Th K th 8. Sang Th K th 10 tr thnh Vng
Quc i L (Dali). n Th K 14 thi Nguyn Mng (Mongol Yuan), Vn Nam mi
hon ton trc thuc vo Trung Hoa. L mt Tnh xa vi Bc Kinh ti 2 ngn km v
hng Ty Nam, thng bt n vi cc nhm Hi Gio ly khai.
u Th K 20 do c nhu cu khai thc thuc a, Php m ng xe la
ni Cng Hi Phng qua H Ni ln ti Cn Minh (1904-1910), con ng st y
vn cn c s dng ti nay. T ngy c ngun in t p Manwan trn sng
Mekong, Cn Minh th ha mt cch mau chng, khng cn l mt Cn Minh
nh mt Th Trn ng Phng ho lnh im ng nh ghi nhn ca Claire
Chennault vin Tng Khng Qun huyn thoi ca Phi on Flying Tigers tng tr
ng y hi Th Chin Th Hai.
Hn nhau Cn Minh.
Sau hai tun thnh ging ti i Hc Y Khoa Bc Kinh v Thng Hi, Duy
hn gp B T sau Hi Ngh Hc Quc T-ICF Conference din ra Cn Minh. Mt
tnh c hy hu, hai ngi c th gp Cao v H cng ti d Hi Ngh Khoa Hc K
Thut Vn Nam v Tng Lai Pht Trin Sng Mekong.
im hn l nh ng Bch, ch ca Duy. Cn nh xinh nh m cng nhng
khng rng cho c ba ngi nn ch c Cao do nhu cu cng vic nn c u
tin lm khch vng lai ca gia nh ng Bch. Duy v B T th sang bn khch
sn Kim Long, c s lin doanh vi Hng Kng trn ng Bc Kinh Nanhu, ch
cch Phi Trng Cn Minh pha ng bng 15 pht ng xe but.
n vi khu Rng . Qua mt m Cn Minh, Cao th li, Duy v B T
sng hm sau bng xe but ti Thch Lm. Cch Cn Minh 130 km v hng ng
st huyn L Nam (Lunan), c lch s a cht t 280 triu nm cng vi rng Hy M
Lp Sn.
Nguyn l mt vng ni nham thch b nc v thi gian xi mn to nn mt
a hnh k l 260 km2 vi v s nhng chm xm nhn hot cao ti 30m mi
hnh dng vi nhng tn gi theo tr tng tng phong ph ca ngi dn Vn
Nam: Nm bt t, vng gm, voi con...Vi nhng hi vt ha thch tm thy chng
t trc y tng l vng bin. Tng truyn rng do cc tin ng mun c chn
ring t nn cho nghin nt ngn ni thnh nhng m cung v cc cp trai gi
ngy nay ti y cng khng qun dn nhau vo chn m cung y.
Thng mi ha l c tnh cc t im du lch Trung Hoa. T ca vo
gp nhng ph n sc tc Di cho mi bn lu nim hay sn sng lm mu
ng chp hnh vi du khch. Phi ch cho ngy nhn nhp qua i, t Lu Vng
Phong ngi ta mi c th yn tnh ngm ton cnh Thch Lm. Bui chiu mt tri
ln sau khu rng , vn cnh tng y bnh minh ri li hong hn c t
hng triu nm. Cm gic m hoc nh ng trc mt bc tranh v i siu thc,
hai ngi vi trn tay mt ly ru sng hng, nhn nhau say m di mt bu tri
vn c lp lnh nhng v sao nh nhng ht kim cng. H ang l hai ht bi m
dng mong manh v chi vi gia ci v thy v chung y.
19
B T ch bit Duy gc ngi Bc ln ln trong Nam v tt nghip M,

Gio S tr tui ca i Hc Stanford nh mt ngi sao ang ln vi nhiu cng
trnh c ng ti trn cc tp san y khoa uy tn. Gia nh Duy ra sao th c khng
c bit. c anh in k cho nghe v quan nim kh c o ca Duy v tng
lai ng Bng Sng Cu Long, s l ci ni ca nn vn minh Vit Nam bc
vo thin nin k ti do bi ci gene tr trung khe mnh ca nn vn minh sng
nc thay th cho mt nn vn minh Sng Hng gi ci suy kit v c bin th
(defective gene) ni theo ngn t Y Hc ca Duy.
Quan im ca Duy c v mi v s dng ngn t Di Truyn Hc nhng iu
m c l Duy cha h bit l chnh c Pht Thy Ty An cch y hn mt Th K
ni ti Vng Hoa a ni ng Bng Sng Cu Long v ri na Th K sau
c Thy Hunh Ph S cng li ni v mt C Trung ng lun chuyn Phng
Nam.
Vi Duy th BT lhnh nh tinh khit ca con sng Mekong, biu tng cho
nn vn minh ca nhng th h tin phong khai ph trn bc ng Nam Tin.
Duy quay qua hi B T:
- Cc anh y bo B T cha bit s l g, nht l trong cuc hi tho
Melbourne mi y, m c phi vy khng ?
B T p bng mt ging Nam trong vt:
- C ch, em s nhiu th nh s ba s m v khng bao gi mun lm m
bun.
Nhn su vo mt Duy, ngng mt cht B T tip:
- V em cn rt s s khng chn tht.
C gi rt hn nhin y ni mt cu khng gn cht hu nhng vn lm Duy
sng st. nh mt tui tr v ngi sng thng minh ca c y nh c sc chiu ri
vo chn su thm ca lng ngi.
Khng c iu g l khng chn tht, nhng Duy cm thy bi ri v hon
cnh hin nay ca anh. M chn cho anh mt ngi v mn ng h i theo
kiu cch ngi Bc v Duy th cha bao gi lm tri m. Khi lp gia nh Duy
ngh ti tng lai nhng a con. Duy khng mo m ngh nghip nh ngi bn
chuyn v sn khoa l phi chn ngi con gi mng chu n khi phi lm
Caesarean mi khi sinh con, nhng anh li rt quan tm ti ci gene tr trung v v
p khe mnh ni ngi m. Khc hn vi ngi anh l in nng ny v bc
trc, B T thng minh su sc nhng rt chnh chn, b ngoi tng nh cng ci
nhng li trn y n tnh, vi Duy l hnh nh p ca ngi n b mun thu
m ngi n ng m c ci lm v. Di bu tri y trng sao ca Vn Nam,
ch trong mt st na Duy dt khot c mt chn la tuy khng ni ra nhng anh
cm thy mnh chn tht vi B T hn.
Camellia (Tr Hoa Mc). Hiu bit nhiu v chim mung v B T l mt nh
iu hc (ortnithologist) nhng Duy cn rt ngc nhin v kin thc ca B T i
vi cc loi hoa Vn Nam. Qua B T Duy c bit khi ngi Ty Phng ti
Vn Nam h b quyn r bi s phong ph cc ging hoa ni y. Camellia
mt trong nhng loi hoa p nht, ngi Trung Hoa gi tn l Tr Hoa Mc, l
ging hoa u tin c Cng ty ng n/ East India Company ca Anh du nhp
vo u Chu t Th K 17. Loi hoa th hai l Rhododendron (Hoa Quyn) gm
hn 200 loi cng c xut cng t Vn Nam. Phi ni l 80% cc loi hoa u
M Chu hin nay l em v t Vn Nam Trung Hoa. Vi Duy, t nay B T s
mang tn mt loi hoa: Camellia, cng l k nim ngha ca chuyn i Vn Nam.
Nhng bc chn khng l ca Marco Polo.
20
Bng Con ng T La, Marco Polo cng vi cha ri u Chu nm

1271, ti Cung in Ma H Nguyn Th T Ht Tt Lit (Khubilai) 4 nm sau, phc
dch cho i Hn sut 17 nm, du lch khp Trung Hoa ri tr v u Chu bng
ng thy ti Venice 1295. Sau tham gia cuc chin chng Genoa, Marco Polo
chin u cho phe Cng Ha Sarene v b bt lm t binh 1298, thi gian t may
mn c giam chung vi nh vn ni ring Rustichello of Pisa, nh m ngy
nay ngi ta bit c chi tit cuc du hnh ca Marco Polo.
Trong cun du k y hnh nh ch thiu c Vn L Trng Thnh iu m sau
ny c gii thch vi l do hi hc l k quan chng phi l mn hng m
Marco Polo c th em bn rao. Hnh nh Th Ph Cn Minh vo Th K 13
c Marco Polo ghi li nh sau:
l ni rt ln v sang c, gm thng gia v cc ngh nhn...
t ai th mu m vi nhng cnh ng la. Tin bc trao i th dng v s
trng v cng cn c dng nh nhng mn trang sc...Th dn khng coi l b
xc phm khi c ai dan du vi v mnh v cho l hnh vi t nguyn t pha ngi
n b. Ni y c h ln c trm dm v li c rt nhiu c. Dn y quen
n tht sng gia cm v h cng n theo li nu chn nh chng ta...
Cn bnh v i ca Gio S Wang v Ba Bc Nhy Vt.
T nhng thp nin 50 cng vi k hoch bc nhy vt, nhp xy p
ca Trung Hoa gia tng nhanh ti mc chng mt: Trung bnh c 600 con p ln
c xy mi nm, bt k nh hng trn mi sinh v i sng dn c ra sao. in
hnh l con p Tam Mn (Three Gates Gorge), trn Sng Hong 1957. Trc
c mt s nh thy hc uy tn Trung Hoa nh Gio S Li ln ting phn i d n v
thy nguy c con p s mau chng b ngp cc cht lng ph sa v bn nhng b
gn ti hu khuynh nn b trn p ngay.
Hu qu l ch trong vng c 3 nm c hn 50 t tn bn v cht lng ng
li pha trn con p khin nc sng dng cao ngp cc vng gia c v e da
c C Ty An (Xian) c knh vn l Th Ph ca triu i Nh Chu, 10 Th K
trc Ty Lch. V ch mi y thi, Clinton l Tng Thng M u tin ti Ty An,
c tip n nh mt ng vua vi cc on chin binh v v cng rc r trong y
phc c truyn i Nh ng, biu tng cho s vinh quang v trng tn ca
dng di Hn Tc vi y t ho l mt nn vn minh trung tm v c xa.
Trc thc trng suy thoi ca con p v C Ty An b e da, khi c
thnh Mao Ch Tch ni sng: Nu khng lm c th c cho n tung con p
i! Cui cng cu C Ty An ton th con p phi thit k li thay v
cng sut 1200 MW tt xung ch cn 250MW cng vi ci gi rt t phi tr l gy
ngp lt 66 ngn hecta vng rung t ph nhiu nht v phi ti nh c cho ngt
na triu nng dn sng trn . Ri cng phi k ti nhng thm ha v p nh
ti H Nam 1975, l hai con p Bn Kiu (Banquiao) v Thch Mn m
(Shimantan) trn Sng Hoi mt ph lu sng Dng T lm thit mng hn 230
ngn ngi v th gii bn ngoi ch c bit n mt phn thm kch ny mi hai
chc nm sau...
Tng lai nhng cuc chin tranh v nc.
Ri Los Banos pha Nam Th Manila, sau cuc hp ti Vin Nghin Cu
La Go Quc T H tr li Bangkok vi tm trng nng tru nhng anh vn khng
bi quan. H nh mt nng dn lun lun cm ci vun xi tha t ca mnh cho d
thi tit bt li cho s gieo trng. Tng cng nn nh li H l ngi c cng u
a ging la thn nng vo ng Bng Sng Cu Long nhng nm 60 tng c
b con nng dn thn thng t tn cho l Thy H Tin S La Honda v nh cy
la cao sn m b con sung tc mua sm c my pht in Honda xe gn my
21
Honda. Thi vng son sp qua ri v hi ngh i ti kt lun kh bi quan: Rng

ngt 6 t ngi trn th gii khng nhng thiu nc m cn khng c c nhng
ngm nc sch ung. Dn s vn c mau chng gia tng, ngi ta vn chim
t m mang thm cc khu gia c, tng lng nc tiu dng trong khi t trng trt
t hn, nc t hn v nhu cu la go mi ngy mt cao hn.
Cng vi hin tng hm nng ton cu t hiu qu nh knh (greenhouse
effects) do chnh con ngi gy ra, tri t ang b kh cn dn. Lng nc cung
cp ch bng na so vi cch y 20 nm trong khi nhu cu tiu th nc th li tng
gp i c mi hai thp nin. Va la Chu trong c ng Bng Sng Cu
Long ang b e da v thiu nc trong khi phi cn ti 5 ngn lt nc mi thu
hoch c 1 k go. V ai cng bit go l ngun sng ca 2/3 nhn loi. Cuc
Cch Mng Xanh vo nhng thp nin 60 vi ging la thn nng tng sn lng
gp i cu sng nhiu vng trn th gii thot khi nn i v c em li tr ph
cho vng ng Bng Chu Th.
Th nhng nhng cy la ln cao sn ca nhng nm 60 nay khng cn l li
gii cho nhn loi ny bc vo Th K 21. Mt ln na mun trnh nn i, trnh
nhng cuc chin tranh v nc ch c cch phi tm ra loi cy la siu thn nng
c c tnh khng cn phn cho rm r m cng no cng phi cho ht vi sn
lng ln hn cn t nc hn v t ha cht hn li c kh nng t khng su ry
v d nhin cng phi cng ci c th mang ni thay v 800 ht trn mi thn la
nay tng ln ti 2000 ht. C ngha l nng sut s phi tng gp 3, khng phi 4
tn m l 12 tn mi hecta kp p ng gia tng dn s theo cp s nhn trn
hnh tinh ny.
i tm Siu Cy La Ty Phi Chu.
Ngi ta ang ngy m tm cch cy ghp cc mu chng t cc loi la
trng c trong nhng iu kin cc k kh hn ca vng Ty Phi Chu nhm to
c mt siu cy la. Theo Ken Fisher, thuc Vin La Go Quc t th phi mt t
nht hai thp nin na mi c ht ging Siu Thn Nng cho hn na t nng
gia trn ton th gii. t ti thi im y hay khng l c mt vn sinh t cho
ton hnh tinh ny.
Ri ra trong thin nin k ti, mi thn cy la cn phi cht chiu v cu mang
thm bao nhiu ming n na.
Khung ca hp vo Trung Hoa.
Do c cuc hp bt thng ca Ban Thng V Hi ng Sng Mekong, H
khng th cng Cao i Cn Minh tham d cuc hi tho do Hi ng Khoa Hc
K Thut Vn Nam t chc. Qua trung gian ca H, Ta i S Vit Nam
Bangkok chng gip Cao c ti liu g thm v cc con p Vn Nam. m nhn
vin s qun nh nhng cng chc, hnh nh h ch c mi quan tm l rnh rp
Vit Kiu v lo chuyn lm n bun bn ring. Khng vi tnh cch du lch, ln ny
Cao t chn ti Trung Quc vi thi cn trng. Anh t nh nu cn th ch pht
biu chng mc, khng i vo chi tit m anh khng nm chc, anh mun hnh dung
mt bc tranh ln v ton cnh ca 7 nc trong Lu Vc Sng Mekong (Mekong
basin) k c Trung Hoa v Myanmar (Min in).
Hiu bit lch s Trung Hoa, Cao s khng nu ln nhng vn gai gc c
th c xem nh l xc phm ti gii lnh o Trung Hoa, l iu nguy him khi
m vn th din l trn ht i vi ngi ng nht l vi nhng a con
tri(Thin T). Tinh thn i quc cc oan vi nhng khu hiu l biu hin ca
th mc cm nhc tiu ch a ti b tc. i vi mt nc ln Trung Hoa bt u
m ca th bc u to c mi lin h tin cy vi gii khoa hc k thut Vn
22
Nam nht l vi thnh phn chuyn vin tr tt nghip ti cc nc Ty Phng, l

iu Cao nhm ti. iu y s to thun cho i thoi ci m v hp tc v sau.
c bit nm 1989, Vn Nam Nhn Dn Th X cho n hnh mt cun
sch dy hn 600 trang vi nhan Lan Thng Giang: Tiu Thi Dng,
Lancang Jiang: Xiao Taiyang. Do ch c mt n bn ting Trung Hoa, Cao phi nh
ng Bch ngi ch ca Bc S Duy, mt ng vin k cu Vit Quc cng tng l
nh bo sng lu vong Cn Minh c v tm lc cc phn thit yu ca cun
sch. Mt tun l Cn Minh tuy rt bn rn nhng nhng ngy sng vi ng Bch,
Cao nh bc vo mt th gii thanh khit.
Tuy l mt tun l rau u v hai ng b n trng chay nhng Cao khng c
iu g than phin v ngh thut nu n ca b Bch.
Cao bo a chc Duy s phi ganh vi anh v cch i x chn tnh ca ng
Bch vi mt ngi chng phi l a chu rut tht ca ng. Bit nhn y cng mt
phn do ng Bch c bit Cao l bn vong nin ca ng Khc hin ang sng
M.
Cao c so snh ng Khc nh mt chic cha kha mu nhim gip Cao m
tung nhiu cnh ca c th thnh thang i vo.
ci tui 22, ng Bch tng theo chn ng Trng Nguyn Tng Tam
sang Trung Hoa bn ba qua cc Tnh Qung Chu, Nam Kinh, Thng Hi v Vn
Nam vn ng chnh ph Trng Khnh v Quc Dn ng ca Tng Gii Thch
gip v kh. Khi i b phn Vit Nam Quc Dn ng c lnh tr v trong nc
hot ng th ring ng Bch c ch nh li Cn Minh iu hp chi b Vit
Quc hi ngoi. Nay tui cao trn nt mt y vt hn ca nhng thng nm
gian kh nhng ng Bch cn nt quc thc v minh mn, i mt vn linh ng
tr trung v cng quyt.
ng Bch c mt ngi anh cng l Vit Quc b Vit Minh bt Bc Giang
mt tch v chc b th tiu nh bao nhiu ng ch khc. ng c b v ngi
Hoa cng hot ng Quc Dn ng, nh mt chi b hai ngi sng vi nhau my
chc nm khng c con. ng Bch l hnh nh ca Dng trong i Bn tng lm
say m bao th h thanh nin ca hn mt na Th K trc. Cao lun lun b cun
ht bi cp mt vn rt sng nghim ngh v y tin tng ca ng Bch, ging ng
th sang sng vn c cht hng hi bng bt ca tui thanh xun khi bn chuyn g
lin quan ti Vit Nam. Tuy t ng nhng ring m nay ng Bch c b v
pha cho bnh tr m thc thu m c xong hn 600 trang sch. Hi tui tr
theo chn cc lnh t n anh ng rt thng thc trng m nh th.
Ton cun sch gm 45 bi vit v cc ti khc nhau nhng c im
chung v thun nht l ch cp ti nhng li lc v thy in v nc ca chui 8
con p bc thm trn sng Mekong Vn Nam, vi cng sut l 15400 Megawatt
tn ph ln ti 7.7 t la, s in kh ha cc Tnh pha nam Trung Hoa v c thng
d in xut cng sang Thi Lan. Cng vn theo ng Bch th ngoi mt hai on
quan tm ti giao thng trn khc sng Mekong thuc Tnh Vn Nam, khng thy c
bi vit no cp ti hu qu ca chui cc con p bc thm y i vi 5 nc
vng h lu sng Mekong Myanmar (Min in), Thi, Lo, Cam Bt v Vit Nam.
Khc sng cung n. T Ty Tng chy xung Vn Nam, c bit 1/3 khc
sng pha Bc chy rt sit l cnh tng ngon mc khin ngi dn Vn Nam t
tn l Lan Thng Giang (khc sng cun sng), vi nhiu thc ghnh c ni cao
ti hn 600m.
Vi dc y, dng chy sit y li tha tht dn c nn c coi l l tng
cho nhng con p thy in. T nhng nm 70 Trung Hoa c k hoch xy mt
chui 8 con p Mekong Cascade trn Thng Ngun nhng do thiu ngn sch
23
nn mi ti nm 80, con p u tin Manwan cao 99m mi c khi cng. p

chn ngang khc sng gia hai ngn ni vi bc tng thnh cao 35 tng v 13
nm sau mi xy xong v bt u cung cp in cho Th Ph Cn Minh, khu k
ngh Chuxiong v nhiu Qun Huyn pha Nam.
Ch mi sau mt con p Manwan, cnh thiu in ti tm ca Cn Minh
mau chng tr thnh chuyn qu kh.
Gio S Wang Ch Tch Phn Cc Thy in Vn Nam, l cht xm v cng
c coi l chuyn vin (Partys red specialist) hng u ca nhng d n p
ln, l ng vin lu nm rt gio iu tt nghip k s thy in Lin X, vi qu
kh va hng va chuyn nh th nn ng ta y quyn uy v c ting ni lun lun
c cc ng ch trung ng lng nghe. ng bn con p Manwan, Gio S
Wang ging y kiu hnh:
- Con Sng Lan Thng ny nh mt khu hm m than trng giu c vi lu
lng nc th khng l. y l tim nng to sc bt pht trin cho ton Tnh Vn
Nam.
Ch trn mt s gin n v v tr 8 con p, cng vn ng ch gio Gio
S
Wang ni tip:
- Con p th hai i Chiu Sn (Dachaoshan) cng c khi cng nm
1996, s ti con p th ba Cnh Hng (Jinghong) ch yu nhm xut cng in
sang Thi Lan. Con p th t Xiaowan cao 248m, c coi l con p m (mother
dam), trong chui 8 con p bc thm d tr xy xong trc thp nin th nht ca
Th K 21. Do ba con p u tin c thnh cao vi cc h cha theo ma
(seasonal reservoirs) ly nc ti a trong ma ma c lng nc chy
turbin trong ma kh t thng 11 ti thng 4 v cng l ma c nhu cu in cao
nht. Hu qu tt nhin l lm gim lu lng l c ngha l s chng l lt ni cc
quc gia H Ngun.
Cn iu nh hng trn h sinh thi ra sao khng c Gio S
Wang nhc ti. Khng by t ngay s bt ng nhng Cao c mt ci nhn hon
ton khc. Chng hn nh vng Bin H, u phi ch bin Bin H thnh Vng Bo
Tn Sinh Thi (International Biosphere Reserve) l , v ai cng bit rng lun lun
c mt gn b hu c gia Bin H v con sng Mekong. Nay ng trc vin
tng lu lng nc ma ma b gim st do cc con p Vn Nam nu khng
cn nc l to dng chy ngc vo Bin H th r rng l tng lai ca mt
Bin H cht. Khng cn l s chng cn ging la x la ni, cng chng cn ph
sa mu m hng nm ti bn rung ng, cha k ti tc hi trn cc ging c
v lng h sn vn phong ph trn sut dc con sng Mekong ra sao.
Vo nm 1993 do mt hin tng c coi l bt thng xy ra khi mc
nc con sng Mekong t ngt tt thp xung m khng vo ma kh, ch lc
ngi ta mi bit l do nh hng ca con p Manwan. Sau bin c , phi ni l
cng ngy cng c nhiu mi quan tm dm ng v c e ngi t bn ngoi i vi k
hoch chui 8 con p bc thm ang tin hnh Vn Nam. Mi lo lng khng
phi l khng c nguyn nhn do thiu hn cung cp thng tin t pha Trung Hoa.
V cng khng trch c khi ni lo lng y c th hin qua nhng chin dch
li li qua ting li vi c thng tin sai lc (disinformation). Mt th d in hnh l
bn tin ng ti trn t Bangkok Post s 29 thng 7 nm 1996 khi ni ti nn lt
Chiang Khong ni rt ni ting hng nm vi ngy hi thi c Pla Beuk ng-Bc
Thi, chnh quyn a phng cho rng l hu qu x nc t 8 con p trn
Vn Nam. iu m ai cng bit l ngoi con p Manwan nhng con p khc
ang cn trn d n!
24
Cao cng bit rt r rng p hay khng p, ngay trong ni tnh nc Trung
Hoa l iu rc ri hung chi gia cc quc gia ln bang vi nhau. C phe ng h
hay chng li vic xy p mnh ai ny ni v khng ai mun nghe ai. iu t hi
hn na l c tnh xuyn tc hay bp mo quan im i phng lm cho vn tr
nn ri m khin ngi bn ngoi khng cn bit da vo u m nhn nh.
Mc du trong na Th K qua th gii c mt s kinh nghim bc u
v hp tc pht trin vng qua cc t chc ASEAN, APEC...Nhng liu c c may
hp tc a phng trong lu vc sng Mekong hay khng? T nhng nm 90, c
bit vo nm 93, cc t chc WB, ADB, UNDB c nhng c gng ci thin
hp tc gia su nc trong Lu Vc Sng Mekong nhng xem ra khng c du
hiu thnh cng.
Vi ci nhn chin lc v ton cnh, Cao c nim tin st rng tin ti
hp tc khai thc v pht trin hi ha ti nguyn sng Mekong nh mt con sng
quc t gia cc quc gia trong lu vc th bc khi u l chm dt nhng mn
tung ha m, phi xy p nim tin qua cc cuc gp g i thoi ci m v trao i
thng tin, cng thy rng khng c pht trin bn vng k c khng c mt nn
ha bnh trong vng nu ch chy theo nhng li nhun cc b m khng k g ti
phn an sinh ca cc quc gia lin h. Nu bo rng c chnh tr trong vn mi
sinh th Cao vn lun lun tin rng c mt nn chnh tr vng o tin ti mt
Tinh Thn Sng Mekong (The Mekong Spirit), t mi c th t ti Nhng Tha
hip (Compromises) trong ngha Phc-Li-Chung.
ng vi anh hay khng nhng Cao n vi cc bn ng s trong
nc cng nh ngoi quc ca anh vi mt nhn cch ng trng.
Do thy c nhng thiu st v thng tin bn ngoi, v cng t thy l k
quc nu ch ni mi ti li lc ca nhng con p Vn Nam, nn mi y thi vo
gia nm 1996, Hi ng Khoa Hc K Thut Vn Nam v Hc Vin Khoa Hc T
Nhin Trung Hoa chp thun ti tr cho hai nhm nghin cu trong vng 5 nm
ti nm 2000: Nhm th nht trch nhim kho st pht trin v vn dng cc ngun
nc vng thng lu sng Mekong, nhm th hai vi s tip tay ca cc nh khoa
hc v chuyn gia thuc cc quc gia H Ngun s tp trung nghin cu v hu qu
ca chui con p bc thm Vn Nam i vi vng h lu v phng din thy vn
mi sinh nh phm cht nc, tm c trn sng Mekong v Bin H...
Cho n nay ngi ta ch ni ti Hiu qu c th (likely effects) ca nhng
con p Vn Nam trn dng chy. Trong iu kin bnh thng, trc khi c p
Manwan lu lng trung bnh trong ma kh ca khc sng Mekong gn bin gii
Vn Nam Lo khong 689m3/giy. Nhng thng gn y, sau con p Manwan theo
gii chc Vn Nam lu lng khc di sng Mekong c phn gia tng trong ma
kh. Nhng theo Ban Thng V Sng Mekong th cho d sau khi hon tt 3 con
p Manwan, i Chiu Sn (Dachaoshan) v Cnh Hng (Jinghong) th hiu qu
gia tng lu lng l khng ng k (negligible). Cng vn theo cc nh k hoch
xy p Vn Nam th vo nm 2010, khi xy xong h cha m Xiaowan c th (li c
th) c hiu qu gia tng lu lng trong ma kh ti 50% v khi c con p
Nuozhadu hon tt th lu lng ma kh d tr s tng cao hn na. Nhng d
kin ca cc cuc kho st th rt th s v hiu qu tch cc nu ra th ch c tnh
cht giai thoi (anecdotal) trong khi nhng tc hi ca n ra sao trn h sinh thi
ng v thc vt trn sut dng sng Mekong ra sao th cha c bit n.
ng ch Gio S Wang t cu hi nh mt thch trc ton th hi
ngh:
25
- Vn t ra y nh gia trng vi en l: Gia bo tn sinh cnh

vi a dng ca h sinh thi v ci thin mc sng ca c dn hai bn b sng
Mekong, th chn la no l ng ?
Khc vi cuc hi tho c, Cao ti y ch l thu thp v lng nghe thay
v gy khng kh tranh lun gay gt.
Ngi k s gi n c.
i nghch vi Gio S Wang mu ngi ca cn bnh v i th K S Li l
mt con ngi rt phng khong v can m, sut my thp nin ng lun lun l
ngi chng li d n nhng con p ln. iu ng ch l ci tiu s rt dy v
hp dn ca ng Li. Xut thn l con mt ng vin trung ng ng cng sn
Trung Quc, l Gio S Trng Khoa Thy Vn i Hc Bc Kinh, tui ngoi 60
kin thc uyn thm v l mt k s dy dn kinh nghim. Nguyn tt nghip K S
Cu Trc (structural civil engineer) i Hc Nam Kinh, tng phi chng kin cnh l
lt v v p trn Sng Hong, ng Li quyt nh chuyn thm v cc Ngnh Thy
Hc a Cht v Thin Vn.
c du hc M tt nghip master i Hc Cornell v a Cht, ri Ph D. i
Hc Illinois v Thy Vn, sau i tham quan tt c cc d n p ln trn khp
nc M nh Grand Coulee, Hoover...li thm c 6 thng ni tr ti Tennessee
Valley Authority trc khi tr v Trung Quc. L mt Nh Khoa Hc chn chnh c
ci nhn bao qut v ton cnh, ng lun lun l ngi dm cng khai ch trch cc
d n p ln in hnh l hai con p Tam Mn (Three Gate Gorge) trn Sng
Hong v Tam Gip (Three Gorge Dam) trn Sng Dng T. V thc t tht bi
ca con p Tam Mn chng minh l ng tin liu ng. ng vn dy hc, ch
chuyn m khng hng nn khng c chc quyn, l tc gi ca nhiu bi vit trn
nhng t bo khoa hc k thut ting Anh uy tn v c coi nh ting ni thm
quyn trong lnh vc xy p. Cao c ngh khng phi ch ti nm 1989, Gio S
Li l ht ging ca Tinh Thn Thin An Mn gieo rc t my thp nin trc. Do
c c cc cng trnh ca Gio S Li trc khi gp ng ti Vn Nam nn Cao
n vi ng bng tnh cm mn phc n trng v Cao tin rng ng s l mt u cu
cho cc mi lin h bn vng vi gii khoa hc k thut Trung Hoa trong tng lai.
Nhng c iu m trong c hi ngh ai cng bit l c hi th khng ng
u cho ba nc cui H Ngun Lo Cam Bt v Vit Nam. Trung Hoa tng ni
ting vi nhng con sng nhim nht th gii, th nay n lt con sng Mekong
vi 8 p thy in vi 90% ph thi k ngh v tin dng gia c (domestic) u
c x xung dng sng, chng bao lu na v trinh nguyn v nhng thng ngy
hoang d ca con sng Mekong cng sp phi chm dt. Ci vin tng khc H
Ngun sng Mekong ngy thm cn kit v ton h sinh thi b suy thoi vi nhiu
chng loi c c nguy c b tiu dit, chng phi l chng sch h cu ca mt
cun tiu thuyt gi tng sau nm 2100.
Ci nhn t bn ngoi. Mi y nhn c cun sch Silenced Rivers (Nhng
Con Sng Cm Nn) ca Patrick McCully cp ti Vn Mi Sinh v Chnh Tr
ca Cc Con p, khng phi l ngu nhin m McCully i ti nhn nh: World
Bank vn thch k hp ng vi cc chnh quyn c ti iu m h gi l cc quc
gia c tnh hnh chnh tr n nh v nu nh c cc phong tro chng i ca qun
chng th s d dng b trn p ngay. Do ai cng bit l ngun ti tr ln nht
xy cc con p ln Trung Hoa l t Ngn Hng Th Gii.
T kinh nghim ha mnh vo dng chnh (mainstream), Cao c thi quen
khng tin vo nhng tin c sn. Cng v th m chnh anh mun bit cc
chuyn vin c coi nh y uy tn v l nhng ting ni c thm quyn ca World
Bank h thy nhng g v thm nh ra sao tnh hnh cc quc gia ang m
26
mang, trc khi quyt nh tin vo ti tr cho cc k hoch pht trin. Cao bt
u ch thn tm c cc bn tng trnh ca cc t chc quc t ny. in hnh
qua mt bn tng trnh ca World Bank v Vit Nam: Tp ti liu c mt b dy
s c mu sc cng phu nhng li khng a ra nh sng ton b s thc l ra vi
tinh thn trch nhim v lng tm khoa hc buc h phi lm. Chng hn nh nn
c ti tham nhng vi phm nhn quyn nh nhng yu t hin nhin gy tr ngi
cho mi k hoch pht trin th khng c nhc ti nh mt hnh vi che y n
trnh, bo rng nh th l khng mang mu sc chnh tr nhng s im lng cng l
gin tip ng la vi ti c. Hu qu tt nhin l nhng k hoch y ch em li cho
mt thiu s cm quyn, cho World Bank v cc cng ty t bn nh thu lin quc.
Cc cuc u t ln lao y tuy c em li v b ngoi pht trin nhng thc cht h
to ra mt th cng bng x hi theo tiu chun i cc: Mt thiu s cm quyn
ngy mt thm giu s i li vi a s qun chng cng ngho kh nh nhau.
C thnh i L (Dali).
Trn cao 1900 mt vn c so snh nh mt Tiu Katmandu ca Nepal,
vi pha Ty l ni non pha ng l H Erhai hay Nh Hi, ni c nhiu thng cnh
v di tch lch s ca sc dn Bch (Bai) v c nhng kin trc c xa nht nh
cha ba ngi San Ta c xy ct t Th K th 9. Vn cn c nhng ta nh c
nhng con ng quanh co thn mt. i L vn c coi nh mt Mecca cho
du khch t chn ti Vn Nam. Sc tc Bch vi dn s ln ti 1 triu ri c gc
r vn ha lu i t hn 3 ngn nm.
Mc d rt nhiu qung co mi mc, Duy v B T khng chn ti ngi
khch sn 5 sao cc k sang trng do lin doanh i Loan v Trung Hoa mi khai
trng. H chn ci khng kh thn mt ca nh khch Nguyn Vin nm trn mt
ng Huguo Lu, cn c dn a phng t tn l Ph Ngoi vi c qun c
ph, bia lnh...ni tip n ng o cc nhm du khch ngoi quc.
T Huguo Lu i b xung ht dc i l ti h Nh Hi, mt Bin H Nc
Ngt Khc ca con sng Mekong trn thng lu, ni nhng con c Pla Beuk t
pha h lu ngc dng sng Mekong ti y trng. Tng truyn rng on
c Pla Beuk vo khong thng t th t hi vng su Luang Prabang pha Bc Vn
Tng tuyn chn xem con no s tip tc ln h Nh Hi trng, con no s
hy sinh lm mi cho ng dn lng Chiang Khong trong ngy hi thi c Pla Beuk. Ng
dn Thi v Lo sng hai bn b sng Mekong cho ti nay vn tin rng c Pla Beuk
l loi linh ng em ti cho h may mn trong cc ma chi li.
Marco Polo trn ng t Bc Kinh i Bengal theo Con ng T La
Phng Nam (Southern Silk Route) cng n thm H Nh Hi vi ghi nhn c
y c k l nht th gii. Cng khong thi gian (1278) Marco Polo vt
qua sng Mekong khc pha Ty Vn Nam ra khi Trung Hoa.
Su trm nm sau Marco Polo, on thm him Php vi Doudart de LagreFrancis Garnier t Si Gn ngc dng sng Mekong bng cuc hnh trnh gian
trun ko di hai nm khi bng ng sng khi ng b cui cng h cng t
chn ti i L (1868) ti H Nh Hi hng v ngay pha ng khu c thnh sau khi
tr gi bng ci cht ca Doudart de Lagre Trng on.
Hn 130 nm sau Francis Garnier, Cao Duy v B T ti y. H ang tm ti
nhng sinh cnh p cui cng ca mt dng sng sp vnh vin i vo qu kh.
Bui sng cha tan ht mn sng, ngi sc dn Bch cho nhng chic
thuyn nh ti cc y tre m h t qua m bt c.
n tra th mt tri rc trn cao, nh nng lp lnh phn chiu trn mt
h. Khng gp ngy gi ln, n chim cc (cormorants) c th ra cho i sn c
trn H. Cnh ny cng c thy Qu Lm nhng Nh Hi th mng v hng v
27
hn. c ch thun ha trc, mi con u mang trn c mt chic vng cht

ngn chng nut xung nhng con c bt c. Cnh tng tht k l, ch bng
m thanh c bit ca mi cho l c mt n chim cc cng ln su di mt nc
ri trc sau tng con tri ln vi trn m l nhng con c trng giy gia v bc
ng dn ch vic ti g m tng con v thu hoch.
Thy L (Ruili) Th Trn bin thy.
T vng bin i xa xi pha cc Ty-Nam Vn Nam gia Trung Hoa v Min
in, t thp nin 90 mau chng mc ln mt Th Trn c tn l Thy L, trong
s 13 Th Trn bin thy ca Trung Hoa t Ty B li xung ti Vit Nam. Thy L
l ni trao i bun bn rt pht t gia Myanmar (Min in) v Trung Hoa, ni t
hi dn t x c dn gc Min chim ti mt phn ba. Hng ha Made in China trn
ngp nhng nt c th v cng l sinh hot ch yu ca Thy L l bun bn ngc
trai qu em ti t Min in, thuc phin bch phin t khu Tam Gic Vng v
c trn ngp cc mi dm di dng cc tim tm hi xoa bp thu ht cc c gi
Hoa v Min lu lc t khp phng tri xa ti. S b AIDS tng nhanh ti mc
ng s do nn ghin ma ty chch choc v ng o gi lng chi. Thy L c
m t nh mt Th Trn hoang d nht ca Trung Hoa. Nhng y cng l ni kh
hp dn ngay i vi c m du khch Ty Phng c cht mu phiu lu v khng
s thiu an ninh.
B T theo Duy ti y c ch ch ca c, l thnh vin tch cc ca Hi Bo
V Th Vt v Mi Sinh, B T mun c thy tn mt ni m ngi ta gi l
Xng Gu Chu. Hn 300 con th by t Min in b nui nht trong tng chic
ci st hng tun b lun phin m thch ly mt nh v thuc bc him qu v
cng v cng t xut cng sang Hng Kng, i Loan hay Nam Hn. Chuyn i
Thy L vi B T l c thm mt kinh nghim kh b bng: Khi chnh ng loi
ni y cng nh ng bo ca c ni ng Bng Sng Cu Long cng cha c
chm sc bo v th mc tiu bo v nhng con hc con gu ca c tr thnh iu
kh ma mai v xa x. T bo v chim mung sang ti mi trng, mt trn ca c
by gi tri rng ra nhng vn x hi.
Cnh Hng (Jinghong) chan cha nng H.
H li gp nhau chng cui cuc hnh trnh trc khi ri Trung Quc. T
i L men theo con sng Mekong i xung pha Nam l vng Ty Song Bn Np
(Xishuangbanna) gc tn Thi Lan Sip Sawng Panna l vng Thi Tc T Tr Khu
nh mt tiu Thi Lan trong nc Trung Hoa, lng mc vi ph n sc tc Thi
(Dai) mc nhng chic o sc s, nhng vn tri cy nhit i da u da
cam, cc n cha v nhng khu rng ma (rainforest) ang b tn ph mau chng
v ngy mt thu hp. Theo ng chng (ethnolinguistic) th sc tc Thi thuc nhm
Thi Lo, theo o Pht Tiu Tha, sng trn nhng nh sn v cng chung nhng
ngy hi l nh ngy Hi Tt Nc vo gia thng 4 vi nhng ngy hi ch, ua
thuyn rng trn sng Mekong, ging ngy hi ua ghe ngo di ng Bng sng
Cu Long, v c bit l phong tc tt nc c ngha ra sch bi nh xua ht ma
qu ca nm c v cu phc lnh cho nm mi. Do sn mi lin h huyt thng
chng tc c t lu i nn ng bin gii a d chnh tr trn bn khng c
ngha l g vi ngi dn thiu s. Hi Cch Mng Vn Ha khi b cc V Binh
truy lng h d dng chy thot sang Thi, Lo, Min v Vit Nam ni khng
thiu nhng b con thn thuc.
Cao, Duy v B T ba ngi ng t trn chic cu ln mi bc qua con
sng, thy nhng hot cnh ngi sc tc Thi sng chan ha vi con sng
Mekong ra sao. Ph n ngi git gi hay mc nguyn c nhng chic vy m mnh
xung sng tm. Tr con th tng m phng mnh t trn b cao xung dng sng
28
nc nu m p bi li vng vy gia nhng gi lc bnh tr bng tm v nhng

cnh ci mc. Nhn con sng Mekong ang cun mnh chy qua bn kia bin gii
nc Lo, trn cao l tri xanh nng m vi nhng m my trng p Vn Nam
ang theo dng nc tri v Phng Nam, khng ni ra nhng c ba c chung mt
ngh l vi ngi nng dn Nam B sng ni ng Bng Chu Th th li l
nhng m My Bo bo hiu thin tai ang n t Phng Bc.
CHNG III
N CI BANGKOK V
NC MT C PHT THCH CA
Vit s m khng c nc trong l mt thiu st ln.
Kinh nghim nhn loi u c kh khan n nh vy.
Donald Worster, Rivers Empire, 1985
Sau hi ngh Vn Nam, Cao tr li Thi Lan x s ca nhng n ci. Vi
din tch na triu km2 gn bng nc Php, dn s 60 triu v khng ngng gia
tng mi nm, 95% theo o Pht Tiu Tha v 5% cn li l cc tn gio khc.
Thi Lan tip gip vi M Lai, Min in, Lo v Cam Bt, vi min trung l
chu th ph nhiu v l va la ca Thi. C hai con sng chnh: Pha Ty l con
sng Chao Phraya vi nhiu ph lu chy qua Bangkok v ra Vnh Xim La, pha
ng l con sng Mekong dng mnh cng vi nhiu ph lu nh mt bin gii
thin nhin gia Thi Lo, chy qua Cam Bt Nam Vit Nam trc khi ra Bin
ng. Nainaam mii plaa, nai naa mii khao (Di nc c c v trn rung c la)
l cu thuc nm lng ca tr Thi khi cp sch ti Trng.
Kh hu nhit i vi ma ma v ma kh, r nt nht l vng ng-Bc
Thi vi ma ma ko di t thng T ti thng Mi.
Ma cy cy, chi li v cc ngy hi l lun lun ha nhp. Ma hay kh th
cng l nng m quanh nm khin Loubre mt vin chc ngoi giao Php ving
Thi Lan vo Th K 17 i ti kt lun b th l ci nng y lm nhu nhc lng
can m khin ch cn vung li kim l c trm ngi Thi b chy.
Mao Trch ng cng tng so snh Thi Lan v tnh T Xuyn ca Trung
Hoa v din tch th tng ng m dn s T Xuyn ng gp i nn cho rng
Trung Hoa cn a ngi xung Thi Lan [sic]
S thc ngi Thi hnh din vi lch s lp quc ca h. Vo Th K 13 khi
qun Nguyn Mng do Ht Tt Lit ch huy chinh phc xong Trung Hoa, nh bi
Vng Quc i L nguyn l nc Nam Chiu ca sc dn Bch hng mnh, th
nhng ngi Thi t cao nguyn Vn Nam trn gic Mg C b chy xung
phng Nam, nh c ti Sukhothai v chn Ayuthaya lm Kinh . Ngi Khmer
mit th gi nhng ngi Thi ny l Xim (Syamas) vn l tn gi cc sc dn
s khai. V p ng nhu cu xy dng cc khu n i Angkor ngy mt trng l
v v i hn, dn Thi b ngi Khmer bt v lm kh sai. Angkor khng ch l
vng t lm than ca nhng ngi n l Thi m cn c vi chnh ngi dn
Khmer na. Ti Th K 14, li dng s chia r v c tht nhn tm ca triu nh
Angkor Khmer, cc Vua Xim bt u thng xuyn t chc nhng cuc xm lng
nh ph Cuc chin dai dng ko di ngt mt Th K kt thc bng s ton thng
ca Xim La, Angkor b ngi Xim tn ph v n lt nhng ngi
Khmer b bt v Xim lm n l t Th K15, hn na lnh th pha Ty Cam Bt b
st nhp vo Xim La. Tri qua 33 i Vua ko di hn 400 nm, n hu bn Th
K 18, Ayuthaya li b qun Min in xm lng tn ph khin nhng Cng ng
ngi Thi li phi chy xa hn na xung pha Nam nh c dc theo b sng
Chao Phraya v ng ti Thon Buri l mt phn Th Bangkok by gi Mi
29
lm nm sau, c mt v Tng tn Chakri, c tn Vit Nam l Cht Tri tng em

qu sang nh Chn Lp khin Nguyn Vng phi sai Quan Chng C Nguyn
Hu Thoi v H Vn Ln em 3000 qun sang cu.
Cht Tri tp hp c dn chng Thi ni ln nh ui ngi Min in
ginh li quyn t ch v m ra triu i Chakri tr v cho ti nay vi Bhumibol
Adubjadej l i Vua Th 9.
Tn Bhumibol Adubjadej c ngha nh sc mnh ca t. ng sinh nm 1927
ti Cambridge Tiu Bang Massachusetts M, ph thn nguyn l Bc S Boston.
Bhumibol theo hc K S i Hc Lausanne Thy S, thng tho hai ngn ng Anh
Php, l tay ua thuyn c phch tng ot huy chng vng Vn Hi, ng cn l
mt nhc s thi Saxo c hng. Sau thi gian du hc, ng v nc v c tn ln
ngi nm 1950. Cng nh ng Hong Sihanouk, Vua Bhumibol c thi gian
xung tc vo cha tu theo ng tc l ca nhng ngi n ng theo o Pht
Tiu Tha.
Cuc binh bin 1932, chm dt Vng quyn c tn, Thi Lan theo ch
qun ch lp hin ging nh Anh Quc, Vua v Hong Gia ch c vai tr l nghi.
Nhng n i Bhumibol th tnh hnh i khc, Nh Vua khng ch lm v ng l
mt trng ti c knh trng bi mi pha.
Gia mt x hi Thi khng ngng c nhng bin ng vy m ng vn vng
vng tr v sut 48 nm. Trong thi gian y ng lun lun gi c s c lp v
ng trn mi tranh chp phe phi v khi cn phi can thip th ting ni ca ng
c knh trng lng nghe. in hnh l vo thng 10 nm 1973 khi xy ra v bo
lon mu i Hc Thammasat, Nh Vua khuyn co Thanom ang l Th
Tng v m thuc h phi ri khi x trnh hn lon thm v h tun theo.
Tng t nh vy sau chui bin c m mu vo thng 5 nm 1992, Vua cho gi
vin Tng ch huy Suchinda cng ang l Th Tng ti Dinh v trc ng knh
truyn hnh, Suchinda phi b qu ly trc Nh Vua v b cng khai khin trch
Qun i d man n p cc on biu tnh, s kin ny a ti v t nhim v ra
i ca Suchinda ang y quyn uy.
Khng phi t nhin m Nh Vua c dn Thi yu mn nh vy. Trong
sut nhng nm tr v, Vua v Hong Hu Sirikit khng ngng i thm ving khp
nc Thi, theo di cc d n pht trin, quan tm ti phc li v an sinh ca ngi
dn. Khi m Nh Vua l yu t on kt v n nh x hi Thi trong ngt na
Th K, th mt cu hi ln c nu ra l sau Bhumibol liu ai l ngi c th thay
th ni ngi trong khi Hong Thi T th hoang ng ch l mt ph bn m nht ca
ph thn. y ang l mi u t ca mi ngi dn Thi.
My bay gim cao v ln vng chun b p xung Phi Trng Quc T
Don Muang ngoi pha ng-Bc Bangkok. Nu khng c bng dng ca nhng
ngi cha thp, Bangkok hon ton l hnh nh ca mt Th Ty Phng ha
nhng bao ph nhiu m my c hn.
Bangkok pha cc Nam xa b sng Mekong nhng li l Tr S u no
ca y Ban Sng Mekong t 1957, ni hnh thnh nhng quyt nh nh hng trn
s phn ca hng triu ngi sng trong lu vc con sng v d nhin h chng bao
gi c hi kin.
Bangkok cng l ni c Vin Y Khoa Nhit i ni ting ng Nam cng
vi Walter Reed nghin cu tm thuc chng nga st rt, mt bnh git ngi vi
dng Plasmodium Falciparum khng thuc vn cn l thm ha cho c dn thuc
lu vc sng Mekong.
30
Bangkok l Kinh ca Triu i Chakri, vi Ngi Cha Vng Wat Phra Kaeo
cn gi c ngc x li ca c Pht, vi Cung in v nhng V iu Hong
Gia c truyn kiu sa y nhc cm nhng vn mang v thanh thot.
L Th ca hn 10 triu dn vi ngn ngang v cht cng nhng khi btng ct st, y nhng ting ng cht cha v nn kt xe nht th gii vi giai
thoi Nh S chn i b t Downtown v Cha ng vn ti ni sm hn 20 pht
thay v i xe bus. Bangkok cn ni ting ng s v khng kh y nhim vi
nhng m khi carbon monoxide phun ra t hng triu ng khi xe, vi cun cun
nhng m khi ha cht c khi trng phosphore tun ra t cc nh my Khlong
Toey khu bn cng ln ca Bangkok. Di bu tri ngt ngt bi khi lm chy
nc mt y tng nh khng cn dng kh th v nhng con ngi lao ng
bi hoi th vn khng ngng b vt kit sc thm na. Nhng vi m doanh nhn
Thi giu c, trong c nhiu ngi gc Hoa, th li khc. H l giai cp mi cu
kt cht ch vi gii qun phit c quyn nm mi ngnh sinh hot kinh t, h lm
vic trong nhng cn phng 24 gi my lnh hoc nu khng th cng ngi trong
nhng chic Mercedes-Benz lng ly c my iu ha khng kh vi cellular phone
cm tay khng ngng giao dch lin lc vi cc cng ty t bn quc t. Vi h th
ngoi nhng ngy Bangkok sng cch bit trong nhng khu bit th trn cao th vn
cn u ngay trn t Thi nhng khong thin nhin nguyn vn tinh khit dnh
ring cho h vi nhng sn golf mt c xanh, nhng bi ct trng ngn v bin th
trong xanh nh ngc trong khonh khc c cm tng rng ci Th Bangkok
nght th y nh mt ni rt xa n na vng tri t v c rt xa trong k c.
S l mt thiu st nu khng nhc ti Bangkok nh mt chin khu ni hi
hp tp np i v ca cc lnh t khng chin v phc quc Vit Nam n t hi
ngoi.
Trong khi ch H tr li t Singapore, Cao li c dp ti thm Tin S
Chamsak, thm Trng i Hc Thammasat trn ng Na Phrathat v pha Bc.
Khc vi i Hc Chulalongkorn bo th, Thammasat vn c coi l ni tp trung
ca cc thnh phn cp tin bt mn v chng chnh ph. Cc cuc xung ng
ca sinh vin nhng nm 1973, 1992 v nhng nm sau b Qun i n p
d man. Tn tui Tin S Chamsak lun lun gn lin vi cc cuc u tranh bi vy
ng rt c gii tr sinh vin mn m.
Nhm Tng lnh cm quyn th coi ng l mt tr thc t khuynh, mt tn v
chnh ph v nguy him hn na ng cn b gn cho l cng sn. Nhng ng Gio
S khuynh t Chamsak y li l ngi bn thn thit ca Nh Vua v c Hong Gia.
Sau bao nhiu nhng cuc biu tnh xung ng k c chu mu m vn
chng thay i c g nu khng mun ni l tnh hnh cn tr nn ti t hn.
Ging nh tn thm kch Hu vo nhng nm 60, do qu tht vng mt s tr thc
v sinh vin tranh u v bng gia nhp ng cng sn Thi CPT (Communist
Party of Thailand), mt lc lng du kch v trang ln ti 14 ngn ngi kim sot
nhiu vng rng ln trn cao nguyn Isan thuc ng-Bc Thi. Cng l vn may
cho Thi Lan khi gii lnh o CPT b phn ha trm trng phe theo Trung Hoa ng
h Khmer , phe theo cng sn Vit Nam v Lin X nn b suy yu v tan r sau
.
Nu ch da trn nhng con s thng k th kinh t Thi pht trin rt nhanh,
nhng ngi am hiu th cho rng bc tin nhy vt y l th v khc trn ni la
(la danse sur le volcan), ni theo ngn t ca mt nh bo Php. Cng pht trin th
khong cch giu ngho cng gia tng, nng dn mt rung t tht nghip dn
v sng trong nhng khu chut bn cc con sng tr thnh cng rnh. Cht c
trong nc trong khng kh ha ln vo mi t canh thm vo trong mi bung phi.
31
nhim k ngh y nu khng lm cht thai nhi ngay trong bng m th cng to
ra nhng qui thai. Nm 1991, World Bank (Ngn Hng Th Gii) v International
Monetary Fund (Qu Tin T Quc T) t chc Hi Ngh Bangkok khoe
khoang thnh tch php l kinh t Thi.
Cng thi gian y cng ti Bangkok, Tin S Chamsak v cc t chc bo v
mi sinh song song m mt hi ngh khc nu ln ci gi phi tr v con ngi
v mi sinh i vi bc hin i ha ca Thi, iu m Gio S Chamsak ma
mai gi l s pht trin t hi (mal-development) thay v pht trin tt.
Rt am tng v nh hng ca canh tn v pht trin trn h sinh thi, Tin
S Chamsak l tc gi b sch ni ting Counting the Costs: Economic Growth and
Environmental Disaster in Thailand (Tnh Gi phi tr: Pht Trin Kinh T v Thm
Ha Mi Sinh Thi Lan), ch nguyn nhan cun sch ni ln tt c v theo
Cao th ch cn i cc a danh y cng l mt cun sch ni v ci gi m Vit
Nam ang phi tr khi bc vo con ng i Mi. Gp li ng, Cao ng mun
i thm nhng con p Thi Lan th c Tin S Chamsak t chc cho i thm con
p Bhumibol, l con p ln a nng (multipurpose) u tin khi u cho mt h
thng p chng cht ca Thi Lan my chc nm sau .
T Bangkok bng xe bus vi hn 7 ting ng h i v hng Bc l ti bn
Tak, nm dc theo b ng con sng Ping pha xa di con p Bhumibol. Nguyn
l khu bun bn sm ut trn sng, nhng nhng nm gn y bn Tak ni ting l
mt trung tm bun lu bch phin, ngc qu v g teak chuyn lu t Min in
sang i ly sng ng vng v hng tiu dng. Hnh nh thng gp dc Quc
L Prahonyotin l nhng on xe be ch nhng thn g qu c lnh Thi canh
gc. Cuc bun bn phi php nhng cng khai y c ng la ym tr bi cc
ng Tng Thi.
Cng bng xe bus t bn Tak theo ng s 1 v hng Bc khong hn
40km i bus chy thm mt chng ng ngn na l ti p Bhumibol. Khu vn
hnh pha di con p c trang tr hp dn nh mt t im du lch vi vn
cy cnh, khu bn lu nim v c khu vng lai cho du khch. L mt con p ln
trn sng Ping ph lu ca con sng Chao Phraya, cao ti 150m vi h cha di
hn 100km xa hn on ng t Si Gn ra ti Vng Tu, dung lng 12.200
triu m3 nc, c th dng thuyn du ngon trn mt H ln ti tn ngun ca con
p, du khch c th ln b mua gi c kh hay cc mn n th sn khc.
Sau hn ba thp nin vi hn 40 con p hon tt, vn gai gc nht i
vi Thi Lan l ti nh c (resettlement).Bi v qu ti tr xy p thng khng
bao gm khon tin ln lao tng xng vi cng cuc ti nh c tn km v lu di
ny. Tn thm kch ca hng trm ngn dn lng mt rung vn nh ca do cc
con p bao nhiu nm sau vn cha c gii quyt. Sau mi con p l mt ti
din tn thm kch y, vi nhng ni thng kh tch ly nhng chng h lay ng
c lng th v c bt nhn ca chnh ph v gii k ngh doanh thng Thi.
- H bo chng ti hy sinh nh ca rung vn cho t nc Thi Lan
c pht trin, nhng ch c cc ng ch hng giu li cng giu c thm. H
cng ha hn cp cho chng ti nh ca rung t, vi c ng x v in nc
nhng thc t h nm chng ti ln mt vng t kh cn thiu c nc ung. C
gng lm n cc nhc cng khng sng, nn phn ng b ra i, tip tc mt
cuc sng vt vng mt ni khc. H i x vi chng ti nh nhng cng rc!
M l cng rc th lm sao m c tng lai!
Thanom v mt gi nua au kh, nh mt bun b hng nhn v pha
Thng Ngun ca con p ni c mt ngi lng thn yu b dm su hn 30
nm, ng ta cay ng ni vi chng ti nh vy.
32
Ln vi cao nguyn Isan kh cn. L c mt vng cao nguyn rng ln v kh

hn pha ng-Bc Thi, bao quanh bi con sng Mekong mt bin gii tng nh
l thin nhin nhng tht ra rt oan nghit do thc dn Php v Anh toa rp vi nhau
ct mt phn ln t Lo st nhp vo Thi t 1941, do c dn Isan a s l
ngi Lo cn gi l Thay I-Xan, chim 1/3 dn s Thi ni cng ngn ng, ch yu
sng bng ngh nng vn vi nhp ca con tru ci cy v cc ngh h bc.
Cng phi k ti mt s khng t nhng ngi Vit sinh sng lu nm y.
Isan nguyn l vng ho lnh v ngho nn cho ti nhng nm 60, p
ng vi cng chin tranh gia tng ti Vit Nam v lan rng ra ba nc ng
Dng v cng ngn chn xm nhp ca cng sn vo t Thi, ngi M
t tin vo pht trin cao nguyn Isan, m mang nhng h thng xa l ti tn, xy
4 phi trng qun s chin lc, ni xut pht cc on my bay phn lc oanh
kch Bc Vit v c nhng on cp cu cc phi cng M b bn ri. M cng tch
cc gip Thi xy cc con p thy in trn ph lu sng Mekong in hnh l hai
con p Nam Pong v Nam Pung, nhm in kh ha nng thn, ci thin h thng
dn thy khin mc nng sn gia tng vt mc.
L quc gia duy nht ng Nam khng b ch h ca thc dn Anh
Php vo Th K 19, li thot khi na Th K chin tranh, c hng li t cuc
chin tranh Vit Nam, v cn tip tc c hng li sau cuc chin y do dch v
cung cp go thc phm cho hai triu ngi Vit hi ngoi, phi ni rng thp nin
80 l thi k pht trin huy hong nht ca Thi Lan: ng u th gii v xut cng
la go, sn lng tng 600% so vi din tch canh tc ch tng 68%, cha k s
ngoi t thu v cn cao hn trong lnh vc du lch, k ngh in t, bng si cao su
v kim qu.
Thi Lan cn dn u v tc gia tng khng khip bnh AIDS. Ch ring
Ban Wanalang mt ngi lng nh Bc Thi c 95% dn lng nhim HIV khng
thuc men cha tr, chng bao lu na ngi lng y tr thnh mt bi tha ma (no
mans land). Cao t hi phi chng y l gii php trit iu ha dn s trong
lu vc sng Mekong.
Nh mt k ngh Sex Industry, Sex Tour kt hp vi du lch vn khng ngng
pht trin Thi v cn lan rng sang cc nc ln bang. Cho d c ti hai triu
ph n Thi k c tr em b li cun vo ngh mi dm nhng vn khng p
ng cho nhu cu ca hn 7 triu du khch ngoi quc (farangs) mi nm trong s
70% l gii n ng, ti Thi Lan nh hnh hng ti thnh a tnh dc (true sex
meccas). V Thi phi nhp cng thm ph n: nhng sex workers. c
khong 30 ngn c gi Min in ang cng khai hnh ngh mi dm Thi v con
s ny khng ngng tng thm. Ri cn phi k ti nhng c gi t Cam Bt, Lo,
Vit Nam v c t Vn Nam Trung Hoa, c l cha lan ti Ty Tng.
Ring cc c gi Vit th hoc b bn ra ngoi quc qua nhng t chc gi
danh gii thiu vic lm nhiu tin theo ng chnh thc bng giy t xut cnh hp
php hoc ln lt a qua ng bin gii Vit Nam Cam Bt bn cho cc im
ti y hoc a qua Thi Lan. a s l nhng c gi ngho t hc xut thn t
nng thn, cha bit g v him ha bnh AIDS. C gi no may mn m trn c
v, tr li i sng hin lng th cc c li tr thnh mt th bom n chm (time
bomb), tr thnh dch ly lan bnh AIDS ngay ti qu nh.
Khng th khng nhc ti nhng c gi Vit thuyn nhn b hi tc Thi Lan
bt hm hip trn Bin ng sau nu cha cht cha b git th li b a v bn
cho cc ch cha trn t Thi nh nhng n l tnh dc. Mu l ca nhng nn
nhn y khng ch l ni au st ca ngi dn Vit m cn l ni im nhc cho
quc gia Thi. V ha hon thng 10 nm 1985 thiu ri mt khch sn ni ting
33
Th Bangkok gy kinh hong cho ton th gii: Di ng tro than ngi ta

tm ra xc ca hn 50 ph n b cht chy trong t th tay chn b kha hay xing
xch, trong s chc chn khng th khng c nhng ph n Vit Nam tng l
nn nhn ca hi tc Thi Lan.
Vi mt nc Lo mi m ca m biu tng l chic Cu Hu Ngh
Mittaphap bc qua con sng Mekong gia Vn Tng v Nong Khai t 1994, Thi
li ang rm r qung co v cc chuyn du lch m rng sang Lo vi ha hn
cung cp cho du khch nhng c gi Lo khng nhng tr p m cn c
guarantee l nhng AIDS-free women. Theo bo Vientiane Times th ch mi c
55 ngi Lo b nhim HIV trong c 10 trng hp b AIDS. Thc ra l nhng
con s ca mt qu kh rt xa.
Thi Lan li cn rt ni ting v c th gii bit ti nh mt siu th ln
nht v mung th, k c nhng chng loi ang c nguy c b tiu dit. Th vt
sng nh cp bo gu c su con v cc loi chim mung him qu. Th cht
gm loi tht rng, ri ti da cp, ng voi, sng t gic...c em ti t Min
in, Cam Bt, Lo v Vit Nam. Nm 1988, trc Th Vn Hi Ma H c 200
con gu Min in c chuyn lu t Thi sang Hn Thnh nhm cung cp cho
cc lc s mn n tng cng sinh lc. Cho d c p lc gia tng t cc nhm Bo
V Th Vt v Mi Sinh yu cu Thi tn trng Quy c Mu Dch Quc T trong
vic gii hn bun bn cc ging th him nhng ngay gia Th Bangkok khng
phi l bt nhng tim n vi loi tht rng p ng mi khu v k qui ca
du khch.
Mt Tng lai Kh hn. Song song vi nhng bc pht trin nhy vt, thc
s Thi Lan ang phi ng u vi nhng vn nn v trm trng hn c l cn
khng hong thiu nc. T 1993 mc nc trong cc con p c khi xung thp
ch cn 1/3. Theo cc chuyn vin Thy Li Hong Gia Thi th phi cn ti 7 t m3
nc cho nng gia vng trung th trong ma kh trong khi cc con p ch cung cp
cha ti phn na trong khong thi gian ny.
Cha k ti con sng Mekong dng mnh cn kh nguyn vn, con sng ci
Menam ln th hai Chao Phraya ang b st gim dng chy khin nc mn t
Vnh Thi Lan trn vo, ph hy rng ri ma mng v cc vn cy tri.
Tnh trng thiu nc ny gy ra nhiu cuc tranh ci v mi sinh: li
cho th ha tng dn s, tng din tch canh tc tng v trong ma nng, nn ph
phm nc ca nng gia v trong k ngh, cn phi k ti s i thay v thi tit do
nn ph rng t st v c Hin Tng El Nino cng thm vo. vy cc con p
cn b t di quyn kim sot ca Phn Cc Thy in Thi nn lun lun c
khuynh hng tho nc ty tin min sao c in cung ng k ngh vi hu
qu l lng ph mt tr lng nc ln trong ma ma...
Cc bin php gii quyt nh khu phn ha lng nc gia dng v k
ngh, bn nc cho nng gia buc h phi tit kim, khuyn khch trng loi nng
sn t cn nc...Nhng trong thc t cc bin php y ch c gi tr trn l thuyt
nn cui cng gii php lun lun hp dn vn l xy thm p. Ch c iu cc
khc sng c th xy p th tn dng c ri, nu phi chn thm nhng ni khc
c ngha l s ph hy trm trng thm v mi sinh.
Ngay c vi nhng con p hin c chng phi l mt toan tnh khn
ngoan. Bi v cc nh k ngh xy p ngoi quc ang tht nghip th ch mun c
thm p xy bt c u v hu qu l p xy xong khng c nc cho h
cha. Do lng ma thp li thm hin tng nc nh thot qua lng p vi
(limestone bed) nhiu hn d on khin cho nhng con p ni ting nh
Bhumibol hon tt 1964 v con p mang tn Hong Hu Sirikit cho ti nay cha
34
bao gi nc tr y. Tnh cnh cng khng kh g hn ngay vi con p

Shrinakanin ln nht trn cao nguyn Isan hon tt t 1977. a s cc con p Thi
Lan u do Ngn Hng Th Gii ti tr v gii thm quyn World Bank khng phi
l khng bit iu khi m Mason v Asher rt sm a ra nhn xt: Tim
nng ca con sng Ping, mt ph lu sng Chao Phraya, ni xy con p Bhumibol
c nh gi qu cao...Vi s thiu ht cng sut in v c ni tht vng v
thy li khin ngi ta cn phi xt li nhng d n cc con p a nng v t hi
c phi l gii php ng pht trin kinh t hay khng ? V hin nhin cui
cng, gii php y ha hn l Thi hng v khai thc ngun nc phong ph ca
con sng Mekong dng mnh.
Phn nh quan im y, v cng khng du tham vng mun tr thnh tiu
b cp vng, B Trng Thng Mi Thi Akrasanee dng dc pht biu trc
Hi ng Thng Mi Hn Hp M v Cc Quc Gia ng Nam thng 5.97: Thi
Lan mun ng vai tr ch cht (Anchor role) trong k hoch pht trin sng
Mekong.
Thi ch s b trng pht bi Bc Kinh nhng nc ln Trung Hoa li v tr
Thng Ngun, cn ring vi ba nc trong khu vc h lu, Thi Lan ch cn hi
ri i dng chy v cho d ai c ln ting phn i cng khng c quyn ph
quyt (veto power).
Tin Asia Pulse H Ni 07.98. Mt chng trnh s dng nc sng Mekong
sp c y Hi Sng Mekong (MRC) chun y v p dng vo nm 1999. Chng
trnh c ti tr bi Ngn Hng Th Gii v mt s nc khc, s tin u t ln
ti 110 triu la. y l mt d n quan trng i vi cc nc trong lu vc,
nhm s dng nc sng Mekong mt cch cng bng v hp l vi nhng nguyn
tc chia nc gia cc quc gia trong lu vc...
Cao v Nhm Bn Cu Long n nhn bn tin y vi nhiu cu hi v ng
vc. Liu bit lu lng dng chy tri st bao nhiu m chia chc v lm sao m
kim sot o c. L mt con sng quc t, con sng Mekong nhng nm gn y
nghim nhin chim mt v tr c bit quan trng v phng din a d chnh tr,
kinh t x hi, c v khai thc ti nguyn thin nhin v bo v mi sinh. Bi v
khng phi ch ring Thi Lan thiu nc m l tnh trng khng hong chung ca
6 quc gia trong lu vc. Nh ng Bng Sng Cu Long, hin c 2.4 triu hecta l
vng sn xut la go v thy sn, cung cp 50% lng thc phm cho c nc.
Nu khng nc trong ma kh th s c ti 2 triu hecta t trng trt b
ngp mn, s l mt thm ha khng nhng cho ma mng m cn trn ton h
sinh thi vng chu th, s nh hng ngay trn chn cm vi y ca mi ngi
dn Vit.
Trong tng lai cho d Vin La Go Quc T Los Banos c th to ra
ging La Siu Thn Nng chu c kh hn nhng s chng c cy siu la no
sng st c trn vng bin mn. Nn nhim mn khng ch gii hn trong vng
ng Bng Sng Cu Long m cn c th ln su v tin xa ln ti tn Nam Vang.
T H Lu ti Lu Vc Ln Sng Mekong.
Thi Trung Hoa cn ng ca, ngi ta ch ni ti pht trin Vng H Lu
Sng Mekong (Lower Mekong Basin) gm Thi Lan v 3 nc ng Dng. Ti
thp nin 90 th ngi ta ni ti mt phn vng kinh t m rng gm thm 2 nc
Thng Ngun l Trung Hoa v Min in, c tn l Lu Vc Ln Sng Mekong
Greater Mekong Subregion (GMS) vi quan nim mi: Pht trin Tam gic (Growth
Triangle Concept) nhm khai thc tnh b sung (complementarity) ca cc quc gia
lng ging ty theo giai on pht trin kinh t ca mi nc cho d c nhng khc
bit v nh ch x hi, nhm thng tin kh nng cnh tranh mu dch m khng to
35
ra nhng him nguy v chnh tr. l mt k hoch pht trin v m rt hp dn

bao trm ton lu vc sng Mekong. V giao thng: M xa l t Bangkok-Nam
Vang-Si Gn ra ti Vng Tu, m mt hnh lang Ty-ng vi con ng gia
Mukdakhan-Savanakhet theo ng S 9 sang ng H- Nng, mt xa l ni
Cn Minh-Chiang Rai qua Lo, v thy l, Trung Hoa c k hoch to bo dng cht
n ph v san bng nhng khi trn lng v dc theo khc sng Mekong xung
Lo. V nng lng: khng k 14 con p bc thm Vn Nam ca ring Trung Hoa
vi c ng dy cao th dn in t p Cnh Hng (Jinghong) xut cng in
sang Thi Lan, cn c thm t nht c 8 d n thy in di h lu trn cc ph
lu Se Kong, Se San ca sng Mekong. V qun l ti nguyn v mi sinh: Thit lp
H Thng Thng Tin, Theo di v Hun Luyn Mi Sinh. V Ngun Nhn Lc: S
o to lp cng nhn c tay ngh chun c th lm vic bt c u trong c 6 quc
gia trong lu vc. V Giao thng: Lp cc nhm u t trong lu vc vi sng kin
t t nhn.
Qua mu hp tc mi ny, c ngay hai nc xng xo i tm li th. Thi
Lan tng i pht trin, li mt v tr a d c bit, Thi ang t qung co cho
mnh nh mt ca ng hai chiu i ln Vn Nam v xung ba nc ng Dng,
xng ng tr thnh trung tm iu hp giao thng truyn tin v hu cn ca c lu
vc. y cng l c hi cho Thi m thm th trng, trc tip u thu xy ct cc
h tng c s cu cng ng x ni kt 6 nc trong vng.
Vi Bc Kinh th y l c hi bng vng pht trin cc Tnh pha Nam ca
Trung Hoa nhng quan trng hn na l trin vng m ra Ca Ng Tin V Phng
Nam (Southern Gateway) theo ng t tng ch o ca Mao Trch ng ti cuc
hp 1965 B Chnh Tr ng Cng sn Trung Hoa: Chng ta phi ginh cho c
ng Nam bao gm c min Nam Vit Nam, Thi Lan, Min in, M Lai,
Singapore...Mt vng rt giu c xng ng vi s tn km cn thit chim ly.
V tm bn Trung Quc trong cun Lch s Trung Hoa Hin i xut bn
ti Bc Kinh 1954 bao gm Bin ng vi cc o Hong Sa Trng Sa v nhiu
nc trong vng ng Nam d nhin trong c Vit Nam s nh mt t tr khu
trong Trt T Nc Trung Hoa (Pax Sinica).
Tin Reuters t Vn Tng 05.15.98: Tai nn my bay lm cht 14 Tng t
thuc phi on cng sn Vit Nam ang ving thm Lo. Nguyn nhn cha c
bit r. Khng c thm mt chi tit no v tai nn c cng b, cng khng ai bit
c bao nhiu thi hi c tm thy nhng tt c c thiu ngay ti ch trong mt
l nghi n gin.
Sm hn ng ti trn bo ch, Cao c c bn tin qua e-mail do ng Khc
chuyn ti t Vn Tng. L mt free lance cho tp ch Asia Week, ng Khc c
mt rt sm gn ni a im xy ra tai nn c c nhng tin tc u tay thay v
nghe qua nhng giai thoi.
Cho d bc qua ci tui c lai hy ng Khc vn khng c du hiu st
gim cng lm vic v ngc nhin hn na l mc tr tu minh mn ni ng:
Thng th ngi gi nh nhiu chuyn c (remote memory), ring ng Khc th
nh nh in (photographic memory) c nhng chuyn mi khin cc ng nghip tr
so snh ng vi b nh my in ton. Sut cuc i lm bo, ng gn b vi
di t nh mnh ng Nam , ng c kin thc su rng v Lch S ng Phng
nht l Trung Hoa. Hnh ngh bo t do ng vn c coi nh mt tham vn uy tn
ca cc nh bo M v cc vn Vit Nam v ng Dng. ng Khc cn rt
nhy bn v cc vn chnh tr m theo ng nh mt ci ti trn ln ci tt ci xu
v c ci ng gh tm. Khng phi l con ngi cynic kiu Oscar Wilde, ng Khc
vn bit ci gi ca mi iu v cng bit chng c iu no l c gi tr. Theo ng
36
nhng tay lm chnh tr th lc no cng c to ra mt b ngoi tt c gi nhng

thc t bn trong th khng c nh vy. C nhng chnh khch m ng tip xc
tng nh ang ng mt vai tr lch s nhng di mt ng Khc h khng hn
khng km ch l nhng con ri ca mt giai on.
Tai nn my bay cho d ch l mt tin nh chm m gia bao nhiu tin tc
quan trng khc nhng vi ng Khc i khi li mang mt ngha khm ph ca mt
chui nhng bin c trong bc tranh rng ln. Khng ch n thun l nh bo, ng
Khc cn l mt nh vn ni ting vi b trng giang tiu thuyt Khi Sng cha
ng nhiu iu c coi nh l tin tri, mt th chim bo bo.
Ch vi mt bi bo phn tch ngn bng phng php loi suy, ng Khc l
ngi u tin nu ra mt nghi vn gy chn ng bo gii. Bi v theo ng:
- Phi c lm nn l loi my bay mi dnh ring cho cc nhn vt thuc b
chnh tr ng cng sn Lo, v trong phi v ch phi on qun s cao cp Vit
Nam t Vn tng i Xieng Khouang, chic phi c n tung 2 pht trc khi p.
Gi thit do nguyn nhn thi tit xu l khng ng v l mt ngy nng
p v thi gian vo lc 10 gi 20 sng khi cc lp sng m tan. Do lm li k
thut li cng khng ng v Phum Na l mt phi cng y kinh nghim c chn
a v phc v b chnh tr Lo v tng bay nhiu nm trn ng bay ny.
Gi thit v mt m mu ph hoi do tranh chp ni b trong ng cng sn
Vit Nam kh ng vng v on ch bao gm nhng cp ch huy qun s thun ty.
V cui cng ch cn nghi vn v tranh ginh nh hng gia Trung Cng v
Vit Nam. Cng vn theo ng Khc th c nhiu chi tit ng ni v tiu s vin
Trung Tng Trng on b t nn, tn tui ng ta gn nh gn lin vi nhng
giai on tranh ginh nh hng gia Trung Hoa v Vit Nam trn t Lo: Trong
thi chin tranh Vit Nam ng ta tng l t lnh chin trng Cnh ng Chum
cho mi ti nm 73, sau gi chc t lnh s on ng ti Lai Chu trc tip i
u vi qun i Trung Hoa bo v bin gii pha Bc. China Connections v tn
thm kch Xieng Khouang chng phi hon ton l mt chng sch h cu.
Thy Cao v cc bn tr nh cn thc mc, ng Khc tip:
- Trong chin lc bnh trng trng k ca Bc Kinh, khi m 2 nc Lo
v Cam Bt cn nm trong qu o Vit Nam th l nhng ci gai. Nn ngay gia
cuc chin Vit Nam, mc d l nc cung cp v kh nhiu nht cho Vit Nam
nhng Trung Quc vn tm mi cch loi nh hng cng sn Bc Vit ti Lo bng
cch m mt xa l thnh thang t Vn Nam xung ti gia nc Lo ng thi dng
sng Mekong nh mt thy l thng thng xung Lo k c k hoch a ngi
Hoa xung nh c Lo v t Lo rng m ngi tha. Vi Cam Bt, Bc Kinh
khng ngng h tr cho cc phe phi chng li Vit Nam k c Khmer vi
c lp v lm suy yu Vit Nam.
Sau mt pht nh ngng lng, v mt u t trng ng Khc nh gi thm,
ging ng trm xung:
- i vi Vit Nam, bn cnh mt nc Cam Bt thng xuyn th nghch,
nu thm mt nc Lo khng hu ngh li nm trong qu o Trung Hoa, bng vt
thng ngc l Lo vt thng bng l Cam Bt, ton lng h a ra Bin ng,
trn u l nhng nht ba ging xung, bn trong vi hn 50 sc tc thiu s lun
lun b khch ng i t tr, cng thm vi n kinh t mt quyn kim sot lu
lng nc con sng Mekong ti dn cho va la ton vng chu th v trn ci
nn ca bc tranh ln y l nhn tm ly tn khng cn cht keo sn...
Vin tng mt nc Vit Nam b v ra tng mnh l ni lo s m khng ai
dm ni ra. Cao c ngh, r rng lch s l mt ti din, bc vo Thin Nin K
37
Th Ba Vit Nam li bt u bi hc v sinh tn, trong ngi Vit c mt tr nh

di v bi hc on kt v chia r ca h.
Sau chuyn cng tc ngn Singapore, bng ng Hng Khng La H tr
li Bangkok gp Cao sau Hi ngh Vn Nam, cho d trc qua internet hng ngy
h trao i v cp nht cc tin tc lin quan ti hi ngh ny.
H mun bo vi Cao mt tin vui nh kt qu ca chuyn i Singapore:
- T nay ti 1999, s thit lp xong ng bay tn Air Mekong ni lin ng
Bng Sng Cu Long vi mt s a im quan trng trong vng Chu nh
Hongkong, Bangkok Singapore, nh mt lin doanh Joint Venture gia General
Industry Co. Singapore, qun khu 9 v mt s Tnh nh phng tin hu hiu a
hng ha ra cc th trng ln cn.
Cao hi ngay vi nhn thc sc bn:
- Go, tm c v cy tri l nhng sn phm chnh ca ng Bng Snf Cu
Long nhng ng Hng Khng u phi l phng tin chuyn vn t tn km,
trong khi c hi cng ln Cn Th, phi chng nh anh tng ni trc y, Air
Mekong l bc chun b cho Du Lch Xanh Nm 2000 ?
H vn trm tnh:
- C l c hai, chuyn vn hng ha v a n khch du lch.
Nhng u phi ch c cnh quan thin nhin ca con sng Mekong hng v
m c th m mang ngay ngnh du lch. Vn l phi xy dng h tng c s c
ti thiu tin nghi trc khi m ra ng bay n du khch ngoi quc, bi v nu
bc khi u m yu km s lm tiu tan mt k hoch nhiu trin vng em li
ngoi t cho vng chu th.
Cao khng th khng ngh ti thm ha dch HIV ang din ra Thi Lan, anh
ni:
- Cng mong Du lch Xanh trn sng Mekong khng c kt hp vi Sex
Tour khi u cho mt nn dch HIV mi trong vng ng Bng Sng Cu Long.
Kinh nghim Thi Lan khng th l lessons unlearned i vi Vit Nam.
Ngy cui cng trc khi v M, nh i tm cht hng v Vit Nam trn t
Thi, Cao mi ng Khc, H v Tin S Chamsak dng ba ti ti qun n Dalat
khung cnh thanh lch trn ng Sukhumvit Soi l mt trong nhng qun n Vit
Nam c qung co l ngon nht Bangkok vi cc mn ch gi, cho tm v nem
nng. Ring Cao chn ni y v ci tn Lt gi rt nhiu k nim.
CHNG IV
GIA CON NG
TI KHU TAM GIC VNG
Xin cho nhau, gia con ng
Ma xun pha trc, min trng pha sau
Bi Ging
Nu sng Mekong l mt thy l giao thng nh gic m ban u ca
Doudart De Lagre-Francis Garnier v on thm him Php vo Th K 19 th Tam
Gic Vng (Golden Triangle) nm gia con ng t cao nguyn Ty Tng ra ti
thm Bin ng.
Ri Cnh Hng (Jinhong) Th Trn cn Nam ca Tnh Vn Nam, khong 150
dm v pha Nam, con Sng Xanh Cun Sng-Lan Thng Giang (Lancang Jiang)
tn Trung Hoa ca sng Mekong bt u chy sang Vng Tam Bin, ranh gii ba
nc Min in, Lo v Thi Lan. Vi din tch khong 195 ngn km2 vi lch s l
nhng nm mu me lin quan ti sn xut v bun bn ma ty em li li nhun
hng triu la nn c tn l Tam Gic Vng.
38
y l khu vc ni ting vi huyn thoi v nhng on xe do la ko c v

trang chuyn tr ton thuc phin trong mt vng rng ni rng ln khng lut php
ch c quyn uy bng sng n gia cc lnh cha.
Cho d ngi ta ni ti tnh hnh i khc nhng Tam Gic Vng vn l
trung tm trng cy thuc phin ln nht vi 260 tn thuc phin th mi nm v
c tinh ch thnh cht bt trng cht ngi c tn l heroin phn phi i khp
th gii.
Cao chn con ng ti Tam Gic Vng t ng Thi Lan. Bng chuyn bay
ni a t phi trng quc t Don Muang ngoi Bangkok ti Chiang Rai (ni c
chn cho hi ngh ca bn quc gia vng h lu sng Mekong k kt hip nh
i danh xng y Ban Sng Mekong (1957) Mekong River Committee sang y Hi
Sng Mekong (1995) Mekong River Commission vi thay i cn bn l khng mt
quc gia hi vin no c quyn ph quyt (veto power).
Nhng n i gn xa khin Tam Gic Vng cng tr thnh hp dn, li
ko du khch ti thm ngy cng thm ng nht l vo ma kh t thng 11 n
thng 5, khng phi ch nhng nh khch vng lai (guest houses) m c my khch
sn 5 sao lng ly cng khng cn ch, h n t khp ni trn th gii. Thi Lan
ang trit khai thc du lch trong vng ny b li khon tin ln lao mt i khi
phi khai quang nhng cnh ng thuc phin.
T Chiang Rai bng chuyn xe bus sng choang c gn my lnh, Cao v
m du khch a s l ngi Ty Phng v ngi Chu phn ng l Nht Bn
vt on ng khong 60km v hng Bc ti Sob Ruak mt Thn p Thi
bn b ni khc quanh ca sng Mekong gia Tam Gic Vng. S du khch c
xung hai khch sn sang trng trn sn i. S c thm mt khch sn th ba
cng bn b sng Mekong nhng thuc a phn Min in. Bao nhiu nhng tin
nghi du lch y vn khng lm gim ci cm gic phiu lu i ti mi du khch.
Thay v chn khch sn Baan Boran vi vin qun l bnh bao v lch thip
ngi Php trng rt bt mt vi b ru con kin nhng v ht ch, Cao chuyn sang
khch sn k bn vi ci tn ng nghnh Con Vt Nho (Le Petit Canard), cng c
cc loi ru thc n ngon vi ban nhc sng sn nhy v c nhc Karaoke theo
thch ca du khch.
Bn quy ru, trong cm gic lng lng ngi ta d lm quen nhau. Cao gp
Kenji Aoyagi, mt phng vin nhip nh kh ni ting ca t bo Ashashi Shimbum.
Kenji ch mi mt tui vo nm hnh thnh y Ban Sng Mekong 1957. L mt ngi
Nht sinh ti Nht nhng li c nim say m k l v con sng Mekong v cc
sc dn sng hai bn b con sng y. Trong sut 10 nm, anh i dc theo con
sng t ngun trn cao nguyn Ty Tng xung Tnh Vn Nam, qua vng Tam Bin
Min Thi Lo ca Tam Gic Vng chy xung Cam Bt v chng cui qua nam Vit
Nam trc khi ra Bin ng. Kenji sng vi tng bc bin i ca con sng
Mekong, chnh anh chng kin ln u tin vo thng 10 nm 1990, bn chic
tu hng Trung Hoa thnh cng sui dng sng Mekong t Vn Nam xung ti
tn Vn Tng Th nc Lo.
Nm 1992 khi Min in cho m ca bin gii th Kenji khng cn b mt
hng ro no theo sut dc chiu di con sng. Bng ci nhn y ngh thut, anh
thu vo ng knh v p hoang d v cnh quan thin nhin cn trinh nguyn ca
con sng Mekong cng vi nhng sc dn cn gi c cc phong tc tp qun c
truyn m theo anh c l l nhng hnh nh cui cng trc khi con sng bin i
mt cch vnh vin do nhng bc pht trin nhy vt v kinh t sau chin tranh, vi
hng chui nhng con p thy in ko theo cc bc k ngh ha th ha gy
nhim v s ph hy ton din h sinh thi.
39
Cng ti y Cao mau chng lm quen c mt nh bo tr tui ngi Php

tn Cartier, nguyn l Gio S Trung Hc sm chn ngh g u tr nn chuyn
sang ngh bo, l k gi t do free-lance, anh ang i tm s nghip t khu Tam
Gic Vng. Cartier dnh cho Cao mt ngc nhin y th v. Cuc gp g vi mt
thanh nin Vit Nam, ng hn mt thanh nin M gc Vit tn Sn.
Sn hin l sinh vin MIT Vin K Thut Massachussetts hc tr ca mt bc
Thy ly lng Noam Chomsky, cha ca Ng php Cu Trc Syntactic Structures
vi nhng khm ph ngon mc v Ng php Bin To. Mi 4 tui Sn theo b m
nh nhng thuyn nhn qua M, cha ni rnh ting Vit. Sn hn nhin ln ln
gia ging chnh (main stream) nh mi a tr di dn khc. tui 17 va xong
Trung Hc, cha nh hng, m mng th k c tr thnh tr thnh mt Mc
S truyn gio Lin X hay mt nc ng u. Trong mt chuyn du kho Do
Thi theo hc mt nm i Hc Hebrew Jerusalem, i thm cc Kibboutzim, nh
mt nh mnh Sn gp Noam Chomsky v ngay lc Sn bit mnh thc s
mun g. Tr v M, cho d c cc trng ln nh Harvard, Stanford, Yale thu
nhn nhng Sn chn ghi danh ngay vo MIT v mau chng tr thnh mn sinh
xut sc ca Noam Chomsky. Cao th ch c nghe danh Chomsky t nhng nm
60 nh l mt tr thc t khuynh phn chin trong sut cuc chin tranh Vit Nam.
Sn ang chun b cho lun n Tin S, mi ci tui 23 Sn c tham vng
hin thc mt phn gic mng ln ca ngi Thy khng ngng c nhng ng gp
khai ph v ng hc trong sut na th k v nay qua ngng tui c lai hy.
Noam Chomsky cng khng thiu lng yu mn ngi hc tr xut sc ca mnh.
Theo mt ngha no th Sn nh mt phn tui tr ni di ca Chomsky.
Lng say m ring cng thm vi k vng ni ngi Thy dy l ng c thc
y cho nhng chuyn i khng mi mt ca Sn nhm kho st cc nhm ng
chng (ethnolinguistics) ca nhng sc tc trong vng ng Nam (ethnic groups of
mainland Southeast Asia). Mi va sau 2 thng sng vi sc tc Bru Qung Tr,
nay Sn li ti vi cc sc dn thiu s trong Khu Tam Gic Vng, vn trn ng
i tm nt i ng ca cc nhm ngn ng k c ca cc sc tc bn khai vi c
vng pht hin ra mt roadmap hng ti mt Ng Php i ng (Universal
Grammar) trong qu trnh hnh thnh ting ni ca nhn loi. Khng dng , Sn
cn c tham vng thc hin gic m ln nht ca ng Thy mnh khng phi ch
MIT m c Vin Ng Hc Vit Nam tin ti hon tt bng tun hon cc nguyn
t ngn ng linguistic atoms ging nh bng tun hon ha hc ca Mandeleyev
1869.
Tui tr v t tin, i cnh chim bng y a gic m ca Sn ln mi tn
trng sao. L con mt gia nh rt giu c nhng bn thn Sn li chn mt np
sng n gin. Ti Tam Gic Vng, khng khch sn 5 sao m khu nh vng lai
cng vi my ng Ty bal, Sn ch ti khch sn Le Petit Canard tm gp Cartier,
c bit ti nh mt th th cng ca Tam Gic Vng, vi hy vng anh ta s cung
cp mt s thng tin trc khi Sn i su vo trong nhng bun sc.
Cng mt lc Cao tm thy Sn mt iu g v cng n gin v cng li
rt ln lao. Cho d chuyn bo tn vn ha hay v ngun cha bao gi l mt
issue i vi Sn nhng cng trnh m ngi thanh nin y ang theo ui li
thc s mang ngha v ngun trn bnh din nhn loi.
Gia ni xanh trng ip, xen gia mnh mng nhng khu rng rm, t trn
my bay nhn xung tht kh m thy c nhng hecta trng cy thuc phin cng
mt mu xanh rn.
Cnh tng trng rt hin lnh trn nhng con ng mn l nhng on la
hay nga th thng xuyn di chuyn qua li nhng khu rng hay i ni nhng
40
li chnh l nhng on xe ch thuc phin th ti cc nh my ch bin hay nhng

bao ti heroin tinh ch i ti cc im hn c a ra th gii bn ngoi v tt
c c v trang ti rng bo v cho chuyn hng c tr gi ln ti hng triu
la. Lun lun xy ra cc v thanh ton gia nhng phe nhm cc lnh cha
chim c quyn v tranh ginh nh hng.
Phc v ha, khc sng Mekong chy qua Khu Tam Gic Vng i khi
ngu y va l mch sng v cng l dng chy c ln mu v c ni tri nhng xc
cht.
Thng 3 nm 1992, B Trng ba nc Min in, Thi Lan v Lo hp
Bangkok k kt mt tha c, thc ra ch c gi tr trn giy t, nhm dit tr sn
xut v lu hnh ma ty trong Khu Tam Gic Vng. Trong nhng nm 80 ngi ta
c on khong 80% lng heroin lu hnh trn cc ng ph M Quc l pht
xut t ng Nam nhng giai on cocaine thnh hnh hn. Sang nhng
nm 90, heroin tr thnh cht ma ty chnh, cc vng Trung v Nam M cng bt
u m rng din tch trng cy thuc phin.
Cho d c cam kt phi hp hnh ng gia ba nc nhng gii chc chng
ma ty M DEA (Drug Enforcement Agency) th hoi nghi, nht l vi Min in th ai
cng bit l mt chnh th c ti, khai thc vn dng ma ty khng ch c ngoi
t vc dy mt nn kinh t ang hon ton suy sp m cn v ti tham ca nhng
ng Tng cho d chnh quyn Min lu lu li c mn trnh din trc cc ng
knh i truyn hnh ngoi quc cnh t nhng bao nha phin hay ph hy mt khu
nh my ch bin ngay trong Tam Gic Vng. Ring vi Thi Lan, khng ai l khng
bit gii chc cao cp v c nhng Tng lnh Thi t nhiu c dnh lu ti bun bn
ma ty, cng l l do ti sao Thi Lan cha h dm bt Khun Sa c coi nh
ng trm ca nhng trm ma ty bi v s l nhn chng sng gy lin ly ti
nhiu Tng lnh cao cp nht ca Thi.
S dn ghin cc Th Trn bin gii in hnh nh Thy L (Ruili) gia
Bc Min v Trung Hoa ang gia tng mt cch d s, cng d hiu khi m mt liu
heroin cn r hn c mt lon bia, du khch c th mua ngay t mt anh ti x chy
xe li. Nn chch choc v im trn lan lm gia tng s nn nhn nhim HIV
cao khng thua g Thi Lan. T cc Th Trn bin gii heroin c chuyn i theo
nhiu ng hoc ti Hongkong v t y c a vo th trng M Chu, u v c
Chu. Cn phi k mt s lng ln lao khc c chuyn t Tam Gic Vng qua
Chiang Mai xung Bangkok cung cp cho vng Nam Thi, M Lai, Singapore v
lu hnh i khp th gii. Cho d c n t hnh rt kht khe bng treo c dnh
cho k bun ma ty nhng Singapore vn khng trnh c l mt ca khu phn
phi ma ty. Cui cng khng th khng ni ti Vit Nam cng l mt ng chuyn
vn ma ty n t Tam Gic Vng vi mt s lng ng k c s dng ti ch
gy cnh nghin ngp ngy cng lan rng trong gii thanh thiu nin. Do nhng mi
kim chch d bn chuyn tay, truyn bnh HIV, vim gan siu vi B v C, trn cc ng
ng ph khng ch H Ni Si Gn m cn lan ra cc Tnh trn c nc. Dnh
dng ti ng dy ma ty ny c c nhng vin chc cao cp nh nc v b
cng an. Vn Ha Sng Mekong, thuc phin v ma ty theo ci ngha ca
Samsenthai, thm nhp u khp v bao trm c vng chu th sng Hng.
Trc y mi nm M vin tr cho Min ngt 20 triu la trong k hoch
khai quang cc vng trng thuc phin nhng k t 1988 s tin ny b ct do chnh
quyn qun phit Min n p cc phong tro dn ch, k t lng sn xut
thuc phin li tng vt.
Trong s cc lnh cha thuc phin tung honh trong khu Tam Gic Vng th
Chang Chi Fu c bit ti qua b danh Khun Sa ng hong giu c, l ni bt v c
41
thanh th nht trong sut bao nhiu nm, tng t phong khi th l vua nha phin
khi l chin s tranh u cho t do (freedom fighter) c c mt qun i ring vi
hn 15 ngn tay sng thng lnh ton khu cao nguyn ng-Bc Min. Nhng k t
thng Ging 1996 c l khng cn giu hn c na v do anh hng thm mt
vi thng xuyn cc cuc truy lng, Khun Sa chn gii php tha hip ra quy
thun v c a v Rangoon, sau i sang mt tn Min in khc U Htet
Aung chn mt cuc sng va an bnh va hng th cc k huy hong trong
nhng bit th khc nhau bn khu b h vng ngoi Rangoon, di s bo v
cht ch ca chnh quyy qun phin Min. B li pha sau lng l khu tng hnh
dinh Ho Mong thuc bang Shan nay do qun i Min kim sot. ang l Th Trn
bin thy giu c th nay tr thnh mt khu suy thoi, ang t 20 ngn dn th ch
cn li mt phn nm, m lnh trng ca Khun Sa th r m bin dng vo cc khu
rng su i tm lnh cha mi vo i qun im th di tn sang Thi c tip
nhn nh nhng sex workers ang khan hin. Ngi ta ang mun bit Ta Nh
Trng ca Khun Sa thnh Vin Bo Tng ca Khu Tam Gic Vng, ch cch bin gii
Thi 40 pht ng xe bus thu ht thm du khch.
Nhng sau Khun Sa li ni ln ngay nhng lnh cha nha phin mi vi
tn tui ly lng nh Chao Nyi Lai nguyn lnh t phin cng vi hn 20 ngn tay
sng di trng cng c thu phc mua chuc hp tc lm n vi chnh
quyn Rangoon.
Do my ly ru Sake ung vi Kenji ti qua, Cao tr dy mun nhng tri
bn ngoi vn cn ph dy c nhng sng m trn vng cao nguyn Tam Gic
Vng, ni c khc gia con sng Mekong thm ph sa chy qua.
T nhng nm 80 khi Vua Thi Lan Bhumibol ch thn thng xuyn thm
ving v khuyn khch dn chng chuyn sang trng cy nng sn bp sn tr c
ph thay cho cy thuc phin th ngay trc mt tnh hnh c phn i khc. Nhng
thc t khng d dng nh vy khi m thuc phin th t nh vng trong khi sn
bp th r nh bo m cn phi thm phn lao ng nhc nhn bi v lp t mng
trn nhng sn i cao trn 1000m l th t kh poor soil kim cao li rt
ngho dng cht ch c cy thuc phin l d dng mc t nhin trn vng th
nhng y.
Bi th cho d Thi Lan lun lun ru rao thnh tch dit tr ng dy nha
phin pht xut t Tam Gic Vng nhng Cao v anh bn nh bo Php khng
c cht kh khn tm ra v ti thm mt cnh ng trng cy thuc phin mt
xanh v sai tri nm trong lnh th pha cc Bc Thi. Cht nha chit ra t nhng
tri trng p v hin lnh mt cch v ti y sau giai on tinh ch s tr thnh
cht bt trng heroin to cm gic hoan lc m say v c gy nhng thm kch cht
chc trn khp cc ng ph nc M.
Ngi n ng Thi tn Samsenthai l hng dn vin gc t cao nguyn
Isan nhng cn lin h gia nh bn Lo nn vi anh ta th bn ny hay bn kia b
sng Mekong u l nh. Anh ni c ting Vit ting Anh v c mt cht ting
Php, c nhiu sch c kin thc. Anh rt thch ni v con sng Mekong, v nhng
bi tnh ca long khong v v s nhng cu chuyn c tch dn gian lin quan ti c
dn sng hai bn b con sng nc nu hnh phc v tnh i y. Samsenthai ni
ging thnh tht:
- Thuc phin cng l mt kha cnh vn ha khng ch ca t nc Thi
Lan m ca c lu vc sng Mekong na y cc ng nh bo .
Cao cng c anh ta i x nh mt nh bo, vi khng mt dng anh
tip:
42
- Nu ng Cao cha bao gi th dng th ng cha th hiu c chng ti

u!
Cho d khng ngng ao c tm hiu vn ha con sng Mekong nhng cu
ni thch y khin Cao phi chp nhn l k thua cuc ngay t u. Cao cng c
l l ca anh, nh ngi thy thuc u cn mc th bnh mi hiu c bnh.
Tuy khng qua kinh nghim bn thn, nhng Cao cng hiu c cht
heroin n m hoc ngi ta nh th no qua xp ti liu ca Bc S Duy gi cho v
c bng phn home work ca ring anh trc khi Cao t chn ti Tam Gic Vng.
Cng l phin nhng do c thm nhm acetyl nn phn t heroin thm
qua mng mu no (blood brain barrier) nhanh hn morphine rt nhiu. Heroin c
dng theo nhiu cch: Chch tnh mch, c th chch tht hay di da (skin popping),
ht qua mi (snorting) hay ht qua iu thuc vn (smoking). Tc dng tc thi ca
heroin chch tnh mch l c ngay cm gic hng phn cc im tip theo l nhiu
ting ng h sng trong trng thi m sung sng vi con ngi th khp nh
(myosis) v s i by gi ch cn c nhn bng na con mt: Mong manh nh t
tri v nh nh lng hng.
Ring vi Cartier anh k gi Php th khng cht du dim m anh cn t ra
hnh din l ngi rt am tng mi kha cnh vn ha ca con sng Mekong. V
by gi th Cao hiu ti sao Cartier sm chn cuc sng nghim tc ca nh gio.
iu Samsenthai ni khng phi l sai, cy thuc phin Opium Poppy, tn
khoa hc Papaver Somniferum khng phi ch c trong khu Tam Gic Vng m c
trng trn khp cc Vng Thng Du ca Lc a Chu Gi Ma. Trong b sch
s v Cy C Vit Nam, nh thc vt hc Phm Hong H vit v cy thuc
phin hay tru nh sau: C nht nin, cao 1.5m, c m trng. L trn khng cung,
phin m thn, khng lng, mu mc mc. Hoa trn cng di 10-20cm, to, n di
2.5cm, i mau rng, cnh hoa 4-5, to, cao 4.5-5cm, , tm tm hay trng, trung tm
m, tiu nhy nhiu, num hnh mm c tia. Nang khng lng cao 5-7cm, n do l
di num, ht nhiu, nh trng hay en. Cng dng diu au, lm ng, trn luyn
sc, tr ho. Trng Thng Du Bc Vit, t khi trng Nam. Cy nguy him.
Ngoi cng dng chit sut cht morphine, codeine, papaverine cho k ngh
dc phm, cn phi k ti heroin hay diacetylmorphine, cht bin ch t morphine
cho dn ghin ma ty, c chi tit m Gio S H khng cp ti l do hoa thuc
phin p c nhiu mu sc trng hng tm nn nhiu ni cn trng th cy nguy
him y lm cy cnh.
Nh mt bt cng v cng tht l tr tru, bao nhiu t nn x hi trn th
gii ngy nay lin quan ti ma ty, ngi ta thng li cho cc sc dn b lc
trong khu Tam Gic Vng. Nhng thc ra, hoc khng hiu bit cht g v lch s
hoc c mt tr nh qu ngn nn ngi ta mi i ti mt kt lun nng cn nh
vy. Bi v trong sut thi k thuc a cc thnh, chnh nhng ngi Ty Phng
da trng trit khai thc thuc phin v thu li nhun.
Vi thc dn Anh th rt sm ngay t thi N Hong Victoria, bng tu chin
v sng i bc ngi Anh m c th trng vo Trung Hoa vi cuc Chin
Tranh Nha Phin Opium War 1839-1842 vi Bt Quc Lin Qun kt thc bng Ha
c Nam Kinh c k kt trn mt chin hm Anh m cho ti mi nhng nm sau
ny ngi Trung Hoa vn gi nh mt ni nhc quc gia (national humiliation)
theo triu nh Mn Thanh phi hin nhng o Hng Cng, c cng nhn
quy ch ti hu quc (most favored nation) cho Anh v phi m ca cho cc nc
Ty Phng c hon ton t do giao thng trong c quyn t do nhp thuc
phin vo Trung Hoa.
43
Vi ngi Php trong thi gian h ba nc ng Dng h ginh c

