ALAK GERLM TESSLERNN BLGSAYAR LE ANALZ

Mehmet ATICI

YKSEK LSANS TEZ

ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL

GAZ NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

EYLL 2007
ANKARA

Mehmet ATICI tarafndan hazrlanan Alak Gerilim Tesislerinin Bilgisayar le

Analizi adl bu tezin Yksek Lisans tezi olarak uygun olduunu onaylarm.
Prof. Dr. Sezai DNER

Tez Danman, Elektrik Elektronik Mhendislii Anabilim Dal

Bu alma, jrimiz tarafndan oy birlii ile Elektrik Elektronik Mhendislii

Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.
Do. Dr. M. Ali AKCAYOL

Bilgisayar Mh. Anabilim Dal, G.

Yrd. Do. Dr. res SKENDER

Elektrik Elektronik Mh. Anabilim Dal, G.

Prof. Dr. Sezai DNER

Elektrik Elektronik Mh. Anabilim Dal, G.

Tarih:

17/09/2007

Bu tez ile G.. Fen Bilimleri Enstits Ynetim Kurulu Yksek Lisans / Doktora
derecesini onamtr.
Prof. Dr. Nermin ERTAN
Fen Bilimleri Enstits Mdr

TEZ BLDRM
Tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde
edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu
almada, orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yapldn bildiririm.

Mehmet ATICI

iv

ALAK GERLM TESSLERNN BLGSAYAR LE ANALZ

(Yksek Lisans Tezi)
Mehmet ATICI
GAZ NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
Eyll 2007
ZET
Bu tezde alak gerilim g sistemlerindeki datm ve aydnlatma metotlar
aklanarak

derinlemesine

incelenmitir.

Ayrca

voltaj

dalm

ve

aydnlatma ile ilgili bir bilgisayar program gelitirilerek analiz edilmitir. Bu

program verilen rneklerle pratikte yaygn bir ekilde kullanlabilir.

Bilim Kodu

:905.1.012

Anahtar Kelimeler

:Alak Gerilim, Yer alt kablolar, Havai hat

Kablolar,Aydnlatma hesab, Gerilim Dm

Sayfa Adedi

:91

Tez Yneticisi

: Prof. Dr. Sezai DNER

THE ANALYSIS OF LOW VOLTAGE FACLTES WTH THE AD OF

COMPUTERS
(M.Sc. Thesis)
Mehmet ATICI
GAZ UNIVERSTY
INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGHY
September 2007
ABSTRACT
In this thesis, in low voltage power system, distribution and illumination
methods are described and discussed thoroughly. Also a computer program
for voltage distribution and illumination is developed and analyzed. This
program can be widely use in practice with the given cases.

Science Code

:905.1.012

Key Words

: Low Voltage, Underground Cables, Aerial line

Cables, Calculation of Illumination, Voltage
Reduction

Page Number

:91

Adviser

: Prof. Dr. Sezai DNER

vi

TEEKKR
almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren Hocam
Prof. Dr. Sezai DNER e yine kymetli tecrbelerinden faydalandm hocam
Prof. Dr. M. Cengiz TAPLAMACIOLU na ayrca retim grevlisi Ersin
SOYBERK e, manevi destekleriyle beni hibir zaman yalnz brakmayan ok
deerli aileme teekkr bir bor bilirim.

vii

NDEKLER
Sayfa
ZET ......................................................................................................................iv
ABSTRACT ............................................................................................................v
TEEKKR ...........................................................................................................vi
NDEKLER......................................................................................................vii
ZELGELERN LSTES ....................................................................................xi
EKLLERN LSTES.........................................................................................xii
RESMLERN LSTES.......................................................................................xiv
SMGELER VE KISALTMALAR .......................................................................xv
1.GR....................................................................................................................1
2. KABLOLAR .......................................................................................................3
2.1.Kablolarn Snflandrlmas........................................................................... 3
2.2.F-Kablolar ...................................................................................................... 3
2.3.N-Kablolar ..................................................................................................... 4
2.4.Y-Kablolar ..................................................................................................... 4
3. HAVA HATTI LETKENLER........................................................................12
3.1. letken Malzemesi....................................................................................... 12
3.1.1. Masif iletkenler ................................................................................. 12
3.1.2. Alminyum letkenler....................................................................... 14
3.1.3. Aldrey iletkenler ............................................................................... 14
3.1.4. elik alminyum iletkenler............................................................... 14
4. LETKENLERN AKIM TAIMA KAPASTES...........................................17

viii

4.1 letkenlerin Is Akna Gre Tad Akm ............................................... 17

4.1.1. Farkl scaklklarda iletkenlerin tayaca akm ............................... 18
5. GERLM DM HESABI.........................................................................20
5.1. Hat letken Kesitlerinin Tayini ................................................................... 20
5.1.1. letken kesitinin mekanik mukavemete gre tayini .......................... 21
5.2. Monofaze Hatlarda Gerilim Dm Hesab ............................................. 22
5.3. Trifaze Hatlarda Gerilim Dm Hesab .................................................. 25
5.4. Trifaze ve Monofaze Hatlarn Karlatrlmas ......................................... 27
5.5. ebekeler Ve Noktasal Yklerle Ykl Hatlar...........................................29
5.5.1. Datm ebekeleri............................................................................ 29
5.5.2. Dalbudak ebekeler........................................................................... 29
5.5.3. Ring ebekeler................................................................................... 30
5.5.4. Enterkonnekte ebekeler ................................................................... 31
5. 6. Noktasal Ykler Ve Noktasal Yklerle Ykl Hatlar ............................... 32
5.6.1. Noktasal yklerle ykl hatlarn kesit hesaplar............................... 33
5.6.2. Mekanik Mukavemet Hesabna Gre Kesit Tayini .......................... 35
5.6.3. Isnma esasna gre kesit tayini ........................................................ 35
5.6.4. Sabit akm younluuna gre gerilim dm ve kesit hesab......... 35
5.7. Monofaze Hatlardaki % e nin; k1, ve m1 Katsaylar Yardm le Hesab....36
5.7.1. rgl bakr ve alminyum iletkenlerin kesitleri ve aplar hakknda
...37
5.7.2. rgl alminyum iletkenlerin k1, m1 ve k3, m3 katsaylarnn hesab
........37

ix

6. GELTRLEN BLGSAYAR PROGRAMININ MODEL .........................39

6.1. Genel.......42
6.2. Proram Detaylar.....42
6.2.1. Programlama dili..........42
6.2.2. Kayt blmleri.....43
6.2.3. Program detay blmleri......45
6.2.4. Programda kt alma............57
6.2.5. Aydnlatma hesab............57
7. AYDINLATMA ve HESAPLAMALAR..........................................................60
7.1. Genel ........................................................................................................... 60
7.1.1. Grme ............................................................................................... 60
7.1.2. Mimari zellikler .............................................................................. 61
7.1.3. Ortam iin gerekli aydnlk dzeyi ................................................... 63
7.1.4. Uygun armatrlerin seilmesi ........................................................... 64
7.1.5. Iklklarn yerletirilmesi ................................................................. 66
7.1.6. Iklklarn seilmesi ......................................................................... 68
7.1.7. Iklklarn yerletirilmesi ................................................................. 68
7.1.8. alma dzlemi yksekliinin belirlenmesi .................................... 69
7.2. Baz aydnlatma aralar ve zellikleri ....................................................... 70
7.3. Aydnlatma ekilleri ................................................................................... 73
7.3.1. Direkt aydnlatma.............................................................................. 73
7.3.2. Yar direkt aydnlatma armatr....................................................... 74

7.3.3. Dank aydnlatma........................................................................... 75

7.3.4. Yar direkt aydnlatma ...................................................................... 75
7.3.5. Endirekt aydnlatma .......................................................................... 75
7.4. Aydnlatma Teknii Temel Byklkleri................................................... 76
7.4.1. Ik aks ............................................................................................ 76
7.4.2. Ik miktar ........................................................................................ 77
7.4.3. Ik iddeti......................................................................................... 77
8. SONU VE NERLER............................................................................... 83
KAYNAKLAR .................................................................................................. 84
EKLER................................................................................................................ 85
EK-1. letken kesiti ve aydnlatma hesaplar...67
ZGEM ....................................................................................................... 91

xi

ZELGELER LSTES
izelge

Sayfa

izelge 2.1. F kablolarn TS 936 ya gre simgelerini belirleyen harflerin

anlamlar .............................................................................................3
izelge 2.2. N kablolarn TS 833 e gre simgelerini belirleyen harflerin anlam...4
izelge 2.3. TS 212, 1618 ve 2742 ye gre, Y kablolarnn simgelerini
belirleyen harflerin anlamlar ..5
izelge 2.4. TS Sembolleri ve VDE Edeerleri ....................................................6
izelge 4.1. Kablolarn akm tama kapasitesi.....................................................16
izelge 4.2. evre ssna bal ortam katsaylar .................................................19
izelge 5.1. rgl bakr iletkenlerin k1, m1, k3, m3 katsaylar ...........................39
izelge 5.2. Tam alminyum iletkenlerin k1, m1, k3, m3 katsaylar .....................40
izelge 6.1. Kablolarn toprakta ve havada tad akm.....................................51
izelge 6.2. Aydnlatma hesabnda kullanlan oda oranlar..................................57
izelge 7.1. Bir dizim evinde eitli aydnlk iddetlerinde dizme gleri ve
masraflar. ...........................................................................................64
izelge 7.2. eitli mekanlar iin gerekli olan aydnlatma iddeti. ......................65
izelge 7.3. Mimari yapda kullanlan renklerin yanstma % deleri .....................67
izelge 7.4. Oda oranlarna gre aydnlatma verim tablosu .................................80

xii

EKLLER LSTES
ekil

Sayfa

ekil 4.1. Toprak s direncinin deme derinliine bal deiimi .....................18

ekil 4.2. Scakla bal ortam katsaylarnn deiimi .......................................19
ekil 5.1. Bir noktadan ykl monofaze hat. ........................................................22
ekil 5.2. Monofaze hat alm.............................................................................23
ekil 5.3. Yldz bal hat sistemi..........................................................................25
ekil 5.4. gen bal hat sistemi .........................................................................25
ekil 5.5. Ring tipi ebeke sistemi.........................................................................31
ekil 5.6. Enter konnekte ebeke sistemi ..............................................................32
ekil 5.7. Alak gerilim ebekesi hat plan ...........................................................33
ekil 5.8. Noktasal yklerle ykl hat sistemi ......................................................34
ekil 6.1. Programda proje bilgilerinin girilmesi ve kayt ilemleri .....................44
ekil 6.2. Aydnlatma hesap penceresi..................................................................45
ekil 6.3. Programdaki etiket kontrol detaylar.....................................................46
ekil 6.4. Programda edit kutu kontrol................................................................46
ekil 6.5. Programda alan kutu...........................................................................47
ekil 6.6. Programda kullanlan aydnlatma resimleri ..........................................47
ekil 6.7. Iklklarn yerletirilmesi .....................................................................48
ekil 6.8. Aydnlatlacak meknn geometrik lleri ..........................................49
ekil 6.9. Tek pano beslemeli sistemde snma ve kesit hesab ............................49
ekil 6.10. Isnma hesabnda iletme durumu .......................................................50
ekil 6.11. Gerilim dmnde kesit hesab .........................................................50

xiii

ekil

Sayfa

ekil 6.12. ift pano beslemeli sistemde gerilim dm ve snma hesab.........51

ekil 6.13. pano beslemeli sistemde gerilim dm ve snma hesab ..........52
ekil 6.14. ki pano beslemeli sistemde gerilim dm ve snma hesab detay 53
ekil 6.15. A.G datm sistemlerinde mukavemet hesabna gre gerilim dm 53
ekil 6.16. Tek pano beslemeli sistem iin ak diyagram...................................54
ekil 6.16. ki pano beslemeli sistem iin ak diyagram ...................................55
ekil 6.16. pano beslemeli sistem iin ak diyagram ...................................56
ekil 7.1. Ergonomide aydnlatma sistemi tasarm ..............................................61
ekil 7.2. Aydnlatmann verimini etkileyen ller.............................................69
ekil 7.3. Ik aksnn ematik gsterimi..............................................................77
ekil 7.4. Ik miktarnn ematik gsterimi..........................................................77
ekil 7.5. Aydnlatmas yaplacak (500lx) meknn geometrik lleri ...............81
ekil 7.5. 5500 lm. Iklk retecinin mekna yerletirilmesi ...............................81
ekil 7.5. Aydnlatmas yaplacak (100lx) meknn geometrik lleri ...............81
ekil 7.5. 3200 lm. Iklk retecinin mekna yerletirilmesi ...............................81

xiv

RESMLER LSTES
Resim

Sayfa

Resim 2.1. 300/500 V NV-TS 833 kablo ...............................................................7

Resim 2.2. 300/500 V NV-b TS 833 kablo ............................................................8
Resim 2.3. 300/500 V NVV TS 833 kablo.............................................................9
Resim 2.4. 0.6/1 kV PVC zoleli Tek Damarl, Bakr letkenli Kablo....................9
Resim 2.5. 0,6/1 kV PVC zoleli ok damarl bakr iletkenli kablo......................10
Resim 2.6. 0,6/1 kV PVC zoleli ok damarl bakr iletkenli kablo......................10
Resim 3.1. Rose iletken .. 13
Resim 3.2. elik-Alminyum iletken...................................................................13
Resim 7.1. Klasik 150W akkor lmba...................................................................53
Resim 7.2. Halojen 150W lmba...........................................................................54
Resim 7.3. 15W kompakt floresan lmba ...........................................................54
Resim 7.4. 15W floresan lmba ..........................................................................55
Resim 7.5. 24W floresan lmba ..........................................................................55
Resim 7.5. 24W yeil renkli floresan lmba........................................................56
Resim 7.6. Direkt aydnlatma armatr ................................................................57
Resim 7.7. Endirekt perfore reflektrl armatr ...................................................59

xv

SMGELER VE KISALTMALAR
Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte
aada sunulmutur.
Simgeler

Aklama

Bakm ve letme Faktr

Gerilim Dm % Deeri

Eo

Aydnlatmas yaplacak alan iin gerekli k

aks lx.

Akm

Hat iletkenin z letkenlii

Hat Uzunluu

Hat Gc

Diren

letken Kesiti

Aydnlatlacak blgenin alan

Aydnlatma Verimi

Gerekli Toplam Ik Aks

Lmbann Verdii Ik Aks

Ksaltmalar

Aklama

AG

Alak Gerilim

kV

kilovolt

lmen

lm.

lx.

lx

PVC

Polivinil Klorr

Volt

VDE

Alman elektro teknikerler standard

1. GR
Elektrik enerjisinin retim, iletim ve datmnda tketicilere srekli ve gvenilir bir
hizmeti en dk maliyetle verebilecek bir sistem kurmak gereklidir. Elektrik
enerjisine olan talep her geen gn artmakta ve ayrca teknolojik gelimeler de
elektrik enerjisinin kullanmn zorunlu klmaktadr.
Gemiten gnmze kadar srekli ve gvenilir bir hizmet salanmaya allsa da
gnmz artlarnda bu pek mmkn olmamaktadr. Bunun en byk sebeplerinden
biri yaplan sitemlerde kablo kesitlerinin optimum deerinin tam olarak
belirlenmemesi aydnlatlacak mekanlarn salkl bir ekilde yaplmamas buda
alma hayatndaki verimi etkilemektedir. Maliyeti drmek ve optimum verimi
alabilmek iin hesaplamalarn gvenli ve salkl kaynaklardan yaplmas
gerekmektedir.
Elektrik retimi merkezleriyle tketicileri arasndaki balant, elektrik iletim
ebekesiyle annda salanr. Elektriin datm, retim ve iletim merkezlerindeki
karmak

bir

programlama

sistemiyle

gerekletirilir.

Datm

Trkiye

Elektrik Kurumu (TEK) tarafndan hazrlanarak uygulanmakta olan bir plana gre
Trkiye apnda yaplr. Bu amala haberleme ve telekomnikasyon aralarndan,
otomasyondan ise nceden hazrlanan istatistik verilerine dayal ngrlerden
yararlanlr. Bu ngrlerde, ele alnan gnn birka yl ncesine kadar ebeke ve
tketim durumu dikkate alnr. Elektrik akmnn iletimi ve datm ebekeye bal
datm merkezlerince (transformatr istasyonlar) srayla yaplr.
Trkiye'de elektrik datmndan genelde Trkiye Elektrik Kurumu (TEK)
sorumludur; baz blgelerde bu ii zel irketler stlenmitir. Datm kuruluu
tketim ihtiyacna gre ebekeler kurmak, bunlar ynetmek ve yenilemek,
tketicileri ebekeye balayan balantlar yapmak, datlan elektriin srekliliini
salamak ve miktarn sabit klmakla ykmldr. letim sistemi araclyla yksek
gerilimde tanan elektrik, alak gerilime drlerek bir datm merkezine, yani

transformatr istasyonuna ulatrlr. Krsal blgelerde bu ebekeler aktadr;

yerleim blgelerindeyse ounlukla yeraltna denmitir.
Trkiye de alak gerilimli datm ebekelerinde kullanlan A.G deerleri tamamen
Uluslar Aras Elektroteknik Komisyonunun belirttii gerilim deerlerine uygun
durumdadr. Yani datm ebekelerinde fazl drt telli yldz bal sistem
kullanlmakta ve fazlar aras iletme gerilimi kullanlmakta ve fazlar aras iletme
gerilimi 380 V ve faz ntr aras 220 V olmaktadr. Kullanlan frekans deeri 50 Hz.
dir.
Alak gerilim tesislerinde optimum verimi almak iin izlenmesi gereken metot kablo
kesitlerinin ve aydnlatma hesabnn bilgisayar zerinden optimum yaplmas gerekir.
Bu metot ile kablo kesit hesaplar kablo gzerghnn uzunluuna, kablo gzerghna
ve kablo tipine baldr. Aydnlatma hesab ise aydnlatma armatre ve
aydnlatlacak meknnn zelliklerine baldr. Bu veriler kullanlarak optimum
hesap elde edilir.

2. KABLOLAR
2.1. Kablolarn Snflandrlmas
Alak gerilim tesisatnda kullanlan kablolar havai ve yeralt olmak zere iki ksmda
incelenir.
Kablolar, elektrik gc iletken, bu amala elektrik aygtlarn elektriksel balamaya
yarayan nemli ve vazgeilmez malzemelerdir.
Kablolar iletme koullarna, kullanm amacna ve kullanma yerine gre snfa
ayrlr [1].
2.2. F-Kablolar
F kablolar normal ve hafif iletme koullarna dayankl, devinen ve tanan elektrik
aygtlarnda kullanlan, serbest olarak salnan bklgen kablolar veya kordonlardr.
-Yeraltna, sva iine veya sva altna denemezler.
-Damar iletkenin malzemesine gre yalnz bakr,
-Kablonun biimine gre, yuvarlak ve yass,
-Damar iletkeninin saysna gre, yalnz ok telli,
-Tellerin incelik derecesine gre, ince telli, ok ince telli ve erit telli,
-Damar saysna gre, yalnz ok damarl olmak zere snflandrlr [1].
izelge 2.1 F kablolarn TS 936 ya gre simgelerini belirleyen harflerin anlamlar
lgi
letme koulu ve
dem biimi

Harf Simge
F

Anlam
Normal hafif iletme koullarnda, devinen ve tanan elektrik
aygtlarnda kullanlan bklgen kablolar veya kordonlardr.

Yaltkan malzeme

L
V

Lastik yaltkan
Termo plastik (PVC) yaltkan
plik rgl (Pamuk, ipek, yapay ipek)

D etkilere
dayankllk

n
v
g

Neme dayankl
Aleve dayankl
Yaa dayankl

Tellerin incelik
derecesi

b
c

nce

Koruma Damar

Yeil-sar iki renkli koruma damar

ok ince

2.3. N-Kablolar
N kablolar normal ve hafif iletme koullarna dayankl, boru iinde veya sva
altnda veya borusuz olarak duvara sabit denen i dem kablolardr. Yeraltna
denmezler. N kablolar 16 mm2 ye kadar som yaplabilir, 16 mm2 den sonra ok
tellidir [1].
-Damar iletkenin malzemesine gre yalnz bakr,
-Yaltkan malzemesine gre, lastik yaltkanl ve termoplastik (PVC) yaltkanl,
-Metal klf bulunduuna gre, kurun klfl,
-Kablonun biimine gre, yuvarlak ve yass ve ara eritli,
-Damar iletkeninin saysna gre, bir telli (SOM) ve ok telli,
-Tellerin incelik derecesine gre, normal ve ince telli,
-Damar saysna gre, bir damarl ve ok damarl olmak zere snflandrlr.
izelge 2.2 N kablolarn TS 833 e gre simgelerini belirleyen harflerin anlam.
lgi

Harf
Simge

letme koulu
ve dem
biimi

Yaltkan
malzeme
Kablonun
zel biimi
Tellerin
incelik
derecesi
Koruma
Damar

V
r
y

Anlam
Normal hafif iletme koullarnda, i demlerde
boru iinde kullanlan yaltk iletkenler ve duvara
denen antigron kablo
Termo plastik (PVC) yaltkan
Ara eritli kablo
Yass kablo

b
c

Normal
ince

Yeil-sar iki renkli koruma damar

2.4. Y-Kablolar
Y kablolar yeralt, maden oca gibi mekanik ve kimyasal etkilerin fazlaca
bulunduu yerlerde kullanlan, ar iletme koullarna dayankl, yeraltna, beton
kanala veya duvara sabit denen g kablolardr. Bu kablolara yeralt kablosu da
denir [1].

Y kablolar bina iinde, akta, yeraltnda ve su altnda kullanlabilir. Sualtnda

kullanlacak olan Y kablolarnn tatl sus ile s ve derin su koullar gz nnde
bulundurulur.
-Anma gerilimine gre, AG kablolar (0,6/1 kV Y-kablolar) ve OG kablolar,
-Damar iletkenin malzemesine gre, bakr kablolar ve alminyum kablolar,
-Yaltkan malzemesine gre, termoplastik yaltkanl (PVC) kablolar, termoset
yaltkanl (XLPE) kablolar,
-Metal klf bulunduuna gre, kurun klf kablolar,
-Sarmal bakr sarg (Konsantrik iletken) bulunduuna gre, sarmal bakr sargl
kablolar,
-Bakr siber bulunduuna gre, bakr siberli kablolar.
-Zrh bulunduuna gre elik zrhl kablolar,
-Damar iletkeninin kesit biimine gre, daire kesitli kablolar (Sektr) kesitli kablolar,
-Damar iletkeninin tel saysna gre, bir telli kablolar, ok telli kablolar,
-Damar saysna gre, bir damarl kablolar, ok damarl kablolar olmak zere
snflandrlr.
izelge 2.3. TS 212, 1618 ve 2742 ye gre, Y kablolarnn simgelerini belirleyen
harflerin anlamlar [1]
lgi

Harf
Simge

Kullanma
amac

O
S

Yer alt maden ocaklarnda kullanlan kablo

Sinyal ve kumanda kablosu

letme
koulu ve
dem
biimi

Ar iletme koullarnda dayankl yeraltna,

beton veya kanala veya duvara sabit denen
g kablolardr.

letken
malzeme

A
-

Yaltkan
malzeme

L
V
E
E3

Anlam

Alminyum iletken
Bakr iletken iin harf simge kullanlmaz
Lastik yaltkan
Temo plastik (PVC) yaltkan
Polietilen (PE) yaltkan
Termoset yaltkan (apraz bal polietilen =
XLPE

izelge 2.3(Devam) TS 212, 1618 ve 2742 ye gre, Y kablolarnn simgelerini

belirleyen harflerin anlamlar [1]

lgi

Harf
Simge

D klf

D klf (sarg, rg, vb.)

D etkilere
dayankllk

k
tk
vk

Korozyona dayankl
Isya ve korozyona dayankl
Aleve ve Korozyona dayankl

Damar
iletkeninin
kesit biimi

s
-

Daire kesmesi (sektr) kesitli iletken

Daire kesitli iletken iin harf simge gsterilmez

Damar
iletkeninin
tel says

ok telli iletken
Bir telli (SOM) iletken iin harf simge
kullanlmaz
Sktrlm iletken

Koruma
Damar

Yeil-sar iki renkli koruma damar

Anlam

lkemizde kablolarda alman standartlar uzun sreden beri kullanlmakta

olduundan, TS sembolleri ve VDE ye gre edeerleri verilecektir.
izelge 2.4. TS Sembolleri ve VDE Edeerleri
Kablolarda TS Sembolleri ve VDE Edeerleri
Standartlar
AIKLAMA
ANMA GERLM (V)
TS 833
VDE 0250
NV
NYA
1000 V
PVC
NV-b
NYAF
1000 V
PVC
NV-bu
NYFAF
380 V
PVC
NV-y
NYFAZ
380 V
PVC
NVV
NYM
500 V
PVC
TS 936
VDE 0250
FVV
NYLHY rd
380 V
PVC
FVV-n
NYMHY rd
500 V
PVC
TS 212
VDE 0271
YVV
NYY
0,6/1 kV
PVC
YVOV
YRY
0,6/1 kV
PVC
YVSV
NYFBbY
0,6/1 kV
PVC
YVMV
NYCY
0,6/1 kV
PVC

Kablolar simgelerle gsterilirken harflerin ne anlama geldiine baklarak kablnun

yapsal zellikleri hakknda bilgi edinebiliriz.

Normal hafif iletme artlarnda kullanlan kablo

PVC yaltkanl (termoplastik)
NVV r 2 x 2,5 mm2 500 V
NYM

alma gerilimi 500 V

Her damar 2,5 mm2 kesitinde
2 damarl kablo
Ara eritli kablo

Aada gerilim seviyelerine gre baz kablo eitleri ve zellikleri verilmektedir.

Resim 300/500 V NV-TS 833 kablo [14]

Yap
1. Bir veya ok telli iletken
2.PVC izole
Kullanld Yerler
Sabit tesislerde, datm panolarnda, kuru veya kapal yerlerde, sva alt veya sva
stnde boru iinde kullanlr.
Msade edilen iletme scakl

: 70 oC

Msade edilen ksa devre scakl : 160 oC (max. 5sn.)

Resim 2.2. 300/500 V NV-b TS 833 kablo [14]

Yap
1.Bklgen bakr iletken
2.PVC izole
Kullanld Yerler
Sabit tesislerde, datm panolarnda, kuru veya kapal yerlerde, sva alt veya sva
stnde boru iinde kullanlr.
Msade edilen iletme scakl

: 70 oC

Msade edilen ksa devre scakl : 160 oC (max. 5sn.)

Resim 2.3. 300/500 V NVV TS 833 kablo [14]

Yap
1.Bir veya ok telli iletken
2.PVC izole
3.PVC dolgu
4.PVC d klf
Kullanld Yerler
Mekanik zorlamalarn olmad rutubetli yerlerde, her trl bina ve iyerlerinde sva
alt ve sva stnde kullanlr.