quyn khai thc thuc phin (Monopoles de l Opium) m hng ngn tim ht gy
cnh nghin ngp cho bao trm ngn dn bn x.
Vi ngi M, nm 1949 khi Tng Gii Thch thua phi chy ra o i
Loan, mt m tn qun thuc S on 93 Quc Dn ng Trung Hoa di quyn
Tng L M, o thot xung pha Nam chim ng khu Bc Min, l i qun
th ph t ph cp bc v v vt lng thc ca ngi dn Min ri tr bng cng
kh phiu ma vi hng ch M s bi hon v cng mau chng tr thnh cc lnh
cha sn xut bun bn ma ty nhng v c M coi l thnh tr chng cng, l
nhng freedom fighters nn h c c s ym tr ca CIA v ca T Lnh
Cnh St Thi. Cho ti nm 1952, vn c hn 10 ngn qun ca L M chim
lnh c mt khu vc Bc Min rng ln gm cc bang Shan, Kayah, Kachin sang ti
vng Salween v cn mu tnh lin kt vi qun ly khai Karen chng li chnh ph
Rangoon. Qun i Min phi v cng vt v cng mt lc ng u vi nhiu
mt trn: Tiu tr qun ly khai Karen, qun phin cng v c nhng cuc hnh qun
quy m chng li qun L M. Cui cng chnh quyn Rangoon phi a vn ra
trc Hi ng Bo An Lin Hip Quc (1953) v sau bao nhiu cuc iu nh ko
di rt gay go cng ch c khong 6000 qun Quc Dn ng chu rt v i Loan
v s cn li th vn l mt i qun v chnh ph chim gi bt hp php phn t
Bc Min vn hot ng cp bc c sn xut v lu hnh ma ty mnh nht trong
Khu Tam Gic Vng i vi Min nh mt th ung nht lun lun gy au nhc m
khng lm sao dt cho c.
Ri trong sut cuc chin tranh Vit Nam, cnh cn phi k ti mt cuc
chin tranh b mt khc Lo do CIA iu khin vi Tng Vang Pao v hn 30
ngn ngi Hmong v c th duy tr s hp tc bn vng vi nhng ngi Mo
y, CIA cng ng la trong cc v di chuyn ma ty bng c nhng chuyn bay
Air America.
Sng trong h sinh thi l mt vng ni rng trng ip trong ci lnh y m
kh ca nhng ngy ng gi, vi gi h trn nhng ngn cy, vi my n ln t
nhng thung lng, trong ci mnh mng ca rt lnh, ngun m cng l cht bp la
di lp tro than v hnh phc c c l nm bn nh sng chp chn ca ngn
n du chai v vin thuc phin a vo nh la trc khi np vo ng iu rt mt
hi thy c t tri ch cn l mt cm gic lng lng thanh thot, trn c nim vui
v ni bun. Trong cuc sng qu m bc, iu thuc phin ch l mt cht
nha ca c cy sau vn, chng lm hi ai khng l nguyn nhn gy ti c th h
c g phn on h bng nhng gi tr lun l di ng bng.
Samsenthai khng phi l sai khi ni ti kha cnh vn ha phin ca cc
sc dn min Thng Du.
Tiu dit vn ha cc sc dn thiu s bt lun tt xu ra sao, ng ha h
(assimilation) nhng bng mt danh xng m miu l thch nghi vn ha
(acculturation) c lm cho h hnh phc hn khng ? Hay ch to ra c thm
nhng phong tro FULRO (Front Unifi de Liberation-de Lutte des Races Opprims)
nh cao nguyn min Nam Vit Nam vo nhng nm 60.
C bao nhiu phn l vn ha dn tc hay sc tc, bao nhiu phn l vn ha
chung cho c nhn loi trong ni dung mi nn vn ha y ?
Bo tn vn ha tr thnh mt ti tranh lun gay go, mang sc thi ca
vn ha chin tranh v ngi ta khng cht ngn ngi t do nm vo ngi nh
knh vn ha y.
C phi v vy m Lin Hip Quc quyt nh chn nm 2000 l Nm Quc
T Vn Ha Ha Bnh (The International Year of the Culture of Peace) cho ton hnh
44
tinh ny. Theo chun b bc vo thin nin k mi, nhn loi cn chuyn bin
t mt nn vn ha chin tranh (Culture of War) sang mt nn vn ha ha bnh: M
iu ny li i hi phi c mt chuyn bin c bn trong cch suy ngh v hnh x
ca mi chng ta i vi th gii, trong :
- Vn ha v sng to c coi nh ci ngun ca ha bnh vi s tng
knh v cm thng.
- Bt bo ng linh hot (active nonviolence) s thay th cho v lc nh mt
ng c thay i x hi.
- Ganh ua sng to v hp tc s thay th cho hnh thi cnh tranh trit tiu
(zero sum competition).
- Cui cng l s ci m v chia x thng tin thay th cho b mt bng bt,
theo i thoi v s ng tm s thay th cho th bc quyn uy bn trong v
gia nhng hnh thi x hi.
Gia nhng iu c m v hin thc cho nhng nm sau 2000 xem ra vn
cn c mt khong cch hnh tinh.
Ti Chiang Sean ni tng l C ca Thi vo Th K 14 nay tr thnh mt
t im du lch rt hp dn vi m du khch mun dt mng phiu lu ti khu Tam
Gic Vng. Cnh tng thng mi ha lm xn mt l nhng c gi n t di
ng bng gi b lm ngi sc dn b lc vi cc b y phc c truyn sc s ti
ci ng bn nhng tm bng vi dng ch: Take a picture with hilltribes girls:
One person 10 bahts tnh ra la cha ti 40 xu. Cng cnh tranh vi hng phim
Kodak ca M, Fuji c m thm c tim ra hnh ti ch phc v du khch.
i vi cc sc dn thiu s sng trn lc a ng Nam Chu th ng
bin gii chnh tr a d trn bn khng c hiu lc ngn cch no i vi h,
bng nhng i bn chn trn vm v h vn p trn nhng con ng mn bng
rng vn t do qua li giao tip nhau. Thi Cch Mng Vn Ha khi b V Binh
truy lng, cc sc dn thiu s Hoa Lc d dng vt qua bin gii lnh
sang cc nc lng ging phng Nam.
Cho d mang nhng y phc mu sc khc nhau, ting ni cng khc nhau
nhng h c mt mu s chung l cng ngho kh, vn sng tnh trng bn khai
trong nhng thn bn tiu ty ko di t bao Th K, tnh cnh cng chng khc g
30 sc dn thiu s trn cao nguyn Trung phn Vit Nam, h cng b m dn ng
bng khai thc bc lt v cn khinh mit gi bng tn ging nh mi.
Gia khung cnh thin nhin nh cn v nguyn s y, vi my b lc cn
st li tng l ti hp dn cho nhng lun n Tin S, nhng cun sch nghin
cu dy cm v nhn chng, ng hc v mi sinh. cn l ni n dt rt quyn r
cho nhng ai tng tht vng v s b tc ca nn vn ha Ty phng khin h
quyt nh ri b x hi vt cht ca nn vn minh s hu tm ti mt nn vn minh
bn th, ti sng c qunh ni vng i ni trng ip, sng vi thin nhin v c
chan ha vi khc giao hng v tr...Nhng ri ch l s v mng bi v dn d h
thy rng s bnh an y l khng c tht: Rng chng c g l th mng, li khng c
c mt khng gian ring t, ch c kh hu nng m cng thm vi mi e da ca
cht chc ca cn bnh st rt c tnh. Ring cc khu rng ma (rainforest) th c
ngy mt thu nh li do k ngh ph rng ly g v ci khng gian tng nh yn
tnh y vn vng v ting sng giao tranh ca m lnh nh thu bo v cho cc
on xe ch thuc phin.
Cartier anh k gi ngi Php cng i vi Cao a ra mt nhn xt l th:
- Anh c nhn ra iu ny khng, cc sc dn b lc y cho d ngho kh
ti u vn c mt nt rt chung: h ht sc ch chm sc lm p phn trn c
45
th, c bao nhiu trang sc v hoa h dnh ht cho phn ny, trong khi di th
hu nh b b qun vi i chn trn lm bn v dnh nhng ct bi.
Cartier cn t ra am tng nhiu hn phong tc tp qun ca cc sc dn
sng hai bn b sng Mekong. Chng hn anh a ra nhn xt v tnh c lp ca
ngi ph n sng trong lu vc c th hin r nht trong mi quan h tnh dc.
Theo anh ta th trong c tc Phi Chu, tnh dc ch phc v ngi n ng
nn ngi ta ct mng (clitoris) ni b phn sinh dc n nhm trit tiu mi khoi
cm ni ngi n b, tnh hnh hon ton o ngc ng Nam . Trong cun
sch Southeast Asia in the age of commerce 1450-1680 Anthony Reid ghi li nhn
xt: Ngi ph n ng Nam nh Thi Lan, Min in... t ra rt ch ng
trong vn i hi tha mn dc tnh khin ngi n ng i khi phi chp nhn
nhng th thut au n ch nhm tha mn ngi n nh chu xu vo dng
vt nhng nhng ming ng, nhng vin bi kim loi giu c th bng vng ngho th
bng ch hay c nhng chic chung nh to ra nhng m thanh trm bng khng
ngoi mc ch lm tng khoi cm cho ngi n khi giao hoan.
Tnh ch ng ni ngi n cng c nhn thy ngay ni nhng sc dn
thiu s vng cao nguyn Trung Phn Vit Nam, chnh ngi ph n ch ng chn
v ci ngi n ng v lm chng. Du vt cn vng st li ca ch mu h.
Tuy khng ni ra nhng theo mt ngha no th Cartier anh nh bo ngi
Php cng c kinh nghim au v thng khoi ca nhng ngi n ng sng
ni lu vc sng Mekong.
m du khch tp np ti y, mi ngi ty theo kinh nghim bn thn
mang theo h nhng hnh nh rt khc nhau v Tam Gic Vng: H vn ban ngy ra
sn nh Golf, bui ti chi bi trong cc sng bc v khi cn th c sn nhng
tht voi c thun ha a h i du ngon. Cng vn anh nh bo Php mi
quen y dn Cao ti xem mt khu t ni gia dng sng Mekong pha Min, c
chn lm a im cho mt Las Vegas nh rt hp dn trong tng lai vi khch sn
cc k sang trng trn 300 phng v d nhin vi cc sng bi, c tn l Khu Ngh
Mt Thn Tin Tam Gic Vng (Golden Triangle Paradise Resort). Cartier ging
khinh mn v mai ma:
- D nhin s tin thu v s rt ln, khng phi tt c u vo ti cc ng
Tng Min, s cn phn tin xung vo qu quc phng mua my bay xe tng v
sng n t Trung Hoa v c xy thm tri t giam cc ng ch ca b Aung
San Suu Kyi ngy cng thm ng ang ch bit khn c ku go dn ch!
Aung San Suu Kyi l tn tui gn lin vi tng lai dn ch ca t nc
Min in. c tng gii thng Nobel Ha bnh 1991 c tuyn dng nh
mt gng can m phi thng ti Chu trong my thp nin gn y. B cng
c tuyn chn lm ng vin cho Gii Thng Sakharov v T Tng T Do.
Sinh nm 1945, l con ca Aung San mt v anh hng quc gia Min ginh li
c lp t ngi Anh. ng ta cn c bit n nh mt lnh t c tm nhn xa
vt ra ngoi bin gii quc gia Min.
Ngay gia cuc tranh u cho nn t ch ca t nc ng c nhng suy
t rt sm v nhu cu kt hp cc quc gia ng Nam nh mt thc th ring bit
khng phi ch ng u vi cng lc Ty Phng m cn vi ba nc ln
Chu l Trung Hoa, Nht Bn v n . Gic m cha hnh thnh th ng b
m st (1947). Thc s b Suu Kyi cng khng bit nhiu v thn ph v khi ng
cht b ch mi c 2 tui.
Aung San Suu Kyi tranh u theo phng thc bt bo ng ca Thnh
Gandhi. 1960, Suu Kyi ri Min in sang n v m b ang l i S. Sau
b theo hc trit, chnh tr v kinh t ti Oxford trc khi sang Nu c lm vic cho
46
c quan Lin Hip Quc. Nm 1972, b thnh hn vi mt ngi Anh Michael Aris
mt chuyn gia v Ty Tng. Mt cuc hn nhn c iu kin l chng no s mnh
ku gi th b s c t do tr v Min in. B theo chng sang Bhutan, tm hc
v Ty Tng, sau tr v Anh theo hc cao hc ti Trng Nghin Cu ng
Phng v Phi Chu SOAS. 1988 t gi chng v 2 con, b tr v Min chm sc
m gi ang lm trng bnh. Gia lc ang c cc cuc xung ng tranh u
v biu tnh lan rng, b quyt nh tham gia sinh hot chnh tr v tr thnh mt
trong nhng sng lp vin ng chnh tr i lp Min NLD (National League for
Democracy). Ngay trn bc thm ngi cha Shwedagon, mt ngi cha c xa nht,
cng tui vi lch s hnh thnh quc gia Min in, trc hn na triu ngi t
tp b c mt din vn u tin v ngay sau y b tr thnh nhn vt ni ting
nht Min in. B ni L con gi ca cha ti, ti khng th tip tc th vi
nhng g ang din ra. Ngi n b mnh mai y c sc hp dn ca mt ngi
sao in nh, chng t s can m phi thng trc bo lc v tr thnh thn
tng ca qun chng Min. 1990 ng chnh tr i lp NLD thng v vang chim
82% s gh trong cuc u phiu do uy tn v s thu ht ca b Suu Kyi. Chnh
quyn qun phit SLORC ph nhn kt qu cuc bu c khng chu trao quyn li
cn bt giam b t tt c cc ng vin i lp. Suu Kyi tip tc b qun thc ti gia
trong 6 nm, v kh cui cng ca b l chic n dng cm cng b ly i, b
khng cn c ting n gi ti nhng ngi dn yu mn b ang t tp trc
ca nh ni b ang b giam cm. B ch c th ra vo thng 7 nm 1995, tip tc
cuc tranh u bt bo ng bng nhng t tuyt thc.
Burma nguyn ngha l nhng c dn u tin trn th gii, h l nhng
ngi thuc sc tc Mn tng t vin nn mng u tin cho ngi cha
Shwedagon vo nm 588 trc Ty nguyn, ni m nhiu Th K sau vn c coi
l vng t Pht thing ling khng ring cho Min in m cho c Pht T th gii.
Min in tng c bit ti nh mt vng t Vng (Shwe Pyidaw), mt t nc
rt giu c v ti nguyn thin nhin vi g qu, kim qu, du kh, t ai ph
nhiu nht Chu nh Vng Chu Th Irrawaddy v c mt va c khng l ngoi
Vnh Andaman.
Mt t nc p nh vy vi c ngn Ngi Cha Vng lp lnh nhng li
l mt t nc ca ngho kh vi ba phn t dn chng tht hc v thiu n, cn
t hn di thi thc dn Anh. Vi din tch 676.552km2 gp i Vit Nam, bng
din tch nc Php v Anh cng li. Ty v Ty-Bc gip vi n v Bangladesh,
Bc v ng-Bc gip vi Trung Hoa v Lo, ng v ng-Nam gip vi Thi Lan.
C hai con sng chnh chy t Bc xung nam to nn nhng thung lng v ng
bng ph nhiu. Con sng Irrawaddy xut pht t cao nguyn Ty Tng chy qua
vng i ni Kachin pha ng-Bc Min chy di sut 2000km v hng Nam vi
chng cui chia ra lm nhiu nhnh trc khi ra bin khi. L mch mu giao
thng chnh ca Min t thi thc dn Anh. Con ng ti Mandalay i vo
vn th bt h ca Rudyard Kipling, Vn Ho Anh u tin c gii Nobel Vn
Chng, c mi ngi bit ti nh mt Nh Vn ca thi k thuc a. The
Ballad of East and West (1892) vn cn lun lun c trch dn: Oh, East is East,
and West is West, and never the twain shall meet! ng l ng v Ty l Ty, v
hai ng y chng bao gi gp nhau!
On the road to Mandalay,
Where the Flyin-fishes play,
An the dawn comes up like thunder
Outer China crost the bay
Trn con ng ti Mandalay
47
Ni c nhng on c bay,
V rng ng ln nh chp
Ri Trung Hoa ra ti vnh ngay!
Mandalay theo huyn thoi Min in c coi l vng t Pht. Tng
truyn rng c Pht Thch Ca v mn Ananda khi ving thm i Mandalay
tin tri rng ti nm Pht lch 2400, th Mandalay s tr thnh mt trung tm truyn
b Pht hc. Do vo nm 1857 Vua Min in Mindon di chuyn Cung in
ti gn i Mandalay ni khc quanh ca con sng Irrawaddy v tip sau rt
nhiu Pht Hc Vin trng l c xy ct, l cc cng trnh ngh thut kin trc
bng g qu c trm tr v cng tinh vi. Mandalay nghim nhin tr thnh mt
Trung Tm Vn Ha Pht Gio. Nhng ri sau Mandalay ri vo tay ngi Anh
v tip n Th Chin Th Hai, tt c tr thnh tro than. Mandalay iu tn v
ngy nay tr thnh ci bng ca qu kh.
Min in tng c k l mt trong nhng thuc a em li li lc nht cho
quc Anh. Kyaw Nyein m t t nc Min in di thi Anh h nh
sau: l mt x hi hnh thp social pyramid vi di y l bao nhiu triu ngi
Min ngho kh ngu dt v b bc lt, v trn nh l mt thiu s ngi ngoi quc
Anh, n v Hoa...
ri hn mt na Th K sau tnh hnh khng c g i khc, cng vn x
hi hnh thp y vi nguyn di y vn l hng chc triu nhng ngi Min in
ngho kh ngu dt v b bc lt, ch c khc l b bc lt trit hn bi chnh ng
bo ca h, m Tng lnh qun phit Min.
Nm 1989, chnh quyn qun phit i tn nc Min in l Myanmar theo
ch Cng Ha X Hi Lin Bang. Th t nc ngoi gi v Min in (Burma)
s b ng du pht hon vi l do: Burma, country unknown.
Trc y ni ti Vit Nam, ngi ta ngh ti mt cuc chin tranh. Ni ti
Cam Bt, ngi ta ngh ti nhng cnh ng cht. Ngy nay khi nhc ti Min in,
thay v c bit n qua lch s vn ha ngh thut v cng phong ph th ngi ta
ch nghe ni ti tp on SLORC (State Law and Order Restoration Council) cai tr
bng khng b i lp, n p cc sc dn thiu s.
Theo Cao, cho d sp bc vo Th K 21, khng phi ch c Min in, mt
nn vn minh sng Mekong ni chung, bn ny T Ngn hay bn kia Hu Ngn th
cng vn l nhng x hi hnh thp, tuy b ngoi c khc nhau v th ch chnh tr
v mc pht trin v kinh t.
Khong 65km v pha ng Tam Gic Vng, nu bng ng b th phi qua
nhng on ng xu nhng cui cng cng ti c Chiang Khong bn Hu
Ngn con sng Mekong thuc Thi ni ni ting vi ngy hi nh c Pla Beuk hng
nm (Pla Beuk l ging c bng lau khng l ch c trn sng Mekong c con di ti
3m nng ti hn 300 kg), i din bn kia sng l Bn Houei Sai thuc Lo ni xa
kia tng l Tin n Carnot kin c ca Php trc 1954, nay du tch cn li ch l
my c sng ci han r theo thi gian v trong ci kh hu m thp ca Chu
Gi Ma.
Houei Sai cho n nay vn l mt Th Trn ca con sng Mekong vi trn mt
ngn i l ngi cha Pht cn i bn kia tng l khu bnh x 50 ging ca t
chc Medico do Tom Dooley sng lp vi Tr S t San Francisco.
Bng thuyn my xui theo dng sng Mekong dng mnh vi hai bn b l
rng hoang rm rp, nu may mn th ngi ta cng ti c Chiang Khong.
ng b hay sng, th cng chng ai m bit chc c nhng g s xy ra,
bi v bt c lc no bt c u cng c th n ra nhng v knh chng thanh ton
48
nhau thng l m mu, gia m tho khu tay chn cc lnh cha thuc phin
v c bn bun lu trong vng.
Ra khi khu Tam Gic Vng, con sng Mekong nc nu tr li v hoang d
bng bng cun chy v hng ng mt ht trong nhng khu rng rm ca vng
cao nguyn nc Lo.
Cao c nh tr v Thi Lan bng ng ng vng qua Lo. Anh s c dp
thm li p Nam Ngum, thm Louang Prabang nguyn Th Ph ca Hong Gia Lo
vn cn nhng ngi Cha Thp Vng c knh vi n ci t bi cc tng Pht, anh
cng tr li ving Th Vn Tng ca thi kinh t th trng trc khi bng qua
con sng Mekong sang Th Trn Nong Khai bn Hu Ngn bng cy cu hu ngh
Mittaphap.
CHNG V
TING SNG MAE NAM KHONG
TRN CNH NG CHUM
Nc Lo khng c coi l mt thc th a d chng tc
hay x hi m thun ch l mt tin nghi chnh tr
Bernard Fall
Gia con ng t Tam Gic Vng, qua Cartier anh nh bo ngi Php,
Cao c thm Sn l ngi bn tr ng hnh. cng l l do Cao i l trnh
hai ngi cng i Xieng Khouang, thm Cnh ng Chum, i vi Cao cng l mt
kha cnh vn ha khc ca con sng Mekong. Sau Sn c chng trnh ring, i
vo cc bun bn ngi Hmong, Khmu tip tc cuc kho st ng hc ca anh.
Vi Cao, mi ln ti vi con sng Mekong lun lun l mt hnh trnh mi vi cnh
tr khc, nhng con ngi khc m c ln anh gi a l Nhng Mekong d nhn
v khng bao gi c hai ln kinh nghim ging nhau. Cao t hi anh phi cn bao
nhiu chuyn i na, trong bao nhiu nm hay l cho n ht cuc i mnh c
th t ho l bit v mt con sng ang dn dn b hy hoi nhng vn cn mang
trong n bao nhiu iu b nhim v vn ang cn l mch sng ca ton vng ng
Nam nhng cn c bao lu na th kh m lc quan c li gii p. Phi
chng Cao c mt rng buc nh mnh vi con-sng-lch-s, con-sng-thi-gian
v cng l con-sng-cui-cng y.
Cng qua chuyn i ln ny, Cao c bit r thm cuc i Sn ngi
thanh nin M gc Vit y, khng cn thm phn h cu t n m ra mt cun
tiu thuyt.
Tt nghip Trung Hc vi ton im A, rt xut sc v khoa hc, Sn c
nh theo mn ton, v tnh hiu k Sn hc thm mn c ng Hebrew, Sn li thy
mnh rt c nng khiu v ngn ng hc v tt nghip double major c hai mn
ny. Cng v tnh hiu k Sn gi bi d thi hc bng Raoul Wallenberg ca Quc
Hi Do Thi tng cho 10 sinh vin ngoi quc khng phi gc Do Thi nhng thng
tho ting Hebrew v vn ha lch s nc Do Thi.
Sn vit mt lun vn bng ting Hebrew thut li chuyn vt bin ca
102 thuyn nhn Vit Nam c tu Do Thi vt v sang Do Thi nh c. Sn
trng gii nht v c hc bng sang hc i Hc Hebrew Jerusalem mt nm v
cng ti y Sn c gp Noam Chomsky khin cuc i ngi thanh nin y
hon ton thay i v la chn ca Sn c th nh hng ti c hng i ca
ngnh ng hc Vit Nam sau ny.
Thm mt chi tit v khc r sm hn trong cuc i Sn nh mt c sc
a cu b tr v ngun. Mi l sinh vin nm th nht, l phng vin cho t ni
san ca nh trng, Sn chp hnh cnh biu tnh ca cc sinh vin da en chng
49
bt cng k th ca x hi da trng trong campus, Sn b mt sinh vin da en

hnh hung v dng gy p b my hnh. Ngay lc gia nhng c nh v c
nh n th y Sn cht tnh ng v nhn thc c thn phn ca mnh l mt
ngi ng trn t M khng thuc khi ngi da trng cng chng c chp
nhn bi khi ngi da en, thnh phn m l tng Sn mun bnh vc. T
Sn quay tr v hc hi vn ha cng nh ngn ng Vit v tr li l mt ngi
Vit Nam m Sn qun mt ngun gc k t khi theo b m lm thuyn nhn
sang M lc mi c 4 tui.
iu ht sc ngc nhin vi Sn khi l sinh vin cao hc MIT l ting Vit
cha c bit n MIT trong khi a s cc ngn ng khc k c ting Lo-Thi
v Min c kho st t lu ri.
ng bun hn l khi Sn v Vit Nam th thy ton b mn ng hc Vit
Nam cng nh cc sch tham kho u lc hu c k cn trong thi tin
Chomsky, cc Gio S u khng bit g v cc l thuyt ca Chomsky m theo Sn
Vit Nam tt hu n hn 30 nm k c so snh vi cc quc gia thuc vng
Chu Thi Bnh Dng nh Thi Lan, M Lai, Nam Dng cha ni chi ti cc
nc Ty u v M.
S thc m Gio S H Ni c bit ti Chomsky nhiu hn vi t cch
mt tr thc M khuynh t v phn chin. Chomsky cng ra thm H Ni ngay
gia cuc Chin Tranh Vit Nam, ng cng thuyt trnh v ng hc, d nhin bng
ting Anh, v theo giai thoi k li th ch c T quang Bu (lc ang l b trng
b i hc v trung hc chuyn nghip) trong s c ta l ngi duy nht c kh
nng ng ra phin dch bi ni chuyn ca Chomsky.
T quang Bu gc ngi Ngh An l mt tn tui rt quen thuc trong gia
nh Hng o Vit Nam cng thi vi Phm biu Tm Trng Vinh, sau ny l
Khoa Trng Y Khoa Si Gn, Bu c bit ti nhiu hn vi chc v B Trng
Quc Phng trong chnh ph Vit Minh, nm 1954 tham d hi ngh Genve vi gi
cng H vn Lu v Delteil hu thun cho gii php chia ct Vit Nam vi cu ni
Chng ti cn mt Th (H Ni) v mt hi cng (Hi Phng). V ng ta c
toi nguyn vi v tuyn 17 chia i Vit Nam. ng cht nm 1986 v cn bnh lon
tr!
Cm tng ca Sn trong chuyn v thm Vit Nam u tin tuy l kinh ngc
nhng khng kht khe phn on, Sn c mt thi ci m v thng cm. Theo
Sn th ting Vit hin nay nh mt kho tng mi cha h c khai thc, Sn nui
tham vng dng nhng kin thc v k thut mi nht ca MIT cng vi cc sinh
vin bn Vit Nam nh mt kho tng cht xm nhng li khng c c hi, phn tch
v soi sng ngn ng Vit v t tm ra nhng l gii v kim chng cc l thuyt
v Ng php Bin to (transformational-generative grammar) ca Chomsky. Mi y
ti Hi Ngh Quc T v Ngn Ng Hc ng Nam Kuala Lumpur M Lai, bn
tng trnh ca Sn v bc u nghin cu ngn ng Vit vi mt nhn quan mi
c nh gi cao nh bc pht hin nhng nt i ng trong ngn ng Vit. Mt
iu vn c coi l xa l i vi cc nh ng hc trong vng.
Auberge de Plaine de Jarres.
Ti Phonsavanh th tri x chiu. Do Cartier gii thiu trc v li c
gi discount, hai ngi thu xe ti thng L Qun Cnh ng Chum v c c
bit dnh cho mt cn nh g p trong s 16 cn nm tn ra trn mt ngn i
nhn bao qut xung Th Trn, vi phng khch c l si, phng tm sch s vi
nc nng, c ca s nhn ra vn vi hoa hng, hoa d yn mu tm, hoa phong
l mu thm. Chun b xong phng tin di chuyn qua Sodetour cho chuyn i
thm Cnh ng Chum ngy hm sau, bui ti hai ngi c vin qun gia hiu
50
khch ngi Php dn cho n cc mn c th Lo cho d trong thc n khng

thiu nhng mn n Php ni ting. Sn th rt thch mn Tm Xm hay gi u ,
ri ti Khu Lm th xi np nc da c p v nng trong ng tre sau ht l
mn bn nc Khao Poun theo Cao th hng v hi ging mn n Thi.
Ti Xieng Khouang l ti vi vng t c mt lch s tang thng v thng
trm. Xieng Khouang sau thi chin c khch du lch bit ti v di tch lch s
Cnh ng Chum nhng y cng l ni mang du vt tn ph khng khip nht
trong thi k chin tranh Vit Nam. Cc nh bo Ty Phng mnh danh ni y
l Trn Armageddon ca ng Phng. Sn th rt thuc Kinh Thnh, nh ngay
ti trn nh c nhc ti trong Kh Th And he gathered them together into a
place called in Hebrew tongue Armageddon- Revelation ch.16,v.16.
Thong Hai Hin l tn Lng ca Cnh ng Chum nhng c bit ti nhiu
hn vi tn Ph Plaine de Jarres (PDJ) l vng t cao nguyn din tch khong
1000 km2 cao trung bnh trn 1000m cch Th Trn tn lp Phonsavanh khong
10km hng ng-Nam. Nh tn gi l mt cnh quan k l vi cn st li hng
trm nhng chic chum trng khng ri rc trn khp cnh ng. Xung xa hn
na v pha Nam khong 40km, qua khi Muong Khoune l hai khu na, mi khu
cn khong 70 ti 80 chic chum khc. Cc chum cao t 1 ti 2.5m, ng knh
khong 1m v nng gh gm.
Ngun gc v cng dng ca nhng ci chum y vn l nhng cu hi nhc
u i vi cc nh kho c hc v cha dt khot c li gii p. Theo giai thoi
ca ngi dn Xieng Khouang th Vua Khoon Chuong t pha Nam Trung Hoa v
on qun ca ng n mng chin thng qun Chao Angka v h to nhng
chic chum khng l y ct ru lau-lao mt th ru go cung cp cho cc ba
tic lin hoan. Mt gi thit khc khng km hp dn th ch l nhng chic chum
ng di ct ngi cht c t 2000 nm trc (trc xa lch s lp quc ca nc
Lo) v ty theo thang bc x hi chum ln c dnh cho qu tc v chum nh
dnh cho dn thng. Bo v cho thuyt ny l mt khu hm gn c khai
thc vi lm chum v hang l ni t gin thiu xc vi l thng hi tr ra pha
trn. Nhng gi thit ny cng khng ng vng v cht liu lm chum li khng
cng loi tm thy trong hm , nn li c thm kin na cho rng chum c
lm t mt ni khc v c vn chuyn ti y. Nhng lm th no c th a
hng my trm chic chum mi chic nng bng ba chic xe ti nh y khi cha c
cc phng tin giao thng li l mt cu hi nhc u khc. Mt vi chum khi mi
c tm thy cn y np, bn ngoi c nt c trm hnh nhm v cng mt
hng v pha hang , iu l th l cc dng c bng ng bng s tm thy trong
cc chum chng t xut pht t mt nn vn minh kh cao nhng li c v khng
lin h g ti cc nn vn minh c vng ng Nam .
Cnh ng Chum ngy nay c nhiu thay i, s chum ngy mt t i do b
nh cp v mt s khc c trc thng vn a v Vin Bo Tng Cch Mng
Th Vn Tng. Nhng s thay i khng khip nht trn cnh quan ca Cnh
ng Chum vn l chng cht nhng h bom do cc trn nm bom tri thm (carpet
bombing) t cc on phi c B-52 ko di trong sut 5 nm gia cao im ca cuc
chin tranh Vit Nam m Lo l nn nhn ca mt cuc chin b mt cha h c
tuyn chin. V nh mt hin tng k l l di nhng trn ma bom y th cc
chum vn c ng tr gan cng tu nguyt, vn l nhng vt chng bn b trong
sut 2000 nm ca nhng rng ng v hong hn ca cc nn vn minh dc theo
hai bn b con sng Mekong. Nhn su vo lng nhng chic chum y ru phong
thi gian y ch thy nhng black holes vi vang vng ca nhng cn a chn
51
bom n xen ln vi ting sng go ting gi h cung n thi ti t con sng

Mekong.
Nhn trn bn , nu Louang Prabang v Vn Tng l cnh y ca mt
tam gic th Xieng Khouang l nh hng v pha ng st vi bin gii Vit Nam
ngang vi tnh Ngh An. Trn din tch nh hp y PDJ li l chin trng khc lit
ca nhiu pha: Mt bn l Qun i Hong Gia Lo v nhng ngi Hmong hay
Mo vi Tng Vang Pao c h tr bi CIA, cn mt bn l Pathet Lo nhng
ch yu l qun cng sn Bc Vit trong quyt tm bo v sn pha Ty ca Vit
Nam v con ng mn H ch Minh v Nam.
PDJ l mt a im chin lc quan trng nn lun lun b tranh ginh v i
ch, trong tay qun Hong Gia hay ng hn qun du kch Hmong vo ma Kh v
b Pathet Lo hay ng hn cng sn Bc Vit chim li trong ma Ma.
Trong khi chin s Vit Nam mi ti u xut hin trn mn nh nh trong
phng khch mi gia nh trn nc M th mt cuc chin khc ngay cnh trn
t Lo li hon ton b giu nhm v lng qun.
Long Tieng vi 20-Alternate l ni t B Ch Huy ca CIA st Cnh ng
Chum, ci tn alternate t n c ngha l khng quan trng, ch nhm nh lc
hng t m ca bo gii. Phi Trng 20-Alternate khng c trn bn y nhng
li l ni tp np cc chuyn bay ln xung gn nh mi pht khin nh bo James
Parker cho rng s phi v nhiu hn c Phi Trng OHare Chicago.
Trong khi Sm Na ngay pha Bc Cnh ng Chum trong cc hang ng
kin c l ni t b ch huy ca ng ch lnh t Pathet Lo Kaysone
Phomvihane, ngi ni ting Vit si hn c ting Lo v cng l ni t b tham
mu ca qun cng sn Bc Vit.
Qua ro Over the fence.
Ravens l b danh gi nhm chuyn vin chng du kch ngi M Lo
c CIA- SGU (Special Guerrila Units) hun luyn nhm ngn chn xm nhp ca
qun cng sn Bc Vit vo Cnh ng Chum v dc theo ng mn H ch Minh.
Cc phi cng M u mang v bc dn s ca hng Air America, my bay cng dn
s loi STOL (Short Takeoff and Landing) vi c im c th p v ct cnh trn
mt phi o th s ht sc ngn chng hn 30m v c ngng ngoo thch hp vi
a hnh ni non.
Trong khong 10 nm (1966-75) Ravens tham d mt cuc chin tranh v
cng khc lit tn tht nhn mng rt cao. b li h c i x c bit nh
nhng lnh nh thu, sinh hot t do ngay trong cch n mc k c vi o pollo
qun Jean v nn cowboy, gi gic cng ty nghi c th bay c ngy ln m nu
cn sc, c khi hn 200 gi bay mi thng, lng rt cao t 50 ti 100 ngn cha
k tin ph tri. Bt k gc gc ra sao, tt c u phi mang mt cn cc mi nh
l nhn vin dn s phc v cho c quan USAID. B no iu khin cuc chin
tranh b mt y l t mt khu nh trong Cn C Khng Qun Udon Thani bn Thi.
T Phi Trng bn ng-Bc Thi Lan bay vo khng phn Lo ch vi mt tn hiu
qua ro, v a danh Lo khng bao gi c nhc ti.
Tn khc khng phi ch trn trn a nhng cn t trn khng: Mi khi qun
Hong Gia Lo hay qun Hmong ca Tng Vang Pao b thua th Khng Lc M
c ku ti blow them all to hell oanh kch v nm bom khng cht thng tic,
nhm h v ha hy vng chin thng ca ch qun.
Vo gia thng 2 nm 1970, Tng Thng Nixon ln u tin ra lnh cho B
T Lnh Khng Qun Chin Lc M (American Strategic Air Command) s dng
B-52 th bom tri thm trn PDJ, mi chic pho i bay c kh nng th hng trm
tri bom 500 k Anh t cao trn 10 ngn mt khng nghe ting phi c ch c
52
nhng cn a chn do nhng trn ma bom. Cui cuc chin tranh c khong
hn na triu tn bom trt xung ch ring Vng Cnh ng Chum, cha k ti s
bom n d tha t nhng phi v oanh kch Bc Vit tr v c trt xung nh
vng oanh kch t do c an ton p xung cc Phi Trng bn ng-Bc
Thi. Cn phi k ti hng chc ngn tri bom CBU (Cluster Bomb Units) th xung
Xieng Khouang vo nhng nm 60 v 70. Mi tri bom m CBU y cha khong 150
tri bom con m ngi Lo Vit gi l bom bi ging nh loi mn chng c nhn,
sau chin tranh vn cn nm khut lp u trong lm cy bi c ch ch c bn
chn ngi p ln s n tung, vn cn gy cht chc v qu ct cho cc tr em v
nhng ngi thng dn Lo v ti. V r rng khi m khi m qun Keo ng tc l
qun vit cng sn sng chp nhn bt c gi tn tht no th nhng cn a chn
bom n en masse y khng ngn c xm nhp ca by s on qun Bc
Vit v cng khng ct c con ng mn H ch Minh ngy m vn chuyn
ngi v v kh v Nam Vit Nam.
Khng phi ch c ring Tnh Xieng Khouang m c nc Lo c khong
hn 600 ngn ngi t nn chim mt phn t dn s, ch yu l cc sc tc thiu
s Hmong, Lisu, Khmu, Akha v Yao phi ri b lng mc trn chy cc cuc
giao tranh. Tnh cnh ca h ging ht nh nhng ngi Thng trn cao nguyn
Trung phn Vit Nam: li trong vng cng sn kim sot h b coi nh ch, s b
Khng Qun Hong Gia Lo hay ng hn Khng Qun M nm bom oanh kch tn
st, nu cha cht v bom n th h cng b bt cng bch lm dn cng vn ti
lng thc v kh trn ng mn H ch Minh v ma mng nu c c th cng
b xung cng.
ang quen sng trn ni non cao, nhng ngi dn b lc ny c a
xung tm c trn cc vng t thp tng i cn an ninh nh dc bn b sng
Mae Nam Khong tn gi Lo Thi ca con sng Mekong, hay bn b cc ph lu
khc. V phng ti bng ng b, ngun tip t duy nht l cc bao go c
th xung t trn khng. i vi m tr Mo th coi l go t trn tri rt
xung.
Cnh ng Chum qua nhng bc khng nh gia nhng nm chin tranh l
mt no-mans-land vi a hnh l r nh trn mt nguyt cu. Vn cn nhng chic
chum nm k bn chng cht nhng h bom rng ti 15m su ti 7m, cnh tr th
tr tri, nhng ngy nay th cnh vt tr li mu xanh, ngi ta mun vi v bin ni
y thnh mt t im du lch thu ht la t ti du khch.
Trn ng i, Cao k li cho Sn nghe kinh nghim cm ng trong
chuyn v thm Vit Nam 20 nm sau ngy xa cch.
Theo Quc L 14 qua ng Xoi, ni tng xy ra trn chin khc lit m
mn cho cuc chin tranh Vit Nam lan rng sau . Vn a danh , trn chin
trng nhng cnh tr th tr li mu xanh v trong mt ngi trng tiu hc
ngho nn mang tn ng Xoi mt c gio tr vn mt tay m con nh cn tay kia
th cm phn ng trc tm bng en dy hc. Xc cm n tt hng v mt v
p qu hng ngho ti nu lng v cng thy ci v ngha ca mt cuc ni
chin. Cao khp li cm tng bng mt cu trch dn ca Goethe: Mi l thuyt
u mu xm, duy c cy i vn mi xanh ti.
Cuc chin tranh li tn nhng t ai v c con ngi Lo phi mang
y nhng vt so hn. Nounhasone, c gi 19 tui y hn phi l mt thiu n Lo
xinh p nu c khng b mt bn chn v h mt mt tri khi p phi bom bi, cng
mt lc git cht ngi anh trai v hai a bn nh khc nm c ta va trn 8 tui.
53
Cc h bom B-52 th qu ln v cng khp nu khng c dng nh h nui

c th cng l nhng ao t lm sinh sn thm mui git ngi vi cc cn bnh st
xut huyt v st rt c tnh.
Nh t bao gi, ngi Lo bn cht x x hin ha chu nh hng su
m ca Pht Gio Tiu Tha nh mt Quc Gio nn h thn nhin chp nhn
tai ng k c ci cht do chnh con ngi gy ra nh an bi ca s phn v c vi
tm lng t bi lng. H lun lun t an i B pn nhng, ph khoam xc ma
chc chy (Khng sao c, hnh phc n t tm).
Mi cho ti gia thp nin 80 khng phi chnh ph M m l mt Nhm C
Vn Mn Anh Quc ti gip khai quang vng t c nhng tri bom u n cha
n, u tin cho cc khu gn trng hc nh thng v rung ng. iu kh khn l
do cuc chin tranh c coi l b mt nn chng h c c nhng h s v
ni chn v cc loi bom th. Khi m ngi M rt chn ra khi chin trng
Vit Nam th h hon ton ra tay, t cho l khng c trch nhim g vi nhng tai
ng m h v cn ang tip tc gy ra cho ngi dn Lo. Cng may cn vi
nhm nh ngi M thuc Gio Phi Quakers t Philadelphia v Tin Lnh
Mennonite t Pennsylvania theo ting gi ca lng tm tnh nguyn sang gip
ngi Lo xy dng li my ngi lng nt, gip thu nht v ph hy mt s bom
bi v c tng nhng nng c th s h c th tr li t tc canh tc.
L mt t nc giu c nht, mt siu cng nguyn t mnh nht hnh
tinh, t cho quyn lnh o th gii, hnh ng kiu cng chuyn quyt v cng li
rt thiu lng tm trch nhim, trong khi c hn 100 quc gia ng thun k kt
cm sn xut cc loi mn chng c nhn ch gy qu qut tn tt cho m thng
dn v ti th nc M khng chu t bt k v chn ng ngoi. M ch mun cm
on ngi khc nhng li mun gi cho mnh tt c. Lc no cng sn sng dng
ha tin tm xa ging ln u cc nc khc cho h mt bi hc d nhin ch vi
nhng quc gia khng c kh nng tr a. R rng ch c l l ca k mnh. Hin
nhin chng phi l th vn ha ha bnh chun b cho nhn loi bc vo thin
nin k mi th 3.
Mt nh bo M 20 nm sau tr li thm Cnh ng Chum pht biu ging
trch thng v chm bim cay c: Tn tht v bom n cha n u c thm g
khi m dn Lo th vn c cht nhiu hn do bnh st rt c tnh v tr con th cht
v suy dinh dng. Ci gi ca mi sinh mng rt khc nhau do ty ni m
ngi ta c sinh ra.
PDJ do trn cao hn 1000m, ma ng t thng Chp ti thng Ba rt
lnh. Trc chin tranh trong thi thuc a Php, Xieng Khouang c nhng n
in tr v c ph ca cc nh trng ta ngi Php. Trn cc vng i ni chung
quanh cao hn th ngi Hmong trng cy thuc phin ht gii tr v cn l mn
hng trao i rt c gi vi ngi min xui. Cho d c chnh sch khuyn khch
ngi thiu s b du canh chuyn sang nh c nhng tht bi v chng c ngun li
tc no khc hn c th nui sng h.
Th Trn c Xieng Khouang trong qu kh vi nhiu ngi cha p b
xa i trong cuc chin tranh nay c xy dng li tm b mang mt tn mi l
Muong Khoune vi dn c tha tht.
Th Trn mi ca tnh Xieng Khouang by gi l Phonsavanh. Cho d ch mi
c hnh thnh vi v t gia nhng nm 70 vi 25 ngn dn nhng cc hng
hng khng v du lch th vn mun gi l Th Trn Xieng Khouang quyn r
du khch.
Tng s dn Tnh Xieng Khouang khong 200 ngn vi cc nhm sc tc
chnh ch yu l Hmong, Lo v mt s t ngi Khmu. Xieng Khouang l mt Tnh
54
c coi l ngho nht trong mt nc Lo c xp trong 10 quc gia ngho

nht th gii.
Phonsavanh th chng c g l hp dn ngoi ngi ch lc no cng ng
ngi vi la tha vi mn th sn nhng li trn ngp cc mn hng r tin nhp
lu t Trung Quc. Ni y cn c mt Bnh Vin Hu Ngh vi cc Ton Bc S v
Y T khng phi M m n t vng Trung , Cng Ha Nhn Dn Mng C ch
giu lng nhng cng cn ngho nn v cng ch l mt nc ang pht trin.
i vi du khch th Phonsavan l a im xut pht c th i thm Cnh
ng Chum pha nam v nhng lng Hmong, Khmu pha ng-Bc st bin gii
Vit Nam.
Trc khi tip xc vi ngi Ty Phng, gia Vit Nam v Xim La (Thi
Lan) lun lun c tranh chp ginh vng nh hng. Theo S Gia Trn Trng
Kim th vo nm Minh Mng th 8 (1827), qun Xim La nh chim x Vn Tng,
vua nc Lo l A N cu cu Triu nh Hu. Vua Minh Mng sai Thng Ch Phan
Vn Thy lm Kinh Lc Bin V i Thn em binh tng sang cu.
Mt nc cha ly li c, A N phi theo qun Nam v Ngh An ch ngy
bo phc. Mt nm sau A N xin cho c quan qun a v nc, Vua Minh Mng
li sai Phan Vn Thy em 3000 qun v 24 tht voi a A N v Trn Ninh. T
Trn Ninh A N em qun v Vn Tng, ng trn vi qun Xim La tn tht nng
nn li b chy v Trn Ninh v xin thm vin binh. Vua Minh Mng thy A N khng
lm c g nn khng gip v ch cho lnh phng gi chn bin thy. Sau A N
b th lnh Trn Ninh l Chiu Ni (ngi tng xin em t Trn Ninh v ni thuc
i Nam) bt np cho Xim La. Do s phn nghch ny, Chiu Ni sau b bt v
x trm v bu u Trn Ninh.
Qun Xim La c th cho qun sang nh ph cc Chu gn Qung Tr.
Vua Minh Mng phi sai Thng Ch Phm Vn in dn ba o qun i tiu tr
ng thi gi th thng trch nc Xim La l gy hn. Tng Xim La phc p
vi li l ha hiu v chu rt qun v nhng bn trong th vn tm cch quy nhiu,
pha Bc vn khng ngng h hip Vn Tng, pha Nam th dung tng phe Chn
Lp chng ph li Triu nh Hu. Ti cui nm Qu T (1833), nhn L Vn Khi
ni lon sang cu cu Xim La, ly c ny Vua Xim sai 5 o qun thy b hng
mnh sang nh nc Nam. c tin cp bo, Vua Minh Mng sai Quan Qun Trn
gi khp ni. Trng Minh Ging i ph qun Xim sng C Cng, ly li H
Tin Chu c, nh ln ti Nam Vang. Tng Xim l Phi Nh Trt (Tri Chakri)
(thuc dng h Vua Thi Lan by gi) phi em bi binh chy v nc, tha thng
qun Nam tin chim lun Thnh Ph Tc (Pursat) ri giao cho qun Chn Lp trn
gi. Ring cnh qun Xim tin vo Qung Tr-Ngh An v Trn Ninh (Xieng
Khouang) u b y lui. Ch trong cha y 5 thng, i qun Xim La b nh
bi v quan qun gi nguyn c b ci.
Vng ai Mandalas.
Khi ni ti cc quc gia ng Nam ngy trc, ngi ta nht l ngi Ty
Phng thng quan nim bin gii lnh th r rng nh trn bn hin nay. Ch
mi cch y hn 130 nm, khi Doudart De Lagre-Francis Garnier cm u on
thm him Php ngc dng sng Mekong th chnh h cng khng bit dng chy
con sng y ra sao v bt ngun t u. H i qua cc Vng Quc qua nhng
b lc t tr vi cc lnh cha y quyn uy khc nhau. V ch trong hai nm (18661968) ca cuc hnh trnh ngn ngi va ho hng va bi thm y, ring Francis
Garnier v bn ca hn ba ngn dm lnh th, tuy c nhng cha h c
th gii bn ngoi bit n. iu y chng t bin gii ch mi r rng t cui Th
K 19 hay ng hn l u Th K 20 khi thc dn Anh Php bt u h cc
55
nc ng Nam v ng ln bin gii trn cc tm bn y l phn ranh

vng nh hng v chia chc ngun ti nguyn.
ng hay khng th vn c mt s ngi cho rng cha h thc s c mt
quc gia Lo cho ti khi ngi Php mun nh vy.
Theo O.W. Wolters th t ng mandalas phn nh ng nht hnh thi
cc Vng Quc ng Nam . Theo t nguyn th mandalas l h thng biu tng
v tr quan ca n Gio gm nhng vng ng tm trong cha ng nh
tng ca cc v tin thnh, mt ngha khc theo h thng Tm L Hc Jung th
l biu tng c gng ti thng nht bn ng.
S hnh thnh mi Vng Quc cng vy, bt u bng mt b lc mnh nh
mt trung tm quyn lc vi vng ai nh hng lan rng bao trm cc b lc yu
km hn bt khut phc phi chu st nhp v thng nht vi mnh. Nhng cng ty
theo s thnh suy ca vng triu y m vng nh hng c th ln nh khc nhau
v ng bin gii hay ng hn vng ai quyn lc y cng co gin ging nh
vng ro km gai (concertina-like fashion), ni theo ngn t ca Wolters. Cc vng
t vi ranh gii a d khng bao gi c nh, phn nh hon cnh chnh tr ca
mi giai on, lun lun bt n do cc b lc b chinh phc lc no cng tm c hi
tch ra v lp mt Vng Quc mi cho ring mnh. Do c khng phi mt m
nhng x Lo nhng x Chn Lp vi cc lnh a khc nhau.
in hnh nh b lc sc tc Khmu, t tin h l nhm ngi ti Lo nh c
sm nht nhng sau b cc m di dn khc cng t min Nam Trung Hoa ti
sau tc l ngi Lo Lum by gi, hng mnh hn khut phc v tri qua nhiu Th
K b cc vua Lo bt lm n l, t tin ngi Khmu cn li nhng vn th rt bi
ai:
Cy ci ci nht trong rng
Vn ti tt hn ngi n l Khmu
Mng tre ng nht trong rng
Cng t ng cay hn ngi n l Khmu
Vng Quc Lo (Lan Xang) x triu tht voi c hnh thnh t gia Th K
14. Xieng Khouang c Vua Fa Ngoum st nhp vo nc Lo hng mnh trong
thi k ny. Lan Xang bao gm 69 sc tc gm ba nhm chnh: Lao Lum sng di
ng bng chim a s (phi k ti s ngi Lao Lum 5 ln ng hn sng bn kia
b sng Mekong nay thuc vng ng-Bc Thi do quyt nh oan nghit ca ngi
Php ct t Lo cho Xim La nm 1907), th n l Lao Theung sng trn cao
nguyn v cui cng Lao Soung sng trn vng ni non gm nhng b lc ri rc.
Lan Xang vng mnh c khong hn 300 nm. Trong giai on ny s ghi li
nhng cuc giao hiu ci g gia cc Vua Cha Lo vi Cng Cha Vit, nh i
Vua L Thn Tng (1649-1662) g Cng Cha cho Vua Lo Souligna Vongsa tc
Vua Mt Tri c k l v Vua hin v ti tr v trong hn 60 nm tr v c coi l
thi k hong kim ca Vng Quc Lo vi vng ai nh hng pha Bc lan rng
ti Tnh Vn Nam Trung Hoa, pha Ty gm Vng Cao Nguyn Isan ng-Bc Thi
Lan v ra xa ti tn bang Shan ca Min in, pha ng-Nam gm mt s vng
thuc Vit Nam v Cam Bt. Chnh v Vua ny k kt vi Vit Nam vic phn nh
dn s v bin gii gia hai nc mt cch y tng trng v hu ngh nh sau:
ni no ngi nh sn n xi np bc tay l thuc Lo, ni no c ngi nh
trt n cm t cm a l thuc Vit Nam.
Nhng sau khi v Vua ti ba ny mt i khng c ni di th nc Lo b suy
yu lun lun c lon lc tranh t ginh dn v chia ct lm ba x: Louang
Prabang, Vn Tng v Champassak. Cng k t nc Lo bt u b cc quc
56
gia ln bang mnh hn ln ci v ng thi tr thnh tri n cho cc cuc tranh

chp gia cc nc ln Trung Hoa, Min in, Thi Lan v Vit Nam.
V cng theo m hnh vng ai quyn lc mandalas y khi th Xim La khi
Vit Nam thu ht cc x Lo vo vng ai nh hng.
Cui cng khi b mt c hai trng, khng cn b Xim La xm ln, ln
lt cc vua x Lo v c cc x Chn Lp trc sau xin c ni thuc vo Triu
nh Hu khin lnh th Vit Nam i Minh Mng rng ln hn bao gi ht: Vi TyNam thm mt phn t Chn Lp vi Trn Ty Thnh, Ty-Bc l phn lnh th
nc Lo vi cc t Sm Na, Trn Ninh (Xieng Khouang by gi), Cam Mn v
Savanakhet u thuc v i Nam c.
Theo hip nh Genve 1954 th Lo l mt quc gia trung lp. trnh ting
vi phm cng sn Bc Vit lun lun ph nhn s hin hu ca qun i v con
ng mn H ch Minh trn t Lo nhng vn khng ngng m rng v ko di
xa l chin lc y chuyn qun v v kh vo Nam Vit Nam.
Trc tnh th lng nan , Tng Thng Kennedy phi quyt nh tung
vo Lo nhng Ton Lnh M Xanh (Green Beret) v CIA m ra mt trn chin b
mt ngay trn lnh th Lo chng li s trn ngp ca qun cng sn Bc Vit
ng thi bo v nhng cn c Lima l nhng i kim thnh radar b mt trn
vng rng ni trong lnh th nc Lo vi chc nng v cng quan trng l hng
dn my bay oanh tc Bc Vit v ng thi ngn nga my bay M c th vi phm
khng phn Trung Quc.
c tha thun ngm ca ng Hong trung lp Souvanna Phouma, CIA
s dng Hng Hng Khng thng mi Air America chuyn ngi v v kh t
Thi Lan vo Lo v d nhin c ch thuc phin t Lo ra. Cc cp ch huy CIA c
ton quyn hnh x nh nhng lnh cha. Apocalypse Now (Cn Hng Thy By
Gi) ca o din lng danh Francis Ford Coppola l cun phim hin thc cc t
c tnh v ngha ca tn bo v c tnh hn lon ca cuc chin tranh y. Ti t
Marlon Brando trong vai vin i T Kurtz chnh l mt nhn vin CIA c tht ngoi
i vi bit danh Tony Poe, ban u ch l s quan ph t cho Tng Vang Pao
nhng sau th tch ra t tuyn m cc sc dn b lc v iu khin mt cuc
chin tranh ring theo mnh trn vng bc Lo v tng treo thng mt la
cho bt c ai em v np cp tai so t mt tn lnh cng sn.
Christopher Robbins trong cun sch The Ravens (1987) cng nhn xt:
R rng c mt cuc chin tranh khc t hi hn cuc chin tranh Vit Nam nhng
li b du nhm v gii am tng tnh hnh th ch n gin gi l (mt tung ht
khc-the other theater), v ngi M no tnh nguyn cho chuyn cng v y th
chng c ng ra v bng nhin nh b mt ht khi mt t ny.
Ngoi vic hun luyn v trang b v kh cho 9000 lnh Hong Gia Lo nhng
mi nhn chnh ca M l lc lng Mike Forces (Mobile Strikes Forces) vi 30
ngn lnh du kch Hmong di quyn ch huy ca vin Tng ngi Mo Vang Pao.
Tn tui Vang Pao c nhc ti nh mt huyn thoi trong cuc chin tranh b mt
Lo. Ngi Hmong th tuyt i thn phc v nghe theo ng. Gii chc qun s
M am hiu tnh hnh th cho rng Vang Pao l mt trong s rt t Tng lnh m
chng ta c c trong c Vng ng Nam . Rng ng ta c th on c
ngh ca ch qun v c gi by iu ng h sa vo mt trn a theo mnh.
Do v kh th th s, lc lng Tng Vang Pao ch c kh nng hit-and-run ngha
l chin thut nh ri chy v tng lm iu ng Bc qun. Nhng khi cuc
chin tr thnh quy c th lc lng Hmong ca Tng Vang Pao phi chu nhng
tn tht nng n. Cc cn c Lima ln lt b qun cng sn Bc Vit trn ngp.
57
Ting l cuc chin ca nc Lo nhng i qun Hong Gia Lo th li qu

hiu ha chng h mun cm sng nh nhau nn ch c ngi Hmong lun lun
tuyn u v hng chu mi tn tht.
ang gia cuc chin m c ti hn 100 ngn ngi Hmong cht v bom
n thm st c v i kht v bnh tt na. Cht nhiu qu thiu tay sng ngi M
khng ngn ngi tuyn c nhng b trai 12-13 tui vi cy sng carbine cao gn
bng ngi. m lnh cng ngy cng tr hn y cha bit s l g nn c xng ti
nh nhng con thiu thn cht nh r v c c vn M cm phc nh gi l
dng cm. Ph n Hmong tht kh khn kim cho ra mt tm chng, c chng ri
th cng rt mau tr thnh ga ph.
Cng di tr ging nh H Ni, Hoa Thnh n khng ngng tuyn b l
khng h c mt lc lng qun s M no trn t Lo. Chin s Lo vn din ra
nhng vn mt khong trng khng trn cc trang bo M, khin ng Hong
Phouma phi gi l mt cuc chin tranh b lng qun. Ngoi Trng M Dean
Rusk li cn a ra hnh nh v von bnh hon Lo nh th mt cc trn con heo
Vit Nam (a wart on the hog of Vietnam). Nc Lo Trung Lp b hai bn s
dng nh mt u trng khin k gi Bernard Fall tc gi Street without Joy
phi a ra nhn xt: nc Lo khng c coi l mt thc th a d, chng
tc hay x hi m thun ch l mt tin nghi chnh tr (merely a political
convenience).
V khi m gii lnh o Hoa Thnh n khng cn tin vo thuyt Dominos
na, Nixon sang c Bc Kinh bt tay Mao Trch ng (1972) v d d yn
cung nh vi hn 80 mn cao lng m v ng thi ngm tha thun i nn
c lp ca i Loan c Trung Quc nng tay khng can thip vo cuc
chin tranh Vit Nam th M d dng b ri cho cc ng minh Tin n ng Nam
ca h ln lt sp cng theo thuyt Dominos nhng kiu M: Vit Nam,
Cam Bt ri ti Lo. M cng b ri lun nhng ngi Hmong ng minh sng cht
v tuyt i trung thnh trn nhng Ni i Bi thm (Tragic Mountains) mc cho s
phn h ra sao, cng l ta cun sch ca Jane Hamilton-Merrit nhm bo
ng vi th gii v tn thm kch hin nay ca ngi Hmong trc nguy c ethnic
cleansing (ty sch chng tc) khng thua g Bosnia nhng li khng c ai bit
n. Chung quy bi v cuc chin Lo l b mt nn khng c ng ti.
Vi nhng chin s Hmong tng st cnh vi ngi M h ch c mt ng
sng l thot sang Thi Lan nhng li b con sng Mekong cch tr vi lun lun c
tu v trang tun thm bn cht bt c ai mun vt qua. Sng st qua c Thi
Lan ri, nhng trc s th ca ng minh Hoa K, Bangkok ang c k hoch
cng bc hi hng nhng ngi Hmong ny tr v Lo, giao vo tay k th
khng i tri chung ca h vi chnh sch r rng l dit sch (Wipe Out) bn
phn ng Hmong tay sai quc M.
Trong khi th lnh t ca h Tng Vang Pao ang sng vt vng M,
lp mt trn khng chin ma, rao bn cng kh phiu bt ngi Hmong v c ngi
Lo ng hi cht cho gic m phc quc v ni v ang b FBI iu tra.
Khi ni v cch i x ca M vi nhng ngi ng minh Hmong Lo,
Thng Ngh S Daniel Patrick Moynihan thuc bang Nu c ma mai nhn
nh: Lm k th ca M chng vui g nhng lm bn ca M th c th thc.
Cch i x ca M i vi nhng ngi Thng cao nguyn Trung Phn
Vit Nam khng khng khc g.
Sirik Matak Ph Th Tng Cam Bt ngi ng vai tr then cht trong cuc
o chnh 1970, mt ng minh thn thit ca Hoa Thnh n, trong l th tuyt
mnh gi cho i S M ng vit:
58
...Ti khng tng tng c rng mt nc ln nh Hoa K m li c lc

ang tm b ri mt dn tc chn t do. Ring ti ch phm li lm l t tin
tng vo ngi M cc ng... Sirik Matak cng vi Long Boret quyt nh
khng chu b chy hn nht, c hai b Khmer hnh quyt Olympic Stadium
trong Th Nam Vang.
V hin ti vn l nhng Lessons Unlearned khng phi khng c nhng
ngi Vit bn trong cng nh bn ngoi cn nui tin tng rng bc vo Th K
21 s li c nhng ngi bn ng Minh M bo v h chng li vi Cng ch t
Phng Bc.
CHNG VI
NHNG NGY SINGAPORE
V MT TRN CHIANG RAI
But ting ku v vng thinh khng
Nh con nc cung lu ma l.
Thanh Tm Tuyn
Khu ng bay quc t chiu th Su nhn nhp cnh tin a: H l m
sinh vin i du hc, a s l t tc ti cc i Hc ln M. i Ty, sang cc nc
u Chu khng cn l gic m cao nht nh ca nhng chng trai t Vit hn na
Th K trc. V by gi ch c M l nht, nu c mt gic m phi l Gic M M
Quc (The American Dream) nu c quyn la chn.
Trn mt t nc Vit Nam gi l i mi th quc M vn l k th nay
tr thnh ch da vng chc; v m t sn ngi Hoa vn l giai cp phn ng
th nay li l ngi bn ng hnh ng tn cn trong cc v u t lm n ln.
V tra nay H cng chng ngc nhin khi gp li ng ch Su Dn tng cc
trng tng cc la go ra tin a con th t i du hc UC Berkeley bn California.
Ba a kia th mt Canada v hai a c. Nh cc gia nh cn b khc, Su
Dn thy mnh cha th hnh din nu cha gi c mt a con no sang hc
M cho d phi tn km ti u. V nhn xa hn th l nhng u cu an ton
chun b cho ci ngy cui ca din tin ha bnh c th thy trc l bt trc.
V H cng gp ch Quch ch Cng Ty Bt Ngt Vivan a c gi t i M.
Cuc i ch Quch phi ni l thng trm theo vi vn nc Vit Nam. Trc 75,
khi t mt ca hiu chp ph nh ch Quch tr thnh ch thu Qun Tip V rt
c uy tn vi cc b Tng trong dch v cung cp lng kh nui sng hn mt
triu tay sng ca Qun i Min Nam. Sau 75 ch v bn rn vi c v b mng t
m b kt li ri sau b tan tc trong t nh t sn ngi Hoa nhng ri gia
nh ch cng thot sang c Hng Kng. Cng ch my nm sau ngay khi bt u
c chnh sch i Mi ngi ta thy ch tr li nh mt doanh nhn ngi Hoa
tung honh khng phi ch cc Tnh Min Nam m cn ra ti ngoi Bc na. Bn
lm n ca ch Quch by gi l nhng tnh y vin ti cp trung ng ng hay
tng gim c cc cng ty quc doanh. Lm ch mt hng sn xut bt ngt ln
nht nc vi nh my xy v hot ng ngay bn sng, ch c s ng h ca
cc Tin S Vin S Vin Sinh Hc Nhit i v Cc Mi Trng cho t do tha h
cht ph thi xung sng xung bin vi l do thc hin th nghim nghin cu
nh hng ln mi trng ca cc cht ph thi trong chu k sn xut cng nghip
sinh hcnhng ch l mt ni, ch tm nh hng lm n ca ch thc s vn
xa ti Hng Kng, i Loan Singapore. V cng d hiu ti sao Singapore l ni a
c lui ti ca cc ng ch cao cp thuc trung ng ng.
Khng c v bay chnh thc m ch l khch stand-by, H bc vi sang khu
ca hng Singapore Airlines khng km sm ut. Trn nhng chuyn bay shuttle
59
hng tun i Bangkok Singapore, ngi ta thy nhiu khun mt quen thuc ca cc
ng ch thuc cu lc b Ba nh, khng phi i cng tc m l i cha bnh.
th bnh kinh nin mn tnh do thiu n kham kh di chng cn st li sau nhng
nm di chin tranh v by gi l cc cn bnh t hi nht ca no d tha trong
mt t nc c ha bnh.
H ra nc ngoi c hng mt ch iu tr hin i nht ca nn y
khoa u M. iu ngc nhin l t l mc bnh rt cao v tim mch v gan: Nghn
mch tim, s gan do ru, vim gan siu vi. in hnh l trng hp ng ch By
Th thuc tnh y ng Nai, ni c nh my bt ngt ca ch Quch, mi tun u
bay sang Singapore khch sn trn ng Orchard ch cho mt mi chch
Interferon alpha tr bnh vim gan C.
Bc S Duy y ngc nhin quay sang hi H:
- Ch cn thuc gi v ch u c phi sang tn Singapore c chch
tng mi thuc!
Khng bit phi gii thch vi Duy ra sao khi m cu tr li gn nh hin
nhin, H ni:
- ng l nh vy, nu ch l v phng din y khoa. Trc y trong chin
tranh th c y ban bo v sc khe trung ng, vin qun y 108 chm sc
cho cc ng ch lnh o, cao hn na th sang ng c hoc Lin X. Sau chin
tranh, bc vo thi k kinh t th trng cc ng ch lnh o khng ai cn tin vo
tnh u vit ca nn y t x hi ch ngha trong nc na. Cha th i M th
Singapore c coi l cnh ca m rng bc vo nn y t t bn. Cc ng ch
y by gi t ht nim tin giao ph sc khe cho m Bc S ca ng L Quang
Diu cho d cng c ngi sang y v cht bn y: Chc anh cng c nghe
ci cht ca mt ng tng ngay sau mt cuc m tim...
Trong s nhng con cp con rng Chu th Singapore c cc ng ch
lnh o nh gi cao nht v c coi nh m hnh l tng vn ti cho Vit
Nam trong tng lai.
H ngng li ging trm t:
- Theo ti th l mt gic m khng th c bi ai cng bit v phng
din a d chnh tr, Singapore v Vit Nam l hai nc hon ton khc nhau v
mi phng din....
Duy b tc thm ngay ca H:
- iu khc bit c bn l Singapore khng c c mt chnh quyn tham
nhng t trn xung di nh Vit Nam.
Pht biu ca Duy khng c v g l ma mai nhng H vn tm cch gii thch
tip:
- V li anh cng bit, trong trn u tranh ginh quyn lc gia nhng ngi
cng sn th sc khe c nhn cng l iu ti mt thuc phm vi an ninh quc gia.
Mi va ti Bangkok hai ngy, ang b bn vi cng vic chun b hi ngh,
H li c in gi sang Singapore lm vic vi ng Ngoi Trng mt tun l
trc cuc hp bn nc thay v su sp din ra Chiang Rai trn vng ng-Bc
Thi. S kin Bangkok mun thm Trung Hoa v Min in cho d hai nc ny
v tr Thng Ngun v t 1957 cha h l thnh vin ca y Ban Sng Mekong
Mekong River Committee (MRC) l c mt n lc vn ng ngoi giao bn b ca
Thi nhng khng thnh cng. Mt ngi bn Cam Bt cng l thnh vin lu
nm ca MRC, tm s vi H: Cho ti by gi chng ti vn bit n ngi Php,
bi v nu khng c s can thip ca h vo cui Th K 19 th cng chng cn hai
nc Cam Bt Lo v bin gii gia Vit Nam v Thi Lan ch cn l con sng
Mekong. Cu ni tuy khng hm m ch nhng chnh H cm thy ht sc bn
60
khon nh ng trc mt trng hp lng tm. u phi ch c Vng Quc

Thi Lan, lch s cn i Vit Nam l mt lin tc pht trin bnh trng xung
Phng Nam.
Gn b vi sng Mekong, con sng y bao gi cng em li cho H ngun
cm hng v c nhng tnh cm ln lao. Bo v s nguyn vn tinh khit cho dng
sng y khng ch v Vng ng Bng Chu Th Cu Long m chnh l bo v
mch sng cng vi h sinh thi ca ton vng ng Nam Chu nhn v mt
tng lai xa.
Surmenage l l do chnh thc c a ra khi ng Ngoi Trng phi vo
bnh vin, nhng bn cnh li l tin n khc rng ng mi b mt cn au tht
ngc, rt c th l mt cn nhi mu c tim. Tr vin Bc S iu tr gc Singapore,
khng ai bit g hn v tnh trng sc khe ca ng.
H thc mc quay sang hi Bc S Duy:
- Ti nghe ni bnh tim mch Vit Nam by gi cn cao hn c u M, lm
th no m gii thch v phng din dch t hc ?
Khng tr li ngay vo cu hi ca H, Duy ni:
- Mi y c mt cuc nghin cu nh v Cng ng ngi Hoa sng Nu
c, c bit nhm di dn t lc a Trung Quc. Khi mi t chn ti M ch s
cholesterol ca h thp gn nh mc l tng, vy m ch trong vng ba nm sau
h vt xa ngi M v lng cholesterol cao v tip l t l cao hn na v
bnh tim mch vn l rt him hoi nhng ngi nng dn Trung Hoa.
T mt ch n ung thanh m ch yu l rau u bn nh nay chuyn
ngay sang tht th b sa tha ma M: Yu t mi trng phi c k l mt
nguyn nhn.
Khng tha mn vi yu t mi trng ca Duy, H hi thm:
- Nu ch c vy th cng cha gii thch c ti sao t l bnh tim mch ca
h qua mt ngi M vn sng lu di trn s tha ma y! Phi chng stress
cng l mt nguyn nhn ?
Duy th rt th v vi cu hi ca H v c ngay li gii p:
- Ni v stress th khng ai qua mt c ngi M. Do phi tm cch gii
thch khc. m di dn t Trung Hoa Lc a y cng nh cc ng T Bn Vit
Nam by gi, quen thch ng vi mi trng sng thng xuyn thiu thn, c
th h nh b my chuyn ha chm (slow metabolizer) nay th h vo mt ni n
ung tha ma, ch c ng ha m khng kp gii ha dn ti tnh trng tch ly v
thng d m cholesterol l ch s phn nh b my chuyn ha chm y...
Duy pht biu thn nhin khng l cht cay ng:
- Cht i v Cht No ang l hai thi cc ca mt nc Vit Nam bc
vo thi k i Mi, c phi vy khng ng Tin S La Honda ?
Duy sc bn nhy cm, tm lnh nhng ming th li cay c. Ph nhn ch
hin ti nhng vn c thi dn thn xy dng. Cng vi Phi on Gio S
M, Duy va hon tt kha thnh ging hai i Hc Y Khoa Si Gn v H Ni v
cng ch chuyn bay i Bangkok trc khi tr li M. Mi quen nhng rt hiu Duy
nn H khng gin. Khi m thng ngy phi sng trong mt x hi chai l vi
nhng con ngi mang trng thi tm thn phn lp, lun lun vi hai b mt th
mu ngi nh Duy l hnh nh v cng him hoi nh mt cht xc tc lm ti tn
li cuc sng.
Nm gn xch o, nguyn ch l mt hn o m ly khng ti nguyn thin
nhin vy m vi cha y 200 nm, Singapore tr thnh mt quc gia tn tin
v phn thnh ca Chu . qua ri hnh nh c xa ca mt o Singapore thi
thuc a vi nhng ht thuc phin, nhng chic xe do ngi cng lng ko, bn
61
cng vi nhng chic thuyn bum ni tung honh bn tho khu. Ngy nay du
khch phi chong mt vi h thng xa l, nhng ta nh knh, cc Khu
Shopping Mall, nhng khch sn sang c trn ng Orchard, thng thc mn n
, ung ru cht lu nm t vng sng mui nng m Napa California, mua
sm cc y phc thi trang mi nht ca Paris. Lc y chng ai ngh mnh ang ving
mt hn o rt nh ca Chu .
Singapore c k l mt trong bn con rng Chu vi lnh t L Quang
Diu ch thc l mt nh c ti vi nn dn ch tp trung nhng c dn chng
mn yu v ting ni ca ng ta lun lun c cc nh lnh o th gii quan tm
v lng nghe.
Ch thc s c lp t 1965, trong vng ba thp nin y l mt tc pht
trin ti chng mt: n c nhng ta nh s cn vng chi v tt p cng b
trit h ch p ng nhu cu xy dng thnh nhng khu mi hin i nguy nga
hn. i mi, lun lun i mi gn nh l mt chu k bt tn trn khong din
tch nh hp 646 cy s vung y khin ngi dn Singapore lu truyn mt giai
thoi: Ch cn quay lng i mt lt thi l bn khng tm ra ng v nh v cnh
ph x i thay qu chng.
Cuc hp din ra ti khch sn Shangri-La sang trng bn trong mt khu
vn rng nm mu ty trn ng Orange Grove, ch cch vi pht i b t cui
ng Orchard v hng ty bc. T mi bung khch nhn qua mt bao ln rng
thnh thang l khu vn y hoa l rc r mu sc min nhit i.
H bt u bi thuyt trnh:
- Trung Quc sau p Man Wan vi cng sut 1500 megawatt s hon tt
thm tm p thy in na nh nhng bc thm trn dng chnh sng Mekong
nm trong lnh th h v khng ai c quyn can thip hay dm ng ti. Thi Lan
th cng lm xong h thng p trn cc ph lu Hu Ngn sng Mekong trong
hai thp nin qua p Pak Mun ni ting v gy nhiu tranh ci v cho d Vit
Nam phn i nhng h vn xy thm h thng tiu ti bao gm mt con kinh di
200 cy s nhm chuyn khong 400m3/s nc t sng Mekong ma nng vo h
Lam Pao v h ro rit iu nh vi Lo xy ct thm nhiu p thy in trn cc
ph lu T Ngn sau p Nam Ngum v Nam Theun 1 vi cng sut 150 v 200
megawatt v ri ti cc p ln trn dng chnh sng Mekong nhm tng cng
in cho cc Thnh Ph v k ngh ca Thi. Ch ring nm 1988 Thi Lan c
cng xut in trn 5000 megawatt v d tr tng n trn 11 ngn megawatt vo
nm 1996, ngha l gp 10 ln cng xut ti a ca p Ha Bnh...Tng cng nn
ni thm rng kinh nghim hn 20 nm xy p thy in ca Thi tuy ch cc
nhnh ph lu nhng cng gy tc hi nghim trng trn mi sinh v l tn thm
kch cho nhng ngi dn sng trong vng trc s lnh m n tn nhn ca
chnh quyn Thi, ca cc i din Ngn Hng Th Gii World Bank.
T bc thuyt trnh, vi cy pointer cm tay H di ng hng mi tn sng
vo cc im d n chn p thy in trn bn sng Mekong v tip:
- Cc i din WB thng ch bit ngi vn phng Bangkok lm vic vi
quan chc chnh ph Thi m chng cn bit nguyn vng ca dn chng a
phng ra sao. Cho d cha c nhng nghin cu su rng v ng n no v
c bn h sinh thi (ecosystem baseline) vng H Lu sng Mekong, nhng khi
ni ti cc con p ln, Tin S Sato i din cho WB vn tuyn b mt cch v
trch nhim l d n y s khng gy nh hng nghim trng no trn mi sinh.
Vin i din ngi Nht ny cn c thi bt chp i vi cc phong tro
chng i ca dn chng v cc nh hot ng bo v mi sinh Thi, ng ta lnh
lng pht biu: h ngn chn p Pak Mun l khuyn khch m ng cho cc
62
t chc v chnh ph khc thm sc mnh cn tr cc d n p thy in ln v

thit yu khc trn dng chnh sng Mekong. V qu nhin vi hu thun tin bc
ca WB kt hp vi bo lc chn p, chnh ph v B Thy Li Hong Gia Thi
thng.
H tip:
- Trong mt tng lai gn, nu Thi Lan thc hin c p ln u tin trn
dng chnh sng Mekong nh Pa Mong Cao, th ch ring vi p ny em li cho
h cng xut in 1200 megawatt vi ha hn li lc cho Vit Nam ch l ci gi
thit bt l lt!
H dng li nh nn xc ng trc khi c th ni tip:
- Kinh nghim hc c t cc p thy in ln khp th gii trong vng 100
nm nay chng minh rng thy in khng nht thit l ngun nng lng r nht
v trong lnh cho loi ngi. Cc p thy in thng phi i i vi nhng tc
ng mi sinh c hi rng ln trn h sinh thi v i sng dn c khng lng
c.
N ngn chn vic chuyn vn iu ha v t nhin cc lp ph sa mu m
v vng ng Bng Chu Th e da va la ca hng triu nng dn v nn kinh
t nng nghip trong lu vc. Thy in to pht trin thm nhng khu k ngh s
gy nhim sng ngi c hi ti cc loi chim c v cy c tc hi trn sc khe
ca hng triu ngi phi dng ngun nc sng sinh tn. Thm ha Con Rng
en thng 3 nm 92 vi chn ngn tn mt ma ca nh my Khon Kaen xung
sng Nam Pong khin khng cn ging tm c no sng st, cu nguy chnh
ph Thi phi cho s hng triu mt khi nc t p Ubolrath nhng ch c tc
dng y cht thi c hi y vo hai con sng Chi sng Moon tip tc git hi hn
140 ging c trc khi ra con sng Mekong... cng l l do ti sao chnh ph
Hoa K gn y b ra hng nhiu triu la cho k hoch khng phi xy m
l ph cc p thy in phc hi sinh cnh sng ngi v cu nhng loi di ng
c hi sp c nguy c hon ton b tiu dit.
V xc tn ca H khng ch t ngun tr tu uyn bc m c sc mnh thuyt
phc ca con tim nn ging ni cng thm thit tha:
- Xy thm cc p thy in trn dng chnh sng Mekong l s ct gim
thm khi lu lng nc sng cn thit cho vng chu th vn thiu nc trong
ma kh, khi ngi nng dn Vit Nam s khng c nc ti rung ra phn,
nc mn s ln su vo ni a ph hy ngun cung cp nc ung v canh tc
ca h.
V by gi khng phi l ng tuyn hun m l chnh H a ra mt ci
nhn chnh tr t gc Vit nam:
- c nhiu ng nhn v mc an ton ca cc p thy in trn cc
vng dn c quanh v di chn p. Nhng r rng v phng din chnh tr
mt giai on no khi nc bn tr thnh th nghch h c th hon ton ch
ng gy ra mt cuc chin tranh mi sinh trong vng: chn nc trong ma nng
gy i hn cho vng chu th hay t hi hn l tho p lm ngp lt quc gia di
H Ngun v d nhin l thp bi ln khng khip hn cc trn lt li t nhin...
Sang phn thuyt trnh ca Gio S on Minh Trit, Trng Khoa a Cht
Vin i Hc Cn Th. ng chn mt phng thc dn nhp c o trnh
by ti. n trong phng vt gim sng, trn mn nh l bn khng phi sng
Mekong m l sng Nile, ni tip sau l cc hnh nh cn cnh ca con p
Aswan. Bng mt ging Nam trm m, Gio S Trit bt u bi thuyt trnh:
- Chn ng ca hn 160 t mt khi nc bt cht bung qua khc v ca
con p cao hn 100 mt. Trong khonh khc lng nc khng l trong h cha
63
di 500 cy s ng lot trt xung. Th Trn u tin cch cha y ba dm

b ngay sc p tri ging khng khip nh sc tn ph ca mt ngn sng thn.
Th ri bc tng thnh nc cao hn 30 mt y c lng lng i ti dm
ngp ph x ngp c nhng ta nh cao mi tng bng qua v cun i cc vng
dn c. Ngy th su con nc cung n y ti c
Th Le Caire bn ng ngn con sng Nile, vn vi nguyn sc mnh ca
15 mt nc cao...
l scenario t cun tiu thuyt Aswan ca Nh Vn c Michael Heim.
khng phi ch l h cu m da trn nhng kho st c hc vng chc.
Cc nh a cht kho st nhng con p ln nhn thy sc nng thng
trc ca khi nc khng l trong h cha gy ra tnh trng mt cn bng a
chn, gy t on lp a tng di y gy tn hi trn cu trc ton con p.
Hin tng ny c gi l ng t do h cha (reservoir triggered seismicity).
C th k ra y hai trong s nhng v ng t do p. l p Tn
Phong Giang (Xinfengjian) gn Tnh Qung ng bn Trung Hoa c cu trc ging
p Aswan, b mt cn a chn 6.1 vo nm 1961. Th n l p Koyna gn
Tnh Poona n chu cn a chn khc 6.5 gn mun sp vo nm 1967.
Lioyd Cluff l K S u tin c chng kin ti ch nhng tn hi ca p
Koyna. n nm 1981, khi xy ra cn a chn khc gn p Aswan ni m lp a
tng c coi l rt n nh, Cluff c Ta i S M ch nh lp ngay mt
ton nghin cu, v sau hai nm kho st h nhn thy c mi tng quan gia
mc nc trong p v trn ng t xy ra mi y v ng thi i ti kt lun:
Theo cc lng gi v k thut c hc, c th thn trng m tin lng rng...ng
t c kh nng s ti din mc tng ng hay ln hn.
Trong tng trnh y cng m t chi tit v kh nng mt thm ha do v
p nhng b cm ph bin v gii qun s Ai Cp r rng l lo s nh gi cho
mt m mu khng b khin Th Trng B Thy Li Ai Cp m t, N ging
nh trn hng thy ko di sut 40 ngy m c ghi li trong Thnh Kinh...
Gio S Trit tip:
- Gn gi vi chng ta hn l bi hc Trung Hoa. y l mt thm ha c tht
ti H Nam nm 1975. l hai con p Bn Kiu (Banquiao) v Thch Mn m
(Shimantan) trn sng Hoi (sng Huai), mt ph lu ca sng Dng T. p Bn
Kiu do Lin X xy dng, c coi nh mt con p st thp kin c c kh nng
ng vng vi trn lt ngn nm. Nhng ch vi cn ma l ln sut hai ngy, mc
nc trong p ngp ti mc ti a cho d cc ng thot c m ra nhng li
b nghn bi cc cht lng v hu qu l p Bn Kiu b v vi nm triu mt khi
nc t h cha p xung cc thung lng cun phng i cc lng mc v Th
Trn pha di, con p st thp th hai cng b v ngay sau ...Tng cng c 62
p b v trong trn bo lt nm lm thit mng 230 ngn ngi va cht ui ln
cht v bnh dch lan trn.
S tn hi y c coi l thm khc hn v n nh my ha cht Bhopal
n hn c v n nh my in nguyn t Chernobyl Nga cho d nh nc
Trung Quc du nhm i trong sut hai thp nin...
Bi thuyt trnh hp dn nh mt khc phim, Gio S Trit kt lun:
- Khng c g bo m rng mt thm ha nh vy s khng th xy ra trn
sng Mekong. Nu con sng Mekong l mch sng ca ng Bng Chu Th th
mi con p l mt gt chn Achilles cho ton vng. V hin nhin l thm ha do
con ngi gy ra s ln hn gp bi so vi tai ng t thin nhin...
C phng hi tht tnh lng ch cn vang vang ting ni ca ng Gio S. By
gi th n lt ng Ngoi Giao hng v thuyt trnh on v t cu hi:
64
- Nu khng ngn chn c cc nc bn tip tc thc hin cc d n ca

h, th cn gii php no cho Vit Nam ?
Cu hi hm nh mt nhng b v ha hon nhng H sn sng li
gii p:
- Chng ta khng lm c g vi chn p bc thm chim 20% ngun
nc trn dng chnh sng Mekong trong lnh th Trung Hoa, chng ta cng
khng lm g c vi hn 30 con p trn cc ph lu trong ni a Thi Lan v
Lo, nhng vi hai ngn cy s dng chnh sng Mekong vng h lu, do l mt con
sng quc t nn theo quy nh ca y Ban Sng Mekong t 1957, th mi d n
p thy in ln trn dng chnh phi c a s tuyt i ng thun (unanimous
decision) v mi nc hi vin u c quyn ph quyt (veto power). C l y l
im c bn cn duy tr trong mi vn kin k kt trong tng lai im ny ti quan
trng i vi Vit Nam v v tr cui H Ngun...
H tip:
- Trong cc d n t nhng nm 60-70, th ch vi hai con p ln Pa Mong
Cao Lo Stung Treng Cam Bt cng chim thm 20% ngun nc chy
xung ng Bng Cu Long, duy c d n Bin H c coi l hu ch cho Cam
Bt v Vit Nam vi trin vng gim l lt vo ma ma v tng lu lng nc cho
hai con sng Bassac v Mekong trong ma kh nn d n y li c nhc ti trong
cuc hp nm 88 ca MRC din ra Vit Nam nhng b Cam Bt quyt lit t
chi v cho l ch c li cho Vit Nam v c hi cho Bin H m h so snh ging
nh ct ri mt tri tim ang p ra khi c th nc Cam Bt.
H tip:
- Chng ta s khng m qung nh Thi Lan xy hng chui p thy in ch
p ng nhu cu pht trin k ngh trc mt m bt k ci gi phi tr do hy
hoi lu di trn mi sinh. Nhng trong hon cnh Vit Nam hin nay, do nh hng
dy chuyn ca hng lot cc p c xy trn khp cc ph lu ca Thi Lo,
r rng c du hiu kh hn trong ma kh ng Bng Sng Cu Long.
bo m nc cho va la vng chu th, ng chng ng chng ta khng
cn mt chn la no khc l phi gp rt nghin cu tnh kh thi cc p ph lu
sng Mekong trong lnh th Vit Nam. Do l cc p nh trn dng ph trn vng
cao nguyn hoang d nn khng c mi him ha trc tip rng ln do p trn h
sinh thi hay trn cc vng dn c. Trc mt cn xc tin vic xy p i Yali
trn sng Sesan, mt ph lu sng Mekong pha ty gip gii hai tnh Gia Lai v
Kontum, p ny s tip ni vi h thng p Mang Giang An Kh a nc v
ti vng ng bng Bnh nh Quy Nhn. Tip theo l nghin cu thit lp cc d
n cho nhng p mi trn cc ph lu nh sng Sekong, Sebang Hin...khng ch
sn xut in m cn nhm vic tch tr nc bo m lu lng ti thiu ma nng
cho vng chu th ngoi ra cc p ny cn c kh nng chuyn nc t Trng
Sn Ty sang pha ng ti cho cc ng Bng min Trung vn kh cn v pht
trin mng li in cho cc Th Trn dc theo quc l 1 ra ti tn Vinh...
iu m H km hm khng ni ra l anh khng my tin tng trnh xy
p ca Lin X sau p Ha Bnh v nay l i Yali, m anh cho l li thi
obsolete, nu khng mun ni l th k thut hng hai (second class technology), so
vi th gii.
V nn bc tranh honh trng y, H nm vng tng chi tit trn nhng tm
bn nh mt vin s quan ban ba b ch huy hnh qun quen thuc vi mt sa
bn. Vn c thi quen nhn thng vo mt ngi i din, H thy trn nt mt
phng phi ng Ngoi Trng ngoi ci v lm nh tp trung ch tm nhng sao
trong chiu su nh mt y vn l ci v lnh lo quan st pha mt cht g nh
65
ng vc tra hi, nhng H cng li cht nhn ra l nt quen thuc m anh vn

bt gp ni nhng con ngi Cng sn. Chiang Rai Mekong Meeting Spells
Disaster (Cuc hp v sng Mekong) ti Chiang Rai bo hiu Thm Ha l nhan
bn tin ph bin ca Nhm Quan St v Bo V Mi Sinh Th Gii s thng 5.95
ngay sau hi ngh cp Ngoi Trng ca y Ban Sng Mekong nay i danh xng
thnh y Hi Sng Mekong (Mekong River Commission) v Vit Nam th mt quyn
ph quyt (veto power). Call To Stop Large Scale Hydropower Development On The
Mekong Basin (Yu cu Ngng ngay cc D n Thy in Ln trn Sng Mekong)
ca Nhm Bn Cu Long trn mng li Internet vi lun c vng chc v nhng
li phn bc th mnh m: Cc p thy in ln s ph hy h sinh thi ca con
sng Mekong e da s sng cn ca hn 50 triu dn trong vng vi hu qu t
hi cht ngi cng ging nh chn mn trong cc rung la hay th thy li trn
sng...Chng ta khng ngang nhin bc b ton b k hoch ca y Hi Sng
Mekong hay coi nh nhu cu pht trin ca cc quc gia Thng Ngun nhng
chng ta c quyn i hi phi c nhng cuc nghin cu nghim chnh v hu qu
ca cc p trn h sinh thi phong ph vn c t ngn nm ca con sng
Mekong v ring i vi ngi Vit l bo v chnh m nc, bt cm, ni c, cnh
ng ph nhiu, nn kinh t v c di sn trong lnh cho th h mai sau...
Nhng ch sau ny H mi c bit thm rng trong giai on y, v s sng
cn ca ch theo hng ngh quyt ca b chnh tr bng mi gi Vit Nam phi
c vo khi ASEAN chun b cho bc gia nhp T Chc APEC Hp Tc Kinh
T Chu Thi Bnh Dng c ngha l khng th mt lng Thi Lan, nn mi
chuyn khc k c tng lai sng Mekong ra sao ch c tm quan trng th yu v
thuc v mt tng lai xa vi. Mi quan tm ca m chuyn vin nh H Trit
trong nc v ca Nhm Bn Cu Long hi ngoi c nh gi nh mt phn
ng xc ng qu mc (overeaction), mt th nhn quan hn hp nu khng mun
ni l thiu nhn thc chnh tr.
Thng 7, 95 trn trang nht ca t nht bo nhn dn ng tin ct ln nh
mt cho mng thng li: Vit Nam c chp nhn gia nhp ASEAN-Hip Hi
Cc Quc Gia ng Nam . Thng 11.97 tin thng tn xa AP t Vancouver: Vit
Nam cng vi Nga v Peru chnh thc c nhn lm hi vin ca t chc APEC.
H hiu rng ci gh hi vin ASEAN v APEC y s c tr gi bng tng
lai bt trc ca con sng Mekong v c Vng ng Bng Chu Th.
CHNG VII
TR V - PATTIVATTNA
VI NHNG CNH NG CHT
Chng ta s t ht cnh ng c v c cy mi s mc.
Pol Pot
ng Khc th vn thch Malraux ngay t cun sch u tin La Voie Royale.
Sch Malraux khng nhng ng c m cn c b.
Rt tic l mt thi gian di ng ch lm quen vi mt Malraux nh vn nh
chnh tr thnh danh. Nhng mi y trong chuyn sang Php vo cc Th Vin
tm ti liu cho cun sch vit v cc phong tro cch mng Vit Nam t 1920 ti
1945, nh mt c duyn, ng Khc c khm ph k th v mt Andr Malraux
khc. l mt Malraux ci tui 23, cch y hn 70 nm ln u tin ti Si
Gn. Nhng bc u xng xo ca Malraux b t bo a phng L Impartial
(V T) gn ngay cho ti danh tn ph hoi, k n trm cc ph tch v ng thi
b ta n Nam Vang kt n ba nm t v nm nm cm c tr ng Dng v
ti n cp nhng ph iu g t n Angkor.
66
ng Khc th vn thch con ngi hnh ng ca Malraux nhng ng thi

ng cng bit thm v mt Malraux ca i thng khng phi ch qua bn n b
coi l tr dp ca chnh quyn thuc a Php thi by gi m l qua mt tc gi M
Walter Langlois Andr Malraux: The Indochina Adventure (New York 1966) rt
khch quan tng thut din tin v nh cp c vt c d mu ch khng ch l
mt hnh ng ngu hng acting on a sudden impulsedo in cung ca tui tr
folie de la jeunesse nh l l bn b mun a ra bnh vc Malraux ngay lc
l c nhng nm v sau ny.
Malraux trc ra H Ni cng gp cc thnh vin ca Trng Vin
ng Bc C (Ecole Francaise dExtrme-Orient) bit Khu n i Angkor nh
mt k quan cn c bo v v Malraux khng th khng bit iu m ng d tnh
lm l phm php. Vo Si Gn, Malraux vn cng vi v l Clara v mt ngi bn
l Louis Chevasson, bng ng sng Mekong ti Nam Vang, t h i ngc
dng Tonl Sap vo Bin H ln ti Siem Reap ri bng ng b ti Angkor.
Malraux chun b rt chu o, thu xe b ko v c c cc cng nhn
Khmer i theo ph gip. Ti n Banteay Srei, Malraux cho dng ca ct
ra t tm ph iu mt tin n apsaras tuyt p, ng cn cho g thm mt s
tng nh khc ri cho ng thng cht ln xe, ngy trang l cc thng ha cht
a xung tu Bin H trc khi chuyn v Si Gn.
Mi vic tng yn thm v nu thnh cng th l nhng c vt rt c gi
i vi cc Nh Su tp Nu c v chng tui tr Malraux lc cng chng d
dt g. Nhng iu m Malraux khng bit l h b theo di tng bc ngay t
u, nn khi va v ti Nam Vang h b bt cng vi y tang vt. Tr Clara l
ph n c min t, cn li hai ngi n ng: Malraux b n 3 nm t v
Chevasson l 18 thng.
Vin c n Banteay Srei khng thuc vng cm c bo v nn c hai
khng n v c a v Si Gn ti thm. Do c cht danh ting trong gii vn
hc lc , Malraux c cc bn vn Paris ln ting bnh vc khin v n mang
v vn hc v chnh tr. Chnh tr hay khng th ta n Si Gn cng vn x
Malraux l c ti nhng vi n gim xung cn mt nm t treo v sau khng mt
ngy t, Malraux tr li Paris. (Tng cng nn m mt du ngoc v mt iu
qu tr tru (the rich irony), theo ngn t ca Milton Osborne, l chnh con ngi
phm ti ph hoi di tch (cultural vandalism) ng Dng li tr thnh B Trng
Vn Ha ca chnh ph De Gaulle trong nhiu nm sau.)
Mt nm sau l mt Andr Malraux hon ton khc tr li Si Gn vi quyt
nh ra t bo L Indochine nhm khi u mt chin dch t co chnh quyn thuc
a, u tranh cho s ci m chnh tr cho ngi An Nam. Malraux mun t li
vn ng Dng trong bi cnh Vin ng vi cuc cch mng Tn Hi ang
din ra Trung Hoa. T L Indochine khng nhng kch tnh lng hnh xc xc
ca cc nh lnh o thuc a ngi Php m cn phi by t nn lun ci v tham
ca m quan li bn x.
Cng vn vin gim c t L Impartial, cng c ca chnh quyn bo h
t co Malraux l thin Cng. Vi ci nhn hiu y qua s mt thm, t L Indochine
b mt i nh in. Nhng khng tng nhng, Malraux tm mi cch tc bn t bo
vi mt tn mi nhiu ngha L Indochine Enchaine (ng Dng Xing Xch)
nhng bo ch ra tht thng v v s nhng kh khn khng vt qua c. Chnh
giai on ny Malraux nhn ra ci o vng ca cuc u tranh ngoi nc Php
ni m thnh ly thuc a cn qu vng chc. Khng chm tr, Malraux quyt
nh ri Si Gn vi mt bi vit cui trn t ng Dng Xing Xch trc khi nh
bn hn: Ting ni qun chng cn phi c ct ln, i hi gii ch nhn phi
67
thanh ton nhng ni kh sai cc nhc, ni qunh hiu kinh hong ang nng ln
cc cnh ng ng Dng...Ri ra chng ta c ginh c t do hay khng, cha
th bit c...chnh v vy m ti phi v Php. Lc Malraux ch mi va 24
tui.
Bao nm xa ri, khi cn l mt phng vin chin tranh theo chn nhng n v
qun Min Nam trn khp vng cao nguyn, trn ng Bng Chu Th Cu Long
vi chng cht nhng sng cng rch ri c hnh qun sang Cam Bt cng trn Con
ng Vng Gi y, ng Khc khng th khng ngng m v thn phc sc
chin u dng cm v can trng ca nhng ngi lnh. H thng nhng trn nh
nhng li chng c quyn quyt nh g v cuc chin tranh. ri ba mi nm
rng r hy sinh, phi ti hn kt thc vi vng bng Mt Thng Ba Gy Sng.
Cng bao nm snh vai vi m nh bo ngoi quc t x, khng thiu
nhng tn v li nh mt l lnh l dng nh thu: My ngy gn chin trn cng
c gi l gn vi ci cht, ri tr v Thnh Ph vi ru thuc phin v gi, ri
thch nhau v labia majora ca gi Khmer v gi Vit khc nhau ra sao: Rng
ca gi Khmer ny n hn v do di sn n cn ca gi Vit th nh hn do t
truyn thng Mng C. ng Khc cng hiu rng c hng ngn phng vin nh
bo thuc quc tch trc sau i vo cuc Chin Tranh Vit Nam v cng c
320 ngi khng bao gi tr v, h c k l tn tht ph (collateral damages), ni
theo ngn t gii qun s M. ng Khc th c k l ngi sng st.
i gia mnh mng Nhng Cnh ng Cht, ng Khc vn khng sao hiu
c mi tng quan gia nn vn minh Angkor rc r v ri nn gio dc Php
vi nhng tn tui Jean Jacques Rousseau, Montesquieu y tnh khai phng m
sn phm ca n li l nhng tri ng dn ti mt chnh sch t dit chng (self
inflicted genocide) tn bo hn c thi Trung C v ban u ngi ta khng th tin
l s tht.
Tn Pol Pot gn nh ng ngha vi Khmer . Nh nhng ngi cng sn
khc, kh m c mt l lch r rng ca Pol Pot: Sinh nm 1928 ti Kompong Thom
vi tn Saloth Sar, b Khmer m ngi Hoa, gia nh o Pht nhng hc Trng
Dng Nam Vang, sau du hc Paris theo Ngnh V Tuyn, hot ng chnh tr
vi nhm sinh vin Khmer Php cng Khieu Samphan, Ieng Sary, v nc i tn
dy hc, tip tc hot ng v lnh o ng cng sn Khmer hay Angkar ch c
ngha l T Chc ca Khmer .
i vi th gii ngy nay tn Pol Pot nh biu tng ca ti c nhng thc ra
t tng ch o l t Khieu Samphan xut thn t i Hc Sorbonne. Trong lun
n Tin S 1959 Khieu Samphan sau khi phn tch nhng hu qu ca chnh
sch Thc Dn C v Mi i vi Cam Bt v ng ta i ti kt lun bo v c
lp tht s v chnh tr v kinh t cho Cam Bt th cn phi hon ton c lp quc
gia ny v tr v mt nn kinh t nng nghip t tc.
Trc thi Khmer , ni ti cch mng Cam Bt c ngha l Ni Dy
(Bambahbambor). Thi i Pol Pot, cch mng li c ngha l Tr V Qu Kh
(Pattivattna), l c vng tr v vi nn vn minh Khmer c xa, xoay ngc
chiu kim ng h a t nc Cam Bt tr li thi i nguyn s Nin i S
Khng (Year Zero) ph nhn mi gi tr ca nn vn minh hin i: Khng c gio
dc, khng c khoa hc k thut, khng c bo ch v c tin t trao i cng b t
ra ngoi vng php lut.
Khieu Samphan ngay khi tr thnh Quc Trng Cam Bt tuyn b:
Chng ta khng cn my mc. Chng ta lm mi th ch yu da trn sc mnh
ca nhn dn. Chng ta hon ton t tc. iu ny phn nh tnh anh hng ca dn
tc ta. N cng ch r sc mnh v i ca nhn dn ta. Bng tay khng chng ta
68
lm nn tt c. Khu kh nhng ngi cng sn lnh o thng ging nhau nh

vy.
V cng bng tay khng y bao nhiu s ngi b p v, bao nhiu h chn
ngi tp th c o ln v cng mc ra hng lot nhng con p th s trn
sng nhm mc ch thy li nhng ri rung ng th chng thm nc m c th
khng vo c Bin H. Khng c cht xm ca tr tu, khng c k thut c gii,
ch c sc ngi vt ra bng bo lc nn p ch l nhng mnh nh vn th s
v dng v khng cn ng vng sau mt hai cn l. Hu qu l cc nng trng b
hn hn, cu vn, hng chc ngn my bm c nhp cng t Bc Hn nhng
ch mt thi gian ngn tt c tr thnh nhng ng st han r vt ri rc trn khp
nhng cnh ng cht. V by gi th dn chng Cam Bt ang tr li cng nhau
p ph nhng con knh Pol Pot cu rung v cu ly c.
Ln th hai, cng vi Cao ngi bn tr, tr li vi con sng Mekong hng v,
nh ngc dng-sng-lch-s, ngc dng-sng-thi-gian vn cn trn b l,
ni ca rng, c trn nhng cnh ng, nhng khi st thp v tri ca cuc chin
tranh qua, tt c vn chm chp han r v mc rung trong ci kh hu m thp
ca lc a Chu gi ma.
Bng ng S 6 i Siem Reap pha Bc Bin H, ng Khc cng c dp tr
li thm Angkor gia khong cch thi gian ngt 30 nm, chng kin nhng khu
n i nt hn. ng cng ti ni m cch y hn 70 nm Andr Malraux
t chn n v sau b chnh quyn thuc a kt n t vi ti danh n cp cc
ph iu g t n Banteay Srei Angkor. Cnh tch liu ca Angkor gi nh cu
th ca B Huyn Thanh Quan: Nn c lu i bng tch dng. Thnh quch
in i Angkor vn cn , vn l chng nhn v tri cho nhng nm thng mu
me ca ngi dn Cam Bt. Chng ai c th ngh c rng ch my nm trc y
thi c nhng ch lnh Khmer tui cha qu 15 v mt di kh nhng nh mt
th lnh tanh lng rc th hn hng nng sng AK vo nhng pho tng tin n
Apsaras tuyt m nh nhng tm bia tp bn.
Tip ni s suy tn ca quc Angkor, lch s dn tc Khmer l mt tin
trnh bo ng v t hy khin Henri Mouhot Nh Thm Him ngi Php u tin
ngc dng sng Mekong nm 1861 phi rt sm a ra nhn xt: Hnh nh
ngi Khmer h ch c ph hy m khng bao gi bit xy dng li.
Cu hi ca Cao ngi bn tr cng l cu hi m chnh ng Khc cha c
li gii p. Rng mt nn vn minh Angkor rc r nh th m sao b tiu vong ?
khng ch c mt m bao nhiu cu tr li ca cc nh nghin cu v cng ch l
by nhiu gi thit.
D dng th cho rng quc Angkor b tiu dit do mt cuc chinh chin
xm lng bi mt nc ln bang b i qun hng mnh Champa tn ph ri sau
b Xim nh. Rng chnh sch tn bo bc lt sc lao ng sut 30 nm hon
thnh cng trnh Angkor khin dn chng phi b i (voted with their feet), ni theo
kiu nh bo Ty Phng. Rng chnh sch sai lm v dn thy ph hy ton
th nn nng nghip v trung tm kinh t phi di chuyn t trong lc a ra vng
duyn hi...
Cam Bt ngy nay l mt t nc rng gn gp 30 ln din tch o
Singapore vi mt vng chu th ph nhiu, l mt trong nhng va la ca ng
Nam . Hu qu nhng nm chin tranh do M nm bom, s tn ph ca Khmer
khin ngi dn Cam Bt nay khng go n. i km tht nghip, gi qu v
Battambang v Nam Vang kim sng. Cc c hoc qun qut lm vic 16 gi mt
ngy trong cc khch sn tim n phc v cho hn 20 ngn lnh m xanh Lin Hip
quc UNTAC (United Nations Transitional Authority in Cambodia), nhn vin cc t
69
chc cu tr, cc doanh nhn ngoi quc v d nhin c du khch. Hoc nu khng
mun phi vt v con s ny th khng t, cc c chn con ng bn thn mau c
tin nht l khi gia nh ngho kh ca h qu hon ton sng nh vo nhng
ng tin y. Vn cn cnh bun ngi ca thi Trung C, c c nhng c gi c
mua t Vit Nam em sang Cam Bt phc v chn lu xanh. Mean touk mean
tray, mean luy mean srey (c nc c c, c tin l c gi). Ngn ng Khmer ni
nh vy.
Nh t bao gi, con sng Mekong hng v vn khng thay i vn tip tc
nhp iu ngn nm, tip tc l mch sng ca dn c sng hai bn b. N cng l
con sng thi gian soi bng s thnh suy ca nhng nn vn minh, nhng bui bnh
minh ri li hong hn.
T Lo qua khi Thc Khone hay T Thin o, ni chm dt rt sm gic
m ca Francis Garnier cch y hn mt trm nm khi thm him ngc dng
sng Mekong tm mt thy l giao thng vi Trung Quc. Chy vo lnh th
Cam Bt con sng Mekong cn phi qua thm mt khc ghnh thc Sambor gia
Stung Treng v Krati trc khi thc s th mnh hin ha trn Vng Chu Th,
mnh mang tri rng ra t ba ti nm cy s. Trn khc sng ni ph lu Se Kong
bt ngun t Vit Nam vo, vn cn thy xut hin nhng con c voi him hoi.
Trc y phng nh rng cn khong hn 100 con, nhng do lnh v c thng
dn Cam Bt s dng cht n ba bi git c hng lot v ng thi cng st hi
lun c ging c voi ny. Tng truyn rng c voi cng tng c nui trong
cc H ca in i Angkor t nhiu Th K trc. Chao Phraya con sng duy nht
Thi Lan c c voi th nay cng b tiu dit do nc sng qu nhim.
C dn sng hai bn b sng Mekong lun lun b tri phi bi kh hu Gi
Ma Ty-Nam thi vo t Vnh Thi Lan. Ma ma bt u t thng Nm n thng
Chn, kt hp vi ma tuyt tan t rng ni Hy M Lp Sn, nc sng Mekong
dng cao t 2 ti 8 mt mnh mng trn b lm ngp lt mt phn ba din tch t
ai, ph lp ph sa mu m mi nm ln khp rung ng. cng l thi gian con
sng Tonl Sap i chiu chy ngc vo Bin H, tng din tch mt h ti 10
ngn cy s vung, gp bn ln so vi ma kh v lm ngp ht cc khu rng l
(flooded forest). y l H nc ngt ln nht ng Nam . Cc n c t sng
Mekong cng li ngc dng sng Tonl Sap ti cc khu rng l chn ni tr ng
an ton sinh v tng trng.
Ri ma ma qua i bc sang ma kh t thng 1 ti thng 5. y l
thi gian mc nc bt u n nh v con sng Tonl Sap li chy xui dng vi v
s tm c t Bin H vo cc nhnh sng Mekong v din tch Bin H bt u
co li.
y cng l Ngy Hi Nc Git Bom Oum Touk truyn thng ca quc gia
Cam Bt, c tnh theo tun trng vo khong cui thng 10 u thng 11 din ra
ti khu m ngi Php gi l Quatre Bras (ni bn nhnh sng hi t). Cnh tay th
nht Mekong Thng l dng chnh sng Mekong chy t hng ng-Bc xung
ti gn Nam Vang v bt u chia lm hai: Mekong H v sng Bassac l cnh tay
th hai v ba cng l sng Tin v sng Hu khi chy vo Vit Nam. Cn cnh tay
th t l Con sng Nc Ngt sng Tonl Sap bt ngun t Bin H. Trong dp hi
L Vua v Hong Hu ti y chung vui vi thn dn, khai ma cho ng dn nh
c thu hoch, cho nng dn bt u ma gieo trng. B gin on nhiu nm v chin
tranh cho mi ti nm 91 khi Thi T Sihanouk vn c dn chng yu mn tr li
Cam Bt v m li ngy hi l Bon Oum Touk trn mt vng t cn du vt hoang
tn ca nhng Cnh ng Cht.
70
Cao hi ng Khc ngh sao v Sihanouk. Vi ci nhn ca mt nh bo,