Msade edilen iletme scakl

: 70 oC

Msade edilen ksa devre scakl : 160 oC (max. 5sn.)

Resim 2.4. 0.6/1 kV PVC zoleli Tek Damarl, Bakr letkenli Kablo [14]
Yap
1.Bakr iletken
2.PVC izole
3.PVC dolgu
4.PVC d klf
Kullanld Yerler
G merkezlerinde, flat ve endstri tesislerinde, yerel enerji datmnda g kablosu
olarak; mekanik hasar riskinin olmad yerlerde harite, dahilde, toprak altnda veya
kablo kanallarnda kullanlr.
Msade edilen iletme scakl

: 70 oC

Msade edilen ksa devre scakl : 160 oC

Resim 2.5. 0,6/1 kV PVC zoleli ok damarl bakr iletkenli kablo [14]

10

Yap
1. Bakr iletken
2.PVC izole
3.PVC dolgu
4.PVC d klf
Kullanld Yerler
G merkezlerinde, flat ve endstri tesislerinde, yerel enerji datmnda g kablosu
olarak; mekanik hasar riskinin olmad yerlerde harite, dahilde, toprak altnda veya
kablo kanallarnda kullanlr.
Msade edilen iletme scakl

: 70 oC

Msade edilen ksa devre scakl : 160 oC

Resim 2.6. 0,6/1 kV PVC zoleli ok damarl bakr iletkenli kablo [14]
Yap
5. Bakr iletken
6.PVC izole
7.PVC dolgu
8.PVC d klf

11

Kullanld Yerler
G merkezlerinde, flat ve endstri tesislerinde, yerel enerji datmnda g kablosu
olarak; mekanik hasar riskinin olmad yerlerde harite, dahilde, toprak altnda veya
kablo kanallarnda kullanlr.
Msade edilen iletme scakl

: 70 oC

Msade edilen ksa devre scakl : 160 oC

12

3. HAVA HATTI LETKENLER

3.1. letken Malzemesi
Havai hatlarda kullanlan iletkenler, masif tel (som), masif rgl iletken veya baka
bir zellie sahip olarak imal edilmektedir.
Hava hatt iletkenlerinde aranan balca zellik, iletkenliinin iyi ve ekme
dayanmnn byk olmasdr. Bu zelliklere en uygun malzeme bakrdr. Kablo
iletkenlerinde tavlanm yumuak bakr kullanlmasna karn, hava hatt
iletkenlerinde ekme dayanmn arttrmak iin souk ekilmi bakr kullanlr.
Souk ekme ilemi srasnda bakr iletkenin ekme dayanmnn nemli lde
artmasna karlk iletkenliinde ok az azalma olur.
Bakr pahal ve ar olduundan, bugn hava hatlarnda yerini, daha ucuz ve hafif
olan alminyum iletkene brakmtr. AG hava hatlarnda AAC (all-aluminumconductor) tam alminyum iletkenler kullanlr.
Tam alminyum iletkenlerinde souk ekilmi sert olmalarna karn, ekme
dayanm bakrn ancak %45 i kadardr. Bu yzden, tam alminyum iletkenler yalnz
kk aklkl hava hatlarnda kullanlmaktadr.
elik-alminyum iletkenlerde ekme dayanmn arttrmak iin, ortasna galvaniz
som veya rgl elik tellerden z bulunur. ekme dayanm bakrn yaklak %80 i
kadardr. elik-Alminyum iletkenler byk aklkl hava hatlarnda kullanlr.
3.1.1. Masif iletkenler
Bu tr iletkenler yalnz bir cins malzemeden ve ii dolu bir tek tel halinde olmak
zere 10 mm2 kesitine kadar (10 mm2 dahil) imal edilmektedir.

13

Masif rgl iletkenler ise ayn cins veya ayr cins metallerden iml edilen ince
tellerin rlmesi suretiyle meydana getirilen plak kablolardr. rgl iletkenlerin
kullanlmasn mecbur klan sebepler; masif tellerin kesitlerinin bymesiyle
meydana gelen montaj zorluklar, fleksibilitelerinin olmay, kangal haline
getirilemeyileri sebebiyle tanmalarndaki zorluklar ve skin effect gibi olaylar
nedeni ile direnlerinde meydana gelen artmalardr.
Hava hatt iletkenleri rgl yaplr. rgl iletkenler de teller ortak eksen dolaynda
bir veya birka katman oluturacak biimde sarmal olarak sarlr. ok katmanl
rgl iletkenlerde komu katmanlar, d katmann sarlma yn sa ynde olacak
ekilde birbirine zt ynde sarlr.

Resim 3.1. Rose iletken

Resim 3.2. elik-Alminyum iletken

Hava hatlarnda kullanlan rgl iletkenlerin kesitleri, bakr iletkenler iin 16 mm2,
alminyum iletkenler iin 21 mm2 ve elik-alminyum iletkenler iin 21/4 mm2 den
kk olamaz. AG hava hatlarnda kesiti 10 mm2 olan som veya rgl bakr
iletkenler kullanlabilir.

14

3.1.2. Alminyum iletkenler

Bakrdan sonar gelen en nemli iletken metali alminyumdur. Usulne gre imal
edilmi olan alminyum iletkenlerin kullanld enerji iletim hatlar, 70 seneyi aan
bir sreden beri dnyann her tarafnda baarl bir ekilde kullanlmaktadr. 1956
ylnda bu hattan alnan numuneler zerinde yaplan eitli deneyler; iletkenlik,
kopma mukavemeti ve kopma uzamas deerlerinin orjinal deerlerini az bir farkla
muhafaza ettii ve uzun seneler sonucunda meydana gelen oksit tabakasnda pratik
bakmdan iletken apnda herhangi bir azalma meydana getirmedii grlmtr.
Alminyum iletkenler ok yumuak olduundan dolay rgl yaplarak AG
ebekelerinde kullanm salanmaktadr. AG ebekelerinde alminyum iletkenlerin
kullanlmasyla

maliyet

dmekte

ve

enerji

daha

salkl

bir

ekilde

iletilebilmektedir.
3.1.3. Aldrey iletkenler
Alminyum iletkenlerin mahzurlarnn giderilerek havai hatlarda kullanlmaya daha
elverili % 98,7 saf alminyum, %0,5 magnezyum, %0,5 silisyum ve %3 demir
karmndan meydana gelen bir alminyum alamdr.
rgl aldrey iletkenlerin kopma mukavemeti (31-33) kp/mm2 dir. Saf
alminyumdan % 75 kadar fazladr. Aldrey iletkenler mekanik mukavemetine nem
verilen enerji iletim hatlarnda tam alminyum iletkenlerin yerine tercih edilir.
3.1.4. elik alminyum iletkenler
Mekanik mukavemetin nemli olduu yerlerde ve maliyetin drlmesi amacyla
alminyum iletkenlerde elik kullanlmaktadr. Bu durumda alminyum iletkenlerin
elik ekirdek ksm iin mukavemeti 120 kp/mm2 olan elik seilmektedir.

15

elik alminyum iletkenli hatlarda, iletken aplar bakr iletkenli hatlara nazaran
daha byktr. Bu sebeple korona kayplar daha azdr. Bu tip iletkenle yaplan
hatlarda genel olarak yalnz alminyum ksmn akm tad kabul edilir. Bundan
dolay yaplan elektrii hesaplarda sadece bu ksmn kesitleri esas alnr.

16

4. LETKENLERN AKIM TAIMA KAPASTES

Alak gerilimle alan tesislere elektrik enerjisi kablolar vastas ile yeraltndan yada
hava hatt ile tanr. Kablolarn hava hattnda ve yeraltnda tad akmlar
birbirinden farkllk gsterir. Bu nedenle kullanacamz kablolarn hangi
gzerghtan geeceine dikkat edilmesi gerekir.
izelge 4.1. Kablolarn akm tama kapasitesi
Kablo
cinsi
Nominal
Gerilim
Damar
Adedi
D
0.75 mm
1
1.5
2.5
4
6
10
16
25
35
50
70
95
120
150
185
240
Ortam
Scakl

N ve F Kablolar

Y Kablolar
3.5/6
0.6/1 kV.
kV.

380 - 1000 V
1
2-4
1
B
H
HA
--- 13Amp 16
12
16
20
16
20
25
21
26
34
27
36
45
35
45
57
48
63
78
65
85
104
88
110 137
110 138 168
140 170 210
175
--260
210
--310
250
--365
415
475
560

D: Bir damarn kesiti

25 C

3-4

30
41
53
66
88
115
150
180
210
260
315
360
400
460
530
20
C

20
26
35
46
63
85
112
138
168
213
258
299
344
392
461
30
C

27
36
46
58
77
100
130
155
185
230
275
315
355
400
465
20
C

18
24
32
41
57
76
101
125
151
192
232
269
309
353
415
30
C

5.8 kV.

Tek damarl
kablo
T H T H

95
125
150
175
220
260
290
330
360
425
20
C

85
110
135
165
205
250
280
320
360
430
30
C

120
145
170
210
245
280
320
360
410
20
C

110
130
155
195
235
270
320
365
430
30
C

B: Boru iinde H:Havada HA: Hava aralkl konulmu T: Toprakta

17

4.1. letkenlerin Is Akna Gre Tad Akm

Is ak kanunu ohm kanununa benzer. Topran s dalmasna kar gsterdii
direnim S ile gsterelim. Birim uzunluktaki enerji kayb N ile gsterelim Bu

durumda s art,

t = N ' .S

(4.1)

olarak ifade edilir. Bu ifadeye s ak kanunu denir. Kablonun koruyucu d klf

yzeyinden etrafna doru bir s ak olur. Balang noktasndan itibaren kabloyu
kuatan hava ise havaya, yeraltnda ise yatak malzemesine doru olur. Is akna,
kablonun s direnci S K , havann s direnci, S E topran s direnci S L mani olur. i
amperlik bir akmn faz says m olmas durumunda enerji kayb,
N ' = m.R 0 I 2 ( w / km)

(4.2)

olarak bulunur. E. (3.2) deki R 0 direncinin yerine iletme scaklndaki alternatif

akm direnci dikkate alndnda,

N ' = m.R I 2 .10 5

(4.3)

olarak bulunur. E. (3.3) e. (3.1) de yerine yazlrsa,

In =

t.10 5
m.R .(S En + S K )

(A)

(4.4)

ifadesi elde edilir. Topran s direnci,

S En =

E 4h 0
. Ln ( C.cm / w )
d
2.

(4.5)

18

formlnden bulunur. Burada, E z s direnci, h, kablonun deme derinliini

gstermektedir. E = 100 ( 0 C.cm / kw ), d = 3.8 (cm) alnmas durumunda topran
s direncinin deme derinliine bal deiimi ekil 3.1de verildii gibidir.

ekil 4.1. Toprak s direncinin deme derinliine bal deiimi [16]

4.1.1. Farkl scaklklarda iletkenlerin tayaca akm
Kablonun dendii yerdeki ortam scakl 20 0 C dereceden farkl ise izelge 4.2
deki redksiyon katsaylar kullanlr. 20 0 C dereceden kk scaklklarda kablo
kesiti nominal akmnn stnde yklenebilir. Kablonun dendii yerdeki ortam
scakl 20 0 C derecenin stnde ise iletken tayabilecei nominal akmn altndaki
deerlerde ancak yklenebilir.
Scaklk katsaysn k ile gsterildiinde normalden farkl scaklk deerleri iin
iletkenden gecen akm deeri,

19

I' =

I
k

(4.6)

forml ile bulunur.

izelge 4.2. evre ssna bal ortam katsaylar
evre ss
(Derece)
Yeraltndaki
kablolar

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1,15

1,10

1,05

1,00

0,95

0,89

0,84

0,77

0,71

0,63

ekil 4.2. Scakla bal ortam katsaylarnn deiimi [16]

20

5. GERLM DM HESABI

Alak gerilim tesislerinde iletken kesitlerinin belirlenebilmesi iin gerilim dm

hesaplar yaplr. Gerilim dm hesabnda kablo gzergh iletkenin tayabilecei
maksimum akm deerine ve tesisin zelliklerine baklarak hesaplamalar yaplr.
Yaplan hesaplarda her iletken iin farkl olan k deerinin bilinmesi gerekir.
Gerilim dmnde tesisin monofaze ya da trifaze hat ile beslenip beslenmediine
baklr. Trkiye de monofaze hat sistemleri iin 220 Volt trifaze hat sistemlerinde
380 Volt gerilim deerleri alnr.
letken kesitlerin, normalin stnde yaplan gerilim dm vermemeleri iin,
yaplacak hesaplarda dikkate alnmas gereken gerilim dmne ait deerler
aadaki gibi olmaldr.
1. tesisat aydnlatma iin tam yk altnda, ana tablodan en uzak ve en gl
lmbaya kadar olan yerde % 1,5.
2. tesisat kuvvet iin tam yk altnda, ana tablodan en uzak veya en byk gl
motora kadar olan yerde % 3 amamaldr.
3. Alak gerilim ebekelerinde, ebeke irtibat hatt (branman hatt) yani saya ile
enerjinin alnd ebeke arasnda % 1,5 alnr.
4. Alak gerilimli ebekelere ait hatlarda, datm panosu ile uzaklk veya yk
ynnden en kt artl nokta arasnda kalan yerde % 5 dir.
5.1. Hat letken Kesitlerinin Tayini

Elektrik enerjisinin iletiminde ve datmnda kullanlan hatlarn iletken kesitleri,

genellikle aadaki esaslara gre seilir.
1. Mekanik mukavemet esasna gre kesit tayini (Hatlarn yeteri kadar mekanik
mukavemete sahip olup olmadklarna baklr.

21

2. Isnmaya gre kesit tayini. (Hatlarda meydana gelen scaklk artnn, kabul edilen
snrlar dahilinde kalp kalmad kontrol edilir.)
3. Gerilim dmne gre kesit tayini (Hatlarda meydana gelen gerilim dmnn,
kabul edilen snrlar dahilinde olup olmad kontrol edilir.)
4. Enerji kaybna gre kesit tayini. (Hatlarda meydana gelen enerjinin, kabul edilen
snrlar dahilinde olup olmad kontrol edilir.)
5. Asgari bakr arln veren Lord Kelvin hesabna gore kesit tayini (Burada da hat
iletken kesitlerinin ekonomik olup olmad tespit edilir.) [1].
Hat iletken kesitlerinin hesaplanmasnda yukarda belirtilen hususlarda biri seilir.
Dier maddeler uyumluluk asndan kontrol edilir.
Bir atlyede bulunan motor beslenmesinde kablo kesiti snmaya gre belirlenirken,
beslenecek olan ksm uzunca bir hat tama hatt ise bu durumda iletken kesiti enerji
kaybna gre bulunur. Bulunan kesit deerleri dier hususlar ynnden kontrol edilir.
5.1.1. letken kesitinin mekanik mukavemete gre tayini

Herhangi bir ebekeyi tekil eden hatlar, genel olarak havai veya yeralt kablolu veya
bir ksm havai, dier ksm da yeralt kablolu olabilir. Mekanik mukavemet
hesabnda hattn havaimi yoksa yeralt kablolumu olduu muhakkak bilinmesi
gerekir. nk havai hatlarn kesit tayini mekanik mukavemete gre yaplr.
Kablolar genel olarak yeraltna ve su altna denirler ve alak, orta, yksek gerilimli
olmak zere ksmlara ayrlr. Alak gerilimli yeralt kablolar, 1 kVa kadar olan
gerilimlere dayanabilecek ekilde izole edilirler. Kt izolasyonlu ve plastik
izolasyonlu kablolarn, mekanik zorlamalara kar korunmalar elik bandaj
malzemesi ile yaplmaktadr. Bu nedenle, yeralt kablo kesitlerini mekanik
mukavemet hesabna gre ayrca kontrol etmeye gerek yoktur. Kesit tayininde,
snma, gerilim dm, enerji kayb ve ekon omik esaslarn dikkate alnmas
yeterlidir.

22

Havai hatlarda iletkenler genel olarak yaltkansz yani plaktrlar. AG enerji datm
ebekelerinde ait hatlarda, mekanik mukavemet ynnden yaplan kontrolde dikkate
alnan hususlar, direkler aras aklklar, dier datm ekillerinde de, iletkenlerin
tespit edildii noktalar arasndaki mesafeler olmaktadr. Mekanik mukavemet
hesaplarna gre hesaplanan ve bu ynden grlen muhtelif cins iletkenlerin
kesitleri; tespit noktalar veya direkler aras akla bal olmak zere VDE
standartlarnda tespit edilmi ve bir tablo haline getirilmi bulunmaktadr. Bu nedenle
bulunan kesitler; snma, gerilim dm, enerji kayb ve ekonomik ynden uygun
olsa bile, mekanik mukavemet ynnden de uygun olabilmesi iin en az tabloda
belirtilen kesit deerlerinde olmak zorundadr.
5.2. Monofaze Hatlarda Gerilim Dm Hesab

Monofaze hat sistemleri, iki iletkenli doru akm hat sistemlerinde olduu gibi biri
gidi ve dieri de dn olmak zere iki iletkenden meydana gelir. Bunlardan gidi
olan faz, dn olan da ntr hatt adn alr ve her ikisi de ayn kesitte olur. AG
ebekelerde ekonomik bakmdan alternatif akm kullanlr. Bu nedenle, monofaze hat
sistemlerinde gerilim 220 Volt AC alnacaktr.

ekil 5.1. Bir noktadan ykl monofaze hat

23

l
A
N
U
ekil 5.2. Monofaze hat alm [1]
Burada monofaze ve trifaze hat sistemlerinde gerilim dm hesabnda kullanlacak
olan parametreler:
A

: Hattn besleme noktas

: Alcnn ektii Hat akm (A.)

: Hat uzunluu (m)

: Hattn direnci ()

: Hattn iletken kesiti (mm2)

: Hat iletkeninin z iletkenlii (.mm2/m)

: Alc tarafnda ular arasndaki iletme gerilimi (V)

: Hat ba gerilimi (V)

: Hatta meydana gelen toplam gerilim dm (V, U-U)

%e

: Hatta meydana gelen gerilim dmnn % deeri

: Alcnn gc (Watt)

Direnci R olan bir iletkende, zerinden geen akm dolaysyla OHM kanuna gre
bir gerilim dm meydana gelecektir. Homojen kesitli olan bir iletkende birim
uzunlukta meydana gelen gerilim dm, iletken malzemenin cinsi, iletkenin kesiti
ve iletkenden geen akma bal olarak sabit bir deerdedir.

24

Akm belli iken U ve S nin hesab

2.l.
V
k.S

U =

S=

2.l.
mm2
k.U

(5.1)

%e: Hatta meydana gelen toplam gerilim dmnn, iletme gerilimine blmnn
100 ile arpmdr.

%e =

100.U
U

%e =

2.100.l.
k.S.U

S=

2.100.l.
k.e.U

(5.2)

G belli iken %e ve S nin hesab

%e =

100.U
olduuna gre,
U

%e =

2.100. .N
k.S.U 2

ve buradan

S=

2.100.I .N
mm2
2
k.e.U

(5.3)

U belli iken ve U nin hesab

U = U-U volttur. Buradan, U = U + U volt olur
%e belli iken ve U nin hesab

U'=

U (100 + e)
100

(5.4)

25

5.3. Trifaze Hatlarda Gerilim Dm Hesab

Ykler ister endktif ister rezistif olsunlar veya rezistif hale getirilmi bulnsunlar,
trifaze bir hatla beslenmeleri halinde, hatta yldz veya gen eklinde balanrlar.
Ykn her faza eit olacak ekilde yani dengeli olarak balanmas halinde fazl
drt iletkenli yldz bal hat sistemlerinde ntr iletkenden akm gemez ve yke bir
veya iki iletkenle giden akm dier iletkenle geri dner. Bu nedenle ntr iletkenin
enerji kayb ynnden bir rol olmaz. Ntr iletkensiz yldz bal hat sistemleri ile
gen bal hat sistemlerinde zaten faz iletkeni mevcuttur. Bu sebepten dolay her
iki hat sisteminde, enerji kayb faz iletkeninde meydana gelir.

ekil 5.3. Yldz bal hat sistemi

ekil 5.4. gen bal hat sistemi

26

Belirtilen nedenler dolaysyla enerji kayb ve buna bal olarak yaplacak kesit
hesabnda; hattn yldz bal bir hat sistemi olmas ve bu hatta ykn yldz veya
gen eklinde balanmas veya hattn ntr iletkensiz yldz bal veya gen bal
bir hat sistemi eklinde olmas herhangi bir deiiklik yaratmaz.
Trifaze bir hatla beslenen yk iin aktif g

N=

3.U . W ve yk tarafndan her bir faz iletkeninden ekilen akm

N
A. dir. Geen akm dolaysyla her bir faz iletkeninde meydana gelen
3.U

enerji kayb da
N = 3.R. 2 W olur.

(5.5)

Akm belli iken N ve S nin hesab

3.R. 2
N =
W ve buradan
k .S

3.l. 2
S=
k .N

Akm belli iken %n ve Snin hesab

%n =

3.100.l. 2
k .S

ve buradan

S=

3.100.l. 2
mm2
k .n.N

G belli iken N ve S nin hesab

N =

l.N 2
l .N 2
=
mm2
W
ve
buradan
S
k .S .U 2
k .N .U 2

(5.6)

27

G belli iken %n ve S nin hesab

%n =

100.l.N
100.l.N
ve buradan S =
mm2
2
k .n.U 2
k .S .U

(5.7)

5.4. Trifaze ve Monofaze Hatlarn Karlatrlmas

Aktif gc N olan bir alcy beslemek zere ekilen havai veya yer alt kablolu bir
hat, monofaze veya trifaze olabilir. Alak gerilim tesislerinde genellikle 3 kWa
kadar monofaze bu deerden daha fazla olmas durumunda gerek teknik gerekse
ekonomik ynden trifaze hatlar daha uygundur. Baz balklar altnda hesaplamalarla
belirtecek olursak.
Aktif gc N olan monofaze ve trifaze hatlarn uzunluk ve kesit ynnden ayn
olmas durumunda hatlarda meydana gelene gerilim dm ve enerji kayplarn
dikkate alr ve bunlarn oranlarn bulacak olursak, hatlarn birbirlerine nazaran
farklarn elde etmi oluruz. Muhtemel bir karkl nlemek zere, monofaze hatta
meydana gelen %e ve %n iin 1 indisini trifaze hatta meydana gelen %e ve %n
iinde 3 indisini kullanmamz yerinde olur.

Monofaze hat
N = U 1.1 .CosW

%e1 =

(5.8)

2.100.l.N
2
k .S .U 1

(5.9)

Trifaze hat
N = 3.U 3 . 3 .CosW ,

U 3 = 3.U 1

(5.10)

28

%e3 =

100.l.N
100.l.N
= %e3 =
2
2
k .S .U 3
3.k .S .U 1

(5.11)

%e1 2.100.l.N 3.k .S .U 1

= 6,
=

2
%e3
100.l.N
k .S .U 1

%n1 =

2.100.l.N
2
k .S .U 1 .Cos 2

%n3 =

%e1 = 6%e3 olur.

2.100.l.N
100.l.N
=
2
2
2
k .S .U 3 .Cos
k .S .U 1 .Cos 2

%n1
3.k .S .U 1 .Cos 2
2.100.l.N
= 6,
=

%n3 k .S .U 12 .Cos 2
100.l.N

(5.12)

S1 =

2.100.l.N
mm2
2
k .e .U 1

S3 =

%n1 = 6%n3

100.l.N
mm2
2
3.k .e .U 1

(5.13)

S1
3.k .e.U 1 .Cos 2
2.100.l.N
= 6, S1 = 6.S3
=

S 3 k .e.U 12 .Cos 2
100.l.N
2

S1 =

2.100.l.N
mm2
2
2
k .n .U 1 .Cos

S3 =

3.k .n.U 1 .Cos 2

2.100.l.N
S1 =

mm2 = 6,
2
2
100.l.N
k .n .U 1 .Cos

100.l.N
mm2
2
2
3.k .n .U 1 .Cos

S1 = 6.S3

Elde edilen sonulardan da grlecei zere, gc N olan bir alcnn trifaze bir hat
yerine monofaze bir hatla beslenmesi halinde, gerilim dm, enerji kayb ve kablo
kesiti ynnden 6 kat daha fark meydana gelmektedir. Bu da alclarn
beslenmesinde, enerjini tanmasnda ve datlmasnda, monofaze hatlar yerine
trifaze hatlar tercih edilmektedir.

29

5.5. ebekeler Ve Noktasal Yklerle Ykl Hatlar

5.5.1. Datm ebekeleri

Enerji datm sistemlerinde genel olarak ebeke; ky, nahiye, kasaba, ehir veya
yerleme veya i merkezlerinde bulunan alclarn elektrik enerji ihtiyalarn
karlamak amacyla tekil edilen ve muhtelif hat paralarnn bir araya gelmesinden
oluan bir hatlar topluluu olarak dnlebilir.
Yerleme merkezleri veya iyerlerindeki cadde, sokak, yol, meydan ve geitler
boyunca denen hat paralarnn birbirine eklenmesinden kollar ve kollarn birbirine
eklenmesinden de datm ebekeleri tekil edilirler. ebekenin tekilinde esas gaye,
alclarn teknik ve ekonomik ynden en uygun bir ekilde beslenmelerinin teminidir.
ebekeler akma, gerilime, beslenme durumlarna, ina ina ekline, alc trne gre
snflandrlrlar.
Birok Avrupa lkelerinde olduu gibi Trkiyede de enerjinin tanmasnda ve
datlmasnda alternatif akm, gerilim olarak ta alak, orta, yksek ve ok yksek
gerilim deerleri kullanlmaktadr. Abone, kuvvet ve d aydnlatmaya ait datm
ebekeleri; ihtiyaca gre yer alt kablolu, havai hatl veya havai kablolu veya da
bunlarn karm eklinde olmakta ve tek taraftan beslenecek ekilde yani dalbudak
ebekeler halinde yaplmaktadr.
5.5.2. Dalbudak ebekeler

Bugn iin Trkiye de ky, nahiye, kasaba veya ehir gibi yerleme merkezleri,
kamplar, siteler, kooperatif tesisleri, iftlikler, niversiteler, yatl blge okullar ve
benzeri durumdaki mstakil tesisler ile fabrikalar, imalathaneler ve tamirhaneler gibi
iyerlerinde uygulanan enerji datm ebekeleri, genellikle dalbudak veya radyal
diye isimlendirilen tek taraftan beslenen ebekelerdir. Bu tip ebekelerin
kullanlmasn salayan balca sebepler, ebekenin tesis bedellerinin ucuz, bakm ve
iletmelerinin kolay olmasdr.