ng Khc cho l Sihanouk b l nhng vn hi ca lch s (Il a manqu les
rendez-vous de lhistoire). ng ta lun lun l vn nhng cng li l gii php cho
Cam Bt. Bn tay ng ta khng trc tip vy mu nhng chnh ng im ting tha
hip vi Khmer trong nhng nm tm mu ca nhng ngi dn Cam Bt.
Theo tc l nhng ngy trc hi l, thuyn ua gi trong cc cha c
em ra sn pht li v v mt rn thn Naga, Naga l tn con rn huyn thoi ngm
c khi nc l ca con sng Mekong gip nng dn trnh lt v c th canh tc
rung ng. Vo ngy hi hng trm con thuyn nh vy vi tay tro t tp trn
mt sng. Dn chng ng ng o hai bn b v lun lun c gip vui bi cc
tay h ht nhng bi ca riu. Ln vo m ng y c khng t nhng ngi ct
chn v mn by phi i n xin. Hi vui ko di n ngy th ba v kt thc vo bui
ti sau hong hn vi cc thuyn ua v quan khch. Vua v Hong Thi Hu
ng trn mt cung in ni chng kin con thuyn thng gii vinh d tin ra
khnh thnh ngy hi l Bom Om Touk. Ring Hong Thi Hu th tay cm mt v
s mang y nc ngt ca con sng Mekong vy ln m ln tc theo nghi thc
Cho n Trng Ln, trong mun ting vui reo h ca m ng di nh sng rc
r ca pho bng: thc s khi u cho mt ma gieo trng v nhng ngy chi
li rn r. B cun ht vo cuc vui y sinh lc y ngi ta d dng qun i Khmer
qun i Cnh ng Cht.
Khng phi ch c n i Angkor, nhng Cnh ng Cht, Cam Bt cn
c c th gii bit n vi nhng bi mn ln nht th gii v hng thng vn tip
tc gy qu ct cho hng chc ngn ngi khc. Khng c mt gia nh no cn
nguyn vn v cng khng c mt gia nh no m khng c kinh nghim tht au
thng khng th no qun. Con s bn triu tri mn ri ra trn khp lnh th Cam
Bt khng phi l xa vi s tht v vn l mt v kh tuyt ho tip tc cuc chin
tranh hao mn.
Cao hi ng Khc:
- Nhng mn u m lm th h anh ?
- l di sn ca cc phe phi tham chin ti Cam Bt. Mn by c gi
vo Cam Bt t nhiu nm trc bi cc Ton Lc Lng c Bit M t Vit Nam
xm nhp, ri t 67 Khng Lc M th mn dc theo bin gii Vit Cam Bt, ri ti
hng ngn tn mn khc gi bi qun cng sn Bc Vit, nhng nhiu nht vn l
mn Trung Cng do Khmer gi li trc khi tho chy. Phng nh rng ch ring
Khmer khng thi li khong ba triu tri mn chng c nhn. Do ni
no cng c th l cm by cht ngi i vi ngi dn Cam Bt.
Cnh thng gp i vi du khch l nhan nhn nhng ngi qu ct i n
xin trc nhng qun n v cc khch sn trong Th Nam Vang.
Pha bin gii Ty-Nam gip vi Thi Lan l hai rng ni u Khu v ni Voi
(Cardamons & Elephants mountains), ni ca rng gi vi nhng cy g qu, cng
l ni m trc y c loi cp voi tru rng bo vn v c mt loi th rt him
kouprey c chn lm biu tng cho World Wide Fund for Nature, nhng nay
th chc b tiu dit do b sn lm con tht phn cn li th b git hay qu ct bi
v s mn by.
ng Khc nhn nh:
- u phi ch c ni kinh hong qu kh m l c tng lai: Nhng bi mn
y vn tip tc ph v cuc sng thanh bnh ca ngi dn Cam Bt, n gieo thm
ha cht chc bt c lc no trong cuc sng hng ngy ca h, n ngn chn mi
trin vng hi phc ca quc gia ny.
Ri ng Khc chuyn mi quan tm xung ng Bng Sng Cu Long:
71
- ng bo chu th my nm gn y khn kh v nhng con l do tnh bt

thng ca n: Lt ti sm hn v nhanh hn li ln hn nn thit hi rt cao k
c v nhn mng. Ngi ta ni ti thi tit bt thng khp th gii do nh hng
ca El Nno, c phi vy khng ?
Cao tm mt cch gii thch khc:
- Trc tip nht vn l do hu qu ph rng trn Thng Ngun m cc nh
bo v mi sinh gi l li ph rng t st (suicidal deforestation). Lo th qun
i c quyn khai thc g, Min th Khmer , nm 92 c hn mt triu hecta
rng ma (rain forest) v rng l b ph. Dn en Cam Bt th i kht ch lnh
Khmer th mp , ch ring khu rng Pailin h kim hng triu la mi thng
do ph rng bn g cho cc con bun Thi Lan...M rng th nh mt tm bt bin
khng l gi nc ca nhng thng ma ri sut nm r r chy vo cc ph lu
trc khi vo con sng Mekong.
Cao cn b tc thm:
- Ch trng ph rng l quanh Bin H ca Pol Pot cn lm st gim nghim
trng nn ng nghip ca x ny. Mc nc cn ti mc bo ng, khin cc on
di ng t sng Mekong vo Bin H khng cn ni tr ng sinh si ny n.
ng Khc ni ging cm xc:
- Phi chng l ci vng lun qun ca cc nc km pht trin, ngho
kh li phung ph ngun ti nguyn nn cng ngho kh hn. Th cn cc d n
thy in th sao ?
y l lnh vc rt am tng ca Cao, anh ni:
- Trc y l y Ban sng Mekong (MR Committee), nay l y Hi Sng
Mekong (MR Commission), hoch nh d n mt chui 17 con p trong lnh
th Cam Bt m ngi ta tin rng c vai tr thit yu trong n lc canh tn t nc
ny. N cng p ng vi k hoch xy p ca cc quc gia Thng Ngun: Trung
Quc 9 p bc thm, Thi Lan hn 40 p v Lo 56 p, nu khng pht trin
ng b Cam Bt l nc H Ngun s phi chu nhng hu qu rt bt li v k
thut kinh t v c mi sinh.
Cao tip i vo chi tit:
- c hai d n ln c hoch nh t nhiu nm trc: D n thy in
Sambor cng sut 1000MW pha Bc Th Trn Krati cch Nam Vang 140 dm c
kh nng tiu ti cho hn 90 ngn mu Anh, mc nc dng s lm ngp 800 cy
s vung ghnh thc s m ra mt thy l giao thng gia Lo v Cam Bt. Nhng
n cng khin cho 60 ngn ngi mt ht nh ca t ai vi hu qu mi sinh
khng sao lng trc c. Ring v d n Tonl Sap l mt nim kh sng to
ca y Ban sng Mekong trc y. Bin H s c s dng nh mt h cha
thin nhin. Ca p c m ra trong ma l sut 5 thng nc chy ngc
vo Bin H ti mc d tr cao nht trc khi c ng li v nh vy s gim l
lt di vng chu th. Trong ma kh hay ma nc thp, ca p c m ra
tng phn, c kh nng iu ha mc nc sng Mekong su cho tu ln c th
ti tn Nam Vang. Do gim thiu nc mn vo vng chu th, t tng thm hai
triu ri mu Anh t canh tc m trc y b hoang do b mui phn, kh hn
hay l lt. Ngoi ra mc nc Bin H vn b cn, nay s c mc nc cao hn
mt mt trong ma nc thp s lm gia tng lng c Bin H ang c nguy c b
sa st.
Cao tip:
- Ha hn bao nhiu iu li nhng thiu tin, thiu nhn lc li thm tnh
hnh chnh tr lun lun bt n nn cc d n ca y ban sng Mekong t hn 40
nm qua vn ch l trn giy. Duy c d n Prek Thnot c khi cng t nhng
72
nm 60 phi b d v chin tranh ri sau cn b Khmer ph hy thm nn

chng ai m d liu c n bao gi mi hon thnh. Cho n nay Nam Vang vn
l Thnh Ph ln nht bn b con sng Mekong, c hnh thnh cch y hn su
Th K. Tng truyn rng khi thy hnh bn bc tng Pht ni tri trn mt nc
sng Mekong ti y th dng li, Nh Vua cho l im lnh nn chn ni y
lm Th xy dng hong cung. Nam Vang ngy nay vi ngt mt triu dn, c
k v nhch nhc, vi du vt thi thuc a cn li l nhng bit th ca ngi
Php trc y nhng ru phong. Nhng con ng chnh mang tn cc v Vua
Cha v c nhng nh lnh o th gii ng thi nh De Gaulle, Nehru, Mao
Trch ng th cng lun lun i thay theo bc thng trm ca nhng ch
chnh tr. Chic cu sp khng c sa cha, bn cng hot ng cm chng vi
nhng cn trc hoen r. Ch my nm trc y thi, Ph Tng Thng M Spiro
Agnew ti Nam Vang tng Tng Lon Nol mt Con Voi Trng vt linh biu tng
cho vn may nhng cng khng cu vn c ch cc k tham nhng y
khng xp . ri vo thng 4 nm 75, on qun chin thng Khmer vi
ng phc en i nn Mao mang dp ru H ch Minh i vo Th Nam Vang vi
dn chng ng hai bn ng hoan nghnh cho n. Tp on Lon Nol th b
chy sang Hawaii mang theo hng triu la, duy ch c Long Boret v Sirik Matak
Th Tng v Ph Th Tng gi pht cht khng chu bc ln trc thng
M m can m chn li v cng bit l nhn ly ci cht chc chn t tay
Khmer .
Sirik Matak cng l mt ng Hong, ngi ng vai tr then cht trong v o
chnh ca Lon Nol nm 1970 b Khmer ln n t hnh vi ti danh l tn u
s trong 7 tn phn bi. Trong bc th tuyt mnh gi i S M John Gunther
Dean, trao tay m k gi ngoi quc, Sirik Matak vit: ...Ti cm n ng i s c
nh gip ti phng tin thot ti t do. Ti khng th ra i trong mt tnh hung
hn nht nh vy...Ti khng tng tng c rng mt nc ln nh Hoa K m
li c lc ang tm b ri mt dn tc chn t do. Cc ng t chi bo v chng
ti v chng ti khng lm g khc hn c. Cc ng ra i, chc ng v nc M
tm c hnh phc di bu tri ny. Nu phi cht ti ni y trn qu hng m
ti yu mn, th cng nh rng tt c chng ta sinh ra v mt ngy no u
phi cht. Ring ti ch c phm li lm l t tin tng vo Ngi M cc ng...
Khc vi gii lnh o ca min Nam Vit Nam, h ho ngi khc li cm
sng chin u cn h th trc sau ci mt ra i, Sirik Matak v Long Boret chn
li, c hai b hnh quyt Olympic Stadium, ni m trc vi ngy cc on
trc thng di tn s tng lnh v vin chc cao cp ch c cn li qua ht
Thi Lan.
ng Khc cho rng mt t nc Cam Bt cn nhng con ngi nh vy h
vn c l do m hy vng. C ngi k li rng mt ngy trc khi lc lng
Khmer trn vo Th , h thy mt con C Su Trng ni ln trn mt khc
sng gn Nam Vang. Su trng l vt thn thoi ca dn tc Khmer v tng truyn
rng loi c ny ch xut hin khi t nc c bin c trng i. V chng ai c th
tng tng c bin c y s ra sao. Nhng ch t lu sau th dn chng b la
ht ra khi Th nu cha b st hi ngay th cng b a ti cc tri t lao ci cht
dn mn v i kht bnh tt. Theo cc nhn chng sng st k li th nhng nn
nhn b git rt t bng sng m a s bng ba, ng st hay Ximn nhn hay b
chn sng trong nhng nm m tp th ngay trn nhng rung nc. C chc nm
sau trn nhng tha rung la xanh nhiu ni nhng ming xng s ngi nhng
mnh qun o rch cn vng vi trn nn t vn l mt cnh tng hi hng.
73
Ri hng s on qun Cng sn Vit Nam trn qua Nam Vang nm 79 cho
iu m h gi l gii phng Cam Bt, Khmer b nh bt, mt chnh ph mi
thn Vit Nam c hnh thnh nhng ri mi nm sau ci ngy khng trnh
c (the inevitable day) l qun cng sn Vit Nam phi rt ra khi Cam Bt. Mt
hip c ngng bn c k kt gia cc phe. Mt ln na ng Hong Sihanouk tr
li hong cung. Sau Vit Nam v Lo, Cam Bt bt u theo chnh sch i mi,
chp nhn quyn t hu. c nhng du hiu ca mt t nc hi sinh. Nhng
tu hng ln ca Singapore vo bn b neo ln b nhng hng ha v xe hi
mi ca Nht.
Khch sn Cambodiana bn b sng Mekong mi xy xong, li y p du
khch v cc doanh nhn Thi Lan, Singapore, Hng Kng ti tm c hi lm n.
Cho d c hn 20 ngn lnh m xanh nhng bo ng vn tip din bn ngoi
Nam Vang. Trn ln chin tranh v nim hy vng ha bnh, ti Th khch sn
tim n mc ra nh nm. ng x bt u kt xe, Phi Trng Quc T
Pochentong tp np nhng chuyn bay ti t Singapore, Bangkok, Si Gn. Cc
chuyn bay shuttle i Angkor tng ln 5 chuyn mi ngy cho d c xy ra v bt
cc v st hi du khch. Nh mt truyn thng ca cc nc Chu, xy dng v
tham nhng cng mt lc pht trin Cam bt: Tng lai ch l mt cht nh
sng le li rt xa ni cui ng hm.
ng ln Bin H, theo ng s 5 dc theo Hu Ngn con sng Tonl
Sap, trong bu khng kh tht nng m nhng hai bn ng la vn xanh. Xa xa l
lng mc nh ca tha tht, vi cc cy tri vng nhit i soi chui da v c
nhng cy tht nt thng cao. Trn ng ch gp nhng ngi n b Khmer trong
nhng chic sarong sm mu gy m da nu mt su en bun b v rt vng bng
dng n ng. Vi chic cu st c r vi my ngi lnh Cam Bt tr mng lng
thng trong b qun phc mu xanh c sn duy ch c cy sng AK vi bng n
cong git ngi l vn mi. Khng c g bo m l con l y c an ninh ban ngy,
li cng kinh s hn vo ban m. Sau nhiu v phng vin mt tch, nh mt
golden ruleca m nh bo ngoi quc trn x Cha Thp, l khng bao gi di
chuyn bn ngoi Nam Vang t sau bn gi chiu.
Th Trn Kompong Chhnang bn b sng Tonl Sap vn l Bn Cng ln ca
nhng va c. Ni dc bn , t nhng chic ghe chi c a ln hng tn
nhng c ti, c vo nhng thng nc hay nhng chic thng trc khi
c cht ln cc xe ti hay nhng chic xe nga th chuyn v cc lng mc xa
xi. Sin Heang thnh vin y Ban Sng Mekong Cam Bt cho bit c 4 k c trong
cc ba n ca ngi dn Cam Bt th c 3 k nh ln t Bin H.
Phn ng cn li th bi m vi bm rp nhng g. Khu rng l quanh H
b ph hy rng ri trong thi Pol Pot, khng c cy ln m ch cn nhng khu
m ly (mudflat) vi nhng bi cy thp rm rp. Tm ngn cy s vung rng l
nay ch cn cha ti mt phn ba. Hu qu khng c cy chng l b h b st l
bao nhiu lp t mu m trt xung y h. Ch trc y t nm thi vo ma kh
mc nc H su trung bnh hai mt th nay c ni ch cn cha y na mt. Ma
h nc cn li rt nng khin loi c trng c ngn con cht ni phu, ch c ging
c en c mang th c th trn rc xung bn su nn chu c v sng st. C
nhng con c en phi dng vy li b (walking fish), trn cn nhiu gi ch di
chuyn t vng cn ti cc trng nc su. Mt ngun c khng ch l mi e da
trn s sng ca ng dn Bin H m cn lm mt i ngun cht m chnh trong
mi ba n ca ngi dn Cam Bt. Cc nh mi sinh bo ng Bin H ang c
nguy c v mt thm ha mi sinh (ecological calamity).
74
Bng thuyn chng ti ti khu lng ni, vi sc mi c kh phi trn mi

nhng cn nh dng kiu: Cc tim n tim tp ha tim lm tc v c trm
xng nht, ch c khc l di chuyn th bng xung. Li cn nhng khu nh lng
(floating cages), nui c ging nh Chu c. Khng thiu nhng gia nh ng
dn Vit Nam m ngi Khmer gi l Youn (ngi Bc) sng y nhng kh m
phn bit c h vi ngi Khmer trong sinh hot. Ch ng qua m trn Bin H,
cm gic tht k l vo bui sng tinh sng bn ngoi tri cn ti, Cao cht nghe
thy my ngi trong bn h long thong ni vi nhau bng my cu ting Vit khi
chun b ghe tu ra khi. Cp Dun (cht u) th tri sng vn l mi m nh kinh
hong ca cc gia nh ng dn Vit khng phi ch vi Khmer m ngay vi
nhng ngi Min sn c c cm bt ngun t lch s nhng xem ra m ngi
Vit y cha bao gi c nh b v nc hay s vnh vin ri xa Bin H.
Thuyn my ln a on ra khi, pha trc l tri nc mnh mng khng
thy u l cui bi cui b. Trn bu tri my vn v, di mt h th cun sng,
cho ngi ta ci cm gic ang ngoi bin khi ch khng phi trn mt mt h
trong t lin. Khi nhc ti d n p thy in Tonl Sap th Sin Heang c thi
chng i quyt lit vi l l khng phi l thiu vng chc: Con p s gy tr ngi
cho cc on di ng t ngoi Bin ng li ngc dng 4-5 trm cy s vo Bin
H, m mi ging c c mt thi im v khng gian ring nn s khng c mt ca
p hay thang c no (fish ladder), p ng c nhng yu cu khc bit y.
Nhng liu c c my ngi nh Sin Heang ? Cho d c lnh cm,
nng dn vn tip tc ph nt khu rng l c thm t canh tc. S ngi khng
c bao nhiu nhng s tn ph ca h trn thin nhin tht ng k. Chnh con
ngi bin bin Aral Trung thnh sa mc. Khng phi ch c Pol Pot, m
ngay chnh nhng ngi nng dn Cam Bt s quyt nh c gi tri tim Bin H
ang thiu mu y cn p na hay khng ?
CHNG VIII
BN TRI
TING HC KU THNG
Ti y th li y
Bao gi bn r xanh dy th v
Ca Dao Nam B
L thnh vin y Ban Sng Mekong, H c dp thy c con sng y
hng v nhng cng mong manh ra sao. Sinh ra v ln ln t Vng ng Bng Nam
B, H qu thn thit vi con sng y. Hi nh th ch bit gn b vi khc Sng
Tin ni qu nh qua hai ma l hn, ln ln th vn ti sut chiu di ca dng
sng, thn thuc vi nhp iu ca con sng Mekong nh nhp p ca tri tim mnh.
Con sng y tng nh bt tr nhng li l ngun sng t ngn nm ca
ngi dn ng Bng Chu Th. Mi hn trm nm trc ngi ta cng cha bit
con sng y khi ngun t u.
Con sng xanh cung n y nh mt con rng vi u n khut trn chn
tng my trn ngn ni thing bn cao nguyn Ty Tng vi c thn rng un ln
khi th dng mnh xi bt go tht xuyn qua nhng cao nguyn v rng gi khi th
tri mnh hin ha trn cc bnh nguyn ri ng Bng Chu Th vi chn ci ui
khng ngng quy p vn ti thm lc a Bin ng. Vo ma l thng Chn
th con sng y bin thnh bin nc mnh mng thm mang y ph sa trn b
dm su ht c rung ng, v nh ca th ch cn nh nhng chic nn p trn mt
nc. Thng T ma kh, con sng y vn ph by kch thc ca n: vn khi
nc mt mu nu sm tri rng ra t hai ti ba dm, cnh tr qunh qu, lng mc
75
th tha tht. Ngc dng xa hn v pha Bc, khng xa con thc Khemerat, my
thng sau ma ma, H khng th khng ngc nhin khi thy vn c nhng khc
sng cn nh sp kh kit tng chng c th li b bng qua. H cng hiu rng
nu cha c hn hn di ng Bng Chu Th, cha c nhng cn au tht ngc
pha H Ngun ni qu anh l do cn cc dng ph lu (tributaries), nh nhng
mch ph (collaterals).
Sng Mekong vi H by gi cn mang ngha ca nhng m hnh c th
hc, hn th na cn l mt m hnh ton hc (Mathematic Model), vi y ry
nhng con s: 40 ngn mt khi giy lu lng ma l, ch cn 2 ngn mt khi giy
ma kh, 20 ln thp hn, lng sng khng nhng thiu dc m li gc m
ngha l cao hn khi tin gn ra bin. Rng ch mi hn my chc ngn nm trc
y thi, con sng Mekong hoang d mi bt u to hnh Vng ng Bng Chu
Th t y bin, do cht pyrite c trong trm tch ph sa v c thm t cht st trong
ph sa kt hp vi sulphur trong nc bin to thnh hp cht pyrite. Vi thi
gian tnh bng thin nin k, dn dn t nh ln khi mt bin v ri hng nm
c cc con nc l v ph ln tng tng lp lp ph sa ngy mi dy thm
tr thnh nhng rung ng mnh mng v mu m.
Nhng di lp ph sa tn bi y, cht pyrite cn , b dm su trong t hay
di ln nc. Ch khi phi ra ngoi dng kh, n tr thnh cht phn chua acit
sulphate, thm thu ln mt t, bt u honh hnh v l nguyn nhn ni kh ca
ngi nng dn ng Bng Nam B. H sau ny cng c bit thm rng tnh th
nhng vng chu th cng rt thay i ngay trong mt khong cch gn. mt ni
ny th rt chua trong khi cch khong mt trm mt hon ton i khc, do
mc nc (thy cp), dy t tn bi v cc loi tho mc trn . Chnh H
hc c bit bao nhiu kinh nghim t nhng ngi nng dn. H hiu r hn ai
ht vng t ai m h ang sng nh bit r du ch trn bn tay ca h v khn
ngoan tm ra cch gieo trng trong nhng iu kin tng nh v phng tm ra li
gii p. H cng hiu rng t phn nh con cp ng trong hang v chng bao gi
nn nh thc mt con cp ang im ng!
Cho d chng phi l mt tr thc trong thp ng, tng l tc gi ca mt lun
n s v H Sinh Thi ca Vng H Lu Sng Mekong nhng chnh H b
thc t dy cho nhng bi hc ch ng. Khi i t l li suy ngh kinh in cho
rng tng nng xut la th phi ngn mn trong ma kh v trong ma l th cn
nhng p ln tr nc s ra trong ma kh, ra mui ra phn cho t v dn
ti rung ng. Nhng thay v ngn mn th ngi nng dn Vng Nam ng Bng
Chu Th li cho dn nc bin vo rung trong ma hn m ban u ai cng cho l
in khng. Nhng thc ra h p dng k thut trm thy vi kt qu tht k
diu: t bt phn, n ma ma th c nc ra mn cho t khin ma mng
tt ti, cha k thm ci li khc l nc bin em tm c vo rung ng v
mng rch. Chnh ngi nng dn sng to ra mt nn nng nghip la-tm
(rice-shrimp culture) ph hp vi h sinh thi phc tp ca Vng ng Bng Chu
Th.
V trong nhiu k trn knh i truyn hnh, khng phi thy H m l
ngi nng dn y sng to y ln i hng dn b con lm sao tn dng c
ngun nc mn trong kt hp trng la v nui tm. S kin b con nng dn ph
v con ngn mn G Cng Ty l bi hc thm tha v nh i cho chnh H
v m k s thy li n t trung ng.
Ri li cn thin tai l lt mi nm, ai cng cm thy bt an khi ng u vi
con rng bt kham y. Vi bi hc ngn nm t con Sng Hng, ngi ta mun ch
ng n bng nhng con p vi h thng iu vng chc. Sn Tinh (Thn Ni)
76
biu tng cho sc mnh ca iu, Thy Tinh (Thn Nc) l sc tn ph ca

nhng cn l. C hai u mun chim ot nng Cng Cha xinh p l Vng ng
Bng Chu Th.
Nc dng cao th ni vn cao v cui cng Sn Tinh thng. l chin
thng ca sc ngi vi h thng iu hai bn b con Sng Hng.
Nhng xem ra ngi nng dn ng Bng Cu Long c ci nhn Lo Trang
hn, thay v trn p th h chn s thch chung sng vi nhng cn l. Khng
p cao m o thm nhng rch su thot l ra Bin Ty, Bin ng v ci
thin giao thng, tip tc truyn thng t nhiu ngn nm trc ca nn vn minh
c Eo Vng Quc Ph Nam cho d c Vng Quc y tiu vong do mt cn
hng thy trn ngp vng chu th vo khong gia Th K th su.
Con thuyn my chy bng bng gia lng mt con kinh o mi, gi l mi
ch cng hn nm nm ri. S c thm hng ngn cy s kinh rch na c
hon tt vo cui Th K ny. Cnh tng ni bt l mu vng ca r st nhum
ln mi cnh vt: T gc nhng cy trm, ti thn ghe, cu tu, li c v c chn
ngi ta na, ngha l bt k vt g nhng vo ln nc y. Ngi ta thy ngay
c nanh vut con cp ang im ng trong hang va b nh thc. Tr t tm c
trong ma ma do cn l vo, khng c sinh vt no sng c di ln
nc trong leo lo m cht phn chua y, c chng ch l la tha my m c
xng chu phn. Ngi nng dn ch cn nhn ra ging c no l h bit u c th
l khu t gieo trng. V cho n by gi th h vn kin nhn ch i nhng trn
ma to nhng con l ln ti ra phn cho t v h vn khng ngng ph rng, tip
tc o knh v ln lip.
Nhng vng m ly nh Tam Nng cng ngy cng thu hp v chng
cn bao nhiu na v tng lai ca cc Trm Chim ang b th ni. Hay ri ra ng
Thp Mi ch cn l nhng cnh ng chua nc mn vi my khu nui tm x,
my khong rung la xanh hay nhng cn nh ngi . V ri cng chng cn mt
cnh hc no bn b con sng thing ang dn b tt cn.
Thun gic chng ti tr li ghe c th ti Huyn Tam Nng trc khi tri
ti. Con thuyn my tng thm gia tc vn ti b li pha sau nhng t sng
vng mun sc di nhng vt nng ca rng chiu. Do yu cu x giao, H ti gp
Mi Nhe b th huyn y Tam Nng. Cng i vi H c B T v in, c bit ln
ny c c Thun con trai Mi Nhe. Thun mi tt nghip i Hc Cn Th ang
ph trch kho st thy vn ca vng Tam Nng.
Rt khc vi ngi cha, Thun cao ln vm v trong khi Mi Nhe gy kh
v thp nh. Mi Nhe thun nht l con ngi thc dng, trong khi Thun th m
mng, say m cng tc bo tn thin nhin v cc Trm Chim. C th ni Thun l
m bn ca con ngi cng sn Mi Nhe. Thun thy lc lng vi qu kh ca
ngi cha v khng thy c lin h g ti cuc chin tranh qua v cng khng
mun c nghe ai nhc ti. Thun hc gii nhng cha bao gi c im A v
mn chnh tr Mc L, gc gia nh cch mng nhng Thun cha bao gi coi l
iu ng hnh din. Bn thn Thun cha h c biu hin phn u vo on
thanh nin cng sn th ni chi xa xi ti i tng ng. V phng din hng, c
th ni Thun l ni tht vng ch ca Mi Nhe.
Qua s bo tr ca B T, Thun c Hi Hc Quc t ICF cp hc bng
du hc u Chu hoc Hoa K. Khng cn suy ngh Thun chn ngay i M v theo
Thun ci g M by gi cng l nht th gii. Khng bc l hay ni ra nhng l
mt hin tng kh ph qut t Nam ra ti Bc, nht l ngoi Bc gia nh no cng
c mt Gic M M Quc c mun lm sao gi cho c mt ngi con sang
M.
77
- Nhng em cn phi qua c k thi Anh vn trc ! Sao m kh trn ai!

H th i im phi trn 550 m im em th c 540 ri 530 khng sao nhch
hn ln c.
B T an i Thun:
- Em vy l kh lm ri, c bit c ngi M chnh gc thi cn b failed em!
- m em mun hi c, tnh hnh cc ging hc bn Hu K by gi ra sao
c?
- Ton M Chu ch c Bc M cn li hai ging hc. Whooping v Sandhill
Cranes. Loi trn th gn nh sp b tiu dit nn ang c ht sc bo v, loi
Sandhill th cn kh hn. Hc mi trng th thy ging loi Dic (Herons) nhng
hon ton khc, hc thuc h Grudae. Hc bay vi c vn ra pha trc, nhp cnh
p chm hn nhp cnh vung ln vi ting ku m vang Kar-r-r-r-o-o-o c th nghe
thy t rt xa. Khng khc my vi Hc ng Phng Vit Nam (Eastern Sarus
Cranes), ni chung hc a sng ngoi tri, lm t trn mt t v ch hai trng,
thch kim n tm cua s hn v n thm c c l trn m ly v mt bn nc cn
(mudflats) Florida, California tng t nh vng m ly Tam Nng.
Thun kh thng minh li rt hiu hc, lun lun em theo bn mnh c bng
cassette, khng phi ch thu ting chim m cn luyn ging ting Anh na.
B T rt mn Thun ci bit ti gi ging ht ca nhiu loi chim mung, k c
ting hc.
Trn ng i, Thun tm s:
- Em rt mun c lm vic lu di y nhng phi ci hai cha con c
ng nhau hoi, thiu iu ng y mun ui em ra khi nh! Nhng khng phi ng
hon ton v l khi lm mi chuyn chm lo cho i sng b con.
Thun ch ni c ti , dng km hm v khng mun ni g thm. Trn
ng i cnh tng thng xuyn bt gp l nhng bi cy trm b n cht ng
ngn ngang dc theo m knh v c hai bn v ng, k c nhng m trm con
cn ti ri cng b n b ba bi khng cht thng st.
Thun ging bi ngi ni:
- T ngy c i Mi dn ngho t khp cc Tnh x v y ngy mt
ng. H ang thi nhau n b rng trm c thm t trng la hay din tch nui
tm, v la hay tm u rt c n, li cn mau n na. C ci mng ny chng
bao lu na c ng Thp Mi s cn kit cy trm. M ht rng trm th cng
chng cn ci gi l trm chim Tam Nng, Thy C .
- B khng c chnh sch bo tn khu thin nhin Tam Nng sao em? B T
nn nng hi.
- C ch, Tha C. Trung ng cng c ch o vic quy hoch v bo
tn lng c ng Thp Mi nhng ni ra th k php vua vn c thua l lng,
ngha l khng c lut php g r rng, vn c ty tin nh hi cn chin tranh, bao
nhiu quyn hnh vn nm trong tay ng y a phng. M Tam Nng c th coi
l trng hp in hnh.
B T thy xa l vi nhng t mi:
- in hnh l sao em?
- L mu tiu biu, ging nh ch role model trong ting Anh c.
C H, in v B T cng bt ci vui v. Qua H B T mi c bit
thm rng Mi Nhe l hnh nh him hoi ca nhng ngi cng sn chn chnh
cn vng st li. Sinh ra v ln ln trong Vng ng Thp, cha xong Tiu Hc
v bng, c vinh danh l dng s dit M thi cn chin tranh, gan l khng ai
bng, b h mt tri do mnh bom trong mt trn cn. Nay lm huyn y Tam Nng,
khng th ni l Mi Nhe khng yu thng qu hng ng Thp. Duy ch c ci
78
nhn ca hn ta th rt khc. Mi sinh vi Mi Nhe l ci mi trng sng sao cho

d th i vi b con. Cu cnh y bin minh cho mi phng tin hin i c
em ra p dng i tr cho khp vng Tam Nng. Ph rng trm khng phi ch c
dao qum m cn c c my ca, nh c khng phi ch c li m vi c cht n
hay in xot, sn chim khng phi ch c by m cn l loi sng vi n ghm
v c ng nhm. Cnh quanh Tam Nng qu hng Mi Nhe phi ni l thay i
tng ngy, rng khuyt tng mng, c tm bt k ln b b git hng lot ni phu,
chim thng hay him qu cng ging nhau b lng sn nh nhng con tht. Ni tm
li Mi Nhe khng nhng em li cho ng bo mt i sng d th m cn rt
sung tc v c hy vng mau giu na.
Khch thm c mi mt ba n h ru tht c mn hc tim thuc bc
chc l ko di tui th, bi v theo quan im ng Y ca Mi Nhe, khng
ch l mn nhu m cn l v thuc na.
Bn du mc Ty Tng th tin rng trn nh ni thing ni khi ngun con
sng Mekong c mt v thn linh l con rng Zjiadujiawangzha bo v cho ngun
nc lun an lnh v nu ung c ngun nc y ngi ta s sng lu. Nhng
vi Mi Nhe, thay v tin php mu t ngm nc sng th nay l ming trn gian
him hoi ca cc s gi mi sinh. Ba n nu bng th him gi cho B T c mt
giai on tranh u si ni thi sinh vin. Lc y B T l hi vin hot ng tch
cc ca Hi Bo V Th Vt Th Gii cng cc bn qua Ta i S Lin X
Hoa Thnh n cc lc chng i vic cho php mt nh hng Mc T Khoa
chuyn cung cp cc mn n nu bng cc loi th gn tuyt chng. Thc khch
phi tr c ngn la xanh cho mt a mn n l nh vy, gi cng cao hn vi loi
th him hoi hn. C l lc thc n ca nh hng y cha c c mn Hc
ng Phng nh ca Mi Nhe by gi...Mi sau ny B T mi c bit thm
c mt ng dy t cc Trm chim cung cp loi chim k c loi him qu cho
Qun Chim, ni lui ti n nhu ni ting kn chn ca gii thng lu Si Gn.
Di mt B T th cho d u v bao gi, lng kim n tht cc con th him qu
sp tuyt chng trn hnh tinh ny th hnh vi ti phm man r.
Ch trong mt k hoch ng nin t pht, Mi Nhe t thnh tch k lc
v nhng con s: dn s tng khng khip gp i, din tch rng trm ni ting
phong ph ca tnh ng Thp th nay ch cn mt phn ba, trong Trm Chim ch
ring loi hc con s trc y ln ti c ngn th nay ch cn khong 500 con.
Di mt ngi nng dn ngho th ng ch Mi Nhe c cng rt ln bin
vng m ngp nc quanh Tam Nng mau chng thnh mt qun huyn i ln
cnh tr ph.
Mi Nhe tip khch trong mt tr s qun mi xy ct rng v khang trang.
Trn tng l l c chi li lm nn cho mt bn th hng n vi tng bn
thn Bc H ln bng thch cao trng. Khng cn treo la lit nhng khu hiu l
iu mi ng ch . Mi Nhe vc ngi m nh, c nc da sm en hi ti ca
ngi thiu mu do bnh st rt kinh nin, khun mt xng xu v cn ci v khc
kh, c thm nt d tn do vt so ln ni ui mt tri. Khng cn nn ci dp ru
nh hi no, Mi Nhe mc o s mi trng tay ct vi qun sm, c tay vi ng h
Seiko vng, chin li phm thu hoch do thnh tch nh t sn v ngi Hoa sau
gii phng, tay xch cp da v i giy da. Ni gc phng trang tr ni bt l chic
my Tivi mu Sony 19 inches c c u my VCR coi bng.
Chuyn my mc in t th phi nh thng con trai tui n lo cho ht chn.
C b con li xm cn chi v k thut cng chy sang kim n. Va ni va nhn
sang Thun, Mi Nhe khng du c v kiu hnh, nhng ngay sau th trn
p thng con ngay: N ch c c dzy, ch chuyn chnh tr chnh em th coi
79
nh zro. N quen sng trn tnh ch bit c sch v, nghe theo ngi ta ri cng
by t ni ti ni lui chuyn to lao mi sinh mi t vi tui.
Mi Nhe c th ni ging xc tn vi khch:
- Trc khi nghe cc ng b t xa xi li y bn chuyn bo v hc vi chim
th tui phi ni ngay rng nhn dn Huyn Tam Nng phi c mt cuc sng ngy
hai ba n ci . Nhng ngi dn v y l m bn c nng ngha l v sn
chn chnh, khng c ly mt tc t cm di, quanh nm m hi si nc mt
i lm thu ct la thu m vn thiu n. Vn cp bch t ra l lm sao c
t cho h cy la nui tm. cng chnh l quan im ng y chng ti chp
thun cho thu hp cc khu rng trm m rng khu m c thm t cp cho nhn
dn.
Mi Nhe khng du c kiu hnh ni thm:
- Din tch trng la v nui tm tng u v nhanh hn mi nm, thu nng
nghip np cho nh nc th vt ch tiu so vi cc Huyn khc trong Tnh ng
Thp. ng ni l tinh thn t nguyn ca ng bo, khng cn phi o p ai bi h
bit ng y th ht lng chm lo cho h.
Khng my xa tr s huyn, Mi Nhe ch cho khch my ngi nh mi mi
ngi au vi cao vt ln nn tri xanh l nhng ct ng-ten bt cc knh i
truyn hnh. Gh thm gia nh bc T Trung gc b i phc vin qu tn p Ph
Ha Ch Lch Bn Tre, ti y ch vi hai bn tay trng vy m cha y ba nm
sau c mt cuc sng khng nhng n m cn sung tc na. Ch ring tay T
Trung chm ng hn nm hcta rng trm em bn c c chc triu ng,
khng nhng d tin ct nh mi li cn thm t lm la hai v mi nm rt c
n, mau thu hoch hn cy trm nhiu.
iu ngc nhin vi B T khi v Vit Nam l i ti u cng nghe ni
chuyn n: Lm n nhanh, thu hoch nhanh v lm giu nhanh ngay c trong lnh
vc nghin cu khoa hc. Hnh nh sau chin tranh mi ngi cht nhn ra rng
h ch c mt cuc i ny sng nn chng cn ai tin vo ci thin ng cng
sn ha hn mi tn i sau. Cng theo Mi Nhe th gia nh bc T Trung
c coi nh h tin tin in hnh ca Huyn Tam Nng bc vo thi k i
Mi cng c nc tin ln hin i ha, cng nghip ha.
Chnh H gip Mi Nhe a la thn nng HYV (High Yield Variety) vo
khu m Huyn Tam Nng vi hy vng ging la cao sn ny s ci thin i sng
b con m khng cn ph thm rng trm. Nhng mi chuyn din ra sau hon
ton ngoi d kin ca H. Khoa Thy Vn i Hc Cn Th vi d n xy bn ng
dn thot ln t con kinh bao quanh khu bo tn, thay v iu ha mc nc
trong Trm Chim th li b b con nng dn tn dng rt nc ra khi khu m ly
ti rung trong sut ma kh. th do nc cn b con cn ph rng mau
hn, v ai cng thy trng la nht l th la cao sn ca Thy H rt c n.
Nhng cng do l ging la rt kht nc nn ma hn b con khng ch ly nc
t trm chim m cn be b khng cho nc xung vng di khin b con nng
dn mit di thiu nc phi ku tri. Chng cn ai iu hp hay trng ti, Mi
Nhe thnh cng pht trin ring cho huyn Tam Nng bng ci gi ca Trm
Chim vi sinh mng ca c ngn cnh hc v ma mng kh hn ni mit di.
Mi Nhe vn ging tm s:
- Trong chin tranh, ng bo hy sinh xng mu qu nhiu ri. Ch mong c
ngy ha bnh c lp, ng ta c dp chm lo hnh phc b p cho b con. Hnh
phc nhn dn l nhim v hng u ca huyn y chng ti. Vy m vn c cc
ng ch trung ng xung, cn dn theo c my ng M tc vng mt xanh, c
ch trch cch lm n ca chng ti m h gi l ty tin, l ph hoi mi sinh.
80
Ch ti hi cc ng ch mi sinh l ci chi chi m bt chng ti phi hy sinh c

ming cm manh o ca nhn dn ?
i thu nh ai ch l khch ti nh m ngi ta bt mnh phi k bn th
ng b u sp xp li ht c trong nh ra sao! Bn thc dn quc bao
nm ri nh con a nhiu vi ht kit ti nguyn cc nc Phi, bn chng giu c
d n d mc ri nay li mun th vui chi king chi chim. Chng tr li Vit Nam,
chng cn bit dn ta i no ra sao m cn chi cha dy mnh phi gi mu xanh
phi bo v rng trm dng my con hc con nng. Nh dzy u c c!
Ri bao nhiu cm th tch ly by nhiu nm, Mi Nhe ging st :
- M ni ph hoi mi sinh th ai bng quc M trong chin tranh va qua.
Hi ti ti u c bit s l ci chi nhng ng vi chin tranh ha hc th ch bit
b tay. xua bn ti ra khi rng, chng khng t nan mt th on no: Dng
my mc c kh hin i nht cho o knh mng tt cn m ly, cho my bay
ri bom Napalm v cht c Da Cam t rng v dit ht cy c. Sau chin tranh
rng th cn nhng hon ton b nhim c v tan hoang.
Mi Nhe vn ging anh thp:
- Mt bao nhiu xng mu, ha bnh mi m c cc ng ch nhiu b
phn ng ta mt cnh gic. Bn cht quc trong chin tranh hay trong ha
bnh th cng dzy thi. ng ch tng b th sng sut dy phi phng m
mu din tin ha bnh ca k ch, dzy m sao nhiu ngi vn khng thy.
Ri Mi Nhe cn by t mi u t:
- Phi chi c nh hi cn chin tranh, mun lng nh mt ch bit nghe
theo ng. Ch nh by gi ai cng c quyn nu kin, nht l my ng t nhn
c hc nc ngoi v, tui ng th khng bit c bao nhiu m mau chng
c ct nhc. Hng th cha, ch c chuyn th lm sao m ni chuyn lnh o
xuyn sut cho c.
Ri Mi Nhe xung ging bun ru:
- Ti l thng binh tui cng gi l cao, k ra ng cho v hu cng l
phi ri, ti cng mun dnh phn cui i lo cho gia nh m gi ch khng l c
nh dzy mi sao...Nhng ri nh vn cn nghe u ting gi ca bc v ng,
ti thy mnh vn cn phi bm tr hy sinh thm na. u tranh ni b nh hin nay
kh lm, bi v khng thy u l trn tuyn. Ti vn ni nh dzy mi ln v hp
trn Tnh hay vi cc ng ch n t trung ng...
Mi Nhe mt long lanh hng v pha bn th ni c tng ng H v
thnh knh tng nh, ging tic nui:
- Phi chi nu Bc cn th u c tnh trng lnh o chao o n nh
dzy...Nh thng Thun con tui y, khng c mt ngy trng thnh trong chin
tranh khi la, ngoi chuyn sch v th n bit ci chi m dm ln ting dy khn
tui.
Mi Nhe gm g nh mt con cp d trong khi Thun ch l mt con nai t
chu trn v ngi nn khe. Trn ng v, H k li:
- Khng phi l khng c l khi c mt ng ch t trung ng rt hiu Mi
Nhe bo rng ch c mi mt cch duy nht ngn c hn thi khng ph rng
trm l phi khu gi li lng cm th, nu l do mt cnh gic v an ninh quc
phng ph ht rng trm l ph hoi chin khu...
in a ra nhn xt vi H:
- C l cho n ht Th K ny, khng ch nhng ngi cng sn T Bn
tha ha m n c nhm ngi cng sn t oi c coi l chn chnh cn st li nh
Mi Nhe, thiu hc li cung tn h vn cn l nguyn nhn ni kh khng phi ch
trn nhng con ngi m cn vi m cy c v chim mung.
81
Vi con mt nh khoa hc, theo B T th vng m ly v trm chim khng

phi ch cng hin v giu p ca qu hng thin nhin m cn l mt kho
tng phong ph v sinh hc, ci ni ca chu k sinh sn v tng trng cho nhiu
ging chim c v cc loi sinh vt khc. l ni lu tr nc trong ma l v iu
ha nc trong ma kh, mt yu t cn bng mi sinh c t bao lu nay ri, vy
m ang c nguy c b ph hy n.
Nht K Ca Ngi Chng.
B T thy mnh nh mt s hn nhin, thay i cm xc v c cch suy
ngh ln vi v ln thm con thm Ba trn bnh vin Si Gn. Gia mt Si Gn
hoa l th vn c mt a ngc trn gian: Ni m ngi ta gi l tri bnh dnh cho
nhng a tr mang th bnh tt trong mt cn bnh chung l suy dinh dng.
B T khng th no qun c cnh tng nhng a tr bng ng da xng gy
g nm tr tri trong nhng cn phng tng vi thng loang l, trn nhng chic
ging st trc sn c r vi manh chiu n khai nng tri trn nhng vt ging
p p, ngay bn mt khu nh v sinh m thp ti tm vi mt b nc ngp phn
ni lu bu. Ch cch khng xa, bng qua mt bi c tt lt u, l mt trung tm
Nhi Khoa khc mi xy kiu k v sang c vi ca knh v gch lt sng choang,
cc phng u gn my lnh, d nhin vi y thuc men v cc trang b hin i
dnh cho con ci cn b nhiu tin v thiu s cc gia nh giu c, gi tht t tnh
bng la xanh vy m khng bao gi cn ch.
Khi B T ti ni th qu tr m chuyn tri cu mng sng cho a
con thm Ba. Mt ci cht khng ng cht ch v thiu thuc. C bao nhiu a tr
mi ngy cht mt cch m thm v oan khin nh vy. Ch cch nhau c mt
bi c m sinh cnh l hai th gii ca nh sng v bng m.
Ngy...Thng...
B T theo thm Ba Xun i thc t ct la thu trong v H Thu. T Bn Tre
tp on thu chung chic ghe bu i ng Thp Mi. Tr thm Ba, h l m
thanh thiu nin c sinh ra ngay trc sau nm 75: La tui ca hn na dn s
by chc triu ngi trn c nc, h hn nhin v ging nhau ch ngho t hc
khng tham vng. u khin B T ngc nhin ti sng s l trong s h c ngi
khng bit c bit vit li cn sm mc tt ht sch v ru ch. Thi tit kh nng
p khng c g bo hiu l sp c l lt. Do ch quen c on li c ti tr nh
ch Mi Tn, nh trng trn nhng c ci rng nn h chia thnh cc ton nh
phn khoanh nm ngay trn sn nh BT v thm Ba th c ch dnh ring cho
mt tm phn tri bn. Cn bao nhiu ton khc, h c theo ghe ln gh vo m
kinh ni c rung thu gt l b ln b tch ra thnh cc nhm nh dng nn
nhng cn chi tm lp bng tm nylon kiu d chin, ch tm che nng ch khng
che ma. n th go nu chung, tm git v sinh th trai gi tng ton ko
nhau xung sng. C trm nhm nh vy t khp ni v tri ra khp cnh ng
cn ngp nc. V ct la chy l nn h phi lm tt bt t sng sm ti tri ti mt.
Nng ma g th sut ngy cng c phi ngm mnh di nc m ct. Gp la
ng th cn ch phi m la ng ln li bn t, th cn phi em xung sng
ra trc khi em ph. C sau mt ngy th mi ngi u mt l khng c ai m
tay chn khng lnh mp, b ca rch v lim hi v la ct. Hnh phc trng ch l
c chu cc mt thng c t gi la dnh n khng phi lo i trong mt nm.
H c khc g u m ngi M nhng cng dn hng hai v ma hoa tri tri ra
khp cc cnh ng bn California di ci nng chy sa mc, bn sc lao ng
vi tin cng di c mc ti thiu.
82
i u BT cng chng kin a s ngi dn phi sng trong mt cnh

ngho khn t vi v chp nhn cam chu mt cch thng tm. Ni ph by v
sang c th ch lm cho v lm than cng tng thm.
Chng nhn cho Thin nhin: Sinh Thi Gia Giu Ngho Trn Mt Qu
Hng Chia La (Witness for Nature: A Divided Country, The Ecology of Rich and
Poor). L bi vit gy chn ng ca B T ca mt ngi vn yu mn thin nhin
vi ging vn am m nhng chng mc, rt ro v nhng vn x hi nhng vn
du dng. Trong khi mi sinh ang tr thnh vn tranh lun gay gt trn ton
quc, th nhng dng ch vit y tnh t y nh mt dng sui mt ca ngi hnh
phc gia con ngi v thin nhin nh mt kt hp hi ha chng th tch ri...
m y Tam Nng, vn l mt m di v minh, m bao trm khp Vit
Nam v c lc a Chu, ha trong ting nc rng ca con sng Mekong nh
nhp iu t ngn nm, vng vng bn tri gia nhng ting hc ku thng, B T
cn nghe c ting tr con khc.
CHNG IX
SNG THING M TT CN
Rung ng mc sc chim bay
Nc sng lai lng c by ua bi
Ca Dao Nam B
T Ngn Ni Thing 15 ngn b trn cao nguyn Ty Tng, t u trong
vng trng mnh mng ca trin ni tuyt, con sng Mekong bt u chy rc rch
khi ngun cho mt con sng ln ca Chu , nhng t y cn phi mt bao lu
na, tri qua bao nhiu ghnh thc, ngang qua bao nhiu vng kh hu v dn c
con sng xanh cung n y ti c Vit Nam mang tn Cu Long m p vng t
thing ta thnh chn con rng sng tri di ra ti b Bin ng.
M Cu Long Giang tn y c t bao gi ? Theo Gia nh Thng Ch l cun
sch v lch s a l t Gia nh hay l t Nam K sau ny th tn y l do Trnh
Hoi c t. T tin ng gc ngi Phc Kin bn Tu di c sang t Trn Bin
(Bin Ha) sinh nm 1765 cng nm sanh vi Nguyn Du, t lm quan di c
hai triu Gia Long v Minh Mng ln ti chc Hip Bin i Hc S hiu l Cn Trai.
ng cng vi L Quang nh v L Nhn Tnh u l mn sinh ca V Trng
Ton, c ba ni danh th ph nn c ngi ng thi mnh danh l Gia nh
Tam Gia Thi. ng mt nm 1825, nm nm sau ngy mt ca Thi Ho Nguyn Du.
Ai cng bit l hai con Sng Tin Sng Hu ch ra tm ca nhng s chn mi l
con s hn nn ca Tranh cng c k thm vo cho d ch l mt thot lu
ph rt nh. Cng nh Tht Sn c nhiu hn by ngn ni nhng s by c
chn v cng l mt con s hn.
Ni ti ng Bng Sng Cu Long qu in, ngi ta ngh ngay ti la v lt.
Chung sng vi l lt th c g mi l u vi nhng ai tng hai bn b nhng
con sng y vi chng cht nhng kinh v rch. Ri c hng nm cng vi cn l l
tng tng lp lp ph sa t bi th rung ng no m chng thm ph nhiu, li
thm bao nhiu l tm c. Cha k thm ci li con l ra phn cho t, ra bt
cht c Da Cam cn nm su lng u trong cc khu rng cht t sau cuc
Chin Tranh Vit Nam.
Khng bit bao lu ri nhng in th khng bao gi qun trn lt ln nht
nm khi in mi mi tui. By gi l khong gia thng Nm, nc quay k
nht t Thng Ngun v tht m mt mu nh son.
Mu khng phi ch c ph sa, c nm cn trn ln mu ngi ta na. Cha
in ni vy khng gii thch g thm v ch sau ny ln ln in mi tht s hiu.
83
Vi con nc y ai cng bit sp ti ma l m c l l lt ln bi thm ci

im by kin vng th b t tha trng ln cc ngn cy cao v c by ong mui t
ni bay v cng lm t trn cao hn mi nm. Rt khc vi con Sng Hng d dn,
Sng Tin Sng Hu nh t bao gi, do mt phn l chy ngc v Bin H nn
cho d c lt ln th con nc vn n nh dng ln t t trn b ri chy ra chan
ha.
Nhng ring nm y sao vn bt ng qu, trn l khng nhng ln hn,
dng ln nhanh hn li cn sm hn mi nm ti mt tun trng khin khng c nh
nng no tr tay cho kp. Con nc c th chy phng phng v sui ko theo
nhng cnh kh nhng gi lc bnh man mc tr bng tm. V c th mi ngy mc
nc dng cao thm hai ba tc, ngay c rung s vi la m la ni cng khng
cch no phng ng kp v nh chu ngp. Nc ngp ht c kinh rch rung ng,
nc chy mnh trn qua cc l xe, khng sao phn bit c u l sng u l
ng. Con nc nm y sao ln cao qu, vo khu trng nc dng gn ngp ti
nc nh, li thm cy l b sng nh te tua. Trn mi nh l hay tn, ngoi ngp
ngi v ch, c thm my con g ng c r, ch c my con vt chu nc th lng
cnh vn mt m. in v hai em cng cm rm ngi trn , tr B T l con gi
mc c th m cho mc qun, cn hai thng con trai th trung lun cho khi b
qun o t.
Bu tri thp xung, lc no cng sm sm nh sng nc, mi ti gia tra
mi thm c cht nng m, nhng pha di vn l con nc dng cao lnh lo
bao la, chng cn bng dng u l rung la vng, ch cn lm tm trn mt nc
l nhng bng in in mi tr mt mu vng ti nhp nh trn nhng gn sng.
in theo cha t sng sm xung xung i hi bng in in ri i vt m
c linh.
Lc bnh bng tm
in in bng vng
in in mc t lng
Lc bnh tri ni...
nh phng ht rong
Cy in in ngi Khmer gi l Srock Snor thn c mc khp cc m rch
b sng, bng mu vng hi sm m trn gi tm cng th ht sy, em nu canh
cng rt ngon. Nu hi tr khi nng ln cao, n khng cn ngon na m c v
ng.
Qun ht c ma lt v gi lnh, in thch th vi nhng con c trng nh
nh bc vng vy trong li. Ma ma n c trng, ma nng n c en. Ch mi
hn na bui m cha con vt c c my thng thic c; gi cht n v
phn lm nc mm cn bao nhiu em ra ch bn. Gi l ch ch ch c l th
my ci sp g tre tm ri st ra khc l cao cha ngp nc phc v kiu d
chin.
C my gi la en do cha in hp ln di nc ct mt c trc y t
hm th cha con m vc ra con l phi. Cc th c cc nhng khng than th m
vn c kin tr chu ng c nh vy t hn 300 nm ni tip cc th h nhng
ngi lu dn Thun Qung theo chn Cha Nguyn vo khai ph nhng vng
ng ly hoang vu vi trn rng mui ku nh so thi, di nc a li nh bnh
canh v hai bn b l y nhng thn linh ma qu, ln c rn c v cp su. Ti
y th li y, bao gi bn r xanh dy th v. V la h thu k y k nh mt
trng tay, cha k tn tht v nhn mng m a s l con nt trong c thng Sanh
bn hc t lp nm k nh ch thn ca in. Mt mt au thng, g th g ai cng
lm lm ch ch cho con nc git l sa sang dn sch nh ca, em cht la
84
ging cn st gieo xung v k nh lm li t u. M c bao gi tr u m lm

li t u.
Ni g th ni, k nim v tui nh ni qu in nhiu iu vui hn bun. Thin
nhin giu c v c v tnh, i khi khc nghit nhng cng rt chiu i con ngi.
Khng c l lt th la go li tha thi, vn cy n tri tru nng sum su,
tm c ch th y ng. Chiu chiu qu ni vi diu, c lao ng Chng c nhiu
c tm. Khng nhng nhiu m cn y hng v c sn thm ngon ca ng ni
cy vn.
in nh mi ln h sang thm b ni Bn Tre l k nh n, tha h n
me dp, ung nc da Xim, n ko da, bnh phng da, n tm rang nc da,
mn ung da chin, li cn mn c kho t, canh chua c bng lau ni nu cho n
th khi ch.
Mi nhng nm sau ny sng nc ngoi, cha bao gi in c n li
nhng mn l min Nam ngon nh vy, ung mt ly nc da Xim c hng v
qu hng nh vy. Cng vi Bng Sn Tam Quan ngoi Trung, th Bn Tre qu
ni in l x da trong Nam, th cy m theo in th t r ti ngn u c ch cho
con ngi. C phi v vy m n tt nghip ca in Trng Kin Trc ni
ting San Luis Obispo khng phi l mt thng x hin i (big mall) H Ni hay
Si Gn m li l mt cn nh nh sng ton lm bng cht liu t cy da cho
ngi nng dn ng Bng Sng Cu Long. Giai thoi rung ng vi c bay thng
cnh sau ny ch cn trong tr nh ca in bng nhng ln i sn chut ng hay i
bt c. in tng theo thng H ra ng, hai a ly snh non trt y mnh ch
cha c hai con mt, xong ri nm xung gia rung ch cho by c bay ti, thi th
th c tru c ma l la...ch ch con c no gn tm tay nht l chm bt ngay
lp tc. Thng H th l, khng s b c m ui mt nn nm ch bao lu cng khng
h nhc nhch nn ch c n l bt c c, ring in th khng nhng b li cng
vi B T hai anh em bt c bao nhiu l cng em v cho b ni nu bn riu
hay lm mm. Bt c th vui nhng nghe ni tht c tru th tanh, tht c ma c ngt
hn nhng ci khon cho c hay n tht chut ng th in vn thy nhn v
khng ham.
Gp li H sau ny, by gi c bng Tin S ri ch t sao, nhc chuyn
sn chut bt c khi xa th n ch ci. N vn c gn b vi rung vn nhng li
thm am m khc. Nu khng bn dy hc nghin cu th cng thy n sut ngy
vi m sinh vin Nng Lm bt k nng ma, loay hoay ngoi cc tha rung,
thm nom my m m mi cy. H ang th nghim k thut trng la thm canh
bn ma ri mi nm bng cch lun phin cy v gt hng tun cc l c chia
u trn nhng tha rung, vi hy vng nng mc thu hoch mi mu t 15 tn ti
30 tn bo m nng mc xut khu v tiu th cho Vit Nam trong sut Th K ti.
Chnh H c cng u a ging la Thn Nng vo ng Bng Sng Cu Long,
ci cng ca n chnh l thuyt phc c b con c bc nng dn b c thi
quen canh tc c b la ging c m chp nhn thay bng th ging la ln xu x
nhng li l th la cao sn; ri sau ny b con t thm cho ci tn l La
Honda bi v ging la y gip b con lm n sung tc c tin mua xe gn my
Honda, my pht in Honda c in bui ti bt coi cc knh i truyn hnh v
chng trnh c a chung nht vn l tung ci lng ti th By th n l tit
mc Thy H ln i gii p thc mc cho b con nng dn...
Ci thnh tch a Vit Nam ln hng th hai th gii v xut cng la go
phi k ti cng ca H vi Phn Khoa Khoa Hc Canh Nng i Hc Cn Th
in th ngh vy nhng H bo trc ht l cng lao ca b con, ri ti cng ca
Lin Hip Quc v Vin La Go Quc T...
85
Ni gc gc th H l tr thc c ca Min Nam ngi Bn Tre qu hng ca

ng Khi, xut thn t gia nh nng dn vm v khe mnh, nh ngho nhng l
hc tr gii ca Trng Trung Hc M Tho, u T Ti hng u c hc bng
Colombo du hc c Chu. Tt nghip K S Canh Nng nhng li cn u thm
bng Tin S vi mt lun n s v H Sinh Thi Vng H Lu Sng Mekong
(The Ecosystem of the Lower Mekong Basin). c mi li ging dy nhng
cha bao gi H c ngh s chn sng nc ngoi. Con ng tri qua ca H
nh mt tr thc dn thn c th ni l lm chng gai nu khng mun ni l gian
kh, bm rung bm t sng chan ha vi cy c v c bc b con.
Sau 75, rt t quan tm ti tnh trng mt tr thc b lu dung(ch khng
phi lu dng khc nhau lm ch mt ci du nng, mt Bc S c Bnh Vin
Ph Don li H Ni sau 54 cay ng ni vi H nh vy, cho d 25 nm
sau). H vn lm vic 14 ti 16 ting mi ngy, nng n hn c m c bnh bu
chin s thi ua. Ngoi ra H cn trc tip trng coi t bo nhm ph bin nhng
kin thc khoa hc ph thng ti b con. T chuyn gn nh vit bi v cy m u,
cy so a sau sn nh ti chuyn xa nh phi thuyn con thoi bn x ngi ta.
Chuyn phi thuyn con thoi th c chi l l, ngi ta i i v v nh cm ba vy m
H cng vn phi tr gi: Tn Nm Lc trnh vn ha lp by, ng vin tuyn
hun th lc no cng ln lp v s tt yu ca tnh ng trong khoa hc v bt H
phi thm vo ci tin y mt li bnh rng, cho d M c phi thuyn con thoi nhng
tin b khng gian ca Lin X th vn hn xa M ti na Th K. Trong cuc hp
ta son H thng thn ni ra l chuyn khng ng, bng cch dn chng vi
nhng hnh nh v ti liu. Kt qu l tin phi thuyn con thoi khng c xut hin
trn t bo. H bo rng chng th nh vy ch khng th c thng tin sai lc
(disinformation) trong lnh vc khoa hc. H cho rng y khng phi chuyn u
tranh gia mi v c, gia T Bn v x hi ch ngha m l gia s tht v gian
di. Cho d ch mt bc chp nhn s gian di, chnh H cng s mau chng tut
dc tha ha nh mt s cc bn ng s ngoi Bc. Theo cch suy ngh ca H
th cho d u v bao gi th mi ngi dn cng phi chu mt phn trch nhim
v ci tt ci xu ca ci ch m mnh ang sng. V ci cch rung t u t
nh ngoi Bc kh m thc hin c vi ng bo trong Nam, nu c i chng
na th cng khng t hi ti mc nh vy.
H ngi Nam giao thip rng, c nhiu bn Bc K ln bn ngoi quc. K
c nhng ngi bn Nhm Cu Long cha h gip mt ch bit qua mng li
Internet vi mu s chung l mi quan tm v tng lai con sng Mekong v mi
sinh ca ng Bng Cu Long. Trong s nhng ngi bn y phi k ti Bc S
Duy ang sng M, hin l Gio S v Sinh Hc Phn T v Di Truyn thuc i
Hc Stanford. Duy sinh Bc, ln ln trong Nam, tt nghip M. Gc Bc chay
nhng Duy c ci nhn rt qu khch v nn vn minh sng nc ca ng Bng
Cu Long. Theo Duy th bc vo thin nin k ti, trung tm nn vn minh Vit
Nam khng cn l chu th Sng Hng hay Sng M m l Vng Chu Th Sng
Cu Long. C nhng nn vn minh mt thi huy hong nhng cng khng trnh
c qu trnh gi ci qua thi gian v c khng gian vi nh hng mi trng m
chnh con ngi tc ng ln . Dng thut ng di truyn hc th bo rng
gene ca nn vn minh y b suy kit v bin th defective gene.
Ch trong vng 50 nm tr li y, cuc chin tranh ko di v t nc phn
chia, con ngi v ngn ng b tn dng cho nhng mc tiu chnh tr phn ha v
di tr nn lm cho n b kit qu. Ch khng cn mang ngha tht ca n na,
tm v thn khng cn l mt. n c nhng con ngi t t bnh thng cng
tr thnh mt hnh tng vn hc him hoi. So vi chiu di ca lch s th
86
khong thi gian khng ngha l g nhng li c mt tc dng t bin hy hoi

(detrimental mutation) trn ci r ca nn vn minh y. Vn theo Duy, th ci gene
tr trung khe mnh ca nn vn minh sng nc Chu Th Sng Cu Long s
chinh phc thay th v c c tim nng phc hi ci di sn khnh kit ca c nc...
Khng chia x quan im ph nhn trit ca Duy nhng ci nhn qu mi
m y cng khin H phi suy ngh. Ring H th vn c tin v v mt nn Vn Minh
La Go (civilisation du riz) hay ni rng hn l nn Vn Minh Mit Vn, ci ni ca
nhng th h tin phong khai ph, vi nhng con ngi cht phc thng thn nhng
ho sng cha b kh cng mo m i v nhng h tc hnh thc l nghi rng buc.
C t nc mun phc sinh ang cn mt th trt t n gin v hn nhin
nh vy.
Vo ma lt, nhiu khc ng ngp nc khng di chuyn c bng
ng b nn phi dng thuyn.
Vn l kh hu nhit i vi nhng cn ma ro cht ti cng nh cht tnh.
Khng thiu nhng cn gi mt thi vo mt mang theo nhng ht bi nc t cc
con sng bc nh tung te vo mn thuyn. Khng phi l ln u tin B T v
thm qu, nng nhiu ln v thm cc Trm Chim m by lu nng dc cng
vn ng t cc Nhm Bo Tn Hoa K ACG, Qu Mi Sinh Th Gii WWF, Hi Hc
Th Gii ICF... c ti chnh h tr.
Say m kho st i sng chim mung, tt nghip i Hc Colorado, B T
tr thnh nh nghin cu rt tr v uy tn v ngnh iu Hc (ornithologist), v bo
tn mi sinh. Trm Chim Tam Nng vi B T l hnh nh mt thin ng trong tr
tng, gn gi ngay trn qu hng nhng cng li l mt Shangri-La rt xa xi k
o cn vng st li trn hnh tinh ny. B T cng sm nhn ra Tam Nng khng
ch l sinh cnh ca nhng rng trm mnh mng vi loi cy c nhit i trn
mt vng m ly, nhng cn l ci ni ca chu k sinh sn ca hng trm loi
nhuyn th (invertebrates), cng thm vi bao nhiu loi tm c c con l sng
Mekong hng nm thm vo, nh mt ngun thc n v tn cho cc loi chim
mung. B T cng khng trnh c ngc nhin khi thy nhng con su non
tng gp i sc nng ch trong vng t tun l v sng Trm Chim. t my
nm ri, c vo khong ma kh t thng mi ti thng nm, B T thu xp v
y nh chuyn hnh hng chim ngng cc on di iu t nhng phng
tri xa, rt xa l lt hi t v y. Mi ln v thm thy vui thm khi thy cc
on di iu v ngy mt ng hn...
y l ln u tin in theo chn B T tr li Vit Nam nhng thi tit by
gi th bc qua ma ma. Tm cnh in khc xa vi em, tng kh s v
nhng nm lnh trng, ri try trt vi nhng chuyn i vt bin b b bt vo t,
tng b cng an x sng bn vo ghe, b tra tn d man cn li nhng vt so hn
phi khu trn m trn trn. Bit khc chnh kin, hai anh em dt khot khng bn
sang chuyn thi th. Chuyn i ca in c ch ch r rt v cng theo li yu cu
ca H l kho st tnh kh thi ca d n cn nh ni y nh sng lm ton bng
cht liu cy da trong ng Bng Sng Cu Long.
in hon tt bc u nghin cu s dng s da trn t st vi tr
lng gn nh v tn t m st Bn Ct, u l nhng nguyn liu ti ch, cng
thm vi cc ha cht to ra mt loi vch tin ch (drywall), chu ng c kh
hu kh-m v c khng thm nc trong ma l lt.
in hon ton chia x quan im mi sinh ca H. Chng li quan im
Nhm Thy Li Trung ng qua kinh nghim Sng Hng vi k hoch d chi hng
t la lm chng l: Tc l ct t ngun sng t ngn nm ca Vng ng
Bng Chu Th.
87
H ch trng thch nghi chung sng an ton v hnh phc vi l, tn dng

cc ngun li v tn ca l v ph sa, thy sn cng nh mn l lm v sinh ng
rung. H cn i xa hn khi say m ni v cnh quan p hng v ca t Phng
Nam vo ma l nh mt tim nng pht trin ngnh du lch trong tng lai. Theo
H th ng Bng Sng Cu Long k c hai ma ma nng u c nhng nt chm
ph c o khng ging vi bt c khc sng no trn Thng Ngun v cnh
quan trn y sc sng y s l nhng hnh nh hp dn ng knh ca du khch:
Nhng khu nh vn quanh nm xanh rp bng cy tri, nhng ch ni Vm
Rch Ci B, ch ni Phng Hip hay Ng By ni hi t ca by con kinh thng tp
ta ra nh mt ngi sao nc sng m ngi Php tng gi l Les Etoiles, nhng
lng ni nui c hin i ni ng ba sng Chu c, Vng Tht Sn vi cc ng
o huyn b mt thi, ri di ch c Eo ca nn vn minh Vng Quc Ph Nam, ti
Trm Chim Tam Nng vi v iu su v nhng on di iu...
H c quyt khng ch l m c m l hin thc trong k hoch ca
T Chc Du Lch Th Gii WTO khi quyt nh chn sng Mekong nh mt trong 10
a im du lch ni ting th gii nm 2000...Kh m ngng c khi H bt u ni
v tng lai ng Bng Sng Cu Long nh mt chn tri xanh m ra bt ngt.
in d nh s dng mt cn nh mu u tin trn nn nh c ca ngi
cu, vn nm trong vng thp li l vch t nn t v mi gi nn siu vo n
tiu iu qua my trn lt. ng cu nay l gio vin hi hu, nguyn l thy dy ca
H v in trc kia, bao nm vn sng thanh bch trong cn nh y. Thi ny
sng nh mt ngi lng thin cng kh lm con . Nh mt li rn, ng ch ni
xa xi nh vy, khng than th v cha h trch c ai.
in c tm nguyn cn nh mu u tin, cng trnh tim c ca in by lu
s c bit dnh cho mt con ngi t t. in tng tng l s hnh phc bit
bao nhiu nu nh cn nh mu y (cng vi ci sn ba gian hai chi khng ph
v s hi ha ca thin nhin nhng hin i hn) c b con nng dn chp
nhn v a chung trong mt tng lai gn c th a vo quy hoch v pht
trin cho ton vng.
Trc khi i Trm Chim, H a hai anh em in i thm khu ch ni Vm
Rch Ci B trn Sng Tin, nh mt t im du lch hp dn trong tng lai. Bui
sng sm vo mt ngy hp ch trn sng quy t hng trm ghe tu ln nh. Khung
cnh no nhit c nh mt ngy try hi. Nhng chic xung tam bn ch loi
tri cy th sn rc r mu sc: cam vng qut chui da ti ri nh va mi
hi t trn cy cn dnh theo c l xanh, c c tr th na theo m ra ch ngi tt
thm gia lng ghe...Trn mi chic ghe nh thng do mt ngi n b trn u
cun khn rn hay khun mt khut sau chic nn l ng pha ui va cho va
li hng v nhng con thuyn bun ln ang thu mua cc loi nng phm cy
tri em v bn cho cc va ch Cu ng Lnh Si Gn hay cc ch bn Cam
Bt ln tn Nam Vang. Nhn t xa c ging nh mt n heo con ng o qun
qut bm ly v m. Nu l nhng chic ghe c mui bt bng th hnh thc tip th
(marketing) l mt cy so cao nh mt th cy nu trn c treo lng lng mi
th cy tri hay rau bp c trong ghe b con kim mua nhn bit.
Con thuyn ca chng ti phi lch ti lch lui khi phi ng vo nhng
chic ghe khc. Bc ti cng dn chng ti bc ln mt chic ghe ln lt vn
rng lm qun c ph, h tiu, ru v thuc l k c thuc l ngoi ba s 5. Sau
bao nhiu nm in mi li c thy ly c ph en bt tt ra a hp v n im
tm bng mt chic bnh bao va ly t qu hp ra nng hi.
Cnh tng ti mt v bng bng sc sng y nh mt pht hin qu mi
m v hp dn i vi B T sau bao nm xa qu nh: Ch ny ghe my ang bm
88
bn sng du cho my chic thuyn ui tm, ni kia l ghe c du ch thp ca

y t hnh ngh chch thuc do, li cn c nhng chic ghe hng trn sng by
th ging nh tim tp ha lu ng, c c ghe xay la phc v d chin ngay ti
ch cho b con.
Nn vn minh sng nc l th y, H ngh phi to c hi cho Duy mt ln
v thm, thm c Khoa Y ca i Hc Cn Th ang cn thm trang b v c nhiu
cht xm. Th ri bui chiu tan ch th c ci Th Trn ni y nh bin mt ch cn
li l mt khc sng dn tri mnh mng v vng lng, vi thnh thong mi di ln
ting my n ca chic v li tc hnh ch y hnh khch vun vt ngang qua
li pha sau l nhng t sng ln v vo b lm chng chnh c chic ghe tam
bn.
Sau mt ngy Ci B, chng ti vn chn ng sng nh mt th xa l
nu m mt v tr tnh di chuyn. Cnh p bnh minh ri li hong hn trn
sng.
m xung con thuyn i ngc dng vo khc sng hp ch thy n du
leo lt tha tht dc hai b kinh, mnh trng non mi h ln cao, vng vng u
ting ht h nh xa nh gn, nh m vang t t t mt qu kh hoang s theo
tng cn gi thong. X u c x l lng, con chim ku cng s con c vng cng
kinh.
Con thuyn phi len lch gia nhng du n trnh nhng li c trn
sng v ri cng ti c Trm Chim trn mt vng m ly lc tri tng sng. C
ngi dn ng, chic ghe vn phi lun lch gia mt rng trm v lau sy rm
rp v c gy ng khin m vt tri hong s ro ro ct cnh tung bay v ku ln
qung quc.
Cnh quan k l ca mt vng sinh thi nhit i phong ph phn tp nhng
cng y v mong manh. Trong rng cy l c mt rng chim v t chim vi bao
nhiu ngn ting chim lnh lt xa gn.
Nh m vang t vng k c tui th, in cn nhn ra ting con chim bi c
hay thng chi v ting chim cu gh u trong lm cy ng xa. Ri mt cnh
tng tuyt diu vi trc mt l tng n hng trm nhng con su u vi i
chn cao hng thc c bo v sng thanh bnh trong trm chim ngy ngy nhn
nha i kim c n ri tng i ma ln khoe sc rn r.
B T k cho in nghe tn nhng ging chim qu nh loi su c en (Black
Neck Stork), loi vc Chu c (Greater Adjutant Stork)...ch c Vit Nam m
trc y t nm tng c nguy c b tiu dit, th nay ang dn c phc hi. Ln
u tin ch mi nhng nm ri ngi ta li thy xut hin nhng Cnh Hc ng
Phng (Eastern Sarus Cranes), p m miu vi chic c di trng mut u c
im trng thn mnh thon th trn i chn hng thanh cao v dng i sang c. Con
s khng phi ch hng trm m l hng ngn cnh hc nh nhng n di iu cui
cng cn st li ca vng ng Nam bay t hng ng v sng trong cc Trm
Chim...nh mt tin mng khng ch cho Vit Nam m vi c th gii na. Cc ng
gi b c vng ng Thp th cho y l mt im lnh khng ch l t lnh chim
u m hn th na vi qu iu nh loi hc ch chn ti vng t c coi l
linh a bn b nhng con sng thing.
H cng tin rng Vng ng Bng Sng Cu Long c l Tht Sn c mt
loi cy cc him qu tn l u m c c tnh l c ba ngn nm mi tr hoa mt
ln v mi ln c Hoa u m l c mt v Pht ra i cu ri cho c nhn loi. By
gi tuy mi bc vo Thin nin k th ba nhng theo Pht Lch th l nm 2544
nh vy trong vng cha y 500 nm na Cy u m s li n hoa ni ng
89
Bng Sng Cu Long trn vng t thing v ring vi cc tn Bu Sn K

Hng th tin rng Pht Thy s ti sanh lm phm tr th.
C Ngi v t nh ang vt v gia cn nng hn ch cu sao sm c
c ngn nc mt t mt cn ma ro
in min man ngh ti th h nh B T, sinh gia nhng nm cao im
ca cuc Chin Tranh Vit Nam, n sinh vo ngy Tt Mu Thn, cuc chin y kt
thc khi n mi va by tui, nn cng kh m bo rng Chin Tranh Vit Nam l
cuc chin ca th h chng n. V cng d hiu nu nh chng khng phi mang
trn lng ci qu kh u bun nng chu v c thnh thang i ti.
Bt cht B T quay sang hi anh: Ting Vit, tui hc c ngha chi h anh
Hai ?, L tui th B T. in vn mun thn thng gi tn em nh hi cn
sng vi cha m qu nh. B T by gi ang hc thm kha ting Vit Trng
i Hc Tng Hp H Ni trong cc k H vi m c c tr thnh c gio
khng phi ch Trng i Hc Cn Th theo li mi ca H m c ni ngi
trng qu t bao nm B T v cc bn t thi cn sinh vin dc cng ym tr.
Hai anh em v ti Si Gn, ng u xa chi my m cng rt t ai bit
ti chuyn l lt, k xa chi ti ng bo tn hi ngoi, hoc gi nu c nghe ni th
cng dng dng v xa xi tn tri u hay Bc M nu c ai ng lng bo ming
bn ti chuyn cu lt th cng sn c ngi bo mt ng cng khng gip phi
cho ch y n l ht b mt xu ca n ra...
B T th c nhng ni bn tm ring ca c, khng phi ch c cc trm
chim, c cn si ni bn vi anh v d n dng li ngi trng lng sao cho cc
Thy C vn c th ti trng v tr con khng phi b hc trong sut ma l lt.
Xc cm trc s hn nhin trong trng ca em, in hiu rng bn thn anh
ri ra cng nh mi ngi, ri cng phi c qun i nhng th hn, nhng ngy en
ti ca chin tranh bom n, v kh ha hc vi cht c Da Cam, nhng Cnh
ng Cht, cnh y mu me cht chc ca nhng chic ghe vt bin b B-40 bn
tan trn cc ng sng lch... tr v vi con nc y tm gi v r sch bi trn,
sng hnh phc vi nhng con l xung mi nm vi hai ma ma nng bn
b con sng thing khng bao gi b tt cn.
CHNG X
EL NINO V RN THN NAGA
TRN NG BNG SNG CU LONG
Cu Long giang m chn ln ca rng
Dng sng di d di bn trng ca
Nguyn Sa
Ni rng thing p xung. T trn tri cao Ty Tng, ni rng thing p
xung con sng Mekong hoang d khi ngun v bt u cuc hnh trnh xui dng,
con sng vn dng mnh lun lun ng hn hng nm khng bao gi thiu nhng
cn l cht ngi.
Nhng vi hn su mi triu dn c sng sut dc hai bn b con sng c
chiu di hn bn ngn cy s y cho d chn Rng Thing thay Rn Thn Naga th
nhng con vt linh y by lu vn ngm c khi nc sng Mekong trong ma l v
phun ra trong ma kh khin nng dn khng b lt v quanh nm bn ma c
nc gieo trng.
Cng v vy m hng nm lun lun c nhng ngy hi l truyn thng y
thanh m v mu sc n mng cc Ma Nc Git, Ma Nc Ni, vinh danh
v c cu nguyn con sng thing thi cn cung n lun lun gip h c ma
tm c di sng v la go trn khp rung ng.
90
Ngy Hi ua Ghe Mng Ma Nc Ni.

Trn ng Bng Sng Cu Long, h l nhm ngi Khmer ti sm men xui
theo dng sng Mekong chim c t Ph Nam vo Th K th 7, ban u sng rt
tha tht trong cc phum mi ni ch c nm mi mi l. Sau h sng tp trung
vo nhng ging cao hp thnh nhng sc ln cng hp sc khn hoang canh
tc. ri mi Th K sau, Vng Quc Ph Nam c li i ch, Thy Chn Lp
li b Vit Nam xm chim v nay vn cn li khong 900 ngn ngi Vit gc
Khmer sng vng ty bc chu th. H sng kh bit lp trong nhng nh sn mi
gi n s t tp chung quanh mt ngi Cha Min thp vng nguy nga vi mi
cong .
Cng bao nm ri, t hai bn b con sng Mekong t Cam Bt xung ti
ng Bng Chu Th, ni mi ngi cha bn trong cc Sc Min u c mt chic
ghe ngo c ct gi trn cao vi i mt rn thn Naga c chm ni hai bn mi
ghe trng d dn nh lc no cng sp chc bung mnh phng xung dng nc.
c Pht v rn thn Naga l hnh nh quen thuc trong ngh thut to hnh
dn gian Khmer. Tng truyn rng khi c Thch Ca ang ngi tnh tm gia rng
bn b h, gp rn Naga rt linh hin vn l hin thn ca thn c, vy m c
Thch Ca cm ha c rn thn.
Gp hm l ngy ma to gi ln, rn Naga cun trn mnh by vng v
u ngng cao ngm ht gi ma lm thn che cho c Pht. T v sau
ngi Khmer tm cho c nhng thn cy g sao di c lm Ghe Ngo biu tng
cho rn thn Naga v hng nm ngi Khmer sng ni ng Bng Chu Th Cu
Long c tc l ua Ghe Ngo mng Ma Nc Ni...
Ti Ma Rc Nc, ghe c em xung sn pht v v li cho tht sc
hai con mt rn thn trc khi a ti bn sng m ua vi ghe ca cc cha khc.
Trc Nh S c kinh lm php cho Ghe Ngo. Trc mi ghe c t mt
mm qu vi ni chui ru v nhang cng rn thn cu cho thng gii. Su
mi bn trai trng lc lng trong lng c chn, mi ngi tay cm mt cy
dm ln lt bc xung ghe sp thnh hng hai, chic ghe khm tng chng nh
mun chm. Ngi iu khin ngi pha mi ghe g nhp trn mt chic cng nh
pht ra nhng m thanh thc gic rn r. Phi ch ghe ra ti gia dng, cng mt
lc c 64 mi dm mi bt u vung ln nhp nhng khot nc bn ra hai bn trng
xa. Chic ghe ni dnh ln nh tnh v dng mnh lt ti nh rn thn lt bay
trn mt nc.
Trn mt Ghe Ngo khc, by ra mt cnh tng ng nghnh l mt ch c
trong thi k i Mi: Cc tay cho u i m li trai vng, ng phc qun xanh
o T-shirt ba mu c in hnh Con S qung co xng du cho Cng Ty Shell.
Ni bn ch, Cao nh b tht lc trong m ng ngi chen ln h reo, ln
vi mi thc n c c mi ru mi m hi ngi v c rt nhiu bi bm. Phi
chng cng l mt th mi v khc ca con sng Mekong ?
Nhng i thay chnh tr v x hi gn y cng lm thay i lun c nhng
tp tc ca c dn hai bn b sng Mekong tng nh thing ling c trc
c nhiu Th K. Nhng iu mt mt y c cc nh nhn chng m miu mnh
danh l thch nghi vn ha_ Acculturation. ua Ghe Ngo khng cn thun ty l
ngy hi n Ma Nc Ni m tr thnh tr mua vui trong trong nhng dp l lc
nh ngy Quatorze Juillet thi Php thuc ri ti nhng ngy gi l Quc Khnh
lun lun i thay ca cc chnh quyn Min Nam sau ny...
Nm nay cng l ln u tin Ghe Ngo ca cha nh b thua, li thua c chic
ghe bo tr bi cng ty du kh Shell. m my chc thanh nin th bun ra mt, h
91
a ghe ngo v cha ri cng nhau t li ung ru gii su, say qu th nm ln ra

ng ngay trn bi.
Ring vi Nh S th vn an nhin t ti, chuyn c thua khng khin ng
mt i n ci. Trong cha c c nc Coca Cola ng chai, nhng Nh S sai Ch
Tiu Thch Sary i ly nc tht nt ti mi khch. Cha ln no Cao c
thng thc nc mt ti ca cy tht nt. Theo chn Ch Tiu ra khu vn sau
ti bn mt gc cy tht nt ging cy da nhng cao hn mc thng ng kh tro
nn phi dng mt thang leo buc vo thn cy.
Thch Sary ang l mt sinh vin khoa hc i Hc Cn Th, Ch ch vo
Cha tu mt thng trong nm theo tc l ca ngi Khmer, ch ni:
- Trng ngoi 30 nm tht nt mi bt u tr bung kt tri. Khi tri cn non
trong mo ngi ta dng nan tre kp li cho ti khi chn mm mi ct cht bung
ri gn vo mt ng tre hng mt, mi bung c th r r cho mt ti c thng
nhng mi ln hng mt l mt ln phi ct thm vo cht bung.
Cao hi ch v cy tht nt c k bn, ch ging tip:
- Cy tht nt c khng kt tri nhng vn tr bung m bng v cng cho
nc mt. Ngoi cch ung ti, nc tht nt cn dng lm ng, khong 7 lt
nc tht nt th ct ra mt k ng c c thnh tn. Vnh Bnh, Chu c
ngi ta c nu ng tht nt. u xanh xt nu ch vi ng tht nt khng
nhng thm ngon hn ng ma m cn rt mt.
Ch Tiu Thch Sary cho Cao mt bi hc thc vt sinh ng ti ch. Ch
em xung t bung cy mt ng tre hng y nc mt tht nt. Ch ging tip,
mt tht nt ngt trong v thm hn nu ly qua m.
Nh mi sc nh ra, ch b tc thm:
- m ti qun cha ni ti cng dng ca l tht nt. Theo c tc tr em vo
Cha hc ch Khmer c vit trn l tht nt.
Trong mt s Cha Khmer ngy nay cn gi c nhng bn vn gi l Satra
vit trn l tht nt...
Ti hm ln u tin trong i Cao c thng thc mn n quc ty
ca ngi Khmer l th cm dp vo trong mt tht nt, mt kt hp tuyt diu nh
tng d tinh khit ca con sng Mekong.
Cao khng c bit mi thm giao gia ng Khc vi v S C c trong
bao lu, nhng qua gii thiu ca ng Khc ngay ln gp u tin Cao c Nh
S i x trong s chn tnh. V S C cn c tn gi l Chao Athica, c bu ln
cai qun Cha trng vic hnh o. V S C ny khng ch phi tu hnh lu
nm, o c cao trng m cn phi c hc thc uyn bc na. Nh S tt nghip
t mt Vin Pht Hc bn Cam Bt d nhin ra rt gii ting Phn, ngoi ting Khmer
ting Vit ng cn ni thng tho ting Php v cn ang hc thm ting Anh.
Nh S ni:
- 95% ngi Khmer theo o Pht Tiu Tha hay cn gi l Pht Gio
Nguyn Thy Theravada chu t nhiu nh hng B La Mn.
Nh on c cu hi thc mc ca Cao, bng mt ging thanh thn khng
m v hi hc, Nh S tip:
- Chc anh mun hi 5% cn li ch g ? H l gii S Si Tng L nh
chng ti. Theo truyn thng cha cn l mt trng hc nn khng cha no m
khng c Si Gio chuyn dy hc cho cc em...
V cng m , ha trong ting nc rng ca con sng Mekong, Cao
c v S gi ging cho nghe ngha s tch nhng ngy hi l ca dn tc
Khmer.
L Vo Nm Mi, Ngy Hi Rc u Lu.
92
Ngi Khmer n Tt Chl Chnam Thmy khong gia thng 4 tnh theo lch
thin vn ca h vi ngy gi thay i mi nm. Hi l Tt c t chc trong Cha
vi l rc u V Thn Bn Mt, nh hng thn thoi B La Mn.
Tng truyn rng thu Indra to ra Tri t, c mt v Vua cng Hong Hu
sanh c mt Hong T tn l Thommbal v cng thng minh. Mi ln by m
Hong T thng thuc mi b sch thin vn v kinh in. Hong T em iu
hiu bit truyn b khp dn gian. Dn chng v cng ngng m v tn vinh Hong
T l nh hin trit t hon. Danh ting Hong T bay ti tn thin nh khin cho v
thn bn mt Kabinh Mahaprum rt ganh tc. Thn bay xung trn gian gp Hong
T m ni rng:
- Nghe n Hong T v cng thng thi nhng ta cha tin. Ta ch hi Hong
T ba cu v cho hn trong by ngy phi c li gii p. Nu p trng ta s ct
u ta trc mt Hong T cn nu khng Hong T phi dng u cho ta. Ba cu
hi l ci duyn con ngi u vo bui sng, vo bui tra, vo bui ti ?
Hi xong thn bay ngay v tri. Tuy c tn vinh l nh hin trit thng thi
nhng sut nm ngy kh cng suy ngh t sng ti tra t tra ti ti m vn
khng sao tm ra li gii p. S hi b mt u sang ngy th Su Hong T trn
khi hong cung chy su vo trong rng t sng sm cho n gia tra, thn mt
chn mi bng i Hong T phi ta mnh vo mt thn cy ngh mt.
Bng lc Hong T nghe c t trn ngn cy cuc ni chuyn ca cp
thn ng tn l Sat Angry. Chim mi hi: Ngy mai mnh s n u ? Chim c
p: Chc chng ta s n tht Hong T v mai l ngy hn ca Thn Kabinh
Mahaprum, Hong T s b cht u v thn ba cu m Hong T khng p
c. Chim mi ngc nhin hi: Ba cu hi y ra sao m ngi thng thi nh
Hong T khng p c, ng c bit khng? Chim c p: Thn ch hi bui
sng tra ti ci duyn con ngi u. C g kh u m khng bit. Ny nh bui
sng ci duyn mt nn khi thc dy ngi ra ra mt cho sch, bui tra ci
duyn ngc nn ngi ta xung sng tm mt, cn bui ti ci duyn chn nn
ngi ta mi ra chn trc khi i ng.
Nghe c nh vy Hong T v cng mng r vi v tr v Kinh . Sang
ngy th By ng hn thn Kabinh Mahaprum cm gm vng bay xung. Hong
T qu ly thn v tr li ng c ba cu hi. Thn thua cuc, cho gi by Tin N
l con gi ca Thn ti v cn dn:
- Cha thua tr Hong T, cha phi t ct u theo li ha. Cc con hy
em u cha trong mt ngi thp v khng cho mt ai c ng n v nu
u ta trn mt t th t kh cng. B xung bin th bin cn kh, qung ln tri
th tri s ht ma.
Ni xong Thn rt gm vng t cht u ri cm trao cho ngi con gi ln
l Tungsa xong bin thn thnh lung khi xanh bay vt ln tri cao. Tungsa t u
cha trong trn ci mm vng ri a vo mt ngi thp trong khu rng yn tnh trn
nh cao ca dy Hy M Lp Sn. T v sau, mi nm mt ln ng vo ngy
Thn Kabinh Mahaprum t st, by c gi xung trn lun phin vo thp bng u
v thn bn mt i theo hng mt tri mc n ni Meru c coi l trc ca ta b
th gii. i xong ba vng chn ni, Tin n li em u ca cha ct vo trong thp.
C nh vy c ngn nm sau, ngy l rc u lu Thn bn mt Kabinh
Mahaprum c k l ngy Vo Nm Mi v ngi Khmer tin rng ty theo tnh
tnh ca mi v Tin N m s c mt nm hnh phc vui bun ra sao. V h cng
tin rng y l dp mi ngi ty sch nhng bn nh nm c bc vo mt
nm mi vui ti hn nm qua. Trong sut 4 ngy u nm h chun b v king c
93
k lng. Dn dp nh ca, t nn sng sut m, thp nhang thm, trng by

hoa ti, gi ha kh sut nm gp c iu lnh.
Tuy l thn thoi nhng ci cnh cht u v rc u lu n mng nm
mi vn gi cho Cao mt cm gic tht gh rn.
Ri ti chuyn Thch Sanh chm u trn m sau ny anh c bit gc l
c tch Khmer. Ngi ta ni rng ngy no khng c nghe chuyn Thch Sanh
chm u trn th ngy hm y ngi Khmer n cm khng ngon...
Cao t hi nhng c tch v thn thoi mu me y git chc y c lin h g
ti bn nng hung d thch chm git ca nhng ngi Khmer c b ngoi thng
ngy vn hin lnh v n hu hay khng ? Nhng v cp dun (cht u) m
ngi Vit ri th tri trn con sng Mekong lun lun xy ra c phi do ngu nhin
hay khng ? Cao mun nu iu thc mc vi ng Khc ln gp sp ti. V
ng Khc cng s l ngi u tin c Cao thng bo s pht hin ca anh v
tnh biu tng ca huyn thoi Rng Thing hay Rn Thn Naga v nhng khu
rng ma dc theo hai bn b con sng Mekong.
Tin t Vit Nam. Hn hn v ngp mn khp ni ang e da ng Bng
Sng Cu Long. V chy Rng C Mau.
Nm nay lng ma gim gi to nng gt, mc nc sng xung thp hn
na mt. Cha qua ni kh cn bo Linda, by gi ngi dn C Mau li phi chu
ci nng chy da. Nc trong cc bao rng trm U Minh Thng U Minh H
xung mc thp nht.
C Mau ch cn 60 ngn hecta rng trm ang thiu nc li thm cnh l
gy sau cn bo khin chy rng ln c th xy ra bt c lc no, trong khi hng
ngn dn ngho vn khng ngng vo rng n ong, cht cy trm v c t ng
kim sng cho d c lnh cm.
Cao c cm tng by gi th nh chuyn thi thng trm du u tm,
ci g cng cho hin tng El Nino l xong. Cc chuyn gia kh tng thy vn
trong nc v c quc t, h hp Singapore, Bangkok d bo El Nino cha qua
cc im, rng lng nc ma cn t hn trong vng hai thng ti, rng s c hn
hn trong Vng ng Nam d nhin trong c Vit Nam. iu r rng l ma
ma dt sm hn so vi mi nm, tip theo l nng hn khp vng Nam B v
mc nc cc nhnh Sng Cu Long xung ti mc thp nht, tnh hung ny
to ra mt hu qu dy chuyn lm cho t nht 10 ngn hecta la Tnh Long An b
nhim mn, hn 6 trm hecta la Tnh Tin Giang b phn. Do thiu nc khin
nc mn trn vo sm hn, nh Sc Trng vnh ai mn ln su vo hn my
chc cy s trn c vo cc Huyn xa nay vn l vng ngt. Nhiu ao h cha
nc ngt cng cn kit, dn phi mua nc bng gi gp i...
Ring Cao c bn tin y vi cm xc v ci nhn rt khc. Trong bc
tranh ln v ton cnh vng ng Nam , Cao ngh rng El Nino hay hin tng g
i na th vn con sng Mekong y lun lun l ngun nc chnh ca ng Bng
Chu Th.
Nhng nm gn y do nh hng nn ph rng t st (suicidal
deforestation), ca cc quc gia trn Thng Ngun: Ca ngi Hoa Vn Nam,
ca ngi Lo ngi Khmer Vng H Lu Sng Mekong vi hai ng la l Thi
Lan v Vit Nam, khin cho ngi dn Vit ni ng Bng Chu Th khn kh: Ti
ma ma l v sm hn, nhanh hn li ln hn khin nh nng tr tay khng kp
gy tn hi nng ma mng v c v nhn mng. V tip n ma kh khng cn
nhng khu rng ma nh nhng tm bt bin khng l gi nc nn hu qu l
hn hn. Xa hn na rng ma cn c kh nng hp thu thn kh ca bu kh quyn
v chng li hin tng hm nng ton cu. Cu chuyn Rn Thn Naga sau khi
94
c c Pht cm ha gip c dn sng hai bn b con sng Mekong bng

cch ngm c khi nc l ca con sng trong ma ma gip h trnh lt ri nh
nc ra trong ma hn h c nc cy cy v gieo trng. Khi i tm ngha
ca thn thoi, Cao cht nhn ra rng hin thn ca rng thing hay Rn Thn Naga
chnh nhng khu rng ma (rainforest), rng l (flooded forest), ang b chnh
nhng con ngi v n hm hi.
Tin Reuters gi i t Nam Vang, Nhm Mi Sinh Anh (Global Witness) t co
cc nh lnh o chnh tr qun s Vit Nam dnh lu n v n rng lu i quy
m, e da hy hoi cc khu rng cm ca Cam Bt. Nhng cy g qu b n ba
bi y c a qua ng Gia Lai, Sng B chuyn xung Cng Quy Nhn hay
Si Gn trc khi xut cng. Bn tin y vit tip: Mt v lm n bun bn ln lao
nh th, bt chp lut php phi l kt qu ca s tham v ng la cp chnh
quyn cao nht ca hai nc...
Cao cng bit rng mt tnh hung khng km t hi cng ang din ra trong
cc khu rng ma trn t nc Lo.
ng la ph rng ma, k nhng hp ng bt bnh ng cho ngoi quc
thit lp cc nh my ra nhng cht c ph thi, nh cm quyn cng sn Vit
Nam ang trc tip t gy ra mt thm ha mi sinh (Self-Inflicted Ecological
Disaster) vi hu qu lu di khng ch ng Bng Chu Th m trn khp ng
sng rch v ngun nc ca c nc.
Made in China.
T Nu c ti California, t Thi Lan qua Lo Cam Bt sang n Vit Nam
xung ti mi C Mau, i ti u Cao cng thy trn ngp cc mn hng Trung Hoa.
C bao nhiu trong s nhng mn hng y xut pht t nhng khu ch xut Tnh
Vn Nam dc hai b con sng Mekong ? Con sng vn trinh nguyn trong sut c
ngn nm y, ang c nhng i thay tht mau chng. Vi 28 khu hm m ang
c trit khai thc ni Thng Ngun con sng Mekong, trong c c nhng
m ch, m km l ngun gy nhim nng n nht.
Cc khc sng ni H Ngun khng ch nht thi thm lm ph sa do nn ph
rng t l m cn y nhng rc rn v c nhng mng du en do t cc nh
my trt xung v c th m t do xui dng.
Trong chuyn thm Trung Hoa thi m ca, Cao phi chng kin hai con
Sng Hong v Sng Dng T nhim ra sao. Khin mt ngi bn cng chuyn
i ni ra mt cu m Cao rt tm c. Mt Trung Hoa vi Hin Ti khng ui kp
c Qu Kh.
Khi m chnh ngi Trung Quc khng quan tm g ti s tinh khit ca
nhng dng sng chy di trn sut lnh th Hoa Lc th k g ti khc sng Mekong
chy ra ngoi lnh th ca h pha di H Ngun.
Khi ngun t mt vng cao tuyt gi mi lm ngn b trn cao nguyn Ty
Tng vi cuc hnh trnh diu vi hn bn ngn cy s bng qua bao nhiu vng kh
hu v dn c soi bng bao nhiu nn vn minh, xung xa ti vng nhit i xch
o l ng Bng Chu Th ri Cao t hi, khng l nhng Rng Thing
Zjiadujiawangzha bin thnh thung lung v Rn Thn Naga ha thn thnh n
rn c. Con sng Mekong ang mt i s tinh khit, ang i thay ton din khin
khng phi ch c nhng nt c th vn ha sc tc ang mai mt m tng bc
rt chm nhng cng rt chc, chnh con ngi ang t u c ngun nc t con
sng thing, tng ngy mi ngm nc sng s bt ngt hn v kh ung hn.
Nhng cn au tht ngc.
ti lc ngi nng dn Nam B bt u cm thy tc ng ca nhng con
p t xa, tng nh rt xa. Ch ring Trung Hoa vi Man Wan l p u tin trong
95
chn p bc thm chim ti 20% ngun nc trn dng chnh con sng Mekong.
Ri vi nhng con p ph bn Thi v Lo cng chim thm 10% ngun nc.
Cha tnh n chuyn Trung Quc Thi Lan i dng ly nc sng Mekong dn
ti cho cc Vng Cao Nguyn bao la quanh nm kh hn ca h. Cho d cha c
my con p Pamong Cao Lo, Sambor v Stung Treng Cam Bt d tr chim
thm 20% lu lng nc na v r rng ngay t by gi c nhng cn au tht
ngc (angina) ni ng Bng Chu Th v s kh cn ca cc ph lu (tributaries),
nh nhng mch ph collaterals. T lu lng 40 ngn mt khi giy ma l xung
ch cn 2 ngn mt khi giy ma kh 20 ln thp hn, nay cn thp hn na do
hin tng El Nino. Lm sao m ng Bng Cu Long khng b nn hn hn ?
n vi Nhm Bn Cu Long. Nh mt am m khng mi mt khi tm n
vi con sng Mekong, Cao khng bit mnh khi hnh t u i xa ti u nhng
bit chc rng s chng bao gi c im kt thc.
Vi Cao qu hng th hai ca anh by gi l c mt dng sng v con sng
y lun lun nh mt si ch ni kt tng lai hin ti vi c qu kh hoang s
ca thi khai thin lp a khi cha c rng Hy M Lp Sn, cha c Cao Nguyn
Ty Tng v cha c c git nc u tin cho con sng Mekong.
Gia ci khong v thy v chung y, Cao ang l mt ht bi i tm v ci
ngun: Ca lch s a cht vi nhng a tng Vit Nam t cc vng t nn c, cc
vng kt tng tam ip v cc lp ph sa mi ng Bng Bc Phn, chui ng
bng Trung Phn v phn ln ng bng Nam Phn.
Cng trong khong thi gian hng triu nm y, Vit Nam cng chu sc
a ng hnh phy xy ra lin tip qua nhiu thi k chng cht ln nhau vi hin
tng to phay v un np lm thay i hnh dng lc a to nn a th phc
tp ca Vit Nam ngy nay.
T lch s a cht y khai sinh ra nhng rng ni hng v t trung tm lc
a Chu chy di xung Bn o ng Dng to nn mt a hnh ba min rt
c bit.
T Trung Hoa vo Bc Vit Nam l dy ni hnh nan qut cao trung bnh
trn 2 ngn mt cng vi hai con Sng Hng v Sng Thi Bnh to nn vng tam
gic chu.
Qua ti min Trung pha T Ngn con sng Mekong l di Trng Sn trng
ip ngn vng duyn hi thnh nhng thung lng hp. n Min Nam dy Trng
Sn nh ln xung ch cn chm ni l loi B en Ty Ninh, ring rng Tht
Sn Chu c, ni Ba Th ni Sp Long Xuyn l phn cui ca rng u Khu
(Cardamoms) ni bt trn mt Vng ng Bng Sng Cu Long bt ngt ch mi
c to hnh t y bin t Nguyn i Tam.
Ti b Vnh Thi Lan, nhng vch nh ra bin l phn cao nguyn b st
xung nay cn st li. Cn nhiu o nh cng l phn ca rng ni u Khu t
pha Ty Cam Bt. Ph Quc l hn o c ni cao nh ni Bi Di ni Cha, ri ti
hn Ph D hn Nn, Qun o Hi Tc, xa nht l Qun o Th Chu.
Lnh hi v cc o trong Vnh Thi Lan lun lun l nguyn nhn tranh
chp c khi m mu gia Vit Nam v Cam Bt. Nm 1957, Cam Bt t ni rng
hi phn ti 6 hi l bao gm lun c o Ph Quc. Nm 1958 Phi on Thng
Trc Cam Bt Lin Hip Quc ph bin cun bch th khng nh Nam Phn
Vit Nam l Lnh th ca Cam Bt i thu hi cc Tnh Nam Phn, o Ph Quc,
o Th Chu st nhp tr li vo Cam Bt.
Trn di t nh mnh hnh ch S, ch ring khc t o Ngang tr vo,
mang trong n qu kh ca hai quc gia hon ton b xa tn. Mt nc Lm p cn
c tn Champa b Vit Nam tng bc xm ln v cui cng tiu dit vo u Th
96
K 19 (1832). Mt nc Ph Nam vi nn vn minh c Eo bao gm Ty Nam Phn

v Ty Nam Cam Bt b Quc Angkor Khmer tiu dit vo Th K th 7, lp nn
x Thy Chn Lp, ri mi Th K sau , Vit Nam xm chim Thy Chn Lp
v m mang thnh vng t Nam B ngy nay.
Bao nhiu nc mt v mu me trong sut c ngn nm y tnh ra th cng
cha l mt ci chp mt trong ci hn mang ca tri v t y.
Tm v thi gian mt
Mt Vng Quc Ph Nam tiu vong.
Vit Nam c s tch Trm Trng Trm Con, x Ph Nam cng c ci ngun
t huyn thoi.
Thu rt xa xa c mt ng Hong n tn Kaudinya nm m thy v thn ban
cho mt cy cung v khuyn i lp nghip mt vng t Phng ng. Tin im
bo mng, sng hm sau Kaudinya ti n Th Thn v qu nhin bt gp mt cy
cung dng bn mt thn cy qu. ng Hong ng thuyn vt bin i v hng
mt tri mc ti Vng Quc tng lai. Khi ti Ph Nam th ti y c mt b lc
do mt n cha ang tr v. B on chin thuyn ca n cha xng ra nghnh chin,
ng dng cy cung thn bn ra nhng mi tn thing khin n cha phi u
hng v sau cn chu kt hn vi ng v lp nn Vng Quc Ph Nam.
Khong cui Th K th 5, Jayavarman c k l v Vua dng mnh nht
ca Triu i Kaudinya vi cc i thng thuyn v cng l nhng i hi tc hung
hn lun lun nh ph cc on tu bun v cc nc ln bang trong c Vit
Nam.
Cao t hi phi chng l ngu nhin hay c mi lin h no , trong cch
tng tng ngi dn Ph Nam cng c tc l cho chim chc n thy ngi cht
ging nh tc iu tng ca x Ty Tng ni u ngun con sng Mekong ngy
nay?
Trc c Quc Angkor Khmer, Ph Nam c lin h giao thng bng
ng bin vi cc quc gia ln bang v pha bc sang ti tn Trung Hoa. c Eo l
mt hi cng quan trng nm trn thy l giao thng gia n v Trung Hoa t
Th K th nht, nay di tch cn li ch l nhng nn nh v cc c vt chm su
di mt t. Di ch c Eo vi c v s v s hn tm thy chn ni Ba Th Long
Xuyn nay cch xa b bin khin cc nh kho c cho rng t nhiu Th K
trc c Eo tng l mt Hi Cng do b ph sa bi m nay li su vo trong t
lin.
Nu c s tch ngi Chm b mt nc do Nh Vua say m nng Cng
Cha ngi Vit th cng c huyn s v mt nc Ph Nam suy vi ch v Cng
Cha say m chng dng s n t Vng Quc Champa. Tng truyn rng gia
cnh thi ha v cc thnh ca Vng Quc Ph Nam, Vua Kaudinya v Hong Hu
sanh h c mt Cng Cha xinh p. Do v Vua gc n th Thn Vishnou nn
Vua cho xy mt ngi n ngoi hong cung vi mt cy cu ngang qua ngn
sui. Ni c coi l ht sc linh thing ngoi Vua v v Tu S ra, tuyt i khng ai
c php bc qua cu, nu phm li nguyn th Vng Quc Ph Nam s b tiu
dit.
Nhng ri mt hm c chng dng s Chm tn Sarrida li thuyn vt bin
ti c t Ph Nam, chng b binh lnh bt v gii vo trnh Vua. B nghi l do
thm cho Vua Champa nn chng b tra tn vi bao nhiu cc hnh nhng vn mt
mc ku oan. Sarrida c Hong Hu thng tnh xin Vua tha cho ti cht. Vn l
mt dng s v ngh cao cng li c bit ti bn cung nn chng c tuyn dng
vo i Ng Lm bo v Hong Gia. Do mt hm h tng Cng Cha ra ngoi
97
Hong Cung, chng cu sng Cng Cha thot khi mt con trn ln ang qun
nng. Cng Cha em lng yu Sarrida.
Nhng chng dng s Chm th li qu nh nh ch mong sao c ngy quy c
hng. Sarrida ng mt chic thuyn ly c l du ngon trn dng sng nhng
thc s l mun dng ng thy thot thn. Bit ca Sarrida, Vua truyn
lnh cho dn Ph Nam phi ln ni xung lm by bc thm ngn ngang con
sng.
V vng v chng cn li v, chng ngy m sng trong mt tp lu nh v
lm mt cy so trc mi m thanh vng thi ln nhng iu nhc Chm bi ai o
no. Tuy vy Sarrida cng khng ngng d hi v chng v cng mng r khi bit
c rng t Ngi n Thn Vishnu nu bng qua cy cu thing s c mt con
ng b xuyn rng gip chng tr v t Champa. Chun b hnh trang na m
chng bng mnh chy qua cu nhng chng may b ton lnh canh Ph Nam bt li.
c tin ny, Vua Kaundinya v cng tc gin v cho y l mt im i ha, nn
bt chp li khc lc van xin ca Cng Cha, Vua truyn lnh cho gii Sarrida ln
bc cao gia ging sng v dng cung tn x t chng. Do ht lng thng nh
ngi yu, Cng Cha ban m vn ra ngi ngoi bc m than khc khin c
dn chng v cng phn n ko ti Hong Cung xin Nh Vua phn x. Trc
im ha qu to ln l Vng Quc Ph Nam c th b tiu tan, Vua buc lng phi
x t Cng Cha con gi mnh ngay ni bc m Sarrida tng b th hnh.
Ngy nay di tch Tht Thch Thang vn cn u trn sng Phc Long v
ni Thc Tr An cn mt mm m ngi ta cho rng l bng dng nng Cng
Cha ngi khc chng dng s Chm.
Ph Nam tng l mt Vng Quc cng thnh trong Vng ng Nam
sut by Th K, phi ng u vi nc Champa hiu chin trn xung t
phng Bc v vi Quc Angkor Khmer hng mnh t pha Ty. Ph Nam
khng cn, cng khng cn c nhng cng trnh kin trc nh di tch ca cc triu
i, nhng nh hng vn ha ca h vn c cn bng bc u trn cc nt kin
trc ca n i Angkor, cc Cha chin v tng Pht, trn c nhng phong tc tp
qun nh th Rn thn Naga ca ngi Khmer ngy nay.
Nhng di dn khng ti tr.
t di dn Hai Huyn vo cui Th K 17 do Nguyn Hu Cnh ch huy
t nn mng u tin cho nhng Cng ng thun Vit ti Vng ng Bng Chu
Th sau ny. Sau khi hon tt giai on cht cuc thn tnh Vng Quc Champa,
Chng C Cnh l ngi c cng u trong vic khai ph min Nam trc c
Thoi Ngc Hu, m ng cho vic thng lnh t Thy Chn Lp. Khi nhng lu
dn Vit u tin khi ti vng ng Bng Chu Th Sng Cu Long th h gp
nhng ngi Khmer ang sng trn nhng ging t cao canh tc trn nhng mnh
rung nh hp c sn t bao i. t ai tng nh mnh mng nhng cc vng
kh ro c th ngi Khmer chim c ri, ch cn li nhng khu rng trm
thy cc vng t thp ngp nc v m phn. m ngi Vit mi ti ch cn mt
chn la l phi tm c trn b nhng vm rch cn hoang vu vi trn b mui ku
nh thi so di nc a lnh nh bnh canh cha c bng ngi. H bt u
cht cy git cp bt su, tr thy ln lip, ch ng thin nhin ni nh nh vn mit
vn Sn Nam, th h bin nhng vng bn ly khng chn thnh nhng mt
nn vng chc c t ai canh tc.
Nhng di dn ra i t vng t kh qu ngho ch c mt gic m dng
nghip vi i bn tay khng. Khng c tru b ch c sc ngi. Dng c th t ch
ch c cy ra cht cy, cy phng pht c. Cy cht ri, c pht ng xung
ch c vic dn sch ri cy ngay ln , gp t cng th dng nhng cy nc xom
98
l ri cm m. Bng phng thc ngho y h canh tc c ngay trn t phn.