30

Bu tip ebekelerde genellikle yklerin arlk noktasn tekil eden yerlere birer trafo
konmakta ve bu trafodan kan kollar yardm ile trafoyu merkez kabul eden
muayyen bir alan ierisinde kalan alclar beslenmektedir. Trafo says ihtiyaca gre
deimektedir. ebekenin nemli bir zellii, trafodan kan kollarn, iletken
kesitlerinin umumiyetle muayyen yerlere incelerek devam etmesidir. Yani trafodan
kan bir kolun kesiti muayyen bir mesafeden sonra, S1 gibi bir kesitten S2 gibi bir
kesite debilir ve duruma gre bu dme birka kere tekrarlanabilir.
Tek taraftan beslenen ebekelerde, trafolarn konaca yerlerin iyi seilmi olmas
gerekir. nk seilen yerlerin bir taraftan yklerin arlk merkezi olmas dier
taraftan da datm kolayl salamas gerekir.
5.5.3. Ring ebekeler

Bu tr ebekeler kapal olarak tesis edilir, ring ebeke ve gzl ebeke olmak zere
iki ksmda incelenir.
Ring

ebeke

birbirine

paralel

olarak

balanan

birden

fazla

besleme

transformatrnn kullanld ebeke tipidir. Ring ebeke tipinde besleme birden

fazla transformatrle yapld iin ebekenin herhangi bir yerinde oluabilecek bir
arza durumunda ebekenin tamam etkilenmez. Ring ebekelerde gerilim dm
azdr. ebekenin iletme gvenli fazladr. Ancak kurulum maliyeti yksektir.
Fazladan korunma elemanna ihtiya vardr. Ring ierisinde iletken kesitlerinin her
yerde ayn olmas maliyeti arttrr.
A ebekede tpk ring ebekede olduu gibi birden fazla besleme olduundan,
ebekenin herhangi bir yerinde oluacak arzada sadece arzal hattn enerjisi
kesileceinden dier alclar enerjisiz kalmaz. Arzal hat koruma elemanlaryla
devre d braklarak, arzas ebekeden bamsz olarak yaplabilir. Fakat a ebeke
tek ynden besleniyorsa dall ebeke gibi alclarn tamamn etkileyerek alclarn
enerjisiz kalmasna sebep olur.

31

A (gzl) ebekelerde alclar kesintisiz olarak beslenir, gerilim dm azdr,

byk gl alclar balanabilir. Ancak ebekenin kurulum, iletme ve bakmlar
zordur. ebekenin maliyeti yksektir. Fazladan koruyuculu dzeneklere ihtiya
vardr. Ksa devre akmnn etkisi byktr.

ekil 5.5. Ring tipi ebeke sistemi [12]

5.5.4. Enterkonnekte ebekeler

Kesintisiz bir enerji salamak ve mevcut enerji ihtiyacn karlamak iin elektrik
santrallerini ve btn ebekeleri birbirine balayan sistemlere enterkonnekte sistem
denir.
Bu tr santrallerde santral fark gzetmeksizin btn santraller sisteme dahil edilir.
Ayrca santrallerin bykl veya kkl sisteme dahil olmas iin engel tekil
etmez. Bu saya de lke genelinde btn ebekeler birbirine balanm olur. Bu
balanma ekli ile lkeler aras balantlarda kurularak enerji al verii salanr.
Enterkonnekte sistemde, arza meydana geldiinde sadece arzasz ksm enerjisiz
kalr.

32

Enterkonnekte ebekelerin verimleri yksektir. Sistemde kesintisiz enrji vardr.

Bundan dolay alclar enerjisiz kalmaz. Santraller ekonomik olarak alr. Yedek
generatr says azdr. Ancak sistemde ksa devre akm ok fazladr. Ksa devre
akmndan alclar etkilenebilir. Sistemin kararlln salamak zordur.

ekil 5.6. Enterkonnekte ebeke sistemi [12]

Tr : letim Trafosu Tr: Datm Trafosu

5.6. Noktasal Ykler Ve Noktasal Yklerle Ykl Hatlar

ekil 5.7. de grlen trafoya ait dalbudak ebekeyi, trafodan kan A, B ve C

kollarndan olumaktadr. Bunlardan en uzun kol C koludur ve bu kol B ve C
noktalarndan hem kesit deiikliine uram ve hemde yeni kollara ayrlmtr. Bu
kolun; AB, BC, ve CD noktalar arasnda kalan ksmn ana hat olarak kabul edersek
BE, BF, CG, ve CH noktalar arasnda kalan kollar C koluna ait ana hattn birer
branman durumunda olur.

33

Ana hattn AB, BC ve CD blmleri; S1, S2 ve S3 gibi birer sabit kesite sahiptir.
Branmanlarnda S1 gibi sabit bir kesiti olduunu dnmemiz mmkndr. Ana hat
ve branmanlarn getii gzerghlar zerinde bulunan alclar bu sabit kesitli hatlara
birer irtibat hatt ile balanrlar ve alclarn beslenmeleri bu hatlar ile temin edilir.

ekil 5.7. Alak gerilim ebekesi hat plan [1]

5.6.1. Noktasal yklerle ykl hatlarn kesit hesaplar

ebekeler, bir veya daha fazla saydaki trafo postalarna ait ebekelerden, her bir
trafo postasna ait ebekede, trafodan kan A, B ve C gibi kollardan ve her bir kolda,
muhtelif noktalardan noktasal yklerle ykl olan sabit kesitli hatlardan meydana
gelmektedir. Byle bir hattn kesit hesabnn nasl yaplaca bilinirse, trafodan kan
herhangi bir kolun ve dier kollarn ve bu suretle ebekenin tamamn oluturan
btn kollarn kesit hesabnn nasl yaplaca bilinmi olur. Noktasal yk adn
verdiimiz ve gerek gleri ve gerekse karakterleri birbirleri ile ayn veya farkl olan
N1, N2, N3, , Nn gibi toplu yklerle, muhtelif noktalardan ykl olan hatlara ait

34

kesit hesabnda da; mekanik mukavemet, snma, gerilim dm, enerji kayb
esasna gre kesit hesab yaplr.

ekil 5.8. Noktasal yklerle ykl hat sistemi [2]

l1, l2, l3, , ln : Alclar aras mesafe
L1, L2, L3, , Ln

: Alclarn besleme noktasna olan uzaklklar m.

i1, i2, i3, . in

: Alc akmlar A.

1, 2, 3, . n

: Hat paralarna ait akmlar A.

N1, N2, N3,. Nn

: Alc gleri W.

Nh1, Nh2, Nh3,.. Nh3 : Hat paralarna ait gler W.

Nh1 = N1 + N2 +.. Nn : l1 hat parasna ait hat gc. W.
Nh2 = Nh1- N1

: l2 hat parasna ait hat gc. W.

Nh3 = Nh2- N2- N1

: l3 hat parasna ait hat gc. W.

Nhn = Nn

: ln hat parasna ait hat gc. W.

: Ln uzunluundaki hattn kesiti mm2

: Ln uzunluundaki hatta meydana gelen gerilim

dm

: Gerilim dmn % deeri

1, 2, 3, . n : l1, l2, l3,, ln hat paralarndaki akm younluu

S1, S2, S3, Sn : l1, l2, l3,, ln hat paralarndaki iletken kesitleri
mm2
V1, V2, V3, .. Vn : l1, l2, l3,, ln hat paralarna iletken kesitlerin
hacim deerleri
V

: Ln uzunluundaki hattn hacmi

35

5.6.2. Mekanik Mukavemet Hesabna Gre Kesit Tayini

Alak gerilimli enerji datm ebekeleri, tamamen havai veya yer alt kablolu veya
da bunlarn karmndan meydana gelir. ebekeyi tekil eden hatlarn, yaralt
kablolu olmas halinde iletken kesitlerin mekanik mukavemet bakmndan kontrolne
ihtiya yoktur. nk plastik izolasyon ya da kt izolasyonlu yeralt kablolar,
mekanik mukavemete kar elik bandaj malzemesi ile korunmutur.
ebekenin dolaysyla da hatlarn havai olmas halinde durum deiir. Bir noktadan
ykl hatlarn mekanik mukavemet esasna gre kesit tayini iin snma, gerilim
dm, enerji kayb ynnden uygun grlen iletken kesitlerin mekanik mukavemet
ynnden de uygun olmas gerekir.
5.6.3. Isnma esasna gre kesit tayini

Alternatif akm ebekesinde snmaya gre kesit hesab yaplrken hatlarn monafaze
yada trifaze olmas dikkate alnr. nk snmaya sebep olan ve tehlikeyi yaratan
hat akmnn deeridir. Bu nedenle nce muhtelif noktalardan noktasal yklerle
ykl hatlarn hat akmlar bulunur ve ykleme tablolarndan programn otomatik
olarak setii kesitler kullanlr.
Akm belli iken U ve S nin hesab

U =

S=

2.Cos
k .S

2.Cos
k .U

lm.im =

lm.im =

2.Cos
k .S

2.Cos
k .U

Lm.im V

Lm.im

Akm belli iken % e ve S nin hesab

ve buradan

mm2

(5.14)

36

%e =

S=

2.100.Cos
k .S .U

2.100.Cos
k .e.U

lm.im =

lm.im =

2.100.Cos
k .S .U

Lm.im ve buradan

2.100.Cos
Lm.im mm2

k .e.U

(5.15)

G belli iken ve U S nin hesab

Nh1 = U .1.Cos , Nh2 = U . 2 .Cos , Nh3 = U . 3 .Cos , Nhn = U . n .Cos
N1 = U .i1.Cos , N 2 = U .i2 .Cos , N 3 = U .i3 .Cos , N n = U .in .Cos

Hat ve alc akmlar, bu g ifadelerinden bulunur ve U da yerine konulursa,

U =

S=

2
k .S .U

2
k .U .U

lm.Nhm = k.S.U Lm.Nm V ve buradan

2

lm.Nhm = k.U .U Lm.Nm mm2

(5.16)

G belli iken ve U S nin hesab

%e =

S=

2.100
k .S .U 2

2.100
k .e.U 2

m= n

2.100

m= n

lm.Nhm = k.S .U Lm.Nm V ve buradan

2

m =1

m=n

lm.Nhm =
m =1

2.100
k .e.U 2

m =1

m=n

Lm.Nm mm2
m =1

(5.17)

37

5.6.4. Sabit akm younluuna gre gerilim dm ve kesit hesab

Eit g katsayl noktasal yklerle ykl hatlardaki gerilim dm, sabit akm
younluuna gre hesaplamaya yarayan formllerin, doru akmdan tek fark cos
arpanndan ileri gelir. Bu nedenle dorudan sonularn yazlmas mmkndr.
U nun hesab
2. .Ln .Cos
k .U
A/mm2
V ve buradan =
k
2.Ln .Cos

U =

(5.18)

% e nin hesab
2.100. .Ln .Cos
k .e.U
A/mm2
ve buradan =
k .U
2.100.Ln .Cos

%e =

(5.19)

letken kesitlerin hesab

S1 =

, S2 =

, S3 =

, .., S n =

mm2 olur.

(5.20)

5.7. Monofaze Hatlardaki % e nin; k1, ve m1 Katsaylar Yardm ile Kesit

Hesab

Deiik g katsayl ykleri ihtiva eden hatlarda; hat glerine bal olarak, hatta
meydana gelen gerilim dmnn % deeri iin;

%e =

2.100.R0
U2

Burada;

m=n

lm.N hm
m =1

2.100. X L 0
U2

m=n

lm.N " hm
m =1

(5.21)

38

R0; Hattn 1 km. sinin cinsinden direncidir ve hat tertibinde kullanlan iletken
cinsine ve kesitine gre deiir.
U: ebeke iletme geriliminin V olarak deeridir. A.G ebekelerinde kullanlan
iletme gerilimini deeri; faz ntr aras iin 220Volt fazlar aras iin ise 380 Volt tur.
XL0 : Hattn 1 km. sinin cinsinden endktif reaktansdr. letkenin kesitine, hattn
tertibine ve kullanlan frekansa baldr.
% e iin denklem 8.7 deki ifadeyi A.G. ebekelerinde kullanlan iletken kesitlerine ve
iletken cinslerine gre daha pratik bir hale sokmamz mmkndr. Bilindii gibi % e
deeri iki ayr ifadenin toplamndan meydana gelmektedir. Denklem 8.7 de birinci
ksm aktif bileenin meydana getirdii gerilim dm, ikinci ksm ise akmn
reaktif bileeninin meydana getirdii gerilim dmdr. Birinci ksmn arpan; hat
iletken kesitine bal olmak artyla (k1), ikinci ifadenin arpan hat iletkeninin
kesitine ve ebeke frekansna bal olmak artyla (m1) gibi bir katsay ile gsterilir.
Bu durumda denklem
m=n

m=n

m =1

m =1

%e = k1 lm.N , hm m1 lm.N " hm

haline gelir.

Trifaze hatlar ise monofaze ebekelerdekinin hemen hemen aynsdr. Deien tek
ey k3 ve m3 katsaylarnda 2 arpannn bulunmaydr. Bu durumda trifaze
ebekelerde gerilim dm;

%e =

100.R0
U2

m=n

lm.N , hm
m =1

m=n

m=n

m =1

m =1

100. X L 0
U2

m=n

lm.N " hm
m =1

%e = k 3 lm.N , hm k 3 lm.N " hm

olur.

39

5.7.1. rgl bakr ve alminyum iletkenlerin kesitleri ve aplar hakknda

Alak gerilimli ebekeleri tekil eden hatlarda, saflk derecesi % 99,9 olan ve
elektrolitik sert bakrdan iml edilen iletkenler kullanlr. Bu iletkenlerin kopma
mukavemetinin en az 40 kp/mm2 olmas gerekir. 10 ve 16 mm2 kesitindeki iletkenler
som bakrdan olabilirlerse de bundan daha byk kesitteki iletkenlerin rgl cinsten
olma mecburiyeti vardr. 70 mm2 ye kadar olan rgl bakr iletkenlerde, iletken;
yedi damardan, 70 mm2 den 150 mm2 ye kadar olanlarda 19 damardan meydana
gelmektedir. A.G ebekelerinde ekonomik bakmdan 50 mm2 den daha byk kesit
kullanlmaz.
Havai hatl A.G ebekelerde tam alminyum iletkenler, bakr iletkenler yerine
tercihen kullanlmaktadr. nk ekonomik adan havai hatlarda alminyum
iletkenlerin kullanlmas daha avantajldr. Bu nedenle havai hatlarda iletken kesiti
hesaplamalarnda alminyum iletkenlere gre yaplacaktr. Havai hatl bir ebekede
iletken kesiti hesab yaplrken, mukavemet hesab dikkate alnr.
5.7.2. rgl alminyum iletkenlerin k1, m1 ve k3, m3 katsaylarnn hesab

rgl alminyum iletkenlerde k1, m1 ve k3, m3 katsaylar hesap edilirken deiik

kesitli iletkenler iin kullanlacak olan deerler izelgede verilmitir. Alminyum
iletken kesitlerinin hesabnda izelgede verilen deerler kullanlacaktr.
izelge 5.1. rgl bakr iletkenlerin k1, m1, k3, m3 katsaylar [12]
Anma
Kesiti
mm2
10
16
25
35
50
70
95

Bakr letkenin
Hakiki
Kesiti
letken
mm2
ap mm.
10
4,1
15,9
5,1
24,2
6,3
34,4
7,5
49,5
9,0
65,8
10,5
93,2
12,5

Monofaze Hatlar

Trifaze Hatlar

k1

m1

k3

m3

73,8.10-7
46,4.10-7
30,4.10-7
21,4.10-7
14,9.10-7
11,2.10-7
7,93.10-7

14,90.10-7
14,34.10-7
13,74.10-7
13,36.10-7
12,93.10-7
12,40.10-7
11,90.10-7

12,37.10-7
7,78.10-7
5,10.10-7
3,58.10-7
2,49.10-7
1,88.10-7
1,32.10-7

2,55.10-7
2,45.10-7
2,37.10-7
2,28.10-7
2,21.10-7
2,11.10-7
2,05.10-7

40

izelge 5.2. Tam alminyum iletkenlerin k1, m1, k3, m3 katsaylar [12]
Alminyum letkenin
Anma
Hakiki
Ad
Kesiti
ap Kesiti
mm2
mm.
mm2
21
ROSE 5.88 21,14
27
LILY
6,61 26,66
34
IRIS
7,42 33,65
42
PANSY 8,33 42,37
53
POPY 9,36 53,49
67
ASTER 10,51 67,45
85
PHLOX 11,80 84,99
107
OXLIP 13,25 107,30
135
DAISY 14,87 135,20
152 PEONY 15,96 152,10

Monofaze Hatlar
Bakr
Edeeri
mm2
13,30
16,78
21,09
26,57
33,73
42,32
53,52
67,50
85,17
95,66

Trifaze Hatlar

k1

m1

k3

m3

55,80.10-7
44,30.10-7
35,00.10-7
27,90.10-7
22,10.10-7
17,50.10-7
13,90.10-7
11,00.10-7
8,75.10-7
7,80.10-7

14,10.10-7
13,76.10-7
13,50.10-7
13,22.10-7
12,90.10-7
12,60.10-7
12,32.10-7
12,00.10-7
11,70.10-7
11,44.10-7

9,40.10-7
7,40.10-7
5,87.10-7
4,70.10-7
3,70.10-7
2,93.10-7
2,33.10-7
1,85.10-7
1,46.10-7
1,30.10-7

2,41.10-7
2,36.10-7
2,31.10-7
2,26.10-7
2,21.10-7
2,16.10-7
2,11.10-7
2,06.10-7
2,02.10-7
1,96.10-7

41

6. GELTRLEN BLGSAYAR PROGRAMININ MODEL

6.1. Genel

Aydnlatma program C++ programlama dilinde yazlm olup optimum aydnlatma

hesabn verim yntemine gre yapmaktadr. Bu programda, proje bilgileri ve
bunlarn kayt altna alnmas, aydnlatma hesab yzeylerin yanstma oranlar ve
klk tipine bal olarak yaplmakta ve tm ilemler kt olarak alnabilmektedir.
Bu programda grsellik n planda tutulmutur. Programdaki girdiler kullancnn
anlayaca ekilde oluturulmutur. Programda kullanc yaplacak herhangi bir
yanl ileme kar ynlendirilmitir. Program herhangi bir kurulum ilemi
gerektirmeden Windows tabanl btn bilgisayarlarda alabilir.
Program, Windows iletim sistemi zerinde alacak ekilde gelitirilmi grsel
tabanl bir programdr. Programlama dili olarak C++ kullanlmtr. Herhangi bir telif
hakk kstlamas bulunmayan genel yaygn lisansa sahip C++ derleyicileri
kullanlmtr.
Kablo kesitlerinin hesaplamas da excel de yaplmtr. Excel de yazlan program da
projede belirtilmesi gereken g bilgileri ve vaziyet planlarndaki mesafelerden
yararlanarak gerilim dm ve akm tama kapasitesine gre kablo kesit hesab
yaplmaktadr. Havai hat sistemlerinde de kablo kesit hesab mukavemet hesabna
gre yaplmaktadr. Kablo kesit hesaplarnda tezde belirtilen formllerden
yararlanarak. Excel de hcre ilerine yazlmtr. Gerilim dm ya da akm
tamada yanllk olmas durumunda hcre renkleri deierek kullancy
uyarmaktadr.
Bu programda da grsellik n planda tutulmutur. Programda ana pano yerleri
belirtilmi olup kablo kesitlerini excelin zelliin den yararlanarak seilmektedir.
Program yaplrken kablolarn havada ya da toprakta olmas hesaplamada dikkate
alnmtr.

42

6.2. Program Detaylar

6.2.1. Programlama dili

Aydnlatma Hesab Program nn yazmnda C++ programlama dili kullanlmtr.

Program, Microsoft Windows letim sistemi zerinde almaktadr. C++ derleyicisi
olarak, herhangi bir telif hakk kstlamas bulunmayan genel ortak lisans kapsamnda
olan cretsiz derleyiciler kullanlmtr. Aydnlatma Hesab Program Windows
zerinde alan grsel arabirimli bir program olmasna ramen, gelitirilmesi iin
kullanlan C++ dilinin grsel bir Windows program oluturmaya hazr bir yaps
bulunmamaktadr. C++ programlama ortam bu ynyle Windows ortamnda grsel
programlar gelitirmek iin retilmi olan ticari programlama ortamlar olan Delphi,
Visual BASIC vb. programlardan ayrlmaktadr. Ad geen programlama
ortamlarnda grsel arabirimleri hzl ve pratik bir biimde fazlaca kod yazm gerek
kalmadan oluturmak mmkn olmaktadr. Fakat C++ programlama dili kullanan
ortamlar iin bu ekilde hazr olarak sunulan bir grafik arabirim gelitirme ortam
mevcut deildir. C++ programlama dilinin yaps gerei, Windows ortamnda grafik
arabirimli programlar gelitirmek iin tamamen kod yazmna ihtiya duyulan bir
yntem geerlidir. Bu yntem balangta byk bir iyk gibi grnse de bir kez
gerekli yazlm ktphaneleri oluturulduktan ve C++ dilinin esnekliinden de
yararlanlarak hzl bir grafik arabirim oluturma yntemi elde edildikten sonra
benzeri grsel programlar gelitirmek olduka pratik olmaktadr.
C++ dili, Windows ortamnda grsel programlar gelitirmek iin gerekli olan grafik
arabirimden yoksun olma dezavantajna ramen birok avantaja sahiptir. C++ dili
yaps gerei ok gl, hzl ve bir ok duruma kolayca adapte edilebilen esnek bir
dildir. C++ haricindeki programlama ortamlarnn sunduu grsel arabirimleri,
hzlca

grsel

arabirim

gelitirme

avantajlarna

ramen

ou

durumlarda

programcya istedii tm detaylara mdahale etme olana tanmamtr. Programc

bu ortamlarda program gelitirirken ounlukla ortamn kendisine sunduu hazr
modllerle yetinmek zorunda kalmaktadr. Bu ynyle C++ ortamnda kolayca

43

yaplabilecek olan iler dier programlama ortamlarda ok daha uzun ura

gerektirmektedir.
Windows iletim sisteminde grsel programlar gelitirmek iin, C++ dili iin
balangta byk bir iyk gibi grnen grafik arabirim ktphanelerinin
oluturulmas ve grsel programlamaya uygun pratik bir mekanizmann gelitirilmesi
ilemi bir kez tamamlandktan sonra C++ dilinin avantajlar nplana kmaktadr.
C++ dilinin hata yakalama ve giderme mekanizmalar iyi bir ekilde kullanld
taktirde Windos ortamnda en karmak ilemlerde dahi kilitlenmeyen ve program
kullancsnn veri kaybetmesine neden olmayan salam yapl programlar
gelitirilebilmektedir. Ayrca zellikle byk miktarda ilem gcne ihtiya duyan
ve bu nedenle zellikle dng ilerinde hza dnk kod optimizasyonu gerektiren
durumlarda C++ dili mkemmel bir seim olmaktadr.
Excel program bir tablo ve grafik programdr. Bu yazlm genellikle matematiksel
ilemler, tablo ve grafik izimleri iin kullanlr.

Yaptmz kablo kesitleri

hesabnda grafik ve hesaplama bakmndan en uygun olan programlama dili excel

programdr.
6.2.2. Kayt Blmleri

Programda Proje Bilgileri blmnde, proje kapak sayfasnda gsterilecek olan

alan adlar ve deerler ile ileyen kii bilgileri blmnde yer alan Ad-Soyad,
Telefon, Faks, E-Posta, Firma ve Adres bilgileri kaydedilebilmektedir. Kaydedilen
bu bilgiler programn daha sonraki kullanmlarnda ykleme dmesine tklanarak
ekrana getirilebilmekte ve sonraki projelerde kullanlabilmektedir.
Ayrca ileride farkl projeler iin farkl kayt bilgileri oluturulabilmektedir. Program
herhangi bir kurulum ilemine ihtiya duymadndan, farkl projeler iin farkl
klasrler

oluturularak

Aydnlatma

Hesab

Program

bu

klasrlere

kopyalanabilmektedir. Bu ekilde altrlan programlar, kayt bilgilerini kendi

44

klasrlerinde tutmaktadrlar. Bylece farkl projeler iin kendilerine zg farkl kayt

bilgileri oluturulabilmektedir.

ekil 6.1. Programda proje bilgilerinin girilmesi ve kayt ilemleri

45

6.2.3. Program Detaylar

ekil 6.2. Aydnlatma hesap penceresi

Bu pencere zerinde yer alan grsel elemanlar programlama literatrnde Kontrol
olarak adlandrlmaktadr. Programda kullanlan Kontrol ler aada anlatlmtr.

Yukarda bir rnei grlen etiket kontrol, edit kontrollerini ve alan seim
kutusu kontrollerini ifade etmek zere kullanlmtr. Etiket kontrolleri, programn
kullancs ile etkileim gerektirmeyen statik kontrollerdir. Buna karn etiket
kontrollerinin yaz tipi, rengi, yaz bykl gibi zelliklerini deitirebilmeyi
salamak amacyla, arka planda Windows iletim sistemiyle iletiim halinde olan

46

kendilerine zg altprogramlar bulunmaktadr. Aada Aydnlatma Hesab

Programnda kullanlan farkl grnmlere sahip etiket kontrolleri grnmektedir:

ekil 6.3. Programdaki etiket kontrol detaylar

ekil 6.4. Programda edt kutu kontrol

Yukarda bir rnei grlen edit kutusu kontrol, kullancnn klavye aracl ile
veri girmesi gereken yerlerde kullanlmtr. Edit kutusu kontrolleri kullanc ile
etkileim halindedir. Kullancnn klavyeden girdii deerler analiz edilmekte ve
ilgili veri alan ile uyumsuz olan klavye kodlar edit kutusuna yanstlmamaktadr.
Aydnlatma Hesab Programnda, rnein Adres gibi kullancnn herhangi bir
rakam, harf veya noktalama iareti girebilecei edit kutularnda, kullancnn bast
her klavye tuu ekrana yanstlmaktadr. Fakat noktal say veya tamsay girilmesi
gereken Uzunluk veya Lamba says gibi edit kutularnda kullancnn bast
klavye tular analiz edilmekte ve duruma gre sadece rakamlar ile nokta iareti veya
sadece rakamlar kabul edilmektedir.
Windows iletim sisteminde Blgesel Ayarlar olarak noktalama iareti olarak
virgl veya nokta seili olabilmektedir. Yukarda saysal edit kutularnda sadece
nokta iaretinin kullanld belirtilmiti. Kullancnn nokta yerine virgle basmas
durumunda, program virgl noktaya dntrmekte ve saysal edit kutusuna nokta
olarak yazmaktadr. Bu ekilde, nmerik tu blmnde eer Blgesel Ayarlardan
dolay nokta yerine virgl etkin durumdaysa, kullancnn blgesel ayarlar
deitirmesine gerek kalmadan programn kendisi saysal edit kutular iin virgl
yerine ekranda nokta iareti basmaktadr.