Bi v h bit cng cy su cuc bm th ch c em thm phn ln mt t v ch
hi thm cho ma mng. iu m ba Th K sau, cc nh nng hc Ha Lan khi ti
Vit Nam nghin cu cng khng a ra c khuyn co no mi m hn l chn
chung sng vi t phn.
Cha c ng x, giao thng di chuyn ch yu bng xung gia mt mng
li chng cht sng rch. Hnh trang c nhn l chic np d dng cun li mang
theo thay cho c chiu v mng mn. Trn b hay di ghe ch cn lt np m chun
v l qua c mt m lnh lo ni rng hoang hay rch vng vi c dy c
nhng mui mng. Nu nng th ch c chic c rng chic l t nung thp va
t ni nu cm va c ch khi than li khoai hay nng c, li cn c cho khi
un mui na. Bc khi u ch c vy m h ngang nhin tn ti v pht
trin, bin nhng khu rng trm thy nhng m ly hoang vu ca ng Bng
Sng Cu Long thnh t ai rung vn tr ph nh hin nay.
C mt nn Vn Minh Sng Mekong.
Ngi ta ni ti nn Vn Minh Sng Nil, Vn Minh Sng Hng v ph nhn s
hin hu ca mt nn vn minh thun nht ca con sng Mekong. Nhng th no l
thun nht thc s c ring tng nn vn minh m ngi gi l vn minh ng
Cm a, Nam n Bc hay khng ? Cao th mun chng minh ngc li l trn
vng t nh mnh y, dc theo sut chiu di ca con sng Mekong dng mnh
chy qua by quc gia thc s c dng chy ca mt nn vn minh kh thun
nht, h c chung mt nn Vn Minh La Go (Civilisation du Riz) v tng c
chung n ci thanh thot vi c rt nhiu nc mt ca c Pht Thch Ca.
CHNG XI
MI CHIN THANAKAAN MAI
T NHNG DNG SNG XN XAO
Ma ma nh mt trn ma lin
Chu th mang mang tri nc st.
T Thy Yn
Cao c cung cch lm vic ca mt nh bo cho d ngh nghip chuyn mn
anh l mt K S v mi sinh. Tt nghip Montral nhng chn nh c M.
iu khin mt t hp chuyn vin nhiu ngnh, anh c uy tn v c bit n nh
mt cng trnh s ca nhng d n ln ngay trn t M s kin kh him hoi v anh
l chuyn gia cn tr li gc sc dn thiu s. Theo mt ngha no anh sm
thot ra khi ci ghetto ca mt Cng ng di dn cn rt tr mi ti Lc a M
Chu ny cho d anh vn l mt trong s ngi him hoi vn c bi ngc dng.
Khi t Montral vo M, Cao khng chp nhn ngay t u kinh nghim
c gi l khn ngoan ca ngi i trc khuyn anh nn i ci tn kh c sang
mt tn M trnh tnh trng m h gi l discrimination raciale l americaine
nhng Cao li coi nh mt chi t (denial) ang h thn t cn cc ch thc v
ngun gc ca mnh ch c cng n vic lm. Cho d l sc dn da mu li c
accent kh nng khi ni ting Anh nhng Cao ht sc t tin cho rng anh c bng
cp, tr thng minh v c c sng to nu khng hn th cng chng thua g cc bn
ng s Caucasian da trng. khng phi l thi bng bnh m Cao cho rng
n bt ngun t lng t trng v thc t chng minh l anh khng nhn nh
sai.
Gia nh gc gc t Chu Th Sng Hng nhng anh li sinh ra v ln ln t
Vng Hu Giang min Nam. C phi v vy m Cao vn ni a chn anh dnh
phn v by lu anh vn bn b quan tm ti tng lai H Sinh Thi Sng Mekong.
99
Bn cht c lp khng a chnh tr, khng thch b rng buc vo nhng t chc
nhng anh li c Nhm Bn Cu Long, mt t chc phi chnh ph quan st v bo
v mi sinh, cng nhau sinh hot.
Nhng ri anh cng sm nhn ra rng khng c vn phi chnh tr trong mi
sinh.
Chun b cho chuyn ving thm Lo ln u tin, Cao vo Th Vin tm ti
th mc v Lo cng ch thy mt s t oi nhng ti liu ting Php trong thi thuc
a, vit v cuc phiu lu ho hng nhng khng km phn bi thm ca Francis
Garnier-Doudart de Lagre ngc dng sng Mekong thi hoang d tm mt thy
l t Si Gn sang Trung Hoa, ni v Auguste Pavie vin Lnh S Php Luang
Prabang vi giai thoi i chn trn trn mt x s y rn, cc bi vit ca Trng
Vin ng Bc C, ca Hi Thn Hu Php-Lo, v gn y l my lun n Tin S
nghin cu v phong tc x hi Lo bn cnh cc bn tng trnh ca UNICEF lin
quan ti cu tr tr em. Cn ti liu hng dn du lch thng ch nh phn ph
trong danh sch cc nc khc nh Thi Lan.
Ch ring trang s cn i, Lo lun lun b xu s bi cc th lc ngoi bang.
Nm 1820, Thi Lan xm lng Vn Tng ch li my ngi cha khng b tn ph.
Ri Php Nht v cui cng l M vi cuc chin tranh b mt ca CIA vi ngi
thiu s Hmong.
Cng phi k thm l trong trn Chin Tranh Vit Nam, nhng trn oanh kch
ngy m dc theo ng mn H ch Minh vi hn 2 triu tn bom trt xung lnh
th Lo vi s cht chc khng sao kim k c v gii chc qun s M ch gi
l tn tht ph (collateral damages). Nhng c l iu m t ai bit l M can
thip vo ni tnh Vng Quc Lo Trung Lp sm hn nhiu.
Vo thp nin 50, khng phi ch nc M m c th gii bit n Tom
Dooley qua hnh nh tuyt p ca ngi Bc S tr dn thn tn ty chm sc
nhng bnh nhn ngho kh trong rng rm Chu. Nguyn l mt Bc S Hi
Qun M ni ting nh cn do tham gia chin dch Hnh Trnh Ti T Do di tn
dn t nn trn chy cng sn Bc Vit vo min Nam Vit Nam sau Hip nh
Genve 1954, v ng thi l tc gi mt cun sch bn chy nht nc M. Nhng
s tht khng n gin khi m bn thn Tom c iu b n cn che du. ang
trn nh cao danh vng th anh b pht hin l ng tnh luyn i, iu rt cm k
trong Hi Qun M thi by gi v c nguy c b sa thi trong iu kin mt danh
d.
bo v b mt y anh tnh nguyn ra khi Hi Qun v tha hip hp tc
tch cc vi CIA trong cc cng tc tuyn truyn sai lc (disinformation) v ng
Dng. Qua sp t ca Tng Lansdale, Tom tnh nguyn sang Lo m mt
bnh x Nam Tha mt vng hoang s Bc Lo gn bin gii Trung Cng th
theo li yu cu ca B Trng Y T Lo. Bnh x ca Tom c rm r qung
co nh mt th tin n ca ha bnh nhng ton th bn trong l chun b cho
chin tranh. B ngoi l tip liu y t thuc men nhng Tom cn phi nhn c v kh
b mt chn du, t hu c th dng cho cc lc lng qun s Lo sau ny. D
n bnh x ch l tr hnh nn thiu nhn vin chuyn mn, thuc men th qu hn
do hng thuc Pfizer cho khng. Trong khi th Tom khng ngng c bo ch v
truyn hnh qung co rm r nh mt ngi M chi sng, mt Schweitzer ca
Chu. Anh c sp hng ba trong s mi ngi c dn chng M i m nht,
ngha l ch sau c Tng Thng Eisenhower v c Gio Hong. Tom cht v bnh
ung th melanoma v tui 34. Ngy anh t trn cng l ngy bnh x Nam Tha
b qu cng sn Pathet L trn ngp v Hoa K th sn sng bc vo cuc chin
tranh ng Dng, vng t m trc Tom Dooley khng c ai bit n...
100
Ri Bangkok l ri xa mt th ph pht trin v nhim ti mc bo ha.

Ch nghe ni v t nn hi l ca nhn vin Hng Khng Lo, Cao khng tin cho ti
khi chnh anh tr thnh nn nhn.
Cho d c v bay chnh thc nhng Cao vn b gt ra khi danh sch
ri phi i co hng ting ng h trc khi bc c ln chuyn bay 737 c k
khng cn mt ch trng. Hnh khch a s l nhng ngi Lo v c Vit Nam t
M Php v c bt u c php v thm qu hng. Ch khong hn mt gi
bay l ti khng phn Vn Tng, my bay gim cao vi ting ng c phn
lc th c rung ln bn bt. Qua khung knh, bn kia l cao nguyn Isan Thi Lan,
bn ny l Lo xen gia l con sng Mekong thm ph sa tri ra ti tn chn tri
xa trng nh mt tm thm hng. Phi Trng Quc T Wattay vn nh hp li
cn cht chi hn vi nhng bng hiu tuyn truyn Nng cng binh on kt bo
v ch ngha x hi. Phng i ng ngi ln xn vi ngn ngang nhng vali
hnh l: Qu cp cho ngi thn v d nhin c nhng mn hng bun.
Sau 15 nm k t ngy cc nh lnh o Mcxt Lo xut thn t Trng
Php rt bit th no l ru cht v cigars ngon, h t cc vng hang ng xung
Thnh Ph p t mt nn kinh t ch huy ch lm ln bi thm nc Lo. Theo
chn n anh Vit Nam nhng bo th v tn bo hn, chnh ph Pathet Lo ngay
khi nm chnh quyn thit lp v s nh t m h cng gi l Tri Ci To
bt giam cc thnh phn thuc ch c. Do khip s cng sn mt s tr thc Lo
thot chy c ra khi x trc 75, ch c Vua Lo Savang Vatthana th li
ng vn c nhc ti nh mt con ngi hc thc c v gin d. Vua v c
Hong Gia cng vi hn 40 ngn ngi khc b bt v y i trong cc tri t
trong rng rm. Nh Vua cht tc ti trong mt tri ci to gn Sm Na v
thiu thn bnh tt v c bun b, Hong Hu cng cht sau v khi b cc nh
bo ngoi quc hi ro rit th c gii thch: Nh Vua cht v bnh st rt cn
Hong Hu th cht do nguyn nhn t nhin (natural cause). Ring Hong Thi T
th bao nhiu nm khng c tin tc g. Mt dn tc Lo hiu ha chm dt ch
qun ch ca h bng cc tri t ci to. Mi nm sau s ngi c tha v mi
c mt phn ba, a s gi yu v bnh hon. Khng cn Hong Gia cng chng
cn Vng Quc Lo nhng Hong Cung sau c trng tu v m ra cho khch
du lch n thm ving.
c xp vo hng ngho nht th gii, din tch bng nc Anh vi dn s
4 triu ri ngi a s m ch tui th trung bnh 46, cha c nhim k ngh,
cc bnh tim mch ung th v bnh AIDS nhng t vong vn rt cao do cc bnh
st rt bnh lao vim gan nhim trng ng rut v 20% tr em Lo th cht trc
5 tui v suy dinh dng. Vi li tc u ngi ch 220 la mt nm nhng xem ra
cuc sng ca ngi dn Lo vn c v cng nhn nh, h an phn vi ci hin
hu, khng c tham vng v khng ham gieo trng nhiu hn mc m h cn ri th
ng lng nm ch xem nhng cy la mc. ang t Singapore Bangkok m t
chn ti x Lo, Cao c cm tng nh ti mt hnh tinh khc, thy c che ch
vi mi s i thay. Ln u tin ti Lo phi cng nhn y l mng t ca Vin
ng cn kh nguyn vn, vi nhng khu rng ma (rainforest) gm nhiu tng
tho mc xanh um vi loi th hoang d. Lo vn ni ting v nhng n voi
c mang tn l X Lan Xang (X triu tht voi). Cc khu rng ma Lo nh
nhng tm bt bin khng l gi nc su thng ma ma ri sut nm r r
chy dn vo v s nhng con sui to thnh cc ph lu vo con sng Mekong
hng v chy di theo sut chiu di nc Lo. Ri nhng sc dn thiu s sng ri
rc trn khp vng cao nguyn trong cc khu rng gi vi trnh bn khai cha xa
Thi K .
101
Khng khc bao nhiu vi nhng trang sch ca Graham Greene, Vn Tng
vn ch l mt Th Trn nh, vi nhng tng cy xanh v cn nhiu ting chim ht.
Ni m thi gian gn nh ngng li. Trn ng xe hi tha tht: My chic 4CV
Renault c k ca Php, vi chic xe vn ti Molotova xc xch ca Nga cn st li.
Ch vi bn kia sng thi l Th Trn Nong Khai ca Thi Lan vi nhng ta nh cao
sng r vo ban m th Vn Tng vn cn nhng con ng nh bi bm khng
trng nha vi nhng dy ph trt hoc ch l nhng ta nh hai tng mu gch xy
t thi Php. Khng thiu nhng ngi M ti y nh tm v mt khonh khc ca
Chu c xa cha b vn minh Ty Phng lm nhim.
Ln th hai Cao tr li Lo cng vi i din ca 15 t chc phi chnh ph
(NGOs) bo v mi sinh nhm quan st ti ch v hu qu tch ly ca cc p thy
in trn x s nh b ny trc khi a ra khuyn co i vi T Chc Ngn Hng
Th Gii (World Bank) v nht l vi Ngn Hng Pht Trin Chu (Asian
Development Bank) ang chun b ti tr rng ri cho 26 d n p trn hai con
sng Se Kong v Se San c hai cng xut pht t Cao Nguyn Trung Phn Vit
Nam.
T Singapore bng hng Hng Khng La ti Bangkok, thay v bay thng ti
Vn Tng, Cao chn chuyn bay ni a ti Udon, ri bng ng b ti Nong
Khai. V cng l ln u tin Cao vt qua sng Mekong khng phi bng thuyn
ph m bng cy cu Hu Ngh (Mittaphap) hai chiu c c xy ni hai b
sng Mekong gia Vn Tng v Nong Khai, nh du mt giai on hp tc v
pht trin ca hai nc Thi-Lo.
Ngy khai mc cy cu thng 4 nm 94, Th Tng c Vua Thi Bhumibol v
Th Tng Lo cng ti ct bng khnh thnh. Bu in Hong Gia Thi cng
ngy pht hnh con tem mi vi hnh chic cu u tin bc qua dng chnh sng
Mekong trong vng h lu. Cho d d n c t thp nin 50, nhng do chin
tranh v s th nghch gia Thi-Lo nn phi hon li cho ti khi cuc chin tranh
ng Dng kt thc. Cy cu di 1200 mt l im ni then cht ca d n xa l
Lin Quc t Singapore ti Bc Kinh. Vi mt nc c lp nh Lo th chic cu l
bc m ng sang Thi Lan ri t Thi ra bin. Vi Thi th l con ng trc
tip i vo mt nc km pht trin nht nhng li rt giu ti nguyn thin nhin
cha c khai thc. Cn vi c th chic cu l biu tng cho uy tn v nh
hng ca mt nc vng Nam Bn Cu trong vng ng Nam .
Cng ngy Cao cng thc r khng c vn cc b hay bin gii quc gia
trong mi sinh. l vn ca ton vng hay ca c hnh tinh ny. V Cao
khng cn ngc nhin khi thy nhng ngi bn khng phi ch t Chu m c t
Bc M, c v u Chu ti khu rng ma hoang s ca x Lo ny bo v s
thanh khit ca nhng dng sng cho ti cc ging c.
Lane Sang Hotel, trn ng Thanon Fa Ngum. l mt ta nh 4 tng lu
gm hn 100 bung c gn my iu ha khng kh Lin X v c k l khch
sn hng sang so vi tiu chun nc Lo. By gi l thng T ma kh, bu tri
cao trong xanh, t bao ln khch sn c th nhn ra sng Mekong vi nhng chic
thuyn nh qua li. Cao quay qua hi ngi bn Thi:
- Ti nghe ni khc sng Mekong ny c loi c Pla Beuk di ti 3 mt nng
ti 650 cn Anh, c tht khng ?
Cham Sak th rt am tng v h sinh thi sng Mekong k c nhng giai
thoi dn gian Thi Lo sng hai bn b con sng y.
Cham Sak k:
- Khng phi ch c c Pla Beuk m cn c c c voi na. C Pla Beuk th
c cc nh ng hc Ty Phng kho st t nhng nm 1930 nhng thc ra nh
102
thm him Anh James McCarthy th nhc ti ging c ny sm hn nhiu (1881)

trong cun du k Surveying and Exploring in Siam ng ta cho bit trng c Pla
Beuk cn c hng v tuyt ngon na. ng ta cn ghi li c huyn thoi v ging
thung lung, nh mt loi rn nc khng l trn sng Mekong thn to ti hn na
mt di ti 16 mt chuyn sng ni vng ghnh thc. Theo ngi dn Luang
Prabang k li th khi thung lung gp ngi cht ui con qui vt y s vt tc
nh rng v ht ht mu. Xc tm thy m bin dng nh vy th ngi ta bit ngay
l nn nhn ca con thung lung nguak. Chuyn tht v c khng tht c th
m thm tht thnh c mt kho tng chuyn dn gian v con sng Mekong.
By gi th Cham Sak k v ngy hi truyn thng nh c Pla Beuk vn cn
lu hnh trong mt ngi lng Thi bn Hu Ngn sng Mekong:
- Hng nm c vo thng T dn lng Had Kai Huyn Chiang Khong bn Thi
u c t chc Hi thi Pla Beuk. l mt loi Catfish khng l, c vo ma ny r
nhau bi ngc dng sng Mekong t mi pha Nam sang ti H Nh Hi (Lake
Erhai) bn C Thnh i L Ty Vn Nam bn Trung Hoa trng. Bui sng
ngy l hi dn lng t tp hai bn b sng n xem cc tay ng dn thin ngh
cho thuyn ra sng th vn may kim c Pla Beuk. Ng dn Lo th k rng on
c Pla Beuk khi ngc dng sng Mekong u hi t vng su Luang Prabang
pha Bc Vn Tng bu chn xem con no s tip tc ln h xa trng, con
no s hy sinh lm mi cho ng dn Hi Pla Beuk. Ng dn Thi cng nh Lo u
tin rng Pla Beuk l th linh ng, nm no bt c Pla Beuk m trn lng nhiu vt
m th nm s hn v li c tht nhiu c. Nhng nhng nm gn y ngy
hi ca dn lng Had Kai km vui v ng dn t bt c c Pla Beuk v lng c
nh c hng nm cng t dn i.
Cao khng ngt ngc nhin v con sng Mekong, anh hi:
- Li cn c c c voi trong sng sao ?
- C ch, l ging c voi mm ngn Irrawaddy Dolphin c tn khoa hc l
Orchaella brevirostris, di trung bnh t 2m-2.5m tng i nh so vi cc chng loi
Dolphin khc. Theo ng dn th Dolphin sng tng cp c khi tng n mi mi
hai con, sn bt c nh nhng do nc sng Mekong c ngu ph sa, c Dolphin
khng thy g nn phi dng mt c quan c bit nh mt my siu m pha trc
trn v nh v tr bng sng m pht i v phn hi t con mi. Ging c voi ny cn
thy c trn my con sng ln ca Chu nh Sng Hng n, sng Irrawaddy
Min hay trong cc Vnh Bengal Vnh Thi Lan.
Cham Sak ging trm xung tip:
- Ch trong 4 nm t 1975-1979 l c mt giai on phi ni l thm st c
Dolphin Bin H, sng Tonl Sap v h lu sng Mekong ca Pol Pot v Khmer
, c Dolphin b bt git hng lot ly m c p ra lm du my. Ri sau l
tip tc ci cnh dng cht n, in git git c bt k ln b hng n trn cc
khc sng t Lo xung Cam Bt sang Vit Nam. nh c kiu t hy nh th th
chng bao lu nhiu loi c qu phi tuyt chng.
Cao quay sang hi Cham Sak:
- Nhng chnh anh thy c Dolphin trn sng Mekong cha ?
- Ch mt ln trn b sng Se Kong nhng l mt c Dolphin mi cht b tri
dt vo b. Anh cng bit ng dn khng bao gi li bt c Dolphin m ting Lo
gi l Pakha hay l nhn ng v h tin l ging c thing. C rt nhiu giai thoi trong
dn gian Thi-Lo l Pakha lun lun gip ng dn trong ma chi li, c cu
ngi b cht ui. H tin rng ging c voi ny gc t ngi nn c v v m h
nh n b. Cc ng gi b c thng k li rng thu rt l xa xa khi hai nc
Tu v Vit b ng t ri thin tai tht khng khip nn h b cht ht c. Ngi
103
Tu ti sinh thnh c Pakha, ngi Vit thnh loi giang nhn. Khi tri yn bin lng
ri th c voi gp chim nhn hi han nhau. Nhn ni: Ti sinh ra t kip ngi nn
chng bao gi hi ngi ta c. C Pakha cng ni: Ti cng vy, sinh ra t kip
ngi nn ch bit c cu ngi ta thi. Vo ma ma mc nc dng cao, c khi
dn lng thy c voi t sng Mekong li ngc ln con sng Se Kong. Nhng ri
sau nhng nm bom n chin tranh ngi ta rt t con thy c voi xut hin trn
sng Mekong na.
Cham Sak xung ging trm bun:
- Ri ra khi con p Pa Mong m xy xong th cng chng cn on di ng
hay ngy hi ca dn lng Chiang Khong na. Ngy nay ng dn chuyn qua nh
c bng tu ln, li thm lnh Vit lnh Cam Bt dng loi cht n in xot st hi
c ba bi chc ri cng chng cn c n ch ni chi ti loi linh ng nh c Pla
Beuk hay c Dolphin Pakha.
Cu chuyn giang nhn v c Pakha, ngy truyn thng hi c Pla Beuk nh
a Cao v mt qu kh rt xa ca nn vn minh sng Mekong nay ang c nguy
c b tiu vong.
Trong tm cnh , Cao v ngi bn Thi Cham Sak ri khch sn ti qun
Nam Phou gp Fuji, vin i din ca Ngn Hng Pht Trin Chu (ADB). Nam
Phou nm trn ng Thanon Pangkham, l ni lui ti ca khch t cc Ta i
S, nhn vin Lin Hip Quc, cc chuyn gia c v cc tay doanh thng Thi
Lan, Nht, Hng Kng v d nhin c bn nh bo. Ni y thc n Php l chnh
nhng vn c th gi thc n Lo kiu Hong Gia hay ku mn blue cheese
hamburger kiu M. Quy ru th th, nu qu quen vi ru vang Php,
khch c th nm th ru nhp cng t ng u, ru cht Sofia rt ngon t
Bulgaria.
Ch qun l mt ph n Lo lch lm kiu Ty Phng. C ta ci tui xp x
40, v p im m v phc hu, mi tc en cun cao ngc trn y nhng vn
thanh gn trong chic o la ng mng v qun quanh mt chic vy bng vi dt
theo li y phc c truyn ca x Lo. Nam Phou ngoi thc n ngon, khung cnh
thanh lch v cch phc dch th impeccable. Gi trung bnh mt ba n cho mt
ngi l 9 ngn kip 180 t giy bc 50 ng c hnh p Nam Ngum, ngha l
khong 1/10 li tc hng nm ca ngi dn Lo.
Fuji ngi Nht y quyn uy l nhn vin cao cp ADB (Ngn Hng Pht
Trin Chu) cng ti quan st thc a ti tr cho cc k hoch Pht trin vng
Lu Vc Ln Sng Mekong GMS (Greater Mekong Subregion). Hn khng chng li
cc khon ti tr cho nc Lo nhng ging ni th y khinh bc:
- Cc ng bit ch, Lo l x s cui cng ca Chu m ngi ta mun
tin vo, hng triu M kim cng ch lm ln bi thm x s ny. Ngi c ti
xy cu, ngi Nht vo nhng on xe bus, Thi Lan th lp nhng i ph
rng m ng cho nhng Cng Ty Lin Quc (Consortium) ginh git nhng con
sng xy p thy in. Cuc sng ngi dn Lo c kh hn g khng th chng ta
khng cn bit min sao thy lng tm yn n...
Vn gi bnh tnh nhng Cao ging nghim khc:
- Khng phi cuc sng ngi dn Lo c kh g hn khng m ng phi hi
l h s c cc ra sao khi h mt ht nh ca, sinh cnh sng ngi b ph hy bi
hng chui nhng con p do ngn hng cc ng tung tin vo ri tht gin d bo
cc nh thu Lm i.
Fuji ri vo th t v v bo cha
- ADB th ti tr v y Hi Sng Mekong ng vai iu hp cuc nghin
cu ca T Hp Tham Vn v nhng nh hng tch ly ca cc con p trn h
104
sinh thi v x hi vng lu vc hai con sng Se Kong v Se San. T hp ny c s

tham gia rng ri ca UK Engineering Firm ca Anh, Electric Power Development
Co. International ca Nh v MK Centennial ca M h ang i vo cuc kho st
chi tit chng minh s bn vng hi ha sustainability, khi s dng ngun ti
nguyn ti sinh renewable resourse, sn xut nng lng m vn khng gy hu
qu nhim trn ton th hay ring trong vng.
n lt Tin S Cham Sak ging gay gt:
- Chc ng Fuji phi tha bit ngay t u kt lun cuc nghin cu ko di
20 thng ca T Hp Tham Vn y s ra sao ch. Da theo kinh nghim qu kh
ca nc Thi Lan chng ti vi hn 30 con p hon tt, ngi ta c th tin
on m khng s sai lm l Nhm Kho St s i ti kt lun rng hu qu x hi
v mi sinh ca tt c nhng con p trn lu vc hai con sng Se Kong Se San s
khng c g l nghim trng, c th chp nhn c v c th gi thit hoc k
hoch y l c gi tr bn vng hi ha v c th chp nhn c v phng din
mi sinh (sustainable and environmentally acceptable). Thiu v t v thin v nh
vy s ch a ti thm ha cho nhng ngi dn sng trong vng.
Fuji quay sang hi ngc li nh mt thch :
- Trc khi u t hng trm triu la vo x s ngho nn y bt trc
ny, ADB chi thm hng triu la khc ch lm yn lng cc nh tranh u
mi sinh nh cc ng, vy cc t chc NGOs cc ng cn i hi g chng ti na
ch!
Khng cht nhn nhng, Cao p Li:
- C ch! Thay v cc ng c y ti tin trnh xy thm p, th trc ht hy
tp trung n lc hon tt mt cuc lng gi trung thc v cng khai hac ngha
l trong mi trng hp, chnh ngi dn sng hai bn b nhng con sng y s c
ting ni cui cng rng pht trin no l hi ha, dng nng lng no l sch, ch
khng phi mi quyt nh l t ADB...
Hai ngi ri qun Nam Phou vo trc na m. Fuji th vn cn li v
ung ru nh h chm. Bn ngoi tri mt du vi nhng cn gi nh t sng
Mekong thi vo, trn bu tri l vng trng trn t, m nay l m trng rm. Ni
x Pht th l ngy i cha n chay v tng nim. Sinh hot quen thuc ca mi bui
mai trn t Cha Vng X Pht l hnh nh cc v s o vng i kht thc, dn
chng ng hai bn ng ci ly v cung knh dng xi.
y cng l cnh c ni ngi lng Na Bon nm xa nay chm su di y
H Nam Ngum. C iu m dn lng Na Bon khng h bit l s phn ca h
c ngi bn ngoi quyt nh cch y t hn 40 nm trc v h cng cha
bao gi c hi kin.
V ri y liu cn bit bao nhiu ngi lng nh Na Bon trn Cao Nguyn Na
Kay s cng chung mt s phn do quyt nh ca nhng con ngi ph phng
khng tnh cm v xa l nh Fuji.
Tin S Cham Sak Gio S Kinh T i Hc Thammasat Bangkok c bit
n nh mt nh hot ng mi sinh cp tin. Theo ng qua kinh nghim Thi Lan,
th khc xa vi nhng ha hn khi xy p lp cc khu k ngh l em li thnh
vng cho nhn dn nhng thc ra ch em li giu c cho mt thiu s ch hng
bc lt vi ci gi phi tr l s tn ph rng ln trn mi sinh. ng a ra nhn xt
tip:
- Nh ng cng thy Thi Lan, phn thnh kinh t ch l o tng. N che
du tnh cnh bt li ca a s ngi dn. Nu c khng khng cho rng pht trin
t nc theo phng cch y l tht s thnh cng: nhng m l thnh cng cho
105
ai ? ng l cho thiu s cc nh k ngh doanh nghip nhng cho a s dn chng

th dt khot l khng.
p Nam Ngum trn t giy bc 50 kip. Nh mt tr tru ca lch s, khi Ta
i S v i ca Lin X va mi xy xong Vn Tng, cng l nm Lo phi
chng kin s xp ca khi ng u v Lin X. Khng cn chn la no khc,
mt ln na cc lnh t cng sn Lo li theo chn n anh Vit Nam, cng bt u
p dng mt chnh sch m ca nhng h trnh khng mun gi l i Mi
(Glasnost) m c bit n qua ting Lo l (Chin Thanakaan mai), c ngha l
Mi, T duy Mi: Bi b hng ro mu dch, chuyn qua kinh t th trng v cho
nng dn quyn t hu t ai. Bc Mn Tre ri xung v du ba lim c
kn o xa i trn bng quc huy ca Lo. T ngy c T Duy Mi Nam Ngum
tr thnh mt t im du lch. L p thy in ln u tin trn t Lo cch Vn
Tng 90 cy s v hng Bc.
Cao chn Quc L 13 thay v 10 c th qua thm lng Lai ni ni ting v
th cng ngh v x. Anh cng kp ti phin hp ch sm ca cc sc dn min
ni Th Trn Phon Hong, ch sm v hp t sng tinh m v ch tan lc 9 gi
sng.
H cha p Nam Ngum ln hn mt phn ba din tch o Singapore, l
mt cnh tng v cng ngon mc i vi du khch: Nc th trong xanh, vi thp
thong chm ph hng trm nhng cn v o nh ni c tr ca nhng loi chim
v rn nc v chn tri xa l cnh sc ni non nh bc tranh thy mc khng phn
bit c u l cui bi cui b. Tht kh m tin rng ang c c mt khu rng
di vi nguyn vn nhng cy g trc qu khng c khai thc trc khi
ngp nc v c mt ngi lng Na Bon vi hn 600 nc gia b dm su. Dn lng
Na Bon th tht tn i t phng bt u cuc sng v nh v khng c phn tr
gip no. Mt lng mt rung li cha quen canh tc trn ro cao, h ch bit ph
rng ba bi c t lm ry. Hu qu l nhng trin ni trc b nc ma si
mn ht lp t mu m ch cn tr li nhng lp . t lin tc trt xung h mau
chng lm cn con p. Ging nh s phn nhng con p Thi Lan, p Nam
Ngum c triu chng b thiu nc v tr thnh v dng trong mt tng lai
khng xa.
Cnh ngi vy, s phn th rng cng chng hn g. Nu khng b cht
chm ngay th cng b t hm trn nhng cn nh gia h, nu cha b cht i th
cng b sn git nh nhng con tht. C cng khng sng c khi m l cy rng
bt u b thi ra, nc mt ht dng kh v tr nn nng mi, n c nh sng
mt tri cng khng th chiu qua. Nhng khi nc t hm y li chnh l thin
ng cho nhng mui lan truyn bnh st rt st xut huyt v ca loi sn gy
bnh sn gan.
Cao c bit thm l ngay di mt nc trong xanh kia vn cn nguyn
nhng ngn cy khng ch thng lm rch li ca nhng ng dn nhng cn
khin vic di chuyn trn mt h cng tr thnh bt trc. Cc tu ngon cnh ch
chy theo mt thy trnh, i qua nhng n su nh ng bt ng trn b hay thnh
thong gy ng lm hong s nhng n dic ct cnh tung bay ku ln qung
quc.
Cao chn qua m trn mt khch sn ni v anh s dng ti a insecte
repellent xoa khp cc vng h ca c th chng mui, th mui anopheles
truyn bnh st rt c tnh.
Nam Ngum c xy dng trong nhng nm ging bo ca chin tranh, lc
y chng ai cn bng d no m ngh ti ngi lng no hay khu rng no s b ph
hy. Con p c hoch nh rt sm bi ECAFE (Economic Commission for Asia
106
and Far East) ca Lin Hip Quc t 1957. Cc C Vn y Ban Sng Mekong, Ngn
Hng Th Gii v nhm chuyn vin xy p, h ch quan tm ti k thut v nhng
con s trong khi chnh ph Vn Tng chp ngay c hi thu v ngoi t cho iu
m h gi l canh tn nc Lo. V ri con p cng c hon tt bng tin ca
Ngn Hng Th Gii v nhiu nc khc. Cng khong thi gian , h tr cho
cuc chin tranh Vit Nam ang bc vo giai on cao im, Hoa K o t tin
vo Isan xy dng cu cng xa l v c 4 sn bay ng thi gip chnh ph Thi ci
thin i sng nng thn bng k hoch dn thy, pht trin nhng khu trng trt k
ngh v in kh ha. M cng thm tin vo gip Lo hon tt xy p Nam
Ngum. Kt qu rt sm l mt ng cp dn 30 ngn Kilowatt t Nam Ngum ti
c Udon mt Tnh ng-Bc Thi ang l Cn C Khng Qun chin lc M
thi by gi. Nm 71, Nam Ngum hon tt giai on mt v l mt ngy lch s
khi hai Vua Lo-Thi gp nhau trn mt con ph lng ly hoa n gia dng
chnh sng Mekong cng bm mt nt nhn cng mt lc in v la chy
ngc chiu v hai quc gia vi nhng khun mt quan trn rng r. Nam Ngum
khng nhng em li ngun ngoi t ng k cho Lo m cn cung cp in cho
vng Trung Lo.
Li lc em v th nh th nhng cn cuc sng ca nhng dn lng Na Bon
ra sao l iu rt t c ai quan tm ti nhng li chnh l mi u t ca Cao.
Ba n chiu cng trn khch sn ni trn H Nam Ngum y, Cao c gii thiu
cho gp Cham Thao, con chim lc n ca ngi lng Na Bon y.
T bao i ri chng ti quen sng v cht trn mnh t ni chng ti sinh
ra. ang sng di mt thung lng ph nhiu bn b con sng Nam Sane, chng ti
ang c tt c: t ai v la go, sng ngi v tm c, vi cha chin v trng
hc, chng ti ang c mt cuc sng thanh bnh v hnh phc, chng ti u cn
c con p chng ti khng mun phi ri i u c! Lm sao m chng ti qun
c cnh thanh bnh ni ngi lng Na Bon y: Tr con th bi li trn sng, ph n
trn b ngi git r, n ng nu khng bn cy cy vi cc tha rung xanh th
xung nhng chic thuyn nh i li nhng thng c ti em v. Ngay c nhng
nm chin tranh gia qun Hong Gia v Pathet Lo, c vi qun cng sn Bc
Vit, cuc sng c kh hn nhng cha bao gi dn lng Na Bon c ngh s b
lng m i. Th ri mt bui sng, ti cn nh rt r, c Ton K S Nht v mt
Tiu i lnh Hong Gia ti bo chng ti phi dn i v con p sp xy xong v H
nc s ph ngp c ngi lng. Chng ti th vn khng tin v nghe ni p xy cch
xa lng ti c trm cy s. Li thm ban m nhng ngi du kch cng sn Pathet
Lo tr v trn an chng ti rng h s bo v ngi lng, rng chuyn y chng th
no xy ra v h s cho c cng t mn ph v con p...Nhng ri tht l bt ng
ch my thng sau con nc t xa v dng ngp ht c nh ca v rung vn,
dn lng ch cn kp chy thot ln ni vi tay trng.
Hai mi lm nm qua ri, cuc sng ca chng ti cng nh bao nhiu gia
nh khc vn tht ngho v cht vt. Chng ti nghe ni c k hoch bi thng
nhng khi hi th c tr li l nh nc khng c tin v ch ha cho chng ti
dng in nhng do khng c ng dn nn cho n nay chng ti vn ch c
nhng ngn n du...y ng xem, ngi ta ni cho chng ti nghe bao nhiu iu
li lc khi xy p thy in nhng vi dn lng Na Bon ch thy ton s bt hnh!
Wendy Chamberlin, i S M hin nay, tng l on vin on Ch Nguyn
Quc T (IVS) vo nhng nm 70, ni thng tho ting Lo, nhn nh: Sau bao
nm t giam hm sau bc m tre, nhn sang cc nc lng ging pht trin thnh
vng, h cng mun tr thnh mt thnh vin trong H y l nhng nh lnh
o cng sn Lo gi nua ch mong sao Lo thot ra khi danh sch 25 nc ngho
107
nht th gii i Mi, T Duy Mi (Chin Thanakhaan Mai), hay g i na ch th vn

ch l c quyn ca b chnh tr ng cng sn Lo. Cng tng mi y nu pht
xut t ngi tr thc Lo th b kt n ngay l phn ng. cng l tnh cnh ca
ba ngi Lo b kt n ang b y i giam cm trong iu kin ht sc ngt ngho
v c th cht trong t,
Ch vi khong cch mt thp nin, ln th hai tr li thm Lo, Vn Tng
ang c du hiu tri dy sau mt gic ng di. Nh mt con tm va thot ra khi
chic kn, t nc Lo m biu trng l Vn Tng ang c nhng ch du ca
mt x hi tiu th vi nhng bng hiu qung co Xut Nhp Cng bng ting
Anh treo khp ni, bt u trn ngp cc hng nhp t Thi Lan Nht v Trung Hoa.
Thanh nin thiu n Lo by gi th bit l h mun g: Thch phng xe gn my
Nht, thch qun Jean Levi t M v nhc Rock t Thi Lan, ban m h r nhau ra
b sng Mekong do mt ung c ph ung bia v yu ng. Thay cho my chic
4CV Renault c r, xe hi mi k c Mercedes bt u xut hin trn nhng ng
ph cht hp. Phi trng ang c m rng vi ng bay mi. Chnh ph Lo
lun lun c cc chuyn gia ngoi quc nhc nh rng ti nguyn ca h rt
phong ph v cha c khai thc: vng qu than st v nht l thy in, ch
mi khai thc 1% ca 18 ngn megawatt v cc nh lnh o cng sn Lo ang m
mng bin Lo tr thnh x Kuwait v thy in. Thi Lan vn l khch tiu th
in chnh ca Lo v Ngoi Trng Thi ang ving thm Lo dc r: Cc d
n thy in ca Lo cng nh nng Cng Cha cn im ng, phi ch c v Hong
T, phi hiu l Thi Lan, ti nh thc nng dy. V by gi khng phi ch mt
m c qu nhiu ng hong th bo l cc consortium lin quc ang x vo
Lo chim hu nhng con sng ang vui xn xao v ri bt phi cm nn.
CHNG XII
BIN NGT U XA
KHC V CM TONL SAP
Bin h cc lm em i
Ban m s c, ban ngy phi kh
Tin AFP 3.6.98: T chc UNESCO tuyn b cng nhn Bin H ca Cam Bt
l Khu Bo Tn Sinh Thi Quc T (International Biosphere Reserve), cng vi 337
k quan thin nhin khc trn th gii. S cng nhn ny gip bo v Bin H v
cng khin chnh quyn Cam Bt tham gia vo s pht trin hi ha trong vng...
Phn ng t cc thnh vin Nhm Bn Cu Long rt khc nhau, ring Cao
n nhn bn tin y vi nim vui v c s lc quan. Cao cng khng ngc nhin bi
v anh cng bit v theo di cc bc vn ng trong nhng nm gn y ca
cc nh mi sinh Cam Bt mun Bin H c cng nhn l vng bo tn ca th
gii. Bo tn h sinh thi Bin H cng l gin tip bo v mi sinh cho Vng ng
Bng Chu Th Cu Long. K t khi con sng Mekong tr thnh mi quan tm ca
Cao th tp h s v Bin H ca anh khng ngng ngy mt dy thm k c phn
quan st thc a.
Chun b cho chuyn i c, vn vi phong cch lm vic ca mt nh bo,
Cao mun cp nht phn homework cho ring anh v cng l gip B T c mt
ci nhn thong v ton cnh v Vit Nam trong vng ng Nam
Bin Ngt trn vng t hi sinh.
Bng Tonl Sap ting Khmer c ngha l H Nc Ngt, ngi Hoa c ra l
Thn Li H ngi Vit gi l Bin H l H thin nhin ln nht ng Nam , cch
Nam Vang 80 dm v hng Ty-Bc ging hnh s 8 theo ngn t ca cc tay o
c nhng th mng hn th bo ging nh thng n v cm, mt tng d thin
108
nhin qu bu khng ch cho dn tc Khmer m cn cho nng dn vng chu th.

H rng mnh mng, b di 160km rng hn 30km ng bn ny ng sang ch thy
tri vi nc khng thy u l b bi, iu ha lu lng nc con sng Mekong
dng mnh, nh tri tim ca Cam Bt v l mt k quan th hai sau Khu n i
Angkor. Phn na dn s Cam Bt sng trong by Tnh bao quanh Bin H, ngoi
ngun tm c phong ph th la go cng chim gn phn na tng sn lng ca
c nc.
C th ni Bin H chnh l mch sng ca ngi dn Cam Bt. Theo k
hoch ca B iu Hp Mi Sinh Cam Bt th trong khong din tch 300 ngn hecta
c ba phn khu rt c th s tr thnh vng bo tn (core areas) vi h sinh thi
c gi nguyn vn v l i tng cho cc cuc nghin cu kho st khoa hc:
Khu Prek Toal gn Th Trn Siem Reap, Khu Boeung Chmaa mt H nh pha ng
thng vi Bin H v Steung Sen l con sng pha Nam chy vo Bin H vi rng
l v cc loi ng v thc vt rt c th ang c nguy c b tiu dit (endangered
species), nh ging bo vn mo m cy hng, cc loi chim l v c ging c
su Xim La. Phn cn li s c quy hoch thnh cc vng m (buffer areas) v
vng chuyn tip (transition areas) vi cc hot ng kinh t nhng mc trin
khai khc nhau. Quyt nh ca UNESCO nh mc nhin cng nhn gi tr lch s v
mi sinh ca Bin H, ng thi s mang li ngun ti tr phong ph v s quan tm
ca th gii i vi cc bc pht trin hi ha trong vng.
Mc cho nhng toan tnh li hi thit hn ca con ngi ra sao, con sng
Mekong v c Bin H vn c tip tc nhp iu t ngn nm. Vo thng 6, cng vi
tuyt tan t rng Hy M Lp Sn v khi nc ma ma, con sng Mekong vn tri
rng mnh mang nay cng thm v hng v, nc dng cao to ra mt hin tng
k l con sng Tonle Sap t i chiu chy ngc vo Bin H ng thi mang theo
nhng ging c tranh nhau i tm cc khu rng l (flooded forest) sinh n v din
tch h tng gp nm ln, khong 1.5 triu hecta chim 1/7 din tch t ai Cam
Bt, mc nc c ni su ti 15 mt. Di bu tri sm chp v my en vn v,
gia gi to sng ln lnh nh trn Bin H m tng nh ang tri dt gia mt i
dng. Khi tri quang my tnh th Bin H v c con sng Mekong vn c lnh
lng, nhng di ln nc mu caf au lait y l sc sng bng bng xi bt ca
mm non v c.
Vo nhng ngy cui thng 10, gi i chiu. Trc l gi nm thi vo t
Vnh Thi Lan, nay l nhng cn gi bc thi mnh xung t phng Bc lm cun
sng Bin H v con sng Tonl Sap.
Sang thng 11 ma kh Bin H li y nhung nhc nhng c, con sng
Tonl Sap tr li xui dng v Quatre Bras (tn do ngi Php t khi n bo h
x Cam Bt 1863) ni hi t bn dng sng gn Nam Vang ba sng kia l Mekong
Thng, Mekong H v sng Bassac hai nhnh sau ny tr thnh Sng Tin v
Sng Hu khi chy vo Nam Vit Nam.
t c sm theo con nc ri Bin H xung H Ngun l loi c trng: C
chp, c h, c trch, c linh, c thu nc ngt...y l lc ngun c tht di do t
bin gii xung ti min trn hai con Sng Tin v Sng Hu, c nhiu ti ni d n
v lm mm cng khng ht nht l c linh phi cht ng lm phn bn ry.
Ring loi c en: C lc, c r, c bng, c tr...c mang hp thu oxy t kh tri
sng c trong bn nc cn nn cn li Bin H v trong m sng lnh
ngi ta thng gp loi c en i b (Anabas Scandens), dng vy ngc sau mang
nng mnh ln v dng ui trn mnh ti di chuyn trn b ti trng nc su
hn.
109
Vo thng 2 mt h co li ch cn khong 300 ngn hecta lc Bin H nh

mt ni sp y rau ti v c.
S co gin ca Bin H em li v s li lc khng nhng cho ngi dn
Cam Bt m cn cho vng ng Bng Sng Cu Long.
Bin H gim thiu l lt, em lp ph sa mu m ti khp rung ng v sau
cng l nui dng mt va c giu c vi hn 300 ging c nng sut ln ti 10
tn trn mi km2 v l ngun protein chnh cho ngi dn Cam Bt.
Hng nm ni Quatre Bras khong cui thng 10 khi con sng nc ngt
Tonle Sap tr li xui dng ra bin mn l lc bt u nhng ngy hi l Ma
Nc Git Bom Oum Touk khi u cho ma cy cy v chi li rn r vi nhng
m li nng tru vn cn l mt cnh tng k diu gy kinh ngc i vi nhng
barang, ngi ngoi quc v chnh Cao na.
Nhng gia s sung tc l c mt h sinh thi rt mong manh ang c du
hiu l dng mt thm ha mi sinh (ecological disaster). Cha ti mc nhim cc
cht ph thi k ngh nhng theo Carbonnel th Bin H ang b lp cn vi tc
cha tng thy: 4cm mi nm, ngoi ph sa t con sng Mekong cn thm hng tn
t l lin tc trt xung h do cc khu rng l b tn ph.
in hnh l trong khu Snuoc Tru t lp cao ti mc nc con sng Mekong
rt kh khn c th chy ngc vo Bin H.
Tnh trng thm hi hn di thi Pol Pot vi ch trng ph rng l quanh
H c thm t canh tc. Cha bao gi mc nc cn nh nhng nm qua,
trong ma kh c ni ch cn su cha ti na mt, nc th qu nng khin loi c
trng khng sng ni cht ni phu hoc phi thot xung di cc khc sng H
Lu.
T nhng nm 60, ng Hong Sihanouk khng ch mun bin Cam Bt thnh
Thy S ca Vin ng m ng cn mun Bin H ni m thi trai tr ng tng
vng vy bi li v trt nc, mt ngy no s tr thnh Khu Di Sn Th Gii
(World Heritage Site) nhng ri gp chng i mnh m ca cc nh pht trin v
quyt nh y c th cn tr cc d n xy p Thy in trn con sng Mekong
s ngn chn s canh tn nc Cam Bt [sic]
Xt xa ngoi bin mn.
Hng nm con sng Mekong ph phm ra bin 475 t mt khi nc
ngt to ra hai thung lng bin t ca sng ra ti ngoi bin su, cng vi lng
ph sa ln lao bi p thnh mt thm lc a hnh bn nguyt ra xa ti 400km.
Nc l Sng Cu Long 40 ngn m3/giy gp i l Sng Hng nhng nh
c Bin H nn ch dng ln t t lm ngp trn c triu mu t trong Vng
Chu Th. Lu lng con sng y ma nc kit ch cn 2 ngn m3/giy t thng 3
n thng 5 trong khi nhu cu nc cho sanh hot chu th trong khong thi gian
ny l 4 ti 5 ngn m3/giy v nhu cu y d tr tng gp i vo gia Th K 21.
Nu khng c chng trnh gi nc thng lu nh trn Bin H c th cung
cp nc trong ma kh th s c hn hn, s thiu nc lm v la ma nng,
li thm nn nhim mn v sng cn ngn tr tu b giao thng ln ti Nam Vang.
Khc xa vi nhng con sng khc trn th gii, ti cui Th K ny con
sng Mekong vi dc v dng chy mnh nh th, rt l tng cho cc p thy
in vy m tng i vn l mt con sng cn kh nguyn vn cho d c nhng
k hoch khai thc t hn na Th K trc. Khng k cc p Vn Nam, c ba
d n vng h lu c coi l u tin ca y Ban Sng Mekong t nhng nm 60:
D n Pa Mong cch Vn Tng 15 dm l p cha nc chnh Vng H
Lu sng Mekong. Ngoi ngun thy in vi cng sut 2000 MW, H nc cao 360
b dung lng gp hai ln ri p Hoover ca M, cung cp nc cho 2 triu ri
110
mu Anh trn cao nguyn Isan kh cn, ci thin giao thng v pht trin cho ton
vng ng-Bc Thi.
D n Sambor cch Nam Vang 140 dm v hng Bc m ra thy l gia
Lo v Cam Bt, to ngun thy in vi cng sut 1000 MW cung cp cho nhu
cu k ngh, dn dng v bm ti cc vng t Cam Bt v Nam Vit Nam.
D n Tonle Sap c coi l hp dn nht khng ch l p thy in m l
mt h cha thin nhin cung cp nc cho hng triu mu t trong ma nng.
Cng trnh d tr s l mt p chn ni ca sng gia Nam Vang v Bin H. Ca
p m ra trong ma ma khi nc l theo con sng Tonl Sap chy ngc
vo Bin H ti mc d tr cao nht nh vy s gim thiu lt ni ng bng.
n ma nc thp ca p s c m ra tng phn duy tr lu lng
nc cho canh tc, ngn mn ng thi gi mc sng su cho tu bin ln
vn c th ra vo sng Mekong. V nh vy s tng thm 2 triu ri mu Anh t
canh tc m trc y b hoang v mui phn, hn hn hay l lt. V mc nc
Bin H s lun lun c gi mc cao hn mt mt so vi ma nc thp s
lm gia tng lng tm c ang c nguy c b sa st.
Trong khi d n Tonl Sap rt c Vit Nam quan tm, mt ln na c
nu ra trong hi ngh y Ban Sng Mekong 1988 ti Si Gn th Cam Bt li c quan
im hon ton khc, cho rng d n ch c li cho Vit Nam c ngha l hi cho
Cam Bt. Trc thi bt hp tc ca Cam Bt, y Ban Sng Mekong phi ht
sc kin nhn thuyt phc, mt vic lm khng d dng g khi m gia ti th hn Vit
Khmer trong sut ba Th K cha h c du hiu phai lt nu khng mun ni cn
tch ly thm trong sut chiu di ca cuc Chin Tranh Vit Nam. t d n sng
Mekong gia nhng cuc tranh chp chnh tr giai on trong vng c th lm tiu
ma mi hng tt p v hp tc v pht trin hi ha cho ton vng ng Nam
. Tinh thn sng Mekong phi l ngun cm hng, ch ng v nhit tm ca chnh
cc nc trong vng ch khng hon ton b khng ch bi Trung Hoa Thi Lan
hay bi cc th lc t bn bn ngoi nh cc Consortium lin quc, Asian
Development Bank hay World Bank vi tr s mi tn bn Nu c.
T Ph Nam ti Chn Lp v gia ti th hn Vit Khmer.
Lch s lp quc ca Cam Bt c rt nhiu khong trng v c nhng khc
bit gia cc Nh S Hc Ty Phng. Cao th c phn h s ca ring anh.
T Th K th nht nhm ngi Mn Indo-Melansien sng trong Vng H
Lu Sng Mekong vi nh hng su m vn minh n lp nn Vng Quc
Ph Nam. Sinh hot ch yu l thng mi vi cc thuyn b t n gh qua Hi
Cng c Eo, h cn giao thng vi cc quc gia ln bang pha Bc sang ti tn
Trung Hoa.
c thm hng ha, h tin su vo lc a khai thc bc lt cc sc dn
khc. nh hng vn ha Ph Nam c th vn xa ti Bn o M Lai hay t ra
cng ti U Thong cch Bangkok 60 dm v hng Ty-Bc Jean Boisselier i Hc
Sorbonne 1964 pht hin nhiu di ch ca thi k Ph Nam trong vng ny. Do b
p bc qu mc, nhng ngi con Kambu vng Trung Lu Sng Mekong ni
ln nh ui ngi Ph Nam v n Th K th 7 tiu dit lun quc gia ny v
lp nn nc Chn Lp. Do lun lun c tranh chp gia cc dng Vua Khmer,
Chn Lp b phn chia thnh Lc Chn Lp Nam Lo hin nay v Thy Chn Lp
khu vc Bin H v H Lu Sng Mekong, ti Th K th 8 th Chn Lp b phn r
thm thnh 5 lnh a khc nhau v b ngi M Lai h.
Mi n Th K th 9, mt v vng Khmer kt hp dn chng vng dy
nh ui ngi M Lai ginh li c lp m ra triu i Angkor Jayavarman II, chn
B La Mn lm Quc Gio vi Kinh xa b sng Mekong trnh cc cuc tn
111
cng ng thy ca cc nc ln bang. Nhng cc cuc chin vn xy ra gia

Angkor Khmer vi Champa, Xim La v c vi Vit Nam.
Vo Th K 12, c mt on chin thuyn dng mnh Champa ngc
dng sng Mekong vo Bin H ngc dng Siem Reap tn cng tn ph Angkor
Khmer. Phi ti nhng triu i sau, n i Jayavarman VII, Angkor Khmer mi li
hi phc. Nhng ph iu trong n Bayon cn ghi li cc trn chin gia Angkor v
Vng Quc Champa v ngi Khmer gi ngi Chm l yavana theo Sanskrit c
ngha l r nc ngoi.
Vo cui Th K 13, mt ngi Trung Hoa tn Chu i Qun (Chou Ta
Kuan) tr v Trung Hoa, k li chuyn du hnh t Bin ng theo sng Mekong
ln Bin H ti thm Angkor.
Cc Vua triu i Angkor lun lun tp trung mt lc lng n l khng l
cng vi su dn Khmer khng ngng xy dng cc khu n i cho ngy thm
trng l v v i hn. C nhm ngi Thi t cao nguyn Vn Nam trn gic Mng
C xung lp nghip dc Lu Vc Sng Menam (Chao Phraya) cng b bt v lm
kh sai. Angkor tr thnh vng t thng kh khng ch ca cc nhm n l m ca
c chnh nhng ngi dn Khmer na. Do bt kham nhiu ngi liu mng phi
trn i (they voted with their feet), ni theo cc Nh S Hc Ty Phng.
Ti Th K 14 do qu chn ght tinh thn bo lc ca B La Mn, mt s
Vng Tn Khmer hng v trit l hin ha ca Pht Gio, tranh chp tn gio
li din ra v cui cng Pht Gio thng th v tr thnh Quc Gio nhng ch nh
hng tng lp trn cao.
Lch s Cam Bt sau vn khng ngng l nhng chu k ca bo lc v
phn ha. C Pht gio v thc quc gia dn tc cng khng l mu s chung
ha gii nhng t him th nghch ngay gia nhng ngi con Kambu vi nhau.
Li dng s chia r v c tht nhn tm ca Triu nh Angkor, t Th K 14
cc Vua Xim bt u t chc nhng cuc xm lng nh ph. Cuc chin ko di
ngt mt Th K vi kt thc l s tht trn ca Angkor v c b Thi thiu
ri ph sch v ngi Khmer b bt ht em v Thi lm n l. S hy dit tn bo
v trit ca Xim La bin Vng Ty-Bc Bin H thnh khu t cht vng t
khng ngi (no mans land), khin trong sut my Th K c mt nn vn minh
Angkor rc r v lm than y hu nh hon ton b xa nha trong k c ca nhng
ngi Khmer chy thot v sng st.
T Th K 15 hn na lnh th pha Ty Cam Bt b st nhp vo Xim
La. Ti Th K 17 Chey Chetta II mt v Vng Khmer chy sang cu cu Cha
Nguyn, t Vit Nam mi tht s can thip vo ni tnh Chn Lp khin Xim La
khng cn c quyn lm ma lm gi trn t Cha Thp na.
V iu ngc nhin l s suy vong ca quc Angkor Khmer, mt bin c
trong i nh vy li khng c cc tay thng li hay gio s ngi Ty Phng
bit ti trong sut mt thi gian di.
H ch bit Nam Vang l Th Trn thng mi nh ri Vn Tng trn b
sng Mekong xa hn na v pha Bc v cng chng ai bit con sng Mekong dng
mnh y khi ngun t u. Mi ti khi Louis Napoleon ln ngi, nc Php mi
thc s xng xo vo Vin ng cnh tranh vi Quc Anh. Nm 1858, Php
tn cng Vit Nam ly c bo v on truyn gio Php b git, nhng chnh l
m mang thuc a em li vinh danh v quyn lc cho nc Php.
Bn Th K sau, ngi u tin khm ph ra khu n i Angkor (1850) c l
l Bouilleveaux Linh Mc truyn gio Php nhng phi ch ti Henri Mouhot Nh
Sinh Vt Php trong khi m mi vo rng su tm kim loi cn trng him, ng
bng hong khi thy hin ra trc mt c mt Khu n i trng l b lp khut trong
112
khu rng su. Chnh Mouhot khng tin rng c th c mt k quan nh Angkor biu
tng ca nn vn minh sng r rt tng phn vi mt t nc Cam Bt cn
trnh man r thi by gi.
Cuc thm him ca Mouhot d dang do ci cht t ngt vo thng 10 nm
1861, li cun nht k vi my dng ch cui cng: B cn st rng... v ri
bn ngy sau : Thng cho ti, Cha i!... xc Mouhot c vi nng ngay bn
b sng Nam Khan mt ph lu sng Mekong vi con ch trung thnh vn khng ri
xa nm m ch v vn tru ln nhng ting ku thm no. Sau Mouhot l Doudart De
Lagre-Francis Garnier biu tng cho mt th h thanh nin u Chu ca Th K
19, can trng v khc k, li ngc dng thm him sng Mekong trong mt
cuc hnh trnh ho hng v bi thm vi kt thc tht bi trong n lc tm kim mt
thy l giao thng vi Trung Hoa.
Gia Ti Th Hn Vit Khmer.
By lu b iu kin ha trong cm gic thng trc bt an v lun lun b m
nh v qu kh bnh trng ca ngi Vit, nn mi chin dch chng Vit Nam bt
k trong hon cnh no vn p ng mt phn tm t thm kn ca ngi dn
Khmer. i vi cc nh hot ng chnh tr Cam Bt m dn hay khng th bi xch
chng Vit Nam l mt bng chng yu nc. Khng ai ngc nhin c thnh thong
li xy ra nhng v thm st cp dun ngi Vit sng trn t Cam Bt rt l
kinh hong. Lu lu li c hng trm xc ngi k c n b v tr em b ngi
Khmer cht u m bng th tri trn con sng Mekong vn l cnh tng hi hng
gy xc ng cho ton th gii. Khng cn che du ngay gia Th Nam Vang
trn nhng bc tng nhng dng ch khch ng chin dch git ht ngi Vit
trn t Cam Bt, c bng ch Php ch Anh nhm vo m k gi ngoi quc: We
must kill all Viets in Cambodia. Thi Khmer , Pol Pot khng ch git Bn Bc
(Yuon) tn gi mit th ngi Vit, m cn tra tn st hi rt nhiu ngi Khmer b
nghi l thn Vit Nam vi ti danh bn xc Khmer hn Vit, nh th c di cn phi
tiu tr. Ri cng Pol Pot t co ngc li chnh Vit Nam mi l th phm ca by
nhiu s ngi trn khp Nhng Cnh ng Cht Cam Bt v khng phi l
khng c nhng ngi Khmer c tin nh vy.
Cu chuyn k hng chc ngn su dn Khmer b Bo H Thoi Ngc Hu
bt lm kh sai o con kinh Vnh T t Chu c ra ti H Tin vo u Th K 19
vi bao lm than cht chc, ri chuyn qui n ca ngi Php v V Quan Triu
Nguyn Trng Minh Ging chn sng ba ngi Khmer ngp ti c ri dng u h
lm king ba chn t ni nu cm. Tht v khng tht, cc chuyn y vn c
nhng ngi Khmer chng Vit Nam ru rao nh mt bng chng hnh h c c
ca ngi Vit.
Con s ngi Vit hin Cam Bt l 200 ngn, 400 ngn, mt triu, khng ai
bit chc. Cng nh khng ai bit chc dn s Cam Bt cn li l bao nhiu: 5 triu,
7 triu, c th ln ti 9 triu do sinh vt gia tng thi k sau Pol Pot. m
ngi Vit y c ng dc theo sng Mekong, l nhng bn bin tp trung quanh
Bin H, kh gi th sng trn nh ni cn khng th sng trn nhng nh sn tm
b chnh vnh trn nhng cy ct cao c th g ra cht ln ghe x dch trn mt H
theo ma nc ln xung. a s sng bng ngh h bc nh c lm c thu v
cng vt v. Cc th c cc nhng h t chn trn mt vng t ln d kh v.
Nam Vang ln d kh v
Trai v bn bin, gi v to k
S cn li sng bng nhng ngh th cng kho tay: Th mc, th may, th
in hay m cc ca hng tp ha bun bn nh, cng phi k ti mt con s kh
ln nhng c gi Vit to k trong s ngt 20 ngn gi im ri rc trn khp lnh
113
th Cam Bt. Mc sng ca m ngi Vit ny cng ngho kh khng kh hn

bao nhiu so vi ngi Khmer. Trong khi ngi Hoa l gii thng nhn giu c
thao tng nn kinh t v ngi Thi tng chim hn na lnh th Cam Bt nay
ang l th phm ph rng ba bi v tn dng khai thc nhng m qu ca x
Cha Thp, vy m ch ngi Vit mi l mc tiu ca mi chin dch bi xch v c
bo ng qu khch. Gia ni b ngi Khmer cha bao gi c on kt nhng trn
mt trn chng Vit Nam h lun lun l mt.
Trung Hoa lun lun l mt n s. Nhn li Con ng T La cch y 22
Th K khi Marco Polo t n ti bun bn vi Trung Hoa, cng trn con ng
y ang c du hiu nhn nhp tr li khi m Trung Hoa nghim nhin ang tr
thnh mt siu cng chnh tr qun s v kinh t t cho quyn hnh x nh mt
thin triu chuyn quyt, n phng khai thc con sng Mekong vn l mt con
sng quc t, chng cn ethos no tin ti hp tc pht trin hi ha trong vng.
Trong khi cc nh chnh tr c hi ca bn Tiu Quc ng Nam c vic
nghi k chia r v ci nhau bt tn th nc ln Trung Hoa vn lng lng n
phng thc hin k hoch khai thc con sng Mekong ca h. Cch y 5 nm
(1993) khi mc nc con sng Mekong t nhin tt thp mt cch ht sc bt
thng cho d khng phi vo ma kh, ch lc mi ngi mi bit iu g xy
ra trn Tnh Vn Nam: Hon ton khng thng bo g cho cc quc gia lng ging,
Trung Hoa xy xong con p Manwan c th coi l con p ln u tin trn dng
chnh sng Mekong v lc l thi gian h bt u ly nc sng Mekong vo H
cha Manwan. V s cn thm 8 con p bc thm sau p Manwan.
Trong cuc hi tho mi y v Pht trin vng h lu sng Mekong
Melbourne c Chu vi tham d ng o n ngc nhin ca cc nh chnh tr
ngoi giao, gii doanh thng c v c nhm bo v mi sinh.
B T vi t cch l mt visiting scholar i Hc Melbourne l chuyn vin
mi sinh trong y Hi Sng Mekong Vit Nam dng dc pht biu:
- L nc Thng Ngun, Trung Hoa nghim nhin vo v tr thng
phong. Chng ai c th bo Trung Hoa phi lm g v khng nn lm iu g. ng
hay khng th cng khng ai trong chng ti c th ti Thin An Mn m biu tnh
phn i (nhiu ting ci trong hi trng). Nhng iu m chng ti c th yu
cu phi on y Hi sng Mekong ca Bc Kinh c mt hm nay l khi khai thc
con sng Mekong tnh Vn Nam, liu Trung Hoa c bit c cc con p y s
nh hng dy chuyn ra sao trn h sinh thi vng h lu sng Mekong hay
khng?
Cu hi ca B T m mn cho mt lot nhng cht vn i lc gt gao
hng v on i biu Trung Hoa. i din cho on, Gio S Wang Ch Tch
Phn Cc Thy in Vn Nam, y v t tin tr li bng mt th ngn ng ngoi
giao qua thng ngn:
- D nhin trc khi khi cng chng ti kho st rt nghim tc v hu
qu v nh hng cc con p Vn Nam i vi cc quc gia Vng H Lu sng
Mekong.
Khi b hi tip nh hng rao sao th ng Wang ch ni mt cch rt chung
chung:
- Trc ht cc con p Vn Nam s gi nc gia tng lu lng trong
ma kh cng c ngha l gim l trong ma ma v ci thin thy l giao thng trn
con sng Mekong.
B T gy mt n tng mnh cho ton hi ngh bng kin thc v p
thng minh t tin v ting Anh rt lu lot ca c:
114
- Th Trung Hoa c trao i nhng thng tin y vi cc thnh vin y Hi

Sng Mekong cha ?
Th ng Gio S Wang khng cn bnh tnh v tr li ging thch :
- Trung Quc khng c trch nhim v tt c ngun nc ca con sng
Mekong, bi v dc theo sut chiu di ca con sng y lun lun c tng cng
bi cc ph lu v ngun nc ma. Cn vic s dng v khai thc khc sng
Mekong trong Tnh Vn Nam ra sao th l vn ni b v quyn hn ca Trung
Quc.
Cng bn l cuc hi tho y, mt Gio S v Trung Hoa Hc i Hc
Melbourne ni vi Cao:
- i vi cc chuyn gia am hiu tnh hnh Chu th ai cng bit l Trung
Hoa cha h c mt h s theo di tt (good track record) trong nhng cng cuc
hp tc a phng. K hoch khai thc con sng Mekong ca h l mt in hnh.
Cao nhn xt cc khun mt ni bt trn bn ch ta qu bn l ph n, nh
bc vo thi i ca n quyn, phi chng l tro lu bc vo Th K mi.
n lt B i S Thi Lan ti c Chu c mi pht biu, bng mt ngn ng
rt ngoi giao b hng v cc doanh nhn c:
- c l nc pht trin vi kho tng kin thc v k thut m cc nc ng
Nam ang rt cn. y chnh l c hi ca cc cng ty c tuy cn l mt vng
kh xa l...Nhng b li th Thi Lan l mt nc trung tm c mi tng quan a
d chnh tr mt thit vi cc nc khc trong vng v by lu vn ng vai tr ch
cht (anchor role) trong k hoch pht trin Vng H Lu sng Mekong.
Vy sao chng ta li khng ngh ti gii php Lin Doanh (Joint Venture)
gia c v Thi trong mi k hoch pht trin vng ?
Pht biu ca B i S Thi c n nhn nng nhit t phi on
doanh nhn c nhng li vi nhiu ng vc t cc nhm bo v mi sinh.
Ngi cnh B i s Thi Lan trn bn ch ta l Cng Cha Simone
Norodom n t Nam Vang. Nh nhng ngi Khmer lai b c dng cao p khe
mnh mi tc vn cao en lnh c nt qu phi ca mt ngi xut thn t Hong
Gia. Cng Cha ci tui ngoi 40 nhng vn thanh gn trong chic o la ng vi
chic khn rn krama trn c v qun mt chic vy vi dt dy y phc c truyn ca
x Cha Thp. B ti y khng vi t cch i din cho Cam Bt m l Ch Tch
Vn Phng Mi Sinh ca UNESCO ti Nam Vang. Cng Cha c coi l ngi c
cng u thc y t chc UNESCO i ti chp nhn Tonl Sap l vng bo tn h
sinh thi quc t, gic mng cch y 20 nm ph thn c l Hong Thn Sihanouk
khng t c.
Mi m nhn chic khn krama vn gc bnh dn y nhng ni b Cng Cha
li l mt trang sc p . Nh mt flashback chic khn rn krama a Cao v c
mt bi cnh x hi ca nhng thng nm hnh phc v mu me ca su triu dn
Cam Bt. Tm hnh Pol Pot gi v au yu chp trong chin khu xut hin trn t
bo Sidney Tribune mi y cng khng thiu chic khn rn trn b black pyjama
c hu. Cng chic khn rn y rt gn gi thit thn vi ngi nng dn Khmer
v vi c ngi dn Vit ni ng bng Nam B. Khn che nng gt ngoi ng la,
khn bc rau tri em v nh, b m dng khn rn u con trn ng i, khn che
thn khi xung sng tm, khn qun quanh bng trong chiu gi mt v nu l mt
c gi ang yu th thu tn ngi yu ln v khi xa nhau anh c th m vo lng
hn ln chic khn rn v nh ti nng. Khng phi ch c vy, di thi Pol Pot,
thi ca chua cht v ng cay (peal chur chat), trong hon cnh bi qun th chic
khn rn bin tr thnh si dy treo c cho thot khi a ngc trn gian ny.
115
Chic khn rn y cng tng c dng bt mt nn nhn trc khi

hnh quyt. V trn khp Nhng Cnh ng Cht gia v s nhng s ngi ln
lc bn nhng gc cy tht nt vn cn mt hai chic s mang nguyn chic khn
rn bt ngang mt cha b kh hu v thi gian lm cho tiu i. V trong nhng hc
mt sau mnh khn rn y tng nh vn thy c nh mt kinh hong ca nn
nhn ngay trc khi cht, c nhng cy tht nt tng nh vt chng v tri m vn
cn nh ang gh s rng mnh theo tng cn gi thong. Trong cc Khu n i
Angkor v c ri rc trn Nhng Cnh ng Cht vn cn u nhng cy tht nt
tr gan cng tu nguyt sng c ngn nm vn c tr bung ra tri vn lm chng
cho bao Th K mu me v bo lc ca dn tc Cam Bt. Vi Cao th chic khn
rn krama l chiu su x hi v cy tht nt y l chiu di lch s rt t hnh phc
nhng lm lm than ca ngi dn Khmer.
Khi c mi pht biu, Cng Cha Simone Norodom a ra nhn nh:
- p lc thc y Lo v Cam Bt phi tn dng khai thc cc ngun ti
nguyn thin nhin n t nc lng ging ang c nhu cu v in nng nh Thi
Lan. Trn Vn Nam Trung Hoa th vn khng ngng xy thm cc p, Thi Lan cn
c thm k hoch i dng ly nc t con sng Mekong chy xung t Trung Hoa.
Mi quan tm hin nay ca cc quc gia H Ngun nh Lo Cam Bt v Nam
Vit Nam cha bit phi i ph ra sao vi hu qu dy chuyn y. Nhng r rng
c s bt bnh ng trong vic khai thc con sng quc t ny: l s n
phng hnh ng ca Trung Hoa v Thi Lan trc s yu km v th ng ca
ba nc Vit-Min-Lo...Ring vi nc bn lng ging Lo, theo chng ti c
bit th ang l th im rng ri ca k hoch 60 con p vi ti tr ca World Bank,
Asian Development Bank, qua cc consortium ch yu l t c Chu ?
i din C Quan Pht Trin Chu ca c ln ting:
- Nh qu v bit do b nhiu ch trch, World Bank khng cn mun ti tr
trc tip cho cc d n p ln na. Thay v b tin u t trc tip th World Bank
ng vai tr mi gii vi cc consortium t bn lin quc. Mu in hnh BOOT
(Build, Own, Operate, Transfer) c th thy ngay trn t Lo. Vi bo m ri ro
ca World Bank, cc cng ty t bn nhy vo k kt cc hp ng Xy p, S hu
v Vn hnh ly li vn v ly li trong khong thi gian t 20 ti 30 nm trc
khi Chuyn nhng li cho chnh ph Lo. Phi ni l cc nh lnh o Vn Tng
rt nn nng mun i ti k kt cng sm cng tt cc hp ng pht trin theo m
thc ny.
Cng li chnh Tin S Cham Sak Gio S Kinh T i Hc Thammasat,
ngi bn vong nin Thi Lan ca Cao trong chuyn ving thm Lo hai nm trc,
ng lun lun c bit n nh mt nh hot ng mi sinh cp tin ln ting phn
bc:
- Ngi c ang rao bn cho Lo mt huyn thoi myth rng Lo khng cn
mt chn la no khc ngoi dng hin nhng dng sng xy p bin nc
Lo thnh mt Kuwait v thy in c ngoi t v ngn sch. Theo ti xu x
nc Lo vi 60 p thy in l mt quyt nh t hi nht. iu y ch c li cho
gii u t v cc cng ty xy p ngoi quc. H ang b ph sn tht nghip bi v
khng ai cn mun xy cc con p ln ngay nh trn nc c hay cc quc gia
Bc M do hiu qu kinh t khng b p c cho nhng tc hi rng ln v lu
di trn mi sinh.
n lc ny th Cao khng th khng ln ting vi quan im ca mt K S
Mi Sinh:
- Qua kinh nghim nhng con p Thi Lan v con p Nam Ngum Lo,
hiu qu kinh t ti u v tc hi trn mi sinh ra sao khng ai bit r bng Tin S
116
Cham Sak. Rng khc xa vi nhng ha hn ban u khi xy p l em li thnh

vng cho nhn dn nhng thc ra ch em li giu c cho mt thiu s ch hng
bc lt vi ci gi phi tr l s tn ph rng ln trn mi sinh.
ng rng Lo l mt nc ngho nhng c tht Lo khng cn mt chn
la no khc ngoi cc con p thy in hay khng ?
Cng thc BOOT mi xem ra c v n gin v hp dn v ch cn thun
dng hin nhng dng sng trinh nguyn vi tt c ngun ti nguyn thin nhin l
s c cho khng for free cc h tng c s.
Tng vy nhng khng phi vy, ci gia sn c k trao li sau 30 nm y c
cn gi tr g na khng ? Nhng con p vi turbin mn v H cha cng
cn, l cha k ti cnh iu tn ca h sinh thi v ni iu linh ca nhng
ngi dn sng trn ...
V nh vy c c mt khong cch i dng gia thc t v l thuyt
ca nhng d n BOOT. Ch quyn quc gia v quyn t quyt kinh t ca nc
Lo s ra sao ? Hu qu trn mi sinh s ra sao ? Ngi dn Lo c hnh phc g
hn khng ? Cha ai c li gii p v vn cn l nhng n s.
Ging thit tha v y tnh thuyt phc ca ngi K S tr Vit Nam n t
Bc M khin c hi trng nh lng i. Cuc hi tho trong ba ngy vi rt
nhiu kin v khng i ti mt kt lun no nhng tt c ng vi nhau v
mt nhn xt: Vn c bn l cha c s phi hp hiu qu v ng tin cy trong
k hoch s dng v khai thc lin quc gia i vi con sng Mekong.
By lu ni ti ng Bng Sng Cu Long ngy c l ngh ngay ti nhng
dng sng bn nc, nhng cnh ng thm ma la mi, l ngh ti go trng
nc trong vn xanh tri ngt tm c y ng.
By gi th ch thy mi ngi Vit cng nh Khmer u lam l mi thy ci
o tng v s giu c bt tn ca ng Bng Chu Th sng Mekong.
C phi v vy m Cao nui gic mng trm nm sao cho Bin H mi mi l
tri tim khe mnh vi nhp p rn rng quanh nm em ngun nc mt cho c
Cam Bt v ng Bng Chu Th.
Vi quy ch l mt vng bo tn sinh thi, d nhin s c nhng cuc kho st
su rng v chiu hng thay i v pht trin Bin H nh mt bin c mt h d
tr ngun nc ngt khng ph phm ra bin mn ngt 500 t/m3 nc ngt
mi nm trong khi ngi dn Khmer cng nh ngi dn Vng ng Bng Nam B
vn c thiu nc lm ma thiu c nhng ngm nc ngt trong lnh trong nhng
ngy nng ran ma kh hn. Bo tn v pht trin Bin H hai iu y khng c g
mu thun v trit tiu nhau.
S hp tc trn cn bn thnh tht v tin cy trong k hoch pht trin Bin
H khng ch thun mc tiu kinh t m cn mang ngha nhn vn tng bc
lm vi i ci gia ti th hn Vit-Khmer tch ly t my Th K.
C nhng chng tc khi cn nc h tng nh c mi th truyn kip nh
ngi n v ngi Pakistan, nhng cng vn m ngi y vi tn gio khc bit
y khi h gp nhau v chung sng M ngha l bn ngoi quc gia h, h d dng
thn thin vi nhau v cng thy rng mi th tng nh bt cng i thin y l
khng c tht. Cao cng c cm ngh nh vy vi ngi Vit v ngi Khmer v
iu ch c th bt u n t bn ngoi.
m nay ti d bui tip tn do Cng Cha Simone Norodom ch ta, m
Cao v B T l khch mi c bit qua gii thiu ca Bc S Duy con gi duy nht
ca Cng Cha l hc tr ca Duy Stanford. cng l mt m grand succs
ca on v cng Hong Gia X Cha Thp. Cao v B T cn c thm nim vui
117
cng chia x vi Cng Cha tng v nhng bc ha hp c th ti t bn

ngoi y.
V cng trn chuyn bay ngy hm sau ri c Chu l ng o nhng
ngi Vit v Khmer ang l lt tr v qu hng h vi nhng giy thng hnh
ngoi quc, vi u c l nhng tng mi vi kin thc tr tu v c tin bc
tham gia sinh hot trn mi lnh vc. tng l nn nhn ca chin tranh v th
hn, l nhng ngi sng st nay sao h li khng th chia x vi nhau mt gic m
chung cng nhn v mt hng trong khc giao hng thi ha ca con sng
Mekong vi cy n v cm Tonl Sap.
CHNG XIII
LN VI BNH MINH
T LI VI IU TN
Ta tng ngn nm Quan Th m
Chng sinh ta khc ni m lm...
Tnh thng tng git ri trn
V Ng
Ngi Ch Chu Giang.
Nhng cn nh sn san st vch vn lp ngi hai bn b Sng Hu. H gc
ngi Chm do giao tip vi ngi M Lai theo o Hi nn ngi Vit Min Ty
tng h cng l M Lai nn gi l Ch.
Ngc dng lch s c th ni c hai t ngi Chm ti y. Khong 1755
Nguyn C Trinh sau khi y lui ngi Khmer dng k tm thc ln Cha Nguyn
xin dng ngi Chm ngn ngi Khmer v c Cha Nguyn chp thun.
ng Chiu d c s ngi Chm trn lon sang Cam Bt, nay a h v
lp thnh cc o qun Cn Man giao cho vic lm qun trn th cc vng Tn
Chu Hng Ng Chu Giang, ng thi cho h t lo khai khn.
Khong 1833 do c mt s ngi Chm theo L Vn Khi chng li Triu
nh Minh Mng, nn c mt t tn st khng khip ngi Chm khp cc
Tnh min Trung, nhng ngi sng st mt s trn ln Min Thng hoc thot
sang Kompong Cham Cam Bt, mt s chy vo Nam sng ln trong khu ngi
Chm Chu c. n thi Thiu Tr cho d c chnh sch chiu an nhng h vn
khng tr v ngoi s ngi trn ln ni rng cao nguyn l tr li Ninh Thun Bnh
Thun sng ti nay.
Trong mng li kinh rch Cu Long.
H cng ng Khc v ngi bn Chm Ro-Him dng thuyn my t Chu
c xui dng theo con Kinh Vnh T i H Tin. T di con Kinh nhn v Chu
c, ni trn nn tri trong vt l mt di ni xanh lam l Ni Sam, mt trong by
ngn ni ca vng Tht Sn. H gii thch v t xa nhn ngn ni ging nh mt con
Sam vi chic mai p v ui l rng ni nh pha sau. Tuy Vnh T Sn l tn do
Minh Mng t cho nhng i vi dn a phng th h vn quen gi cc ni bng
hnh tng ca n nh ni Sam, ni Kt, ni Di, ni Tng, ni C T, ni B Om,
ch ring ni Cm s d c tn v l ni dn khng c lui ti. ng Khc cn bit
thm ni Cm xa kia tng l cn c a ca cc danh s v thn ho chng
Php vng Hu Giang.
Thuyn my vn lt nh trn con sng o lch s thng bng nh mt
ng ch gch vi ngn nc ngt mt nhng ph sa v hai bn b l nhng
hng cy xanh. Khng phi ma nc dng, nc t Sng Hu vo con kinh xui
chy chm mang theo c nhng gi lc bnh l xanh man mc tr bng tm. n nh
118
xng mc, lm nh lc bnh tri. By gi ng Khc mi thm hiu ht ngha cu ca

dao Nam B y.
Bi cnh lch s. H thng kinh rch min Ty Chu Th bt u c t Th
K th 5 do ngi Ph Nam o lm ng giao thng lin lc gia cc Th Trn
v Kinh ca h nh Angkor Borei (Nam Nam Vang), c Eo (ni Sp, ni Ba Th
Long Xuyn) v Th Trn Trm ng (ng-Nam Kin Giang). n triu Nguyn, l
nhng bc c gng khng ngng m mang b ci v Phng Nam, theo chnh
sch tm thc ca ng Nguyn C Trinh, khng phi ch c chim t di dn m
cn c nhng n lc xy dng pht trin lin tc nh p l v o kinh.
Tam Kh c th c k l con kinh o u tin di triu Gia Long nhng
Vnh T mi thc s l mt cng trnh s ca tin nhn. Nhc ti cng khai ph
min Hu Giang, ti con sng o di ngt mt trm cy s y khng th khng
nhc ti Nguyn Vn Thoi. Theo bin kho ca Nguyn Vn Hu, th Thoi Ngc
Hu gc Qung Nam, t cht thng minh nhng nhiu nng ny. Thi qu ng
ang l sa trng c lit gia qun Trnh Nguyn ri qun Nguyn v Ty Sn gy
bao cnh cht chc nn gia nh ng phi lnh nn vo Nam sinh sng trn C
Lao Di trn sng C Chin. u qun rt sm vi Cha Nguyn nh chu i kht
trong nhng ngy c cc, dn dy chin trn cho ti khi tr thnh mt cng thn
m lc ca Cha Nguyn, lnh n bo h Cam Bt trn th ton ci Vnh Thanh
sut t Thnh Chu c xung n tn H Tin, ni ting l nghim minh khin dn
binh khng phi ch knh n m cn khip s ng na.
Nm 1818, mi n c o xong con Kinh Tam Kh, c Vua thng cng
t tn Thoi H v ni Sp k bn c mang tn Thoi Sn. Nguyn Vn Thoi
li c lnh Vua Gia Long ch huy binh dn t Gia nh Thnh ti Chu c
khi cng o mt con sng ln thng t Chu c ra ti ca bin H Tin. Nh
Vua thy trc y l mt cng trnh qu ln y cc nhc nn xung li ph d
rng cng trnh o sng ny rt kh khn nhng cn cho bin phng v k gi
nc quan h chng nh, chng ngi ngy nay chu kh nhc nhng li ch cho
mun i v sau.
Con kinh bin gii bt u t T Ngn Sng Hu sau Thnh Chu c hng
thng v H Tin tip vi sng Giang Thnh ra Vnh Xim La. Ngay t u
Thoi huy ng 5 ngn dn binh Vit vi mt s ngi Chm cng vi 5 ngn
dn su Khmer khi cng nhng phi ngng ngay sau v tr ngi thi tit
kh hn ri l lt v nhn lc bt kham. Khai ph c mt vng mnh mng hoang vu
nh th m ch c sc ngi vi dng c tht th s, cuc xung chy v t ch, o
c th bng tay. con kinh o c thng phi i ti ban m vch r rng lau
sy, t uc trn u nhng cy so thit cao nn mi c cu ht ru n no cao
bng n Chu c, ngi iu khin phi ng trn cao v t xa dng cy phn
pht qua li ra hiu cho ngi cm nhng cy so la y vo ng v tr. Lm vic
ngy m m n ung th ch c go mui rt c cc. Sng ni lam chng, m th
lnh cng ngy nng nh thiu li thiu nc ung thiu thuc nn ng bnh cht v
s. Cng trnh phi nhiu ln tm ngng v nhng kh khn tng nh khng th
vt qua c ri li tip tc.
Ba nm thi cng m con sng o cn xa, Vua Minh Mng li ra lnh cho
Tng Trn L Vn Duyt iu thm ti 39 ngn binh dn Vit thm vi 16 ngn su
dn Khmer n tng cng. Binh dn su dch b p phi lm vic ba phin thu
m trong nhng khu rng thm u vi mui a vt rn c v c c th. Su dn v
c lnh chu khng ni m trn i th cng kh thot, nu khng b cht i trong
rng th cng cht v cp beo, cn nu tm cch li trn qua sng Vm Nao th cng
cht v c mp c su. Vm Nao l khc sng ni ngang hai con Sng Tin Sng
119
Hu ranh gii Chu c v Long Xuyn tng l bi chin trng khc lit v m
mu trong thi chin tranh Xim-Vit v ri Vit-Cam Bt.
Vic o kinh ko di sut 5 nm (1819-1824) di quyn ch huy st thp
ca Bo H Thoi. Trong chc v no ng cng t ra ht lng nhng li qu c ti
v cu ton nn tuy lm xong vic ln ng cng gy ra khng t iu thng hn lm
mt lng dn v lm cht rt nhiu ngi trong c c nhng qun lnh dy
cng lao trong cc cuc chin tranh chinh pht. Cc b lo min Hu Giang ngy
nay cn nh v k li ni c cc m ng b t tin h phi tri qua v chu ng.
Kim T Thp, Vn L Trng Thnh, n i Angkor, con Kinh Vnh T k
quan ln nh no ca th gii cng phi tr gi bng nhng sinh mng v ni thng
kh ca m dn en. ng Khc ngh nh vy.
Nhng ri con sng o y cng hon tt vi ni hn hoan ca c triu nh
Hu. c bit ghi cng, Vua cho ly tn Thoi Ngc Hu phu nhn vn ni ting
ngi n b c ht lng gip chng trong bao nm trn ng cng bc
mt trc hai nm, m t tn cho con Kinh l Vnh T H v ngn ni Sam b
kinh l Vnh T Sn. Ngoi vic khen thng cng lao nhng ngi sng, trong
c m ngi Chm c vua cho t lp by lng, ting Chm gi l Puk lm
n sinh sng, cho n sau ny cn mang tn l Chm Chu Giang. Cng t lng u
i vi nhng ngi cht v o con kinh bin thy, Nh Vua ban sc ch cho lp
on thuyn i tm nht tt c hi ct cc binh v su dn b mnh trong cng tc
o kinh ci tng, h c coi nh nhng chin s hy sinh ngoi trn a. Ngy
dng bia trn ni Sam c t tn l Vnh T Sn cng l ngy Thoi Ngc Hu
ng ra ch l an tng tp th v c bi T c hn Vnh T tn kinh.
Tri xanh thm m hoang lp lp
Trng soi nha my lp bia tn...
i Nam Nht Thng Ch chp rng n nm Minh Mng th 17 (1836), Vua
cho lnh c Cu nh mi chic nng bn ngn cn ta rt ln ghi cng mi v
vua v lm quc bo. Cc nh c t trc Th Miu trong i Ni C Hu
ni th cc vua t c Gia Long tr v sau, cn c thm cc tng miu hai bn t
hu th cc cng thn. Mi nh u c tn ring Cao Nhn Chng Anh Ngh
Thun Tuyn D Huyn. Tm chic c t thng mt hng ngang, ring Cao nh
mang tn Th T Cao Hong Gia Long ghi li cng trnh o Kinh Vnh T c
t chnh gia v pha trc. Trn hng Cao nh ba ch Vnh T Sn vi hnh con
Kinh Vnh T bn chn dy ni Tht Sn c trm tr m thut, nh du mt
trong nhng cng trnh khai quc bt h ca triu Nguyn.
ng Khc t nh rng ra C Hu ln ny ng s phi tm cho ra v chp
hnh chic Cao nh nh mt mn qu bt ng cho Cao ngi bn tr rt thn thit
vi ng trong Nhm Bn Cu Long.
H ni:
- Con kinh di ngt mt trm cy s dc theo bin gii Vit-Min ny khng
ch l mt con kinh chin lc mt thy o hu ch cho vn ti giao thng, m n
cn c tc dng mi sinh quan trng khc na l a nc ngt ca con sng
Mekong vo cc khu ng rung mnh mng ra mui ra phn cho t khin
rung ng thm m rng v ma mng thm c tt ti. N cng m u cho
bc pht trin mt h thng sng o kinh rch chng cht vi chiu di hn hai
ngn cy s gn bng na chiu di ca dng chnh con sng Mekong.
H gii thch thm:
- Cc chuyn gia thy nng Ha Lan t ra rt ngng m cng trnh o
con Kinh Vnh T ca ngi xa do hiu qu tho l t Vng Chu Th ra Vnh
Thi Lan vi lu lng ln ti 8000m3/giy chim phn ln lng nc ma l. V
120
h ngh k hoch o thm mt con kinh thot l mi t sng Hu pha di

Long Xuyn ti Rch Gi cng vi mt khc sng ni Sng Tin vi Sng Hu
tng t nh con sng Vm Nao hin nay. Tr nhng con kinh ngang t c kh
nng nga lt, nhng vi mt s con kinh khc c trong vng T Gic Long
Xuyn, nu c vt y o su thm v ni rng ra cng s c kh nng tho l
ng k. Cn thm iu li na l nc t cc con kinh ny s y li nc mn
khi trn vo vng t ven bin nh Qun Chu Thnh Rch Gi hin nay.
Lun lun c sn cu hi ca mt nh bo, ng Khc thc mc quay sang hi
H:
- Ha Lan l vng t thp hn mt bin, h ni ting v h thng iu ch
u phi o kinh ?
- Nm 91 khi c mi sang Vit Nam nghin cu, h c a ra mt mi l
cho p nhng khng cao nga lt bn phn cho n cui thng 8 m thi v
ri sau l vai tr thot l ca h thng kinh rch tr ra vnh Thi Lan.
Sau khi chia tay H v Ro-Him, t H Tin qu hng ca Mc Cu v
ng H, ng Khc tr ln Si Gn chun b chuyn i Hu.
ng ra x Hu.
Khng nh l ln th bao nhiu ng Khc t chn ti Hu. Mt Hu cn
thm m nhng mu sc v thanh m Chm vi mu tm Hu vi man mc ging
Nam Ai vi th thit iu h Mi y, vi Hng Giang nht phin nguyt, Kim c
ha a su. Mt Hu rt ring t vi sng Hng ni Ng, vi nhng nm thanh
bnh ca tui thanh xun vi mi tnh tht p nhng cng tht ngang tri ri sut
60 nm sau ng Khc vn chuyn tm bt nh vn c thy chung nh ng
sut mt i thy chung vi nghip bo.
Ri ng Khc c dp tr li C Hu ca thi cuc, mt Hu bng thc gic
vi nhng thng nm xo trn. Hu tranh u vi bn th xung ng. Hu vi
sinh vin chim i Pht Thanh. Hu vi Cnh St d chin v lu n cay. Hu ca
Tt Mu Thn thm st vi nhng h chn ngi tp th. Hu ca bom n M trt
xung mt hong thnh nt. Ri l Hu sau 75, mt C bun tnh vn cn
nhng ngi m t hoang khi ngi cng sn tr li lu di ln th hai. Ging nh
H Ni sau 54, nhiu ngi ti sng Hu nhng khng phi gc Hu. Ring vi
nhng ngi Hu chay thc s gc Hu chn li hoc chng th thot ra khi x
Hu th h vn c phi sng, bi v h ch c mt cuc i ny sng ch khng
phi vi ha hn v mt hnh phc mi tn i sau.
Trong chuyn i mun mng ny nh mt cuc hnh hng, t Si Gn ng
Khc chn ng xe la ra Hu. Sau bao nm nh khng c g i thay, cng
vn con ng st hp tm tc Xuyn ng Dng t thi Ton Quyn Paul
Doumer thi Php thuc ca gn mt Th K trc, cng vn nhng toa tu c k
c tn trang cho mang mt tn mi l Con Tu Thng Nht. Toa tu c nh mt
ngi bn ng hnh xc xch, con ng st a ng v qu kh vi nhng cnh
c nm xa.
ra khi Si Gn, con tu phi chy xuyn qua nhng khu nh xy ct ln
xn ra st ng ry vi thp thong nhng ct ngten truyn hnh cao thp trn
cc mi tn.
Qua Ngha Trang Qun i Bin Ha khng cn bc tng Thng Tic ca
iu Khc Gia Nguyn Thanh Thu qua hnh nh ngi lnh ngi gc sng m nh
thng bn, m m cng b o bi thm ch chn dung ngi cht cng b bn v
mt do lng nh nhen th hn ca nhng ngi chin thng.
Ti a phn Bnh Tuy, ng Khc bit mnh bt u i vo ranh gii ca
Vng Quc Champa t bao trm nm trc, Champaka hay Chm Ba l tn mt
121
loi hoa s rt p hng thm sc trng nh mt biu hiu thanh khit ca dn tc