47

ekil 6.5. Program da alan kutu

Yukarda bir rnei grlen alan seim kutusu kontrol de edit kutularnda olduu
gibi programn interaktif bileenlerinden biridir. Alan seim kutularnda edit
kutularndan farkl olarak kullancnn ekrandan klavye araclyla bir deer girmesi
deil, Mouse yardmyla daha nceden girilmi olan deerlerden birini semesi
salanr. Alan seim kutular iki trde olabilmektedir. Birinci tr yukardaki
rnekte grld gibi seilecek yaznn solunda seilecek eyi ifade eden
minyatr bir resim ieren alan edit kutulardr. kinci tr ise aada bir rnei
grlen sadece yazsal ifade ierenlerdir:

ekil 6.6. Programda kullanlan aydnlatma resimleri

Yukarda, programda kullanlan resim kontrolleri grlmektedir. Resim kontrolleri,
programlarda kullancy grsel olarak bilgilendirmek amacyla kullanlmaktadr. Bu
kontroller gerektiinde statik veya kullancyla etkileebilen dinamik bir yapda
olabilmektedir. Aydnlatma Hesab Programnda kullanlan tm resim kontrolleri
herhangi bir interaktif zellie sahip olmayan statik yapdadr.

48

Ayrca resim kontrolleri, grntledikleri resmin oluturulma yntemine gre de

ikiye ayrlabilir. erdikleri resim nceden oluturulmu hazr bir resim olabilecei
gibi (Bitmap grnt) programn almas srasnda izilerek ve/veya boyanarak
oluturulan bir resim de olabilir. rnein Aydnlatma Hesab Sonu Ekrannda
oluturulan resim, eldeki verilere gre program tarafnda izim ve boyama
fonksiyonlar kullanlarak oluturulmu bir resimdir:

ekil 6.7. Iklklarn yerletirilmesi

Yukarda rnekleri grlen dme kontrolleri, kullancnn Mouse ile zerlerine

gelip tklamas halinde alan bir altprograma sahiptir. Her dme kontrolnn
kendine zel bir altprogram bulunmaktadr. rnein leri yazl dme, bir
sonraki pencereyi grnr hale getirmekte ve mevcut pencereyi grnmez
yapmaktadr.

49

Yukarda, ii bo bir grup kutusu kontrol grlmektedir. Grup kutular, benzer

grevlere sahip eleri, kullancnn daha kolay ayrt edebilmesi iin gruplandrmak
amacyla kullanlmaktadr. Grup Kutularnda ayn amaca hizmet eden farkl trde
kontroller yer alabilmektedir. rnein Oda Bilgileri grup kutusu kontrol aada
grlen bileenleri iermektedir:

ekil 6.8. Aydnlatlacak meknn geometrik lleri

50

ekil 6.9. Tek pano beslemeli sistemde snma ve kesit hesab

Bu pencere zerinde yer alan grsel elemanlar programlama literatrnde Kontrol
olarak adlandrlmaktadr. Programda kullanlan Kontrol ler aada anlatlmtr.

ekil 6.10. Isnma hesabnda iletme durumu

letme durumu burada kablonun kullanm alanna gre kablonun tad akm
semek iin kullanlmaktadr. Kablolar toprakta ve havada olma durumuna gre
farkl akm tama kapasitelerine sahiptir.

ekil 6.11. Gerilim dmnde kesit hesab

51

Gerilim dmnde seilen kesitin optimum olabilmesi iin gerilim dm ve akm

tama kapasitesinin uygun aralklarda olmas gerekir. Bu da kablo kesitine baldr.
izelge 6.1. Kablolarn toprakta ve havada tad akm
Kablo Kesiti
4x6 mm2
4x10 mm2

Toprakta
55
74

Havada
57
78

3x16+10 mm2

97

80

3x25+16 mm
3x35+16 mm2

127
157

105
130

3x50+25 mm2

184

159

3x70+35 mm
3x95+50 mm2
3x120+70 mm2

227
275
313

202
244
282

3x150+70 mm2

353

324

399
464
523
600

370
435
481
560

3x185+95 mm
3x240+120 mm2
3x300+150 mm2
3x400+185 mm2

Programda toplam g projeden alnr. Talep faktr iin elde edilen izelgelerden
yararlanlr. Uzunluk ve kullanlan kablo ve kesit deerine gre gerilim dm
hesab yaplr.

Gerilim dm hesab yaplrken birden ok panonun olduu

durumda ele alnabilir.

ekil 6.12. ift pano beslemeli sistemde snma ve kesit hesab

52

ekil 6.12(Devam) ift pano beslemeli sistemde snma ve kesit hesab

ekil 6.13. pano beslemeli sistemde snma ve kesit hesab

53

ekil 6.14. ift pano beslemeli sistemde snma ve kesit hesab detay

ekil 6.15. A.G datm sistemlerinde mukavemet hesabna gre gerilim dm

54

ekil 6.16. Tek pano beslemeli sistem iin ak diyagram

55

ekil 6.17. ki pano beslemeli iin ak diyagram

56

ekil 6.18. pano beslemeli sistem iin ak diyagram

57

6.2.4 . Programda kt Alma

Programn sonu ekrannda Yazdr isimli dme yer almaktadr. Btn kt alma
ilemleri bu dme aracl ile yaplmaktadr.
Bu dmeye tklandnda yazdrma ilemiyle ilgili tm ayarlamalarn yaplabildii
bir yazdrma penceresi ekrana gelmektedir. Windows iletim sisteminde ykl olan
yazclarn listesi bu pencerede yer almakta ve varsaylan yazc otomatik olarak
seilmektedir. Kullanc eer isterse kt alma ilemi iin farkl bir yazc
seebilmektedir. Yine ayn pencereden yazc ile ilgili tm ayarlamalarn
yaplabildii ekranlara ulalabilmektedir. Kullancnn Tamam dmesine
tklamasyla birlikte, Proje bilgileri, Aydnlatma Hesab iin girilmi olan veriler,
hesaplama detaylar ve hesaplama sonular klk yerleim plan ile birlikte
yazcdan yazdrlmaktadr.
6.2.5. Aydnlatma Hesab

Aydnlatma Hesab Programnda detaylar ve kullanm ekli aklanacak olan

aadaki katsay referans tablosu kullanlmtr:
izelge 6.2. Aydnlatma hesabnda kullanlan oda oranlar
1.0, 0.25, 1.0, 0.17, 1.0, 0.16, 1.0, 0.20, 0.6, 0.14, 0.6, 0.11
1.5, 0.36, 1.5, 0.25, 1.5, 0.23, 1.5, 0.29, 1.0, 0.21, 1.0, 0.15
2.5, 0.44, 2.5, 0.33, 2.5, 0.32, 2.5, 0.40, 1.5, 0.27, 1.5, 0.20
4.0, 0.51, 4.0, 0.41, 4.0, 0.39, 4.0, 0.49, 2.5, 0.35, 2.5, 0.26
8.0, 0.58, 8.0, 0.53, 8.0, 0.50, 8.0, 0.62, 5.0, 0.46, 5.0, 0.34
1.0, 0.18, 1.0, 0.09, 1.0, 0.09, 1.0, 0.11, 0.6, 0.07, 0.6, 0.06
1.5, 0.30, 1.5, 0.16, 1.5, 0.15, 1.5, 0.19, 1.0, 0.13, 1.0, 0.08
2.5, 0.40, 2.5, 0.23, 2.5, 0.22, 2.5, 0.28, 1.5, 0.17, 1.5, 0.11
4.0, 0.47, 4.0, 0.30, 4.0, 0.29, 4.0, 0.36, 2.5, 0.24, 2.5, 0.16
8.0, 0.54, 8.0, 0.41, 8.0, 0.37, 8.0, 0.47, 5.0, 0.33, 5.0, 0.22

58

C++ programlama dili yapsnda ok boyutlu bir sabit dizisi olarak grlen bu
tabloda Oda tipi, Ik kayna tr ve Oda oranna bal olarak Aydnlk verimi elde
edilmektedir:
Tabloda iki tip oda bulunmaktadr. "Tavan %70 Ak, Duvar %50 Orta Ak" olan
oda tipine ait katsaylar tabloda ilk 5 satrda yer almakta, "Tavan %50 Orta Ak,
Duvar %30 Koyu" olan oda tipine ait katsaylar tabloda son 5 satrda yer almaktadr.
Tabloda, her oda tipi iin 6 tip k kayna yer almaktadr. Bunlar ikili say bloklar
(ilk say oda oran, ikincisi aydnlk verimi) eklinde toplam 6 stun olarak tabloda
yer almtr. Bu k kayna tipleri srasyla Direkt, Yar Direkt, Datlm,
Serbest Datm Yapan, Yar Endirekt ve Endirekt k kaynaklardr.
rnein, "Tavan %70 Ak, Duvar %50 Orta Ak" oda tipi ve Direkt k kayna
iin tablodan 1.0, 0.25 ikilisini alyoruz. Bu ikilinin ilk says oda oran,
ikincisi aydnlk verimidir.
Tabloda her bir k kayna iin 5 adet ikili bulunmaktadr. Dier bir deyile
elimizde 5 adet referans bulunmaktadr.
rnein "Tavan %70 Ak, Duvar %50 Orta Ak" oda tipi ve Direkt k kayna
iin tablodan elde edeceimiz 5 adet referans aadaki gibidir:
1.0, 0.25
1.5, 0.36
2.5, 0.44
4.0, 0.51
8.0, 0.58

Bu referanslarda ilk deerler olan oda oranlarndan ikinci deerler olan aydnlk
verimlerine ulamaktayz.

59

Doal olarak, Aydnlk Hesab Programnda kullancnn girecei veriler

sonucunda hesaplanan oda oranlar, bu tablodaki oda oranlaryla byk ihtimalle
ayn olmayacaktr. Dolaysyla herhangi bir oda oranna karlk gelen aydnlk
verimini elde edebilmek iin tablodaki veriler yardmyla dorusal enterpolasyon
yapmak gerekmektedir.

60

7. AYDINLATMA ve HESAPLAMALAR
7.1. Genel

Ergonomi, insann anatomik, fizyolojik ve psikolojik boyutlarn inceleyen ve bu

verilere bal olarak, rn tasarlamasna katkda bulunan bir bilim daldr. Buradaki
ama, bir yandan insan verimi ve konforunu arttrmak dier yandan tasarlanan
evrenin insan iin gvenli olmasn salamaktr.
Bir k retecinden kan k enerjisini nlar ile istenilen yne gnderilerek,
istenilen yerlerin, cisimlerin gsterilebilmesini, belirtilmesini, ayrt edilebilmesini ve
renklendirmesinin salanmas ilemlerinin hepsine birden aydnlatma denir.
Grme ve grmeyi k enerjisi ile salayan bir uygulamadr. Ik bilgisi yardm ile
n gere ve renkler zerinde ve iindeki fiziki deiikliklerinin etkilerini, iyi
grn salamasn, k kaynaklarnn amaca uygun seilmesini, kullanlmasn
aratran ve uygulayan bir bilim ve teknik daldr.
Ik cisimleri grmemize ve renkleri ayrt etmemize yarayan, doada rastlanan radyo
dalgalar, kzl tesi nlar, mor tesi nlar rntgen ve gama nlar gibi
elektromanyetik dalgalardan biridir. Bir cismin grlebilmesi iin k yaymas veya
yanstmas gerekir.
7.1.1. Grme

nsann duygusal ve algsal veri kapsamnda, aydnlatma ile grsel alglama nemli
bir yer tutmaktadr. Btn alglamalarn

%80 ile % 90 grme ile

gerekletirilmektedir. Grme duyumlar ise, renk ve k uyaranlar meydana

getirmektedir.
Grme k enerjisi nlar ile salanr. Doal veya yapma bir k retecinden
dorudan doruya veya yansyarak gelen nlarn gze ulamas grmeyi salar.

61

Aydnlatmann birinci amac iyi grmeyi salamaktr. Grlecek veya gsterilecek;

ekil, cisim, renklerin doru olarak seebilmektir.
Gr uzun sre yorulmadan, zorlanmadan ve yanlgsz srdrmeyi salayan,
ruhsal uyumu kolaylatran, kullanm amacna uygun olarak seilmi armatrlerle
oluturulmu alanlar ise doru aydnlatlm alanlardr.