Chm.
Dc theo Quc L 1, mt bn l bin mt bn l ni, con tu chy bng bng
gia nhng khong rung xanh bn trong cc thung lng hp vi ri rc nhng ly
tre xm lng v bng ngi th tha tht. Qua on Tuy Ha, con tu bt u i vo
Tiu Vng Quc Panduranga, qua cc khu tp trung sinh sng ca nhng ngi
Chm ng bng, con s khng ti c tm chc ngn cc Tnh Phan R-Bnh
Thun, Phan Rang-Ninh Thun,. H theo o B La Mn khc vi nhng ngi
Chm Chu Giang theo o Hi, h vn gi nt phong tc mu h, vn mc nhng
b y phc c truyn mu trng trong cc dp l hi hng nm rt thu ht ng nh ca
cc du khch. H sng xa l v khp kn ngay trn qu hng t ai ca t tin h
bn nhng Thp Chm ang nt vi thi gian.
Cc cng trnh sng to ngh thut iu khc v kin trc tng pht trin ti
cao pha Bc Vng Quc Champa th nay ch cn l nt huy hong ca thi
qu kh.
Cc thp Chm cn li ti ngy nay c nin i t Th K th 4 ti Th K 17.
Chinh chin lin min cho ti Th K 17 nh du thi k suy thoi ton din ca
Vng Quc Champa. n Th K 17 Vng Quc Champa ch cn l mt vng t
thu hp t sng Dinh Phan Rang vo ti Bnh Thun nguyn l lnh a ca Tiu
Vng Quc Panduranga, mt trong 5 Tiu Vng Quc to thnh Champa nh
mt lin bang.
Thp Prm l thp Chm cui cng trong lch s kin trc ca Vng Quc
Champa c du hiu ca mt cng trnh vi v gch xp ln xn vi mch h ln
th phn nh mt thi k t nc Champa nhn ti v vt lc suy kit v k thut
dng thp c t 14 Th K trc bt u vi thp M Sn c t Th K th 4
hu nh b tht truyn.
Nhng Thp Chm u tin vn l nhng tc phm iu khc k v nhng
n Th K 17 sau ngi thp Prm xung cp th ngi Chm khng cn
kh nng v phng tin xy dng nhng ngi thp uy nghi truyn thng na v
h bng lng vi nhng cng trnh xy dng nh l nhng ngi n th
phng cc v Vua cui cng nh Pklong Mhnai, Pnt, PKlong Gahul...
in hnh nh n PKlong MhNai c dng trn mt i cao thuc Lng
Lng Sn, Tng Vnh An Huyn Ha a hnh dng kin trc ging nh mt ngi
cha s dng vi va ging nh ngi Vit khng cn u nt s v honh trng
ca thp Chm trc kia.
Ch c bn trong nhng ngi n y cn gi ni dung th phng l hon
ton Chm vi tng vua, tng Hong Hu v tng B Th Phi ngi Vit. Cc
pho tng c trm khc vi nhng ng nt cn rt tinh t c hn v rt sinh
ng gi cm. Nhng ch c th. Lch s kin trc iu khc ngh thut Chm n
y coi nh kt thc cng vi bc kt thc ca Vng Quc Champa cho d vn
cn nhng cng ng dn tc Chm sinh sng trn di t qu hng h.
Vi nhng ngi thiu s cao nguyn sng ri rc trn ni non Trng Sn
c l mt s trc kia cng l ngi Chm, b chinh chin iu linh khin phn tn
tht lc ln cc vng ni non him tr c lp vi th gii bn ngoi v ri t pht
trin theo hng ring ca mi nhm.
Con tu thi gian ang a ng Khc v qu kh, di bu tri min Trung
nng p vi nhng m my trng lang thang nhng cnh tr cng tht l kh cn.
Con tu ti Bnh nh qu hng ca Ty Sn, xa hn na t Th K 15 tr v
trc, ni y l Tiu Vng Quc Vijaya, vi thnh Bn tng l Kinh
Champapura rc r thi cc thnh ca Vng Quc Champa vi nhng i qun
122
hng mnh, vi nhng on chin thuyn bao ln tung honh dc ngang mt ci:
Bnh trng ln pha Bc nhiu ln nh ph i Vit ra ti tn Thnh Thng Long,
chinh pht xung phng Nam nh Ph Nam v dng mnh tin ti tn Thnh
Angkor.
Qua Qung Ngi l lnh a ca Tiu Vng Quc Amavarati, khng cn
bng dng mt ngi Chm. Sau bao cuc chin chinh, du vt ca iu Tn cn
li ch l mt cnh ng la xanh vi ri rc nhng g trng ong nhng chn
tng mu gch ph dy nhng lp ru phong.
Cung nh triu i ngi xa u. C chng cn u trong Vin Bo
Tng Nng l nhng pho tng v cng Chm tuyt m vi nhng tm thn uyn
chuyn v i bn tay du dng. u y tng nh cn vang vng ting nh nhc
vi ting trng ting n ting so ni cung nh c c mt nng Cng Cha Huyn
Trn ca Vit Nam. ng Khc hiu rng du vt nn vn minh Chm khng phi ch
ti c Qung Bnh vi dy Honh Sn him tr bin gii pha Bc xa nht ca Tiu
Vng Quc Indrapura thuc Champa nh mt lin bang, m nh hng cn lan
ti tn ngoi Bc khi cc Vua Triu L em cc ngh nhn Chm ra xy cung
in v cha chin Kinh Thng Long. S chp nm Gip Thn (1044), Vua L
Thi Tng ng gi i nh Chim Thnh, giao tranh khc lit mu chy c con
sng Ng B, qun Chm thua chy. Thi Tng tha thng tin binh chim lun
Quc l Pht Th (nay l Huyn Hng Thy Tnh Tha Thin) v khi tr v bt
theo ton th on cung nhn nhc n Chm trong c Vng Phi M . Khi ti
L Nhn, Thi Tng cho i M sang chu bn thuyn rng nhng nng quyt th
tit v trm mnh trong dng Chu Giang. Cu chuyn cm ng khin Tn khi i
qua L Nhn vit nn bi th:
Chu giang mt di sng di
Thuyn ai than th mt ngi cung phi
Bn thnh ph hy
Nga Pht thp thin di
Thnh tan thp
Chng t bit thip sinh ly...
ng Khc dng mt ngay ni trang u phn Dn Nhp cho bn tho cun
sch...Nh mi dn tc khc, ngi Chm c mt ngun gc, mt nn vn ha v
mt lch s u tranh. Vy m ch my trm nm gn y thi c Vng Quc
Champa ca mt thi huy hong y ngy nay ch cn l mt h nh, hon ton b
chn vi trong qu kh ph phng. Hon nn dn dp tn ph tt c, c n mi
con ngi Chm cng khng cn nguyn vn na...
Nhng dng ch ngn ngi y ca Ro-Him ngi bn Chm m ng Khc
quen bit bao nm t hi cn vit cho t Bch Khoa, nh nhng mi kim m
v c v lm au nhi trong tim. C l ngh ng l ngi bn Vit tm c nn RoHim c nh ng vit li ta cho cun sch Lch S Dn Tc Chm, Mt Vng
Quc Tiu Vong cng trnh s ca c mt hng tm lm vic trong bao nhiu
nm. ng Khc t hi s phi vit g v ci cht ca mt quc gia Vng Quc
Champa qua nhng trang sch y mu v nc mt y.
T bao lu ri khi bc chn vo ngh bo ng Khc khng ngng ngh
ti l cng bng cho ngi thiu s khng phi ch trong bi cnh a l chnh tr ca
Vit Nam m trong c nim ton cu ha trch nhim vi tt c cc sc dn thiu
s trn hnh tinh ny cng l mt trong nhng ch ca cun sch Cahier
dAsie du Sud-Est ca ng Khc sp hon tt.
Khng phi n ci tui ny ng Khc hay ngh ti ci cht, ngay t thi tr
ng rt sm tip cn vi ci cht khi bng bt theo ngi ch i lm cch mng
123
k c tham gia vo ban m st khi ch mi bit cm sng. Nhng nm xanh o

tng y cng qua mau cho n khi ngi ch ca ng b Vit Minh bt v dn i
mt tch trn ng sang Cn Minh. Trn bc ng i tm kim, nh mt c
duyn ng Khc chn i vo ngh bo. L mt phng vin chin tranh ng cng
chng kin bit bao nhiu l ci cht ca nhng ngi dn nhng ngi lnh hai
bn, k c nhng ci cht ca cc ng nghip lm bo tng rt thn thit vi
ng. Nu khng cht, th chng ta chng th bit c ci gi ca s sng ra
sao. ng Khc rt tm c vi cu ni y ca J. Y. Cousteau. T ci cht ca mi
con ngi ng Khc ngh ti ci cht ca mt quc gia ko theo s tiu vong ca c
mt nn vn minh. V c Vng Quc Champa hng mnh ca qu kh nay
khng cn du vt no trn bn th gii.
Ch mi y thi khng phi ngu nhin m ng nhc my ngi bn tr trong
Nhm Bn Cu Long rng con sng Mekong m h ang tha thit quan tm y chy
qua by quc gia thay v su khi ng ngh ti mt quc gia nh b Ty Tng ang
trn b vc thm v cng ang c nguy c b tiu dit.
ng Khc ngh n mt mai khi c mt chnh quyn dn ch vng mnh bit
tn trng nhng gi tr nhn bn, n lc v Nguyn Th quc gia phi ng ra
cng khai t li vi ngi Chm v c nhng sc dn thiu s khc, v nhng au
thng v mt mt m t tin chng ta gy ra cho h trn bc ng Nam
Tin. Hnh ng t li khng phi ch nhn li qu kh bi v chng ai thay i
c lch s qu kh, m chnh l hng v tng lai bi v nu khng rt ra
nhng bi hc t lch s th ri ra li lm lch s li ti din di dng nhng tm
thm kch khc.
Theo ng, s pht trin ca dn tc Vit t ngy lp quc ti nay, tnh cht
m mang b ci qua cuc Nam Tin cn c nhn bng con mt lch s cho d
bo rng l s ri fait accompli nhng cng cn c nhn li qua nhn quan
hm nay trong mt trt t th gii mi vi cng bng cho ngi thiu s bng tn
trng s tn ti pht trin v hnh phc ca cc sc dn khc. Nc mt v s tuyt
vng ca nhng ngi Chm, ngi Thng rt cn c chng ta ng tm suy
ngh trong bi cnh ca mt t nc Vit Nam quy v mt mi trong tng lai.
Thm st Mu Thn, thm st Sn M.
Con tu Thng Nht y cng a ng Khc tr li vi Sn M, tr li vi Hu.
hn 30 nm ri m ng Khc vn cn nh nh in nhng g xy ra trong Tt Mu
Thn y.
Cha y hai thng sau v thm st Tt Mu Thn C Hu, ngy 16
thng 3 nm 1968 khi cc Tiu i ca S on 23 B Binh M di quyn ch huy
ca Thiu y William Calley, b bng trc thng xung lng Sn M thuc Tnh
Qung Ngi, vn nm trong tm kim sot ca cng sn. Trc hai tun l c
6 lnh M b t thng do xp mn by. Lnh M gi Sn M l mt Lng
(Pinkville). Trong cuc hnh qun lc sot y, theo lnh ca Calley, c 506 dn
lng bao gm c n ng ph n v tr em b thm st. Bin c ny c gii
truyn thng Hoa K tn tnh khai thc v ru rao lu di nh mt th ti c man r
nht ca lnh M i vi thng dn v c coi nh khc r v hnh nh cuc
chin tranh Vit Nam. iu tr tru l cng gii truyn thng y li khng my quan
tm ti v thm st hn ba ngn thng dn ca qun cng sn Bc Vit Hu.
Trc khi ra Hu, ng Khc xung tu Qung Ngi ngy hm sau i M Lai.
Cho d phng tin giao thng thn qu cn tht t hi nhng li tht d dng c
xe i Sn M bi ngy nay i Tng Nim Sn M tr thnh t im du lch
thu ht ngoi t ca du khch n t khp ni trn th gii.
124
Ch cch Th X Qung Ngi 13 cy s v hng Bc, khng my xa sau khi

bng qua cy cu ngang sng Tr Khc ni ting vi ct trng nc trong v c
nht v nh vi cnh quan nhng bnh xe nc nhp nhng quay theo dng chy
a nc sng vo mng dn ti nhng cnh ng la xanh xa tp khin ngi
Php trc y phi ht li ca ngi v c k xo ca ngi nng dn An Nam, v
ngay trc mt l tm bng ch ng ti Sn M
Min Trung t kh qu ngho.
Hn 30 nm trc ng Khc ti mt Qung Ngi sau l lt trng nhng
khn tang. Hai mi nm sau ha bnh, thi gian nh dng li che tr cho mi i
thay, cng vn qu ngho t kh vi con tru v ci cy. Vn c nhng thng i
kinh nin mi nm v ngi dn phi n c nhng cy xng rng.
Ti gia lng l mt i tng nim cch khng xa l ngha trang lit s.
tng thm tc dng tuyn truyn, mt hm trnh bom c dng li cng vi con
lch ni xc cc nn nhn c nm xung. Cng l iu tr tru l bao nhiu hnh
nh gh rn c phng ln ca khu trin lm y c cung cp mt cch phong
ph bi chnh cc phng vin v truyn hnh M. By lu trong v sau chin tranh
Vit nam vn ch l hnh nh mt pha ca man r v ti c. ng Sn M m ng
Khc cng thy trc c nguyn vn tng y hnh nh trong Vin Bo Tng
ISAW (Institute for the Study of American Wars), v 6 cuc chin tranh M c tham
d trong c cuc Chin Tranh Vit Nam m ln u tin M b thua. Khi iu g
vt qu tm suy lun th ngi ta tm cch ny hay cch khc gii thch. Neil
Sheehan, tc gi cun sch A Bright Shining Lie. S di tr ho nhong, cho rng
nhng v thm st nh vy khng phi l him xy ra trong chin tranh thng l
nhng vng xa xi m nn nhn l nhng thng dn khng v trang. i vi
nhng lnh M khi t chn ti Sn M, ni c cc ng i ca h ng xung th
di mt h bt c ngi Vit no h gp cng c th l bn tn bo, t cch
nhn ch cn mt bc rt nh nhng ngi dn y d dng tr thnh nhng ci
bia cho nhng hng sng th hn ln vi s hi.
L phng vin chin tranh ng Khc hiu rng u phi ch c hai v thm st
Hu v Sn M m cn bao nhiu a danh khc b lng qun trong sut cuc Chin
Tranh Vit Nam. in hnh khng th khng nhc ti tn thm kch xy ra ti lng
Ph Hip Tnh Ph Yn trc hai nm hi thng 5 nm 1966 khi qun i vin
chinh i Hn tn st hng trm dn lng v ti hu ht l ngi gi ph n v tr
em vi l do tr a cho v nm lu n phc kch lm cht mt vin Thiu y i
Hn v h nghi l dn lng c cha vit cng. c nhiu v tr a tn c nh vy
nhm vo cc thng dn v ti mi khi qun h b phc kch v khng c mt
d m no trn bo ch nh v Sn M do k hoch bng bt v kim duyt gt gao.
Nhng lm sao h v ha c tt c ti c khi m vn cn nhng li k li ca
nhng nn nhn ngi Vit may mn sng st cng thm vi li khai phn tnh tuy
mun mng ca cc cu chin binh i Hn tng tham chin ti Vit Nam.
Vo bui giao thi ca i Mi th i Hn nay l quc gia u t lm n ln
nht Vit Nam nn nhng ngi cng sn lnh o H Ni vi v tuyn b l
mun b li qu kh sau lng quan h hu ngh vi mi quc gia khc. Ch ring
con chu nhng nn nhn cn sng st th h vn au thng tc ti v chng th
no qun...
Qua o Hi Vn cnh tr tuyt vi c Paul Theroux nh gi l p nht
th gii, khi con tu i vo mt bin my vi pha di l lng chi li nh np bn
bi bin Lng C. Bin th trong xanh lung linh nhng tia nng m vi cc t sng
tri di trn mt bi ct thy tinh trng mn. V p ti mt v trinh nguyn y cng
125
khng lm du bt cn c mng hi tng flashback v nhng thng nm chinh

chin iu linh m bn thn ng Khc tri qua.
T li Mu Thn 1968. Nhng m chn tp th, hng xu ngi b chn sng
trong Gio S Quc Hc Trn nh ngi n anh trong gia nh Hng o rt
thn thit ca ng Khc. Ch ring mt dng h ting tm Hu m ng bit cng
mt 5 ngi va b bn va b chn sng, trong c c c gi v thanh nin. Ri
cn phi k c nhng cuc hnh quyt hng lot bn ngoi Hu ri nm xc xung
khe sui Mi ch c tm ra sau . C khc g u vi nhng ngi m tp th
Ty-Nam Nam Vang. Trng Hc Gia Hi c khc g u lyce Tuol Sleng nay l
Vin Bo Tng Ti c Dit Chng ca Pol Pot.
Khmer c hn bn nm trong khi qun cng sn Bc Vit ch c hn 25
ngy chim ng Hu thc hin mt cuc tn st tp th hn ba ngn ngi.
ng c no khin con ngi hnh ng tn st man r nh vy ? n tui ny
ng Khc c nhu cu tm li gii p. C bao nhiu li gii thch cng vn ch l by
nhiu gi thit.
Do ni s hi th hn.
Mt s nh bo Ty phng cho rng do nhng trn nh bom khng khip
ngy m ca M gii ta C Hu, khin nhng ngi lnh cng sn Bc Vit
phi sng thng xuyn trong tnh trng hi hng v kinh hong iu ny c gii
thch nh hon cnh nguyn nhn ca cc hnh ng tn st man r. Li cng
thm lng th hn vi m c dn sng trong Thnh Ph khng nhng khng tham
gia ni dy m cn b chy dng dng v cm vi nhng chu ng thng kh
ca h, m c ln trong s khng thiu nhng thnh phn c n ng b trng
pht v tr kh. Hy dit nhn tnh, gio dc cm th to dng nn chn dung k
ch khng cn mang tnh ngi c th lnh lng xung tay thm st m khng
h c cm gic phm ti. Bi Tn trong Mt Tht cng chn li gii thch ny bo
cha cho v thm st Tt Mu thn Hu. V trc cng c nh phn tch
chnh tr M Wayne Bert dng li gii thch ny l gii nguyn nhn cc hnh
ng tn st tp th ca qun Khmer Cam Bt.
c vin bo tng ti c dit chng Cam Bt lyce Toul Sleng Nam Vang,
c i tng nim v thm st hn 500 thng dn ti Sn M, ti sao Trng
Gia Hi khng l ni trng by v tng nim cho hn 3000 nn nhn trong v thm
st Tt Mu Thn nh Gii Khn S Cho Hu.
Chin tranh khng th bin minh c nh ng c tn c git nhng
ngi thng dn v ti. Ngi sng phi c cu tr li v trch nhim cho nhng
vn nn lch s y. Khng nui dng lng cm th nhng cng khng cho php s
gian di che y, do cc th h Vit Nam hin ti cng nh tng lai phi c tr
nh y v nhng tn thm kch t nc ng bao gi ti phm nhng ti c
nh vy na.
Ln vi bnh minh.
T sng tinh m, sng m ph c, bn ngoi ng cn ti. T nhng con
hm quanh co ca khu Nam Giao, ngi ta thy cc b m, cc ch lng l leo ln
theo nhng con dc dn con em ti trng. Ngi trng Tiu Hc Phan Bi Chu,
cng l ni mang nhiu di tch nhng ngy cui cng ca C Phan khi v sng n
dt Hu.
Sng nay cng nh mi ngy, ti nh c n sng Trng. nh b m
c th vn thiu thn nhng cc bc ph huynh ng cng chung lo vi nh
trng nhng ba n sng tm gi l c cht dinh dng cho cc em. Ty kh
nng chung gp nhng ba n th ng u, ty ngy mi em khi th c n mt
chic bp non ngt khi th c khoai mt hoc sang hn th c mt chn cm
126
chin. R rng l n vc hc hay, c no bng cc em hc ch tm hn v im

t c trong lp cao hn. Hn mt na Th K, tri qua bao nhiu cuc cch
mng v chin tranh xng mu li c sp bc vo Th K mi mt thin nin k
mi, hnh phc cao nht trc mt mi ch l mong sao cho c n no mc m.
Sng nay cng i vi cc em ln i Vng Cnh xem mt tri mc, bn Quc
Hc qua c Thy Gio Nguyn Chu v tr inh Quang Bo Ton khi nguyn gii
thi Ton Quc T La M k va qua. Khch t xa ti th c Bc S Duy v ng Khc.
Hai ngi khng hn m gp. Duy va hon tt kha thnh ging ngn hn ti i
Hc Y khoa Hu. ng Khc bit Duy qua sinh hot ca Nhm Bn Cu Long. Duy
gc ngi Bc nhng li c tng c o v tng lai ng Bng Sng Cu
Long nh mt ci ni ca nn vn ha Vit Nam bc vo thin nin k ti...
Trong chuyn du ngon ny, v lch s cc em hc sinh s c nghe k v
lai lch ngn i ni cc em ang ng, trc kia thuc Tnh Ph Xun cng l ni
ngt ba trm nm trc Quang Trung Nguyn Hu ln ngi Hong , uy nghi lm
lit trong o chin bo truyn hch trc m tng s ba qun trc gi xut pht
ra Thng Long tc chin i ph qun Thanh gia Tt ng a Xun K Du 1789.
T bi hc y, cc em c sng li vi thc Bn Phn-Danh D-Trch Nhim
thay v ch ngha thc dng ch bit c nghip v cng l hng v li ch khng xa
hn gii hn ca bn thn.
ng Khc hiu rng chuyn g th cng phi khi li t u, chuyn gio dc
o to con ngi u phi l vn ca u hm sm mai. Lm sao c c Thy
Gio gii, li c lng. Khng th Thy C, m ngi ta m miu gi tn l nhng
K S tm hn, ngoi bui dy hc vn phi tt ti lao ng thm mi sng.
Bc i Thy C n nh vy cng chnh l gin tip bc i cc em. Tn s
trng o, nng cao mc sng nh gio mi mong hp dn c ngi u t chn
nghip Thy C. Nhn 28 em Nh Thp Bt T nh nhng v sao, rng r thng
minh vi cc khun mt khc nhau, mt sng mi khng hng thn hnh th qu
mnh mai khc hn vi nhng a tr Vit M th lc no cng ny n no trn.
Thiu n suy dinh dng vn cn l vn tn ti trong th h cc em.
Vui v theo chn cc em trn ng i, Bc S Duy quay sang ni chuyn vi
ng Khc:
- Cho d c hn mi nm i Mi theo tng trnh ca UNICEF, s tr
suy dinh dng Vit Nam vn gia tng nht l nng thn li km theo mt hin
tng mi kh nghch l l s xut hin ca mt mt nhm tr bo ph trong cc
Thnh Ph.
Duy by t mi u t, tip:
- Tr suy dinh dng nht l nhng nm u tin, khng phi ch nh v
vc dng m c no b cng khng pht trin, thiu t bo no tr khng c kh
nng tp trung v tr nn ngu n. Cn m tr ph mp th cng l bnh ch u c
hay ho g!
ng Khc ni tht ngn:
- Cng khng kh khn g gii thch hin tng nghch l , n ch phn
nh s phn phi ca ci li tc x hi khng ng u trong giai on pht trin t
bn hoang d.
Duy ging ln n gay gt:
- Qun l mt t nc c ting l va la ca ng Nam m cho 70%
tr em suy dinh dng l iu ng trch. Gia ng o nhng a tr gy m
thiu n y li xut hin mt m con ci cn b ng vin d n ngp ming n
mang bnh ph mp th b my cai tr y khng phi ch ng trch m l bt nhn
v ng gh tm.
127
ng Khc thy Duy l mt tng hp nhng iu nghch l: Thng thn bc

trc gay gt ph bnh ch hin ti nhng vn khng t nan dn thn, k c
nhng vic nh thy l phi th vn c lm. Duy phn bit rt r gia ch v
nhng ngi dn sng trong . Duy tip ging cm khi:
- Tr i hay tr no u l m tr bnh khng phi l th h tha k tt
Vit Nam bc vo Th K mi.
qua ci tui tht thp c lai hy m sao ng Khc vn cha thy mnh l
gi, th m bn ca ng nh Duy, Cao, Trit ton l lp tr cch ng ti c hai
th h, vi mi tng quan trong sng hn nhin v khng cn ln ci khong cch
gia tui tc. ng d dng ni chuyn vi h v nhng trin vng tng lai hn l
vi cc ngi bn gi c m l li suy ngh ha thch v ch thch quay v qu
kh. Chuyn trong nc th, ng Khc ngh chuyn bn ngoi cng khng n
gin g. Theo ng ni chuyn nhn quyn trc tin l quyn c lm ngi quyn
c sng ca nhng a tr, trc khi bn ti nhng chuyn cao xa khc.
C ting ca m tr reo ln. n ri bnh minh. Dng ln t pha Bin ng,
mt tri nh mt chic mm to trn t t l dng nhng vn t m ti mt
ln trong mnh mng ca bin sng m. Cng mt tri ch t pht sau khi cng
ln cao cng kh ro m p v cng rc r hn.
Gi t bng m, ti vi bnh minh vi tng lai bao gi cng l cm gic m
p.
CHNG XIV
CHUYN TU L TRN SNG MEKONG
V CON C UI TRONG TNH NG THP
Peace had returned to this beautiful land
at the expense of its very raison d tre...
Tim Page
Chuyn Tu L Trn Sng Mekong.
Calypso tng trng cho c hi li b b l bi gii lnh o Vit Nam do ch
bit nhn qua mt nhn quan ng hm (tunnel vision). Trong sut hn na Th K
Calypso gn lin vi tn tui Jacques-Yves Cousteau (JYC), ng khng ch c
bit ti nh mt nh thm him bin su m cn l mt chin s bo v mi sinh.
JYC cht thng 6 nm 1997, Calypso th nm Cng Marseille b mc cho
kh hu v thi gian tip tc lm cho han r. Nhiu ngi ang vn ng a Calypso
v sng Seine nc ngt Paris trng by nh mt tng i quc gia trc khi
b h v mui lm cho thn tu hon ton rung mc.
Nguyn l s quan Hi Qun Php y hun chng, JYC sng ch ra b
my th cho ngi ln su. Sau Th chin 2, JYC thnh cng bin ci mt tu
vt mn ca M thnh con tu Calypso vi lin tc nhng cuc thm him bin su
sau . JYC cng to ra c a Ln nh mt tu ngm t hon cho hai ngi c
th xung su hn 300m v li cng hin cho th gii bao nhiu nhng hnh nh
p ly k khc.
L ngi tin phong thm him cc rnh su a Trung Hi, nhng vng hang
ng Bahama, thu vo ng knh nhng hnh nh t lng i dng nh nhng cng
vin k o di y bin lm say m c th gii.
JYC cn c nhc ti vi nhiu giai thoi rt l Php. Theo phng vin t
National Geographic th trc khi khi hnh t Cng Toulon, Calypso ch theo 2
tn ru vang v 20 tn nc ngt vi k lut ca Thuyn Trng p dng cho
ton thy th on l khu phn nc ngt th hn ch nhng vi ru cht th
khng!
128
Calypso ch tip tc mt truyn thng Gaulois c t lu i. Cch y hn 130

nm on thm him Php Doudart de Lagre-Francis Garnier ngc dng sng
Mekong thi hoang d trc khi khi hnh t Si Gn ngy 05.06.1866 trn mt
pho hm, hnh trang ln ng thc phm c th thiu (s c b xung trn
ng i) nhng ru cht th khng: Do ban hu cn chu o cung cp cho
on ch gm 6 ngi 700 lt ru cht v 300 lt ru mnh trong khi on ch c
mang theo c mi mt thng dng c cho mc tiu kho st khoa hc.
Ngoi nhng phim nh sng ng v sinh cnh di lng i dng, v cc
ngun ng v thc vt cha bao gi c bit n, cun sch The Silent World
l mt best seller ngay khi ra mt vi 5 triu n bn bn ht v c dch ra 22 th
ting.
JYC c Hi National Geographic trao tng huy chng vng vi li vinh
danh nh ngi lc a m cnh ca vo th gii thinh lng ca i dng v
tip tc c c quan ny bo tr thc hin nhng cuc thm him trn Hng
Hi qua n n Dng sau .
Nhng ri nhng thng ngy p v trong lnh di nc khng cn
nguyn vn na. Ngay trong vng bin m a Trung Hi nc trong xanh nh thy
tinh th nay bt u vn c, y bin vn rt phong ph vi cc sinh cnh ng v
thc vt th nay bt u dn tr tri. B bo ng, JYC m ngay nhng cuc kho
st cc mu nc bin, thu thp v phn tch cc cht lng, ng i ti kt lun hin
nhin y l hu qu ca nhim k ngh v tin dng gia c m ngi ta khng
ngng mi ngy trt xung sng xung bin. JYC kinh hong khi thy khng phi ch
a Trung Hi m bt c vng bin v sng ngi no m con tu Calypso i qua
nh M Chu, Phi Chu, Chu Thi Bnh Dng u cng mt thm cnh b suy
thoi mi sinh nh vy.
C l y cng l thi im m JYC mun a con tu Calypso i kho st
ngc dng sng Mekong nhng... khng c nh cm quyn cng sn Vit
Nam cho php. Cousteau voulait remonter le Mekong avec son Calypso, mais les
Vietnamiens nont pas donn lautorisation. C tait une grande perte pour le
Vietnam et pour la France. (Mkong, Aprs le Dgel, Guido Franco, 1992)
Vit Nam ch khng phi Php mt i mt c hi bng vng b sung
phn hiu bit vn qu ngho nn v h sinh thi con sng Mekong m cho d
sau ny c bao nhiu tin i na cng khng b p c s mt mt cht xm v
c tri tim nng nhit ca JYC.
ang t mt nh thm him di nc JYC nghim nhin tr thnh chin s
bo v mi sinh, trn bin trn sng v c trn t lin nh gn b hu c ca
nhng sinh cnh nh mt ton th. ng nhn ra ct li ca vn m hn 100
nh lnh o cc quc gia tham d Hi Ngh Mi Sinh v Pht Trin Rio de
Janeiro (1992) khng chu thy: l nn nhn mn. Khi m ti nguyn tri t ch
cung ng mt cch hi ha cho khong 2 t ngi th dn s th gii hin nay
gn 6 t, trong ring Vit Nam gn 80 triu hai phn ba sng trong thiu thn
ngho i v d tr con s s cn tng gp i vo gia Th K 21!
JYC cht i li mt khong trng, bi v tn tui ng qu gn b vi
nc, nc ca sng ngi lc a, nc ca i dng bao ph ba phn t din tch
tri t ny, nhng thng ip bo ng v mi sinh ca ng cng thuyt phc hn
bao gi ht bng chnh v p tinh khit v sng ng cui cng m mi ngi
c thy m yu mn v nghch l l cng chnh h ang gp phn hy hoi.
Con C ui Trong Tnh ng Thp.
Ngun gc tn ng Thp Mi, Plaine des Joncs hay ng C Lt c nhiu
gi thit: Hoc l ni xy thp th mi ca Thin H Dng k t sng Ln i vo
129
trong thi k chng Php, hoc do ngi thp c mi bc, nhng cng c ngi bo
rng l ngi cha thp th mi ca ngi Khmer.
ng Thp Mi vi din tch ngt mt triu mu ty nu k c vng t gia
hai con sng Vm C ng v Vm C Ty, ni m ch mi hn na Th K gn
y thi cn l mt vng hoang d bt ngt snh ly, di nc a li nh bnh
canh, trn tri mui bay rp nh m my, l ni m hc gi Nguyn Hin L khi
cn l mt cn s cng chnh tr mi ra trng i o c lnh nh trn khp
cc kinh rch t Hng Ng ti Th Tha, t Ci Thia ln Mc Ha, c khi i b trn
mt tun gia mt vng bt ngt ton lau sy bng nng, hai ba chc cy s khng
c mt nc nh, mt bng ngi.
ng Thp Mi ngy nay hon ton i khc, dn t v ngy mt ng,
cc vng t hoang k c cc khu rng trm ngy mt thu hp nhng ch cho nh
ca v rung ng. Khi m t cht ngi ng th thin nhin chng cn u i v
cuc sng cng khng cn d dng nh nhng ngy xa na nhng ngy lm chi
n thit.
ng Thp Mi c bay thng cnh,
Nc Thp Mi lng lnh c tm...
qua ri ci hnh nh c l ca mt Nam K Lc Tnh thi Phm Qunh
bo Nam Phong v Thi S Tn ng Php Thi Bo t ngoi Bc vo thm
khng ngt li ca ngi v i sng trong Nam d di vui ti, vi go trng nc
trong v tm c th y ng: Nay th chnh nhng ngi nng dn Nam B ho
sng hiu khch y ang phi m hi si nc mt kim sng, lm thit m
cng cha chc c n.
Theo tin bo Tui Tr t trong nc, mi ngy trc Ging Sinh, ng ph
Nguyn Vn Chn v v c ng ti huyn Lp V Tnh ng Thp li c mt
con c ui khng l trn sng Tin, on gia hai X Tn M v Tn Khnh Trung.
Con c ui c chiu di hn 4 mt ngang 2 mt v nng ti 270 k.
C ui hay Selachian, tn khoa hc l chondrichthyes, thuc loi c sn
(cartilaginous fishes) gm cc ging c mp, c nhm, c ui v l c nc mn.
y cng l ln u tin ng dn ng Bng Sng Cu Long li c mt
con c nc mn ln nh vy rt xa bin v trn mt khc sng nm su trong t
lin.
Anh Chn gc nng dn qu mit di nhng li chng c mnh t cm
di nn ch sng qua ngy bng lm cng hay theo v i gt mn. Ti tui 15
khng c i hc, Chn xin theo tp on thu chung ghe bu ln ng Thp
ct la thu. Chng ai bt nhng Chn th chu kh chu cc dm ma di nng li
xnh c thng xa nh xa ngi yu vi hy vng dnh dm c cht tin ci
v:
Tri xanh, kinh , t xanh
a bu mui cn lm anh nh nng
Bao gi cho la chn vng
Ct ri anh tr v lng thm...em!
Chn ang yu con b By hng xm, yu mnh lit nn n mun t giai
on v lng khng phi thm m l...ci em!
ang l trai t li bnh trai mnh nh tru nc nn thng Chn b my b
ch trong tp on chc gho v c i ci hoi nhng Chn th vn chuyn tm
bt nh vi ngi yu nn trong bc th mi ru nh ngi ta vit dm gi v cho
con b By n chu nht my cu:
Cu Long chn ca hai dng
Ngi thng anh v s
130
Nhng ch mt lng vi em...

V cui cng th Chn cng t c nguyn. Hai nm sau ci c v d
nhin phi l con b By v ngay nm u c con. Nhng ri lm cng gt mn
khng sng, hai v chng bn nhau thu ht gia ti mng np ni niu c my con
g con vt xung ghe b qu ln ng C Lt ti Huyn Tam Nng ca ng ch
huyn y Mi Nhe tm ming t hoang gn b con kinh cm di. Ni m cu T
Trung nguyn l b i phc vin qu mi tn Ch Lch Bn Tre ti y vi hai
bn tay trng vy m ch c ba nm sau c c nh mi ngi au v cuc
sng sung tc.
c cu T khuyn khch li c quyt tm xy i mi, hai v chng t
tay cht cy trm lm ct, ct l da nc lp mi lm vch khn trng ch trong
my ngy th dng xong mt ci chi.
V anh nh trng con nh v nui my con g con vt. Anh Chn th lm
rung, chng c tru b ch dng phng pht c xong dng cy trn l gieo la. Nh
t nh tri mi cng cng c nm by gi la tm go n quanh nm. Nhng
ch yu anh Chn sng bng ngh co c. Anh c tay nh c v cng c
ngt 10 nm. Ban u ngh co c khng nhng c n m cn rt khm kh ti mc
v chng c tin ct nh vch g mi tn, trong nh li c thm c ging t v
chic raz bt i ci lng m nht l ging ca t Bch Lan mi ru mi cui
tun. C th m v anh u nm mt. Anh Chn th rt ham con, cng ng
cng vui. V li tri sanh th tri dng, anh Chn tin l nh vy. Anh xut thn nh
ngho li khng c i hc m c sao u, vn c c v p con khn.
Ngh th nh vy nhng ri vn may u c ko di mi c. Khng bit v
sao nhng nm v sau ny anh thy mnh xui tn mng, la trng th tht thu v
nn chut su ry v c bu vng, cc m li c cng ngy cng t i nn anh
khng cn ho sng c nh trc l ch gi li c ln v phng sinh cho l c
con.
By gi th v chng anh Chn bt tut lut c ln c b khng tha mt con
no, vy m vn khng sng v ming n trong nh th c tng.
th con b By v anh li qu hp dn, khi cn con gi th c nh tri
soi tng xanh n khi c con ri th li ngt ngo nh tri soi ct th bo sao anh
khng m v cho c. V anh mn li cho anh ton nhng a con p
ging thng b n nh hch nn cc th c cc nhng anh u c chi m than
van.
C l qua gia nh anh Chn nh mt in hnh nn ng Khc ngi c bit
danh nh bo ca cc nh bo khi c i RFA phng vn cui nm pht biu:
Theo ti s kin quan trng nht nm 1999 ca Vit Nam l ngi ta ang
ch i a tr th 80 triu cho i. Ri vn bng mt ging m tnh khng trch
c ng Khc tip: ...Nh vy k t nay nhng ai ngh n, vit v Vit Nam v bt c
kha cnh g kinh t gio dc, mi sinh, mun a t nc ra khi tnh trng lc hu
th ng qun rng ch my ngy na thi dn s Vit Nam vt trn 80 triu
ming n v d kin s hn 100 triu nm 2010. Cc con s n t n ni ln rt
nhiu v mi mt.
ng Khc cng hiu rng con s 80 triu l ra thuc v mt qu kh kh
xa nu khng c hng hng lp lp ngi cht v bom n chin tranh v c
hng triu thai nhi bt k thai k b git mt cch lin tc v hp php trong khp cc
bnh vin ph sn trn ton quc. V ri ng Khc cng t hi khng bit c bao
nhiu a tr cho i ht y hng ngy c c y s con du ng Tng Hi Hu
ca Nguyn Huy Thip b v phch em v nh lm thc n nui by ch bc-gi
em bn tht...
131
Mc chuyn th s ra sao, ti u th ti anh Chn vn quyt tm bo v

quan im cho con v ht trng mi thi v nh vy c nhiu hy vng a con
p t c v chng anh s l a tr th 80 triu v sau anh cn mun thm c
mt a na cho mng nm 2000.
Gia vn xui, ang lc nm cng thng tn, li sp ti ngy v sanh a con
th chn th ng lc anh Chn c t i. Anh thut li l khi chic ghe co ang
chy t t th bng nhin b khng li. S vng cy kh rch li anh cn thn thu
li ln th thy nng tru v khi ti gn mt nc anh na mng na s khi thy
mt con c ui khng l bng nhy nm cht c chic li. Anh Chn phi vi gi
thm ba ngi na ph ko mi a c con c v bn. V c m sp t quy
ch khng th cng ph tung li m thot ra. Ti bn m c ui cn thm
c 5 c con, mi con nng hn 2 k. Cho s tht bn ngay ti bn s tin thu c
ln ti ngt 2 triu ng tnh ra khong 140 la nh mn qu Ging Sinh m c hai
v chng anh khng th no ng ti.
Nhng C bit u nim vui nm trong thin tainh li th Nguyn nh
Ton, bi v khi m nc sng Cu Long xung mc thp nht so vi 73 nm tr li
y v c ni mc nc sng cha c hai thc gy st l hai bn b lm thit
hi nh ca v c nhn mng. Nhiu chuyn gia Vit Nam ngoi quc v c trong
nc ln ting bo ng v him ha hn hn vi sng Cu Long c th cn
dng do cc cng trnh xy p ngn nc ca cc quc gia Thng Ngun Thi
Lo v nht l chui tm con p bc thm khng l Vn Nam Trung Hoa m lu
nay chnh quyn H Ni vn khng h ln ting phn i...V khi mt con c ui
nc mn ln nh vy c th vo ti ng Thp th l bo hiu nn ngp mn
(salt intrusion) vo rt su trong vng chu th, ni vn l t ca sa v mt
ngt hay ng hn vng t ca ph sa, la go, cy tri v tm c y ng...
Thy triu hai t trn ng Bng Sng Cu Long.
Khc vi Chu Th Sng Hng, ng Bng Sng Cu Long do gn xch o
chu nh hng sc ht ca c mt trng ln mt tri nn c hai t thy triu
trong mt ngy. Cuc sng ca ngi dn ng Bng Nam B chuyn ng nhp
nhng vi 60 nhp tim p trong thng ca hai con Sng Tin Sng Hu v ton h
thng kinh rch nh mch sng ca Min Nam.
Bt u l mt t nc ln khi trng mc. Vo ngy rm, trng mc lc su
gi chiu th nc cng bt u ln t gi , ngn triu cao nht hay nc y
khong su gi sau tc vo na m ri bt u rt xung hay nc rng, nc
xung thp nht hay rng st khong su gi sng ri bt u t thy triu th
hai tng t nh vy nhng do nh hng sc ht ca mt tri.
V ngi ta c tnh theo con nc ln xung ngy hai ln y m xui dng.
Chu k hai t thy triu khng thay i trong c hai ma kh v l, ch c khc vo
ma l, thy triu ch ln ti Cn Th v ma nng th ln ti tn Nam Vang ngha l
vo su ti hn 300km tnh t ca sng nc l. Tuy c thy triu nhng do dng
chy mnh trung bnh 40 ngn m3/giy trong ma l v 2 ngn m3/giy ma kh nn
gim thiu c nn nhim mn ln su vo trong vng chu th.
Cn nh ni trn ng Bng Sng Cu Long.
Lm vo cnh t cht ngi ng ngi ta tm cch ni rng khu gia c
ngay c trn mt nc. Do m in khi cn theo hc Trng Kin Trc San
Luis Obispo ngh ti thit k mt cn nh mu cho nng dn ng Bng Nam B.
l kiu nh ni ging nh nh sn nhng c th ng vng trong ma kh v ni
theo con nc trong ma l, mc su trn 3 mt. Nh gm mt h thng mng ni
s dng xi mng li thp lm phao ni gm cc xoang khng thng nhau nh yu
t k thut chng chm trong trng hp thnh phao b lng, ring thn nh v mi
132
th c lp rp bng cc vt liu nh vi vch tin ch lm bng s da trn t

st v ha cht c c tnh khng thm nc, chu c kh hu kh m ni t
phn.
Kt qu th nghim qua hai ma l hn, cho thy cn nh mu vn lun ng
vng, cn bng ln xung theo con nc v qua nhiu cn ging lc vn khng b
x lch.
Mt cn nh khang trang nh vy c din tch trn 160m2 c th lm trm y t
hay c quan. Nng dn kh gi c th t mua loi nh ny. Vi nhng gia nh li
tc trung bnh, c loi nh nh hn cho h gi thnh khong 25 triu tng ng
vi 1500 la, h c th c Ngn Hng Nh Nicho vay vi tin li nh.
c k hoch xy dng nhng cm dn c t 40 ti 50 gia nh chn sng
trn vng nc su. D nhin s c tin nghi ti thiu v in nc. Nc sch s
do Phn Khoa Khoa Hc T Nhin ca Vin i Hc Cn Th m trch. in s do
Phn Khoa in ca i Hc Bch khoa Si Gn thc hin vi tn dng ngun nng
lng mt tri, nng lng gi gim thiu nhu cu nhin liu cho my nhit in.
y s l qun th nhng cm nh ni y nh sng ca ngi nng dn
Nam B h c th an c lc nghip sng hi ha vi mi ngy hai t thy triu
ln xung v hai ma kh l trong nm ca con sng Mekong.
T v tinh nhn xung, cho d ng Bng Sng Cu Long c ri rc nhng
Th Trn nhng cnh quan ch yu vn l nhng cnh ng la mu sc bin thin
theo ma v tri di trn mt mt phng ca t v nc. Khu gia c v vn cy
tri dc theo cc con sng v kinh rch bn ma ch l mt mu xm thm. Nhng
ri ra t nhng nm sau 2000, nu c dp nhn vo cc bc hnh mi chp t v tinh
th ng Bng Sng Cu Long s c thm nhng chm sng ca cc qun th gia
c, l nhng cm nh ni y nh sng m in c mt phn cng sc gp
vo.
Trong nim vui thnh tu in vn khng trnh c mi bn khon l khi
chui cc con p bc thm Vn Nam lm xong vi ha hn m thc ra l e da
khng cn l na th nhng cn nh ni y s ra sao ? Khi m Thng Ngun Tch
Thy H Ngun Khan th tng lai hon ton khng nm trong tm tay ca kin trc
s xy dng v c nhng nng dn Vng ng Bng Chu Th. Nhng in th vn
c l lun lc quan vi s kin mi y khi con c voi t Vnh San Francisco bi
ngc dng v sng Sac Ramento Bc California v khng chu tr ra bin mn
v nay l con c ui ca anh Chn bt ng nng theo con nc y m vo
su trong Vng Chu Th ch khng phi sng Cu Long tr thnh mt sinh
cnh nc mn. Bi v nu nh vy s l mt Thm Ha Mi Sinh (Ecological
Disaster) cho qu anh.
GSW on Mekong Delta-Vt Thng n trn ng Bng Sng Cu Long.
Trong chin tranh Vit Nam, ng Bng Sng Cu Long l mt trong nhng
vng ri rm nht. Ch cch Si Gn khong 50km v hng Nam, thuc Vng 4
Chin Thut gm 92 Qun l thuc 16 Tnh nm ri rc trn mt a hnh phng l vi
nhng sng rch chng cht nh mng nhn ni kt bi hai con sng ln l Sng
Tin v Sng Hu, c din tch ln hn Vng t Thp (Pays-Bas) Ha Lan, vi dn
s hn 6 triu v cng l ci ni ca rt nhiu tn gio vi cc ng o rt c th
ca Vng Chu Th.
Ch mi ngy no tng nh mi hm qua khi Dave Deluca thuc Thnh Ph
Deerborn Bang Michigan lc 18 tui mi xong Trung Hc cha c c ngi yu b
gi nhp ng a qua Vit Nam, b nm ngay xung vng chu th snh ly gia lc
cuc chin ang thi k khc lit nht.
133
Nh mt Guernica sm mu, cnh tng Dave khng bao gi qun nhng

ngy u tin y. Cy cnh th tri l v thuc khai quang mu Da Cam v t my
bay nhn xung ch thy l ch nhng h bom B-52 hay h n trng pho.
Cng rt sm Dave cm nhn ngay c rng trong cuc chin tranh y,
ngy m i u vi ch qun khng phi nhng ng Tng c eo sao Si
Gn m l nhng ngi lnh dn v o en vi cy sng carbin c l ra ph thi,
ngy canh ni u cu ti rt vo trong nhng tin n b vy hm trong nhng vng
km gai v cng l mi m ca gia nh h.
Dave chia x bng tui tr v c mu tht ca anh vi nhng ngi lnh b
b qun y. Anh i vo la n vi khng mt ngy kinh nghim chin trng. L
x th sng my thuc on Giang Hm Lu ng Flottilla Mekong Delta, vi nhim
v tht him nguy v bt c lc no con tu cng c th b lt li vit cng v l
mc tiu cho cc dn ha tin v B-40 rt hu hiu xuyn ph bt c thn tu
no. Khng k nhng cuc hnh qun phi hp vi cc n v cp bin Vit Nam
t kch vo cc mt khu ca vit cng, nhim v chnh ca Dave v giang on
Flottilla l tun thm ngy m trn khp ng sng rch pht hin v ngn chn
bn Victor Charlie di chuyn thm ngi v v kh vo cc Thnh Ph. Phi l y
bin m kim tm ra my tn vit cng ln trong hng trm ngn con thuyn ngy
m qua li y cho d on c trang b sng ng v cc dng c in t ti tn
nht k c nhng knh vin vng Starlight Scopes vi tia hng ngoi c th pht hin
mc tiu thuyn b ch qua li gia ban m vi khuch i 50 ngn ln ln
hn.
Ri cng rt sm Dave hc c t nhng ngi bn GIs ti trc c th
yn tm l VC khi l mt ngi Vit Nam cht ri. Quy lut y gip Dave
tm gi c tm hn yn n. Tui tr cn trong trng Dave ch ngh tt mong lm
iu tt nhng mi ln bc xung nhng chic ghe khm xt anh ch bt gp
nhng khun mt kinh hong nh chnh anh l tai ha hay ngun gc mang tai ha
ti. iu ny khin Dave v cng hoang mang v anh khng th khng t hi v
ngha cuc chin tranh m anh ang dn thn vo. Ri ci ngy khng trnh c
the inevitable day cng phi n, ngy m Dave phi mu v bn tay anh
cng vy mu.
l mt mt bui chiu phng lng trn mt a hnh cng phng l. Gp mt
chic ghe tam bn trn mt con kinh chy vo sng Tin trong Tnh ng Thp. Ra
tn hiu v c pht thanh cho chic ghe dng li. Chic giang hm ca Dave chy
nhanh trn con kinh to nn nhng t sng nu ln khin chic ghe nh trng trnh
nh mun chm. Bc xung con thuyn Dave ch thy c mi mt ngi n b
khng r tui m trong tay mt a b gy t teo nh mt con kh con. Qua thng
ngn Dave hiu rng ngi n b ang van cu Xin cu con ti (please save my
baby). Vi thuc men trong ti cu thng, Dave v vin y t c lm tt c
nhng g c th lm cu a b nhng ri cng phi b mc cho ngi n b
v a con nh trn sng nc sau con tu tip tc nhim v tun thm.
Nhng cng bt hnh l ngay sau Dave b phc kch bn s, d nhin trong
m en hm y khng cn chic ghe no khng l mc tiu cho con tu Flottilla
trt ha lc tr a. Dave b thng nng nhng may mn sng st bng cuc
m lu 6 ting ng h trong mt bnh vin d chin vi khc rut di b ct v mt
tri thn v nt. V cho n by gi Dave vn ngh rng c chic ghe tam bn vi
ngi n b khng r tui v a con nh nh con kh con y va c anh chm
sc cng khng thot c cuc phn phc kch rt hiu qu trong m hm .
134
c gii ng, Dave chn tr li Vit Nam tr li thm ng Bng Chu Th

Cu Long v trm dng chn lu di ca Dave l Cn Phng M Tho ni anh gp
c ng o Da.
ng o Da trn ng Bng Sng Cu Long.
Cng vi bc chn i v phng Nam ca nhng lu dn, ngi ta ni ti
s ra i ca nhng ng o, l nhng con ngi c iu g khc thng trong
din mo, cch sng hay l li suy ngh nhng cng xut thn t gii bnh dn.
ci thu hn mang ban s y th mi ng o l s pha trn mt cht tn ngng
vi rt nhiu m tn d oan. Khi m s hiu bit khng l gii c mi tai ng,
th lng tin vo thn linh ma qu v c nhng li tin tri vu v t ra cng c tc dng
nu khng trn an th cng an i h...
Trong Thn, Ngi v t Vit T Ch i Trng cho rng: ...mi ng
o l mt gio ch cn trong trng nc hoc mi manh nha v phng din tp
hp qun chng...hnh nh bn thn ng o c khi ln hn thc ch v tn mang
thc chung bng bc ca thi i p ln ngi ng. Ni mt cch khc ng o
i khi ch l mt ci c nh mt phng nh kt t nim c m ca qun chng.
Cho ti gia Th K 20 ca nh sng khoa hc vn minh, cc ng o vn
cn l hnh nh thu ht, nhng tnh cht nng v thn linh v d oan bt i, ch cn
li mu sc tn gio pha trn o v i i khi c xen ln c hng chnh tr na.
ng o Da chnh l in hnh cho th h ng o mi y khi m lu lu
dn ti chng cui ca bc ng Nam Tin. Tc danh Nguyn Thnh Nam
sanh x da Kin Ha, tt nghip K S Ha Hc Php tr v Vit Nam t
b con ng cng danh chn i tu hnh kh hnh. Gia vang rn bom n ng
chng li chin tranh v thu ht c mt s tn o nu ng o v c mi
ngi bit ti vi tn ng o Da do ng ch sng bng nc da v dng cc tu
trn ngn mt cy da.
Nm 1963 ng lp n ni trn mt chic x-lan ln trn sng Mekong ni
Cn Phng vi hnh tng hai min Nam-Bc thng nht khng cn b con sng Bn
Hi ngn i v hai tn gio ln Pht v Cha th ha ng.
Con thuyn Bt nh (Prajn) ca ng o Da tuy khng ln nh con Tu
B theo tr tng tng ca ng o Ni vi mi tu Nam Vang m li th mi
tn Vnh Long nhng cng mt thi l biu tng ca con tu cu ri mang sc
thi cargocult ging nh nim tin tn gio ca cc sc dn hi o Melanesian Nam
Thi Bnh Dng.
ng o Da ngi nh th m nhom lng khm nhng tr hu th v cng
minh mn, trc bng ng lc no cng mang mt chic cha kha tht ln nh biu
tng cho mt gii php ha bnh. Mi ngy ba ln ng o Da leo ln i thp
cao cht vt vng nhn ra khp bn phng tm hng tng nim cu cho quc
thi dn an.
Cho d cuc chin tranh kinh hong lan trn khp ni th Cn Phng trn
sng Mekong gia khong M Tho v Bn Tre vn l mt c o Ha Bnh, mt
Oriental Disneyland, ni c nhng n ci ca tr th, khng c sng n khng c
gii nghim nhng ha ln vi ting kinh cu vn l nhng ting n cht cha ca
n bom t xa vng v. Bi v ch cch cha y na cy s hai bn b sng
Mekong vn l thm cnh ca chin tranh cht chc.
Th X Bn Tre trong Tt Mu Thn b tn ph khng ch bi bn vit cng
m cn bi chnh ngi M vi chin thut c mnh danh l We destroyed to
save! Nh ng bn thp Babel, c bao nhiu tn gi cho khu c o ha bnh
y. m c vn M th gi l VC R&R Centre (trung tm gii tr v an dng ca
vit cng), chnh quyn Si Gn th b th gi l trn qun dch v trong s tn
135
c nhng thanh nin ru tc t chi nhp ng cm sng v vit cng th cng

coi l Hang CIA v c hin din c my ngi M phn chin. R rng l
khng c chn dung thn cho nhng ngi ng gia, chn ng ngoi cuc ni
chin lc y, h nu khng b hnh h nh nhng lao cng o binh trong cc tri
trng gii Tht Sn th cng vn b nm vo l la ca cuc chin tranh khng c
ng thot.
Trong s nhng ngi M t ca ng o Da c Dave Deluca. Dave
cng mc o nu sng i chn t khc kh tu hnh vi nim n nn v nhng ti li
m anh cho rng mnh phm phi khi anh l x th i lin trn on giang hm
Flottilla. V nh mi ngi M dn s khc c mt ni y, Dave cng khng trnh
c ci m CIA m ngi ta chp ln u anh.
Phi chng kin cnh tn ph khng khip ca cuc tng tn cng Tt Mu
Thn, vn vi nim tin vo s mng ha bnh bt chin t nhin t nhin thnh,
trong mt n lc tuyt vng, ng o Da vit thnh nguyn th xin chnh ph Si
Gn cho php ng v phi on bay ra H Ni dn xp mt ha hi cho Vit Nam
vi cam kt nu tht bi ng s t nguyn vo gia vng chin hng chu bom
n ca c hai bn. Nhng yu cu ca ng o Da b Ni Cc Chin Tranh
ca ng K quyt lit khc t.
Ri ci ngy phi n n, ngi M tho chy, min Nam xp , Dave b
cng bch di tn v M trc . Mi n nm 84, nh mt trng hp ngh lc
tht him hoi trong s cc cu chin binh M tr v t Vit Nam, thay v sng nh
nhng ngi bnh tm thn ht sch nghin ngp, Dave tt nghip i Hc Berkely
vi vn bng Tin S S ng Nam . Vi bao nhiu hng khi v hy vng, Dave
nao nc tr li thm Vit Nam m anh ngh l mt x s p hn v nay c
ha bnh, anh tr li thm Cn Phng Island of the Coconut Monk mong gp li
ngi thy c cu ri anh nhng tt c ch cn l mt ni hoang vng. Khng cn
ng o Da v c vng bng Con Thuyn Bt Nh. D hi Dave c bit l
sau ngy gii phng chnh quyn mi lng bt ngay ng o Da giam cho n
cht trong khm ng Tnh Cn Th.
Ring Con Thuyn Bt Nh thay v Qua Bn Gic th b chnh quyn
a phng im ha (prostitution) cho K V B M a v Tnh l Bn Tre
c bin ci thnh Nh Hng n Ni ca cng ty du lch Thnh Ph, ni t chc
m ci lin hoan hp mt v c khiu v ht nhc Karaoke mi ti.
T trn b, mt nhnh ca con sng Mekong ni m Dave dng hin c
tui tr s hn nhin, ni bin anh thnh mt con ngi hon ton khc, qua
mng l, Dave nhn mt ln cui Con Thuyn Bt Nh (Nh Hng n Ung) chng
n kt hoa sng chng v c chi chang ting nhc, vi Dave t nay Vit Nam anh
cho vnh bit!
m trong mt cn phng trn lu khch sn Hng Dng trn ng
Trng Trc nhn xung sng M Tho mt nhnh ca con Sng Tin, trong mt
thong flashback Dave li thy hin r v mt su thm ca ngi n b khng r
tui m trong tay mt a b gy t teo nh mt con kh con, ni vi anh li van cu
xin cu con ti...v ri c nh mt khc phim din li vi mi chi tit v tn thm
kch trn con tu Flottilla m hm . Khng sao ng c, Dave ngi tr tri mt
mnh, ung nhng ly ru ng ngt trong mt m di nht ca mt i ngi.
Trn trang nht k ca Dave m cui cng trc khi ri Vit Nam ch vn
vn mt dng ch: Peace had returned to this beautiful land at the expense of its
very raison dtre...Ha bnh tr li trn x s p ny nhng tr gi bng
chnh l do hin hu ca n.
136
CHNG XV
CU LONG CN DNG
BIN NG DY SNG
Nam quc sn h Nam c
Tit nhin nh phn ti thin th
Nh h nghch l lai xm phm
Nh ng hnh khan th bi h
L Thng Kit
Gia lc bin c Hong Sa 1974 v Trng Sa 1988 ang gy xc ng su
xa cho mi con tim Vit Nam, Cao bt lin lc vi Kham hn gp Berkerley
trong bui hi tho a l Bin ng vi Hong Sa v Trng Sa. ang t mi
quan tm v ng Bng Sng Cu Long vi con sng Mekong vi tm con p bc
thm Vn Nam Trung Hoa gy lo ngi hn hn v hy hoi mi sinh ni cc quc gia
H Ngun m Vit Nam s phi chu hu qu nng n nht v cha bit phi ng x
ra sao, nay Cao li b cun ht ra xa thm lc a vi cc nhm hi o ngoi khi
Bin ng.
Chuyn i ln Thung lng Hoa Vng ln ny s gip Cao b sung phn home
work ca anh trong ci nhn thong v ton cnh v con sng Mekong vi Bin ng
v mi lin h cc quc gia trong khu vc Thi Bnh Dng c bit l vi nc ln
Trung Hoa v cng l quc gia hung hn nht.
L mt i dng ln nht chim ht gn mt phn ba din tch ca c hnh
tinh ny, tn Thi Bnh Dng (Pacific Ocean) do Nh Thm Him Ferdinand
Magellan t vo nm 1519 gc t ch Ty Ban Nha Pacifico c ngha l ha bnh
nhng bc sang u Th K 21 vng bin ha bnh y rt c nguy c bin thnh
Bin La bng mt trn Armageddon ng Phng.
Hnh nh trong sut dng lch s, hai yu t va ph hy va to dng x hi
Vit Nam l: i u vi cng ch Phng Bc v chng chi vi khc nghit
ca thin nhin. SarDesai khi nghin cu v Vit Nam cng a ra kin tng t
nh vy.
Gi tr chin lc ca Hong Sa Trng Sa trn Bin ng khng phi l iu
mi m, rt sm ngay t thi Php thuc, Gustave Sal trong bi Les Iles Paracels
et la securit dExtrme-Orient bo Avenir du Tonkin (1931) vit: Khng ai c
th ph nhn tm quan trng c tnh cch chin lc ca Qun o Hong Sa...Cho
d trc 1816 thc s chng ai bit ti, nm 1816 Vua Gia Long long trng cho
dng c trn o, vic ny cn ghi r trong vn kh triu nh v v th cho d Trung
Hoa c mun tranh ginh th chnh ph Php phi ln ting xc nh ch quyn cc
o y.
Ch my thp nin gn y thi, do ha hn v du m trn vng bin quanh
cc Qun o ny mi l nguyn nhn tranh chp gay gt gia nc ln Trung Hoa
v cc nc quanh Bin ng nht l vi Vit Nam. Hong Sa Trng Sa ang c
nguy c tr thnh l thuc sng.
Ni v du kh trn Bin ng th Cao khi y l sinh vin MPC i Hc Khoa
Hc, anh cn nh nh in l vo nhng nm 60, mt Gio S Khoa a Cht qu
quyt theo kin thc chuyn mn ca ng th Vit Nam v Bin ng khng c du
la, cho d lc c nhng tng trnh s khi ca cc on thm d Lin Hip
Quc xc nhn v s hin hu cc ti du kh.
Cho ti c u thp nin 70, vn ng Gio S a Cht y qu quyt l ng
khng tin c du la nh kt qu ca cc cuc thm d. ng cn a ra hnh nh v
von: Du ha nu c th cng ch nh nhng ht sng bui mai ng trn nhng
ngn c l cy ngoi ng rung nn ni ti k ngh khai thc du Bin ng l
137
chuyn khng tng v lm sao m thu nht c nhng git du ri rc y m

em ra th trng thng mi.
Nhng ri ch mt thng sau ngy Si Gn gii phng lc Cao i du hc
Tn Ty Lan, nhng sau ny nghe in anh ca B T k li th ti hi trng s 4
Duy Tn, trong mt i hi bng bng kh th ca hi tr thc yu nc v tng hi
sinh vin gii phng, cng li vn ng Gio S a Cht khi c hi v tng lai
Du Kh Vit Nam, bng mt ging gio hot, ng dng dc tuyn b:
- Chng ta khng nhng c du m c rt nhiu na, khng nhng ngoi Bin
ng trn thm lc a m c kh nng c ti du kh ngay trong Vng ng Bng
Sng Cu Long na ka!
Khi c hi v kin khc bit ca ng trc y, ng Gio S nh t k
cng vi cch mng v ci ni thch th: ng l ti a ra nhn nh ,
nhng cn phi t li tuyn b y trong bi cnh lch s ca n (rt ging vi x
lun ca bo nhn dn). S d trc y ti ni dzy l trnh khng cho M
Ngy bit m khai thc sm.
Ri ng Gio S mau mn a ra ngay li trch dn:
- Bc H knh yu dy: Cc Vua Hng c cng dng nc, bc chu
ta phi cng nhau gi nc m gi nc l phi bo v c ngun ti nguyn thin
nhin khng c chi qu bng du kh thi i cng nghip...Ngy nay nc nh
thng nht, th y chnh l tin vui ti mun c chnh thc thng bo cho tt c
anh em v b con.
Thm mt cu chuyn bn l, cng trong bui hi tho y hng phn y, mt
ng Gio S Tin S khc tt nghip M pht biu v phi thuyn Apollo nh
sau:
- Khng lm g c chuyn M c kh nng a ngi ln cung trng khi m
khoa hc khng gian ca h cn thua Lin X ti hn mt th h.
Mi cho n by gi Cao vn thy l mnh tht s may mn cha c mt ngy
hc phi gi hai ng Gio S y l thy v anh cng c ngh rng ni kh khng
u xa khng cn phi ch ti ngy m ra hng ngn nhng tri t lao ci. Chu
Th Ph Sa ssng Cu Long khng phi ch sn xut ton tri ngt, hu du ca th
h tin phong khai ph y cng khng trnh c mt hai a con vi nhim sc th
suy thoi (defective gene), li vn ni theo ngn t ca Bc S Duy.
ri s th ngy nay, cu chuyn Bin ng c nhng ti du khng nhng
l hin nhin m cn c du hiu tr lng du kh c th ln ti con s by t thng
hoc nhiu hn na.
Cha mt ln gp mt, Cao ch c bit Kham khi c xong cun sch mi
nht ca anh. Cao ngh chc anh ta l con ngi t hoc nu khng th cng
cc k khim tn nn trong sut c cun sch ngi ta khng thy c ci ti ng
trn trng ca anh.
Cng vn li ng Khc, chic cha kha nhim mu m ra mi cnh ca, qua
b nh ca ng v nhng Kinh Nghim Vit Nam, Cao mi c bit cht t tiu s
ca Kham: Anh nguyn l Hm Trng ca mt trong 4 chin hm c k ca M
li t thi Th Chin Th Hai, tham d trn hi chin ti Hong Sa nm 1974 vi
mt Hm i ng o ca Trung Quc vi nhng Phng Pho Hm Kronstadt c
trang b ha tin tm xa li c c phn lc c Mig 21 ym tr trn khng. Chnh anh
l nhn chng mu v nc mt ca nhng con tu Vit Nam chin u n c
trn Bin ng, chng kin lng yu nc v hn ch quyt t cng nh s hy
sinh dng cm v b ca cc ng i, nht l ca thy th on trn con tu Nht
To nhng gi pht cui cng ch st thp vn khng chu bung tay sng ri
con tu m. H l nhng thy th tn trung vi nc m v quc vong thn.
138
Cho d bao nm ri xa con tu xa bin nhng trong nh mt Kham nh

cn vng vn nhng ng my hi o nhng con sng bc ca trng dng v
trong chiu su y mt y lun lun c nh la ca nhit tm vi c ni khc khoi
khn ngui v tn thm kch li xa n gn mt phn t Th K v chc hn
Kham khng bao gi qun.
Chuyn 25 nm trc m vn nh mi hm qua, Kham v nhng ngi lnh
nh mt trn nh ht sc mnh, vi ni ut hn ca c ngn nm n l: H
trt ht ha lc vo u ch, bn n vin n cui cng cho ti khi tt c cc
dn i pho bt khin dng. H ch cn ch lnh cho cc con tu hng v Hong
Sa chun b i ln o, dng xc tu v xc mnh lm chng tch ch quyn. Nu
c mt lnh nh vy, cho d mang y thng tch, ring con tu ca Kham b
nghing sang tri 15 , cc Chin Hm cn li cng s m ht tc lc hng v
Hong Sa hng v ci cht tt c chun b ln cn phi xc mnh. Nhng ri
cui cng l mt lnh khc bt cc chin hm phi ri b Hong Sa ri vo tay
ch, b li pha sau trn a l H Tng Hm Nht To vi Hm Trng Ngy Vn
Th v cc thy th cng con tu vi thn di bin su, b ri lun c nhng
ng i cn sng st trn nhng chic phao tri rt gia i dng vi ngy nng
chy da vi m lnh ct tht trong i v kht. Mc cm phm ti lun lun eo
ng Kham cho d chng ai trch c anh, li cn c ngi chong hoa cho anh mt
vng hoa cho ngi chin bi.
Kham ch cn mt an i mnh l mt qun nhn k lut, anh ch bit nghe theo
lnh.
Cng li qua ng Khc Cao mi c bit thm v Ngy Vn Th, tng mang
bit danh ngi chin thng trn dng nc nu Cu Long khi anh cn l Hm
Trng Pho Hm HQ-331 bi v chnh ng Khc khi cn l phng vin chin tranh
tng theo Th trong chuyn h tng y bt trc cho cc on voi tip t cu
nguy Th Nam Vang lc y ang b Khmer bao vy.
Sau trn chin Hong Sa, bn thn Kham phi qua mt chng ng au
kh. Trong nhiu thng nh vy nu khng l nhng m di mt ng th l s lp
li ca nhng cn c mng khc nhau ca tn thm kch Hong Sa: Cng vn anh l
cp ch huy ca con tu y vi thy th on dng cm y m anh bit r tng ngi
nh ng ch trn bn tay ca mnh...ln no cng vy, cn rt xa trn a cha
thy ch qun cha c n mt pht sng th con tu ca anh b rockets tm xa
ca Trung Cng bn chm, tip theo l tm thm kch ca chnh anh v nhng
thy th trong mt con tu ngp nc. Khng my xa ni con tu m anh vn thy
r du hiu HQ-10 ca H Tng Hm Nht To thy r c Ngy Vn Th v Tr Voi
Hm Ph v 80 Thy Th, h vn an nhin t ti lm nhim v tun tiu trn Bin
ng nc xanh, trong cn qun bch Kham a cnh tay vy gi nhng h khng
thy anh. Trong gic m y la n v tc ti y, th Nht To nh t bao gi
vn l mt con tu vng chi hin ngang lng lng v nh khng bao gi c th b
nh chm (unsinkable ship)...Ngi Bc S tm thn gii thch l Kham ang mang
ni m nh thng xuyn ca ngi n ng b hon (castration): Trn con tu anh
l cp ch huy b gii gii, trong gia nh anh ng vai ngi n ng bt lc...Khng
ch bng thuc anh cn c gip cho tr li thm mt ni ging nh chin trng
c, nm xung nhng vng hoa ni vng bin su ni con knh ng Ngy Vn Th
v ng i chn li. iu tr bng catharsis cch s y anh ra khi ci Hi
Chng Sau Chn Thng PTSD, anh tm li c sc mnh tim tng ca bn
thn, ca i sng gia nh v anh thc s bt u lm vic tr li.
Trong sut by nhiu nm nh mnh lnh ca tri tim anh khng ngng
thu thp nhng d kin phong ph v Bin ng v hai Qun o Hong Sa
139
Trng Sa m anh bit r l ang tut dn ra khi ch quyn ca Vit Nam khng
bit ti bao gi. Anh ngu nhin v cng l bt c d tr thnh mt hc gi th
danh xng qu ln chm ti lng khim tn m ngi ta c gn cho anh v anh
c coi l ting ni c thm quyn v cc vn lin quan ti Bin ng.
Kham cng bit rt r rng mt quc gia nh Vit Nam c cng nhn
quyn s hu cc o anh phi trng ra c cc bng c: V v tr a d v tnh
cht a cht ca o, lch s v cc di tch trn o, t chc hnh chnh v sc dn
chnh trn o.
Cun sch ca Kham c k nh bc u p ng nhng yu cu y. Anh
cn nui ao c gii tr Vit Nam hi ngoi cng nh trong nc khng nhng ch
quan tm m cn dn thn vo nhng cuc nghin cu su rng tng lai trong
cc Th Vin i Hc ln s c nhng lun n Tin S v nhng ti a dng lin
quan ti Bin ng cng ging nh ni ao c ca Cao by lu v con sng
Mekong.
Gi tm bn Asia Pacific mi nht ca National Geographic Society mt c
s m trc y Kham vn tin l c uy tn vi tnh khoa hc v t nhng Kham
khng nn c s bc bi. Khi v Vng Bin ng, c khu vc m h gi l South
China Sea gn nh hon ton ging vi ranh gii lch s li rng ca Trung Hoa
vi m trn c hai Qun o Hong Sa v Trng Sa. V Kham cng khng
ngc nhin khi thy cng trn tm bn y c ranh gii x Ty Tng b xa nha
trong ci trt t mnh mng ca lc a nc Trung Hoa.
R rng s l mt sai lm v chnh tr politically incorrect v c a ti nhng
ng nhn nu c s dng d di cc bn ngoi quc vi cch phn nh ranh gii
v cc a danh Trung Hoa nh Ty Sa, Nam Sa, Nam Hi, bin Trung Hoa nh
hin nay.
Bi v, theo nh Trung Hoa hc T Nguyn, nh mt bt hnh lch s, cng l
iu bi thm khi dn tc Vit Nam b ngi Tu h c ngn nm chu
nh hng ca h su xa v mi phng din ngay c khi ly li c nn t ch
th ch Hn vn l vn t chnh thc kt qu l hu ht cc a danh Vit Nam l
nhng t Hn. Li thm bao nhiu sch lch s a l ca tin nhn nu khng b
chin tranh ph hy th cng b ngi Tu tch thu em v Trung Hoa. Phi c hng
tm khi s t bc u tm li nhng tc phm b tht truyn hay cn lu tr
u trong nhng kho sch xa ca Trung Hoa.
Do Kham tht ch l khi ni ti nhu cu thit lp mt bn v Bin
ng vi thm lc a v c xc nh r cc thnh phn u l o, , bi nng hay
bi ngm vi cc a danh thun Vit.
iu y th Kham ang lm. s l phn ti liu php l khi Vit Nam ln
ting xc nhn ch quyn trn bin ng.
L mt t nc v i vi hn mt t dn, va ra khi nhng nm thng ng
cay nhc nh v b lit cng Ty Phng su x, ngy nay Trung Hoa khng nhng
pht trin rt nhanh v kinh t m cn gia tng gp bi v sc mnh qun s v c
tham vng bnh trng tr thnh i th hng u ca Hoa K bc vo Th K 21.
Bc Kinh ni khng p m Chu phi l khu vc nh hng ca Trung Hoa, v
chnh thc cnh co M khng c php can thip vo cuc tranh chp ch quyn
Qun o Trng Sa gia Hoa Lc v cc quc gia Vng ng Nam . Khng
nhng th Trung Cng cn cng khai ku gi s trit thoi ton b Qun i Hoa K
ra khi khu vc Thi Bnh Dng mt s kin cha h c t trc ti nay ng thi
Trung Quc th thnh cng loi ha tin tm xa bn ti tn Hoa K. Trng Sa
khng ch l l thuc sng m xa hn th na theo phng vin AFP vic li ko Hoa
K can d vo n lc i tm mt gii php cho cuc tranh chp cn c nguy c dn
140
n mt cuc chin tranh nguyn t. iu m chc chn Hoa K khng bao gi

mun v cng khng dm liu lnh nu nh cha ng ti quyn li sinh t ca M.
T Lnh Hi Qun Trung Hoa tng cng khai tuyn b: sinh tn Trung Hoa rt
cn du kh v ng nghip ca Nam Hi c s l ngun protein cho hn mt t
ngi Trung Hoa.
Trung Hoa ang c biu l mun dng sc mnh thc hin chnh sch b
quyn trong khu vc ng Nam . in hnh l v tranh ginh Bin ng vi hai
Qun o Hong Sa v Trng Sa trong Vit Nam v Trung Hoa b ngoi l hai
nc anh em nhng bn trong li c nhiu mu thun tranh tng nht v cng l mt
cuc tranh chp kiu chu chu xe hon ton khng cn sc.
Gia tnh th cc oan y, hin nay li ang manh nha mt quan nim nguy
him pht xut t chnh nhng ngi Vit khng ai khc hn l my ng tr thc
khoa bng Paris Bc M nh nhng nh mng du uyn bc cho rng c mt
hin tng xung cp ton cu ca nim quc gia dn tc, ri h ni ti s kt
hp lu vc, lin minh kinh t ha hn mt khng gian hot ng ln hn vt
bin gii quc gia, trong bn th dn tc khng cn mt ngha quan trng no
na [sic]. Ch i cho c giu c kiu sung rng v chp nhn mt kt hp kiu
ch si v cu th ci Cng ng mt bn th y ng nhin tr thnh mt th
cng dn hng hai (second class citizen) khng khc chi mt hnh thi n l t
nguyn cho d c mang danh xng m miu nh Pax Sinica trong khi thnh vng
ca mt nc Trung Hoa.
Tuy khng cn tr na, nhng my nm gn y Kham li bt u chuyn
trng tm nghin cu sang cc ti rng ln v nn vn minh nc, v Hi Dng
Hc v nhng nt vn ha c th thin v hi dng ca dn tc Vit Nam m theo
anh khc hn vi ngi Trung Hoa l ging dn lc a vi thi quen v cch suy
ngh ca nhng ngi sng trn t lin v kin thc ca h v bin tht t oi.
Nh mt gic m khng th c (impossible dream) trong cui phn cuc
i cn li Kham nui hoi bo noi gng t tin trc c cc i Vua Hng Vng
thc hin mt cuc hi hnh bng b t Chu Th sng Hng bng qua i dng
ti lc a M Chu bng cc dng hi lu. Hnh nh Kham vn khng ngng tm
cho c mt c hi ln c cht iu m anh n hn l trong trn
Hong Sa. Phi chng y l phng cch chn la cui cng thn xc anh cng
c tr v vi tch mch ca lng bin su.
Kham c mi lm din gi chnh trong bui hi tho vi sinh vin
Berkeley, v iu ng ni l thnh phn tham d, ngoi a s l sinh vin Vit Nam
cn c c my sinh vin Trung Hoa c mi ti nh nhng quan st vin. Cao
cng gp li Bc S Duy t i Hc Stanford qua v B T cng mi t Vit Nam tr
ra. Vi t cch Nh iu Hc (ornithologist), c va b nh nc khc t li yu
cu c ra Trng Sa nghin cu v Cc loi chim Bin ng (Birds of
Paracel, Spratly Archipelagoes) vi l do tnh hnh qu nguy him v c khng
tin nghi cho c.
Tuy khng phi l nh hng bin li c accent ca ngi ngoi quc ni ting
Anh nhng Kham c li ni i thng vo tri tim mi ngi. Anh tng v von mt
cch th mng Bin ng nh ci sn trc ca cn nh Vit Nam v nhng Hi
o thn yu l nhng cy ci trong vn vi nhng cnh hi u ru rt l m
chim mung.
V l mt ti qu mi l i vi cc thnh phn tham d nn cuc hi tho
mang tnh cht gii p thay v tranh bin.
n phn Lm g ? Kham ng vin lp ngi tr khng phi l xung
vo i qun ch nguyn cm sng ra trn gi cc Hi o m l chun b mt i
141
ng tr tu trong mi lnh vc khoa hc c bit l cc Ngnh Hi Dng Hc, a

Cht, Mi Sinh v c v Lut Bin v Quc T Cng Php. H s l nhng thnh
vin khng th thiu trn cc bn hi ngh hay trc Ta n Quc T trong tng
lai. Vi s kin nhn Kham tin rng yu t thi gian s ng v pha chng ta.
Cng vi nhiu hc gi Vit Nam trong Nhm S a, Kham khng ngng
vn ng em ngay vn Hong Sa Trng Sa v Bin ng vo chng trnh
gio dc ng hu mi ngi Vit u c s hiu bit c bn v mi quan tm v
vng t, vng bin, vng tri ca t quc.
Ring Kham khuyn khch a con trai rt xut sc ca anh thay v chn
hc Y Khoa UCSF nay chuyn qua hc Lut Stanford chuyn v Quc T Cng
Php v Lut Hng Hi. Anh c nim tin st l cho d vng bin vng o b
Trung Cng dng v lc cng chim ti bao lu v phi mt bao nhiu nm i na
th sm mun cng Chu v Hip ph.
Vi ci gi ca bao nhiu sinh mng ng i, v ca c nhng ngi bn ch
thn nh Th nh Tr, Kham lun lun khc khoi vi nhng cu hi: Hc c g
sau bin c mu v nc mt Hong Sa ? Xa hn na l hc c g qua kinh
nghim gi nc ca tin nhn khi m ch c trng trn li dng c k tm thc
nh tm n du ?
Am tng lch s, Kham hiu rng khng cn ci d dng ca chn nm
khng chin chng Php hay hai mi nm chng M, mt khi mt ch quyn
vo tay Trung Hoa c ngha l phi chp nhn cuc chin c trm nm vi mt i
th y mu lc thm him kiu ng Phng li c thm c bin ngi v cha
bao gi c mi quan tm v nhng tn tht nhn mng nh trong trn chin tranh
Triu Tin v trn chin bin gii Vit Hoa 1979 mi y.
khng c sc mnh khng ch th phi dng k sch, phi lp k sao cho
su r bn gc. Khng c ha tin tm xa th ta c v kh tr tu c tm xa thi gian
ca tam bch d nin hu th sm hay mun t ta cng li tr v vi t quc ta.
Nhng Kham cng khng hon ton l con ngi vin m, anh vn ku gi
mi ngi Vit bn trong cng nh ngoi tit kim c tin xy dng mt lc
lng quc phng nht l hi qun hng mnh sc bo v vng bin vng tri
khi cn n ch u c b tay nhc nh nh hin nay hng ngy phi chng kin
cc hm i Trung Quc nghnh ngang ra vo cc vng lnh hi Vit Nam nh chn
khng ngi.
Thc y bi lng yu nc nng nn nhng Kham li rt tit ch v chng
mc. Anh cha h c my may biu l tinh thn bi ngoi, theo ui ch ngha yu
nc cc oan bi Hoa. M bo anh bi Hoa sao c khi chnh bn thn anh vn
c mi yu mn v p ca mt bi th ng Ph hay nt thanh thot thy
mc ca nhng bc tranh H Khu (Hsia Kuei) i Tng v chnh anh cng chp
nhn vi khng mt nh kin cho a con gi t ca anh chn ly mt ngi chng
Trung Hoa mt nh vt l tr Cornell cng l ni con gi anh ang theo hc.
Kham l s dt khot khng nh v quyn t ch trong c ch quyn v lnh th
lnh hi vi Hong Sa v Trng Sa l iu bt kh tng nhng.
Suy lun th nh vy nhng vi ci tm lnh, Kham vn tin mt trt t ton
cu khi nhn loi bc vo thin nin k mi trong cc siu cng s bit hnh
s mt cch c trch nhim ch khng thun ch da trn sc mnh nh hin nay.
Thm vo , Kham cn tin vo nhng nh tr thc Trung Hoa chn chnh c cng
tm, khi h hiu c thc trng o le ca lch s h s cm thng vi ngi Vit
chng ta v cng thy rng hnh phc ca c hai dn tc Hoa Vit l sng chung
ha bnh cng khai thc v chia x hp l cc ngun ti nguyn trn Bin ng
cng nh trn con sng Mekong.
142
Ch bng cun sch ca Kham, Cao hiu bit c kh r nhng vn

c bn lin quan ti Bin ng. So vi din tch ch c 340 ngn km2 nhng Vit
Nam li c mt b bin tri di hn 2500km, thoi ra l mt thm lc a khng su
vi trn 2500 Hi o hoc hp thnh Qun o hoc l nhng hn o n c.
Trn ci nn cha hon ton n nh y thnh thong vn cn nhng xo trn
a chn: in hnh l vo nm 1923, ngoi khi Phan R pha Nam o Ph Qu 22
dm, t nhin xut hin o Hn Tro cao ti 30m v cnh c thm mt hn o
nh khc nhng ch vi thng sau c hai u bin mt, gi thit rng hai hn o y
va c to bi dung nham v tro bi nn c tn Hn Tro, do ni la phun ln t
y bin nhng ri sau b sng gi v cc lung hi lu cun tri i khng cn
li du tch no.
Ni v s hnh thnh thm lc a trn Bin ng qua cc thi k a cht,
phi k ti s gp phn ca hai con sng Hng v sng Mekong cng pht nguyn
t nc cao tri t trn Cao Nguyn Ty Tng chy qua cc quc gia cui cng ra
bin ng bng cc ca sng Vit Nam.
Vi sng Hng, c l t my triu nm trc thi a cht Pleistocene, con
sng y lin tc ra bin lng ph sa khng l, gp phn to thnh mt bnh
nguyn bin tri di ra ti cn Ct Vng hay Hong Sa (Paracels).
Vi sng Mekong, ch mi chc ngn nm trc thi, con sng hoang d y
mi bt u to hnh Vng ng Bng Chu Th t y bin khong t nguyn i
tam, do hp cht pyrite c cht st t trm tch ph sa kt hp vi cht sulphur
trong nc bin khin y bin nh dn ln v ri hng nm vn c cc con
nc l v bi p thm tng tng lp lp ph sa ngy mt dy thm. Con sng
Mekong dng mnh y khng ngng trt ra Bin ng mt khi lng ph sa ln lao
to nn mt thm lc a vi hai thung lng bin to bi dng chy ca hai con Sng
Tin Sng Hu tri di hn 400km ra ti bi T Chnh thuc Qun o Trng Sa
(Spratly).
Bn di su thm lc a y quanh Hong Sa v Trng Sa l nhng kt
tng thy tra thch ni hnh thnh nhng ti du rt ln, to thm mun nht l vi
Trung Hoa. V phng din a cht, cc cuc kho st khoa hc cho bit hai
Qun o Hong Sa v Trng Sa l phn ni di ca thm lc a Vit Nam trn
Bin ng v cng rt xa i vi Trung Hoa.
Gi thit mc nc bin h xung ti khi bnh nguyn bin tri ln th Hong
Sa l mt di t lin dnh vo Vit Nam v cch bit hn vi Trung Hoa bng mt
vng bin su.
Krempf (1925) thuc Hi Hc Vin ng Dng, khi kho st v y bin
Hong Sa nhn xt rng Qun o ny l mt bnh nguyn bin ni di ra t
rng Trng Sn Trung Phn Vit Nam v ng i ti kt lun V phng din
a cht, Qun o Hong Sa l thuc Vit Nam.
Cn vi Qun o Trng Sa, theo V Hu San nu quan st cc ng
ng thm (depth contour) trn hi ngi ta thy cc o y cch bit hn vi
Trung Hoa Lc a v i Loan bng rnh bin su hn 3000m v pha Bc v
ng-Bc v cng ngn cch vi Phi Lut Tn, Brunei v M Lai bng Rnh Su
ng Palawan (East Palawan Trough).
Trong khi chnh ph Vit Nam Cng Ha Min Nam khng nhng quan tm
bo v m cn rt ch ti cc cuc kho st nghin cu pht trin Bin ng,
thm lc a, cc Qun o Hong Sa, Trng Sa vi Hi Hc Vin Nha Trang, cc
Phn Khoa a Cht v Sinh Vt ca i Hc Khoa Hc Si Gn...Cng trnh Nghin
cu NAGA c k l quy m nht: Trong sut 2 nm 59-61 cc Nh Khoa Hc Vit
Nam, M v Thi Lan kho st hnh lang thm lc a dc theo b bin Vit Nam
143
qua ti Vnh Thi Lan vi thu thp rt nhiu hiu bit v a Cht, Sinh Vt v Hi
Dng Hc ca Bin ng. Khi cn l mt S Quan Hi Qun rt tr mi ra Trng
Kham may mn c c hi c phc v trn con tu NAGA .
Ring ti min Bc, cp lnh o ng Cng sn Vit Nam chng nhng
khng c mt ting ni i ch quyn cn t nguyn dng c hai Qun o Hong
Sa v Trng Sa cho Bc Kinh. Bc cng hm ngoi giao 14.09.58 gi Trung Hoa
ca chnh ph Vit Nam Dn ch Cng Ha do Th Tng Phm vn ng k vi
ni dung tn thnh bn tuyn b ngy 04 thng 9 nm 1958 ca chnh ph Cng
Ha Nhn Dn Trung Hoa quyt nh v hi phn ca Trung Quc.
Mi tm nm sau bo Si Gn gii phng 05.76 vn tip tc bnh vc cho
ni dung k qui ca bc cng hm y: Vit Nam Trung Quc l hai nc anh em
sng lin sng ni lin ni. Trung Quc v i i vi chng ta khng ch l ngi
ng ch m cn l ngi thy tn cn, cu mang chng ta nhit tnh chng ta
c c ngy hm nay, th ch quyn Hong Sa thuc Trung Quc hay thuc ta
cng vy thi. Khi no chng ta mun nhn li Qun o ny Trung Quc s sn
sng giao li.
Nhng chnh ngi ng ch v ngi thy tn cn y 14 nm sau
(14.03.1988) khng nhng khng tr Hong Sa m cn dng v lc cng chim
lun cc o Trng Sa ca ngi ng ch Vit Nam anh em. Ch trong mt trn
hi chin ngn h bn chm tu hi qun Vit Nam tn st khng nng tay ngt
100 thy th Vit trn Bin ng thuc vng lnh hi Vit Nam.
By gi mi thc s tnh gic chim bao, trong vn kin ph bin 25.04.88,
Cng Ha X Hi Ch Ngha Vit Nam phi ly tt c qu kh Vit Nam Cng
Ha Min Nam ra lm l l: Na nc Vit Nam t v tuyn 17 theo quy nh hip
nh Geneve v ng Dng 1954, l do chnh quyn min Nam tm thi qun l
trong khi ch i thng nht. Chnh quyn Si Gn tip qun hai Qun o
Hong Sa v Trng Sa nm 1956 t Php khi h rt khi ng Dng. T cho
n nm 1975, h t chc hai Qun o v mt hnh chnh, t chc kho st v
khai thc kinh t... V cng cu vn cho mt sai lm lch s, ngi cng sn Vit
Nam bo cha: ng l c nhng tuyn b . Cn phi t cc tuyn b ny
ng trong bi cnh lch s ca n...Trong cuc chin u mt mt mt cn chng
k th xm lc c sc mnh qun s ln hn mnh rt nhiu, Vit Nam tranh th
c Trung Quc gn cht vi cuc chin u ca Vit Nam cng nhiu bao nhiu
v ngn chn M s dng hai Qun o cng nh Vng Bin ng chng Vit Nam
th cng tt by nhiu. Phi ng trn tinh thn v trong bi cnh hiu cc
tuyn b ni trn.
L lun th nh vy, nhng tht ra chnh nhng ngi cng sn Vit Nam
cng hiu rng trong lnh vc quc t cng php chng c mt th lun l ca
hon cnh v y hin nhin l mt tht th cho Vit Nam trn bn hi ngh trong
hin ti v c v tng lai.
Cn c theo Lut Quc t v Bin (Law of Sea Convention) c 159 quc
gia k kt ngy 10.12.82 ti Montejo Bay, Jamaica v c hn 60 nc chun y
tr thnh lut k t 16.11.94 vi ngha cao p Bin c l ti sn chung ca
nhn loi v cc quc gia ng Nam k kt ng thun thi hnh th ch ring
Trung Cng cn tr bng cch ban hnh Lut Lnh hi 1992 vi l lun rng Bin
ng l ni hi ca Trung Hoa, theo h i hi tu b k c tim thy nh v phi
c chuyn vn trn hi v khng phn y phi xin php v tun theo lut l ca
Cng Ha Nhn Dn Trung Hoa.
T cho quyn hnh x nh mt siu cng c on v chuyn quyt, Trung
Quc trong bc u Chinh phc tri t ni theo Ch Tch Mao Trch ng, h
144
ch trng khng ch ton Bin ng m khng cn che du tham vng bnh

trng y. Ai cng bit Mekong l mt con sng quc t nhng vi tm con p bc
thm Vn Nam c bao gi Trung Quc quan tm g ti nhng iu khon quy nh
trong quc t cng php u. i vi Cng ng th gii Trung Cng cha h
chng t l c mt h s theo di tt (good track records).
Theo Quang Minh nht bo ca Tnh Qung ng Trung Quc 05.12.94 th:
Sau mt thp nin di kho cu, 400 hc gi v chuyn vin ni ting Trung Quc
chng minh rng hin nhin t thi xa xa Trung Quc nm ch quyn trn
ton th Qun o Trng Sa. V theo l l Trung Quc chng cn g phi
tranh ci trn bn thng tho.
Ch trong hai ngy 28 v 29 thng 6 nm 1994, 10 hc gi Trung Hoa Lc a
n i Loan d bui hi tho vi hng trm hc gi a phng, h a ra bn
tuyn co chung rng: Trung Hoa c ch quyn lch s v vng tranh chp ny.
Chi tit ni bt cn ghi nhn l khc xa vi nhng ngi Quc Gia hay cng
sn Vit Nam cho d Quc hay Cng, i Loan t ra rt mau l lun lun thng nht
vi lp trng ca Hoa Lc nhn danh dn tc Trung Hoa v vn Bin ng
cho d hai bn cn khc bit v th ch chnh tr v cha thng nht.
Nu ch k na Th K tr li y thi chng ta thy c mt tin trnh lin
tc trong lch s cn i nc Trung Hoa nhm xm chim cc Vng Hi o v
Lnh Hi ca Vit Nam trn Bin ng.
Ngay sau Th Chin Th Hai, khi Nht u hng ng Minh, 06.1946 Php
gi chin hm Savorgnan de Brazza chim li cc o Hong Sa nhng do trn
chin Vit Php bng n d di 09.1946 Php tm thi rt khi Hong Sa. Trung
Hoa Dn Quc th ly ngay c gii gii qun Nht qun chim o Ph Lm l
hn o ln nht trong nhm Tuyn c (Amphitrite Group) pha ng Hong Sa,
Php ch phn i chiu l.
Khi Trung Cng ton chim Hoa Lc 1949, Tng Gii Thch phi chy ra
i Loan th qun Trung Hoa Dn Quc rt ra khi o Ph Lm.
Nm 1956, khi qun Php bt u rt khi Vit Nam, Trung Cng mau
chng cho hi qun ti chim o Ph Lm v cc o khc thuc nhm Tuyn
c v t b ch huy ton th lc lng tr phng Qun o Hong Sa trn o
Ph Lm v cng l cn c qun s kin c nht trn bin ng. Bng chng l mi
y v tinh Nht Bn chp c khng nh v cn c qun s Trung Cng
xy trn o Ph Lm trn c c mt phi o di ti 2500m.
M rt khi Nam Vit Nam 1974, Trung Cng xua qun chim lun nhm
Nguyt Thim (Crescent Group) pha Ty Hong Sa, ang thuc quyn kim sot
ca chnh ph Vit Nam Cng Ha, sau mt trn hi chin ngn vi lc lng Hi
Qun Nam Vit Nam. Hon ton lm ch Qun o Hong Sa, chun b cho k
hoch lu di, Trung Quc thit lp cn c hi qun, c xy dng phi trng v
ng thi tung cc con tu ra khi tm kim du ha.
Vn khng dng , Trung Quc tip tc chnh sch bnh trng xa hn v
phng nam, 14 nm sau 1988 Trung Cng li dng v lc bn chm tu Vit Nam
v cng chim thm 8 o ca Trng Sa v dng ngay bng ch quyn trn mi
o ni m Vit Nam thc s c ch quyn v mi phng din lch s a d v
cng php quc t. Tnh hnh li cng phc tp hn ngoi mu thun gia Vit Nam
Trung Hoa cn c thm s tranh chp vi cc nc M Lai, Brunei, Nam Dng v
Phi Lut Tn ginh git nhng m kh t cng trn thm Bin ng y.
Tng cng nn nhc li y, khng phi ch c Trung Cng m i Loan
cng hin din xen k Trng Sa. i Loan kim sot mt hn o ln nht
trong Qun o Trng Sa l o Ba Bnh (Itu Aba) ni m trc Th Chin
145
Th Hai Vit Nam v Php tng t i Kh Tng v hot ng rt hu hiu. Ba

Bnh ngy nay tr thnh mt cng s v cng kin c ca i Loan vi c hi cng,
sn bay, i kim thm, cc sng ln vi c mt Tiu on Thy Qun Lc Chin
l lc lng tr phng thng trc c trang b c cc on xe li nc.
Hai ln Hi Qun Trung Quc ra tay hai ln h tn st ngi Vit trn Bin
ng trc con mt th ca nhng ng Minh v c quc t.
Chin trn Hong Sa 1974, c s hin din Tht Hm i M trn Thi
Bnh Dng, nhng Hoa K khng nhng cho bit s dt khot ng ngoi cuc
tranh chp m cn c lp Hi Qun Vit Nam bng cch phong ta vic s dng
ng li nh, rt Tht Hm i ra khi khu vc Bin ng v cn quyt lit t
chi c ngha v nhn o l vic cp cu nhng Thy Th Vit Nam b tri dt trn
bin sau trn hi chin vi Hm i Trung Cng. Trn chin ngy 14 thng 3 nm
1988, lc c c mt Hm i Lin X ng Cam Ranh v h cng n binh bt
ng.
Th gii b mc cho Vit Nam phi ng u n c vi mt siu
cng Trung Cng khng l c c v kh nguyn t. R rng l Trung Cng, bng v
s phng cch trc sau vn quyt tm i ht tin trnh vch sn, khi th ngang
nhin dng v lc khi th li dng danh ngha kho st khoa hc c mo nhn danh
ngha Lin Hip Quc m thm ln chim cc o cho n khi hon ton nut
trn Trng Sa.
Do khng sc ng c vi Trung Cng, cc nc nh quanh Bin ng
vn ng tm cch a ni v ra Ta n Quc T nhng Trung Cng th lun lun
ru rao cho rng Ta n La Haye ch l tr chi ca quc t bn nn hon ton
ng ngoi nh mt v can. Khi m l phi ch dnh cho k mnh vi tim thy nh,
phng pho c v chin hm th r rng tnh hnh Bin ng cc k cng thng v
s chng c mt nc no c yn nht l vi Vit Nam, nu khng chu khut
phc trong trt t nc Trung Hoa. Bi vy ly sc mnh m ni th l phi v
pha Trung Quc.
Trong mt phng hi thuc Khu Nghin Cu ng Nam i Hc Berkeley
ni tng ni ting v cc phong tro phn chin trong sut cuc Chin Tranh Vit
Nam. Kham dng ng vng chi trc mt mn nh ln vi tm bn Bin ng
v cc a danh thun Vit do chnh anh dy cng su tm v thit k trn my
in ton. Kham ging phn tch:
- Do nm ngay trn ng t ng hi hnh ca Thi Bnh Dng, t Bc
xung Nam v t Ty sang ng, hai Qun o Hong Sa v Trng Sa nghim
nhin tr thnh nhng a im chin lc trng yu ca ton Vng ng Nam .
Trong tnh hung cho d Vit Nam c b phong ta ht bin gii lc a pha
Bc v pha Ty, quc gia ta cng khng b bp nght v kinh t. Nhng nu b
phong ta ht b bin pha ng th chng nhng khng cn ngoi thng m ngay
c chuyn vn ng bin Bc-Nam iu ha nhu yu phm trong c nc cng
ht.
V Kham a ra tip mt ci nhn tin tri:
- Trung cng ngy nay d kh nng thc hin mt cuc phong ta nh vy
khi m h s hu c ha tin tm xa, cc i oanh tc c chin lc v lc
lng hi qun vi hng khng mu hm v cc hm i vin duyn khng ch
ton Bin ng, lc k th truyn kip ca chng ta li hin nguyn hnh lng
lng tr li, p t ch thng tr ln u ln c dn tc Vit Nam nhng vi nhng
th on ngn ln tinh vi hn.
Ging Kham cng tr nn thit tha:
146
- Th rng chng ta sng tit kim tng cng quc phng nht l hi
qun vi y kh nng hi chin khng chin ngoi khi cn hn ch i ti ci
ngy khng trnh c (the inevitable day) khi c nc ta chu cht ngt mt
cch nhc nh v b bao vy.
Hng v pha Cao, Kham tip:
- Ri cn phi k ti trn chin v mi sinh nh gy nhim v chn ngun
nc ca con sng Mekong gy hn hn v nn ngp mn khp Vng ng Bng
Chu Th, iu m Nhm Bn Cu Long rt sm ln ting bo ng trong nhng
nm qua. Chn u ngun Vn Nam, chn cui ngun con sng Mekong bng
chim ot cc Qun o st ngoi khi Bin ng, qu tht cho n nay Vit Nam
b b tay v cha bit phi ng x ra sao!
Hon ton lm ch k thut thnh th qua my in ton, Kham linh hot kt
thc bi ni chuyn. Anh cho chiu cng lc hai tm slides tri di trn hai mn nh
ln: Mt bc khng nh chp t v tinh hai Qun o Hong Sa Trng Sa trn
Bin ng bn mt di t Vit Nam hnh ch S. Mn nh bn l trch dn mt on
vit ca Gio S Hong Xun Hn trn tp ch S a 1974: Mt gng sng lch
s l mi khi th nc suy hn v chia r v ni lon th mi khi ln bang ln ci...
Ngy nay v Hong Sa b chim l triu chng c th gy nn bi s bt ha ca
dn ta...tuy rng nhiu chng xa nay, trong ngoi bo rng l t Vit.
Ri bt cht ni ln t xa ting sng Bin ng v rt ro xen ln vi mun
ngn ting chim hi u lm nn cho bn tin mi pht i ca i RFI:
...Theo tin Hng Thng Tn Kyodo, H Ni 19.09.98. B Giao Thng Vn Ti
mi y hon tt vic xy dng v trng tu nhiu c s dn s trn San H
Ty (West Reef) trong Qun o Trng Sa, gm c bn cha nc ngt, trm my
pht in, khu nh v c sn bay trc thng vi tn ph ln ti 4 triu la l
nhng cng trnh xy dng c tnh cch lu di.
Tng cng nn nhc li l ch mi hai tun l trc y, Pht Ngn Vin B
Ngoi Giao Trung Hoa ln ting phn i v i hi pha Vit Nam phi lp tc rt
qun khi hai o ngm thuc bi T Chnh trong Vng Trng Sa m Trung
Hoa cho l lc lng Hi Qun Vit Nam chim ng tri php. Pha Vit Nam
khc t tho lun vi Trung Quc v cho rng Vit Nam c bng chng lch s
v php l khng nh ch quyn ti hai khu vc Qun o Hong Sa v Trng
Sa bao gm c nhng o b Trung Quc dng v lc cng chim...
C iu m Kham cha ni ra l cho d hin nay Vit Nam cn hin din trn
mt s o ngoi Trng Sa nhng nu b phong ta vng hi phn quanh Qun
o iu m Hi Qun Trung Quc d sc lm m khng cn n thm mt pht
sng no, th bt chin t nhin thnh, tt c ch quyn Qun o Trng Sa hon
ton ri vo tay Trung Quc.
CHNG XVI
C PHT THY V NHNG TM BIA CN LONG VN NAM
Leau est devenue chre, et elle le sera encore plus lavenir, ce qui en fera l
or bleu du XXIe sicle. Ricardo Petrella, 3.2000
T Giang Thnh Ti Chu c Tn Cng.
ng Bng Sng Cu Long c sc cun ht l thng, vi Cao vn l
vng t mi cn bit bao nhiu iu v lch s, a d v con ngi...t by n
nay Cao t thy vn cha th no thu hiu ht c.
Nh ch ring mt vng Tht Sn k b vi ni rng trng ip nm dc theo
con Sng Hu thuc Chu c Tn Cng c coi nh a gii cui cng ca
cuc Nam Tin m thy nh y p qu kh vi bao nhiu tn tui nhn vt
147
tr thnh huyn thoi: Nh Chng C Nguyn Hu Cnh vi m lu dn Hai

Huyn tin phong i v Phng Nam, i vch mt chn tri, nh Thoi Ngc Hu
Khai Quc Cng Thn t hai Th K trc khai ph mit Hu Giang o con Kinh
Vnh T chin lc t Chu c xung tn H Tin gi yn b ci mi.
Ri Pht Thy Ty An l nhn vt vi bao iu b n v c nhng truyn
thuyt. Ch vi mt chic xung bn con mt ming tre nh lm cho mt ti thuc,
t Thy cho chng qua cc ng sng rch tm n nhng ngi au yu cha
bnh cho h v ri cu cho dn c mt vng Tng Sn Sa c qu Thy thot khi
trn dch t honh hnh khng khip. Do uy danh ca Pht Thy ngy mt lan rng
gy kinh ng cho nh cm quyn nn Thy b bt gn cho ti danh l gian o.
Nhng ri Thy cng c th ra nhng bt phi th pht xung tc ging nh hng
Tng si khc. Sau Thy v Chu c, ti Ni Sam thay v xy Cha th Thy lp
ra cc Tri Rung, chnh Thy t tay cuc tay cy, lm gng khuyn dy tn
tinh thn t lp t cng tay lm hm nhai ch khng nn li nh vo b tnh.
Tri Rung nh mt kiu in trang dn d: Tri u tin Thi Sn By
Ni v sau thm mt Tri Bu Hng Cc Lng Linh giao cho t rut ca
Thy l c C Qun Trn Vn Thnh trng coi.
Khi n ra cuc khng chin chng Php trong c cuc Khi Ngha By
Tha vng ranh Long Xuyn Chu c th cc Tri Rungmc nhin tr thnh
nhng cn c hu cn ca khng chin.
C th ni cc Kibboutzim ca Do Thi bui s khai lp quc vo nhng
nm 40-50 c th gii ca ngi v c chnh Cao thi sinh vin rt ngng m v
ri c Phng Bi Am ca Thch Nht Hnh manh nha hnh thnh gia cuc Chin
Tranh Vit Nam thc ra ch l mt m phng rt mun mng mi v sau ny cng
thc Tri Rung ca c Thy c cch c hn mt Th K.
Thy tu luyn khng phi cha ln m ch trong mt cc nh ni m sau
ny l ch xy ct nn Ty An C T uy nghi v trng l nh by gi.
Tn tc l on Minh Huyn danh hiu Pht Thy danh o l Bu Sn K
Hng ni bu mang hng l, hnh thc th phng n gin khng xy cha
khng tng ct ch c mt tm la trn iu tng trng cho ng to ha
huyn vi. Gio l ca Thy th li rt gn gi vi i thng ngha l mt th o
Pht dn thn khng theo i m b o, cng khng theo o m b i.
Thy ch trng T i Trng nm tn quen gi l T n Hiu Ngha
bao gm: n t tin cha m, n vi t nc, n tam bo Pht Php Tng v cui
cng l n ng bo v nhn loi mi xem ra tng qu gin n nhng li chnh l
ging mi su xa ca o. Gn lc nhng chuyn huyn hoc c tnh m tn d oan
m m t c gn cho Thy th gia lc o suy vi Thy l ngi c cng hong
dng o php, em o vo i khng phn bit chng tc tn gio ch ly t bi
bc i m rao ging vi nhn loi chng sinh. cng l m thc rt sm ca mt
nn vn ha ha bnh chun b cho xu hng Ton Cu Ha (Globalization) khi nhn
loi bc vo Thin Nin K Th Ba.
Ngi Hoa Ni ng Bng Sng Cu Long
Ngi Hoa n v sng trn di t Vit Nam c my ngn nm ri, t thi
cn l Giao Ch B di quyn thng tr ca Trung Hoa. V trong sut dng lch s
dng nc v gi nc, ngi Vit phi lin tc chng c li s xm ln v ng
ha ca tc Hn (Sinicization) pha Bc. Cng rt sm t Bc ch Nam, Cng
ng ngi Hoa sng Vit nam tuy khng trc tip nm nhng chc v chnh
quyn nhng hu nh h chim lnh ton b sinh hot kinh t ca ngi Vit v
nghim nhin tr thnh mt th lc chnh tr thch vi mi ch cm quyn.
148
th, mi thi k nng lnh, mi bin ng ca mt nc Trung Hoa cng

thnh hay suy vi u khng th khng nh hng mnh m ti c khu vc ng
Nam Thi Bnh Dng m gn cn nht l Vit Nam.
Kinh nghim Min in, nm 1949 khi Tng Gii Thch thua chy ra o
i Loan th m tn qun gm nguyn mt S on vi Ch Tng l L M
trn xung chim ng khu Bc Min, sau tr thnh mt i qun th ph cp
bc lng thc c sn xut lu hnh ma ty trong khu Tam Gic Vng gy cnh au
thng cht chc cho dn chng Min trong sut nhiu nm v tnh hnh cng cha
hn yn sau bao nhiu cuc hnh qun bnh nh vt v ca chnh quyn Rangoon
v c c s gip can thip ca Lin Hip Quc.
Kinh nghim Vit Nam, nm 1611, khi ngi Mn Thanh t Trung Nguyn
trn xung nh bi triu nh nh Minh, m di thn trung thnh vi Nh Minh
khng chu khut phc lp phong tro Bi Mn Phc Minh. Mt s chy xung Hoa
Nam ko theo m dn chng trn vo cc Tnh pha Bc Vit Nam, to nn mt
vng bin gii mt an ninh sut hai Th K, khin dn Vit v cng thng kh v
s honh hnh ca m gic Tu ny.
Mt s cu di thn Nh Minh khc theo th lnh ca h dng ng bin i
xa hn v Phng Nam. t ngi Hoa di dn ny l du mc quan trng trong lch
s khn hoang ca ng Bng Sng Cu Long.
S liu ghi nm 1679 Dng Ngn ch, nguyn Tng Binh cc Qun Qung
Ty v Trn Thng Ti, Tng Binh cc Qun Qung ng em i binh Trng Pht
(tc di ui sam phn bit vi ngi Mn Thanh) v gia quyn hn ba ngn
ngi trn 50 chin thuyn ti ca bin Thun An b kin Cha Nguyn xin t nn
nc Nam v c Cha Hin Nguyn Phc Tn chp thun cho i v Phng
Nam khn hoang lp p. C iu m Cha Hin khng h bit l khng phi ton
binh on Trng Pht u c thn phc triu nh Ph Xun, trong phi k
vin Oh Tng Hunh Tn.
H chia lm hai ton. Dng Ngn ch cng vi Hunh Tn em binh thuyn
t Bin ng vo Ca Soi Rp, Ca i, Ca Tiu ti n tr ti Vng M Tho,
nh Tng. Trn Thng Ti cng vi Trn An Bnh em binh ti ng Bin Ha,
Gia nh. H cng vi m lu dn Vit ph rng v t o kinh ct ph m mang
ng x, h lp gia nh vi ngi Vit v Khmer sinh con ci v a s chn
nh c lu di ni y.
H l nhng ngi Minh Hng tn gi nhng ngi Hoa cn trung thnh vi
Nh Minh bn Trung Quc, lnh nn Nh Thanh ti Vit Nam. H l nhng ngi t
nn chnh tr, xin nhn Vit Nam l qu hng th hai v h ng gp nhiu
cng sc cng vi nhng ngi lu dn Vit khai ph min Nam t thi Nguyn S.
H cng li cun thm nhng ngi Hoa khc t M Lai Singapore ti bun bn
v li lp nghip.
Ring vin Ph Tng Hunh Tn ko theo c nhiu binh lnh, trn bc
ng khn hoang tm ra nhng vng t mi ph nhiu cn hoang vu hai bn
b con sng Mekong, Tn c ly khai khi Triu nh Nh Nguyn lp mt
Vng Quc ring. Ch Tng Dng Ngn ch trung thnh vi Cha Nguyn t
khng ng b Hunh Tn v m lnh ly khai git. Cha Nguyn phi cng
vi Trn Thng Ti em qun nh dp, giao tranh rt khc lit cui cng phi dng
mu mi bt v git c Hunh Tn, min ng mi li tm yn. Nhng vn c s
tn qun thot c sang Chn Lp sng quanh vng Bin H tip tc chng li Vit
Nam li c h tr bi qun Khmer v nht l qun Xim La khin cho cuc bnh
nh phi ko di nhiu nm cho ti khi qun Cha Nguyn chim c Nam Vang.
149
Cng phi k mt cuc ni lon khc ca ngi Hoa ni ng Bng Sng

Cu Long do L Vn Quang ngi Phc Kin thy phng th t ng Nai suy yu
nn cm u mt nhm ngi Hoa chim C Lao Ph (1747), Cha Nguyn li
phi sai c Phin Trn Dinh Trn i nh l con Trn Thng Ti a qun i
nh dp. L Vn Quang b bt v ch b trc xut v Trung Hoa.
V xung xa hn na, nm 1671 mt nhm th ba do Mc Knh Cu lnh o
cng sau cuc ni dy tht bi chng Nh Thanh, em theo c gia nh v m
binh s hn 400 ngi dng chin thuyn vt bin xung ti Vnh Xim La b
ln Mang Khm mt vng t gn nh cn hoang vu ca Chn Lp.
Mc Cu ti Mang Khm tuy ci tui cha y 30 nhng l tay ho hn, c
ti lnh o, c t chc cng lc cho ph rng v t canh tc, cn m mang bun
bn, thu phc c nhng tay phiu lu giang h k c m hi tc v di trng
lp sng bi ly xu m cc tim ht kinh ti. Vn khng nhn lc, Mc Cu
phi tip tc chiu m thm ngi Hoa, lu dn ngi Vit v Khmer t khp ni
ti, v ch trong mt thi gian khng lu h Mc bin c mt vng hoang vu snh
ly thnh mt khu tr ph lp ra 7 X trong c c Hn Koh Tral tc l o Ph
Quc sau ny, chn Mang Khm lm Kinh , t t tn l Cng Khu Quc rt
sm ni ting l mt hi cng thun li cho tu b qua li: T phng Bc xung t
Hi Nam, Phc Kin...t Nam ln Java, Nam Dng...t pha Ty qua n , M
Lai.
H Tin nh mt tiu Vng Quc t tr khng l thuc vo hnh chnh Chn
Lp hay i Vit. Cng v tnh cch t tr m S Thn Trung Hoa v c cc nh
vit s Ty phng c lc xem t H Tin nh mt Tiu Vng Quc ca
ngi Hoa trong vng bin Trung Nam Hi.
Nhng chnh Mc Thin Tch, con Mc Cu trong bi ta tp H Tin Thp
Vnh c Phan Huy Ch chp trong Lch Triu Hin Chng Loi Ch c coi nh
b bch khoa ton th u tin ca Vit Nam Triu Nguyn li ghi r: Trn H
Tin nc An Nam, xa l t hoang, t tin qun khai ph n nay 30 nm, m
dn mi c yn, bit vic trng trt
T Th K 17, trong bi cnh cuc Nam Tin, m lu dn Vit tuy khng t
nhng tng nhm ngoi ng ng b i v Phng Nam, h cn dng thuyn theo
ven bin tip tc xung xa hn ti Vnh Xim La, c l h cng t chn ln vng
Mang Khm nhng gp cnh sinh hot bt kham nn mt s li tip tc ra i.
Phi i ti khi Mc Cu em ti lc vt lc ti khai khn canh tc v m
mang thng mi th Mang Khm mi thc s pht trin v tr thnh mt c khu
kinh t sm ut, mt trong nhng Th Trn hi ra i sm nht ni ng Bng
Sng Cu Long trc c Cn Th, Bc Liu, M Tho...
Sch Mc Th Gia Ph c chp: T khi ra t Mang Khm th Mc Cu ht
sc lo m mang ci t mi cho mt ni hoang vu vng v m nn c mt ni
ch ba ng o. Mt mt th Cu lo khai khn n in cho dn cy cy v m
mang Hi Cng n cc tu bun cc bin, mt mt th lo xy p n ly, tp
luyn qun lnh bo h cuc tr an v mu cuc c lp. Cu thng ly lng
nhn ngha m x i nn ngi cc ni theo v rt nhiu. Mang Khm chng bao
lu m thnh mt ni Hi Cng sm ut.
Mang Khm nh mt Singapore ca Th K 18, khng phi ch ni danh trong
Vng ng Nam , a danh H Tin cn vang ti tn u Chu, c nhc ti trong
bi tham lun ca Pierre Poivre trc Hn Lm Vin Php 1768: H Tin m
ca n nhn tu bun ca mi nc n bun bn. Hng ha bun bn phi chu
mt mn thu rt nh m thi. (Un Chinois des Mers du Sud, le Fondateur de
HTin Garpardone Emile, Journal Asiatique, 1952).
150
Nhng ri ci ngy khng trnh c l Mang Kh b qun Xim xm ln tn

ph c gia quyn Mc Cu b bt em v Xim La cho ti khi trn c v Trng K
ri h Mc tr li Mang Kh lo toan khi phc.
Cng vn Mc Th Gia Ph chp: V Mang Kh ri, c k mu s ngi Minh
Hng tn l T Qun bn rng. Ngi Cao Min tm tnh hn nht nhu nhc, li
t Mang Kh l t hi tn, tt c ngy i ly vi Xim, ng c khuynh nguy, h
khng th bo tr c, trong khi nhng ngi Hoa pha Bc c Cha Nguyn
cho nh c ang pht trin mau chng, thm vo qun Cha Nguyn cng ang
lm ch Min Ty Chn Lp v i u vi qun Xim La...Vy chi bng thn phc
v vi Nam Triu cho c ch nng ta vng vng l hay hn.
Thy li bn c l Mc Cu ch thn n Ph Xun dng biu xin em t
by X ca mnh khai ph quy phc Nam Triu. Cha Nguyn ng cho v i tn t
Mang Kh li l Trn H Tin, phong cho Mc Cu chc Tng Binh v gi Trn H
Tin, li ban n triu mng m v cho ngi a v trng hu.
Lnh th i Nam khng nhng thm m rng m Trn H Tin nghim nhin
tr thnh tin n chin lc ngn bc xm ln ca qun Xim La.
Mc Cu mt nm 80 tui (1655-1735), con l Mc Thin T sau i tn l
Mc Thin Tch k nghip cha. Ngoi kin thc uyn bc, Mc Thin Tch cn l v
Tng ti, ngoi giao gii. ng tip tc m rng t Mang Khm, lp thm 4 Huyn:
Long Xuyn (mit Ca Mau), Kin Giang (Rch Gi), Trn Giang (mit Cn Th) v
Trn Di (mit bc Bc Liu), v ng cng tng cm qun sang tn cng Xim La,
bo h c vng pha nam Chn Lp...Nm Gip T 1774, Cha Nguyn Phc Khot
chia nc lm 12 Dinh, duy c H Tin vn l Trn, Mc Thin Tch vn gi chc
c cai tr nh trc. Theo mt ngha no th H Tin nh l mt khu t tr
ca h Mc, c thnh ly qun i c c ng tin ring ch phi mi ba nm triu
cng Cha Nguyn theo phin l ch hu.
Cha con nh h Mc tuy xin lm dn Vit lm quan cho nc Nam nhng
vn mt mnh trn t H Tin vn c ci t cch b vng nn h Mc lc no
cng nui mng ln ch c vng vy.
Mc Thin Tch trong bi L Kh Nhn iu t r ci ch kh ca mnh
qua hai cu th:
Hi thng t u thi c tiu
Di dn thin ngoi nht ng ng
Trn bin ring ci cn x bng
em dn ngoi ci mt ng ng
Nhng Tm Bia Cn Long v Pht Thy Ty An.
Vi ch ln y th h Mc u c d dng m chu b thn lu di vi Triu
nh Hu v u c mun cho Vit Nam c minh qun thnh cha ra i ni ng
Bng Sng Cu Long m Vng Tht Sn vi vi sn g khi phc, cy tt, sui
trong vi con mt a l nh h Mc ch th l Hoa a ca Vit Nam vi m
dng tng hi s l ni a linh sinh nhn kit.
Theo Nh Bin Kho Nguyn Vn Hu th khi t ca Pht Thy pht hin
nhng tm bia Cn Long Bi Bi Qun Tnh Bin Chu c chn vo nm Cn
Long Nh Thanh nin hiu th 57, 1792 l thi gian gia nh h Mc cn trng nhm
ti H Tin th cha ai hiu c ti sao.
Ch ring Pht Thy l bc cao minh thng thng thin vn, h t a l,
trung qun nhn s li c vin kin Thy tin tri cho rng Tht Sn hiu rng hn
Vng ng Bng Sng Cu Long l Hoa a ca Vit Nam ni tch t nhiu a
huyt hin linh ch ch ngy khai m ti thi Thng Ngn, vi phng lng
bn b thi v, m hi vnh thanh.
151
Do cc thy a l h Mc dng ln nhng tm bia Cn Long trn m

nhiu ni khin cho anh linh vng kh ca ng Bng Sng Cu Long khng cn
na, tinh hoa s suy kit, t s kh cn khng th no sinh ra thnh nhn anh
hng c na v ri s tr li b l thuc vo Trung Hoa.
Bi vy ni no m c bia Cn Long trn m l c th ha gii ca Pht Thy.
c C Qun Trn Vn Thnh l ngi c giao cho trng trch i cm bn cy
th quanh vng Tht Sn. Cho mi ti by gi, ni ng Bng Sng Cu Long trn
g t cui ngn rch Thnh M, Vnh Thnh Trung, Tnh An Giang vn cn Dinh
ng Th c dn chng th phng. V cng do mi cn mt nn Vn Minh
Mit Vn hng vng cho ti ngy nay.
Tng truyn rng t thi rt xa xa c thy a l Tu tn l Cao Bin
bit c ni lu vc Sng Hng c rng thing h tr cho tc Vit hng vng
trn bc ng i v Phng Nam nn Bin tm cch hm hi nhng rng
thing thot ra ngoi Bin ng n mnh ni Vnh H Long ri sau li tip
tc theo bc ng Nam Tin ca dn Vit.
Ring Phng Nam vi lch s khai ph cha y 400 nm m nh c
c mt kho tng c tch vi bao nhiu chuyn k b bao nhiu truyn thuyt v huyn
thoi tin hay khng tin nhng vn c th rt ra t nhng ngha n d.
Nh truyn thuyt ni v Rn Thn Naga theo Cao chnh l biu tng nhng
Khu Rng Ma (Rainforest) nh nhng tm bt bin khng l, by lu vn ngm c
khi nc sng Mekong trong ma ma l v phun ra trong ma kh khin nng dn
khng b lt v quanh nm bn ma lun c nc gieo trng.
Th cn Nhng tm bia Cn Long ni ng Bng Sng Cu Long th sao ?
Phi chng l biu trng s khng ch ca ngi Hoa trn mt a bn c coi
l trng a ca c nc, trong khi nhng cy th ca Pht Thy chnh l khi ng
thc hng chn ginh li quyn t ch by lu v ang b nh mt.
Pht Thy khut cch y hn mt Th K vi s nghip nh hng ln
lao nh vy nhng m thy th ch n gin l mt vung c xanh trn mt trin
khut no.
Khng cn Pht Thy nhng nay vn cn cc Thy a l Thin An Mn bit
Cu Long l con sng thing, ng Bng Sng Cu Long l trng a l mch sng
ca Vit Nam ni m Nc tr thnh t gi v cng t gi hn trong tng lai
v s tr thnh Vng Xanh ca Th K 21.
Trong khi Vit Nam khng c kh nng t v, th vi vi 8 con p bc thm
ni Thng Ngun sng Mekong, Trung Quc v ang lnh lng tranh ot
ngun nc ri con sng thing s b tt cn cn kit lun mch sng ca Vng
Chu Th.
Tuy nay khng c nhng tm th cm ca Pht Thy trn Vn Nam nhng
vn c Nhng a Con Cu Long (Nhm Bn Cu Long), theo gng Pht Thy
khng ngng thao thc v tm mi cch ngn chn ci ngy khng cn l v,
khng cn ph sa, Cu Long S Cn Dng, t s kh cn khng cn va la nui
c nc, ngi cng s kit v c t nc Vit Nam s ri vo Trt T Nc
Trung Hoa (Pax Sinica).
n H Tin, Tm V Thi Gian Mt
H Tin khng ch p m cn rt giu tnh lch s. n thm H Tin khng
th khng nghe ni ti H Tin Thp Vnh ca Mc Thin Tch vi 10 bi th v H
Tin vit bng kiu ch chn, tho, trin, l vi c tranh minh ha. Ch tn mi
bi th khng thi chan cha c t th: Bnh Sn Mu Bic (Bnh Sn ip
Thy), Chung Sm Cha Ni (Tiu T Hiu Chung), Hang Ni Nut My (Thch
ng Thn Vn), Cnh C Chu Nham (Chu Nham Lc L), Hn Kim Chn Sng
152
(Kim D Lan o), ng H Trng In (ng H An Nguyt), Ph Nam Sng Lng

(Nam Ph Trng Ba), Nhn Cu Sng L (L Kh Nhn iu), Trng Canh Giang
Thnh (Giang Thnh D C), Thn Xm Lc Tr (Lc Tr Thn C).
Tp th c khch Thng Long rt yu chung v t H Tin t c
nhc n nh mt a danh vn hc. ng H v Mng Tuyt c coi nh th h
hu du ca truyn thng vn hc H Tin sau ny.
Cch Rch Gi 90km v pha Ty, H Tin nh l mi t ca Tnh Kin
Giang, rp ranh vi Cam Bt, vi cu to a cht l nhng dy ni vi chy di
ra ti bin to nn nhiu cnh tr ngon mc vi nhng hang ng, nhng hn (Hn
Ph T, Hn Chng) nhng o (Th Chu, Ph Quc...)
Nh my xi mng H Tin hin i sau ny c xy dng trn vng t
vi ny.
Nh mt ng ch thng, con Kinh Vnh T chy di t Chu c vo
sng Giang Thnh em ngn nc ngt t Sng Hu ti mt cho H Tin.
T bn trong Th Trn trn con ng Phng Thnh ni ting vi hai ngi
cha c. Cha Tam Bo c lch s cng thi vi t H Tin c tng Pht Di
c t thi Mc Cu khi ng n m t Trung Quc qua v v c ng cha ny.
Ring Cha Ph Dung c bit ti nhiu hn vi tn Ph C Am T th do
Mc Thin Tch xy cho nng i C Ph C vi mt thin tnh s lng mn vn cn
c truyn tng ti by gi. Ph Dung hay Ph C l tn ca mt loi hoa sen
trng qu v ta ngt hng thm.
Nm 1730, c mt ngi khch phng xa tn Nguyn Ngh lnh cnh gic
d bn Lo dn hai con mt trai mt gi ti t H Tin. L ngi vn hc qung
bc, khch c Mc Cu phong cho lm gia s dy d a con trai l Mc Thin
T. con gi ng tn l Ph C cng c theo hc, ng cho con n bn nh con
trai. Khi Mc Cu mt, Mc Thin Tch ni nghip cha trn t H Tin. Mc Thin
Tch ngoi ti an bang t th cn l khch tao mc vn chng c ti th ph lp
Tao n Chiu Anh Cc lm ni quy t cc vn nhn ti ngm vnh, trong s c
c Nguyn C Trinh (ngi dng k tm thc ln Cha Nguyn trong cng cuc
Nam Tin) t Gia nh xung l mt trong nhng bn th ca Mc Thin Tch.
Ring Ph C lc vn gi trai, khng nhng gii vn th m li c nt p
thanh t nn Mc Thin Tch rt l tng c. Khi khm ph ra Ph C l gi th
c mt mi tnh th mng din ra trong nhiu nm gia i trai ti gi sc. Mc Thin
Tch sau ci nng lm i thip. B v chnh ghen mu nht Ph C vo lu nc
ma p li cho cht nhng may gp lc tri ma Mc Thin Tch kp m np ra v
cu sng nng. Chn cnh i ph du, Ph C xin chng cho c i tu trong ngi
cha ny. Thp cha c xy cao sau ny vn c th vng thy t m ch Mc
Thin Tch k bn m cha trn Ni Lng.
Nng Ai C trong chu p (1961) truyn ngn ni ting ca N S Mng
Tuyt Tht Tiu Mui ly cm hng t thin tnh s y cht lng mn ny.
i v hng Bc 3km ti Thch ng, l mt khi cao ti 90m c hang
rng c cha c, c ng xung t c ca ln tri c nh mt tri chiu sng v
ting gi thi cun vo trong ng nh ting so nhc vi vu ni m Mc Thin Tch
lm bi th Thch ng Nut My.
Gia cnh th mng y khch tham quan bng phi khng li khi ng trc
tm Bia Cm Th m Cao ngh rng l ra nn gi l M Bia Thng Tic, ghi li
cuc thm st 130 thng dn Vit ca qun Khmer vo thng 3 nm 1978. y
khng phi trng hp ring l. Khng xa ni u mt con Kinh Vnh T v pha Bc
Chu c, gia Ma Th Hn y khong gia hai Cha Phi Lai v Tam Bo l mt
Cnh ng Cht ni lng Ba Chc, qun Khmer hung d nh mt on m binh
153
trang b v kh ti rng, sau khi vt qua bin gii xng vo cc nh cc cha cc

hang ng ni c ngi Vit n np bt ra tn st tng cng 3157 ngi phn ln l
ngi gi n b v tr em vi kiu git chc. V cng khong thi gian , c
dn o Th Chu pha Ty-Nam o Ph Quc, cng b qun Pol Pot tn st, trong
s nn nhn c ngi chu rut tht ca ng Khc cng l bn thn thit ca Cao
thi sinh vin lc ang l mt n tu.
Ch ni ti m binh, i qun Pol Pot m qun nhc tn ph thy theo ng
Khc l mt thiu st. Cao hiu rng ng mun ni ti ngi iu khin t xa
(remote control) t Trung Quc.
ng ch ranh gii gia Vit Nam v Cam Bt trong hn ba Th K
lun lun b nhum mu, mu ca nhng ngi dn hin lnh v ti, nn nhn ca
mi th hn lch s.
Mt thong rng mnh trong ci lnh ca hang ng, c ln khut u y mi
t kh. Cao nga mt nhn ln tri cao vn c thm thm mt mu xanh nh ngc
thch vi thn nhin tri i nhng m my trng ng. Phi chng mi tn thm kch
do con ngi t gy ra u v bao gi cng l qu nh n v ngha thin
nhin vn c p mt cch tht v tnh.
T Thch ng, khch c th ngm cnh ni i trng ip tri di sang bn
kia bin gii. Ni c ni Chu Nham cng vi nhiu hang ng su, c ng Thch
Sanh vi chuyn c tch Khmer Thch Sanh chm u trn, vi cy n thch nh,
gi t cho bi Cnh c sa Chu Nham.
ng H l ca sng Giang Thnh, bn phi c ni Ng H, bn tri l dy T
Chu. Cnh p thanh thot nhng phi ti y vo m trng rm thy cnh
Trng In Mt Nc cng ca Mc Thin Tch.
Ti Mi Nai cch H Tin 4km, vi bi ct trng vi bin tht xanh v nhng
con sng lnh. y chnh l cnh vnh trong bi th Cnh thn Lc Tr.
Nam Ph cch H Tin 10km hng ng-Nam trn ng i Rch Gi, c
o ni p bi tm quanh nm im sng. L cnh ca bi th Nam Ph sng lng.
n thm H Tin ri khch tham quan khng th khng tm c vi Thi S
ng H Lm Tn Phc khi vit v H Tin qu hng mnh: k th thay, nh
hu ht. C mt t hang su ng him ca Lng Sn, c mt t ngn chi vi
gia bin ca H Long. C ni vi ca Ninh Bnh, mt t thch tht s mn ca
Hng Tch. C mt t Ty H, mt t Hng Giang. C mt t cha chin ca Bc
Ninh, lng tm ca Thun Ha. C mt t Sn Ca Tng, c mt t Nha Trang
Long Hi.
Nhng cng ri sau khi ri t H Tin, mt hn non b bn i Vc
(Grand Canyon), thy mt H Tin hin ti nht nha khng sao ui kp c
qu kh.
Ni Paris Khng C Ma ng.
Ngay sau Ha c Gip Tut 1874 nhng t 6 Tnh Nam K cho Php,
ngi Php tch cc y mnh vic khai thc thuc a qua Cng ng ngi Hoa
c nh gi cao qua c tnh cn c chu kh ch tn v c khiu lm n bun
bn. Ngi Php cho m ti Si Gn mt vn phng di dn c tn l S Tn o
chuyn lo th tc nhp cnh cho cc Hoa Kiu mun vo Vit Nam m min Nam
vn l vng t hp dn nht. H l nhng di dn kinh t nhng k c hi, ti tng
t lin tc t Th K 18 ti gia Th K 20. D ti tr h vn d dng khi u
cuc sng mi bng cch tm ti nhng ng Bang Hi lp nghip trc v c
tn tnh gip . Ti trc hoc sau, ngi Hoa ni chung rt tng tr on kt.
Ngi Hoa Vit Nam ngay c sng ni vng t ai ph nhiu l ng Bng
Sng Cu Long, t ai chu chn ngh lm rung vt v, k c giu tin h cng
154
khng ham lm in ch phi i u vi m t in ngho quanh nm lam l

ch mang ting bc lt.
H khn ngoan chn ngh bun bn t cc nhc m li hng li nhiu,
nh th t nhng ca hng chp ph kim tim thuc bc mc ln ni no c khi
bp, ngha l khp hang cng ng ngch, ln hn l lp nh my xay la cng vi
cc trm thu mua la go cy tri v lin kt vi nhau qua cc Bang Hi i ti c
quyn chi phi c nn kinh t ca ton Vng ng Bng Chu Th.
Vi thi gian, th lc ngi Hoa Vit Nam ngy cng ln mnh. Ti gia
Th K 19 (1841) mt i Bang c thnh lp Si Gn ly tn l Hoa Ph Cng
S, gm cc Bang ngi Qung ng, Triu Chu, Phc Kin, Hi Nm. (Ring
ngi Minh Hng khng c k l ngi Hoa thc s). i Bang ny khng
nhng l c quan ti phn gii quyt tranh chp ni b gia nhng ngi Hoa vi
nhau m cn c c quyn hn rt ln v chnh tr v kinh t, quyn cp th c tr,
quyn n nh gi go trn th trng.
Trong sut thi Php thuc (1884-1945), v quyn li khai thc v c l do an
ninh thuc a, li thm p lc t nc ln Trung Quc, Cng ng ngi Hoa
Vit Nam c hng nhiu quy ch u i nht: Hoa kiu n t Singapore c
lp Bang ring (Clan Singapore), Hoa kiu mang quc tch Anh c cu lc b ring,
Ch Ln c ring Hi ng Qun Ht nh mt chnh ph trong chnh ph vi
quyn qun l kiu dn, hi oi, nh gi la go v mc xut nhp cng...i li
Trung Hoa cho Php quyn truy lng v dn nhng nh cch mng Vit Nam
ang hot ng chng Php ti Hoa Lc.
Ch Ln hay i Th, tn do Tng Trn L Vn Duyt t, ban u tha tht
thi Francis Garnier 24 tui cn lm Trng trc khi cng vi Doudart de
Lagre lp on thm him Php ngc dng sng Mekong (1866-1868) tm mt
thy l giao thng vi Trung Hoa.
Sau vi thi gian, Ch Ln tr thnh ni th t ng ngi Hoa nht, l
trung tm thng nghip v cng nghip cung cp hu nh ton b nhu cu dn
chng min Nam; h hu nh c c quyn tn dng i vi gii nng dn ngi
Vit.
Ni ng bng Sng Cu Long, ngay t u ngi Hoa sng tp trung thnh
tng cm cc Th Trn xen k vi ngi Vit v ngi Khmer. ng nht vn l
hai nhm ngi Tiu v ngi Qung.
Do nhu cu giao thng, nhng ngi Hoa ny ni c c ting Vit v
ting Khmer.
H gi mi quan h cht ch vi gii ngi Hoa Ch Ln rt sm, qua con
Kinh Tu H t 1819 l ng thy vn huyt mch ni lin Ch Ln vi ton
mng li sng rch ca ng Bng Sng Cu Long.
Ngi Hoa ch chim khong 2% ton dn s Vit Nam qua kh nng doanh
thng l u im ca h, nhng cn phi k ti c nhng th on tranh thng
bt chnh qua u c tch tr ph gi th trng, tham nhng h ha mi gii cm
quyn k c di ch Cng sn, h cu kt vi nhng tay ti phit quc t Vng
ng Nam i ti nm c quyn v kinh t khng ch ton mng li thng
nghip, t bun s bn l nng sn ti sn phm cng nghip, sang ti cc dch v
ti chnh v chuyn ch. Ngn tn gi Ch Ln ca ngi Hoa nghim nhin tr
thnh mt khu quan trng trn trc kinh t i Loan Hongkong Singapore m theo
thut ng bo ch by gi gi l Khi Kinh T i Hn CEA (Chinese Economic
Area).
La Cch Mng Tn Hi t Nam K.
155
Nh cch mng Trung Hoa Tn Vn trong thi k bn ba, tng ba ln ti

Vit nam. Qua cc t chc Trung Hng Hi nh nhng chi b hi ngoi ca Quc
Dn ng Trung Hoa, Tn Vn ht sc thnh cng trong cuc vn ng cc
Cng ng ngi Hoa Nam K gp cng gp ca cho cuc vn ng Cch Mng
Dn Quyn ang din ra Hoa Lc.
Trong mt cuc hp vi cc ng hng Ch Ln, Tn Vn a ra nhn
nh tnh hnh chn mi cho cuc cch mng lt triu nh Mn Thanh v ngay
sau ng nhn c s ng ht sc ln lao ca mi tng lp ngi Hoa. i
ti u ng cng tm cch tip xc vi cc Bang Hi, ha gii nhng bt ng gia
h v kch ng nim t ho Hn tc h lun lun hng v t m Trung Quc
vn t ngn xa l trung tm ca thin h, ng thi khuyn nh h vn mi l
ngi Hoa khng b ng ha vi ngi bn x
Sau cuc Cch Mng Tn Hi 10.10.1911, Tn Vn c suy tn nh Quc
Ph ca c nc Trung Hoa. ng nh c vng ca ng, Cng ng ngi Hoa
hi ngoi cho d u v bao gi cng vn lun lun l b phn gn b vi nc
m n theo ngn t ca phng vin tun bo Vin ng Kinh T th h v ang l
nhng cnh tay vn di ca Trt T Trung Hoa (Pax Sinica) c Lc a ln Hi
o.
Di thi h Anh, Kyaw Nyein m t t nc Min in nh mi X
Hi Hnh Thp (Social Pyramid) vi di y l bao nhiu triu ngi Min in
ngho kh ngu dt v b bc lt v trn nh l mt thiu s ngi ngoi quc Anh,
Hoa, n...
Ring Vit Nam, cho d bc qua Th K 21, tri qua bao nhiu cuc
Chin Tranh Cch Mng, th vn c mi l cu trc X Hi Hnh Thi di y l
nhng ngi dn bn x ngho kh t hc b khai thc lm thu lm mn n nh
u ngay trn chnh qu hng mnh, trn chp nh thng trc vn l nhng
khch tr thiu s ngi Hoa, ch c i thay nhng lun lun gn b hu c vi h
l giai cp thng tr sau nhng ng Ty Thuc a, nhng ng Tng Cng Ha th
nay n lt nhng g T Bn vn rt c tin cy qua c nhng hp ng di
hn ti 50 nm trong nhng dch v lm n b vng. Giai thoi Ngoi Trng
Nguyn CThch ni chuyn vi k gi Milton Osborne khi ti thm H Ni vo u
thp nin 80 v nh nh nc s ph v c quyn thng mi ca ngi Hoa
min Nam nhng thc t 20 nm sau th hon ton ngc li, ngi Hoa c
chnh ngi cng sn Vit Nam tip thm sc mnh v ng Thch th nay cng
cht.
Bng i mt chim thy sut dc hai bn b con sng Mekong hng v di
hn 4200km y, l c mt qun th ngi Hoa phn vinh v sung mn, nu v von,
ni theo ngn t y hc ca Bc S Duy, th l nhng tng m c th lm nghn
mch m phu thut (surgical resection) th bao gi cng au n, nhng qua s hi
nhp v chuyn ha lnh mnh th li l nhng ht m tt HDL thng mch,
khng bi vin thuc tan m k diu no m do bi s thng hoa mi trng t
Ton Tr sang Dn Ch.
CHNG XVII
N CI KHMER V
HONG HN TRN SNG MEKONG
It takes a great deal of history to produce a little literature
Henry James (Hawthorne, 1879)
Sp ti Phi Trng Quc T Pochentong,theo trm khng lu v l do k thut
phi cng cha c php p. Chic my bay li nghing cnh o mt vng ln,
156
bay qua Bin H vi bao nhiu hnh nh v von khi th ging nh mt thng n v
cm khi th ging nh ti diu khng l ca loi nhai li vi con sng Tonl Sap i
dng qua hai ma kh l nhng by gi th ci Bin H nc ngt ln nht Chu
y hin ra nguyn hnh l con s 8 chic cng cm chn giam hm hn mt na
triu ngi Vit t bao nm sng yn trn va c v la y.
Qua knh long long nh nng, con sng Mekong tri ra nh mt di la
o, c Quatre Bras ting Min gi l Chamean Mon, ni t li ca 4 dng sng
cng hin ra ri mau chng bin mt ch cn li ci nhn mt chim ca mt Th
Nam Vang vi nhng nh cha thp v in i hong cung nh trn tm carte
postale trc khi my bay p xung mt phi o trng tri.
Cnh ca my bay va m ra l bc vo mt th gii hon ton khc. Mt
Phi Trng Nam Vang vng lng v xm ngt. Ch c nghi thc ngoi giao ti thiu.
Vi li cho n v bt tay x giao, mt pht ng chp hnh bn nhng n ci
Khmer lnh lo. Ch thy chng gai mnh mng pha trc.
Cng vi m nh bo, ng Khc theo chn phi on Ngoi Giao cao cp t
Si Gn sang Nam Vang bn v vic ti lp mi quan h bang giao b gin on
t 63 thi Sihanouk, ng thi cng cng khai ln ting yu cu chnh ph Cam
Bt phi bo v sinh mng v ti sn cho thiu s Vit Kiu ang b khng b trn
t Cam Bt.
Vn nhng thng nm soi bng bn dng sng Mekong, con sng lch s, con
sng thi gian v cng l con sng cui cng y, trong khong hn 300 nm, lch s
bang giao Vit Nam Cam Bt l mt tch ly th hn, lun lun l nhng bc thng
trm, y bo ng v nhng thm kch ti din. Nhng ngi Vit di dn, tng t
khc nhau ti Cam Bt, sng qun t hay ri rc th thm ha cp dun vn lun
lun l li gm Damocls treo trn u trn c h.
Khng k nhng v chm git thanh ton l t th rt sm t u Th K 18
theo k gi L Hng, nhng t cp dun ngi Vit u c ghi li trong Nin
Gim Hong Gia Cam Bt.
1730: Mt nhm Khmer vng Banam gn Lo ni dy tn st tt c ngi
Vit khin Cha Nguyn phi gi qun sang gii cu.
1769: Nhm Khmer khc t t lin i thuyn ra nh cp o Th Chu,
ph nh ca Gim Mc B a Lc, lng git cc con chin v chng sinh ngi Vit.
1778: Ton ngi Khmer khc trn qua bin gii sang H Tin ph Nh Th
Pinha-Leu hm hip cc b phc v git chng sinh ngi Vit.
1818: Nhm ngi Khmer cung tn trong Tnh Baphom ni dy tn st ngi
Vit. Vua Khmer lc l Ang Nom II cng rt th ght ngi Vit v c d nh git
tt c Vit Kiu sng trn lnh th Cam Bt.
1834: Tng Trng Minh Ging i tn t Cam Bt l Trn Ty Thnh, bo
h vi hai bn tay st, c ti chuyn quyt cng gy thm ni th on, khin Vua
Khmer phi cu cu qun Xim La v Vit Nam phi rt v sau .
1863: Php bo h ng Dng vi chnh sch chia tr gy thm mu
thun Vit Cam Bt.
1945: Cp dun khng ch xy ra lnh th Cam Bt nh Preyveng, Takeo,
Svayrieng...m cn lan rng sang cc Tnh min Ty ng Bng Sng Cu Long
nh Tr Vinh, Sc Trang, Chu c dc theo b Sng Tin. Nhng ngi Khmer h
ko theo tng on vi dao phng v gy gc i vo cc p xa xi tm cho c
ngi Vit git ri cp ca t nh. Ngi sng st chy thot th ch cn 2 bn
tay trng.
1970. Lon Nol lin kt vi Sirik Matak theo M o chnh Sihanouk. Khc vi
Sirik Matak dng vng tn, Lon Nol xut thn gii bnh dn khng nhiu ti nng
157
nhng li y tham vng, leo ln nh quyn lc qua ng binh nghip v nhng nm

thng trung thnh vi ng Hong Sihanouk trc khi tr mt phn trc.
T nhn l ngi Khmer thun chng (pure Khmer), rt hnh din v nc da
c bit ngm en khc hn vi bn Vit, Lon Nol rt thch c lnh trng thuc cp
gi l B env khng du tham vng qua vic trng dng mt ta lu i c t
thi bo h Php thi k m Francis Garnier cch y hn 100 nm th mun gi
l s mnh khai ha (mission civilisatrice) ca nc Php i vi ng Dng
sng lp ra Hc Vin Khmer-Mn nhm phc sinh nn vn minh Angkor Khmer mt
thi huy hong nhng li mang y thng tch v bn Thmils ngoi bang phn bi.
T a ra huyn thoi v con c su trng, vt thn thoi ca dn tc Khmer,
xut hin trn khc sng Mekong gn Nam Vang, li c thm Ph Tng thng M
Spiro Agnew tng cho mt con voi trng biu tng cho vt linh, Lon Nol t cho l
c Tri Pht giao s mng lnh o nc Cam Bt, thay v hng v tng lai,
Lon Nol bm vo qu kh, tr v vi nhng n i, tm li nhng sm k vit trn
l tht nt nh thc thn thnh phi tr dy. Vi o tng ngng cung v s v
i y m mt nh bo Php gi l mgalomanie-folie des grandeurs, lm li
lch s, chnh quyn mi Nam Vang ch c kh gii v trang l tinh thn bi ngoi th
hin bng cuc thnh chin chng Vit Nam.
Cha y mt thng sau khi nm ht quyn bnh, u thng 4, 1970 Lon Nol
ra lnh cho qun i khn trng lp cc tri tp trung trn ton quc giam gi tt
c ngi Vit.
Nam Vang nh ang ln cn st khng phi v Th ngy cng b c lp
vy hm do tnh hnh chin s trn khp chin trng ng Dng ngy cng ti t,
m l do chin dch cng khai bi Vit mi c pht ng.
iu nghch l l trong khi Cam Bt ngy cng ph thuc vo qun i min
Nam Vit Nam, c vic phi gi cc tn s quan sang hun luyn Vit Nam, nh t
bao gi, khng sao c ha kh gia nhng ng minh bt c d y. H em t Vit
Nam v nhng cu chuyn ti t v k th, tht hay khng tht, nhng ch tng thm
s gin d ca chnh quyn Nam Vang, cng thm vi cc bi bo ni v nhng
m lnh Vit cng sn hay khng, th vn hnh x nh on qun vin chinh khng
k g ti cm xc ca ngi dn Khmer khi m h vn cha qun c ni chua
cht ng cay trong qu kh.
Trc t Si Gn, ni Vn Phng Hng Thng Tn AFP, ng Khc
c thy trn trang nht cc bo pht hnh Nam Vang k c t Le Courier
Phnompenois lun lun cho chy cc khu hiu bi Vit rt qu khch: Vit cng l
k th v Ngi Vit l k th truyn kip ca nhn dn Cam Bt.
cng l ch c tn tnh khai thc rng r trn i Pht Thanh Nam
Vang bt nghe c t Si Gn. Ngi ta ang c tnh xa nha ranh gii phn bit
gia vit cng v nhng Vit kiu hin lnh ang sng an phn Cam Bt. Cao
im ca phong tro bi Vit phi k l t khi c cuc meeting khng l ti Olympic
Stadium ngay gia Th Nam Vang. Gia ting nhc hng xng trn v c nhng
ting phng la chi chang l lun phin cc bi din vn xch ng nhc li nhng
trang s u tranh sng cn ca dn tc Khmer chng li cc cuc xm lng chim
t v h h khc ca bn r Bc hay Yuon tc l ngi Vit, iu ng lu l
Thi Lan khng h b ng ti. V tu chung tt c cng i ti kt lun l bao
nhiu tang thng bt n ca t nc Cam Bt hin nay u do bn Vit Kiu gy
ra c thi bnh th gian thng bc lt trong thi chin th l hang bao che cho vit
cng xm nhp vo t Min.
158
Tip theo cu hi phi lm g cu t nc Cam Bt v bo tn nn vn

minh Angkor Khmer mt thi huy hong. Cu tr li mun ngi nh mt l git!
git! phi truy lng thanh ton ht bn Yuon tc ngi Vit.
Cuc biu tnh rm r din ra sau c mnh danh l cuc Din Hnh
Ton Quc ng Tm vi tham d ca Tng Lon Nol, Hong Thn Sirik Matak,
Long Boret v ton th ni cc. C mt rng ngi bng bng kh th, t sng n
nhng li d tha gio mc dao ba Ximn v gy gc v c hng hc la cm th.
V ci g phi n n. Ngay gia Th Nam Vang ng lot xut hin trn cc
bc tng l nhng khu hiu bi Vit khng ch bng ting Khmer m cn c c
ting Php ting Anh. H mun cng khai vi th gii. We must kill all Viets in
Cambodia. V c nhng bch chng v hnh cc quan li triu nh Vit Nam xa
mt d dn tay m c gi Min v hai chn p ln trn nhng chng u lu ca
ngi Cam Bt. The worst is over (iu t hi nht qua ri). Trn khp ng
ph h ni vi nhau nh th.
Bc vo hnh ng, khi u l k hoch khai quang cho Nam Vang. Trc
s chng kin ca cc nh bo Ty Phng, Cnh St v cc ton lnh Khmer
nhiu tn mi c tuyn m qua m cn tr mng, trang b th khng ging ai,
sng AK ch to Trung Quc bn cnh khu M-16 ca M c nhng cy sng
carbine c t thi Php, nhng h ging nhau ch c ngi no cng eo ba v
c tng Pht, nh b o gip v hnh thing ling bo v h trc ln tn mi n.
Lon Nol ang xy dng mt o qun thay v phi qua on ng chin binh
m hi ni qun trng th li tin vo sc mnh siu nhin ph thy. Nim tin bn
khai y em rao ging li ko rt nhiu nng dn k c nhng ngi Vit gc
Khmer, Khmer Krom (thuc Kampuchea Krom-Mt Trn Gii Phng ng Bng
Sng Cu Long) t Vit Nam t tr v.
V cuc thnh chin bt u bng mt trn Tonl Sap, thng li chc chn
nhng yn tnh v vng bng ha lc i phng. m lnh Cng Ha Lon Nol c
my chic xe nh binh Molotova c ca Lin X v c xe vn ti dn s Coca Cola
ch ti b sng Tonl Sap ngay st Th , h chia thnh ton i ti tng cn nh
ni ca cc gia nh bn bin ngi Vit, vn sng ngho nn nhng yn n
t bao th h. H hng say cht giy git sp tng cn nh. H ci h h, nhng
n ci Khmer v cm lnh tanh v c nhum v ngy di. Nhng cn nh p p y
khi va xung th ch cn l nhng mnh g vn c mc cng vi gia dng
bng nha c th m cun tri theo dng.
a ch mi ca cc gia nh nn nhn s l cc khu nh giam tp trung. L do
gii thch t ming vin T Lnh Cnh St, cng l ngi em ca Lon Nol, tht gin
d l phi dp sch nhng hang vit cng y bo v cho Th Nam Vang.
Tip , cn kinh hong hn c ci cht tc khc, ngi ta bt u chng
kin ngay gia ng ph Nam Vang, nhng cnh man r b lc din ra. Ni ny,
dm ba n ng Vit i ring l b m ng ngi Khmer xm li hnh hung n
ng qu, nu c b chy th b h hon l vit cng v ri cng b cc ton ngi
Khmer khc rt nh cho ti cht. Ni gc ph khc, l cnh mt l thanh nin
Khmer ci h h khi lt trung c c thiu n Vit em bu khp ph ri em i
hm hip tp th trc khi git.
c lnh gii nghim p dng ring cho ngi Vit t 6 gi chiu ti 6 gi
sng hm sau. Nam Vang ban m nh tr li thi k Trung C, khng n ng
hoang vng ch c nhng by chut i dn d ma qui sn sng nho ra cn vo
chn ngi i ng.
Nhng ngay c gia ban ngy cng t ai dm bc ra khi ca rc ly
ci cht. Vy m mt s khu h cng khng trnh c b cc ton lnh Khmer li
159
ra khi nh c n b tr con, ring n ng th b dn i gia ting la khc van ly

ca v con h. V d nhin khng mt ngi no tr v.
Tr mt s rt t gia nh ngi Vit tht kh gi sng trong nhng khu sang
trng thng lu vi bit th kn cng cao tng th cha b ng ti nh Bc S
Henri Nhiu bn ng Khc, nhng h cng rt thc thi bit rng s ti ci ngy
khng th trnh nn h ang tung ht tin v vng ra hi l cc vin chc cao cp
Cam Bt sao cho c c nhng tm giy thng hnh i bt c u min l c
thot ra khi x s oan nghit phn bi v y cht chc ny.
Kamm mt nh bo M gc Do Thi, chng kin cnh tng thiu s ngi
Vit b truy lng v st hi khng th khng nh li nhng k nim thi th u vi
nhng t pogrom m gia nh anh tri qua di thi c Quc X khi Hitler ln
nm quyn.
Lon Nol, Sirik Marak th mun rm r qung co vi th gii v mt t nc
Cam Bt ang hi sinh nhng ng Khc th li thy rt khc, gia rt nhiu gin d
v ting ng ng thy x Cha Thp nh ang lc ng lch s i vo bt trc,
vt v trong cn hp hi, v ang cht dn. Pour certains le Cambodge renait,
dautres le voient mourir. Trong s nhng ngi khc c ng Khc.
Nhng ngy tip theo sau cuc biu tnh tun hnh, kt qu nhn tin l ni
bn ph pha nam Th Nam Vang ngi ta bt u thy ni dnh ln nhng xc
cht vi y phc thng dn trn sut dc mt khc sng Mekong: Xc nm p, xc
nm nga, xc khng u, c chm xc bn hoc nm ngi b ct tay ct chn vo
vi nhau bng lt tre sc hay c dy thp. Mt Linh Mc ngi Php ni trong nc
mt vi m nh bo: Ch hai ngy nay thi ti m c con s ln ti c ngn,
c bao nhiu l con chin ca ti trong k c cc chng sinh th cng khng lm
sao m bit c.
Gia cnh du si la bng y, phi on Si Gn v c cc nh bo c
mi tham d bui trnh din V iu C Truyn ca Cam Bt ti Hc Vin KhmerMon m l ra ng Khc rt thch. Nhng qu l khng phi lc khi m tin tc t cc
ni v ton l nhng thm cnh cho nhng Cng ng thiu s ngi Vit, v
ng l th mt an ninh v cng l ci c cm nh bo khng c ra khi Nam
Vang. Trong mt thnh phng ln, ch c nhng chic qut trn quay nhng vng
chm khng sc khuy ng bu khng kh nng hc v c nh c qunh ca
th kh hu Chu Gi Ma.
Tm phng ln lm nn cho sn khu l cnh nt huy hong ca Khu n
i Angkor gia mt rng cy vi nhng khi v tri. V nhm v cng l m tr
gi Khmer iu luyn trong mt v iu un ln nhp nhng v tht mm mi t c
tay c chn un cong theo cc ngn nhng sao li v hn.
La culture Cambodgienne est finie. Bc S Henri Nhiu ngi cnh quay sang
ni vi ng Khc nh vy. Ngh thut c cn cht gi tr hay ngha no khng
trong giai on chuyn mnh lch s v gia cnh sng hn mang ny. Vi ngi
dn Khmer lm than, th tn Angkor nh mt php mu, l cy cao bng c cho h
tr mt, gip h hy vng tm li c nhng thin ng mt.
ang gia bui trnh din in pht tt, mt entracte bt c d. Trong th
tranh ti tranh sng, khng kh nh c thm v oi nng. Nam Vang thi gian gn
y lun lun b tt in v thiu nhin liu nhng ngoi ch en th d tha. Cam
Bt t thi Sihanouk tham nhng, nhng cn t hai hn khi chuyn sang chnh
quyn Lon Nol From bad to worse! Mt c k gi M ma mai ni nh vy.
phi chng cng l mt kha cnh vn ha khc ca con sng Mekong.
Trong khi ngi ta ang c khi ng chic my pht in Honda chy sng. ng
Khc v Bc S Nhiu b ra v trc.
160
i vi ng Khc nh bo th Bc S Nhiu. ngi bn c by nhiu nm ca

tui thanh xun H Ni, c mt trang tiu s kh hp dn. Ngi gc mit Hu
Giang, hu du ca cc th h tin phong Nam Tin, t nh vn l quan to Triu
nh Hu. M theo Nhiu th chc ti Kinh Hu ng phm ti chc gho my b
Cung Phi sao nn b Nh Vua ni gin m y tut v trong Nam, vy m ng
cng tr thnh Khai Quc Cng Thn sau ! Diu ct th nh vy nhng khng
phi Nhiu khng hnh din v ci gc ci ngn y, bi v c mi ln cng t Henri
Nhiu v thm qu tui tuy cn t nhng khi no cng c sp cho ngi ni chiu
trn chiu gia vi my v trng lo ch t sao.
c hc Chasseloup-Laubat cng thi vi Sihanouk, sau ra H Ni hc Y
Khoa ri i Php, lm interne des hpitaux de Paris chuyn v ni khoa v cc bnh
nhit i. Sau mt chuyn ving thm Angkor, Henri Nhiu quyt nh li Nam
Vang hnh ngh thay v tr v Si Gn. ng rt c mi gii trng vng k c
ngi Php v cng rt thn thuc vi Hong Gia Min.
Nhiu l in hnh cho mu tr thc bch khoa c o to u Chu.
Khng ch gii v chuyn mn y khoa, ng uyn bc v mi phng din. Nhiu
tng c so snh nh mt cun T in sng. ng c th say sa ni v Angkor
nh mt chuyn vin ca Trng Vin ng Bc C.
Sng trn x Cha Thp nhiu nm nn rt am hiu tnh hnh, ch trong t pht
bng th ting Php t Paris, ng khng ch v ra mt hot cnh chnh tr ca Cam
Bt (topopolitique sur le Cambodge), m c phn tch c ng lc su xa ca cc
din tin phc tp y. Khi c hi ngh sao v ngi dn Khmer ni chung, Bc
S Nhiu ni vi ng Khc:
- H mc cm ngay c trong cnh n l: cng b Php h, trong khi bn
Vit c ngi Php nh gi l cn c chu kh th ring bn Min, Lo th b ch
l km thng minh v li bing...
cng l l do cng c b my cai tr km kp ca thc dn Php c ba x
ng Dng a s l ngi Vit.
Nhiu ni tip nhng ln ny vi nhn quan ca mt nh phn tm hc theo
Freud:
L ra dn tc Khmer v c t nc Cam Bt s d dng sng hnh phc
hn v h khng ng phi chu ci au ca mc cm hin ti nh nhoi nh vy nu
khng c ci qu kh chong ngp ca nn vn minh Angkor.
Bc S Nhiu tip:
- Nh Alfred Adler nh tm l hc o pht biu: Khi m mc cm t ty
cng ln th nhu cu chinh phc cng mnh v s khuy ng cng thm khc lit.
Lon Nol l tiu biu cho ngi Khmer, vi ci v b ngoi t ho v kiu cng
chng tc nhng n du ng sau li l ci mc cm t ty v c s hi na, li c
cng thm vi lng th hn th s hung bo m qung tng gp 3.
Ngi thy thuc ti ba y a ra c mt chn on nh cn ca con
bnh Cam Bt:
- Nn vn minh Angkor Khmer vi nhng k quan kin trc v c nhng cng
trnh dn thy tn k lm kinh ngc c th gii, th nay mt ln na h cng lm
bng hong c th gii bng cch hnh x nh nhng nhm dn b lc ca thi k
ng, li xa trc triu i Angkor hng nhiu Th K. H nh b qu m,
ang ri vo mt cn m hoang tng (paranoia), v c y mc cm t ti, nhn bt
c ngi Vit no cng l k th.
Khng tm ra vit cng th m Vit kiu ng nhin tr thnh nhng con d
t thn (bouc missaire). Phi chm ht bn ng chng vi ti n, gin c chm
tht. Tm l hc gi l s i ch (dplacement).
161
Nam Vang l Kinh u tin trn b sng Mekong vi Cung in n i

nhn ra Quatre Bras, ni m tu b ln t ngoi Bin ng c th ngc dng sng
Cu Long ln ti tn Nam Vang hoc xa hn. Ni m c sau mi ma ma, ph sa
t 4 dng sng v bi cao m rng thm cho hn o nh i din vi khch sn
Cambodiana, ni m nhm doanh nhn Singapore Agressive Hotel Group d tr
xy thm mt khch sn 5 sao mi.
Nam Vang cng nh nhng Thnh Ph ln khc ng Dng vn cn
nhiu du vt k nim t thi h Php. T b sng Mekong i vo vn l nhng
con ng thng tp vi hai hng cy xanh v nhng bit th kin trc p d
nhin l nay c k v c d bn hn. Ch cn nhng ngi cng chc Khmer gi
cn ni c ting Php. Bnh m baguette th khng xa l g vi c gii bnh
dn.
Khi m ch nhn ng l nhng ngi Php i ri vn cn cc tim n Php
sang trng my lnh bn b sng Mekong nh LAmbroise, La Taverne vi nhng
trang di thc n cc mn Php: Chateaubriand aux chalotes, crme de
volaille...khch snh iu cn c th ku c mn Coquille Saint-Jacques gi tn bi
bin Vng Tu bn Vit Nam ni ngh mt ca cc ng Ty b m thi thuc a c
v d nhin khng bao gi thiu nhng chai ru vang tht him qu ho hng. Cho
d t ti u vn c gii thng lu bn x a chung.
V nu ch qun l mt gia nh ngi Php th khng khc g mt qun n
sang trng Paris, s c mt ng Ty rt snh si ng hu ru v d nhin c
chn chai ru no ngon v hp vi khch hng nht. a s khch by gi l
nhng ch nhn da vng mi ca t nc Cam Bt nh Nht, i Hn, Singapore,
i Loan...M theo Henri Nhiu th khng phi ch y m ngay ti u chu trn
t nc Php c mt s i ch kh mt mt cho cc ng ch c da trng.
Ch c iu nhng t im sang trng 4-5 sao y l loi tn ti nh nhng c
o gia mt i dng ngho i l t nc Cam Bt.
Ch cn bc ra khi cnh ca my lnh t mt khch sn ngi ta b vy
quanh bi mt l n my: m n b b con, n ng ct chn v c nhng c gi
nhng ngi dn thc s ca t nc Cam Bt. a s l nhng nng dn b ht
nh ca rung vn v Th v cc Thnh Ph trn chy chin tranh.
Ngi nhy cm v cn cht lng tm th cng chng thy vui g. Nhng
vic g m mc cm phm ti. Ai cng ti y vi mt hng tt, k c khch du
lch, ti n chi hng th cng l gp phn vo s pht trin ca t nc ny.
Lu Vc Sng Mekong, T Ngn hay Hu Ngn th vn l ci cu trc x hi
hnh thp vi nhng ngi dn en di y.
Trn ng tr v khch sn, qua cc i l trng tri bn b con sng
Mekong. Trong cuc i lm bo, ng Khc hn mt ln t chn ti Nam Vang,
vn vi con sng y ca nhp iu ngn nm, ni m t nhng thp nin 40-50
ngi ta ni ti tim nng thy in ln lao. Khng k nhng con p ln bc
thm Vn Nam, Thi Lan v Lo, th ch ring Cam Bt c ba d n Sambor,
Stung Treng v Tonl Sap, cn thm c d n trn ph lu sng Tht Nt (Prek
Thnot) khi ngun t rng ni u Khu pha Ty chy sang ng trc khi vo
sng Bassac. Prek Thnot l d n u tin d c khi cng t nhng nm 60
phi b d v chin tranh. Nu cc con p c hon tt nh d tr th s d tha
in khng ch in kh ha ton x Cha Thp m cn xut cng sang Vit Nam.
Hon thnh cc cng trnh y ch c th din ra trong thi bnh m n bao gi c
ha bnh th chng ai c th bit khi m sng n vn c rn vang trong ngt na
Th K sut dc theo lu vc con sng Mekong.
S Tay K Gi.
162
Prasot, 10.04,70. Cc Ton Thm St ca S on 9 B Binh tin vo Prasot

mt Th Trn gn bin gii Vit Min, trong khng kh tang tc v vng lnh ti rn
ngi. Khp ni l mi t kh tanh ti ca mu v la lit nhng xc cht vi cc
vng mu kh.
Xc n ng n b v tr em. H b lnh cng ha Kampuchia ca Lon
Nol tn st man r trc khi chng vi v rt i cha kp vt xc h xung con sng
Mekong. Khng tm ra c mt ngi Vit no sng st, con s m c l 89
xc cht. Khi b cc nh bo quc t hi gay gt, Nam Vang ch a ra mt li gii
thch di tr: H l nn nhn gia cuc giao tranh vi vit cng.
Chrui Changwar, 20.04.70. L mt c lao trn sng Bassac mt trong hai
nhnh ca con sng Mekong, mang tn sng Hu khi chy vo Vit Nam vi i din
vi bn kia sng l Nam Vang.
Nguyn l mt lng Vit Kiu theo o Thin Cha lp nghip sng
t bao nhiu i. Gia na m, cc ton lnh Cng Ha KPC ca Lon Nol b ln
o, bt i hn 800 ngi n ng gia ting khc la van ly ca v con h. Tt c
b tri li tng chm v a xung cc tu Hi Qun Cam Bt sau nh neo ko ra
gia sng v ton th b bn cht bng sng my, xc b nm ht xung sng
Bassac v ni dnh ln ni bn ph Neak Luong my ngy sau .
Th Trn Takeo 05-70. Ba tun l sau, ti Takeo khong 50 dm pha Nam
Nam Vang, nguyn l mt Th Trn nh nhng sinh ng vi cc hot ng thng
mi ca ngi Vit sng chung hi ha vi ngi Khmer t bao nhiu nm. Nhng
ri cng khng khc c vi s phn ca Vit Kiu trn c nc, trng hc c
s dng lm tri tp trung cho khong 150 ngi n ng Vit, t my ngy
trc . H b giam khng c nui n v cng chng b ai li ra thm tra hay c
ai ng ngng ti. H sng bng thc n do v con em vo mt ln bui chiu mi
ngy. Ri thm ha bt cht ti nh cn lc. Cc ton lnh Cam, Bt khc nhau
khng bit t u gh qua, chng cn hi han hay ng ngng g, chng ng t
ngoi sn x sng bn nh ma vo cc lp hc ri b i gia ting ku la ca
nhng ngi b thng cn sng. Chng c ai quan tm m ti cu h. Ton ny
b i ri ti ton lnh Khmer khc, my t nh vy. n l tr y tng, c nhng
t thi cht trc ri cng li lnh thm nhng lot n mi.
Khi cc nh bo ngoi quc ti ni th tn thm kch din ra mt ngy
trc . Gia ngn ngang cc t thi mt s c y chiu, cn t nn nhn sng
st v v con h, tt c ch cn bit chp tay vi ly, m vi ly ai y. C nhng
ngi b thng kit sc trong nh mt lc thn vn l thoi thp v van cu tuyt
vng.
Cng vn Kamm nh bo M gc Do Thi, nhn chng ti sm nht thut li:
Mc cho nhng ting rn r t bn trong cc lp hc ng ngoi sn l mt tn lnh
Khmer tr tht tr, tc cun xon da ngm en, c eo ba ln vi tng Pht, tay
lm lm cm khu sng AK mi tinh vi bng n cong en bng ly, v mt th
hon ton v cm. Hn ch lm nhim v ng canh nhng l canh ai y bi v
chng cn mt ai sc m thot ra c ci khung ca hp y. Trc mt cc
nh bo, khng c hi nhng hn vn ni nh ci my qua thng ngn Bn khc
bn ! ni xong ri hn nga mt ln khong trng khng ci mt mnh l ra
hm rng trng hu xen gia ng nh l mt chic rng vng. Mt n ci Khmer c
ci lnh lo ca cht chc.
Khi m hai ta i s ca H Ni v mt trn gii phng min Nam Nam
Vang b cc ton ngi Khmer t ph. Khi m nhng phn i ngoi giao khng
c cht hiu qu g, c cng sn Bc Vit v cng ha min Nam chng c ai bo v
163
cu c h, th tt c bt u nhn nho nh by kin chy quanh chic cho

nng v ngn la th nh ang gp cn gi ln.
Ch cn mt con ng sng l h nho xung nhng b sng ch cho cc
con tu ca Hi Qun min Nam sau khi trt hng xung Nam Vang trn ng v
s cu a h tr li min Nam, ni cng ang giai on khc lit ca cuc chin
tranh, ni chng c thn nhn gia nh no ang ch n h v c khng ca khng
nh. C nhng gia nh chy qua Cam Bt t thi cm o tri qua bao th h h
chng cn bit u l nguyn qun ngoi ci tn Vit Nam m h gi l qu nh.
Ngy Vn Th ngay t u tham gia c hai chin dch y: Nhim v ca
anh v cc ng i phi lm sao ch ng cc lc lng vit cng thng xuyn
phc kch hai bn b sng Mekong, phi lm sao cng vi cc Tiu on Thy
Qun Lc Chin bn ti chim cho c bn ph Neak Luong ang b cng qun
kim sot v c trn p cc ton qun Khmer bm dai nh a, khng ch bo
v nhng on voi tip t cu nguy cho Nam Vang, cu nguy cho mt ch
ang tn st ng bo mnh, m cn lo c an ninh trn ng v cho nhng con tu
qu ti cht nch nhng Vit Kiu thng l chng cn mt gia nh no nguyn vn.
Hng ngn ngi n ng n b c gi v tr con t cc khu b tp trung b xua ra
nhng ni c gi l bi bc ng l nh ni b sng v mt khn kh, ch mong
sao c tu h mm Hi Qun i qua c di tn. V mng sng, d nhin h phi
ra i vi tay khng. ti vi hai bn tay khng th khi ra i cng phi vi tay khng.
Ca ci nh ca do bao m hi nc mt to dng c th phi tr li cho nhng
cng dn Khmer xng ng hn. L l ca chnh quyn Cam Bt l nh vy.
ng Khc chn ng v thay v bng my bay cng phi on th li xui
dng con sng Mekong trn mt con tu vn cht nch v y cc gia nh nn
kiu di tn. Do trn a th c lan ra nh vng da beo, gia cc i qun chnh quy
cng sn Bc Vit, qun i chuyn nghip min Nam Vit Nam, qun Khmer v
i qun hn tp thn thnh ca chnh quyn mi Nam Vang. ng b th hon
ton mt an ninh, gn nh v phng c th a tu ti di tn nhng Vit Kiu
ang sng phn lnh th pha Ty Cam Bt.
Mt s liu mng chy thot qua c bin gii Thi Lan nhng li b lnh
bin phng Thi ui v. H b kt li v l nn nhn cuc ty sch chng tc
(ethnic cleansing) trong nhng nm sau , cng thm vi 2 triu ngi Khmer
cng b Khmer git v l bn xc Khmer hn Vit.
tng chng kin nhiu cnh tr p k diu khc nhau ca con sng
Mekong nhng cha bao gi ng Khc ng trc cnh tng kinh d n nh th
ch trn mt khc sng ngn gn ni bn ph trn trc l t Nam Vang xung Si
Gn.
Khi l bnh minh trn sng l ra rc r m sao c nh mt tri ang soi
bng lc hong hn. Khng kh bui sng thay v mt du li c ci oi nng vng
st li ca mt cui ngy nng gt.
Nhng m my hng m c nh l rng chiu, dng nc thm m ph sa
nhng hn v c thm mu t nhng chui xc cht bp bnh chm ri tri v
pha h lu. Ch trong khonh khc, ng Khc m c hng trm xc: Nhng
thn xc rt nh ca tr th v c nhng xc ngi ln vi chm tc di hn l ph
n.
ng Khc t hi phi chng l s phn dnh cho my trm ngn ngi
Vit rut tht ca ng ang sng Min v con ng hi hng nh mnh ca h
li l con sng Mekong.
Nhng thm cnh gy kinh hong cho ton th gii y v ang xy ra gia
Th K 20 gia thanh thin bch nht khng cn che du, c thu c vo ng nh
164
ca nh bo ngoi quc. Bo ng vn gia tng v lan trn. Th gii gin d ln n.

Gii chc cm quyn Cam Bt gi im lng khng mt li xin li, gii tr thc Khmer
c hc nu khng trc tip tham gia bo ng th thi ca h l s lnh lng th
gn nh v cm.
Ngi Khmer thng l chia r nhng lng th hn chng Vit Nam lun lun
on kt h lm mt. Mt nh gio ngi Khmer tng hc Trng ChasseloupLaubat Si Gn ang dy hc cho mt trng Dng Nam Vang ni vi m
phng vin ngoi quc:
- Nh bo cc ng u c hiu thu c lch s gia hai nc Cam Bt-Vit
Nam, cc ng u c bit trong hng bao Th K bn Yuon y a chng ti
nh th no. Cn khng khip hn c nhng iu m ng ang chng kin my
ngy hm nay.
Ri cng vn ci giai thoi m li do ngi Php ghi li l Tng Trng
Minh Ging v quan hung thn triu nh Hu tng chn sng ngi Khmer, c
dng u h lm l un bp:
- Chng no m cn bn Yuon, ngi Vit sng trn t nc Cam Bt th
chng ti cha th no sng yn. Cc ng bit c bao nhiu cng sn xm nhp
trong cc Cng ng Vit kiu sng trong Th Nam Vang khng ? Phi tt ao bt
c, th c u rn sn sng n tht chng ti. Khng l c khoanh tay ch cho bn
n ti cht u hay chn sng chng ti. sng cn ngi dn Khmer chng ti
phi t v, khng cn chn la no khc. Ri ng ta ni thm nh mt xc tn: Tuer
les Yuon-ennemies pour ne pas tre tu soi-mme!
Ngay lc khng phi ng Khc m l mt k gi bo Le Monde ni:
- iu khng c ngha l cc ng c t do cht u c nhng ngi Vit
thng dn hin lnh v v ti...
Cui cng th Nhng Con Tu Cu Ri ch ng Khc v nhng ngi sng
st cng cp bn Si Gn.
Ring i qun thn thnh ca Lon Nol, sau thng li d dng tn st Vit
Kiu khng mt tc st trn tay, nay h bt u thc s ra trn, mt mt trn c ha
lc sng n tht ca i phng v nghim nhin tr thnh nhng tm bia tp bn
rt tt cho qun cng sn Bc Vit. Ht tiu on ny ti trung on khc eo ba
ch tng Pht hay khng th cng vn c cht nh r cho ti khi tan hng.
Cng ti Olympic Stadium ni pht ng cuc thnh chin chng Vit Nam,
cha y 5 nm sau, B en Thng ch Lon Nol th leo ln my bay b chy
trc, Sirik Matak v Long Boret th chn li v b chnh nhng ngi lnh Khmer
ng bo rut tht ca h em ra hnh quyt, m mn cho cuc dit chng t st
(suicidal genocide) trong vng 4 nm sau . Cc cnh ng xanh bn nhng hng
cy tht nt bin thnh nhng Cnh ng Cht tri y s ngi v xng trng.
Hai ln con c su trng xut hin trn khc sng Mekong gn Nam Vang, hai
ln c bin c trng i xy trn t nc Cam Bt.
Ln th nht 1970, Lon Nol o chnh chm dt ch qun ch Sihanouk.
Ln th hai 1975, Khmer tin chim Th Nam Vang chm dt ch cng
ha. C hai ln u m mu: Mu ca ngi Vit v mu ca hn 2 triu ngi
dn Cam Bt.
C su trng do l vt linh trong thn thoi Khmer nn khng h c tuyn
nc mt.
CHNG XVIII
NGY HI C PLA BEUK
NI VNG SU LUANG PRABANG
165
Extinction is forever, Endangered means we still have time

Sea World. San Diego
Ngay sau Hi Ngh Sng Mekong Trc Nhng Nguy C ln u tin t
chc M vi tham d ca c i din International River Network v Cam Bt to
c mt s ting vang, Cao li bn bu cho mt chuyn i tip theo sang Thi Lan
theo li mi ca Tin S Chamsak. Chamsak cng l mt trong s nhng ngi u
tin gi in th t Bangkok hu thun Tuyn Ngn Sng Mekong.
Sau ln gp Chamsak cch y 4 nm, nh t bao gi ng ta vn lun lun l
mt chin s bo v mi sinh bn b. Cng vi ng dn Chiang Khong, chnh Tin
S Chamsak l ngi ch xng vn ng t chc cuc hi tho ca WildLife Fund
of Thailand vi tham d ca 4 nc thnh vin trong y Hi Sng Mekong gm Thi
Lan Lo Cam Bt v Vit Nam vi mc tiu gn l bo tn c Pla Beuk v xa hn l
bo v con sng Mekong. Cho ti nay cu chuyn c Pla Beuk vn c lun lun l
huyn thoi. C Pla Beuk (Mekong Giant Catfish), l loi c bng lau khng l ch c
sng Mekong, tn khoa hc Pangasianodon gigas, thuc b Siluriformes, h
Pangasiidae, c con di ti 6m cn nng ti 340kg, chnh thc c cc nh ng
hc (ichthyologist) Ty Phng kho st t nhng nm 30. Nhng thc s c Pla
Beuk c nh thm him ngi Anh James McCarthy nhc ti sm hn nhiu
trong cuc hnh trnh ca ng t Xim qua Lo trong khong thi gian 1881 v
1893.
Trong cun Surveying and Exploring in Siam xut bn nm 1900, McCarthy
k li chnh ng gip ng dn ko mt con c Pla Beuk nng 130 cn Anh,
di 7 b v vng thn mnh o c l 4 b 2 tc v ui 1 b 9 tc Anh. ng cng
m t rt chnh xc l c Pla Beuk khng vy v ming khng rng. McCarthy cng
ni ti trng c Pla Beuk ging nh trng caviar c tm (sturgeon) tuyt ngon nn
trong cc phm vt triu cng ca Luang Prabang sang Trung Quc lun lun c
mn trng c Pla Beuk.
Pla Beuk l mt chng loi him hoi trong s 25 loi c bng lau Chu sng
trong sng h nc ngt, hnh dng c bit vi lng dp bng cong, khng vy, hai
mt rt thp, ming khng rng v n tp. Ch c th so snh vi c Pla Beuk l loi
c bng lau trn con sng Danube c tn gi l Wels c con di ti 4m nng ti
180kg.
Tin S Chamsak ni:
- Ti ngh c Pla Beuk l mt trong nhng chng loi ang c nguy c b tiu
dit (endangered species).
Nguy c l cn thi gian cu vn ch tiu dit l mt i vnh vin. tng
nh n su trong tr nh Cao nhn chuyn thm Sea World, San Diego rt xa vi
B T ngy no.
Cc chuyn vin ng hc y Hi Sng Mekong th cho rng c Pla Beuk sng
khc di sng Mekong trong lnh th Cam Bt v khi nhit nc sng thay
i th c Pla Beuk r nhau tng on vt thc Khone bi ngc dng qua Ubon
Ratchatani, Nong Khai, Luang Prabang, qua Chiang Khong ri Chiang Saen, qua
bang Shan ca Min in trc khi vo Trung Hoa, mt chng ng di hn
3000km ln ti h Nh Hi/ Erhai lake bn C Thnh i L gn Thng Ngun
sng Mekong trng tc l vo khong thng T v thng Nm.
Ch cch y t nm thi trc nguy c c Pla Beuk sp b dit chng, cc nh
sinh hc Thi Lan tm cch cu nguy ging c bng lau khng l ny bng
phng php gy ging nhn to (artificial breeding). C Pla Beuk c v ci c
chch kch thch t, sau ly tinh dch ca c c trn vi m trng ca c Pla
Beuk ci, trung bnh t 8 - 10 kg trng c. C Pla Beuk nh (fry) c nui trong H
166
cho ti khi ln c th t kim n nui sng th chng c em th xung

sng Mekong. Trong 7 nm qua c khong 20 ngn c nh Pla Beuk c to ging
nh vy. Vn tip theo t ra l sinh cnh (habitat) sng Mekong cn trong
lnh ti bao lu c Pla Beuk cn c th sng c.
Nhng vi ng dn a phng c Lo v Thi th li cho rng c Pla Beuk
sng vng hang su trn khc sng Mekong gn Luang Prabang v h cng tin
rng khng phi ch c c Pla Beuk m c c thn linh ra khi hang vo ngy
Songkhran Tt Thi Lan cng vo khong gia thng T.
Do trc khi li c Pla Beuk ng dn u c l cng c thn cho
php v sau l l t n khi li c c. H tin rng vo ng vo ngy y
on c Pla Beuk t hi vng su Luang Prabang bu chn xem ch c Plabeuk
no s c tip tc ln H xa trng, con no s t nguyn hy sinh li lm mi
cho ng dn.
Hng nm c vo thng T tc l trc ngy L Tt Pimai khong mt thng,
dn lng hai bn b sng Mekong thuc Tnh Chiang Rai pha Thi v Bc Luang
Prabang pha Lo u c t chc ngy hi c Pla Beuk. Ring lng Had Krai Huyn
Chiang Khong cho ti nay vn l a im nh c Pla Beuk ni ting nht v vo
mt khc sng khng c nhng khi ln m y sng li phng nn khng lm
vng v rch li.
Truyn thng xa ca Had Kai l vo ma c Pla Beuk dn lng chia ton
ng canh trn nhng cu sng t sng ti ti pht hin gn sng ca c Pla
Beuk i qua, ton no hn thy c th dng li mong lai loi li r c cch
y hng Th K bt c. Ng dn lng Had Kai vn gi nguyn nghi l Brahmin
ca ngy Hi C Pla Beuk trn tng chic ghe chi ca h. Ngi ch ghe s bc
mt nhm go, nu l s ht chn c ngha l thn chi mun c cng heo, nu
s ht l th cng g. Khi bt c c Pla Beuk thn chi s c cng mt ba n
thnh son vi mm xi g hoc heo v c ru u na. Vui hn na l c c thi
hoa hu v ua thuyn gia cc ng nhn Lo v Thi hai bn b sng Mekong sau
cc bui l cng qui y.
Dn lng Had Kai bit rt r khi no c Pla Beuk li qua khc sng ny n
li. Nhng nm gn y do cnh tranh, h khng cn kin nhn ch cho Pla Beuk
i qua m cho thuyn xung tn di xa tranh li vi ng dn lng khc.
Bt k l ng dn Thi hay Lo h u tin Pla Beuk l loi linh ng v nm
no m bt c c Pla Beuk m trn lng c nhiu m en th nm s rt hn
v c ma c.
Vo nm 1990, ch ring dn lng Had Krai thi h li c ti 69 con c
Pla Beuk v con s tt xung th thm ch cn 1 con vo 8 nm sau v con c
duy nht li c y th trn lng cng chng c m vn nn lng c nh
c trn sng Mekong cng ngy cng t i.
Trc y dng sng Mekong vn rt yn tnh ti mc ng dn lng Had Krai
c th thy nhng gn sng ca cc on c i qua nay th khng, do c v s tu
b ln nh trn sng li c trang b c my d siu m v cc loi li ln hin i
quanh nm lng bt mi loi c k c Pla Beuk.
Vi cc khu rng ma ngy cng b ph hy rng ri, ri cc con p khng l
Vn Nam ngn chn nc, cn phi k ti k hoch ca Trung Quc dng cht n
Dynamite ph v khai quang nhng khi ni cc ghnh thc v di lng con
sng Mekong m ng cho tu ln t bc xung nam. Tt c tc ng tch ly
nh mt chui phn ng dy chuyn/ chain reactions, c khng nhng khng cn
hang lm t trng, li thm s thay i qu mc t ngt v tc v c nhit
dng chy khin nhiu ging c khng th sng c v hu qu l gim s
167
lng c mt cch nghim trng trn sng m ai cng bit l ngun protein chnh
ca c dn sng hai bn b con sng y. C th ni La Go v C l xng sng
ca nn kinh t sng Mekong.
Ch mi khong cch y 5 nm thi, nhn vo r c ngoi ch ca mt ng
dn, ngi ta c th m c ti 6-7 loi c ti ngon khc nhau, nay th khng
nhng r c t hn v c him gp nhng loi c ngon ca my nm trc.
Lng c st gim m k thut nh c th cng ngy cng ti tn hn. Ngi ta
dng tu ln li ln gn chn ngang c dng sng m mt li th nh nh li
mui nn khng thot con c no. Mt li nh c lng v dit nh vy th chng
my lu sng Mekong, con sng Danube Chu khng cn c m ch cn rc ri
ph thi t cc khu nh my k ngh Vn Nam.
Tuy ch mi c mt con p Manwan cha phi l ln nht chn ngang sng
Mekong m mc nc xung thp hn. Tnh hnh s ra sao khi tt c cc con
p trn Thng Ngun xy xong.
C Pla Beuk ch c th sng di su ti thiu l ba thc. Nu khng c
bin php cu nguy th trong mt tng lai khng xa c Pla Beuk tr thnh s kin
ca qu kh. Khng phi ch c Pla Beuk m tt c cc loi c khc v c c dn
sng hai bn b sng Mekong ang t vn mnh mnh vo tay ngi lng ging v
i Trung Quc.
Ngy xa khi c ma hn hn th c l Cu o mong ma nay th chng ta
phi thng xuyn Cu Nc x ra t cc con p phng Bc. Bn l Hi Ngh,
Tin S Chamsak gii thiu vi Cao Boonrean Jinarat, 52 tui khng xut thn t
Trng i Hc no, chng phi l K S Ng Nghip, ch l mt ng dn lng Had
Kai nm 40 tui c sng kin lp ra Cu Lc B Bo Tn C Pla Beuk khi thy c
nguy c loi c him qu y b tit chng. Chnh Jinarat l ngun cm hng cho
Chamsak i ti hnh thnh bui hi tho hm nay.
Jinarat tm s l c ngh ti con sng Mekong khng cn c Pla Beuk l iu
m ch cch y t nm anh khng th no tng tng c. V cng l iu m
anh cho l khng th chp nhn nu nh th h con chu anh khng thy v khng
bit Pla Beuk l g ngoi nhng huyn thoi v con sng Mekong.
Nm 96 Jinarat c s tip tay ca Tin S Chamsak, m chin dch
quyn c hn 2 triu baht, khong 5000 la mua li 5 con c Pla Beuk m ng
dn lang Had Kai li c th xung sng Mekong vi nim tin ngy th rng
nhng con c c phng sinh y s sinh sn thm nhiu c Pla Beuk. Trn thc t
nhng con c y li lm mi cho nhng m li khc ch t lu sau .
Jinarat cn to bo vn ng o mt h ln bn b sng Mekong nui
nhng con c Pla Beuk mua c mong gy ging v sinh sn tng to mt sinh
cnh kiu ging nh Sea World M ch mi c gi tr p trn l thuyt. Bi H
khng ln cha khng nc v cp c no sng st trong H y cng tr
thnh v sn (sterile).
Xa kia dn lng Had Krai nh c Pla Beuk nh mt truyn thng l hi v
ch n. T nhng nm 80 m con bun tham lam t xa ti y lng kim mua
c Pla Beuk vi gi ngy mt cao hn ti 500 baht gn 30 la mt kil nhm cung
cp cho cc tim n ni ting v cc loi th him qu Bangkok. Nhu cu tiu th
tng v tng gi bao nhiu cng c ngi mua li cng kch thch ng dn x i
nh c Pla Beuk.
Nhng ri nh Cao d on, Hi Ngh 4 nc tu khc b bn (quartet)
Chiang Khong mau chng bin thnh cung n li nhp. Khi Janaret i din ca
dn lng Had Kai Thi Lan a ra kin t (quotas) ch tiu s c Pla Beuk c
168
bt mi nm th b ngay Lo phn i trong khi Vit Nam ch th ng tham d vi

tnh cch quan st.
V kt qu cuc hi tho nhiu mong i y ch c trn giy l d n thnh
lp ti Chiang Khong mt Trung Tm Nghin Cu v Kho St C Pla Beuk v C
sng Mekong (Research & Study Centre of Mekong Giant Catfish and Fish in the
Mekong River).
Theo Tin S Chamsak th chnh quyn cp nh nc Thi Lan chng
quan tm g ti vn mng c Pla Beuk. Ng dn th chia r, nh Jinarat mun bo v
c Pla Beuk th c lm, ai mun nh c Pla Beuk th vn c tip tc. Ngha l t do
kiu lut rng.
Khi nhc ti phi on Vit Nam, Tin S Chamsak ni ging chua cht:
- Ti sao Vit Nam ch tham d vi t cch quan st ? Phi chng cho l Pla
Beuk khng c trong ng Bng Sng Cu Long ? Th cng ging nh chng ti
bo rng cc Cnh Hc ng Phng v by Su C ch c ni cc trm chim
ca Vit Nam.
Chamsak tip:
- Ti cho rng c Pla Beuk, c Dolphin, cc n Hc n Su Tam Nng
khng phi ca ring ai nhng phi c coi l nhng ch s an ton cho h sinh
thi ca con sng Mekong trong c c ng Bng Sng Cu Long. Phi cng
nhau bo v con sng Mekong nh mt ton th ch khng th theo kiu n nh ai
nh ny rng.
Ri Chamsak a ra mt ci nhn thc tin khng hn ch trong bin gii mt
quc gia m cho ton vng:
- Nh Vit Nam, bo v cc trm chim, u phi ch c bin php hnh
chnh cm nhng nng dn thiu n vo khai thc, cng nh vy u c th cm
ng dn Lo Thi nh c Pla Beuk nh tip tc mt truyn thng t i cha ng h.
Khng phi ch c ph phn, l mt Gio S kinh t Chamsak lun lun ra
gii php:
- S khng cng bng nu c ngi vn phng Bangkok li cho ng dn
Chiang Khong Had Krai l th phm tiu dit c Pla Beuk. Vn l phi gip h,
c g b p cho h khi h chp nhn ch nh c Pla Beuk 2 thng trong nm, s c
bt c khng qu bao nhiu con v kch thc khng di mt mt chng hn.
Chp cnh cho gic m ca Jinarat, Chamsak say sa ni v d n tng lai:
- Trung Tm Bo Tn c Pla Beuk vi c Aquarium h nui c khng phi ch
c Pla Beuk m c Dolphin c heo mm ngn v cc chng loi c khc rt phong
ph ca con sng Mekong, mt th River World s rt hp dn i vi du khch,
nh vy s c tin n b cho ng dn, ngoi ra h s c hng thm phn
li tc khc nh bn k nim, m qun n phc v cho du lch...
Ti nghe ni c mt sng kin tng t nh vy c mt Kin Trc S
tr Vit Nam M nu ln trn Internet Mekong Forum l lm th no cu nguy
cho Trm Chim Tam Nng bng cch bin ni tr thnh mt t im du lch.
Kin Trc S y khng xa l g vi Cao, l in anh ca B T. Cao khng
cm thy b xc phm nhng cng c cht h thn trc nhng nhn xt gay gt
ca Tin S Chamsak.
ng chuyn sang ging tm s:
- Tht l ng bun khi nhng loi c Pla Beuk, Dolphin, nhng n Hc
ng Phng nhng n Su C trn sng Mekong khng cn na. Nhn xa
hn th s lm nguy ca chng l bo ng v s sa st ca ton h sinh thi
mong manh ca con sng Mekong xuyn sut t Ty Tng ra ti Bin ng.
169
V Cao rt tm c vi cu pht biu ca Tin S Chamsak tuy nghim

trng nhng vn tot ra v lc quan, kt thc hi ngh c Pla Beuk: Does Mekong
have a future ? Yes! Even time is running out but if all of us together should conserve
the Mekong River.
Tt C Chng Ta y phi l 60 triu c dn ang sinh sng trong lu vc
con sng Mekong. Cuc Hi Tho WildLife Fund of Thailand, li cho Cao v
B T nhng n tng su sc.
Chng kin s nng n ca nhng ng dn nng dn Thi Lan Lo v Cam
Bt qua hi ngh, Cao c ngh ti lc chnh nhng ngi nng dn ng dn
ng Bng Sng Cu Long phi ng ln v c ting ni tch cc bo v dng sng
v Vng Chu Th qu hng h.
Trc khi v M, Cao tr li thm Lo 4 nm sau ng vo dp Tt Pimai v
chng n u tin khng phi Th Vn Tng m l Luang Prabang. Cng vn
ng gi Khc cho rng cha th ni thc s n Tt Lo nu khng phi l C
Luang Prabang, giu tnh lch s nhng khng nhum v vng gi xa cch.
Luang Prabang hay Mng Lung t Th K 14 c Vua Fa Ngoum chn
lm Kinh cho Vng Quc Lan Xang, x triu tht voi. Prabang l tn bc tng
Pht c coi nh thing ling nht ca ngi dn Lo cng nh Fa Ngoum khun
mt huyn thoi l v vua u tin v i nht ca h. Tng truyn Fa Ngoum
nguyn l Hong T Lo sang lnh nn bn triu nh Angkor nhng lun lun nui
ch phc quc. Fa Ngoum ch huy mt i qun Khmer tr v chinh phc v
thng nht c tt c cc b lc ly khai v sng lp nn Vng Quc Lan Xang
hng mnh.
Chawa hay Java, tn nguyn thy ca Luang Prabang l mt vng cy ci
xanh um vi phong ph nhng cy tri nhit i, nm bn b khc quanh ca con
sng Mekong ni con sng Nam Khan l mt ph lu vo, cao hn mt bin
khong 300 mt, vi ngn i Phousi trung tm.
Kh hu Luang Prabang c th ni l khng ging mt ni no trn t Lo.
Bu tri lc no cng nh c mt cht m sng tuy rt long. Ngi ta gii thch
l lp khi do t rng lm ry ca nhng ngi Lo Thng, Lo Ni, vn l
dn du canh. Nhng cng b li lun lun c nhng cn gi m mt vi hi nc
t con sng Mekong thi vo to cm gic hi se lnh.
Hnh nh ci g tnh Luang Prabang cng c v c bit, c th em tin
vua, sn phm dt p nht, cy tri rau c cng ngon hn ni khc do cht t
v nc ni khc sng Mekong c ti ba ph lu ln vo: Cc con sng Nam
Ou, Nam Sang v Nam Khan. C ct ca khc sng ny cng c vng na.
Vo ma kh, mc nc xung thp ti mc tr ra phn ca lng sng vi
nhng bi ct ln, y l dp dn lng ko nhau ti i vng, th vng vn c dnh
ln vi ct. C c nhng c gi Lo xinh p ngm na mnh di nc qun o
t dnh st lm ni ln nhng ng cong khe mnh mm mi v khu gi. Ct
dnh vng c my ch Cht thu mua sau dng th thut c bit tch ra.
Ct ln vng c em trn vi thy ngn, cho vo vung vi vt kit thnh vin ri
dng n hn hun cho thy ngn bc hi ch cn li l phn vng. Mt ngi phi
sut ngy ngm mnh di nc, nu may mn cng kim c khong 600 kip tin
Lo, cha ti mt la nhng li gp 6 ln li tc bnh thng ca h.
Cch y hn 130 nm khi on thm him Php Francis Garnier-Doudart de
Lagre ri Vn Tng i Luang Prabang, ni m Henri Mouhot c tip n
nng hu su nm trc .
H khi hnh ngy 04.04.1867, di chuyn bng ng sng vi hn 150 km
dc theo con sng l i ni trc tr di chuyn tht kh khn c vi nhng thc
170
ghnh, ch trng vo sc ngi ko thuyn i ngc dng, c ni h phi gi

xung khun vc trn b nhng ri cui cng h cng ti c Luang Prabang
hn 20 ngy sau gn nh kit sc vi dy dp rch bm v nhng bn chn
vy mu. on thc s c ngh ngi gia mt Kinh Luang Prabang en fte vui
nh Tt, lc b ang bo h bi c hai Triu nh Hu v Bangkok v c m t
l mt Th Trn rt pht trin v thng mi.
Cng trong chuyn i ny on thm him Php tm ra ni vi nng xc
Henri Mouhot su nm trc , cch bn Phanom khong 2km ni b dc cao ca
con sng Nam Khan.
Bn Phanom vi khong hn mt trm nc gia nh thuc sc tc Lu pha
ng Luang Prabang, l mt lng an dt truyn thng vn vy t sut 300 nm, ni
ting vi nhng chic khn san (pha biang) v (sarong pha sin) kt bng la hay
bng vi vi nhng mu sc v hoa vn rc r. Ngy xa mun tm mua mt chic
khn san th phi ch ti phin hp ch, nay do i Mi c nhng quy hng
mc ln hai bn ng v cng khng thiu c nhng mn hng gi nhp t Thi
Lan c nh la du khch.
Ngc dng thi gian, theo bc chn thm him n c ca Mouhot xuyn
qua nhng khu rng gi ca Lc a Chu vi c mt vng sng nc ca con
sng Mekong khin Mouhot y cm xc vit: By lu nay ti say kht vi
nc ca con sng y, cng by lu con sng y nui dng v c th thch sc
kin nhn ca ti na. Mouhot trong khi v rng i lng kim cc loi cn trng
him, ng bng hong khi bt cht khm ph ra cnh nt huy hong ca
Angkor vo nm 1860 m ban u Mouhot khng tin Angkor li c th l di sn ca
nhng ngi Khmer th bo km ci m ng tng gp tip xc v ghi li cm
tng Nhng con ngi Khmer m bo lc nh c sn trong mu v hnh nh
h ch bit c ph hoi m khng bao gi bit ti thit. T Angkor Mouhot tip tc i
v pha Bc dc theo con sng Mekong sang a phn x Lo. Ngy 15 thng 10
nm 1961 vn khng xa b sng Mekong, Mouhot tip tc cuc hnh trnh y quyt
tm nhng v cng n c trong cc khu rng ma (rainforest) vn nguyn hoang
s vi voi n cp rng, vi ting chim ku m v ban ngy vn h. Nh Sinh
Hc Php, tay mo him tr tui y khng h c o tng v kt thc mt chuyn
i c hu.
Mouhot vit ra nhng dng tin tri trong cun nht k: Nu ti phi cht
y, ni m bao k phiu lu gi nm xng tn, ti sn sng cho ci gi pht
s ti y! V ci gi pht nh mnh y n. Khng bao lu sau Mouhot b
nhng cn st rng tn cng, thc ra l cn st rt c tnh. thi k m cc cn
bnh l nhit i cha c c trong gio trnh ca Trng i Hc Y khoa Paris v
vin thuc K Ninh th cha h c bit ti, mc phi st rt c tnh th ch c thc.
My dng ch cui cng ri rc mt ngy trc khi Mouhot cht, ngy 10 thng 11
nm 1861: B cn st rng...v ri bn ngy sau . Thng cho ti Cha i!
Xc Mouhot ch c vi nng bn b con sng Nam Khan hoang vng vi
bn ng hnh duy nht l con ch trung thnh Tine-Tine vn khng n khng chu
ri xa nm m ch v vn tru ln nhng ting ku thm no. Phi ch ti 6 nm sau
khi c on thm him Php Francis Garnier-Doudart de Lagr i qua vo nm
1867, mi c c mt ngi m cho Mouhot. Mt truy nim cho ngi cht v cng
l mt sinh nim cho su ngi trong on, bi v h bit rt r ci cht nh Mouhot
th qu gn gi.
Thc vy c 2 trong s 6 ngi ng bn nm m Mouhot hm y cng
cht trong vng my nm sau . Doudart de Lagr Trng on b mng trn
ng i v chng amibe p-xe gan mt cn bnh nhit i khc. Ring Francis
171
Garnier tuy sng st qua cuc thm him sng Mekong nhng cng li b gic C
en ca Lu Vnh Phc phc kch git mt nm sau Cu Giy gn H Ni.
iu ngc nhin th v cho on l h gp li con ch Tine-Tine ca Mouhot
cn sng trong mt gia nh Lo Luang Prabang, n khng cn bit nhng ng
Ty da trng bn ca ch n l ai ti thm nn c thng thng nhe rng xng ra
cn...Nhng ri nm m Mouhot cng li b qun lng mt thi gian di na do hn
na th k chin tranh lon lc v ch mi c trng tu vo nm 1990, vi thm
mt tm plaque t Montbliard tn Th Trn nh ni sinh ca Mouhot, vi dng ch
n gin nhng y ngha: Hnh din v a con ca chng ti. V nay ngi m
Mouhot l t im du lch hp dn i vi cc on du khch.
Milton Osborne trong cun sch The Mekong River Expedition nhn xt:
Mouhot, Doudart de Lagr, Francis Garnier...l biu tng cho mt th h thanh nin
u Chu c hc thc ca Th K 19 c mnh danh l Th K ca chu ng v
khc k.
H khng ch dng cm v am m vi vin tng cc cuc phiu lu ti
nhng vng t mi v h cn ngy th c tin v s mnh khai ha (mission
civilisatrice) ca nc Php i vi cc dn tc Vin ng m h cho l cn bn
khai.
ng bn ngi m Mouhot hn 130 nm sau, bn b dc con sng Nam
Khan, nhn dng nc chy vo sng Mekong m nhng ph sa, Cao min man
ngh ti nhng g xy ra trn sut dc con sng lch s, con sng thi gian v
cng l con sng cui cng y. c mnh danh l con sng ca tnh i v hnh
phc khi th phng lng hin ha khi th ghnh thc cun sng vi bo lc hy hoi
v c ni thng kh na. Dng chy con sng y lun lun mang trong n s sng
v c cht chc. N lun lun v mi mi l mt n s kh hiu v cun ht ngi ta
bng nhng nng lc huyn nhim. Con sng y b bi thm ha trong sut na
Th K chin tranh v nay ang c th mng ha trong thi bnh vi k hoch Du
Lch Mi Sinh Nm 2000.
Theo ng Khc ngi bn vong nin ca Cao th cho rng con sng y lun
lun gi li ni ng nhng hoi nim v sut chiu di ca cuc chin tranh trong ni
kinh hong v hy vng thy hai iu ln lao nht l tnh yu v ci cht, ni nh
Rudyard Kipling:
Two things greater than all things are
The first is love, and the second war.
T bao ngn nm ri Luang Prabang c , c mi soi bng trn dng
sng Mekong, cho d Kinh y tri qua bao thng trm vi nhiu t b ngoi
xm tn ph.
Ti Th K 18, s cha chin ln nh vn c trm ch cn li mt phn ba.
Ngay Hong Cung cng chng phi l mt cng trnh kin trc c xa, ch mi c
ngi Php ti thit t nm 1909 vi Kin Trc S ngi Php v th thuyn c
m t Vit Nam v Thi Lan qua, ngn khon cng l t chnh ph thuc a Php
tng d cho vua Lo. Nh vy s hp dn ca Luang Prabang vi Cao c l khng
phi ni cung in c knh m l c mt kho bu tng Pht cha ng trong
cng vi s cha chin c cha h b cc cuc chin tranh ph hy v cn nguyn
vn.
Theo ng Khc, ngi c mnh danh l nh bo ca cc nh bo, th pho
tng Pht Vng Prabang cn c tn l Lopburi Buddha mang m nt vn ha
Khmer t Th K th 12 vi dng ng Abhayamudra, tay phi a ln, lng bn tay
hng v pha trc biu tng cho s ph h che ch v c xua i mi bt an s
hi.
172
Nm 1975 khi cng sn ton chim nc Lo mt x s ch c 4 triu dn vi

mt dn c tha nht Chu, khin Mao Trch ng tng c d nh a dn
Tu sang Lo , ti vng Bc ni non c ni ch c 5 ngi dn trn 1 km2 c ti 68
sc tc khc nhau gm 3 nhm chnh: Lao Lum (Lo Kinh), Lao Theung (Lo
Thng) hay Kha, Lao Soung (Lo Ni) hay Hmong v Yao v c k l mt trong
nhng nc ngho nht th gii.
Khi m Nh Vua Savang Vathana, v Vua Lo cui cng, vn ha nh v c
hnh c dn chng yu mn, rt hc thc tng tt nghip cole de Science
Politique de Paris, say m c sch cng vi Hong Hu v c Hong Thi T u
b bt i y i cho ti cht trong cc tri ci to Sm Na, cng vi m qun
nhn cng chc ch c c mnh danh l patikan (bn ngy phn ng), th
ch qun ch Lo coi nh b bc t.
Vi khu hiu gn ging nh tin ln x hi ch ngha ca ng cng sn
nhn dn Lo, mt th Socialism made in Vietnam nh mt nh bo Php ma
mai gi nh vy v ng Kaysone Phomvihane chng t t ch khng mun
gi l i Mi ging Vit Nam m l Mi (Chin Thanakaan), khng mun gi x
hi ch ngha m l X Hi Lng Ho (Sangkhom Nyom).
Nhng cho d gi l g i na, vi ngh thut ni v lp ch tinh vi ti u th
cng th cng khng th no hn cc cc ng ch ko ng (vit cng), v cng
khng th khc vi Vit Nam, ngha l bc mn tre cng phi ri xung, cho
cc doanh nhn ngoi quc d nhin c doanh nhn M vi laptop nghnh ngang t
do ra vo ni m trc y t nm h phi tng ci mt ra i. Mt hin tng m
k gi bo Le Monde gi l Ultime revanche des Americains. S tr th ti
hu ca ngi M.
tin ti X Hi Lng Ho (Sangkhom Nyom) th ci kinh th mng ny
ang b im ha tr thnh lai cng khng ging ai ch phc v cho du
khch. V Hong Cung nay c ci tn thnh Vin Bo Tng Quc Gia, vn trn
con ng Phothisarat chy vng theo b cao ca con sng Mekong, ni m xa
kia khch ca Hong Gia c th ti thm bng thuyn.
Cung in vn cn nhng ch nhn thc s th vng bng, ch cn
nhng k vt ca nguyn th cc quc gia trc y tng Nh Vua th nay vn c
trng by ni phng khch: Khu sng sn vi bng nm ngc ca Leonid
Brezhnev, b tr ca Mao Trch ng v mu trn mt trng do phi thuyn
Apollo 11 em v do Tng Thng M tng...Cao th th v nht vi bc tranh tng
(mural), ni Phng Khch S Thn ca Ha S Php Alex de Fontereau v cnh sinh
hot mt ngy Luang Prabang m m cch y hn na Th K v p nh vn
cn phng pht qua my vn th ca n s Vn i (1942):
Chung chiu ngn trong gi
Thp ni n mn sng
Lu vua thu bng nh
Cha bt lnh hi sng
Cho d UNESCO t 1995 quyt nh chn Luang Prabang l Khu Di Sn
Th Gii (World Heritage Site), nhng ri ngi ta vn c nhn danh em tin b
ti cho x Lo vi k hoch m xa l mi t Vn Tng qua Luang Prabang ln ti
bin gii pha Nam Trung Hoa ti Cn Minh th ci vin tng hng on xe bus ch
khch du lch l lt t Nong Khai Thi Lan bng qua cu Hu Ngh Mittaphap ti
Vn Tng trn ng ti Luang Prabang th Cao hiu rng ci v p mong manh
ca ni C y vi nhng mi cha thp lp lnh, cc Nh S trong nhng chic
o c sa vng rc r, nhng con ng rp bng cy xanh ngt hng thm ca
hoa v nhang trm, vi rn r ting chim, vi nhng a tr n a c trn mt
173
ng m khng s xe c, ngi dn qua li khng mt ai dng vi v...ri ra tt c

cng s mau chng tr thnh k nim qu kh.
Cao cht c so snh con sng Mekong nh chic n sc mang trn vai n
sut chiu di ca nc Lo, l ca ng Lo tip xc vi th gii bn ngoi.
Quanh nm con sng y vn lun lun l mch sng v cng l ngun hnh phc
ca ngi dn Lo thiu n Lo s nh mt c th khng c mch mu.
Khng phi ch c Luang Prabang m l bt c u trong sut chiu di ca
con sng y, s sng ca ngi dn Lo nh gn lin vi con sng Mekong, lun
lun l ni t hi trong nhng ngy l ln theo chu k ca c hai ma kh l. L kh
hu Chu Gi Ma (climat des moussons), vi ma ma t thng 5 ti thng 10
v bc sang ma kh t thng 11 ti thng 4.
Vo ma nc ln th c ngy Bun Xung Ha (L Hi Nc), dn chng
nhau ra dc hai bn b sng xem ua thuyn, c c thuyn rng ca Nh Vua ngy
trc. Bui ti l hi hoa ng, trai gi r nhau ra th trn sng nhng con thuyn
nn nh, hng ngn chic nh vy lp le theo con nc m xui dng. Vo ma
nc thp ni khc sng cn, l ni t chc Bun Bng Phay (L Cu o), vi
nhng gin tre cao ti c mi thc c dng bn b sng, trai gi hp tng
ton ca ma ri khing nhng chic pho tre (bng phay) t ln gin cao v thi
nhau t.
Nhng ngy hi ln nht trong nm vn l ngy Tt Bun Pimay (L Mng
Nm Mi) v thi im th khc xa vi cc ngy Tt Dng Lch v m Lch. Bi do
Lch Lo kh phc tp, nm th c tnh theo chu k tri t xoay quanh mt tri,
trong khi thng th li tnh theo tun trng. Thng ngy u nm theo lch Lo ri
vo mt ngy ca h tun thng 11 hay thng tun thng Chp Dng Lch.
Nhng iu l lng v kh hiu l tt Lo Pimay li khng t chc vo ngy u nm
m li nhm vo khong trung tun thng 4 Dng lch. y l thng cui ma kh
nn rt l nng, phi ni l nng nht trong nm. L ti nc tm mt Pimai ri
ng vo thi gian ny.
Nh vy Pimay tuy gi l Tt nm mi nhng thc ra l n Tt Thng Nm
(Bun n H), tc l 5 thng sau ngy u nm. Cng li vn ng Khc a ra li
gii thch l th: bn tnh x x ca ngi Lo hn nhin dung d nhng cng rt
l su sc. Theo h th u nm theo lch Lo m di hn ngy: n Tt vo nhng
ngy u nm y chng khc no i su thm vo bng m, m bng ti th tng
trng cho s c n su thm; ngc li k t thng nm theo lch Lo th ngy bt
u di hn m, ngi Lo chn n Tt vo dp ny nh tin ti nh sng ho
quang, tng trng cho tng lai sn ln hnh phc vui ti v c s may mn.
Do vo dp l Tt Pimay mi ngi trn ton x Lo t do tn hng vui
chi sut ba ngy c khi lu hn. V mi ngy trong ba ngy Tt Lo u c mang
nhng ngha khc nhau.
Ngy th nht (Mu Sang Khan Pay), v thn nm c ra i ging nh ngy 23
thng Chp ng To v tri bn Vit Nam.
Ngy th hai (Mu Nao), l ngy bc cu gia nm c bc sang nm mi.
Ngy th ba (Mu Sang Khan Kune), l ngy v thn nm mi ti nhm chc.
Bn ng Khc, nh bo Phm Trng Nhn mt cy bt ca bo Bch Khoa
trc 1975, tng l i S Vit Nam Lo d dm nhn xt l khng h c l
bn giao gia hai ng thn nm c v nm mi v b cch ly bi mt ngy Mu Nao
trung gian.
Cng ging nh phong tc Vit Nam, trc ngy Tt, mi ngi chm sc lau
chi dn dp nh ca cho tht sch s nh mun gt ra cho ht bi bm ti tm
174
ca nm c chun b n mng mt nm mi hnh phc thanh khit v sng ln

hn.
Trong ngy Tt Pimai ai cng chn mang nhng b o mi p nht i
Cha d L Tm Pht vi nc c tm hoa thm ng thi cu cho c mt nm
mi an khang v lm n thnh vng.
Ri ngi ta dnh th gi i thm ving chc tng ln nhau v bt c ai d c
ni bun ring g i na th cng c gi v mt tht hn hoan vui v.
Sang ti ngy th hai th mi ngi t hp vui chi tp th, g trng thi khn
v cc chng phoubao cc nng phousao, m trai gi ht h chc gho ti nc
vo nhau nu c xm x th cng khng sao v d dng cho qua trong my ngy
Tt:
So, So. i Nng, i Nng
So d bn y. Nng lng no
i kh x .... Cho anh y...vi!
Gp m con trai c y th cc c gi ch bit c sung sng mt m lm
b trn i. Ri ngi ta r nhau ra b sng lm l phng sinh: Th c chu xung
sng hay th chim lng cho tung cnh t do bay vo bu tri nng mi. Cng trn
b sng y, h thi nhau p nhng lu i ct xong gn ln y hnh con vt biu
tng cho nm mi vi li cu nguyn cho c mnh khe sng lu v tin bc th
v di do nh ct trn dng sng M (Mae Nam Khong)...V cng khng km phn
long trng l l rc gia tin (Pou Gneu Gna Pneu), c coi nh t tin ca ngi
dn Lo. Trn ng ph c c m rc Nang San Khan (Hoa Hu Nm Mi) vi
on ngi mang mt n nhy ma cng vi u ln v s t. Khi c Nh Vua i
qua th tt c qu xung cung knh chc th. Sau th Vua cng c thn dn
ti nc v Hong Thi T cng b cc nng thiu n Phou Sao tr p nghch
ngm xng ti x o trong khng kh cm thng ha ng ti vui v cng hn h.
Ring ng Khc nm cng khng trnh c i bn tay xinh p ca mt
thiu ph Lo bi l ni ln m nhng cha b nng x o. C l ngi dn Lo
khng bao gi qun c nhng ngy Tt Luang Prabang khi cn Nh Vua ca h.
Cn u nhng on voi kiu uy nghi din hnh trn ng ph, vi Nh Vua
hin t cng Hong Gia vi on ty tng i ti Cha Vat May lm l ty trn cho
tng Pht c a t trn b cao xung sn cha ni con rng Hang Lin phun
nc thm ln pho tng.
Hang Pak Ou cng l ni c Nh Vua ti thm trong dp l Pimay. Hang
gn ni b sng pha Bc cch Luang Prabang khong hn 20 km. T di sng
phi leo ln nhng bc thm dc ti c khu hang lc no cng m t du
mt. Hang gm hai tng Tham Thing (Hang Di), Tham Phum (Hang Trn) cha c
my ngn tng Pht vi nhng vc dng khc nhau.
Tng truyn rng vo Th K 16 khi Luang Prabang b ngoi xm tn ph th
trc dn chng t ng khing cc tng Pht du vo hang Pak Ou v ti
nay 4 Th K.
Trong dp tt Pimai, dn chng cng l lt c bng ng b ln ng
sng r nhau ti y tm cho cc tng Pht bng nc thm, nhng bc tng
mang bi thi gian hng my Th K khng trnh c nt n v c ru phong duy
c n ci an tnh ca c Pht th nh bt t.
i ti u th Cao cng ch gp nhng ngi dn Lo hin t n hu cht
phc v khng ham tranh ua. Nhiu ngi n gin th cho rng bn cht tt p
y nh kt qu ca mt qu trnh ti luyn qua nhiu Th K di nh sng ca o
Pht l Quc Gio ca Lo.
175
Th nhng cu hi t ra tip theo l vi ngi Xim La, ngi Khmer th

sao? H cng sng di bng t bi ca c Pht qua nhiu Th K, o Pht cng
l Quc Gio m ngi Thi th tr tr sn sinh ra mt by hi tc gy bao thm cnh
hm hip thuyn nhn trn Bin ng, cn ngi Min th bo ng tn c c c dp
l cp dun cht u v s ngi Vit. Ma Th Dy lun lun l ni m nh kinh
hong ca ngi Vit sng cc Tnh gn bin gii Vit Min.
Cu hi t t ra cha c ngay li gii p nhng Cao hiu rng khng th
ch n thun da theo yu t tn gio m phi k ti nhng hon cnh lch s, sc
thi nhn chng to nn ci v thc tp th (inconscient collectif), ni theo Carl
Gustav Jung nh mt bn nng th hai khng d g m thay i y.
CHNG XIX
NGI C PAKHA V TING N RN DI THC KHONE
Ordinary life goes on that has saved many a mans reason
Graham Greene, 1955, The Quiet American
Sau cc ngy tt Pimai v nhng ngy Luang Prabang khng th no qun,
Cao hn gp li Tin S Cham Sak Done Khong ni di thc Khone. Cao s
khng th no hiu c s phong ph v c v sinh cnh thc vt ca con sng
Mekong nu khng bit thm c lch s hnh thnh ca con sng y. Cao nguyn
Ty Tng c t khong hn mt trm triu nm trc do s va chm d di ca hai
khi tin lc a Gondwanaland v Laurasia to nn mt a hnh ni bt l dy
Himalayas v c vng cao nguyn Trung .
Ring con sng Mekong ch mi c hnh thnh vo thi k Pleistocene
gia khong 1.6 triu v 10 ngn nm trc y thi.
Con sng nh hin nay bao gm 4 khc sng thuc cc con sng khc do
nhng cn a chn lm di chuyn nhng khi t to thnh.
Mt khc sng Chao Phraya khi chy ti v tr Tnh Chiang Rai b chp bt
(captured) vo con sng Mekong v dn d to nn lu vc trn ca con sng.
ng Bng Sng Cu Long ch c hnh thnh trong khong 10 ngn nm
tr li y t y Bin ng do cht st trong ph sa ca sng Mekong hp vi cht
sulphur trong nc bin to nn hp cht pyrite c th bi p dn cho ti khi nh
ln khi mt bin v hng nm tip tc c ph sa ph dy ln. Ring Bin H mi
c thnh hnh t 5700 nm trc do nn t b xp v ln su xung so vi mt
bin. Chnh do t nhng con sng khc nhau hp thnh gii thch ti sao cc loi
c v h sn ca con sng Mekong li phong ph n nh vy.
u l ngun ca con sng Mekong. Cch y hn 130 nm khi on thm
him Php Doudart de Lagre-Francis Garnier khi hnh t Si Gn, lc l thuc
a mi ca Php, ngc dng sng Mekong tm mt thy l giao thng vi
Trung Hoa, cc tin tc c c lc ch gip h on bit m h l con sng y
pht nguyn t Ty Tng. Cuc hnh trnh y gian kh v rng r sut hai nm
1866-1868 nhng ri cng phi b d dang v ci cht ca Doudart de Lagre
Trng on khi h ch mi ti c Tnh Vn Nam ca Trung Quc.
Nm 1894, ba mi nm sau, mt on thm him Php khc do Dutreuil de
Rhins cng bn ng hnh Joseph-Fernand Grenard ri Paris qua Samarkand,
xuyn qua vng Turkestan thuc Nga ri vo Trung Quc trc khi i v hng Nam
ti Ladakh ri li ngc v hng Bc, ngang qua sa mc Taklamakan theo con
ng T La (the Silk Road) ri bng mt chng ng rt quanh co trc khi vo
c Cao Nguyn Ty Tng. H c coi nh ti gn ngun nht ca con sng
Mekong nhng nh mnh dnh cho Dutreuil de Rhins tht bi thm, ng b cc dn
lng Khamba bn cht trong cuc tranh ci mt nga. Ring Grenard sng st v ti
176
Paris, tuyn b tm ra thc ngun con sng Mekong nhng khng a ra

c chi tit chnh xc.
Nm 1910, trong b Encyclopaedia Britannica ni ting th gii xut bn ln
th 11 khi cp ti con sng Mekong ch vit: Ngun gc con sng y cha thc
s c gii quyt, nhng phng chng pht xut t sn dc ca ngn Dza-NagLung-Mung trong khong 33 Bc, 93 ng.
V nh vy cho ti thp nin 50 ca Th K 20 u ngun ca con sng
Mekong vn cn l mt b nhim.
Ti nm 1992, k gi Thomas ONeil v phng vin nhip nh Michael S.
Yamashita bo National Geographic ti Ty Tng c dn du mc dn ng ln
ti Zadoi cao khong 4600m trn mt bin vng xa nht ca con sng Dza Chu tn
Ty Tng ca sng Mekong, v tng cng tm ra thc ngun ca con sng ni
pha sau nhn ni thing ni c con rng Zjiadujiawangzha l v thn linh bo v cho
ngun nc an lnh...Chng ti di chuyn ni pha sau ngn ni v thy mt di
bng tuyt di khong 300 thc Anh, hnh th nh chic ng h ct. Nghing ci
xung mt nc , ti nghe thy ting chy rc rch: l nhng m tit u tin
ca con sng Mekong v ti cng khm ph ra rng ti v Mike l nhng nh bo
Ty phng u tin nghe c nhng m thanh y. Khng c ta c xc
nh v c khng c tn ngn ni thing y trn bn . Tuyn b tm ra ngun sng
Mekong ca hai k gi National Geographic cui cng ch l mt huyn thoi.
Thc s phi ch ti ngy 17 thng 9 nm 1994 mt thi im lch s ca
con sng Mekong, khi c on kho st Anh Php vi Michel Peissel leo ti nh o
Rupsa ln u tin xc nh c im khi ngun, Where Beginning Ends ca con
sng Mekong ni trung tm hoang vng nht ca cao nguyn Trung cao
4975m trn mt bin v xa khu dn c hng trm cy s v quan trng hn c
Michel Peissel l ngi u tin xc nh c ta chnh xc: V 33 16
534 Bc, Kinh 93 52 929 ng. T nay bt c lc no v u trn bt c
tm bn no ca th gii, ngi ta cng c th xc nh c v tr khi ngun
con sng Mekong bng my con s trn.
Michel Peissel ghi li nhng dng cm tng: y mi chnh l a l v
thm him. Ch vi con s nh y m bao nhiu u tranh, bao nhiu mu, nc mt
v m hi ra k t 1866 nh mc tiu ra ca y Ban Sng Mekong trong
Hi a D Php...Hai mi lm nm sau khi con ngi t chn ln mt trng,
th y l ln u tin chng ta ghi nhn c ci ngun ca con sng ln th ba
ca Chu .
Cho ti gia Th K 20, nh hng ca c dn sng hai bn b con sng y
phi ni l khng ng k. Con sng Mekong vn cn nguyn v hoang d. T cc
ph lu nh con sng Nam Ou Bc Luang Prabang xung ti cc con sng Sekong,
Sesan ng-Bc Cambt tt c gn nh vn cn trinh nguyn. Cc khu rng l
(prey lik tuk-flooded forests) t con sng Song Khram ng-Bc Thi Lan xung
Bin H sang ti vng trn ca chu th sng Cu Long hu nh cn nguyn vn.
Ch mi t nhng thp nin 50 tr li y thi, tnh hnh hu nh hon ton i khc,
con sng Mekong suy thoi vi mt gia tc n chng mt.
ng xung See Pan Done (Thc Khone) hay T Thin o phn cc
Nam ca Lo l mt khc sng Mekong y ghnh thc cun sng trc khi con
sng tri ra hin ha chy vo lnh th Cambt. y l phn ht sc k l ca con
sng Mekong. Ngay di chn thc l mt qun th phong ph nht v c, nhng
loi c nc ngt khng ch ca ng Nam m phi ni l ca c th gii na,
cha k ti nhng tm cua ra c v c rong to cng l ngun protein ca c dn
sng trong lu vc di sng Mekong.
177
S thay i cao t ngt ca cc con thc c ni cao ti 21 mt gm 9 con

thc chnh v khong 30 khe lch v c rt nhiu nhng vng su nh mt thin
ng cho c lm t v sinh . T Ty sang ng thc Khone c ni rng ti
14km, khc tri rng nht ca ton th chiu di con sng Mekong chy qua sut
by quc gia trong c quc gia Ty Tng.
Vo ma ma th con sng trn b vo nhng khu rng l mnh mang vi
nc ngp ti ngn cy cao ti 20 mt.
on thm him Php Doudart de Lagre-Francis Garnier phi kinh ngc
khi i din vi thc Khone. Trc y h cng nghe ni ti thc Khone m h
tng tng nh mt thc Niagara ca Chu , ngha l mt thc nc duy nht
trt xung t trn cao.
Nhng ri thc t trc mt h chng h c mt Niagara m ch c mt chui
nhng ghnh thc tri di sut 12km an mc vo nhau. Cnh tng th hng v v
ngon mc vi vang m ting nc vo cc ghnh si bt tung te. Sc mnh
ca con nc c th thy t chn thc vi xc cht ca c v c c su t trn cao
b nc cun p vo khe . R rng sau con ghnh Sambor Min, th thc
Khone l mt trng ngi thin nhin m h bit chng mt tu b no c th vt
qua.
Francis Garnier ghi li trang hi k: Ni , gia nhng khi v cc
hn o xanh l c mt dng nc ln khng l t cao hn 20 mt nh cn l trt
xung v si bt ri sau li tip tc xung t vch ny ti vch khc
cho ti khi trn khut vo mt rng tho mc rm rp v xanh um. Ni y khc
sng tri rng ti c ngn thc Anh, lun lun gy nhng n tng tht mnh m.
Cho d con sng Mekong chng th l mt thy l giao thng vi Trung Hoa
nhng vi Francis Garnier vi bit danh l Mademoiselle Bonaparte, th vn l
mt chng ngi phi vt qua lobstacle vaincre mt thch cng ging nh
cuc thm him xung Nam Cc hay leo ln nh ni Himalayas vy.
Thc Khone tng c v nh mt phng th nghim thin nhin l tng, mt
th gii vi m (microcosm) ca ton th h sinh thi con sng Mekong, cho cc
nh sinh hc v ng hc (ichthyologist) nghin cu. Do tm quan trng c nht v
nh y khin Tin S Mark Hill ku gi bng mi gi phi bo v s ton vn ca
vng thc Khone trong nhng k hoch pht trin v xy cc p thy in trn sut
dc con sng Mekong.
Mc nc sng Mekong cao nht khong gia thng 9 v thng 10, r rt
nht l ni vng di thc Khone gia bin gii Lo v Cam Bt, nc sng ma l
cao hn 15 mt so vi ma kh. Ring ti Kratie pha bc Cambt ni con sng
Sesan pht xut t cao nguyn Trung phn Vit Nam vo sng Mekong mc
nc c khi cao hn 20 mt. Cn phi k thm cc ph lu khc nh sng Kong,
San Srepok, v Krieng.
Chu k thay i mc nc theo ma ca con sng Mekong c Walter
Rainboth nhn xt l c nht v nh so vi bt c con sng ln no trn th gii.
Ban u ch l mi quan tm nhng khng bit t lc no con sng Mekong
y tr thnh ni m nh v nh mt tnh yu ln ca Cao.
Thng gp anh nhng a danh khc nhau ca con sng Mekong, khin
Tin S Cham Sak ngi bn Thi Lan ca Cao bo a: Sau c Pla Beuk ti c
Dolphin, c lc ngi ta qun hn anh l mt k s trng ang trch nhim iu
hnh cc cng trnh thit k ln M.
Auberge Sala Done Khong.
c Tin S Cham Sak chu o gi ch trc, Cao v B T c xe
a ti thng khu l qun.
178
Nguyn l nh khch ca ngoi trng, trn o Don Khong mt trong hai

hn o chnh ca vng thc Khone. Ta nh kin trc bng g tng i tin
nghi nht trong vng nam Lo, nh tm c nc nng khu v sinh sch s v c
my pht in ring chy t chiu cho ti na m. Sau l nh sng th mng d
nhin l bt c d, ca n nn trn mt x s t lu c vinh danh l Kuwaitthy-in ca Vng ng Nam .
c bit nht l h c dnh cho cn phng vi bao ln nhn ra con sng
Mekong. Ngy u tin c b ch l qun dn cho my mn n Lo tuyt ho,
mn c sn mok pa (c hp l chui) ri ti mn c chng nc da v c mn g
t so gng.
Cham Sak k li l vo u thp nin 90, tin kinh khng nht l mt d n
c qung co rm r nhm xy mt khch sn ln 5 sao vi 300 phng v sng
bi kiu Las Vegas vi c sn Golf ti chn thc Khong Phapheng gn Don Khone,
li c thm ng bay nh v sn trc thng cng vi mt xa l ln ti Pakse qua
Ubon Ratchathani Thi Lan. L do gn gi nht v y l ni sinh ca Th Tng
Khamtay Siphandone, ng ta tha thit mun xy dng v canh tn qu mnh.
Dn lng th hn hoan coi tin y nh mt c n v s hp dn thm du khch
thm cng n vic lm nhng ngc li vi Cham Sak, Baird v cc nh bo v mi
sinh th s l mt thm ha cho h sinh thi ca vng thc Khone.
Cng theo Tin S Cham Sak th iu may mn l trong i hi ng cng sn
Lo nm 1996, Khamtay b mt chc v c lin h qu cht ch vi gii doanh
thng Thi Lan.
Cham Sak ni:
- Chuyn ch c vy m cng c ngi ta gii thch nh mt thng li v
pha Vit Nam, tip tc mt truyn thng cc Vua Triu Nguyn trong tranh ginh
nh hng gia hai nc Xim La v Vit Nam trn x Lo.
y l ln u tin c gp Ian Baird, ngi m by lu Cao ch vn k
thanh, Baird ngi Gia N i t nhiu nm tnh nguyn sang sng Lo v t
1993 trc tip iu hnh mt d n Nam Lo, Laos Community Fisheries and
Dolphin Protection Project vi ngn khon vn vn ch c 60 ngn la mi nm
kt hp 63 lng x trong vng nhm vn ng bo v loi c Dolphin ang c nguy
c b tuyt chng nhng xa hn l pht trin mt nn ng nghip bn vng
(sustainable fishing) v ai cng bit la v c l xng sng ca nn kinh t lu
vc sng Mekong.
Baird rt c l khi chn c Dolphin nh mt chng loi quan trng
(flagship species) vi hy vng khng ch cu nguy cho ging c ny m chnh l
bo v cho hn mt ngn ging c khc cn sng st trn con sng Mekong. V c
Dolphin sng c hai pha bin gii Lo Cam Bt mt s rt t Vit Nam v th
thch kh khn nht l tnh trng v lut php bn Cam Bt.
Nhng con c Dolphin trn sng Mekong.
Dolphin thuc h c voi loi c c v (aquatic mammals), ngi Lo gi l
Pakha (nhn ng), ngi dn ng Bng Sng Cu Long gi l c nc hay c
heo. Da c c mu xm xanh ng nh kim loi v p mt m, mi con di trung
bnh khong t 2.5 ti 2.8 mt cn nng ti 200kg, chung sng tng cp nh v
chng theo tng nhm t 8 ti 10 con, sng lu ti 50 nm, c th bi nhanh vi
tc hn 40km chng thuyn b no c th ui kp. Chu k mi hai nm c
Dolphin mang thai 9 thng v sau sinh con ch khng phi trng nh mi loi
c khc. Giai thoi khi c Dolphin c c m ti ging nh ngi. Chng n c
v sn mi vi b phn siu m c bit pha trc trn bng cch phng ra nhng
179
sng m v n nhn m phn hi xc nh rt chnh xc v tr con mi ngay trong

mi trng nc rt c ph sa ca con sng Mekong.
Theo cc chuyn vin ng hc th c Dolphin nc mn sng dc theo vng
ven bin pha bc c Chu cho ti Vnh Bengal n . Ring loi c nc ngt
Irrawady Dolphin ln u tin (1738) c pht hin trn con sng Irrawady thuc
Min in, c tn khoa hc Orchaella brevirostris (c voi mm ngn), cng ngy
cng tr nn khan him trong vng ng Nam , hu nh ch cn trn sng
Mekong. Loi c Dolphin ny hon ton tuyt chng trn sng Chao Phraya
Thi Lan t my thp nin qua khi con sng y tr thnh mt th cng rnh ph
thi k ngh v nng nghip. Hon cnh cng khng kh hn g i vi con sng
Dng T Trung Quc, sng Amazon Brazil v sng Hng n . Nhng con c
Dolphin cn sng st trn sng Mekong lun lun c th b nguy c nghin nt bi
cc b g khng l do cc cng ty ph rng chuyn g trn sng. Li thm nhng
con p ln ph hy mi trng sng ca cc by c Dolphin: nc th cn hn
trong ma kh v c nhim hn do ngun thy in ko theo bc pht trin cc
khu k ngh v nh my.
C nhiu c tch khc nhau v c Dolphin. Truyn do cc c gi k li l thu
rt xa xa c mt c trinh n tht xinh p b cha m ham giu c m cng p g
cho mt con trn t bn thu v xu x khin c gi tuyt vng phi t vn gieo mnh
xung dng Tonle Thom, tn Khmer ca sng Mekong nhng c khng cht m li
bin thnh con c Dolphin.
Mt giai thoi khc th k rng ngy xa ngy xa c hai v chng kia cng
nhau i mng xui dng Mae Nam Khong, tn Lo Thi ca sng Mekong, h em
theo c by gia cm: mt con g, mt con vt, mt con ch v c mt con cng. Khi
con mng ti gn vng nc xoy chy xit ca thc Khone th c m gia cm u
s hi v ku tong ln. Con g th cc tc cc tc ku dng li, con vt vn quen li
nc m cng ku quc quc i ln b, c ch ch cng p op i ra khi mng.
Duy ch c mi con cng th vn gi v cao ngo bt cn h plaew wong, plaew
wong tin ti c tin ti, m cng li l con vt p u n nn c cp v
chng nghe theo v con mng c tin ti con thc. V ci g phi xy ti ti, c
con mng b cun vo dng nc xoy v b nhn chm. Khng mt ai sng st.
Ring cp v chng n hin lnh y th sau c ti sanh: Ngi chng bin
thnh con chim Nhn bay ln trn sng, cn ngi v th bin thnh con c Pakha,
c hai lun lun gn gi nhau v chng bao gi hi ngi ta c.
Cng con c Dolphin nhn ng y, Tin S Cham Sak cch y 4 nm Vn
Tng ni khch sn Lan Sang nhn ra sng Mekong, k cho Cao nghe mt giai
thoi khc na. Cc ng gi b c thng k li rng thu rt l xa xa khi c hai
nc Tu v Vit b trn ng t tht khng khip sau l thin tai bo lt nn h
b cht ht c. Ngi Tu th ti sinh thnh c Pakha, ngi Vit th thnh loi giang
Nhn. Ti khi tri yn bin lng th c Pakha gp giang Nhn, chng hi han nhau.
Giang Nhn ni: Ti sinh ra t kip ngi nn khng bao gi hi ngi ta c.
Nhn ng cng bo: Ti cng vy sinh ra t kip ngi nn ch bit c cu ngi
ta thi.
V giai thoi no th cng k l c Pakha lun lun gip ng nhn trong ma
chi li, cu ngi cht ui, ly k hn l cu c nn nhn thp t nht sinh b
ngm trong hm c su.
Nhng by gi th chnh con ngi bng cch ny hay cch khc ang tn hi
loi c Dolphin.
Hng v Ian Baird, Tin S Cham Sak a ra mt ci nhn ton cnh:
180
- Cng ging nh c Pla Beuk, s phn ca nhng con c Dolphin tng

trng cho ton th vn pht trin rng ln ca c con sng Mekong.
Ian Baird mt gii thch:
- Khng phi ch c Dolphin m mi loi c khc ca con sng Mekong ang
b suy thoi mau chng do cch va khai thc va hy dit bng s dng ba bi
cht n lu n, in git, cht c v cc loi li mc...
Nhng ri Baird cng thm vo mt nhn xt lc quan:
- Nhng ng dn Lo ai cng bit rt r l nu c tip tc cch nh c hung
bo nh th th chng bao lu con sng y chng cn u l c nhng ri h cng
chng bit lm sao m ngn chn khi m bn phm php li l nhng ng Tng
ng T sn sng n li c y quyn uy nht l bn pha Cam Bt...
Touch Sieng t S Ng Nghip bn Cam Bt a ra li trn an:
- D sao th cng c lut ca S Bo Tn Ng Nghip cm dng li mc,
cht n v thuc c trn sng h p dng cho ng dn, h b pht ti 50 ngn riels,
khong 14 la nu vi phm...
Hng v Baird thay cho li khen, Cao ch a ra nhn xt ca ngi mi ti:
- Tht l cm ng khi thy c ni nhng ngi lng ho lnh xa xi nh th
khng xa my khu rng ma rng l ca vng cc Nam Lo c nhng chic T-shirts
nhng tm bch chng vi dng ch Lo ku gi Hy cu c Pakha, nh mt
phn v p ca con sng Mekong v iu y cng c em ging c lp hc
hay bn bc ni cc cuc hp ca dn lng. H thc s mun bo v c Dolphin m
h coi nh bn v ao c i con chu h vn cn nhng ngi bn y.
By gi th khng phi ch c Baird ngi Gia N i n c m ngi ta
thy c ngi Nht, Nhm HAB21, ngi c, Nhm Australia-based Community Aid
Abroad, ti y tip tay bo v nhng con c Dolphin.
Cu chuyn c Dolphin, nhm HAB21 v Iwashige l c mt giai thoi.
Iwashigi nguyn l ch mt chui ngn hng ln ca Nht y thanh th v
quyn uy, nhng khc hn mt Fuji cay c cao ngo v khinh bc, l nhn vin cao
cp ca ADB (Ngn hng Pht trin Chu) ang h tr cho cc d n xy p trn
cc ph lu sng Mekong Lo, th Iwashige li l mt con ngi rt ngh s v y
cm xc.
Iwashige k li l anh chng th no qun nhng k nim hi cn b sng
trn hn o Kaghoshima qu anh min Nam nc Nht, ni m anh tng
c say m ngm nhng n c Dolphin tuyt p bi a trn mt nc gia
bnh minh hay mi bui chiu hong hn...nhng ri ch t nm sau khi tr v
thm lng xa th chng cn mt con c Dolphin no na do nn nhim k
ngh. Cng t ni kht vng nh nhung y, anh ng ra vn ng sng lp v c
bo tr cho nhm HAB21/ Human-Animal Bond for the 21st Century (Tng Quan
ng Vt v Ngi Th K 21).
Ri nh mi nhn duyn ni theo kiu nh Pht, t mt nc Nht Hi o
xa xi, Iwashigi c mt rng buc nh mnh vi ngi lng Kambi. l mt lng
nh c nh ni cui vng su ca khc sng Mekong cch Th Nam Vang 180
km v pha ng-Bc, nh mt h ln rng khong 8 mu, c mt chiu su ng
n, theo cc tay th ln ngi M th c ni su ti 70 mt ngay c vo ma kh.
Phn h trn li thuc a phn nc Lo, c nhiu o nh, cn bi v c
nhng khi ln tri ln khi mt nc, ni vn cn nhng con c Irrawaddy
Dolphin him hoi sng quanh nm. Ni m ngi ta cn thy c tng by c ni
ln a rn trn mt nc. Vo ma ma c Dolphin bi ngc dng ln cc ph
lu xa v n ma kh hay ma nc kit chng li xui dng v sng ni cc
vng su h lu.
181
Cc nh ng hc phng on l ch cn khng ti mt trm con c Dolphin

trn ton h thng sng Mekong thuc ba nc Lo-Cam Bt v Vit Nam.
C ng dn Lo v Cam Bt u coi Dolphin l vt linh, h cn d oan tin
rng i li m ng phi c Dolphin l xui tn mng, s khng nh thm c con
c no Nn chng c ai n tht hay sn bt c Dolphin ch tr di thi Khmer .
Gia thp nin 70, c Dolphin b st hi mt cch c h thng ch ly m c
lm du my v t n. Mi con c Dolphin c th cho ti 25kg du.
Theo Touch Sieng th u nm nay ngi ta ch cn thy c c hai con c
Dolphin trn mt Bin H. Ri sau vo thp nin 80, khp vng sng h ca t
nc Cam Bt b m lnh Vit lnh Cam Bt thng d cht n sng n thi nhau
trt xung git c. T pha Lo thnh thong ngi ta c th nghe c nhng
ting n rn nm c ni khc di sng Mekong.
Trong khi ng dn Lo chuyn nghip ch li c mt th pha Cam Bt
nh vt c c ngn, d nhin ton bng cht n v lu n, vi thu hoch qu
d tha nn h phi bn vi gi r mt cung cp cho cc Tnh pha Bc Lo.
V ni theo ging chua cht ca Ian Baird th:
- D nhin gia nhng ting n rn y khng t c Dolphin b git. Chnh
mt ti thy c Dolphin kinh hong phng ln khi mt nc v khng chu ni
ting n p cho d cch xa hng trm mt. y c th coi nh tn tht ph
(collateral damages) do li nh c hung bo kiu Khmer, cng vn theo ngn t
ca cc nh bo M khi ni v trn chin b mt din ra ti Lo trong cuc chin
tranh ng Dng trc y.
Khi nghe ni lng Kambi cn c Dolphin, Iwashigi vi v tm ti y. Tri
khng ph lng ngi. Hm l mt bui hong hn tht p trn sng
Mekong, gi th du xung v mt sng th khng cn nhng cun sng ln, Iwashigi
ln u tin sau bao nhiu nm li thy c tng n c Dolphin thin nhin vi
cp vy trn lng thong tri ln thong ln xung vi c nghe c ting hut gi
ca c nh mt iu nhc hoang d do hi thot ra t mt l th ni nh u.
Nhng ri ngay bui sng hm sau l mt ngy m m v tang tc i vi
Iwashigi. Anh phi chng kin tn mt xc mt con c Dolphin b vng vo mt li
mc m qua v anh inh ninh l mt trong nhng con Dolphin m anh say sa
ngm di.
l mt con Dolphin ci mi tui dy th v ch di khong 1.5 mt. Dn
lng cho bit y l con c Dolphin th 9 b cht ch ring trong ma kh nm nay.
Thn hnh c Dolphin tht p v thon th, dng sang c khin Iwashigi c so snh
nh mt nng Cng Cha kiu dim ca con sng Mekong.
Di nh nng bt u ln gt, nc da ng nh mt m ca nng Cng
Cha bt u xn li. Nng cht m c nh ng, mt nng khp li nhng ming th
nh vn mm ci trong gic mng p ca tui thanh xun.
Dn lng ti bu quanh xc c v mt thng cm, nhng a tr ln u thy
c Dolphin th t m a nhng bn tay xinh xn vut ln lng ln vy c.
Cui cng th h cng xm li khing xc c a ln mt chic xe ti ch v
phng Ng Nghip cng bn b sng Mekong pha Bc, ni c dng c m ct
kho st. C c m bng v ct u nhng l tm kim g y. Ngi ta khng
ai n tht c Pakha nhng rng c th li rt c gi, 3 ngn kip mt chic (khong 4
la) m ngi ta tin rng tr con m eo vo c chic rng y s tr c ma qu,
cn xng c nu chn gn rung th la ni y s c ti tt hn.
Nhng Iwashigi th au st khi thy mu c Dolphin th vn au chy ra
nhp vo con sng Mekong, ni by lu cng c rt nhiu mu ngi ta na.
182
Ngay chuyn ving thm ln u tin y, Iwashigi nh b m hoc v c kinh

hong. Anh t coi Kambi nh ngi lng qu th hai ca anh v anh c ngay quyt
tm s cu nhng con c Dolphin v ngh rng s khng tn thm kch
Kagoshima xy ra ln th hai trn dng sng Mekong.
V ch my thng sau, ngi ta chng kin cc thnh vin u tin ca
nhm HAB21 gm cc nh ng hc v chuyn vin v ng Vt Hoang D (Wildlife
do Shintani) hng dn bt u ti ngi lng Kampi nhm khi s m mt Trung
Tm Kho St C Dolphin vi k hoch ym tr v hun luyn sau mt thi gian
c th chuyn giao quyn iu hnh cho chnh nhng ngi dn a phng.
Khi c Anh Th c phng vin thng minh v xinh p ca i truyn hnh
Vit Nam phng vn, Shintani pht biu:
- C Dolphin l c mt biu tng, nu chng ta c th sng chung hi ha
vi c Dolphin iu c ngha l vn c th c mt mi trng tinh khit v tt hn
cho con sng Mekong v cho c hnh tinh ca chng ta na.
Bui sng cui cng trc khi ri Don Khong, Cao v B T ti thm ngi
lng nh ca Chanthao c gi gip vic trong l qun. Khi ti ni th b m gi ca
c ang cm ci ti nhng lung ci mt mu xanh non mn mn. Chan Thao ch
cn m v mt ngi anh, anh c th gi ny ra lm vic ngoi ng. Thy con v
li dn theo my ngi khch th b c ngng tay ci mt n ci nhn nheo ri
dn khch ln nh. Chan Thao ni: M ti ngoi by chc m b vn lm vic rt
cc. C 4 con m nay ch cn hai. Khng mun hi thm v c th gi li mi
thng tm nhng Cao hiu rng c gia nh no trong lu vc sng Mekong m
khng c mt mt trong cuc chin tranh va qua. B c bo con gi i pha tr cn
b th xung bp em bnh np kao nom kok c rc da ln mi khch, cch i x
hn nhin nh m vi cc con. Nhng B M Mekong.
D di ng Bng Sng Cu Long m B T hay m Chan Thao ni thc
Khone, nhng b m Mekong y nh t bao gi vn c n nhn hin lnh chu
ng i qua sut na Th K bom n chin tranh v vn c cm ci chm sc tha
vn cho d thi tit bt li n th no.
Cuc sng thng nht vn c din ra, iu y cu vn cho bao nhiu l
l ca con ngi, hnh nh Graham Green rt sm nhn ra iu y trong Ngi
M Trm Lng.
Gi t b m Mekong, gi t ngi lng xanh vi vng xa l ting thc .
Trc mt hai ngi by gi ch cn l c mt khc sng mnh mng tri rng,
khng phi ch c c Pakha v Giang nhn, cn thy c nhng con chim bi c m
ngi dn ng Bng Sng Cu Long gi l chim thng chi, m Francis Garnier
ngm nhn cch y hn mt Th K, cng vn vi b lng cnh xanh rc r, khng
nhum mu thi gian, bay vt nh mi tn lao trn mt sng trong nh nng m ban
mai.
Ch mt thong cnh chim bay, m xuyn sut hn 130 nm lch s y
mu me ca con sng Mekong, con sng lch s, con sng thi gian v cng l con
sng cui cng y.
CHNG XX
T CY CU KH HAI HUYN
TI CU M THUN Y2K
Nattendez pas le jugement dernier. Il a lieu tout les jours.
Albert Camus, La Chute (1956)
Sau nhng ngy Thc Khone, Cao hn gp H Th Nam Vang trong
cuc Hi Tho v Mi Sinh Sng Mekong. Cam Bt mt t nc ang vc dy t
183
tro than. Bin H nay tr thnh Khu Bo Tn Sinh Thi Quc T (International
Biosphere Reserve) sau nhng nm b Khmer tn ph. Cao cng c mt
ngi bn Php lm cho T Chc Lng Nng FAO tng cun sch Fishes of the
Cambodian Mekong, Walter J. Rainboth ni v gn 500 loi c vi y hnh nh
tn khoa hc v c tn Khmer m c l Cao s phi dng hiu hn v nhng
ging c t Bin H i xung ng Bng Sng Cu Long trong c hai ma kh l.
Hi Ngh khai din trong mt khung cnh c bit ca Th x Cha
Thp 20 nm sau ngy qun i cng sn Vit Nam tin chim Nam Vang. Trn
ng ph trc ta i S Vit Nam v trong cc sn trng i Hc, ng o
cc ton sinh vin Cam Bt, th h sau Khmer lin tc biu tnh t c Vit Nam
vi khu hiu bi ngoi i li t ai. Mt hin tng c bo ch a phng c
bit t Le Courier Phnompenois cao nh l biu hin ca mt t nc Cam Bt
hi sinh ang tin ti dn ch.
Chc chn l dn ch hn Vit Nam, mt nh bo Cam Bt a ra mt
nhn nh thch nh vy. ng ta ni tip: C bao gi cc ng thy c cuc biu
tnh no ca sinh vin Vit Nam trong by nhiu nm c hai min Nam-Bc hay
khng ?
Khi m ng Hong Sihanouk ch cn l mt bng m trn sn khu chnh tr
Cam Bt, Hun Sen gc gc Khmer tr thnh mt ngi hng (strongman)
vng vng vt qua bao nhiu th thch bo t a t nc Cam Bt i v
tng lai, trong c c tng lai ca hai a con ng ta tt nghip hai hc vin
qun s lng danh th gii: Mt West Point M, mt Saint-Cyr Php.
Bo rng Hun Sen l b nhn ca H Ni l iu qu ng khi m ng ta bit
dng con bi Ranariddh con trai Sihanouk v cc ton sinh vin nh nhng cht xc
tc to p lc cho nhng i thay c bn trong ln bn ngoi.
Nhn xt ca nh bo Cam Bt v sinh vin Vit Nam khng phi l sai, vi
Cao th s thm lng ca tui tr Vit Nam qu tht ng kinh ngc.
Bn trong Hi Trng cuc hp ko di sut hai ngy vi cc nc thnh
vin thuc Lu Vc Sng Mekong.
Khi i t cc ti chung chung vi bi tham lun ca mt chuyn vin Lin
Hip Quc v vn Nc, nh mt tip ni cuc Hi Tho Quc T Cairo ngy 22
thng 3 nm 1999 vi ch Ngy Nc Th Gii: Ai Cng Sng Di Ngun
(World Water Day: Everybody Lives Downstream).
Th K 20 c nhng cuc chin tranh v du. Th K 21 s n ra nhng
cuc chin tranh v nc. Nc ngt xuyn bin gii cc nc qua 215 dng sng
trong c con sng Mekong chy qua 7 quc gia bao gm c Ty Tng.
Rng c th sng cn, mi ngi cn c t 20 ti 40 lt nc mi ngy
ung, nu nng v v sinh. Hin c 22 quc gia ang trong tnh trng thiu
nc trm trng, khng tiu chun 20 lt nc mi ngy cho mi u ngi, hn
80 quc gia khc ang ng u vi nhng vn nan gii v nc v tnh trng
cn tip tc lan rng hn na do ngun nc ngt ngy cng thm khan him m
dn s khp ni th tip tc tng theo cp s nhn.
Sau Trung ng l mt vng thiu nc a ti ngho i v cc cuc chin
tranh v nc, trong cc thp nin ti s l cc nc ng Nam .
V cuc hi tho tr nn rt nng khi c mt thuyt trnh vin khc i vo
ti: Trung Quc xy p i dng sng Mekong tn ph kinh t 5 nc ASEAN. Khai
thc ti nguyn con sng Mekong thay v em li ph cng li c th dn ti i
u v chin tranh m nc gy ri li l mt siu cng phng bc qua k hoch
xy mt chui cc con p bc thm Vn Nam (Mekong Cascades), e da i sng
ca 250 triu c dn ang sng trong lu vc.
184
Tin S Chamsak thuc i Hc Thammasat Bangkok ng n pht biu:

- Qu v khng th ni ti khai thc v pht trin sng Mekong m khng lin
h g ti Trung Quc, theo ci ngha chng ta phi cnh gic i ph vi mt siu
cng phng Bc. iu m ai cng thy r l cc d n p khng l m Trung
Quc ang tin hnh hin nay ti Vn Nam s gy hy hoi trn mi sinh v k.
Tip theo l Cao mt thnh vin ca Mekong Forum cng ln ting nhc nh
vi hi ngh rng:
- Nh qu v ai cng bit bt ng v phn chia nc Vng Trung ng
dn ti nhng cuc chin tranh. Kh nng tng t c th li xy ra vi Lu Vc
Sng Mekong. Do c th chung sng ha bnh mi k hoch khai thc phi c
s ng thun ca c 7 nc trong vng sao cho c li nht v khng gy tc hi
cho mi nc lin h.
iu g l thit thn cho ng Bng Sng Cu Long trc Th K 21: Nc
v Trung Quc Middle Kingdom-Middle Power, c theo ci ngha l trung tm quyn
lc khng ch Chu m ca c th gii na. Ch mong rng siu cng Phng
Bc y hnh s mt cch trch nhim vi cc nc nh ln bang c th chung
sng ha bnh trong nhng bc pht trin bn vng. Khng n trnh, H pht biu
vi tnh cch thnh vin ca Phi on Vit Nam:
- T hn mt thp nin qua, vic n phng chuyn quyt tin hnh xy
chui 8 con p khng l Vn Nam, trn thc t Trung Quc pht ng mt cuc
chin tranh mi sinh khng tuyn chin vi 5 nc H Ngun sng Mekong.
Nh t bao gi H vn gi thi trm tnh nhng dt khot:
- Khi m tng lai chng ta ang b nh cp v hy hoi th ni nh Albert
Camus ng ch i phn quyt cui cng, bi v iu y ang din ra mi ngy.
Cnh gic v on kt l iu nht tr nh mt kt lun sau hi ngh. M iu
ch c c khi c 7 nc bit t Tinh Thn Sng Mekong vt cao hn ch
ngha bn v dn tc hp hi.
c nhng m My Bo t Phng Bc bo hiu thi tit s rt xu. Hi
Ngh Nam Vang kt thc trong mt khng kh bi quan. Bi quan g th cng phi
hng v tng lai, nhn vo phn na ly nc y thay v na ly vi. Cao cng
c chng trnh v thm ng Bng Sng Cu Long, thm cy cu M Thun nh
mt biu tng ca tng lai trc nm 2000. ng thi y cng l dp tr li
vi nhng cy cu lch s, nhng cy cu thi gian dn v qu kh khng xa ca
thi k Nam Tin.
Nhng Cy Cu Gia Chin Tranh.
C th ni biu tng tn ph r nt nht trong sut cuc Chin Tranh Vit
Nam l nhng cy cu v khng cn cy cu no thc s nguyn vn. Thnh
tch y phi vinh danh nhng ngi lnh Cng sn khp Min Nam bao nm ngy
m o ng p ph cu (cu st cu xi mng, cu g cho ti c nhng cy
cu kh) v Khng Lc M khng ngng oanh tc cc trc giao thng ch yu l
nhng cy cu trn khp Min Bc, a vng t y tr li Thi K (ch ca
Tng Khng Qun M Curtis LeMay, 1965).
Cu Hm Rng v Tri Bom Tinh Khn.
Tn cu Hm Rng (Dragon Jaw Bridge) rt ni ting trong sut cuc
Chin Tranh Vit Nam. Cu bc qua con Sng M cng rt ni ting vi bi th
Quang Dng (1948) trong thi Khng Chin Chng Php.
Ty Tin on qun khng mc tc
Sng M gm ln khc c hnh
Cu Hm Rng tng l im giao thng chin lc ni lin Nam-Bc,
c phng v bng mt mng li phng khng dy c ht sc kin c khin M
185
cho d c gng dn ht khng lc lin tc nh ph t 1965 ti 1972 vi hn 70

my bay loi b bn ri m vn khng sao ph sp c.
Cng tng t nh vy vi chic Cu Long Bin-Paul Doumer H Ni bc
ngang qua Sng Hng.
Phi ti nm 1972, gn cui cuc chin tranh khi c c tri bom tinh khn
(smart bombs) iu khin bng Laser, M mi thnh cng nh sp c c hai cy
Cu Long Bin v Hm Rng m khng phi mt thm chic my bay no.
Ch c iu l ngay sau bn di chic cu nt Bc qun lp ngay
c mt cy cu ngm (pontoon bridge) v cuc ti qun v v kh t Bc v Nam
khng h b gin on.
Cy cu Hin Lng bc qua sng Bn Hi
Ni lin hai Tnh Qung Bnh v Qung Tr. Ch hn 900 nm trc y thi
cn l vng t ca Champa, mt Vng Quc kh hng mnh lun lun trn qua
nh ph khin L Thnh Tng phi giao vic ni chnh cho Nguyn Phi tc Lan
Phu Nhn cn Nh Vua th ch thn dn i qun i chinh pht. Vua Chm l Ch
C thua trn b bt nm K Du 1069 phi dng 3 chu a L, Ma Linh v B Chnh
chuc ti, l vng t thuc Qung Bnh Qung Tr sau ny.
Trong cuc sut Chin Tranh Vit Nam th Qung Bnh t ng Hi ti Vnh
Linh c coi nh Vng Trng trong khi Qung Tr t C Thnh ra ti Ca Vit l
Bi Chin Trng, ni din ra nhng cuc giao tranh kinh hong gia Nam v Bc
qun ginh nhau tng cn nh tng tc t.
Mt phn t Th K qua, tr li thm chin trng c, cn y ry nhng
mn, nhng du vt thng tch ca bom n vn cha lnh. Nh bo M tng gi
l mt vin bo tng sng ca cuc Chin Tranh Vit Nam trong cy Cu Hin
Lng l mt biu tng khng th thiu.
Cy cu c t thi Php nh hng trm chic cu khc nhng tr thnh
ni ting ngay t khi k hip nh Genve 20.07.1954 chia i Vit Nam ly sng
Bn Hi v tuyn 17 lm ng ranh v Cu Hin Lng th nh vt chng nm tr
v gia khu ng ranh y.
Cu Hin Lng, biu tng chia i t nc v cng l nguyn nhn cuc
Chin Tranh Vit Nam tn hi nht Th K. Nu c mt tm bng ng nh ghi li
thnh tch ca cy cu lch s y th sau y l vi con s:
Cht: Thng dn 2 triu, Bc qun 1.1 triu, Nam qun 250 ngn, M 57
605. Bom 14 triu tn / 700 tri bom nguyn t Hiroshima. Cht Da Cam khai quang
2.2 triu hecta...
Tr nh nhng ngi sng th khng bn, tt c mau chng i vo qun lng.
By gi ngt na Th K sau ngy chia i t nc, H Ni ang c k hoch
ph r cy cu lch s y, vin l do c mt cy cu mi khng xa do Nga xy
ct v thm na l cy cu c vi 10 tr b tng lm chm hn dng chy ca
con sng Bn Hi ra Ca Tng.
Ngi dn Qung Tr th v cng bt mn v Cu Hin Lng ang l mt t
im du lch rt ni ting khin du khch khp th gii x v y. Ch ring nm
qua c ti 12 ngn du khch a s l ngoi quc ti y ch c thm cy
cu.
Khng cn cy cu Hin Lng th Qung Tr, vng t kh, ci Tnh ngho
nn i km nht nc y cn g m hp dn du khch ?
Nhng H Ni th vn vin dn thm l do khc khng mun gi li cy
cu y: Rng y khng phi cy cu nguyn thy do ngi Php xy trc y,
cy cu y b oanh tc thiu hy t nm 1967 v cu hin nay ch l do Bc qun
dng li cha y 2 thng trc ngy Si Gn sp .
186
Nhng cu hi tip theo l ti sao khng ti to mt cy cu ging nh c

thay th cho cy cu sp b ph r m vn khng nh hng ti dng chy ca con
sng.
ngh y cng b bc b, ln ny th bng quyn uy ch khng vin dn
thm mt l l no na.
Ri ra t nc s chng cn qu kh m tng lai th m tm ch c ton l
nhng cng trnh v vu lai cng ca cc cng ty lin doanh ngoi quc x ti y
ch xu x th li.
Nhng Cy Cu Kh-Monkey Bridges.
ng Bng Sng Cu Long (Mekong Delta) l ni c chng cht sng rch vi
nhng nhng cy cu kh. C th ni cu kh c mt lch s rt sm t nhng bc
chn Nam Tin cch y ngt ba Th K, khi m lu dn Hai Huyn theo chn
Quan Chng C Nguyn Hu Cnh vo Nam khai ph, i vch mt chn tri, ni
theo nh vn mit vn Sn Nam.
H t chn ti mt vng chu th snh ly, ngp nc hoang vu trn tri
mui nh so thi di nc a lnh nh bnh canh, ngy chim ku m vn h
vi trn b cp beo rn c, di rch th c by c su i n rnh ch.
La c cp beo th vn cn by su ng v s k. Mun thot him qua
rch ch c cch bm cy m u nh kh chuyn cnh, gp con kinh rng th phi tm
cch cm cc gc cy chnh vnh m leo qua. y l thi im ca nghch cnh
cy cu kh u tin xut hin.
T vn ti ngi homo sapiens theo Thuyt Tin Ha th phi cn ti ba
triu nm v nhng ngi lu dn y khi gp li mi trng nguyn thy th vn cn
nguyn vn ci bn nng leo tro sinh tn.
Ch vi vi thn trm, nm ba khc go bn cm su vo lng con rch, ri
gc thm ln nhng cy tre cy bn c ct li bng nhng khc dy my dy
choi tr thnh cy cu kh cho ngi dn ngho ng Bng Sng Cu Long
m ngy qua li.
Ch bng thn g tp vi lt buc m phi di nng dm ma th nhng cy
cu kh y lm sao c tui th.
Tri qua bao nhiu th h, cu trc cy cu kh vn n s nh vy, lun lun
nhng ni sng rch bn ly bn nhng ngi dn qu lam l, xm ni xm,
ni nhng cn nh khut no x r mt ht trong nhng lm cy um tm. Ni c
nhng ting h tnh t ca gi trai trong ma gt, c cu ca vng c mi mn vng
li t ngoi ng.
Cnh th ngho n no lng m sao vn y th mng qua ngi bt tr tnh
ca nh vn Lng Th Trung.
Th mng ha cnh ngho sng lc quan phi chng cng l mt phn
ng ph nhn (denial) hay chp nhn qua bin minh (rationalization).
Thng thay cu kh mt mnh
Cu tre lt lo gp ghnh kh i
Chng cn bao lu na l bc sang thin nin k th ba, ng Bng
Sng Cu Long th vn cn c ngn cy cu kh v vn cn l phng tin duy nht
cho m hu du th h Nam Tin 300 nm sau phi bm vo bng qua nhng
con kinh con rch, ti trng th t m sm vo trng i kim sng. Chuyn
tr sy chn t xung rch v b dng nc cun phng i trong ma ma l vn l
iu qu thng, u c c k l tin ng bo.
Nhng Cy Cu Hu Ngh Trong Ha Bnh.
Thng T 1994 mt thi im ng ghi nh, khi ch tch nc Lo, Vua Thi
v Th Tng c cng n khnh thnh cy cu u tin bc ngang qua sng
187
Mekong ni h lu ni lin Th Vn Tng v Th Trn Nong Khai ng-Bc

Thi Lan. Cho d c t lu mt d n xy cu nh vy nhng do na Th K
lon lc tt c phi ngng li.
Nay th cuc Chin Tranh Vit Nam tr thnh qu kh, c n chin tranh
lnh cng chm dt v mi bang giao Thi Lo c phn tt p hn nn d n
c tin hnh v hon tt.
Cy cu Hu Ngh Mittaphap di 1.2km ph khon 30 triu la do c ti tr l
mt im ni quan trng ca mng li siu xa l Singapore-Bc Kinh trong mt k
hoch pht trin y tham vng c tn l GMS (Greater Mekong Subregion) Lu
Vc Ln sng Mekong ngoi 4 nc vng h lu nay thm 2 nc Min in v
Trung Hoa.
Cy cu Mittaphap mang nhiu ngha khc nhau, vi Lo l mt nh nc
nm trong gc lc a b lng qun th l cnh ca m ra cho Lo i ra bin qua
ng Thi Lan, vi Thi th l c hi cho gii u t kinh doanh vo khai thc mt
t nc tha dn ngho nht nhng li rt giu ngun ti nguyn, cn vi c cy
cu l biu tng vng nh hng c ni rng vt qua Qun o Nam Dng
vn ti cc quc gia ng Nam tin st ti Hoa Lc.
c thm ba d n cu khc c ni ti trong vng H Lu Sng Mekong
l cy cu ni lin Savannakhet vi Mukhalan, mt cy cu ni lin Thakhet vi
Nakhon Phanom gia Thi Lo v Cu M Thun bc qua sng Tin ni ng Bng
Sng Cu Long Nam Vit Nam.
S thc th c d n v cy cu M Thun sm hn nhiu ngay t nhng
thp nin 50 v 60. Trong khi Nam Vit Nam th tha thit sm xy dng cho c
cy cu ln bc qua Sng Tin ni ng Bng Chu Th th Cam Bt l mt trong 4
thnh vin ca y Ban Sng Mekong li cc lc phn khng v dng quyn ph
quyt, vin l l cy cu y s gy tr ngi cho tu b t Bin ng ln ti Nam
Vang. Ri bang giao Vit Min gy trong bi cnh cuc Chin Tranh Vit Nam
ngy cng lan rng, d n cu M Thun u tin y hu nh b ri vo qun lng.
Cy Cu M Thun-Y2K. K t ngy B Trng Ngoi Giao c n ving
thm Vit Nam vo thng 7 nm 1997 tham d l ng th xy cy Cu M
Thun ni m t bao lu nay giao thng vn tr tr ch c th qua li bng ph cho
ti thng 5, 1999 theo Gim c d n Richard Magnusson, cng trnh xy dng
cu hon thnh 80 phn trm. Phn cu dn hai bn lm xong v c
32/128 cp treo c cng.
Cu c chiu di hn mt cy s ri (1535.2m) vi tnh khng hay tm
gi clearance l 37.5m v l mt cu treo vi hai tr thp chnh hnh ch H gia
dng sng vi nn mng hai bn b Bc v Nam ca Sng Tin, vi 4 ln ng
rng ri cho xe c hai chiu qua li v c thm 2 l ng cho ngi i b.
Cu M Thun s hon tt sm hn hai thng, vo thng 4 nm 2000, ng 6
nm trn sau cy cu Hu Ngh Mittaphap.
Vi Vit Nam, Cu M Thun l biu tng ca tin b v pht trin ni Vng
ng Bng Sng Cu Long.
Vi c mt ln na l mt ph trng thanh th v trnh khoa hc k thut
cao ng thi cng nhc nh vi cc nc Chu v s hin din ca mt Cng
Quc Da Trng khc pha Mam bn cu.
Cao hiu rng chng bao lu na cnh sinh hot nhn nhp bun bn hi h
ni hai u bn ph s tr thnh qu kh. ri mi ln qua cy cu mi li nh ti
bc M Thun ngy no. Xe cha kp dng th m ngi bn hng rong ng
o t hai bn ng ta ra vy quanh, bm bn hng v c leo vo trong xe.
Ngi ln tr nt tu tt mi cho bng nhng m thanh ngn ct: Ma ma ma! Nem
188
nem nem! Tr tr ! Da Xim da Xim! Nhng li rao chng th rt ngn hn.

Trn bn th lc no cng c tng hng xe u di, ai cng mun theo xe th
c u tin xung trc, trong thi chin tranh ti y m li gp phi on
cngvoa i hnh qun th k nh tiu mt na ngy. Di sng sng nc thm
ph sa mnh mng tri rng, gia thp thong ni tri nhng gi lc bnh tr bng
tm l nhng chic ghe thng h ngc xui qua li. Lu lu li gp mt chic tu
ging ko theo c my chc chic ghe ln nh ch khm nhng la go v cy tri
ngc dng i v hng Nam Vang. Nhn sang bn ng l hng dy hng qun
vi nhng mn c sn. Thc n ti ngon hp dn v by bin rt bt mt, no
l tm cng nng, sn non nng m hnh, chim ma chin tng su thm lng.
Tri cy th theo ma, bi cam xoi i nhn chm chm chui mt da Xim...ch
ti t M Thun Ci B M Tho Bn Tre, y mu sc v by ra h.
Khch t Bc vo ng trc rng tri cy th m ti, mua mt chc c
bn hng trao cho 14 hay 16, cha quen th tng chng c m d nhng khi
bit khng phi vy th li cng thm tin vo hnh nh c l ca mt min Nam vi
vn cy xum xu tru tri, rung ng thng cnh c bay vi go trng nc trong
v tm c y ng.
Khng cn bn ph nhng ri ra c ai cm khch dng chn trc khi qua
cu mua cc mn qu c sn ca M Thun.
H bn ngi bn hc c gp nhau, tr H thuc i Hc Cn Th cn ba
ngi kia Cao in Sn th t nc ngoi. Ai cng mang theo c mt tri tm s.
Vi in Cao th khng phi ln u tin nhng vi Bc S Sn th y l chuyn v
thm qu hng 20 nm sau k t ngy anh l thuyn nhn c m By sp xp
cho i. Trong chuyn v thm qu ny Sn s c tm gp cho c m By, ngi
n nhn ca gia nh anh ngy no.
Nhng B M Cu Long.
Hm m By cng b By t trong rch cho ghe ra i t sng sm, lng
th nng nh la t ch mong sao sm em c thng chu ngoi ti bnh vin
trc chp ti. Ti Th Tha ch gip nc th cng x tra, phi ch ti gi i
con nc mi li i tip, tuy xui dng ri m c hai m con vn c cho sao cho
mau ti. Vy m cng phi xm chiu mi v c bn ch. M nh kit sc giao
thng nh cho b By m cn m cm mi cho tt ti theo con ng t nhanh
chn ti bnh vin. V ti sn nh c tri , hai m con mng hm khi thy Bc
S Hai Lc o trng rp qun ty giy da tay xch cp t vn phng bc ra.
Khng hi han m By ly mt cu, Hai Lc mt hch ln ging ni sng nh
vi ngi cha h quen bit:
- Ht gi lm vic ri, b bit khng!
Nh b tt go nc lnh v mt, m By nh nght th, tc cnh hng
nhng ri cng ly li c hi v y bung phi v la ln:
- dz phc! Ch tao hi ti bay hi cn sng d cht d trong bng, u
hm ti khuya ngay c na m m dy nu tng ni cm lo nui bo bc ti bay c
bao gi m ni ht gi u m nay n nn lm ra ri sao ti bay bc bo qu vy!
Khng ni dt cu, b cm nguyn chic mi cho bao nm di nng dm
ma trn sng nc Cu Long, phang tt ln u Hai Lc. u c ng b b m lm
d, s mt mt vi b con, hn mt ti xanh ch kp vi gi tay ln ri b chy
tut v vn phng ng cht ca li.
T hi no ti gi, m By u cn bit hay quan tm cng sn quc gia l
ci chi chi. M khng lm quc s nhng vn chung o ngha, theo gng cha
ng lc no cng nghing v pha ngi b p bc; hi cn chin tranh thy ti con
chu nh thng Hai Lc khi khng b rung bt phi trn chui trn nhi th b ng
189
lng thng m cu mang vy thi. Cng nh nay li i i ri b thy thng m

cu mang my thng lnh Cng Ha b gi l lnh ngy ang sng d cht d di
tay my thng Gii Phng c n nh Tm Tr, Mi Nhe by gi.
Tin thi lng nan, ng ng nay hn cng l Bc S gim c bnh
vin ch u cn l thng Hai Lc y t khing cng qun x ln trn chui trn nhi
trong nh m By hi no, nhng hn bit lm g by gi ngoi my bch nc bin
v tr sinh th ch c cy xuyn tm lin trong khi thng nh th m tong teo nh mt
con kh con ang thoi thp m li st nng nh mt cc than hng. iu m Hai Lc
khng bit m hn cng chng thm bit l trong kho cn c my chc ngn vin tr
sinh loi do ngy li c my nm khng ai bit s dng cng ti ngy sp ht
hn.
Nhng ri hn cng lanh tr tm ra gii php. Hn cho bo v xung Khoa Nhi
gi Sn tn Bc S ngy ln trnh din. Bng mt ging va quyn uy va thn thit,
ln u tin hn gi Bc S Sn l ng ch. Bng mi gi ng ch phi cu cho
c thng nh, n thuc gia nh c cng vi cch mng thuc din chnh sch,
nu cn thm thuc men g c cho ti hay!
Hn cng khng qun lm thm mt c ch quan tm chm sc: , ti cng
k thun cho ng ch i php v thm gia nh mt tun l, giy t th xung phng
T Chc ly.
Hn khng qun nhc mt cu cnh gic: Php v Si Gn m hn khng gi
l Thnh Ph H ch Minh, ch khng phi xung ghe i lun u nhe! Tip theo
l mt n ci lnh tanh trn mt khun mt khng l cht cm xc.
Ngay sau , bn trong phng gim c din ra bui hi chn lp phng
n iu tr, v kt qu l thng b thp t nht sinh y c ng y v ng ch
Bc S gim c cu sng nh mt kt hp tuyt ho gia chnh sch v chuyn
mn.
Nhng m By th bit ch ai l ngi cu sng thng chu ngoi ca
m. Chnh Bc S Sn mi l ngi m m By chu n.
Ri vn vi tm lng rng nh bin, nh bao nhiu b m Cu Long khc, b
lc no cng sn sng tha th v bao dung vi nhng thng con lc ng nh Hai
Lc. Sau ngy n thng chu ngoi khe mnh v nh, bao nhiu cy tri ngon
ngt nht di vn c b hi tut em v bnh vin pht bng ht cho mi
ngi, nh trc ti nay c bao gi b tic g vi m ti n m b vn coi nh con.
Chuyn ng ni l t lu sau chnh m By tuy tic t rut l mt i
ngi hin ti nhng cng nn lng m sp t a bc s Sn xung ghe t trong
rch ra c ln i vt bin mt ln trt lt v ch hai ngy sau sang c ti o
Poulo Bidon, sau th Sn cng v con c i Php.
Vy m 20 nm ri 1979-1999 m sao c nh mi ngy hm qua. Hai con
Sn khi ra i cn b nay thnh ti, c tng lai ca ti n v khng cn cn ti
anh na. Sn hiu rng Vit Nam vn l qu hng cui cng m anh mun tr v.
Chuyn i ny nh chun b cho mt ao c p by lu l c mt ngy Sn c
tr li sng ni qu nh vi chm xm b con nh gia nh m By, tuy ni vn
cn mt ch m Sn lun lun ph nhn. Khi hi v chn c, H cho Sn bit:
- Bnh vin nay trc thuc Trng Y i Hc Cn Th. Hai Lc th cng
v hu. Gim c nay l mt Bc S c sau Sn chng hai lp v i ng chuyn
mn by gi l m Bc S tr mi ra trng c o to chnh quy ch khng l
chuyn tu t y t khing cng nh Hai Lc ngy no.
Khng bit nh ca Sn, nhng H ni ra nh mt ao c:
- Lng th c nhng thiu cht. Trng Y Cn Th ang cn thm cc Bc
S chuyn khoa cho ban ging hun. Phi chi c nhng ngi nh cc anh bn
190
tr v, khng nht thit li lun nhng gip chng ti nh nhng Gio S thnh
ging.
iu H hn nhin ni ra nhng sao li ng vi Sn, v anh d nh s c
th bn thm vi H trong chuyn v thm Ty ln ny. Sn tng tng rng
ln ti khi tr v, hai v chng anh khng cn phi qua ph v lc Sn s r v
i pht dng chn ni gia cu M Thun nhn xung dng sng nc chy
thy rng qua bao kh au nim vui cng s ti. i ln lnh lo ra ng bn b
sng Seine, Sn c nim tin s c ngy anh ng trn cy Cu M Thun ni qu
nh, cng nhng vn th ca Apollinaire ngy no nhng l ni ngp trn ca hnh
phc:
Sous le pont Mirabeau-M Thun
Coule la Seine-le Mekong
Et nos amours
Faut-il quil men souvienne
La joie venait toujours aprs la peine
Cng ngy, trn Quc L 1 khi xe ti cy s 1978 thuc Huyn Chu Thnh
Tnh Tin Giang th ang din ra l khnh thnh thng xe cho 19 cy cu on Si
Gn - Cn Th.
D n Quc L 1 on Cn Th-Nm Cn vi cy cu bc qua sng Hu s
ch c hp ng vi cng ty Nht Bn sau khi Cu M Thun hon tt.
Trn ng H nao nc hi Cao v in tin tc ca ngi thy c, Gio S
Thi. Cu hi nh lm sng dy mt khc phim. Nh t bao gi Cao vn coi Gio
S Thi nh mt ng Thy, trc sau Cao vn gi nguyn lng knh trng.
Ci ngy cch y mt phn t Th K, khi nhng chic xe tng T-54 ca
Bc qun ti ca ng Si Gn, v i Pht Thanh Qun i M cho pht bi White
Christmas nh tn hiu bt u cuc di tn t cui cng bng trc thng trn nc
Ta i s M v trong khi hng ngn ngi hong lon bm tng leo ro tranh
cho c mt ch thot th Thy Thi li rt bnh thn t chi 5 ch i dnh sn cho
ton gia nh v thy quyt tm li vi ngh rng nc nh ha bnh Thy s
cng mi ngi ng kham cng kh th ch t nm thi hoa li n trn khp ng
qu hng.
Nhng ri cui cng th Thy v mng. t nc chng tin ln m cn
tht li thm vi chc nm na. Kinh nghim cui i ngi y lm Thy ng
hng. ri cui cng thy cng phi ra i nhng ln ny l cm gic ch.
Ra ngoi c ri, Thy nh mt con vt b thng v chn cuc sng nh
mt n tu, khc khoi vi nhng c m khng t c, ht cn thit tha vi thi
cuc cng thm vi ni u lo c n ca tui gi, Thy c du hiu tr tu b
ngng tr, Thy nh nh in nhng chuyn c rt xa, remote memory nhng li mt
kh nng lin h vi thc ti, mt hin tng m a con gi Thy cng l Bc S e
ngi l biu hin ca chng bnh presenile dementia tuy cha phi l Alzheimer.
T mt Nh Khoa Hc thc nghim nay Thy li hng v nhng suy tng siu
hnh vi m nh v ci cht m Thy bt u dn d chp nhn nh mt thm kch
ca s phn.
Bao nm sau, gp li Thy trong cuc hp mt Hi Tin Giang ni cng vin
Mile Square Park mi y, sau khi nghe Cao ng ra pht biu v ti ng
Bng Sng Cu Long trc nhng nguy c Cao c Thy Thi thn trng
nhc nh: c g u cn qu sm cc anh phi la hong ln nh vy. Khi m
con sng Mekong nc vn chy bng bng v Thy li nh mt chic l sui dng,
Thy ang c mt cuc sng rt tnh th nhng g mi ngy ang din ra Thng
Ngun ni cc con p bc thm Vn Nam tr thnh chuyn qu xa xi u c ng
191
phi quan tm. Cao thy thng Thy Thi hn nhng khng trnh c cm gic
mt mt n st sa.
M Tho c coi nh Th Tin Giang nm bn b mt nhnh ca sng
Tin cch Si Gn hn 70km hng ng-Nam, ni tng c mt lch s thng trm.
Ti Th K 17 vn l mt vng t thuc Cam Bt hoang d xnh ly nhng ri
dn d b st nhp vo Vit Nam bng chnh sch tm thc tm n du ca Nguyn
C Trinh qua cuc Nam Tin. Cui Th K 17 theo Trnh Hoi c m t trong Gia
nh Thnh Thng Ch th y l mt khu thng mi sm ut vi nh ngi, ct
trm nh cao cha rng, ghe thuyn cc ng sng bin ti u ng c lm
thnh mt chn i hi rt phn hoa huyn no nn c mnh danh l M Tho
i Ph.
Ti Th K 18, thi k Gia Long tu quc, Nguyn Vng sang cu vin qun
Xim La th ni y li tr thnh bi chin trng kt thc bng cuc thng trn
Rch Gm v Xoi Mt ca Nguyn Hu 1784 pha trn M Tho nh ui ht
nm vn qun Xim ra khi b ci.
Ti 1862 cng vi cc Tnh min Nam, M Tho li ri vo ch bo h ca
Php nhng vi ci gi t m ngi Php phi tr qua cc cuc khi ngha anh
hng ca Trng nh v Th Khoa Hun.
Ti thm M Tho khng th khng nghe ti Cn Phng vi con thuyn Bt
Nh ca ng o Da ngy no. Ni mt thi tng c mnh danh l c o
Ha Bnh gia mt chin tranh Vit Nam ang din ra kinh hong.
Cng khng th khng nghe ti a danh p Bc vo thng Ging 1963 ghi
du thng li u tin ca cng qun trong vng Chu Th Sng Cu Long gy tn
tht cho cc n v Qun i Nam Vit Nam c trang b hin i, khin cho vin
Trung T C Vn M John Paul Vann pht biu mt cch khinh th: ...a miserable
performance, just like it always.
V lun iu d bu y vi ngi ng Minh b coi di chn nhng li rng
buc vi nc M nh mt nh mnh, cn c tip tc lp li trong sut v sau
cuc Chin Tranh Vit Nam. John Paul Vann cng khng ngng ln ting ch trch
gii lnh o cao cp qun s M l bn kiu cng v c thi nt.
Vo gia Ma H La 1972, John Paul Vann t nn trong mt chuyn trc
thng bay m trn vng ni non sng m cao nguyn Trung Phn, ng thi im
m Bc qun tn cng trn ngp Tnh Kontum, m mn cho tng bc i ti sp
ca min Nam ba nm sau .
John Vann c vinh danh nh ngi lnh M biu tng ca cuc chin
tranh Vit Nam, c mai tng trng th vi tt c nghi thc dnh cho mt anh hng
ti ngha trang quc gia Arlington vi hin din y chnh khch v tng lnh
M tng c nhng bc chn ln su vo vng ly Vit Nam.
V theo k gi Neil Sheehan, i vi nhng ngi sng c mt lc y, th
chn Vann vo thi im thng 6 nm 1972 cng c ngha l chn lun cuc chin
tranh Vit Nam i vi M. Chn lun c nhng giao c long trng ca Hoa Thnh
n i vi ngi bn ng Minh Nam Vit Nam.
Sau mt ngy M Tho, H a cc bn v thm i Hc Cn Th. Trn con
ph qua con sng Tin, Sn v chc c in Cao u c chung mt ngh y c l
l chuyn ph cui cng ca ba ngi qua Bc M Thun trc nm 2000.
in t ny gi vn trm ngm, quay sang ni vi H: Mt phn t Th K
sau ngy t nc thng nht vi by nhiu tr tu v c ton quyn trong tay m
vn cha lm xong mt con ng thng sut ni lin Bc Nam. Sau cy Cu M
Thun cn ch bao lu na c thm c cy Cu Cn Th qua Sng Hu.
Cao ni thm:
192
- By mi triu la cho mi cy cu, c bao nhiu ln hn s tin y ri

vo qu en qu ca nhng ngi y t nhn dn trong thi k i Mi.
H khng gii thch, ch a ra mt nhn xt:
Trong sut nhng nm chin tranh, ngi cng sn Vit Nam khn
trng bit bao nhiu th tip theo mt phn t th k thng nht v ha bnh h
l l th no. Bng lgc ca chnh h qua ci gi l bn cht v hin tng
cng khng th no gii thch cho c.
H ngi vn c b con nng dn ku l Thy H La Honda, ni vi
cc bn:
- K t ngy c chic my bay cnh qut c l u tin vi hai khung cnh
vung di bay t Si Gn p xung G Cng nm 1913 th nay ngi ta ang ni
ti nhng chic my bay phn lc Air Mekong t Th Ph cc nc Chu sp p
xung Vng Chu Th Sng Cu ny!
H gii thch:
- Cng ty hng khng Air Mekong lin doanh vi General Industry Co.
Singapore s ni lin ng bng sng Cu Long v cc Th ln Chu nh
Hng Cng, Bangkok, Singapore...ch yu phc v Chng Trnh Du Lch Xanh
2000, d tr ch ti ng o du khch ngoi quc ti thm sng nc Cu Long,
thm nn vn minh mit vn d nhin khng th thiu nhng cy cu kh cheo leo
ni cc con rch lng qu ni nhng con ng t bn ly.
m ti khu nh khch vng lai ca i Hc Cn Th, bn ngi bn ni
chuyn n tht khuya. H tho lun nhiu v tng lai ca ng Bng Sng Cu
Long v cng hiu rng hai con Sng Tin Sng Hu cha hn cn dng nhng
lu lng th yu dn nn nc bin trn su vo ni a gy nhim mn khng phi
ch nhng con sng ln m lan ra khp mng li kinh rch khng nhng tn hi
hng triu mu la v hoa mu cy tri m c tm cho c ngun nc ngt
dng ung cng phi lao ao. T l mt con sng su nc chy, nu khng c bin
php phng nga ngn chn th chng bao lu na Cu Long Chn Ca Hai Dng
s tr thnh mt con sng nng nc mn.
Gic ng trn trc cng n vi in lc v sng nhng b nhn chm trong
mt cn c mng, anh nm m thy cy Cu M Thun p bc qua con Sng
Tin cn dng. Khng c ma, cc h nh ao m kinh rch cng cn kit. Dn
chng c ni khng c c nc ung. L khng v na, thi tit nng hn ko
di, mt rung tr tri nt n kh cn.
i v kht, tng on ngi l lt men theo nhng b sng cn m cua
lm c bt c g c th n c. Ln trong m ngi y, in thy m m trn
tay con B T tht thu trn mt con ng kh khc, c mi bc i th t di
chn li v vn ra theo gi cun ln nh nhng cn bo ct...
Khi khng cn thy m v B T u na, in bng tnh dy, ming kh
ng vi trc mt vn cn con Sng Tin chy di chn Cu M Thun. Trong
cn kht in p mt xung dng sng ung mt ngm nc th nc mn cht
nhng anh t trn an ngay: Cng khng mn lm u, ch mn nh nc mt ngi
ta thi v c th in hi h ung nhng ngm nc mt m vn khng sao
c cn kht.
CHNG XXI
T T DU 1945 SU MI NM
I TI CY CU CN TH 2005
La vie humaine commence de lautre ct du dsespoir
Jean-Paul Sartre (Les Mouches.1943)
193
T Paris bng chng ng xe la hn 700 km i ti mt trong nhng min

t ni ting ca min Nam nc Php y tnh lch s, ni c Nh Th Saint
Sauveur c knh, ni c Con ng Czanne i v hng La Montagne SainteVictoire tr thnh bt t trong bc danh ha ang nm trong vin Bo Tng Lun
n m ng Khc mi xem trong dp sang lm vic vi i BBC u nm ri, ni c
c nhng cy hng leo ro rc hoa trn nhng thn mc gi.
T bao nm ri ng Khc vn thch tranh Czanne. Chuyn xe la tc hnh
hn mt ln ang a ng ti qu hng ngi ha s ti danh li thy c mt
tri th d di trn nhng mi nh ngi , trn nhng nh i v c trn mt
bin a Trung Hi, sng li nhng cm xc th gic m Czanne chuyn
thnh hnh khi vi mu sc l ni m tm hn v v tr kt hp hi ha.
nh hng cng mt lc trn nhiu trng phi: n tng, d th, lp th,
sau Czanne th hu nh tt c nhng ha s ly lng ca Th K 20 nh Matisse,
Dufy, Braque, Chagal, Picasso...u ti y tm cm hng v sng to nn nhng
tc phm i.
Kh hu a Trung Hi vo ma Thu tri vn chan ha nng m v long lanh
nh ngc. Thi gian sng Aix-en-Provence l nhng thng ngy c th coi l hnh
phc nht ca ng Khc. Ngy hai bui u n cho d thi tit th no, ng i b t
cn phng thu ti Th Vin Khu Vn Kh ng Dng, m mnh vo ng ti liu
chun b cho cun sch Cahier dAsie du Sud-Est m ng Khc d nh s cho in
trc n bn ting Vit vo dp Tt Nguyn n Canh Thn nm 2000.
Mi ngy l mt ngy mi v khng ngy no m khng l ngy hnh phc
tuyt vi. Cho d kh xa ci tui c lai hy, ng Khc thy mnh nh tr li ang
sng i sinh vin. Gia trn ngp sch v v t liu di do, vi ng th Aix-enProvence nh mt thin ng cho nh nghin cu v Vit Nam trong giai on
Php Thuc.
Tnh c gp li Duy v Giang trong dp hai ngi sang d i Nhc Hi cho
mng Mt Th K m Nhc n Thin Nin K Mi, hm nay t thng cho mnh
mt ngy ngh, ng Khc r hai ngi bn tr ti Le Bistro Latin n tra, khng ch v
thc n ngon nh mn risotto scampi c cht hng v m ng Khc rt thch
nhng cn v gi c phi chng 89 quan ng hng cho mi ba n gi l bnh dn
nhng l t vi ti tin ca mt lo sinh vin nh ng Khc.
Lc chia tay, c Duy v B T cng nm tay ng Khc mi dn thit tha: Bn
g anh cng phi v Ty d m ci ti em! ng Khc ci trn an: V ch,
lm sao c th vng mt trong mt m ci ca Th K.
Cao v in trc cng gi v my bay cho ng v d cuc Hi Tho
v Mi Sinh Sng Mekong m ch lc l cc thnh vin ca Nhm Bn Cu Long
ln u tin t chc trong nc nhn dp L ng Th xy Cy Cu Cn Th, tt c
nh mt kt hp tnh c cng din ra trong tun l u tin ca thng 8 nm 2000.
S Tay Nh Bo.
Bui sng sm nh thng l, trc khi xung ng ng Khc ngi trc
my in ton lt qua a ch trang nh ca mt s t bo quen thuc. Tin ca t
bo Nhn Dn trong nc sng nay khin ng Khc ch v dng li c:
Ba nm sau ngy Vit Nht k kt d n Cu Cn Th, ngy 04 thng 10
nm 1999, on i din Cng Ty Nippon ti lm vic vi y Ban Nhn Dn hai
Tnh Vnh Long v Cn Th chun b cho t khi cng vo thng 8 nm 2001 v
hon thnh vo thng 4 nm 2005.
Cy cu s cch ph Cn Th hin nay khong 3km pha h lu ngang Cn
u, ni vi Quc L 1 pha Vnh Long ti cy s 2061 qua Ci Vn-Bnh Minh v u
kia pha Cn Th ti cy s 2077 thuc khu du lch Ba Lng. Cu di 2615m, s l
194
cy cu dy cng di nht Vit Nam c tnh khng cao 39.1m, mt cu rng

24.9m vi ton cng trnh c chiu di hn 15km.
Nh mt s thc hin nhin, trong Th Chin Th Hai Nht gy khng t
tang thng v: Thm st Nam Kinh, nn i t Du... lm chn ng lng
tm ca chnh nhn dn Nht v h ang phi tr gi. Sau p Thy in a Nhim
cng sut 160 ngn KW Lt vo nhng nm 60 vi ngn khon 39 triu la,
nay ti Cy Cu Cn Th bc qua Sng Hu vi kinh ph ln ti 249 triu la cng
do Nht ti tr khng hon li, nh khon bi thng chin tranh khc. Phi chng
l ci gi cao nht m ngi Nht mun n b cho ngt hai triu mng ngi
Vit cht oan khin nm t Du.
Nhng quan trng hn c bi thng l s tht lch s nn i nm t Du
l th no ? Theo ng Khc th khng th nhn nn i 1945 mt cch ring l vi 2
triu ngi Vit Nam cht m phi xem xt tn thm kch trong bi cnh ng
Dng lc vi c ngi Php v Nht cng hin din.
Nhng tng rng t 1945 hai triu ngi Vit y vnh vin nm xung
nhng khng h gng dy m thm i thm mt chng ng di 60 nm
hon tt im ni cui cng trn Con ng Thng Nht sau khi hon tt cuc Nam
Tin.
C nh bn thp Babel, ri ra ty theo tm cnh mi ngi cy Cu Cn Th
s mang nhng tn gi khc nhau: cu t Du cho nhng ai khng qun c qu
kh nh vi ng Khc, Cu Hu Ngh Vit Nht cho chnh quyn hin ti v l cy
Cu Thng Nht cho nhng tm lng mong mi hng v tng lai. Sau 1975, mt
phn t Th K qua m vn cha lm xong mt con ng chy xuyn sut
chiu di t nc v lng ngi th vn c v ra tng mnh.
ng Khc V B Nh V Nn i t Du
Lc ng Khc ang sng H Ni, b dy Trng Bi, m th trng coi
hiu sch Trng Thi, ci tui 16 cha thnh ngi ln nhng cng qua thi
tr con tuy cha gnh vc c g nhng li ln cm nhn v nh nh in
nhng g xy ra trong su thng u ca nm t Du y.
Lc t thy sch v khng ch g cho bui y, ng Khc sm ri gia
nh ci tui 17 i theo ngi ch lm cch mng. Ngi m ng ngng m nh
mt thn tng y gc Quc Dn ng, sau b mt tch trn ng sang Cn
Minh. C l ng b Vit Minh bt v th tiu sau .
Tui 30 t Bc di c vo Nam vi my chc nm lm bo khng ngng ngh,
bng nhng phn u t bn thn, ng Khc trng thnh trong ngh nghip,
vn ln v tr ht sc c knh trng khng ch bng cc bi bo m qua c nhn
cch, v th m ng rt c yu mn v c cc nh bo tr gi ng l nh bo
ca cc nh bo.
Nm 1975, hiu bit cng sn khng ai hn ng vy m ng Khc quyt nh
li ri sau l 14 nm t y, tuy khng ng phi nhng ng Khc cng c
nghim nhin c gn cho ci nhn hiu Vit Quc do thi gian theo chn ng ch.
Qua bao nhiu y i vn nh mt cy tng trc bo, ng vng vng qua cn bo
tp. Ra c ti ngoi ny, ng Khc khng th khng ngc nhin v sch v ch
ngha hi ngoi. C t nc va tri qua nhng kinh nghim kinh hong vt
thng no cng cn rm mu, vy m lm sao ngi ta vn c th vit hay v
nh trc y c na.
D nhin l vn c phi vit nhng lm sao m trnh c th ngn ng bm
dp cng vi ni bm dp y i ca con ngi. Vit trong hon cnh cc oan nh
th tr thnh mt thch v ch ngha tr thnh nhng mi tn nh ng
khiu khch ngay vi chnh ngi c l ng bo mnh c bn trong ln bn ngoi.
195
S Tay Nh Bo
Kinh Nghim Php.
Vi trong tay tp ti liu Tmoignages et documents francais relatifs la
colonisation francaise au Vietnam, 04.1945, nh mt flashback, ng Khc bng
chc sng li nhng ngy thng ca nm t Du, nhng ln ny vi mt nhn ca
ngi Php.
... H i thnh hng di bt tn gm c gia nh, n ng n b, gi lo c,
tr con c, ngi no ngi ny cng rm ngi di s ngho kh, ton thn la
l tr nhng b xng run ry, ngay c nhng thiu n ang tui dy th l ra
p v e thn th cng chng hn g. Thnh thong h dng li nu khng l
vut mt cho mt ngi trong bn va ng xung th cng c lt cho c ming gi
rch cn che trn thn ngi mi cht . Chng kin nhng hnh ngi xu x hn
c nhng con vt xu nht, nhn thy nhng xc cht nm co qup bn l ng ch
c cht rm che thn thay cho tm vi lim, ngi ta ly lm ti h thay cho ci kip
con ngi.
... Nn i khng khip nm 1944-1945 lm cht 2 triu ngi min Bc
t Qung Tr tr ra, l hu qu khng th trnh khi ca mt chnh sch nhm hai
mc ch:
- V chnh tr l lm cht i mt b phn quan trng dn chng v nhn chm
s cn li trong nn i, l ci dy thng hu hiu hm bt nhit tnh yu
nc m Thng S Bc K Chauvet thy r.
- V kinh t l cho php cc cng ty Php Nht (Denis Frres, Mitsubishi...)
c quyn thu mua v tch tr hng triu tn go vi gi r mt. Cng bng cch y
h d dng tuyn m nhng cu ly bn x cho cc n in cao su v hm m sang
Tn Th Gii...
Kinh Nghim Nht Bn.
Ngi Php ng Dng t by lu ang v tr ch nhn ng vi tt c
quyn uy bng mt sng chiu i din vi Nht LIndochine francaise en face du
Japon Gaudel mau chng tr thnh cng c tay sai ca ngi Nht.
Sch Gio Khoa cho hc sinh Nht Bn trc y khi vit v Th Chin Th
Hai phn lin h ti Chu cho rng: Nc Nht a qun vo Chu khng
phi vi mc ch xm lc cp bc m l gii phng nhn dn cc nc Chu
khi ch n dch Da Trng. cng chnh l thuyt i ng m Nht khng
ngng tuyn truyn vi chnh dn Nht v c trc d lun th gii.
Nhng qua ci nhn phn tnh ca nhng ngi Nht lng tm th li rt
khc nh Katsumoto Saotome trong cun K Lc Nn i Hai Triu Ngi Cht
Vit Nam, nh Furata Moto th ang cm ci i tm ngha lch s ca nn i t
Du trong bi cnh lch s cn i Vit Nam qua nhng nhn chng cn sng st,
nh Yoshizawa Minami trong tp ti liu Chin Tranh Chu Trong Tim Thc ca
Chng Ta cng nhn nh:
...Tnh hnh khu vc Vit Nam tht c bit do s c mt thng xuyn ca
80 ngn qun ta v 200 ngn lc lng hu cn khin tnh trng kinh t y
hn lon n cc ...
...ng Dng c v tr then cht i vi Nht Bn v lng thc. Ngoi
lng go nhp khu vo Nht, qun i Nht cn rt cn mt tr lng go ln lao
tip t cho cc mt trn ang lan rng ra khp Chu v khu vc Thi Bnh
Dng. y chnh l nguyn nhn trc tip gy nn cht i cho 2 triu ngi Vit
nm 1945.
196
Cng khng th khng nhc ti s kin qun Nht dng la thu mua vi
min Nam t thay than sn xut in lc ti cc c im chin lc trng yu
v khng vn chuyn than ti kp thi.
...Cnh ngi Vit cht i la lit ngay bn ngoi nhng kho thc ca ngi
Nht cht cao nh ni cha dng ti v b cho mc nt l iu c chnh nhn
chng Kawai ngi Nht, vin qun l kho la go Nam nh k li: Ti mt khu
Nh Th Thin Cha Gio, go cha y p trong kho, li thy ngi cht i ng
ln dc ng sut t Nam nh ln ti H Ni, ti c thuyt phc Ty Vin Kinh
T ca i S qun Nht m cc kho go nhng h khng nghe...
Tng cng nn nhc li l ngi ni iu nhn ngha trn cng l tc gi ca
cu ni i: Bn ngi Vit u l k n xin.
Nn i 1945 ch l hu qu tt nhin ca chnh sch tn bo ca Nht trong
khp vng Chu Thi Bnh Dng, ch trng cai tr bng cch gy khip s. Cu
chuyn lnh Nht treo c ngi i cp xe la, m bng nga nht mt ph n
Vit Nam vo khu li em chn sng v ti danh trn mt ca vo cm lm nga
cht, tt c khng phi l giai thoi m l tm gng chnh ngi Nht mun ru rao
rn e dn chng bn s.
Kinh Nghim Vit Nam.
Khi Hng, bo Bnh Minh, 12.04.1945 vit v Mu Su Ca Thc Dn
Php X Ny:
...Trong toa hng nht, ngi i din vi chng ti l 2 ngi Php. H m
thoi vi nhau:
- l mn thuc hiu nghim gi tr an cho x ny.
- Phi, phi lm...nu dn chng n sung tc th chng n ch ngh lm gic,
nhn c vi bt thin m!
- ng! Thnh thong cng phi mt ma v i km cho chng n phi
kh khn xoay s ci n ci mc, cho chng n ch th gi ngh n sng m
khng c cung vng phn i chng ta...
...T Hoi trong Chuyn c H Ni ni v cnh i 1944-1945 phi tht
ln. Ch ngha ti run ry, thi bay c, khng khip qu. Trong khi bn ngoi H
Ni ngi cht i nh r, th ngi dn trong Thnh Ph b khng khip xanh mt
v nn i. Ci l do dn H Ni cha phi cht i v c Php Nht u mun che
mt th gii, mun gi ti tnh b mt ph x nn h c ong go bng. Cnh
cht i th thm l do nhng on ngi i t cc ni ngoi thnh ko v cho d
c i xp Php v lnh Nht ht sc nh ui nhng khng xu, h vo c
Thnh Ph ri cht la lit trn cc va h. Sut ngy m ch c nhng chic xe
ko xc lm li i qua.
...Ri V An Ninh qua ng Knh Nh Nhip nh chp li nhng thm
cnh ca nn i t thng Ging ti thng Su nm 1945, cho d u v lc no
ai xem nhng tm hnh y cng ch m khc, au thng v ut hn v khng
bao gi qun. Ch thy xc l xc, nu cha cht th cng ch l chic xc cn bit i
nh nhng bng ma. Ngi n b sp cht i rt con trn ng, nhn xc
con hn cng chng cn sc v nc mt u thng st v bit chnh mnh
cng cht sau . T nhng tm hnh chp gia Th H Ni m cng nng ln
mi hi thi ca xc cht v c ca ngi cn sng. Ngy m nhng chuyn xe b
m thm i nht xc ch xung ngha trang Hp Thin xc ngi nh rc
vo nhng h chn tp th.
...Vn Cao chng kin cnh tng no lng y vit nn nhng li th ai
on trong Chic xe xc qua phng D Lc:
o th hoa r ri ln m trng
197
Tng m th rc hi n ph th
Bng ti m thm rng xung chn cy
Ting xe ma ch vi mt m gy
...Mt nh bo t Si Gn. Nhng nm 1944-1945 phng tin truyn thng
rt l hn hp, li thm nh hng chin tranh M Nht, nn cho d nn i
xy ra min Bc m khng vang ngay ti Si Gn. Mi ti khi c mt thanh nin
tn Chu Hng Mu mt thn mt mnh ln li ng b em v c xp hnh
cnh i. Ti thc hin cuc phng vn v ng tt ln ngang trang nht trn mt
Nht Bo (ch nhim: ng Tn c Th X) vi y hnh nh.
Tp hnh l ng c thc ng tm t nhiu ngi v c lng bo
hng ng. Phong Tro Cu i m rng, c s tip tay ca mt s tr thc, gii
kinh doanh v dn chng. Lc quyn c rt nhiu v bt u ngay cc chuyn gi
go ra Bc bng thuyn, ch mt s rt t bng ng b, khng c v ch go bng
ng xe la v thit l b ct v my bay M th oanh tc d di. Cho d bng
ng ng no th p ti theo nhng bao go y l nhng thanh nin khng ch c
lng v tha m cn v cng can m v c chu hy sinh na...Nhng ri cng tht
au lng khi c bit l khng mt thuyn go no ti ming ngi i: Do b
bom dc ng, b Nht tch thu v c t chc n nhn km, cn bao nhiu tin
bc th cui cng b trng thu vo qu khng chin sau . Qua v cu i t Du,
kinh nghim lm bo u i cho ti thy: Cm bt h ho khc xa vi thc ti ca
s vic.
...Nhn chng nh h V, khng ai khc hn l V Kin thuc Vin S Hc
H Ni. Thi Bnh thuc Chu Th Sng Hng l Tnh in hnh, ni nn i din ra
trm trng nht. L mt Tnh t cht ngi ng cng l ci ni ca nhit tnh cch
mng. H V chng ti s gia nh cng nhiu, s ming n cng ng mi nh ch
c vi so rung t cng. Giu ngho trong lng chng khc bit bao nhiu, gp
thin tai dch hn mt ma th nh giu c n cho c th chng ti n cho
long n vi c chui v rau nhng ti nm Du 1945 th vp phi nn i khng
khip qu.
Bo rng do thin tai th cng c, rung la cy mi tr ng ng th bui
sng dy thy c cnh ng trng xa do b r su ry.
Chuyn thin tai hn dch qua sut lch s lc no m khng c nhng nay
dn cn b cng bc np ht la go ti c nhng u cui cng vn ch tch c
phng hn, th cn b qun Nht bt ph rung ng khoai trng ay, khin
lng thc hoa mu hon ton cn kit.
Cho d c tinh thn l lnh m l rch nhng chng cn g m chia x.
Ring gia nh ti chn ngi ngoi b m cn c nm anh em v hai a chu.
Khng mun l gnh nng thm cho gia nh ang tng i, ti xin php b m liu
thn b lng ra H Ni tm ng sng. Ti khng bao gi qun ci hnh nh khp
cc ng ngang ng xm trong ngoi lng ni no cng nhan nhn nhng xc cht
i kh ho. Ra ti H Ni, khng phi ht thy cnh ngi cht i. Ti phi
i , lm thu bn bnh m bn bo lm bt c vic g ch kim sng. n lc
Php nh H Ni, ti gia nhp T V Thnh, cho ti khi tr v lng th gia nh
chng cn ai na.
Sau Kin vo B i trong sut 9 nm Khng Chin Chng Php, c kt
np ng cng sn trc ngy kt thc trn in Bin Ph. Sau nm 1954, do cng
trng v c trnh , Kin c c i Lin X hc, c bng Tin S S Hc, tr v
nc v tr thnh mt trong s t tr ct ca Vin S Hc H Ni, Kin c mi lin
h rt thn cn vi Tng V Nguyn Gip m bo Php mnh danh l N Ph
Lun (Napolon Rouge).
198
ni chn tri gc bin Aix-en-Provence ny ng Khc gp Kin. Nh

mt saga novel, bn thn mi ngi i qua nhng nhng bin c lch s bng
nhng ng ng khc nhau, ri nh mt may mn tnh c v cng rt him hoi, c
hai cn sng st, cn c gp li nhau ni y nhng nm mun mng ca i
ngi, cng i tm ngha v nhng Kinh Nghim Vit Nam vi rt nhiu mng
ti cn c chiu di.
Phi ch ti hn 40 nm sau Nhn Vn Giai Phm, Kin mi cnh tnh v
chn con ng phn khng trong mt chuyn ra nc ngoi. c hng quyn
t nn chnh tr li c c mt nm tr cp ca Hi ng Vn Ha u Chu lm
vic ti Aix-en-Provence cho mt ti nghin cu ty nghi. Kin khng t n ni
v ha hm hi cc bn cm bt ca mnh nhng cng rt khn ngoan gi im
lng. Ni oan khin ca Kin by gi l vn b mt s ngi bn ngoi tn nhn nhn
nh mt th qu en c hi, by lu xu x nay th li mun tr thnh nhng cnh
n cho mt ma Xun mun mng. u phi ti by gi nhng ngi nh V Kin
v my ng ng vin trn 30 nm tui ng y mi bit iu sai tri. Chng qua ni
theo kiu Nguyn Tun l by lu h bit s sng cn. V nay th li l nhng
con chut khn lanh ang tm cch thot chy ra khi con tu m.
Nn i t Du vn cn l mt vn nn. C thi phng tn bi kch hay gi b
lm ng l hai khuynh hng c tht v d thy.
ht ti ln u ngi Nht l khng ng khi m b my cai tr Php lc
vn cn hin din. li cho M v ng Minh oanh tc ct ht ng tip t go t
Nam ra Bc cng khng ng khi m vn c go chuyn c t Si Gn ra ti
Nam nh cht vo cc kho thnh ni cha dng ti. Thin tai mt ma l c tht
nhng lm sao m gii thch c cnh la lit ngi cht bn nhng kho thc go
ca Nht cn y p ? V cng u phi khng cn kho thc no ca ngi Vit
ngay gia trung tm nn i nh qua cu ni ca mt nhn chng ngi Thi Bnh:
Trong nh cn nhiu thc, nu b c moa khng...
Hi Ngh Mi Sinh ng Nam
Hi Ngh ln u tin c t chc ti Ty Cn Th ni ng Bng Sng
Cu Long gm cc nc thnh vin ca y Hi Sng Mekong (Mekong River
Commission). qua giai on ni v Con Sng Mekong Trc Nhng Nguy C m
tin thm mt bc na l Hp Tc Mi Sinh v Pht Trin vi ba ch ln:
1.- Bo v phm cht nc.
2.- Qun l ngun nc.
3.- ng dng k thut sinh hc trong nng tc.
Nhng ngy trc Hi Ngh, Cao v H cng Tin S Chamsat thuc i
Hc Thammasat Bangkok, c thm 1 Ty Vin Kinh T ca i S Qun Vit Nam
ti Thi Lan i quan st thc a (field trip) chn a im cho trm EcoWatch xa
nht u tin ni thng ngun trong H Thng Thm D Mi Trng EMS
(Environnmental Monitoring Systems) thuc Lu Vc Sng Mekong. Qua nh hng
ca Cao, H ht sc thuyt phc ng Ngoi Trng i ti chp nhn mt quan
nim mi v vai tr ca cc Ty Vin Kinh T ni cc Ta i S bao gm c chc
nng Ty Vin Mi Sinh, t ra bc u l ti cc nc thuc Lu Vc Sng
Mekong.
Bn Houei Sai do nm st bin gii Hoa Lo, ngay di Khu K Ngh Vn
Nam, theo Cao s l a im l tng ca Tin Trm EcoWatch xa nht khong
2000km cch i Hc Cn Th. Bn Houei Sai ni xa kia trc 1954 tng l Tin
n Carnot ca Php nay cn li l my c sng ci hoen r theo kh hu v thi
gian. Houei Sai nay l Th Trn thng mi pht trin bn sng Mekong, ni c mt
199
ngn i l Cha Pht, trn mt ngn i khc trc y l khu bnh x ca Tom
Dooley.
Bn Houei Sai khng ch bun bn vi Th Trn Chiang Khong bn kia sng
Mekong m cn l ni tu b ln t Trung Quc gh qua trn ng xung Louang
Prabang v Vn Tng. Nhng ca hiu mc ln nh nm v trn ngp hng ha
Made in China. T nm 1997 c d n mt cy cu bin trn bc qua sng
Mekong t Bn Houei Sai sang Chiang Khong Thi Lan nhng tt c b khng li
do cn khng khong kinh t Chu.
Ci Gi ca Nhim, l ti thuyt trnh ca Cao ti Hi Ngh Cn Th
v Lm Sao Bo V Ngun Nc Trong Lnh.
Vo nhng nm 50 Nht, dn lng Minamata bng nhin chng kin mt
hin tng l: Nhng con mo bt u nhy ma in cung ln cn co git ri sau
l cht. Sau mo, ti ngi, ph n sinh ra qui thai, tr sinh ra sng st th cng
b nhng d tt bm sinh v cht dn.
Bt ng v qu tr m ngn nga tn thm kch mi sinh ca Th K y:
By lu cng ty ha cht Chisso cc cht ph thi k ngh c thy ngn xung
Vnh Minamata, to ra mt chu k nhim c trc ht trn cc loi rong to tm c,
tip theo l cc ng vt nh mo v dn c sng trong vng b nhim c gin tip
do n phi nhng loi hi sn c hm lng thy ngn rt cao y.
Tang chng th y ry vy m Chisso vn khng khng khng nhn trch
nhim.
Mi cho ti khi xut hin nhng tm nh ca Eugene Smith chp nm 1972
gy xc ng v kinh hong cho ton th gii.
Tomoko Uemura nh mt in hnh, mt thiu nin 17 tui ti lng Minamata
ngay t lc sinh ra m la cm ic co qup bin dng khng cn l hnh ngi
Tomoko sng nh cy c, hon ton trng nh vo b m tm hn th p v v
cng n nhn nhng cng rt can trng phn u cho nhn phm v s sng cn
ca a con. Tomoko c m bn cho tng ming n c v sinh tm ra trong
sut tng y nm cho ti ngy cui cng. iu ng ni l cha m Tomoko cng
nh bao nhiu dn lng khc trc u khe mnh.
Cui cng th cng ty ha cht Chisso d bt ng cng phi ng ra nhn
trch nhim v chu ty ra c con Vnh. Phi hn na Th K sau 1997, nc trong
Vnh Minamata mi c coi nh tr li trong lnh nhng nhng nn nhn nh
Tomoko th cht trc 20 nm ri.
No More Minamata, Nhc li tm thm kch y nh iu tm nim ca mi
ngi dn ang ni Lu Vc Sng Mekong, khi m mi ngy chng ta phi sng vi
loi nc thi xung t cc khu k ngh khng l Vn Nam v c t Thi Lan.
Ngay sau l cu hi t ra trc Hi Ngh:
- Vn nu ra qu ln v liu sc chng ta lm c g ? Ngn Trung Quc
khng xy chui 8 con p bc thm Vn Nam l khng th c ri, Bc Kinh vn
tip tc hon thnh k hoch ca h.
L cc quc gia H Ngun, chng ta ch cn cch phng nga qua ba giai
on. Primary Prevention l bc phng nga tch cc tt nht ngn chn sm ngay
t gc nguyn nhn, nhng chng ta b ng khng lm c g, c khng c
quyn dm ng vo cc nh my k ngh Vn Nam. Secondary Prevention l bc
phng nga th hai nhm pht hin c sm nht du hiu suy thoi kp bo
ng ngn chn, y khng phi thng sch nhng l iu chng ta cn c th lm
y l ch m ti s o su trong k hoch lp Mng Li Thm D Mi Sinh.
Tiertiary Prevention l bc th ba cng l t hi nht tc l cho thm ha xy
200
ra nh tn bi kch mi sinh Minimata phi tr gi bng bao sinh mng v ni kh ca

con ngi, sau phi cn c mt ti nguyn khng l sa sai li lm.
Thc hin Phng Nga Th Cp chng ta c kh nng theo di thi v
mc di chuyn ca nhim t cc nh my Trung Quc bng s dng nhng my
thm d t ti cc Trm Sinh Thi (EcoWatch) cc a im khc nhau ni H
Ngun. Vo u nhng nm 60, Tin S Leland Clark sng ch ra mt mng in
cc c kh nng o nhanh v chnh xc oxy ha tan trong nc. Phng php
ny c p dng rng ri M v sau lan rng ra nhiu nc k ngh pht trin
vi kt qu l gia tng bo v c phm cht nhng ngun nc trong lnh.
Tin xa hn na, cc nh mi sinh cho rng theo di mt hay hai thng s
parameters l khng nn c mt dng c mi c kh nng theo di cng mt
lc nhiu thng s trong mt thi gian lin tc (long-term multi-parameters
monitoring).
- L dng c gn nh (a compact sonde) c kh nng th v o c nc
trong cc mi trng rt khc nhau: nc ngt, nc mn v c nc nhim, o
cng mt lc 9 thng s nh: pH, nhit , mn (salinity), c (turbidity),
dn (conductivity), oxy ha tan (Dissolved Oxygen DO), bao gm c ammonia,
nitrate, tim nng kh oxy (Oxygen Reduction Potential ORP) v c su (nonvented depth). Cc d kin trn c th chuyn qua mt my in ton PC nh dng
EcoWatch for Windows.
- Ly mu nc mi thng th l phng php li thi c th a ti
lng gi sai lc tnh trng suy thoi ca ngun nc vn lun lun bin ng. c
thay th bng k thut Thu Thp D Kin Chnh-Thi (Real-Time Data Collection) c
kh nng pht hin rt sm cht nhim trong nc.
- Bc u c bn s lp 6 Trm Sinh Thi: Trm xa nht u tin s l Bn
Houei Sei Bc Lo st khu k ngh Vn Nam, mt trm Kratie di Thc Khone bin
gii Lo Cam Bt, hai trm Tn Chu-Sng Tin, Chu c-Sng Hu st bin gii
Vit Cam Bt v cui cng l hai trm h lu ni cu M Thun v Cu Cn Th vi
thm chc nng triu k. Cc d kin thu thp t cc trm EcoWatch c chuyn
v Khoa Mi Sinh thuc cc i Hc Cn Th Vit Nam, i Hc Hong Gia Cam
Bt, i Hc Vn Tng Lo v i Hc Thammasat Thi Lan. Xa nht l i Hc
Cn Th cch trm Bn Houei Sai ti c 2 ngn km pha Thng Ngun mt
khong cch khng c ngha l g vi my in ton qua mng li Internet. Cc
chuyn gia mi sinh thuc cc i Hc s phn tch v tng hp nhng d kin ca
cc Trm Sinh Thi kp thi bo ng cho ton vng v ra phng php gii
quyt.
- Vi ngha v cc thng s ng dng trong EMS: Nh pH ca dng sng
Mekong bnh thng l 7.0. Nu v l do g nh do cht ph thi k ngh m pH
xung thp hn 5.0 acid hay cao hn 9.0 kim th tm c sinh vt trong nc c th
b tiu dit ty theo loi. i vi cc cht hu c ha tan do nhim, th thay v
oxy ha tan DO trong nc thng thng vo khong 7.5 n 8.0 mg/L, nu xung
thp hn 6.5 mg/L sinh vt trong nc c th b cht ngp. (V d mt vi ni trn
sng Si Gn, DO xung thp hn 3.5, c ngha l chng cn ging tm c no
sng trong nc na).
Cn i vi cc kim loi c cng c cc my xch tay c chnh xc cao
c th pht hin.
ng Dng Bn D Liu Dng S v Nc trong Vng H Lu Sng
Mekong. L ti thuyt trnh ca ch th hai do Tin S Chamsak y Vin Vin
Qun L Nc Quc T IWMI m trch.
201
- Bc vo Th K 21, chng ta cha n ni qu thiu t nhng s rt thiu

nc. Hin ti c mt phn t nhn loi ang lm vo tnh trng thiu nc trm
trng. iu d hiu l dn s tng theo cp s nhn m thc phm th ch tng theo
cp s cng. p lc phi gia tng nhanh thc phm i hi thm mt lng nc
khng l m hnh tinh ny th kh cung cp.
vy nhiu vng nng tc khai thc ngun nc qu mc, ti dn ph
phm a ti tnh trng nn nc di su b tt thp ti mc bo ng. Phi iu
chnh ngay tnh trng khng hp l ko di ny nu khng mun b ri vo ci vng
ln qun tip tc phung ph mt ti nguyn ang ngy cng khan him.
y cng l nhn nh ca Nhm Tham Vn Nghin Cu Nng Tc Quc T
CGIAR khi kho st v nhu cu nc ni cc vng trng trt trong Th K ti. H
ang c n lc dng my in ton kho st v phn tch cc vng t ai c th
a vo canh tc.
CGIAR ang bo tr cho IWMI Vin Qun L Nc Quc T hon thnh mt
B Phn Tng Hp Synthetizer c tn l Bn D Liu Dng S v Nc v Kh
Hu Th Gii (World Water and Climate Digital Atlas) nhm cung cp thng tin v
thi tit v tr lng nc trn mi vng, vi im nh (pixels) c th t ti chi
tit thu hp trong na dm vung. Bt c ai t cp chnh ph ti xung ti cc nng
gia u c th s dng bng cch ti xung download t mng li in ton
Internet hoc qua dng CD do IWMI cung cp.
- Ni mt cch d hiu m khng cn ti m hnh ton hc, nu vng trn tri
t c tnh l 360 , th vng xch o mi cung giy tng ng vi 0.2
dm. V chnh xc t c hin nay l 2.5 pht tc khong 3 dm, d kin
cho vng rng nh h lu ca cc con sng. Mc tiu hng ti ca IWMI l tng
nt hay phn gii_resolution xung ti 30 giy tc l khong na dm vung p
ng cho c nhng vng hp ca ng Bng Chu Th nh ng Thp Mi ni m
tnh cht th nhng rt l bin thin.
- B Phn Tng Hp s lun lun c cp nht ha khng ch v tr lng
nc, thi tit m cn kt hp vi nhiu bin s khc gip nh nng hoch nh mt
cch hp l vng t no, loi hoa mu no, ma no l thch hp cho vic gieo
trng v c khng ph phm ngun nc.
Khng C K Thut Sinh Hc Nhn Loi s i.
l ch th ba kt thc Hi Ngh nhng thc s l mt cnh ca m ra
cho tng lai thnh vng chung ca cc quc gia trong Lu Vc Sng Mekong.
Thuyt trnh vin l Tin S Martina, khch n t i Hc Stanford.
Trong dp v ging dy i Hc Cn Th ln ny, Duy mi c Martina,
c bn ng s thn thit by lu ca Duy thn ti mc tng nh hai ngi c th
s ly nhau cho ti khi Duy gp c B T.
Camellia (Tr hoa mc) l b hoa Duy chn tng B T trong ngy ci, nh
nhc li k nim ca chuyn i Vn Nam, vy m cch y hn 2 nm. Ngay t
bui ban u mi gp, B T b cun ht v quan nim c o ca Duy, mt
ngi sao ang ln ca i Hc Stanford. Theo Duy th ng Bng Sng Cu Long
s l ci ni ca nn vn minh Vit Nam bc vo thin nin k mi do ci gene tr
trung khe mnh s thay th cho vn minh sng Hng gi ci suy kit v c bin
th (defective gene) ni theo ngn ng Di Truyn Hc ca Duy.
Tuy l v ca Duy ri nhng cc mi lin h kiu rt Ty Phng y ca Duy
khng phi khng lm B T i ln phi ghen tc nht l khi m nhng ph n
quanh Duy u l nhng ngi n b p nh Martina c gi gc tc vng tr
trung, hin l Gim c Chng Trnh K Thut Sinh Hc (Biotechnology Program
ti i Hc Stanford).
202
Cng nhn chuyn Du Lch Xanh ni ng Bng Sng Cu Long, Martina s

c mi ni chuyn ti Phn Khoa Khoa Hc Canh Nng v Mi Sinh ca i Hc
Cn Th v ti: ng Dng K Thut Sinh Hc Trong Nng Tc.
Trc mt c ta gm ban ging hun v ng o sinh vin cc phn khoa
khc, bng li nhp trc tip v sng ng Martina ni:
- Trc ht ti xin c ng li cng khai cm n Bc S Duy, ngi bn
ng s ca ti Stanford to cho ti c hi ln u tin c i thm Vit Nam
c bit l ng Bng Sng Cu Long trong chuyn Du Lch Mi Sinh y k th. V
iu lm cho ti xc ng nht khi c nghe mt nh bo lo thnh ni v Nn i
Nm 1945 lm cht ngt 2 triu ngi Vit, iu khng th tng tng c th
xy ra ngay trn mt t nc c mt va la giu c nht Chu ny. Cng nhn
y chng ta nn mt khc tnh lng truy nim nhng nn nhn oan khin v
xu s y.
Ngay t pht u tin y cm xc y, Martina chinh phc tri tim ca ton
th c ta. C tip:
- Thc ra t by lu nhiu ni trn hnh tinh ny nn i nh mt nn dch
(epidemics) vn c xy ra tuy quy m ln nh khc nhau: Nh nhiu nc Phi
Chu, nh Bc Hn ngay bn cnh Nam Hn phn thnh...Bc vo Th K Ton
Cu Ha, trong khi chng ta vn phi cung cp ci n ci mc cho dn s th gii
ngy mt tng nhanh, trnh nn i nhng ng thi cng phi gim thiu tc hi
ca sn xut trn mi trng sng b suy thoi ti mc bo ng. Rng ngy mt
thu hp, t mu m ngy mt b si mn, cnh sa mc ang bnh trng mau l,
khng l c tip tc ph thm cc khu rng ma (rainforest) Lo Cam Bt hay cy
xi c nhng cng vin quc gia nh Cc Phng khng ri vo cnh i km.
khng c mt hng ro ngn ng no qua trc tip thng dch rt lu lot
ca Duy, c Martina tip vn bng ting Anh ging BBC Lun n:
- Thc ra vi k thut sinh hc (biotechnology) khc hn vi li canh tc c
in, chng ta c th trnh c s hy hoi mi sinh l ra phi c. Khi bit ng
dng cc phng php phn t nh DNA ti kt hp (recombinant DNA) v k thut
di truyn (genetic engineering), dng vi sinh vt v nhng diu t...cc nh khoa hc
c th sn xut gp bi thc phm c hm lng dinh dng cao vi cc sinh t,
cc cht chng act ha (antioxydants), cc cht si...
K thut sinh hc phn t ang tr thnh ph qut trong thp nin cui ca
Th K ny. Mt v d in hnh, Vin La Go Quc T ang nghin cu to cc
ging la siu thn nng khng nhng c nng sut rt cao m cn c kh nng
chu hn k c ci nng hn ca Ty Phi Chu, li c c kh nng t chng su ry
i ti ch nng gia khng cn b l thuc vo cc ha cht nh phn bn thuc tr
su...
K thut sinh hc ang chng t tim nng khng l bo v cc ngun ti
nhin thin nhin v c ci thin s thanh khit ca mi trng b nhim nh
dng cc vi sinh vt x l rc v cc cht ph thi...
B cun ht vo nhng iu qu mi m, ng Khc t thy mnh l qu kh,
ng nh ang dng li bn ny u cu Cn Th m tng lai th pha bn kia,
phi chng ni nh Sartre Cuc sng bt u t bn kia b tuyt vng.
CHNG XXII
TM V PHNG NG
A NG LI NH MT
a phng, tn gio, chng tc, mi sinh...
ng Bng Sng Cu Long c ci ngun bt an ca c nc
203
a ng Phng ng
i cng chuyn bay t Bangkok ti Vn Tng, t y h tch ra nhng cng
hn gp li nhau Si Gn. Cao th i v hng Bc ti Bn Houei Sai kim tra
Trm Mi Sinh (EcoWatch) xa nht v then cht trong mng li theo di mi sinh
ca lu vc sng Mekong.
Cn v chng Duy th i v pha nam trong chuyn field trip kho st chim
mung vi on Nghin Cu Khoa Hc Anh Worldwide Fund for Nature. Duy c dp
gp li nhng ngi bn c. Ln gp u tin Nam Vang cch y 2 nm khi h
bt k him nguy ca mn by, quyt tm cho c con Kouprey, mt loi b rng
cc him ln u tin c cc nh sinh hc tm thy vo nm 1939, c ng
Hong Sihanouk chn lm con vt biu tng ca Cam Bt nm 1963 v nay th gn
nh tuyt chng, hy vng mong manh cn vi ba con trong vng rng rm Pailin
pha Ty Cam Bt tip gip vi Thi Lan, ni vn l khu so huyt ca Khmer .
Sau hng thng tri ln li, ln y on ra v vi tay khng nhng may mn
khng b tn tht.
Vn nhng khun mt quen thuc y nhng chuyn i ny, c B T hnh
nh h may mn hn. H mi tm thm c 2 loi chim him trong nhng khu rng
ma (rainforest) bin gii Lo Vit, c bit l h pht hin c mt loi th cc
him bn ngoi mt ngi lng nh Balak pha Trng Sn Ty. l mt loi th rt
l cha thy bt c mt ni no khc, c lng vng sc en trn lng v mng ,
c t tn l th Trng Sn rt ging vi loi th vn o Sumatra Nam
Dng, nay tuyt chng.
L mt Gio S di truyn hc, Duy suy lun nu cuc nghin cu cu trc
gene xc nh s tng ng vi loi th Sumatra th li c thm lun c cho gi
thit mt thi k ng Nam Lc a ni lin vi cc hi o nh vi Qun o
Nam Dng qua thm lc a Sunda sau do nc bin dng cao, phn thp b
chm xung ch cn li nhng phn t cao l nhng o quc hin nay.
Nhng chic trng ng ng Sn cn c tm thy c ng Nam Hi
o l bng chng v mi tng quan rt gn gi gia nhng nn vn ha cch
nhau c mt i dng.
Mi y Duy ngc nhin khi cm trn tay cun sch kh s khng phi
ca nh kho c nhng li l ca mt ng nghip y khoa ngi Anh minh chng
mt cch c h thng v kh thuyt phc iu m Duy vn ch coi nh giai on
gi thit.
Stephen Oppenheimer l mt Bc S Nhi Khoa nhit i khi i nghin cu v
St Rt o Papua New Guinea Nam Thi Bnh Dng, qua kho st cc c tnh
gen bin th (genetic mutations) cho thy thm bng chng v nhng cuc di c
t t ng Nam tip theo trn lt vo Thi K Bng Tuyt Sau Cng (the Last
Ice Age).
Sut 20 nm qua Oppenheimer khng ngng i kho st khp vng Vin
ng lc a v hi o Thi Bnh Dng chng minh cc nn vn ha gc
(founder cultures) hay ci ni ca vn minh nhn loi l t Vng ng Nam nay
b nhn chm di bin su.
l ch tc phm Eden in the East (a ng Phng ng), mi xut
bn thng 7 nm 1999. Sch v vit v ngun gc cc nn vn minh th gii hu
nh lng qun Vng ng Nam , b qua hn mt vng vn ha c xa, a dng
v phong ph nht trn hnh tinh ny, do cc s gia trc y cho rng vn ha
ng Nam ch l sn phm ca cc nn vn minh lc a t n v Hoa.
Thc ra vo cui Thi K Bng Tuyt Sau Cng, ng Nam nguyn l mt
lc a c bit di tn thm lc a Sunda-Sunda shelf-Sundaland, qua ba giai
204
on tuyt tan t ngt mc nc bin dng cao ti 130m v nhn chm cc Nn

Vn Ha Thm Lc a ny. Vng t b vi lp rng bng khi lc a Bc M. Trn
lt bin sau cng xy ra vo khong 8000 nm trc vi nhng ngn sng tht ln
do phn v tri t dn nt khi cc tng bng tuyt bc cc b xp xung.
Do thm lc a Sunda b nhn chm nn to ra nhng cuc di c t bng
c ng b ng bin ra khp hng: Bc nhp vo Chu sang ti tn Trung
Hoa, ng v hng cc Hi o Thi Bnh Dng, Ty nhp vo n Dng v
nam v hng c Chu.
Sau ny khi mc nc bin phn no h thp xung, cc nh kho c khai
qut c di lp bn du vt cc nn vn ha b nhn chm nhiu ni nh
ng Nam , Trung Hoa, Mesopotamia v a o (Polynesia), Hc o (Melanesia)
thuc i Dng Chu.
ng thi c nhiu bng chng v ng hc cho thy ng Nam cn l
trung tm pht xut nhiu ngn ng, nh ngn ng ca sc dn a o
(Polynesians) khng h pht xut t Trung Hoa nh ngi ta thng ngh m l t
cc Hi o Nam Dng.
Cng c thm c nhng bng c qua du n di truyn (gene markers) cho
thy cc th dn ng Nam t tn i rt xa ti cc Hi o Nam Thi Bnh
Dng, ti tn Trung ng v sang ti Chu M.
C n kho st i chiu ch thn thoi (myth motif) v cc trn hng
thy trong vng ng Nam hi o v Ty Nam Thi Bnh Dng cng u thy
c nhc ti trong thn thoi t Trung ng sang ti Chu u.
Tm li nhng bng chng v Hi Dng Hc, Kho C Hc, Ng Hc, Di
Truyn Hc v c Vn Hc dn gian a ti mt kt lun thuyt phc rng Ci
Ni Ca Nn Vn Minh Nhn Loi khng phi l Trung ng m l t thm lc a
Sundaland ng Nam b chm su.
Lt Trn Nhng Xa L Nu
Sau chuyn i Lo, hai v chng Duy tr li Si Gn, qua m trong mt
khch sn trn ng Nguyn Hu sng hm sau v Cn Th cho kp kha thnh
ging ca Duy Trng Y.
Bui sng dy sm xung phng n sng. Continental Breakfast c a
chung l mn cho trng vi ht vt mui v cc tri cy ti ca ng Bng Sng
Cu Long: Chui u thm da hu sa b ch v c tri thanh long c v mt v
hi rt chua. Theo ngh ca Cao h s i ng sng ln u tin bng Tu
Cnh Ngm Lin X ca Vina Express (cng ty lin doanh gia Singapore v Vit
Nam).
Khc ng Nguyn Hu t L Li ra hng sng Si Gn khng cn ch
hoa, bui sng sm vng xe nn bin thnh nhng sn banh hay cu lng cho c
ngi ln v con nt. Chy Jogging trn va h sch s c c ph n. Ra ti b sng
l tp np cc ton tp Tai Chi a s l cao nin. Bn kia b sng ni bt nhng tm
bng tht ln qung co bia ru v dng in t sn xut t x s cc Con
Rng Chu Nht Bn, i Hn, i Loan, Singapore.
Ni cu tu khng xa nh hng Ngn nh l nhng chic Tu Cnh Ngm
trng uy nghi v dng mnh nh nhng chic tim thy nh. L loi tu cao tc ch
khch chy ng sng qua hu ht cc khc sng ln ca ng Bng Sng Cu
Long. Tu c my lnh, quy gii kht, c bo mi ra trong ngy biu cho hnh
khch v cc c tip vin ging nh tip vin hng khng trong t o di Vit Nam
duyn dng.
Khi hnh rt ng gi 7:30 sng t Bn Bch ng khi bnh minh va l
dng. Tu chy xui dng theo con sng Si Gn qua nhng cnh rng c xanh
205
ngt ngn, ni m trong thi k chin tranh lun lun n hin nhng hng sng B-40
sn sng phng ra nhng tri n x toc c thn tu v gy cht chc. Tu Cnh
Ngm ln li chy nhanh to ra nhng t sng mnh sc lm chm nhng chic
ghe nh i gn. Sau i tai nn ban u cht ngi y th trnh voi chng xu mt
no nn khng cn ghe mng no mun li gn Con Tu Lin X c n y.
ng nh hn, c Cao t Bn Houei Sai Bc Lo tr v cng i nn v chng
Duy c mt hng dn vin du lch l tng. Cao lun lun lm homework trc
mi chuyn i nn ln ny c c tm bn Hng dn khch Hi Ngh Thng
nh cc Nc Ni Ting Php du lch ng Bng Sng Cu Long vi chi tit
cho chuyn giang trnh.
Tu cha n ca Soi Rp khng i tip ra bin m r ngc vo Kinh
Nc Mn v sng Vm C. Sau theo con Kinh Ch Go vo Sng Tin.
Cnh tng quen thuc hai bn b sng v kinh rch l nhng mi nh l.
Mm trc, c sau, trm theo st,
Sau hng da nc, thp thong nh ai ?
Trc ca ra vo nhng mi nh l y l cc ph n trong nhng b o qun
mu sc ni bt trn cnh tr ch c mnh mang mt mu xanh ca l cy v mu
nu ca nc. Nhng c gi Cu Long th vn c p nh vy trong mt vng kinh
rch nc th nh gch qua c hai ma kh l nhng vn lun lun l nhng b
m sut i to tn nui mt gia nh rt l ng con.
in v ti ng Bng Sng Cu Long xung tn Nm Cn nn thy
cc ct ng-ten truyn hnh trn nhng mi nh l. Nay c thm phng tin gii tr
ri c v th m cc gia nh ngi dn Min Ty Nam B t con i chng khi m h
lc no cng sng tht hn nhin lc quan yu i.
Ra i gp vt cng la
Gp duyn cng kt, gp cha cng tu
n bn M Tho trc 9 gi. ang ma trng trn, nn c mt hm i ng
o tu nh c Bin ng th neo ni bn nm ch. Li c bng n nn h
ch ra khi sau tun trng. Tu nh c ngoi bin khc vi ghe sng, khng c v
i mt rn thn Naga.
iu Duy v B T mi c bit trong chuyn i ny. Vi Cao khng phi l
ln u tin i ng sng v anh cng khng c cm xc ca mt khch du lch. L
mt k s mi sinh, Cao c mi u t ca ring anh.
Dn c ng Bng Sng Cu Long th vn c tng nhanh theo cp s nhn,
Du Lch Sinh Thi ko thm du khch ti ngy mt ng c ngha l lng cht thi
xung ngy mt nhiu hn trong khi cc con p khng l Thng Ngun khng
ch lm dng chy ca nhng con sng yu dn m cn to ra mt s lng rc k
ngh trt xung con sng y. Li thm vin tng tri t nng hn 3 trong Th
K ti khng ch c ngha l mt s hi o ca Qun o Hong Sa Trng Sa s
bin mt m thm lc a cn b y li do nc bin dng cao v nn ngp mn s
lan khp vng chu th.
Nhn ra dng sng, gia thp thong nhng gi lc bnh xanh man mc tr
mt hai bng tm l cc bao rc nilng v c xc mt con vt snh trng cht tri
chc vo giai on bt u thi ra.
Phn ngi, phn sc vt, phn bn thuc tr su, nc cng rnh cc th
c c nhng cht thi t cc bnh vin c nguyn vy m trt xung v im hn
vn l khc cui ca nhng dng sng.
Khi xung ti M Tho Vnh Long Cn Th cha kp ra bin th li gp con
nc thy triu trong ngy v cht thi b di ngc ln c th m chy ng vng
v c dn mit di th lnh .
206
Kt qu phn tch ca Trm Sinh Thi Cn Th mi y cho thy lng vi

sinh trong nc tng cao gp hn 200 ln mc an ton. Nhng con s bo ng
y chng sc lm ng lng ai, bi v by lu thy quan ti u m l
v li nu c thit hi th cng l ai ch khng phi mnh. Trc mt Cao l
nhng a tr vn hn nhin ngp ln di sng v ngi ln th vn mc nc
sng ra rau, nu nng v cho nhu cu gia dng.
Vin tng ci ngy khng trnh c (The Inevitable Day) l c mt vng
sinh thi ang chc chn dn dn b hy dit do cc con sng ni ng Bng Sng
Cu Long u nhim, chung s phn vi hn mt na cc dng sng ca hnh
tinh ny nh bo ng ca y Hi Nc Th Gii Th K 21.
Du lch ang tr thnh mt k ngh. i Hc m cc Phn Khoa Du Lch,
thm hng trm ngn cng n vic lm ch phc v cho du khch v em v
ngoi t. Mt con s y tham vng cho nm 2000 s l 2 triu du khch n thm
Vit Nam, Du Lch Xanh ng Bng Sng Cu Long ang l mt trng im thu ht.
Ngoi cnh tr thin nhin sng nc, cc vn cy xanh v hoa tri, liu c
cn phi thm Sex Tour kiu Thi Lan vi cc c gi Cu Long ra hp dn thm
du khch ?
Phi chng sau na Th K chin tranh v may mn sng st, ngi ta
mc nhin chp nhn mt th vn ha ph qut vi bt k li ng x no min
sao ch c sinh tn.
Trong nim vui tm li c ci ni ca nn vn minh Lc a Sunda t 8000
nm trc, chng kin mt bnh minh phc sinh nn Vn Minh Mit Vn y sc
sng tr trung y ko di cha y 300 nm bt u thy nhng biu hiu tn li
khng phi v thin tai m l do chnh con ngi gy ra qua Mt Thm Ha Mi Sinh
v mt Trn Dch HIV sc tiu hy trn vn cc Thin g Tm Li c y...
Tu r vo con Kinh Ch Lch ni cc nhnh Sng Tin ri quo vo Kinh
Mng Tht ngc dng vo Sng Hu ti Bn Ninh Kiu lc 1 gi 35, l mt
Giang Cng lc no cng tp np tu b qua li, vi mc nc sng su ti trn 10
mt tu bin ln cng c th d dng ra vo. thng 11 ri, thay v nh l vo
thng 9, vy m mc nc sng vn cn ln li thm trng trn nn nc lnh lng
c Bn Ninh Kiu vo ti ch. Tu Cnh Ngm chy sut nhanh hn ng b li
khng phi ch qua hai con ph, gi v khong 10 la, r i vi du khch nhng
vn l qu t vi mc li tc ca ngi dn Vng ng Bng Chu Th khi m
hng ha khng th chuyn ti theo ngi nh vi xe .
Thnh Ph Cn Th bn Hu Ngn Sng Hu, cch Si Gn 166 km hng
Ty-Nam, vi dn s ln ti hn na triu v cn tip tc gia tng theo kinh t
pht trin. Sn bay Tr Nc ang c nng cp tr thnh ng bay quc t
vi Air Mekong chun b n thm du khch t nc ngoi. L ni hi t ca cc
ng giao thng t Si Gn xung Sc Trang Bc Liu C Mau, t Chu c Long
Xuyn ti, t H Tin Rch Gi qua v cng l ni giao nhau ca nhiu con kinh
rch. Ch ni Phng Hip hay Ng By ln nht pha Nam l ni hi t ca by
nhnh sng nh mt ngi sao.
Ngay t thi Php, Cn Th c coi nh Th ca Min Ty, ni ting
vi nhng c gi p, c n phng vin National Geographic cng phi bit ting.
Nm gia mt va la go v tri cy ca c nc, Cn Th khng ch l mt trung
tm kinh t m cn l trung tm chnh tr vn ha vi i Hc Cn Th v i Hc
Khoa Hc Nng Nghip ni ting vi nghin cu cc ging la Thn Nng ca ng
Bng Sng Cu Long, ch sau Vin La Go Quc T Los Banos. V chng Duy th
li Cn Th ring Cao th tip tc cuc hnh trnh ca anh i Chu c Tn Chu
vo sng ngy hm sau.
207
Vng Quc Ph Nam V Nn Vn Minh c Eo

Ch hn 10 ngn nm trc y thi, ng Bng Sng Cu Long cn l mt
vng bin chy di ni lin vi thm lc a Sunda, dn d do cht Pyrite trong ph
sa con sng Mekong, cng thm cht st kt hp vi Sulfur trong nc bin to
thm hp cht Pyrite bi p y bin v to thnh vng chu th. L vng t mi
cn thp so vi mt bin, nh ng Thp Mi vn cn l mt vng trng c ni ch
cao hn mc nc bin trung bnh c na mt. V ri c mt nn vn minh ny
n trn vng t mi y.
Vo thp nin 30 khi o knh xng Ba Th ni vng c Eo Huyn Thoi Sn
Tnh An Giang, ngi ta pht hin c mt Thnh Ph Hi Cng c b chn vi.
Gi thit cch y 18 Th K c mt Vng Quc Ph Nam (Funan Kingdom) ni
ng Bng Sng Cu Long vi mt nn vn minh bin rt pht trin v hng hi
thng thuyn, ni giao dch bun bn t n qua, t Hoa xung v l im giao lu
vn ha rng ri ca c hai nn vn minh n Hoa nhng m nt nht vn l sc
thi nh hng ca vn ha n vi o B La Mn, o Pht Tiu Tha. Cng
cn du vt ca c mt h thng kinh rch cho thy li v giao thng trn vng c
Eo phn nh mt x hi Ph Nam pht trin c t chc v phn cng lao ng.
Louis Malleret Nh Kho C, Nh S Hc Php ni ti s hin hu ca
Nn Vn Minh c Eo. Ngi ta cn tm thy c c nhng ng tin vng
xut x t La M c khc hnh hong Marcus Aurelius (121-180), nhng ng
tin Ba T, cc tng thn B La Mn v c tng Pht.
Cng trn mt di t Vit Nam, trong khi pha Bc chu nhiu nh hng
Trung Hoa in hnh vi cc tng tc trn g, cng xa v pha Nam do nh hng
vn ha n, cc tng thng c c chm trn .
Ni Vin Bo Tng Lch S trong Tho Cm Vin Si Gn, tin thn l Vin
Bo Tng Blanchard-de-la-Brosse vi Louis Malleret mt tn tui ly lng lm Qun
Th thi thuc a, khng ch c B Su Tp Ngh Thut Khmer Tin Angkor t lu
vc sng Mekong m cn phi k ti B Su Tp cc di ch nn Vn Minh Ph Nam,
gm cc sn phm gm lm t bn xoay, cc nhc c v dng bng ng, cc
trang sc bng vng v qu vi k thut chm tr tinh xo.
Cha c cu tr li dt khot ti sao mt nn vn minh rc r trn mt vng
t mu m nh vy bng nhin b tn li ngoi gi thit v s tn ph ca mt trn
thin tai. Nhng ngi dn Ph Nam h t u v n y t bao gi trn mt vng
m ch my trm nm trc y thi khi bt u cuc Nam Tin t th cha vng
chn v cn nguyn hoang d snh ly. Cha c cu tr li chnh xc, cng nh
cha c cu tr li cho xut x nhng nn vn minh dc theo con sng Mekong nh
s hin din ca nhng ci chum trn Cnh ng Chum Lo vn cn l iu b
nhim. y vn l nhng ti hp dn cho cc nh nghin cu Th K ti.
Nhng nhng nm gn y li c thm cc kin khc nh David P.
Chandler cho rng nhng ci tn nh Vng Quc Ph Nam hay Chn Lp trong
c s Trung Hoa thc ra ch l gm nhiu lnh a-chiefdoms-small principalities
c kt hp chung di tn gi nh mt Vng Quc nhm to d dng cho vic
gi phm vt triu cng sang Trung Hoa hay cho mc ch cng i tm s bo h
nhm chng li xm lng ca cc nc ln bang.
Trc Chandler, O.W.Wolters cng a ra nim Vng ai Mandalas
phn nh ng nht v hnh thi cc Vng Quc ng Nam . S hnh thnh
mi Vng Quc khi u vi mt b lc mnh nh mt trung tm quyn lc vi
vng ai nh hng lan rng bao trm cc b lc yu km hn bt khut phc v st
nhp.
208
Nhng cng ty theo s thnh suy ca trung tm quyn lc y m Vng

Quc c th co gin. Li thm cc b lc b chinh phc lc no cng tm cch tch ra
lp mt Vng Quc mi cho mnh.
Do khng thc s c mt Vng Quc Ph Nam, Chn Lp hay Lan Xang
(Lo) vi ng bin gii r rng nh trn cc tm bn Ty Phng sau ny.
Sang ti Th K th 7, th vng t ny c coi l thuc Thy Chn Lp
(Water Chenla) nhng vn ch l mt vng hoang d vi tha tht nhng ngi
Khmer an phn trong cc phum sc sng bng ngh nng k thut canh tc th s,
h sng nh vy trong sut nhiu Th K cho ti khi giao tip vi nhng ngi lu
dn Vit t phng Bc ti vo cui Th K th 16 thi k Trnh Nguyn Phn
Tranh.
Ngi Vit i v Phng Nam ngy cng ng, tuy chng phi l mt o
qun chinh pht nhng bng sc sng dng mnh h khai ph v ch ng c
c mt vng t snh ly to nn Vng ng Bng Nam B tr ph ngy nay.
Khc vi di t Min Trung qu hng ca dn tc Chm tri qua nhng
Th K chinh chin iu linh, ni ng Bng Sng Cu Long khng c nhng
cuc giao chin m mu ca m di dn Vit mi ti chim t, nh xy ra
gia ngi Da Trng v cc th dn Da M Chu, nhng do cc Cng ng
ngi Khmer th sng khp kn v t ng co rt li trn nhng ging t cao v
ng nhin sau h tr thnh sc tc thiu s.
Ngi Khmer Ni ng Bng Sng Cu Long
Nay ch c khong 900 ngn ngi Khmer trong tng s 18 triu c dn sng
ni ng Bng Sng Cu Long (m dn a phng cn quen gi l Th-Ma Th
Dy vn l ni m nh kinh hong cho ngi dn Min Ty Nam B v Kampuchea
Krom thuc FULRO trc y nguyn l Mt Trn Gii Phng ng Bng Cu
Long).
Tuyt i a s ngi Khmer theo o Pht Tiu Tha Nam Tng hay cn
gi l Pht Gio Nguyn Thy Theravada vi tinh thn t tu v ch th mi c Pht
Thch Ca.
H sng ng nht cc tnh Sc Trng, Tr Vinh v Chu c, vn gi np
sng kh bit lp trong nhng phum sc [mi cn nh hp thnh phum, nhiu
phum hp thnh sc nh mt lng].
Nh ca ca ngi Khmer n s nhiu nh cn lp l nhng li ni bt cc
ngi cha vng uy nghi vi s si nh cc v lnh o tinh thn. Khng xa cha c
thp ng ct ngi cht c ha thiu, trong cc phum sc Khmer khng c
ngha a.
Hnh nh quen thuc ni ng Bng Sng Cu Long vng c ng ngi
Khmer sinh sng l mi bui sng cc Nh S mc nhng chic o c sa vng rc
ra khi cha bt u ngy i kht thc. Bc vo thi k i Mi, khng cn hnh
nh Nh S t m bnh bt nh ngy no m by gi c lo o theo sau mi Nh
S mt ch tiu ng mt tay cm d mt tay xch chic c men bng nhm nhiu
ngn sng choang nhn cc thc n m dn lng cng dng, mn chay hay
mn g th cc Nh S cng u c php dng, khc vi Pht Gio i Tha Bc
Tng ch c n chay.
Hai Trm Mi Sinh Bin Gii
H th ang bn ch tr Hi Ngh Nng Nghip khng th cng i vi Cao
nhng c gi theo mt k s tr mi tt nghip con ca ng ch tnh y Mi
Nhe, nguyn l huyn y Tam Nng. T huyn ln tnh, tr thnh tnh y vin Tnh
ng Thp c bu vo trung ng ng, s thng tin ca Mi Nhe c coi
nh thng th ca phe bo th.
209
Khi c hi v s h tr t a phng cho Mng Li Mi Sinh th Thun

vi ging khng vui k li:
Cc ng ch tnh y th khng cn bi v y thuc din chnh sch nhng
cng chng mn nng gip v cho rng cn bao nhiu chuyn bc xc khc ca
cuc sng hng ngy t ci n ti ci mc phi lo hi u m bn tnh chuyn mi
sinh xa vi!
y chnh l quan im trc sau nh mt ca Mi Nhe, ba ca Thun.
Chuyn field trip ca Cao i tm a im bin gii xa nht cho cc Trm Mi Sinh
c mo u bng mt go nc lnh nh vy.
T Th X Long Xuyn bn Hu Ngn Sng Hu i Chu c, nh ca hai
bn quc l mc san st, sinh hot sm ut vi cc loi xe k c nhng xe hng
ln chy nhanh lng lch bp ci inh i ni c nhiu ngi qua li, c rt ng hc
sinh vo gi ti trng hay tan hc. Ngi trn chic Minivan 15 ch vi tay ti x c
phch m cng khng thy thm an ton. Cao t thy mnh cha tiu chun
li xe trn cc con l nh vy cho d anh c hng nhiu ngn gi li k c xuyn
bang trn khp cc no ng M Quc.
Nhanh g th cng phi ngt 2 gi xe chy ti mt Tnh l bin thy chin
lc quan trng c bo v kin c t thi Cha Nguyn v ri c xy ct
khang trang t thi Php, nay vn cn nhng ngi bit th kin trc c knh vi
vn cy cao xanh um.
Chu c cng l ni u mt con kinh Vnh T nh mt ng bin gii
nhn to chy thng ra ti ca bin H Tin. L mt a danh giu tnh lch s vi
nh Chu Ph Th Quan Chng C Nguyn Hu Cnh tn tui gn lin vi cuc
Nam Tin, ni Sam vi Lng Thoi Ngc Hu, Cha Ty An v miu B Cha X
em li cho Chu c khun mt ca nhng thng ngy l hi.
Ng ba sng Chu c trc y rt ni ting vi ngi ch ni nay khng cn
na nhng ni y vn l trung tm nui c b ln nht ca ng Bng Sng Cu
Long v cng cn rt ni ting v mn mm c lc. Ni nh Thi S Tn nu n
ung l vn ha th ngi ta ang ni ti nn Vn Ha Tng (Tng C ) ca
Chu Th Sng Hng ang b thay th bi Vn Ha Mm (Mm Chu c) ca
ng Bng Sng Cu Long. u c cn ti thut ng di truyn hc cao xa ca Duy
ni v s hon v ca hai nn vn ha y.
...T thc Khone xung, Con Sng Ln (Tonle Thom) tn Khmer ca con
sng Mekong khi n gn Nam Vang th chia lm ba nhnh hp vi dng chnh to
thnh Ng T Sng m ngi Php gi l Quatre Bras: Mt nhnh sng Tonl Sap
chy ngc vo Bin H trong ma l v xui dng trong ma kh, cn hai nhnh
kia pha bc l Sng Tin, pha nam l Sng Bassac khi vo Vit Nam c tn l Sng
Hu. Sng Hu trn t Cam Bt v l dng ph nn tng i hp nhng khi vo
Vit Nam do c thm con sng Chu c vo v cc con kinh a nc Sng
Tin qua nn lu lng tr nn ln hn v hai b sng m rng thm ra.
Hai ngi ngi trn chic xung my chy bng bng v hng Bc trn con
Sng Hu mnh mang nc thm ph sa, ri bng khc quo ngt r vo mt
con kinh thng sang Sng Tin ti Tn Chu st bin gii Vit Cam Bt. Tn Chu
vn ni ting v hng la dt, lnh Tn Chu nhum bng qu mc na do bn
nn rt c a chung.
L vn c cun cun v t Thng Ngun, mc nc chun Sng Tin
mc bo ng cp 3. Mt sng tri rng ti hn 2 km nhng vn thy c cc
hng cy xanh t hai bn b. Ti Vnh Xng, mt x vi hn 10 ngn dn c
coi l ca khu k cn vi Om X No thuc Cam Bt, ch cn mi bc l vt
qua bin gii hai nc. Ni y c trm hi quan v my qun cc bn sng. C
210
theo k hoch ca Nh Nc th vo nm 2000, s c mt khu Ch Ca Khu Quc

T rng 11 hecta thay th khu ch tri ang l giang sn tung honh ca m dn
bun lu.
Chic tu st ln ca i bin phng ang b neo gia sng v c phi tng
tng nh c thc mt ng bin gii gia hai nc ang cn nhiu tranh chp
nn vi bt c ng v no trn bn cng ch c gi tr tham kho.
Ngc dng Sng Tin l nhng chic ghe thng h ch y p bp ci rau
tri, thnh thong cng c tu du ln my ngn tn, tt c cng hng v Nam
Vang.
qua ri thi k tu b tp np t Bin ng ra vo khi Lin Hip Quc a
lc lng a quc UNTAC vo gip n nh t nc Cam Bt sau khi qun i Vit
Nam trit thoi.
Ra thm chic tu st gia gi sng lng lng trong nh nng nhit i chan
ha, sng t chic xung my lm chng chnh nhng chic thuyn cu b t teo,
neo ngay gia dng cu nhng con c ba sa nh, ging c bng lau xung t
Bin H, em bn cho cc nh b nui c di ng ba sng Chu c.
D tr rng sau hai trm Theo Di Mi Sinh (EcoWatch) ni Bn Houei Sai v
Kratie di thc Khone th Ng Ba Sng Chu c v Tn Chu s l 2 trm bin
gii ca hai con Sng Tin v Sng Hu ngay khi vo Vit Nam.
Ring vi Trm Tn Chu, ni m hn 60 nm trc hc gi Nguyn Hin L
khi cn l mt cn s cng chnh mi ra trng ch c mt cy thc nc cho
trm o c, nay vi mt dng c xch tay gn nh/ compact sonde em t trn
con tu st, th ch cn mt k thut vin truyn tin nh anh By l , anh nay
khng ch l chin s bin phng anh cn l i trng Tin St Mi Sinh c kh
nng pht hin sm nht du hiu xm nhp nhim t Phng Bc. Anh By
nghim nhin l thnh vin ca Nhm Bn Cu Long theo trn vn ngha ca
danh t phn u cho iu m k gi bo Le Monde mnh danh l une cause
clbre: Cho Tng Lai Tt p ca Con Sng Mekong bao gm cc bc pht
hin sm, xc nh him ha v c hi, tin thng ti mc tiu hnh ng. V s
chng bao gi l qu sm.
Ngi Chm Mi Chu c-Chm Bhru
Chuyn kho st chn a im hai Trm Mi Sinh bin gii hon thnh tt
p, Thun mang my tr v i Hc Cn Th trc. Cao th li Chu c tip
tc chuyn du kho nhn vn i thm cc khu lng Chm nhm cp nht mt vn
m anh rt quan tm c lin quan thit thn ti tng lai ng Bng Sng Cu
Long.
Khng phi l ngu nhin m bo ch sch v vo nhng nm thng cui ca
Th K 20 ang ni ti mt tro lu mi ca nhn loi khi bc vo Th K ti.
Cch y khng lu, Cao khng th khng c mt thong lo lng khi c mt ct tin
trang trong nh chng c g l quan trng nhng vi Cao th li rt nhiu ngha,
trn t New York Times tin on bc sang Th K 21 th gii s c thm nhiu
quc gia nh mi hnh thnh do phong tro i t tr ca cc sc tc thiu s v c
tn gio na. Bi hc Nam Dng trn b vc tan r ang l mt minh chng.
T bo Php Le Monde mi y cng cp ti Nhng gic m c lp
trong vng Chu (Songes indpendantistes dans lAsie). Ngi ta bt u ni ti
manh nha cc phong tro i c lp ca cc sc dn thiu s v ngi Hi Gio tuy
s t nhng li hot ng rt mnh Chu.
Trong cun sch Ni Dy C Nguyn Do (Rebels With a Cause) Nicholas L.
Kittrie bo ng v mt vin tng chnh tr ton cu trong Tn gio qu
khch ang c khuynh hng tri dy vi ton lc. Nguy c tranh chp ln nht
211
trong tng lai s xut pht t cung tn chnh tr tn gio. Hin nhin bn cht tn
gio l tt p nhng khi c chnh tr xen vo u c th tr thnh The Dangerous
Duo (B i Nguy Him), ngha l qu khch a ti cung tn.
Trong bui hp tr b cho i Hi Cc Sc Dn Thiu S ng Dng din ra
ti San Francisco mi y tng chng nh hon ton v v quan im cng rn
v khng tng nhng ca mt s thnh vin tham d vn gc l cc nh hot
ng FULRO. H dt khot tuyn b s khng c i Hi nu c thnh vin ngi
Vit tham d m my khch ngi M gc Vit d tr c mi l do cc cng trnh
nghin cu ca h v s hc ng Nam thuc i Hc Berkerley. V ri i Hi
c tin hnh vi cc on i biu quc t nhng d nhin l khng c mt mt
thnh vin ngi Vit no.
FULRO (Front Unifi de Libration-de Lutte des Races Opprimes-Mt Trn
Thng Nht Gii Phng-u Tranh cc Sc Tc B p Bc) nguyn l phong tro
chnh tr hnh thnh vo thp nin 60 ban u ch c nhn n gin nh s ni
dy ca cc sc tc thiu s Ngi Thng trn Cao Nguyn Trung Phn Vit Nam
vi tn lnh t l Y Bham nhng thc ra cn bao gm c Mt Trn Gii Phng
Champa, Mt Trn Gii Phng ng Bng Cu Long (Kampuchea Krom) m b c
ch o thc s l mt ngi Chm c tn Les Kosem nguyn l S Quan Nhy D
cp T rt thn cn vi Tng Lon Nol trong Qun i Hong Gia Cam Bt sau
c vinh thng ln cp Thiu Tng. Lun c ca phe tranh u cc oan cho
rng: S dit vong ca Champa c mt nguyn nhn chnh yu l cuc Nam Tin
ca Vit Nam m thc cht l chnh sch bnh trng v xm lc.
Cng vn theo h th: Quc gia Champa tuy khng c tn trn bn th
gii nhng dn tc Champa nh mt a sc tc thc ra vn tn ti, khng phi ch
c nhng di tch c vt bia hay nhng thp Chm nt nhng chnh l s hin
din ca hai Cng ng nhn chng rt sinh ng: Nhm u tin gm 300 ngn
anh em Ty Nguyn Min Trung Vit Nam, nhm th hai khong 100 ngn ngi
Chm Phan Rang Phan R, 30 ngn ngi Chu c Ty Ninh v hn 150 ngn
ngi lnh nn Cam Bt Thi Lan. (Trn thc t, chnh gii lnh o ngi
Thng Ty Nguyn hi ngoi khng t nhn h thuc Champa m l mt quc gia
ring c tn l Dega c c ring bn mu, trn home page, vi hnh tng con voi
biu trng cho sc mnh v mu xanh ca ni rng, ca mu v u tranh, trng
ca ha bnh, vng trn ca cng l v hu ngh).
Nhng cng c nhng hc gi ngi Chm i din cho khuynh hng n
ha th li a ra mt ci nhn phn tch rt khc: Trong sut qu trnh lch s t
Th K 11 ti Th K 19 c s xung t lin tc trong ni b Champa nh mt
lin bang v y cng l nguyn nhn a Vng Quc ny ti ch tiu vong. V
cng khng th khng ni ti tn thm kch lch s: Dn tc Chm l nn nhn
trong cuc ni chin gia ngi Vit ngay t thi Trnh Nguyn phn tranh Nguyn
Hong phi m rng bin gii pha Nam ng c vi h Trnh pha Bc, ti thi
Nguyn nh chng Ty Sn Vng Quc Champa tr thnh bi chin trng, ri
thi k L Vn Duyt chng li triu nh Hu dn tc Chm b li cun vo cuc
tranh chp ca cc phe ri b nghin nt trong nhng cuc chm git y bng mt
chnh sch n p tn bo ca Vua Minh Mng (1820-1841) m ngi Chm gi l
Lengka (i ). C th ni nm 1832 Vng Quc Champa hon ton b xa trn
bn .
Ngi Chm Min Trung thc t nay cng ch cn khong 60 ngn ngi
sng trn mt di t hp kh cn t Phan Thit xung ti Phan R (Bnh Thun)
nhng ng nht vn l tnh Phan Rang (Ninh Thun), vng t ca ct v nng
gi.
212
Champa nguyn l mt Vng Quc hng mnh vi nn vn minh rc r,

lnh th ko di t Qung Bnh vo ti gn Bin Ha, vi nhng i qun rt thin
chin tng nh ra ti thnh Thng Long gy khip s cho vua quan triu nh
i Vit, h cng tng nh chim v tn ph Kinh Angkor cn li du tch
trn nhng ph iu trong Khu n i Angkor phc sinh.
Nhng ri bng tng bc Nam Tin, Th K th 11 (1069) Triu i Nh L,
ngi Vit vo ti Qung Bnh Qung Tr, ti Th K 17 (1697) i Nh Nguyn,
h n gn tiu Vng Quc Panduranga phn t cui cng ca Vng Quc
Champa. Ngi Chm Phan Rang a s theo o B La Mn. Chm Ahier, cn gi
nhiu nt truyn thng ca ch mu h, duy tr vic th cng trn cc Thp v c
tc ha thiu ngi cht. Cng c t ngi Chm Awal hay Bani chu nh hng
truyn thng Hi Gio nhng khc vi Hi Gio Muslim ca ngi Chm Chu c
m h gi l Chm bhru (Chm Mi).
Lng mc ca ngi Chm Pani Panang (Phan R Phan Rang) rt c bit,
lun lun c hng ro kn bng thn cy kh hay tre bao quanh, khonh t quanh
nh th khng trng cy rt tr tri v tc l king c cho rng tng cy che mt c
th l ni n tr ca ma qu. C ngi t nhn l am hiu lch s th li c li gii
thch khc cho rng nh mt th p Chin Lc ca ngi Chm nhm ngn
nga s xm nhp v st hi ca ngi Vit v sau ny th chnh ng Ng nh Nhu
m phng bin thnh mt quc sch.
Ph n Chm vn vn nhng chic vy di ti gt, khng gng gnh nhng
li i trn u cc om nc v cc r hng ra ch. Min Trung nht l Phan Rang
cn rt ni ting vi nhng Thp Chm c nh Ba Thp Th K th 9, Thp Po
Klong Garai Th K 14, Thp Po Rm l ngn thp cui cng vo Th K 17. Di
tch cc ngn Thp cho d nt v sinh hot truyn thng ca ngi Chm vn l
nhng cnh quan lun lun hp dn ng nh ca du khch. Ngc dng lch s,
trc nhng thng ngy Vng Quc Champa tiu vong, nh bt u mt chia la
nh mnh, mt s Cng ng ngi Chm vt dy Trng Sn thot chy v
pha Ty phiu bt sang cc nc nh Cam Bt (Kompong Cham v trn cc ging
t dc theo con sng Mekong) v Thi Lan (Ban Khrua Bangkok, C Ayutthya
v c mt khu Chm bn b sng Chao Phraya)...Khi phi lu lc sang Xim La
chnh ngi Chm gip pht trin lc lng hi qun ca Vng Quc ny.
Cho ti khi Cha Nguyn m mang t ai ti Chu c, Thoi Ngc Hu
c giao trng trch o con kinh Vnh T, th s ngi Chm y c iu
ng v bin ch thnh nhng o qun Cn Man. Vn l nhng chin binh gii
h rt c lc trong vic bo v Thnh Chu c ng thi ng vai tr n c tm
chc ngn su dn Khmer v Vit gian kh ngy m o con Kinh Vnh T trong
sut 5 nm trng vi rt nhiu tn hi nhn mng.
Sau khi con Kinh Vnh T hon tt, c triu nh Hu xem y nh thnh qu
to tt v thng cng cho m ngi Chm ny, cng vn Vua Minh Mng li
chiu d cp t cho h lp thnh 7 lng Chu Giang, Phum Xoi, Lama,
Katambong, Tam Hi, Bn Bnh Thin, ng Ko Ki (vi ngi Chm lun lun l s
7 c mt ngha truyn thng lch s). Sau ny thm lng a Phc do dn t
Phum Xoi bn kia sng qua, chuyn ngh trng du nui tm v dt la nn cn c
tn l Cn T La (Koh Kabok).
T ti nay h vn sng kh cch bit vi Cng ng Ngi Vit v cn
gi c mt s nt bn sc vn ha Champa nhng cng khc xa vi ng bo
ca h ni gc gc qu nh.
Tuy cng mt ngun gc ch tch xa nhau cha y 300 nm nhng h pht
trin theo nhng hng khc nhau v c lm d mng. Ngay gia cc Cng ng
213
ngi Chm bhru (Chm Mi) theo o Hi Chu c v ngi Chm Awal
(Bani) theo o Hi Phan Rang v ngi Chm Ahier theo o B La Mn c
nhng khc bit v du hiu phn ha phc tp, phn nh chnh xc ci nhn ca
chnh cc Nh S Hc Chm.
Nh mt s kin mi ca lch s dn tc Chm cui Th K 20, cng vi hn
2 triu ngi Vit Cam Bt Lo c khong 25 ngn ngi Chm t nn nc
ngoi t sau 1975. Khong 20 ngn ngi Chm Hi Gio t Chu c Cam Bt
chn nh c M Lai, x s ngay t u m rng vng tay tip n h. S cn li
gm c ngi Chm Phan Rang Phan R sang nh c ti cc nc th ba khc
nh Hoa K, Php, c, Gia N i...vi danh ngha l cng dn Vit Nam hay Cam
Bt v ng o nht khong 5 ngn ngi Bang California Hoa K. H vn sng
kh bit lp vi tn ngng v thn tc ca h.
Cng ng ngi Chm hi ngoi tuy khng phi a s nhng c lnh o
bi thnh phn c hc tt nghip t cc i Hc M Php M Lai, h l mt tp th
ngi Chm vt qua giai on than khc ai on tic hn vn c xem nh bn
cht ngi Chm t ngy mt nc.
Cn u na nhng ngy oai hng c
Khi thp Chm r di mn sng
T nhng Cng ng ri rc khng vua cha khng ngi lnh o, cng ni
ting Chm nhng khng hiu c nhau, nay h tr nn rt sinh ng vi
nhng tng mi trong hng phc hng nn vn minh Champa: Nghin cu
lch s v khi dy tnh t dn tc Chm i ti thng nht cc Cng ng Ngi
Chm bn trong cng nh bn ngoi. ng k hn na l h to c mi lin h
v s hu thun ca cc nc Hi Gio giu c trn th gii nh Rp Sau-i, Ai
Cp v gn cn nht l M Lai. Cng khng th khng nhc ti Nht Bn vi nhng
ngn khon ti tr rt l di do v c Php vi Trng Vin ng Bc C. C hai
u mun c mt vai tr tr li ng Dng. Ring Bc Kinh th cha c biu hin
mun nhng tay vo khng phi v mun mt nc Vit Nam bt kh phn nhng l
ni e ngi vt thng t gy ra (self-inflicted injury) do cc phong tro Hi Gio i
t tr dai dng ngay trong lnh th Trung Quc t Tn Cng xung Vn Nam khng
phi mi y m l rt sm tng c on thm him Francis Garnier-Doudart
de Lagre ngc dng sng Mekong khi vo lnh th Trung Hoa ghi nhn cch y
c hn mt Th K.
Vi mt hu phng ln nh vy, hng phc sinh mt quc gia Champa
Ngy vinh quang ca non nc Chim Thnh khng phi khng c mt s t
nh lnh o militant Chm mt thong ngh ti.
... Bng mt chic ghe cho len lch gia cc cn nh ni v khu nh nui c
b trn Sng Hu i din vi Th X, Cao tm ti ngi lng Chm a Phc cn c
tn Cn T La_ Koh Ka Boaak.
Nh mt nh mnh, mt thp ghp lch s (historic transplant), c khong
12 ngn ngi Chm sinh sng Chu c m dn a phng vn quen gi l
Ch, v h theo o Hi chnh thng, rt gn v ging nh ngi M Lai.
H sinh hot kh cch bit trong nhng ngi nh sn sch s v cao ro, ph
n tuy khng che mt nhng trn u c i khn rt t ra ngoi, sng bng ngh dt
t la th cng ch yu xut cng sang M Lai.
Mi lng Chm c mt ngi thnh ng mi vi thp nhn uy nghi, bn
trong rng thnh thang sng sa v khng c by bin bn th hay tranh tng no.
Cc bc trng thng trong lng cho bit thnh ng mi xy ct t 92 do
tin t nc ngoi gi v t cc Cng ng Chm Hi Ngoi ang c hu thun
rt mnh t cc nc Hi Gio nht l M Lai.
214
Hm , ni ngi lng a Phc lch s y p nhng hoi nim ca qu

kh, Cao c cc v trng lo mi mt ba n trn cn nh sn bn trong trang
tr hoa vn c nt ging Rp. Cng l ln u tin Cao c dn cho n mn c
sn tung lamo ca ngi Chm, mt th lp xng b (ngi Hi Gio king c
tht heo) hay ng hn l di tht b p gia v trn vi mt t cm c phi
nng cho ln men. Cc khc di c nng trn than hng chy thm phc, sau
dn ra n vi rau sng kh chua v chui cht khng nhng l mn n l ming
m cn rt ngon na.
Cng bui chiu ngy hm trc khi gi t ngi Lng a Phc, khi b em
b Karim 3 tui vi khun mt tht khi ng v hin ha trn tay, th h ngi Chm
Th K 21, Th K Ton Cu Ha, Cao t hi nu anh thc s l mt ngi Chm
khng qun qu kh anh s c m c chn la no? Qu tht khng d dng
c li gii p. Nhng dt khot b Karim phi tn ti nui dng gic m vi
tm lng bao dung rng m, lm sao vt qua c giai on lch s au thng
qu kh, ha gii nhng th hn nghi hoc ca hin ti thng hoa xy dng cuc
sng hi ha thnh vng trong mt sinh cnh thin nhin c gi gn tinh khit.
Th h em xng ng c mt tng lai nh vy.
iu y khng phi ng nhin m c c khi trc em vn cn mt thiu
s tuy rt t nhng li rt nng ng tin tng cc th lc bn ngoi gip h hnh
thnh mt quc gia t tr trong bi cnh mt Vit Nam v ra tng mnh vn l
nhng lessons unlearned qua kinh nghim lch s ng cay ca nhng ngi
Thng cch y hn mt phn t Th K khi ngi M hon ton b ri h trn
nhng ni i bi thm.
Ngay hin gi th Cao ch c thm nguyn c sao cho em khng b li cun
vo nhng cuc phiu lu m mu b nghin nt trong nhng tranh chp mang
mu sc chng tc tn gio y th hn. on ng chng gai y s khng bao
gi c nhng bc chn em.
Em s c sng hnh phc trn vn nh mt ngi Chm trong mt thi i
Vn Ha Ha Bnh nh m c ca nhn loi khi bc vo nm u tin ca Thin
Nin K Th Ba. Gi t Th K 20 c ngha l gi t mt nn Vn Ha Chin Tranh
vi chuyn bin c bn trong cch suy ngh v hnh s ca mi con ngi trn
hnh tinh ny, theo bt bo ng linh hot s thay th cho v lc, vn ha sng
to v i thoi hp tc s thay th cho hnh thi u tranh trit tiu ln nhau.
Em phi c tn ti v pht trin c th nui dng gic m cho tng
lai cuc sng thi ha trn mt vng t nh mnh vn l qu hng chung ca
trm h m ch mi hn tm ngn nm trc y thi l ci ni ca nn vn minh
nhn loi.
CHNG XXIII
NGY MI TRN CNG VIN LNIN
T Do l qu, qu ti mc phi khu phn hn ch
Vladimir Ilitch Ulyanov Lenin
Ngi n ng mi tc im sng vi cp knh cn tht dy bc i nh v
thanh thot dc theo hai bn hng cy Jaracanda hoa tm n y, bo hiu nhng
ngy tht nng m ca min nam Cali.
ng c dng ca mt cy tng trc bo ng vng qua bao nhiu thng
trm ca thi th cho d ng mang th bnh do nhng nm thng di t y. Vi
bnh phi ang thi gian iu tr th kh hu y cng l l do khin ng khng
chn min ng vi Tri To Ln Nu c nh mt vng t lnh. Vi ng cng
nh cc ngh s lu vong chn cuc hnh trnh ti M Quc th Nu c vn c sc
215
mnh hp dn ca mt th l luyn kim, hoc ch cn l tro than hoc tr thnh

cht thp tinh rng. c mt khong thi gian di khng bit my nm ri, hng
ngy ng bc xung nhng toa xe in ngm, chy rm rp nh mc ci di lng
t di c lng sng, nh mt Thnh Ph mnh mng di mt thnh ph khc.
Lm sao sc ngi c th lm nn chuyn k v y khi cha bc vo giai on k
thut cao. Lc vi ng Nu c mi thc s l nc M ca nhng bc khai
ph vi cc th h tin phong. Nhng ri phi sng gia cnh bon chen tranh git
nh nhen ca Nu c sau ny, ng t hi phi chng qua ri nhng th h di
dn ln lao lm lit, khi m h phi bng qua nhng sng gi i dng t chn
ti tn lc a ny.
Hm y t Nu c trc khi bay v Cali ng Khc gh qua Hoa Thnh n
ng vo ma anh o. Cha thy nim vui hoa n, ng khng li trc Bc
Tng Thng Tic. Nhn sang ngay pha bn kia cng vin l ta Nh Trng vi
Clinton tri qua hai nhim k trong . Clinton th ai cng bit v mt qu kh trn
qun dch. ng y cng khng km ni ting v thnh tch ht cn sa m khng ht
vo phi trong sn trng i Hc Oxford gia giai on nng nht ca cuc Chin
Tranh Vit Nam khi m H Ni ang c nhng n lc cao nht nng cao con s
nhng thanh nin M th ngy can m v v ti i vo trong nhng nm m. ng
Khc lc y l phng vin chin tranh li ang gian lao cng vi nhng ngi lnh
ca min Nam ln li trong nhng cuc hnh qun trn ng ly hay rng r cao
nguyn. ri hai mi lm nm sau, ln th hai tr li M ng bn bc tng
en, vi ng u phi ch su mi ngn tn thanh nin M m chng cht ln l
hng hng lp lp xc cht ca hng triu nhng ngi Vit Nam v danh phi
chng cht v ch do ni m lm ca con ngi...Bao gi cng vy mi ln ti
y ng khng cm c xc cm. Mt nh bo M bn ng pht biu rng
cho d trong qu kh anh chn cuc chin u chng cng sn trn ng ly Vit
Nam hay chng li cuc chin tranh y ngay trn cc ng ph M Quc, th
s hin din ca bc tng y vn khin anh au x lng. Hung chi chnh ng
c nhng ngi bn trong s su chc ngn tn tui y trc khi cht vn cn vt
v vi ngha ca cuc chin tranh v cha h bao gi c thc s an ngh. Bng
chc ng Khc c ci cm gic mang mang gia mt thc ti th nh l h o
(virtual reality), trong khi qu kh th c tht. n bao gi ng mi nhn ra c
rng chnh qu kh y mi l h o, l ra ng phi sm bit m thot ra r i
nhng gnh nng cho bc chn thnh thang i ti...
Sau nhng thng di n c lm vic trong mt Th Vin min Nam nc
Php Aix-en-Provence, ng Khc c dp tr li Little Saigon li ng vo dp 30 thng
4 nhng mt phn t Th K sau. Gia mt rng c y, vn l nhng khu
hiu ku i v p buc. Nh t bao gi, chin thng th lc no cng c v s
nhng cha m trong khi tht bi th lun lun l con nhng b Phc, ngha l m
ci. Nhng ri ng Khc t hi ngi Vit bn ny hay bn kia hc c g sau
cuc chin tranh ct nhc tng tn y. Vn c mt nhn cch lch s (historic
dignity) cho phe chin bi, ti sao khng ? cng l l do hm qua ng Khc
c mt ba n ti off-the-records-dinner gii thiu nhm bn tr trong c
nhm Vn Mi ca T Linh vi my nh bo M tng c lin h ti cuc Chin
Tranh Vit Nam.
T Linh l ngi sao ang ln trong nn vn hc hu cn i Vit Nam. Cng
cc bn ng trang la sinh trc sau nm 75, khng lin h g ti hai cuc chin
tranh chng Php v chng M, Linh c gii ph bnh vn hc xem nh ngi
lnh o nhm nh vn tr, t nhn l th h Hu Cn i tui khng qu 35, h ni
ting ngay sau khi cho ra mt mt tuyn tp c tn l Cuc i Do Tnh Cm v Tnh
216
Yu Pha Trc, m Linh l ch bin. Gi l nhm nhng thc s phong cch mi

ngi rt khc nhau, l iu ng ni.
Ring T Linh ci tui 32 nhng vng chi, chng t l mt ti nng
phong ph: Ni ting ngay vi cun tiu thuyt u tin ti bn nhiu ln sau
trong c 2 cun sch khc c chuyn ng sang ting Anh tr thnh best
sellers v chuyn thnh phim. Nguyn l con mt ng Tng trn hi hu, hon ton
khc cha, mi lin h cha con phi ni l c nhng giai on rt ging bo. Km
hm mt dn tc trong tht hc ngho i cho th o vng anh hng, khng phi l
con ng T Linh la chn. c mt khong trng th h. ng Tng no th
cng vy, lun lun ni v ho quang qu kh cho d, nht tng cng thnh vn
ct kh. Linh th hng v tng lai cho d bt nh ra sao v anh cha bao gi t
tng my may cht vng son ca cha nh l credits ca chnh mnh. Vi Linh th
cha mnh tuy l qu kh nhng vn cn l mt biu tng p bc tm l
(psychological repressiveness) t hi trn i sng hin ti v c tng lai nh mt
th hng ro cn v hnh ca s tin b ca c mt t nc.
Khng bng tuyn ngn nh Nhm Sng To trc y nhng qua tc phm
h l mt ph nhn th h nh vn c tin chin ln hin thc x hi ch ngha,
khng tin vo nhng khun mu mang tn truyn thng. Chn cuc chin tranh hay
thi im chia la ca t nc lm du mc phn ranh cho cc thi k vn hc,
theo h, t n l iu bi thm.
H gc gc khc nhau bn trong v ngoi nc nhng c mu s chung l
hn nhin chp nhn khuynh hng ton cu ha, khng cht mc cm v chng n
h c ci tai ting M Ha, vit vn bng computers, xut bn tuyn tp trn mng
li internet, n ung kiu fast food ging nh nh hng MacDonalds, xem phim
nh M, thng thc nhc MTV...H ang l biu tng cho mt x hi sinh ng
thiu vng khu hiu nhng li rt hiu nng.
Vn chng ca h chnh l i sng ring t v dung d mi c nhn ngha
l i thng, phi chnh tr, chnh tr c hiu theo mt ngha xu ca x hi ton
tr khi trc nhng li l nhn t kinh t rt sinh ng trong x hi Vit Nam Thi
Hu Hin i vi c nhng nt bt ton, trong khung cnh mt t nc c xa l
rng thnh thang, c shopping malls, khch sn 5 sao, cable TV, cc qun c ph
Internet v c khng thiu nn kt xe v khng kh nhim...
Cng chnh h em li cho ting ni v ch vit, by lu b hy hoi lm cho
b kit qu th nay mi ch tr li c ngha v mang hi th m p ca cuc sng.
S xut hin ca th h nh vn tr ny, rt thnh cng c v thng mi ln nh
hng, mnh m nh mt ngun sinh lc mi nhng ng thi cng b m nh vn
th cu ang tut v pha sau ph phn nghim khc l bn M con tha ha mt
gc, v theo ng Khc th ph nhn cng ch l mt trng thi tm l chi t (denials)
khng chp nhn b lng qun.
Ph nhn hay khng th h vn l ting ni ca th h Vit Nam 2000 vn
ln t nhng Thnh Ph c c nh cao tng v cc khu chut, t cc khu canh tc
hon ton c gii ha ti nhng mnh rung nh vn c cy cuc vi i chn p
bn ca bc nng dn.
H khng ln gn, ni chung vn chng ca h phn nh mt x hi bt
ton nhng c t do l nn mng tot ra nim hy vng ca nhng bc i ln. Bn
thn h, trong la tui y khng dnh dng g ti nhng nm thng mu me va qua.
H khng c nhng ni ng cay khng mun nhn vng hoa chin thng hay b
uc cm th hay t bt c ai, h mun t tm hiu t rt ra mt bi hc trong
tng lai s khng cn ti din Tn Thm Kch Vit Nam nh vy na (No More
Vietnams).
217
Cng trong bui gp g y, trong lc nhit tnh ng Khc pht biu bng
mt cu ni ting Anh i l: S c sc (radical) khng th pht xut t ci
thng tnh (common sense). Hn ng Khc ang mun ni ti sc mnh ca ch
ngha trong bin i v to dng x hi.
C l o tng hay khng th ng Khc cng sut mt i chn gi u ln
ch ngha. Nhm bn tr vn thng thc mc hi sao ng khng vit hi k. ng
Khc th cha bao gi ngh c lc mnh cm bt lm chuyn y. Nu vit hi k ch
hoi nim qu kh th khng bao gi c ng. Bi v hi k theo ng nh bc mn
khi bao ph ln nhng s tht nu khng huyn thoi ha v mnh th thng
cng l t bo cha, chng c ai vit hi k t h gi mnh. Phi c hng tm
v can m lm mi dm t ph phn v c nhn trch nhim v nhng li lm.
ng Khc hin vn lm free-lance cho my t bo M c trch cc ti v
ng Nam vi Vit Nam nh mt di t nh mnh m ng s cn gn b cho
n ht phn cuc i cn li. Lm bo, ngay t thi cn tr ng khng c hai
pha ca s cc oan.
ng i tm chn l nhng li hiu tnh tng i trong cuc sng nn ng ch
c gng thu thp cc s kin m ng cho l khch quan, ngi c t phn
on, cn ring ng nu phi a ra nhn xt ng thng c thi phn tch, lun
lun dng ch c th thay v v on. Khng c ho quang ca chc v m do
nhn cch ng trng, ng c uy tn trong ngh nghip, c s tin cy t nhng
ngi cho tin cng nh t pha ngi c. Do thi chan ha v chia x kinh
nghim vi cc ng nghip tr, ng rt c yu mn vi ci tn nh bo ca cc
nh bo. Bc vo thi i tin hc, ng mau chng thch nghi vi ci mi ca khoa
hc k thut, d dng chuyn t chic my ch Olivetti c l theo bc chn ng
t bao nhiu nm, sang chic laptop gn nh ti tn m ta son cp cho. Vi fax
modem e-mail t chic computer mng nh y th vn phng ca ng by gi l
bt c u chng cn khong cch no vi ta bo na. V im ny ng rt gn
vi lp ngi tr cch ng n c hai th h. ng ham c mi loi sch v c
sc hp thu nhanh cp nht kin thc nhng bn trong ng l mun gn lc
chng chi li nhng iu m ng gi l s nhim ca tr tu. Bn thn ng i
sut chiu di ca cuc chin tranh sng vi tang thng ca nhng ngi lnh
dng cm, ri hnh nh ca h b bi xu, cng lao ca h b ph nhn, ng lun
lun l ngi ng bn h, ng mun tr li ci hnh nh chn thc ca h trong
cuc chin m ng ngh l s cng bng ch khng phi l mt chn la bn ny
hay bn kia.
Di mt mi ngi th ng l con ngi qu l tng trong mt th gii l ra
ng bi quan. L con trai t trong gia nh ng li chu nh hng rt nhiu t b m.
Tuy l mt ngi n b t hc nhng bn cht li rt mnh m trong mi hon cnh.
ng tha hng ca b mt tm gng bn phn v s hy sinh vt ln trn gii
hn ca bn thn. Khi khn ln, ng mi hiu c rng iu n hn nht ni
m l hi nh khng c hc nhiu. Ch xong bc Tiu Hc, l con gi ln trong
gia nh ng anh em, b phi nh ph trng coi hiu sch Ph Trng Thi. Trong
khi cc em b u tip tc hc ln ti i Hc. Thi gian ng hiu sch xen gia
nhng bn rn b c mi loi sch. ng khng bit b c truyn Kiu ln
th bao nhiu, nhng cho mi nhng nm v sau ny hn ba ngn cu th ca
Nguyn Du v c nhng ng c vn khc vn khng h suy suyn trong tr nh ca
b. B khng khe mnh nhng li c mt sc chu ng phi thng, qun xuyn c
gia nh ni tri theo vn nc nhng vn nui gic mng ln ni nhng a con,
nht l ni a con t ca b.
218
ng Khc sng qua hnh nh gic m ca m. Bc i trong mt vng

xm ca thi th, ngh bo nhiu khi du ng vo nhng tnh th lng nan, nhng
bao gi ng cng c mt chn la theo lng tm m ng cho l tt nht. thc
s l cuc chin u m ng tm thy ngha ca i sng, vi nhng nguyn tc
m vi ng ng ngha vi phm gi ng chng bao gi tng nhng.
Vit Nam nm 2005 ang chp chng bc vo thi k dn ch. Vi rt nhiu
khuynh hng ng phi, tn gio, a phng v sc tc na, pha sau nhng
nhn vt tranh c. V d nhin khng thiu nhng k c hi, c mu toan li dng
tn gio cho nhng mc tiu chnh tr. iu m ng Khc gi l B i Nguy Him
(the Dangerous Duo) v trong sut cuc i lm bo ca ng Khc lun lun cnh
co v chng i. S khng c dng kh cho sinh hot dn ch cho d l hnh
thc ton tr hay tn gio cc oan. Phi tch ri tn gio ra khi chnh tr, vi ng
Khc l mt nguyn tc. in hnh l thi k sau 1963, trong cn m hong c
mnh danh l Cch Mng ng Khc l nhn chng sng ca tn thm kch cc
thy tu o en o nu hai pha x m con chin trong c c tr th vi gio mc
gy gc xung ng ng ng st kh nh m mn cho mt cuc thnh chin
Nhng nhn ton cnh th ng k nht l cuc chy ua gia hai ng t do
v ng khoa hc x hi m tin thn l ng cng sn vi nhm theo khuynh
hng Glasnost rt sm m ch yu l gii chuyn vin c o to t ng u.
Th lnh ca h l nh vt l hc L Chu tng b khai tr khi ng do ch
xng phong tro phn khng rt sm khi m thnh tr ca ch ngha x hi cn
ang rt vng chc. Cn bn cng sn bo th cng l m t bn gc th vi
v r o ra i em theo nhng ti sn kch x tnh bng n v triu la v chn
cuc sng an thn ngay trong hang ca bn Quc Phng Ty cha chu ry
cht, b li pha sau l mt t nc tan hoang v mi sinh vi khong cch giu
ngho nh c mt i dng cch bit. By gi th ng l thi k trm hoa ua n
trm nh ua ting vi ng o s ng c vin, c vi nhng tn tui khng ai bit
t u ti. Mt s ng vin bt u c ch v c tin bit s dng phng tin
truyn thng kiu M k c Internet trong chin dch rng ln bi bc ln nhau. S
xut hin nhng ph thy trn truyn hnh telegogue l mt hin tng tht ng
ngi trong bi cnh sinh hot dn ch cn qu non tr. Phi k ti nhng tay khoa
bng vi hc v tin s t cc i Hc danh ting u M vi nhng tn nh Oxford,
Sorbonne, Harvard ch bit sch v m khng c kinh nghim thc tin no ca t
nc nhng li c ti huyn hoc vi ci ti l trn ht (ergomaniaes) lin tc xut
hin trn ht i truyn hnh ny ti i pht thanh khc tn cng mi i th bng
nhng nhng tri bom tinh khn (rhetoric bombs) ch khoe kin thc nhng li
khng c kh nng a ra mt ng li chnh sch no. S ho nhong tr thc y
khng phi l khng hp dn c mt s c tri c th bin h thnh nhng chu
king p nhng chc chn l v hiu trong quc hi tng lai.
Thm mt s tht tn nhn na l chin dch vn ng tiu cc y vn rt c
hiu qu min sao lun lun c lp li. V khng thiu nhng mi tn c
c a vo tay cc ng vin t do h hng hi bn ln nhau. V hin nhin l
s phn ha gia nhng khuynh hng t do em li hy vng cho nhng ngi
cng sn tr tr li cm quyn cho d h khng th no chim c a s nht l
khi m ch ngha Mc L ch cn l nhng ging ch cht trn nhng trang sch
ng bi ca Th K trc v tng i ngo ngh Lnin cui cng ti Vit Nam
cng b git xp.
Nhng ng s hn c l s lm pht ca nhng ha hn khng tng, rt
him nhng cuc tho lun ng n v mt tng lai hin thc ca t nc ra
sao. V thiu vng hn ng lc thi thc cho nhng gic m i ti. Khai mc i
219
Tng Nim Phong Tro Nhn Vn-Giai Phm trn cng vin Lnin nm xa, nay l
Cng Vin Nhn Vn bng dng mang ngha mt cuc vn ng chnh tr. Cc
cuc thm d d lun kiu Ty Phng em li nhng con s ht sc mu thun
khin c mt du hi ln v gi tr thng k ca nhng cuc thm d y. Tri qua
nhiu nm sng di nhng ch c ti, ngi dn vn cha d g qun c
kinh nghim ng cay ca nhng nm di qu kh. Mi pht biu kin ring ca
h v ngi ang cm quyn hay s cm quyn u c th x h vo tnh cnh du
si la bng. Cho d bc vo Th K 21 a s ngi Vit Nam vn cha c c
in thoi ring, vy th cc cu tr li vi nhng ngi l ti g ca tng nh
khng hn l phn nh kin ca h. Do ai thng ai vn l mt du hi ln lm
in u cc nh bo ngoi quc vn t nhn l am hiu Vit Nam.
Th ri ni bt trn ci nn ti en v ri rm y, ngi ta thy xut hin
nhng khu hiu T do v Trch nhim, Lut php v Trt t c a ra
khng phi bi cc chnh ng ln m t mt ng c vin c lp trc tnh trng
bt trc ca mt t nc bn b vc thm. ng ta cn kh tr so vi a s ng
vin khc, khng c gc gc ng phi, khng phi hong tc, cng chng phi
dng di vn thn hay t mt danh gia vng tc no. Ngha l gc gc bnh dn, th
mu ngi thn t lp thn. Con mt gio vin nh ngho ln ln trong khung cnh
gio dc ca mt gia nh nghim khc nhng hc rt gii t ti u hng u nn
c hc bng du hc. Tt nghip K S Tin Hc, sng nhiu nm ngoi quc,
vn gi quc tch Vit Nam v tr v nc kh sm vi t cch mt chuyn vin.
c bit n t nhiu nm do nhng hot ng x hi bn b, ng cng l ngi
sng lp v ch bin tp san Vietnam Forum vi nhiu bi vit c trch ng trn
bo ch hi ngoi v gn y l trong nc. Pht biu ca ng ta su sc nhng
trnh by th gin d i ngay vo tri tim mi ngi...
By gi th nhng vt thng qu kh cn c khp li ch khng th c
o su thm. Ni v hnh nh mt nc Vit Nam tng lai theo ng...s l mt th
ch dn ch php tr theo nguyn tc phn quyn, theo b my hnh php s l
mt nh nc gn nh trong khung cnh mt t nc c nh ngha mt cch
nng ng nh l s chp nhn chia x mt tng lai chung vi vai tr sinh ng
ca cc Cng ng sc tc, a phng, tn gio, ngh nghip trong sinh hot chnh
tr ca c nc. Trc mt mt hin ti vi du vt rn v khp ni, ch thy ton
nhng ha hn v cc gii php a ra y mu thun; trong khi cc ng vin khc
ch thch o bi qu kh v ni tt v mnh, th ng ta hng v tng lai. ng
khng phi l mt con th chnh tr theo ci ngha gio quyt v th on, bi ci gc
n hu ng ngy th, tht l ngy th tin rng vn c th c mt nn chnh tr
vng o. S bc trc thng thn n trong sut ca ng khin ngi ta knh trng
nhng ng thi cng khng du c s e ngi v kh nng tn ti lu di ca ng
gia mt thi th y bt trc trn mt lc a Chu ca nhng m mu v phn
bi.
L mu ngi ca hnh ng, khng quay lng li vi kh khn nhng trong
hon cnh d en ti n th no ng cng tm thy c tia sng ca hy vng
chuyn ha v phng hng gii quyt. Hiu bit su xa v thc t ca t nc
trong bi cnh ton cu, c uy tn v lin h mt thit vi cc Cng ng Vit Nam
Hi Ngoi, ng s l nhp cu ni kt khng ch gia Ngi Vit i B m cn cho
mt Vit Nam sau nhng nm c lp vn ra th gii bn ngoi ngha l hng v
tng lai. Cng bi l v tht l him hoi ng l ng vin duy nht c c s
hu thun ca gii tr thc v cc hi chuyn gia bn trong cng nh ngoi nc do
sc thuyt phc v kh nng tm ra c mt mu s chung rng ri nhng d
bit tr thnh nhng ng gp a dng phong ph thay v l nhng k v chia r.
220
Rt bnh thng vi mt b ngoi gin d, t v thnh th m cn mang nt th

mnh ca mt nng dn min ng Bng Sng Cu Long hu du ca th h Nam
Tin tin phong khai ph, cho d nhiu nm sng ngoi quc. ng ta khng c
ci sc thu ht qun chng (charisma), y ma thut ca mt tay co gi chnh tr
nhng ln gp u tin ngi ta c ngay mt cm gic yn tm v tin cy, bi th
nhng iu ng ni ra c mi ngi lng nghe.
Tn tui ng bt u c ch khng ch trn bo ch Vit ng m ngay c
nhng t bo ln ngoi quc v c nh gi theo di rt st bi cc Ta i S.
Ngi ta nhn ra phong cch lnh t ca ng qua b tham mu (brain trust), rt a
dng sinh ng v thun nht. Mt Gio S nghin cu v Trung Hoa, cng l bn
vong nin ca ng Khc pht hin rt sm vin ngc n thch ny v v ng
ta qua hnh nh kt hp mt Tn Vn ca Trung Hoa v Walesa ca Ba Lan, c
hu thun mnh m khng phi bi thiu s t bn doanh thng giu c m chnh
l bi ng o gii lao ng trong v ngoi nc vi li tc thp nhng lng khng
ngui hng v tng lai qu hng v vn mun a vai gnh phn chia x trch
nhim.
Cng vn theo nhn xt ca ng Gio S th ci ti nng ng n ca ngi
lnh t tr tui y chnh l thut dng nhn khng phi ch vi thiu s ngi ti
c m ngay c vi nhng ngi rt bnh thng cng thy c ci cn cc v
phn cng lao ca h khi ti lm vic vi ng. Theo ng ta cho d trc y h c i
theo nhng ng ng khc nhau nhng h c mt mu s chung l lng yu nc
h cng cc nhc cho nhng iu vt qu bn thn hng v mt tng lai
ti sng ca t nc. Sng di ng trong mt thi i hoi nghi, vy m ngi ta
khng ngng ngc nhin khi thy phng tin v tin bc khng cht d dt t mi
ni v t chc vi tn ng. T ng nm la ca b c gi sng Qun Cam,
ti tm ngn phiu nm chc la ca mt gia nh chng tch v ly trong mt
hng in t nh c Chu cho n nhng phng tin ln lao quy m ca cc Hi
Chuyn Gia Bc M v u Chu. Bi v ai cng tin rng ch qua ng cc phng tin
y s bin thnh cng ch v ti tay ngi dn hay cho tng lai mt Vit Nam Bn
Vng. Chnh nhng iu ng ta tin tri cch y hai thp nin ang tr thnh hin
thc, rng hai triu ngi Vit Nam hi ngoi gn b vi vn mng t nc v
ang n lc vn dng v chuyn ha ti lc ca th gii thnh ti lc ca Vit Nam,
khai thng nhng hng thnh ca th gii chuyn v qu hng, thc hin vn
mng Vit Nam bng nhng phng tin ca th gii.
Ngi trc mn nh ln ca i truyn hnh, qua remote control chuyn i
cc bng tn, ng Khc nh tri qua mt gic m. ng vn thch i Truyn Hnh
T Do, mt th CNN ca Vit Nam, pht hnh lin tc 24 gi c tip vn qua v
tinh, c th bt nghe c bt c u trn ton th gii. Lnh th Vit Nam by gi
khng ch cn l mt di t cong hnh ch S chy t i Nam Quan cho ti mi C
Mau m tr thnh mt ngi lng tri rng khp th gii nhng li v cng gn gi
vi chng cht nhng mng li truyn thng ting Vit. Di mi mi nh trong
Ngi Lng Vit Nam y, ngi ta c th d dng tr truyn vi nhau cho d khong
cch khng gian l na vng tri t. Hm nay vn l C Xng Ngn Vin Anh Th
tr trung vi bn tin Prime Time ca bui chiu. Khi u t mt xng ngn vin
khng ni tho ting Vit trn i Little Saigon, nay c tr thnh anchorwoman c
gi nht ca i Truyn Hnh T Do. Anh Th l in hnh ca th h th hai ln ln
M.
B M Tho l tn nh ca Anh Th, l con gi t ca Bc S Bch bn ng
Khc, c nm anh em th bn ra Bc S. Khng c g kh khn Anh Th theo
chn cc anh ch. Tt nghip u hng C Nhn Sinh Ha ca i Hc Stanford,
221
c nhn vo Trng Y Khoa Harvard, c b i chuyn sang hc bo ch i

Hc Columbia.
Bc S Bch vn trch a Anh Th i ngnh cng ti bc Khc. Bc Khc
by gi l thn tng (role model) ca con b. T mt c b b ngoi c thn nhng
bn trong l mt c tnh mnh m v t tin. N khng du c v bt bnh v nh
b xc phm khi c ai so snh gi c l mt Connie Chung ca Vit Nam.
Nhiu nm trng thnh trong ngh nghip, nhng sao vn ci ging Nam
ngt ngo ca Anh Th chiu nay khng du c xc ng vi bn tin u gi: Vi
s h tr k thut ca Bc Kinh, Thi Lan bt chp li khuyn co ca Vit Nam
quyt nh s khi cng xy p thy in ln nht trn sng Mekong v ng thi
cho i dng chy dn nc vo cc vng rung t trn cao nguyn Isan kh
cn ca h. Vi mt chui tm con p bc thm khng l Vn Nam nay thm con
p ln ca Thi Lan, Vit Nam l nc h lu con sng nn ng Bng Sng
Cu Long s chu nhng hu qu khng th no lng trc c: c khng xung
h lu, lu lng nc s gim hn, nc mn t bin s trn vo, vic sn xut
la go s b nh hng nng n, l cha k cc nc Thng Ngun do c
nhiu in s pht trin cc nh my k ngh ven sng vi cht ph thi c hi s
xung sng v Vit Nam phi chu tt c hu qu v nhim mi trng.
Vit Nam ra tuyn co v ph bin cun bch th ku gi Lin Hip Quc,
Ngn Hng Th Gii, Ngn Hng Pht Trin Chu, chnh ph Thi Lan v Trung
Hoa nh hon ngay k hoch thy in cho ti khi hon tt cuc nghin cu v hu
qu mi sinh. Trn khp cc Th th gii, ng lot c nhng cuc biu tnh
phn i trc ta i s Trung Quc v Thi Lan ca cc Cng ng ngi Vit
hi ngoi...
ng Khc trnh ngh c t nc cha h c ha bnh, nay li ng trc
th thch gia mt mng li chng cht ca Bc Kinh, mt th (Chinese
Connection): Tranh chp bin gii v cc Hi o Hong Sa Trng Sa trn Bin
ng, khch ng phong tro t tr cc sc tc, vi ng dy nha phin v gi y
l chin tranh v nc v mi sinh. Mt va la go ln nht nui sng ngt 100
triu dn Vit, Trung Quc s hon ton khng ch Vit Nam bng th v kh mi
sinh ny vi thm nh gy sng lng Con Rng Vit Nam trong vng tri ng
Nam ...Nhng ng Khc li c ngay ngh lc quan, thi cng l iu hay nh mt
vn hi trong v ngoi nc c on kt...
Thi gian nh li li hn mi nm, ti cn phng Sinh Hot Cng ng ca
ngi Vit ngay gia Th t nn Little Saigon vo mt bui chiu nh mi bui
chiu ca thng 10 nm 96 ng Khc c mt cng khong 30 ngi tr tui cng
by t mi quan tm v hu qu tc hi ca cc d n xy p thy in trn Lu
Vc Sng Mekong. ng Khc cn rt nh nh mi ngy hm qua cuc tho lun si
ni ca Nhm Bn Cu Long v khun mt ni bt ca Cao ngi k s tr tt
nghip k s mi sinh v lc y l c vn cho mt cng ty in kh ln M. Lin tc
k t hm y h m thm lm vic cho c t nc khng b bt ng v khc
ngoc lch s hm nay. Cun bch th dy ngt mt ngn trang gm c ba ngn
ng Vit Anh Php, y sc thuyt phc l kt qu ca hng tm tr tu v lng yu
nc thit tha, m theo ng Khc th tng lai Vit Nam l trong tay m ngi tr
bn trong cng nh ngoi y...
Nhng ri tip theo qua mc sinh hot, Anh Th cng em li cht tin vui.
Trong cuc thi Ton Quc t La M, i tuyn Vit Nam do Thy Gio Nguyn
Chu hng dn chim gii nht ton i v c bit l gii u hng c nhn
xut sc ln u tin c trao cho tr inh Quang Bo Ton, hc sinh Quc Hc
Hu c vinh danh nh mt thn ng ton hc do cch gii y sng to lm kinh
222
ngc ton hi ng gim kho. Ri tin t Lt, Hi Thn hu in Lc Th Gii

K 14 ln u tin t chc trong nc vi ch in Kh Ha Nng Thn.
Tip theo l phn tng trnh c bit live cuc ua xe p xuyn Vit chy
tip sc t Si Gn ti H Ni c tn Hnh Trnh T Do ca Lin Tng Hi Sinh Vin
Vit Nam t cc i Hc trong v ngoi nc. Trm dng ca on l ti mi i
Hc vi tng bng cc cuc hi tho v nhng ti lin quan ti pht trin v dn
ch. Thc t trc mt l h gp rt ym tr o to mng li nhn s v gip
in ton ha cuc bu c quc hi sp ti trn ton quc qua kinh nghim t nhiu
nm ca nhng on c tri gc Vit t Bc M.
Khng c Vit tch khng c quyn bu c ch l nhng thin nguyn vin
nhng h ang l yu t tch cc v l cht xc tc to thun cho tin trnh dn ch
ha Vit Nam. Ti mi nh lng, bn cnh mi thnh tht, cha hay nh th hay trn
mi nh rng u c mn nh truyn hnh ln ngoi tnh cch thng tin gii tr, hin
ang lin tc c nhng bui pht hnh hng dn mi ngi dn tng bc lm
quen th tc bu c vi nhng l phiu bm l. nh nhng tm cn cc h tm
li c sau bao nm b tht lc.
Theo d tr th on sinh vin ti H Ni ng vo ngy Khai Mc Tng i
Vn Ha cng l i Tng Nim Nhm Nhn Vn-Giai Phm trn cng vin Lnin
nm xa. Nhn dp ny nh xut bn vn ngh cho pht hnh ton tp b Nhn
Vn-Giai Phm cng mt lc trong nc v hi ngoi. K c bo ch u c ng
thi hai n bn trong v ngoi nc. Cng l ln u tin trong lch s bo ch, hin
thc mt phn gic m mt Cng Ty Truyn Thng Lin Quc ca ng Khc t bao
nhiu nm, mt con tu th neo trn Cng Si Gn hot ng nh mt ta bo ni
vi c i pht thanh v truyn hnh. Trong i lm bo ca ng Khc, cha bao gi
c mt giai on ho hng n nh vy.
Kh bt ng l bui l phi li li hai ting v c in thoi bo tin c m mu
t bom ph hoi. D nhin cng l dp cc phe mnh m t co nhau. Bin php
an ninh c tng cng. V iu ngc nhin l s ngi ti tham d vn ng
ngoi sc tng tng ban t chc. ng Thi Sn, huy chng vng gii Chopin
ln th mi, cng l con ca mt nn nhn trong Nhm Nhn Vn-Giai Phm,
c mt cng vi gin nhc giao hng Thnh Ph H Ni trnh tu hnh khc Vit
Nam, Vit Nam Qu Hng Mn Yu, thay cho nhng bi quc ca c, vi chan
cha tnh t dn tc v y mu sc qu hng. Tip theo l Trng Ca Con
ng Ci Quan khi i t i Nam Quan ti mi C Mau ra ti cc Hi o Hong
Sa Trng Sa vi nhng bin tu pht trin nhn nhp tri di sut mt giang sn
gm vc y nhng m thanh rn r dn n hy vng reo vui ca Ngy Hi Ln Dn
Tc.
By gi ti phn l tng nim, l khc giao hng Ngi V u trm lng
ngn nga vi man mc tng nh qu kh ngi xa. Khng ai trong Nhm Nhn
Vn-Giai Phm cn sng nhng mt thi h l lng tm thao thc v l ngun
cm hng ca c hai min t nc v hm nay hn thing ca h c mt y
ni y: Gi xo xc vi nng vng trn nhng ngn cy cao. Vi nhng ngi yu
t do th v Nhn Vn-Giai Phm l nh ngha trn vn ca mt tm thm kch (the
perfect definition of a tragedy). cng l tiu bi bo ting Anh ca ng Khc
cng ngy gi i cho t bo Asia Week.
Qu kh au bun v hnh phc hin ti trn ln, khin ai cng rng rng
nghn ngo v khng cm c nc mt. Nh rng t nay t nc khng cn
vay mn t tng cc ng Mc L hay Mao nh nhng ngy xa na. Thng
Long Nm Ca vi bao hn thing sng ni t li t y. i tng nim l biu
tng bt dit ca T Do Vn Ha Vit Nam, mt thch trc nhng bt trc
223
tng lai. Tinh thn nhn vn ca s phu bt c u cng l ngn c sng ch

ng cho Vn Hin Vit Nam t y. Vi ng Khc th c t nc nh ang hi
sinh v chnh ng chng th tng tng c rng mnh cn sng st sang n
Thin Nin K Th Ba v vt kh xa ci tui tht thp c lai hy v mt t
nc Vit Nam vn khng ngng ln ln cho d nhng nm thng trc mt vn
cn khn trng v cha c ha bnh.
THAY LI KT
Nam Vang by gi l vo thng Mi cui Ma Ma. Trc t thng Su
cng vi tuyt tan t rng Hy M Lp Sn cng thm vi khi nc ma to nn
nhng cn l t Thng Ngun v dng cao ti hn 10 mt, c ni cao ti hn
20 mt di Thc Khone c mt hin tng k l dng sng Tonl Sap i chiu
chy ngc ln Bin H tng din tch h nc ngt ny t 300 ngn hecta ti 1.5
triu hecta gp nm ln so vi Ma Kh, chim 1/7 ton din tch Cam Bt. Tng
n c t Bin H tranh nhau trn vo cc khu rng l (flooded forest) kim n v
lm t sinh .
Ht Ma Ma khi nc Bin H v con sng Mekong cn bng th trong
khonh khc ngn ngi gn ging nh hin tng gip nc ni ng Bng Sng
Cu Long con sng Tonl Sap hon ton ngng chy, ri bt cht sau con
sng nc ngt y li i chiu chy xui dng, em theo bao nhiu l nc v c
t cc khu rng l rt v Bin H ri theo ph lu Tonle Sap vo con sng
Mekong ni Quatre Bras tip tc nhp iu t ngn nm, m mn cho nhng ngy
Hi L Ma Nc Git vui nht trong nm rn r khi u cho ma nh c v gieo
trng.
bc vo nm 2000 sang ti thin nin k th ba, cn c chng kin
hin tng thin nhin k diu ny nh mt nim hy vng v cng l thi im c
chn cho trang cui ca cun sch vit v con sng Mekong chng bao gi c k
l hon tt khi m mi ngy sut dc con sng y c bit bao nhiu nhng bt chc
i thay.
Liu cn ko di c bao nhiu lu na khi Con Sng Mekong, Con Sng
Lch S, Con Sng Thi Gian, cng l Con Sng Cui Cng y, l mch sng ca
bao triu dn c ang c nguy c tr thnh Con Sng Ca Qu Kh.
Ch ring vi chui nhng con p bc thm Vn Nam khi hon tt d tr s
ngn khng cho l v na, tc khc s l mt thm ha cho Bin H, s nh
mt tri tim thiu mu phi ngng p v ng thi to ra mt chui phn ng suy
thoi dy chuyn (chain reactions) trn ton h sinh thi sng Mekong, trong c
ng Bng Sng Cu Long. Vi by quc gia dc hai bn b sng Mekong ring
nc Ty Tng ang b Hn ha c nguy c b xa tn trn bn , cho d mang
nhng tn gi khc nhau nhng c mt mu s chung l khng c dn ch v
khong cch giu ngho th nh mt i dng cch bit. S phn vinh ngn ngi
sau chin tranh sao m mong manh vi ci gi nhim mi sinh phi tr lu di
trong nhiu th h v sau ny.
Vi dng sng chy xuyn sut, vi hai bn b l nhng qun th sc tc
thuc nhiu nn vn ha sng rng buc vi nhau trn vng t nh mnh trong
tng lai chung ngho kh hay thnh vng l do chnh ni h, v cho d u v
bao gi trn khc sng no th phi hiu rng Mi Ngi u Sng Di Ngun
(Everybody Lives Downstream).
khng c mt Tinh Thn Sng Mekong, The Mekong Spirit nh mt dng
chy thun nht ni kt s hp tc v pht trin cho phc li chung ca hng
trm triu c dn m vn mnh ca h lun lun gn b vi s tinh khit ca dng
224
sng v ai cng bit l ang b hy hoi trit . Khng hong lng tin cy vn l nt
c th vi biu hin tiu cc qua cuc chy ua v trang bng chnh nhng ng
tin phc li vn mng manh ca c dn trong vng. in hnh nh vi mt nc
khng l Trung Hoa, c v lnh th v dn s, cho d mang na chiu di ca dng
sng chy trong lnh th mnh nhng li khng h c mun tr thnh hi vin ca
y Hi Sng Mekong khi b rng buc v c ton quyn t do khai thc.
Khng phi ch gii hn tham vng v nc ca con sng Mekong, Trung Quc cn
cng khai v rt sm t mun khng ch ton vng Bin ng vi c chim c
khi tr lng du trong . Ty Tng Ha Bin ng l mt t mi rt gi hnh ni
ti tnh hung ca cc nc ng Nam mt hm thc dy thy Bin ng nm
trong tay Hoa Lc ging nh cnh ng ca quc gia Ty Tng.
Tr li vi khc Thng Ngun con sng Mekong, vi in kh ha ko theo
k ngh ha quy t thm ng c dn c ni cc Tnh Hoa Nam, con sng Mekong
s ging nh mi con sng khc ca Trung Quc ng nhin tr thnh dng sng
chuyn ch loi cht ph thi k ngh v tin dng gia c.
mt quy m nh hn, cc quc gia h lu nh Thi Lan, Lo, Cam Bt v
Vit Nam cng thm vo con sng y loi nc thi khng h c x l
trc. Vi tin trnh tch ly khi ti khc cui ca dng sng th Cam Bt v Vit Nam
l hai nc lnh hu qu nhim nng n nht.
Sng Mekong k c nhng ph lu khng ch b chn nghn bi cc p thy
in, b i dng chuyn nc vo cc khu sa mc kh cn m t hi hn na l
ang bin thnh nhng cng rnh ph thi.
Cc Khu Rng Ma nh nhng tm bt bin khng l c chc nng iu ha
dng chy con sng Mekong qua sut hai ma ma nng th vn tip tc b ph hy
c vi tc ngy mt nhanh hn m theo lng nh ca Ngn hng Th Gii
(5.98) th ti nguyn rng s cn kit vo nm 2003. C nh ngun cht m chnh
cho c dn sng hai bn b sng Mekong cng ngy cng t i: Do k ngh nh c
khai thc qu mc kiu lng v dit li thm nc sng ngy cng nhim khin
nhiu ging c him qu nh c Pla Beuk, Dolphin nh biu trng ch s an ton h
sinh thi sng Mekong, ang c nguy c b tiu dit.
V hin nhin khng c gii php n l cho ring vn mi sinh m phi l
bc chuyn ha c bn v ng b ca cc h thng x hi t Ton Tr tin ln
Dn Ch. C dn ch l c c hi m mang dn tr v chnh c dn sng hai bn
b sng Mekong s c thc v ting ni bo v dng sng nh l mch sng ca
chnh mnh.
Qua tham kho cc sch bo thy bao nhiu cng sc ca nhng ngi i
trc m a s l ngoi quc, cng thm vi s tm kim ca bn thn ngi vit,
cng thy rng cho ti nay s hiu bit v con sng Mekong ni chung cn rt
hn ch khc hn vi nhng con sng ln khc ca th gii trong khi tc ca s
i thay theo ci ngha suy thoi li qa mau chng khin cho nhng c tnh sinh
thi k diu ca con sng Mekong c khi cha c ghi nhn th li khng cn
na. Cc Nh Ng Hc (ichthyologist) tin rng trn sng Mekong, khng phi ch c
hn 500 loi c c phn loi nghin cu m cn nhiu ging c v h sn
khc, nh ni Thc Khone, cha kp pht hin th nay c th li khng cn na.
Tht L ng Tic!
Thin ch bo v s tinh khit v ton vn ca con sng Mekong ch hu hiu
khi c c s hiu bit ti thiu v h sinh thi ca con sng y. Mt c hi qu gi
b b qua khi nh cm quyn cng sn Vit Nam chi t khng cho con tu
Calypso vi vi Nh Thm Him Mi Sinh Php Jacques Yves Cousteau i kho st
225
ngc dng sng Mekong, mt mt mt ln cho s hiu bit h sinh thi sng
Mekong, JYC th nay cng cht.
Vi bao nm b b l nhng vn cn mt con sng Mekong tuy c suy
thoi nhng khng phi l khng cn c hi cu vn. Hy Cu Ly Ging Sng.
y ng l mt cuc chy ua vi kim ng h, nhng cng l mt th thch
ho hng vi cc Bn Tr Vit Nam trong v ngoi nc c hng tm khi u
nhng lun n nghin cu v Con Sng Thing nh Ngun Sa M ang c nguy
c b kh cn.
Ring vi Nhm Bn Cu Long l nhng ngi quan tm rt sm v bn b
ti con sng Mekong, cun sch ny c gi ti h nh ngun cm hng v mi
ng tnh chia x.
Ng Th Vinh
California 2001
THAM KHO SCH NGOI NG:
1.- Tom Athanansiou. Divided Planet: The Ecology of Rich and Poor. The
University of Georgia Press, Athens and London 1996
2.- K.Aoyagi. Mekong The Last River. Cadence Books, San Francisco, 1995
3.- Stephen Batchelor. The Tibet Guide, Central and Western Tibet. Wisdom
Publications Inc., Massachusetts 1998
4.- Elizabeth Becker. When The War Was Over. A Touchstone Book, New
York, 1987
5.- David P. Chandler. A History of Cambodia. Westview Press, Inc. San
Francisco, 1992
6.- Coeds,G. Les Etats Hindouiss d Indochine et d Indonsie.
(Rimpression de la deuxime dition, 1964). De Boccard, Paris 1989
7.- Arthur Cotterell. East Asia: From Chinese Predominance to The Rise of
The Pacific Rim. Oxford University Press, New York 1993
8.- Bruno Dagens. Angkor Heart of an Asian Empire. Discoveries. Henry N.
Abrams, Inc. New York 1995
9.- Dai Qing. The River Dragon Has Come: The Three Gorges Dams and the
Fate of Chinas Yangtze River and Its People. M.E. Sharpe, New York 1998
10.- Louis Delaporte-Francis Garnier. A Pictorial Journey On The Old Mekong:
Cambodia, Laos, Yunnan. The Mekong Exploration Commission Report(1866-1868)
Volume 3. White Lotus Press 1998, Bangkok Thailand
11.- Humberto Fernandez. Heroin. Hezelden, Center City, Minnesota 1998.
12.- Philippe Franchini. Sai588 cu long cn dng gon 1925-1945. Sries
Mmoires, Editions Autrement, Paris 1992
13.- Guido Franco. Mekong: Du Laos Au Vietnam, Aprs Le Dgel. Srie
Monde H.S. 1992
14.- Donald M. Golstein, K.V. Dillion, J.M. Wenger. The Vietnam War, The
Story and The Photographs. Brasseys, Inc., Virginia 1997.
15.- Graham Greene. The Quiet American. Penguin Books, New York 1996
16.- Tenzin Gyatso. Freedom In Exile. Hodder & Stoughton Ltd, London, 1990
17.- Philippe Hduy. Histoire de l Indochine, La Perle de lEmpire 1624-1954.
Editions Albin Michael S.A., 1998
18.- Mary Somers Heidhues. Southeast Asia, A Concise History. Thames &
Hudson, Ltd London 2000
19.- Mark Hertsgaard. Earth Odyssey: Around The World in Search of Our
Environmental Future. Broadway Books, New York 1998
226
20.- Gerald C. Hickey, John K. Musgrave. Ethnic Groups of Mainland

Southeast Asia. New Haven 1964
21.- Franklin P. Huddle. The Mekong Project: Opportunities and Problems of
Regionalism. US House of Representatives, Wash.Govt.Off. 1972
22.- Henry Kamm. Cambodia: Report From A Stricken Land. Arcade
Publishing, New York, 1998
23.- Henry Kamm. Dragon Ascending, Vietnam and the Vietnamese. Arcade
Publishing, New Yorl 1996
24.- Stanley Karnow. Vietnam A History. Updated Edition, Penguin Books,
New York 1997
25.- Andr Malraux. La Voie Royale. Grasset-Librairie Gnrale Francaise
1992
26.- Patrick McCully. Silenced Rivers: The Ecology and Politics of Large
Dams. Zed Books Ltd, New Jersey, 1996
27.- Nguyen Thi Dieu. Mekong River and The Struggle For Indochina: Water,
War and Peace. Praeger, Westport, Con bin ng dy sng 589 necticut, 1999
28.- Richard Nixon. No More Vietnams. Arbor House, New York 1985
29.- Stephen Oppenheimer. Eden In The East: The Drowned Continent of
Southeast Asia. Weidenfeld & Nicolson, Limited 1999
30.- Milton Osborne. River Road To China: Search for the Source of the
Mekong, 1866-1873. Allen & Unwin, London 1975
31.- Milton Osborne. The Mekong, Turbulent Past, Uncertain Future. Atlantic
Monthly Press, New York 2000
32.- Tim Page. Tim Pages Nam. Thames and Hudson Inc. New York 1983
33.- Michel Peissel. The Last Barbarians: the Discovery the Source of the
Mekong in Tibet. Henry Holt Company, Inc. 1997
33b.- John Pimlott. Vietnam Decisive Battles. Barnes & Noble Books 1999
34.- Sandra Postel. Last Oasis: Facing Water Scarcity. W.W. Norton &
Company, New York 1997
35.- Walter J. Rainboth. Fishes of The Cambodian Mekong. Food and
Agriculture Organization of the United Nations, Rome 1996
36.- Steve Rothert. Lessons Unlearned: Damming The Mekong River. Intl.
Rivers Network Working, Oct 1995
37.- Morley Safer. Flashbacks: On Returning to Vietnam. Random House,
New York 1990
38.- Somporn Sangchai. The Mekong Committee: A New Genus of
International Organization. Indiana Univ. 1967
39.- Jagdish Chandra Sharma. Temples of Champa In Vietnam. Social
Sciences Publishing Houses, Ha Noi 1992
40.- Neil Sheehan. A Bright Shinning Lie: John Paul Vann and America in
Vietnam. Random House,Inc. New York 1988
41.- Paul Simon. Tapped Out: The Coming World Crisis in Water and What
We Can Do About It. National Press Books of Wash.D.C & Welcome Rain New York
1998
42.- Liesbeth Sluiter. The Mekong Currency: Lives and Times of a River.
International Books. PER-TERRA 1993 43-Gary R. Smith, Alan Maki. Death in The
Delta, Diary of a Navy Seal. Ivy Books, New York 1996.
43.- Rick Smolan. Passage to Vietnam. Against All Odds Productions &
Melcher Media 1994
227
44.- Harry G. Summers Jr., The Vietnam War Almanac. Presidio Press,
California 1999.
45.- Jon Swain. River of Time. St. Martins Press, New York 1995
46.- Michael Yamashita. Mekong: A Journey on The Mother of Waters.
Takarajima Books, Inc. New York 1995.
SCH TING VIT
47.- Bnh Nguyn Lc. Ngun Gc M lai ca Dn Tc Vit Nam. Xun Thu ti
bn, California Hoa K.
48.- Bi Tn. Mt Tht, Hi k Chnh tr. Saigon Press, California 1993.
49.- Dohamide, Dorohiem. Dn Tc Chm Lc S. Hip Hi Chm Hi Gio
Vit Nam, Si Gn 1965
50.- ng H. Vn Hc Min Nam, Vn Hc H Tin, Chiu Anh Cc, H Tin
Thp Cnh Khc Vnh. Nh xut bn Qunh Lm, Gia nh 1970.
51.- Hunh Minh. Bc Liu Xa v Nay. Nh xut bn Bch Vit ti bn Hoa
K 1994
52.- Ha Honh. Nam K Lc Tnh. I, II, III, IV. Nh xut bn Vn Ha, Texas
Hoa K,1995
53.- L Hng. Ngi Vit Gc Min. Si Gn 1969. Xun Thu ti bn Hoa
K.
54.- L Hng. Vit Kiu Kampuchia. Nh xut bn Tr ng Si Gn
1971, Xun Thu ti bn, Hoa K
55.- Nguyn Vn Ba. Cht Tnh Vi Qu Hng. Nh xut bn Ph Sa,
Saskatoon Canada 1997
56.- Nguyn Cc. Si Gn 300 Nm C. Nh xut bn Ting Sng Hng,
Texas 1999
57.- Nguyn Hin L. 7 Ngy Trong ng Thp Mi. Xun Thu ti bn, Hoa
K.
58.- Nguyn Khc Ng. Vit Nam Ngy Xa Qua Cc Ha K Ty Phng.
Nhm Nghin Cu S a Vit Nam, Montral 1988
59.- Nguyn Qui, Phan Vn Dp. ng Thp Mi: Nghin Cu Pht Trin.
Nh xut bn khoa hc x hi, H Ni 1999
60.- Nguyn Vn Hu. Na Thng Trong Min Tht Sn. Nh xut bn
Hng Sen, Si Gn 1971, Xun Thu ti bn, Hoa K
61.- Nguyn Vn Hu. Thoi Ngc Hu: Nhng Cuc Khai Ph Min Hu
Giang. Si Gn 1971, Xun Thu ti bn Hoa K
62.- Nguyn Vn Huy. Ngi Hoa Ti Vit Nam. Nh xut bn NBC, Paris
1993
63.- Nguyn Vn Xun. Khi Nhng Lu Dn Tr Li. Nh xut bn Vn Ngh,
Hoa K 1990
64.- Phm Hong H. Cy C Vit Nam. Quyn 1 Tp I. Tc gi xut bn ti
Hoa K 1991.
65.- Phm Qunh. Hnh Trnh Nht K: Mt Thng Nam K. Nh xut bn
Vit, Php 1997.
66.- Phm Vit Chu. Trm Vit Trn Vng nh Mnh. Nh xut bn North
Falls House, MN, USA 1997
67.- Phan Khoang. Vit S X ng Trong 1558-1777: Cuc Nam Tin ca
Dn Tc Vit Nam. Xut bn ti Si Gn 1967, Xun Thu ti bn, Hoa K
228
68.- Quc S Qun Triu Nguyn. i Nam Lit Truyn. Tp 1 Quyn 6.

Truyn Cc B Ti: Mc Cu, Mc Thin Tch, Trn Thng Xuyn. Bn Dch, vin
s hc. Nh xut bn Thun Ha Hu 1997.
69.- Sn Nam. Vn Minh Mit Vn.Bin kho. Nh xut bn Vn Ha, Si
Gn 1992
70.- T Ch i Trng. Thn, Ngi v t Vit (bn mi). Nh xut bn
Vn Hc, California, 2000
71.- Trn Trng Kim. Vit Nam S Lc. Nh xut bn i Nam ti bn, Hoa
K 1990
72.- Vn To, Furata Moto. Nn i Nm 1945 Vit Nam. Vin S Hc Vit
Nam, H Ni 1995
73.- V Hu San. a L Bin ng Vi Hong Sa v Trng Sa. y Ban Bo
V S Vn Ton lnh Th Vit Nam xut bn 1994
TP CH & TI LIU:
74.- Bulletin de lEcole Francaise d Extrme-Orient XLI, 1941 (Extrait du
BEFEO, pp.151-200). Marcel Ner. Les Musulmans de l Indochine Francaise.
75.- Champaka. No 1-1999, International Office Of Campa, IOC-Campa, San
Jose
76.- i Ti. Tp Ch S c Bit B Mi. 05.1999. Trung Quc Vit Nam v
Bin ng.
77.- i ti. Tp Ch S 29 B Mi, 01.2000. Cu M Thun Nm 2000.
78.- Far Eastern Economic Review.12.24.98. Tiglao R., Sherry A., Thayer N.
Vatikiotis M. Tis the Season.
79.- Institute of Medicine. Veterans and Agent Orange: Health Effects of
Herbicides used in Vietnam. National Academy Press, Wash.D.C. 1994
80.- International Rivers Network, Feb 1999. Power Struggle: The Impacts of
Hydro-Development in Laos
81.- Life Magazine, Oct 1999, Collectors edition. Great Pictures of The
Century and Stories Behind Them. 1972 The Price of Pollution (Minamata Bay).
82.- The 1999 Mekong Papers. The 1999 Conference On The Mekong At
Risk. Mekong Forum & VAST, California 1999
83.- Le Monde Diplomatique. No.552, Mar.2000. Picardo Petrella. La Nouvelle
Conqute de lEau.
84.- National Geographic, Vol 134, No.6, Dec. 1968. P.T. White, W.E. Garrett.
The Mekong River Of Terror And Hope.
85.- National Geographic. Vol 139, No.3, Mar 1971.P.T. White, W.E. Garrett.
Southeast Asia: Mosaic of Cultures.
85a.- National Geographic. Vol 157, No 2, Feb 1980. Fred Ward. In Long
Forbidden Tibet
86.- National Geographic, Vol 161 No 5, May 1982. P.T. White. Kampuchea
Wakens From a Nightmare-Ancient Glory in Stone
87.- National Geographic, Vol 171 No.6, June 1987. P.T. White, Seny
Norasingh. Laos Today.
88.- National Geographic, Vol.176, N.5, Nov 1989. P.T. White, D.A. Harvey.
Vietnam Hard Road to Peace.
89.- National Geographic. Vol 183, No.2, Feb 1993. Thomas ONeill, Michael
S. Yamashita. The Mekong River.
90.- National Geographic, Vol 188, No.1, Jul 1995. Joel L. Swerdlow, Steve
McCurry. Burma: The Richest of Poor Country.
229
91.- National Geographic, Vol 189, No.2, Feb 1996. Noel Grove, Jodi Cobb.
The Many Faces Of Thailand.
92.- National Geographic,Vol.193 No.2, Feb 1998. Luis Marden. Master of The
Deep: Jacques-Yves Cousteau 1910-1997
93.- National Geographic, Vol 194, No.6, Dec 1998. Tracy Dahlby, Michael
Yamashita. Crossroads of Asia: South China Sea.
94.- National Geographic, Vol. 195, No.3, Mar 1999. Curt Suplee. El Nino La
Nina: Natures Vicious Cycle
95.- National Geographic, Vol.198, No 2, Aug 2000. Duglas Preston, Steve Mc
Curry. The Temples of Angkor Still Under Attack.
96.- S a, Tp San S 29. c Kho V Hong Sa v Trng Sa, Nh xut
bn Khai Tr 1-3, 1975, Vn Ngh & Khai Tr ti bn, Hoa K 1992
97.- Th K 21. S 121, 05.1999. Ng Th Vinh. Vnh Khn, Con Domino
Trong Qun o Trng Sa.
98.- Tin Giang, c San I.1996, II.1997, III1998. Tin Giang Hu Giang
IV.1999
99.- Vin Phng, Tuyn Tp, Hn L Nhn et Al. Nh xut bn Phan nh,
1992 Paris. Ai Lao: Ci p v Con Ngi.
100.- Vietnam. Oct 1996. Tony Spletstoser. Defoliation (Operation Ranch
Hand)
101.- Watershed, Vol.1 No.2, Nov 95. Feb 96. Chris Lang. The Legacy of
Savage Development.
102.- Watershed, Vol.1 No.3, Mar-Jun 1996. Sustaining the Gifts of The
Mekong. The Future of Freshwater Capture Fisheries in Cambodia.
103.- Watershed, Vol.3 No.3, Mar-Jun 1998. Chinese Dams on The Mekong
Mainstream: Conflict or Cooperation ?
104.- Watershed, Vol.4 No.2, Nov 1998-Feb 1999. From the Mekong to the
Chao Phraya: The Kok-Ing-Nan Water Diversion Project.
105.- Watershed. Vol.4 No.3, Mar-Jun 1999,. D. Hubbel. Food For The
People: Natural fisheries of the Mekong River.
106.- Watershed. Vol.2 No.2, Nov 96-Feb 97. The Politics of Power. Grainne
Ryder. The Rise and Fall of EGAT
107.- Watershed. Vol.2 No.1, Jul-Oct 96. Defending Their Livehood.
Tashmanian dambuilders in Laos PDR.
108.- Watershed. Vol.6 No.1, Jul-Oct 2000. Cooperation for Sustainaible
Development: Death, Disaster and the Yali Falls dam. 109.- Workshop Proceedings
1-2 Oct 1996, Melbourne. Monash Univ-Monash Asia Institute 1996, VIC Australia.
Bob Stensholt et Al. Development Dilemmas In The Mekong Subregion
110.- Xa Nay, Tp Ch S 59, 01.1999 H Ni. Mai Vn To. Theo Du
Chn Pht Thy.
111.- Le Mekong. Cyril Drouhet, Eric Sampers. ditions Tallandier 2000
112.- Laos & Cambodia. Insight Guide. Apa Publications GmbH & Co. 2000
230

Ngo The Vinh TPCuu Long Can Dong Bien Dong Noi Song

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Ngo The Vinh TPCuu Long Can Dong Bien Dong Noi Song

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

D KIN TIU THUYT

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

k. H khi hnh t Si Gn trong bc u ca cuc hnh trnh y p lc quan

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Tm ra c ta khi ngun ca con sng nhng ri cng au lng

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Lo cho nhng con tu trng ti t 500 ti 700 tn ch y hng ha thng d

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

(13.08.2008), Con Chim Quyn Sn Nam ct cnh bay cao v chng cn u mt

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

- Vit Nam vn cng thnh chuyn t Nh L sang Trn, hai ln nh bi

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

- Nguyn nh sng lu vong Bangkok, giao Hong T Cnh cho Gim Mc

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

1953: Php sa ly trong cuc chin Vit Nam, bt c d cng nhn nn c

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

2009: Sau ngt 7 nm xy dng, Cu Rch Miu cng hon tt 19.01.2009

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

X tuyt Ty Tng l vng t cao t 3500 ti 5000m c mnh danh l

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Gampo) mt t trng ti ba thng nht c cc b lc rt hiu chin trn vng

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

phi s th n tn nhn ca c th gi. Trung Hoa cho d di th ch chnh tr

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Hng chc ngn ngi Ty Tng b kt ti phn ng v khng chu ln n

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

cn b coi l man di khng phi i u vi chnh sch tm thc di dn Hn ha

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

c mt c nguyn sa sang li cha chin, dy cho gi tr bit th no l tn

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

cho mt t nc Ty Tng hon ton c lp tch bit vi Trung Hoa v theo h

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

. Trong hon cnh no ng cng i u vi kh khn trong s an lc v quyt

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

B T ch bit Duy gc ngi Bc ln ln trong Nam v tt nghip M,

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Bng Con ng T La, Marco Polo cng vi cha ri u Chu nm

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Honda. Thi vng son sp qua ri v hi ngh i ti kt lun kh bi quan: Rng

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Nam nht l vi thnh phn chuyn vin tr tt nghip ti cc nc Ty Phng, l

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

nn mi ti nm 80, con p u tin Manwan cao 99m mi c khi cng. p

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

- Vn t ra y nh gia trng vi en l: Gia bo tn sinh cnh

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

hn. c ch thun ha trc, mi con u mang trn c mt chic vng cht

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

nc nu m p bi li vng vy gia nhng gi lc bnh tr bng tm v nhng

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

lm nm sau, c mt v Tng tn Chakri, c tn Vit Nam l Cht Tri tng em

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Ln vi cao nguyn Isan kh cn. L c mt vng cao nguyn rng ln v kh

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG

Th Bangkok gy kinh hong cho ton th gii: Di ng tro than ngi ta

CU LONG CN DNG BIN NG DY SNG