Mimari zellikler

Meknsal Kurgu

levsel zellikler

Ortam iin gerekli

aydnlk dzeyinin tespiti

Komu meknlarn
aydnlk dzeyinin

alma Dzlemi
Yksekliinin
Belirlenmesi

Uygun
Armatrlerin

Renk zellikleri

Kamamay
nleyen montaj

Armatrlerin
Yerletirilmesi

Uygun Glgeleme
Salayan Montaj

ekil 7.1. Ergonomide aydnlatma sistemi tasarm [3]

Yukardaki blok diyagramnda grld zere aydnlatmas yaplacak mekan iin
gerekli olan zellikler belirtilmitir.
7.1.2. Mimari zellikler

Mimar yaplan projeleri hazrlarken mimari ve fonksiyonu ynnden olduu gibi

aydnlatmas ynnden de sorumludur. nk yapnn fonksiyonu ve bulunduu
blgenin zellikleri gz nnde tutarak hazrlayaca mimari projede yapy dardan
belirtecek, ieride blmlerde kendi zelliine ve fonksiyonuna gre uygulanabilen

62

aydnlatma ekillerini de aratrp, semesi ve bunlarn mimarisiyle birletirilmesi

gerekir.
Mimar burada belirtilen ileri yaptktan sonra geriye kalan ksmda armatrlerin
yapya yerletirilmesi, armatrler arasndaki mesafenin ne kadar olaca, kullanlan
armatre gre armatr saylar farkllk gsterecektir. Bunlarda gz nne alnarak i
meknlarn zelliklerine baklacak olursa. [3]
Oturma odalarnda, gz yormayacak aydnlk dzeyi; scak k renkleri kullanlarak
endirekt aydnlatma yoluyla salanmaldr. Armatrlerin ekran gibi yansma
yapabilecek objelere gre konumlandrlmas gerekir. Bu blm lokal aydnlatma ile
desteklenerek, orada daha yksek bir aydnlk seviyesi salamak faydal olacaktr.
Oturma odalarnda kuvvetli halojen lamba kullanmaktan kanmak gerekmektedir.
TV seyrederken ortamda bir miktar aydnlk dzeyi salanmaldr. Dimmerlenebilir
armatrlerle bu imkn salanabilir.
ocuk odas iin genel aydnlatma iin tavandan yanstarak endirekt aydnlatma
kullanlmal, kitap okuma iin baucu aydnlatmas yaplmaldr ve dimmerlenebilir
alanlarn tercih edilmesi faydal olur. Dolabn 5080 cm. nne yerletirilecek
ynlendirmeli armatrlerle renk geri verimi, iyi k kaynaklar kullanlarak dolap
n aydnlatmas salanabilir. ocuk odalarnda homojen olarak yeterli aydnlk
dzeyi salanmaldr.
Yemek odas ok byk deilse masa zerine blgesel aydnlatma yeterli olur.
Byk salonlarda genel aydnlatma da uygulanmaldr. Scak renkli k kaynaklar
kullanlmal ve masa zerinde yksek aydnlk dzeyi salanmaldr. Masa zerinden
0.90 -1m. Ykseklikte olacak ekilde tavandan asl lambalar ideal aydnl
salayacak ve masada oturan kiilerde kamama yapmasn engelleyecektir. Yemek
odalar iin gerekli aydnlanma iddeti 100 lux dr.

Koridorda k kaynaklarn koridor boyunca dizmek uygundur. Tablo, duvar

aydnlatmas iin ynlendirilmeli armatrler ya da tablo aplikler kullanlabilir. Geni

63

al armatrler kullanlmal, koridorla odalar arasnda ok byk aydnlk seviyesi

fark olmamasna dikkat edilmelidir. Birbirine gei yaplan alanlarn arasnda
maksimum 3 kat aydnlatma dzeyi fark olmaldr.

Koridorlar iin gerekli

aydnlanma iddeti 100 lux dr.

Mutfak evin dier blmlerine gre daha yksek aydnlk seviyesi salamak,
kullanm kolayl asndan faydal olacaktr. Dolap altnda kullanlacak floresan
tipi armatrlerle tezgah stnde lokal aydnlatma yaplabilir. Genel aydnlatma,
sarkt veya sv st caml tipte armatrlerle ve scak renkli k veren lambalar
kullanlarak

salanabilir.

Kompakt

floresanlarla

gerekli

mekn

aydnl

salanabilir. Dolap ierisinde dekoratif amal, noktasal aydnlatma yaplabilir.

Mutfak iin gerekli aydnlanma iddeti 300 lux dr.
Banyoda neme dayankl sva st armatr ve aplikler kullanlabilir. n caml
armatr veya kapal tip lambalar seilmelidir. Ayna nlerine n gz almasn
nlemek amacyla armatrler aynann iki yanna konulmal, n geli
dorultusuyla bak dorultusunun geni a yapmas salanmaldr. Ya da k
kaynaklar byk yzeyli seilerek, gl noktasal tek kaynaktan kanlmaldr.
Ama aynay deil, kiiyi aydnlatmaktr. Buna gre armatr yerleimi
belirlenmelidir. Banyoda genel aydnlatma iddeti 100 lux, ayna nnde 500 lux
olmaldr.
7.1.3. Ortam iin gerekli aydnlk dzeyi

Aydnlatma teknii; meknlarda iyi grsel sonular ve iyi bir k ortam salayacak
biimde belirlenmi kurallara uygun olarak, deiik k kaynaklarndan yararlanma
ilkesine dayanmaktadr. Meknlarda iyi bir aydnlatma gerekletirilebilmesi iin
dikkat edilmesi gereken hususlar;
Aydnlatma yaplacak mekna uygun bir aydnlatma dzeyi seilmelidir.
Meknlarda kullanlan malzemenin biim ve ayrntlarnn alglanabilmesi iin,
k ynelimi salanmaldr.

64

Meknlarda bulunan duvar ve tavan ya da dier yzeylerin kirlenmesi ile bu

yzeylerin grnmnde azalmalar meydana gelmektedir. Kirlenme faktr
aydnlatma iin nemli bir unsurdur.
Ik etkinlii ve verimlilii yksek aydnlatma gereleri kullanlmaldr.
Meknlarda tavanla ve duvarlarda kullanlan malzemenin yanstma katsays
dikkate alnmaldr.
7.1.4. Aydnlatma Ekonomiklii

Bir aydnlatmann ekonomik olup olmad, ilk tesis masraflar, iletme masraflar ve
aydnlatmann sonucu incelendikten sonra anlalr. lk tesis ve iletme masraflar
bakmndan, rnein tesisatn akkor telli lmba veya floresan lmba ile yaplmas
durumunda hangisinin daha ekonomik olduu ve aydnlatma sonucu bakmndan da
aydnlatmann isteklere ve standartlara ne derece uygun olduu aratrlr. Biliyoruz
ki bir aydnlatma tesisat, ne kadar iyi ve standartlara uygun yaplrsa gzn grme
yetenei de o kadar byk olur. yi aydnlatlan bir yerde iin verimi ve kalitesi artar;
younluk azalaca iin kazalarda azalr. Bu yzden iyi bir aydnlatma daima
ekonomiktir.
izelge 7.1. Bir dizim evinde eitli aydnlk iddetleri dizme gleri ve masraflar
[10]
Yapay Aydnlatma

Doal Ayd.

300 lx

100 lx

1621

1634

1460

1250

Dizgi hatas (%)

0,6

0,6

0,75

1,4

Mrettibin alma gc (%)

100

100

90

77

1 saat

1 saat

1621 harfin dizgi masraf (2 TL/saat)

2,22

2,6

1622 harfin dizilmesi iin aydnlatma

masraf (40 kr/kWh)

0,09

0,032

0,008

2,00

2,10

2,26

2,60

Bir saatte dizilen harf says

1621 harfin dizilme sresi

Toplam masraf (TL)

20 lx

1 saat 7 1 saat 18
dak.
dak.

65

izelge 7.2. eitli mekanlar iin gerekli olan aydnlatma iddeti.

YER

GENEL
lux

KONUTLAR
Oturma Odalar

50

Mutfaklar
Yatak Odalar

125
50

Giri hol,merdivenler,at
kar,ambar,garajlar
BROLAR
Resim
brolar,kadastro,harita
Projeler,teknik
resim,mimari
Dekoratif resim ve krokiler
Muhasebe ile ilgili aygtlar
Hesaplamalar

50

YER
MAAZALAR
Vitrinler
Byk kentlerdeki satn alma
merkezleri(genel aydnlatma)
Spotla ek aydnlatma
Dier yerlerde (genel aydnlatma)
Spotla ek aydnlatma

2500

Maaza Mekan

750
500
500
400

Byk maazalar
Byk kentlerin ticaret merkezleri
Dier yerler
DEPOLAR
Genel maazalar(az uranan
blmler)
Fabrika Maazalar(ok uranlan
blmler)
Byk paralarn yeri
Kk paralarn yeri
ok kk paralarn yeri
MZELER
Tablolar(blgesel aydnlatma)
Heykel ve dier nesneler
TYATROLAR
Giri ve fuaye
Salon
Orkestra yeri
BADETHANE
SNEMALAR
Giri ve kasa
Fuaye
Salon

Daktilo odas

500

Belgelerin bulunduu salon

Ynetim brolar
Bekleme salonlar
Konferans salonlar
Kantinler
OKULLAR
Yuvalar, anaokullar
Snflar
Jimnastik salonlar
lkokullar, snflar
Deney snflar
Toplant salonu
Jimnastik salonu
Meslek Okullar
Bime ve tleme salonlar
Mutfaklar

100
250
150
200
150
100
200
100
250
300
150
150
400
250

GENEL
lux
1000
1000
5000
500
2500

500
500
250

25

50
100
200
150
400
200
50
100
80
200
50
100

66

7.1.5. Aydnlatmada yzeylerin etkisi

Bir hacimde yaplan eylemlerle ilgili alma dzleminde youn grme koullarnn
salanmasnn yannda, mekan snrlayan i yzeylerin, aydnlatma aygtlarnn ve
yzeylerin birbiri ile ilgili klk ve renk kartlklar ile ilgilidir. mekanlardaki
yzeyleri ak ya da koyu olmas yani, zerine gelen az ya da ok yanstmas
aydnlatma bakmndan ok nemlidir. rnein, ayna gibi parlak yzeylerin
yanstmasyla ilgili fiziksel zellikler iyi bilinmedii zaman i mimaride yanl
kullanmlar olabilir.
Donuk yzeyler ise, zerine gelen yaynk olarak yansttklar iin, her
dorultudan kolaylkla alglanabilir. Bu tr yzeylerin ak ya da koyu olmas yzeye
gelen n az ya da ok yansmasn salar. Dolaysyla, ayn k altnda
aydnlatldklar zaman yanstma arpanlar deiik olan bu yzeylerin grnrlkleri
(klklar) de ayr olur. Bu nedenle hacimde kimi yzeyler daha ok, kimi yzeyler
daha az kl olarak alglanr.
Mekn da kullanlan malzemelerin yanstma faktr (arpan) ; yzey zerine den
n yansma orann belirtmektedir. Aydnlatma sistemi planlamasyla yksek
yanstmal malzeme ve renk kullanlan meknlar, daha verimli aydnlatlmakta ve
dk yansmal odalardan daha geni ve scak grnmektedir. Bu nedenle,
meknlarda aydnlatma yaplmadan nce malzemenin yanstma zelliinin bilinmesi
gerekir.
Aydnlatma planlamasnda, yksek yanstmal malzeme ve renk kullanlan meknlar
dk yanstmal malzeme ve renk kullanlan meknlara gre daha verimli
aydnlatlmakta ve dier meknlara gre daha geni ve scak grnmektedir.

67

izelge 7.3. Mimari yapda kullanlan renklerin yanstma % deerleri

Renk
Yanstma %
Sva(ak)
47
Kire Svas
47
Al, Sva
78
Mermer
68
Kat
78
Metal
80
Mine
64
Beton
27
Ahap(koyu renk)
15
imento
27
Cam
6
Tula
20
Ahap(ak renk)
52
Yeil Bej
52
Bej
49
Kum Sars
46
Sinyal Sars
50
Altn Sars
43
Bal Sars
31
Msr Sars
38
Nergis sars
39
Ak krmz turuncu
40
Trafik turuncu
24
Sinyal turuncusu
23
Derin turuncu
30
Ayva turuncusu
26
Ate krmzs
12
Sinyal krmzs
11
AL pembe
11
Yakut krmzs
9
Mor krmzs
7
arap krmzs
7
Siyah krmzs
Pas krmzs
Kahverengi krmzs
Bej krmz
Domates krmz
Ak mavi
Kobalt mavisi

5
8
8
32
12
23
6

Renk
Yanstma %
Kahverengi bej
28
Limon sars
49
nci beyaz
72
Fildii
59
Ak fildii
69
Kkrt sars
72
Safran sars
51
inko sars
65
Gri bej
31
Zeytin sars
30
Kolza sars
55
Trafik sars
56
Toprak sars
33
Kri sars
26
Kavun sars
49
Katrtrna sars
44
Dalya iei sars
46
Solgun sars
45
Sar portakal
29
Krmz portakal
18
Solgun turuncu
36
Saf turuncu
25
Gl Kurusu
28
Ak gl
45
Mercan krmzs
14
Gl
22
iek krmzs
19
Trafik krmzs
14
Ayva krmzs
26
Ahudu krmzs
13
Dou krmzs
14
Krmz eflatun
18
Krmzms
meneke
12
Erika meneke
25
Parlak mavi
15
Gri mavi
7
Gk mavisi
12
Kzl mavi
9
elik mavisi
5

68

7.1.6. Iklklarn seilmesi

Iklk seiminde aydnlatmas yaplacak meknn yukarda belirtilen gerekli olan

aydnlatma lux deeri ve mimarisine baklarak armatr seimi yaplr. Aydnlatma
aralarnn detaylar, yap elemanlar ile birlemeleri zorunludur. nk aydnlatma
aralar ve elemanlar artk yapnn esas elemanlar olmutur. Bunun yan sra
kullanlacak armatrn zelliklerinin bilinmesi gerekir.
Aydnlatma klklar k reticilerin yaynlad nlar, aydnlatma aracna ekline
yapld gerecin cinsine ve rengine gre; yanstr, geirir datr, toplar, renklendirir,
yneltir. Fakat bu iler yaplrken Ik aksnn bir ksm da ara tarafndan yutulur.
7.1.7. Iklklarn yerletirilmesi

Ik reticilerinin duvar ve tavanlarda akta ve gizli yerde olmas, aydnlatma

aralar yerlerinin uygun seilmesi ve k reticilerinin aydnlatma alanna uzaklk
ve yaknl da aydnlatma verimini etkiler.
Aydnlatma aralarn genel olarak aydnlatma ekline gre tavanda en verimli ve en
kaliteli aydnlatma salayacak ekilde yerletirilmesine ait oda lleri ile
aydnlatma aralar ve ask uzunluklar arasnda aadaki balantlar vardr.
Yap iinde yap dnda, rutubetli yerlerde, yap mimarisini yanstmay salayan,
amaca uygun aydnlatmay belirleyen aydnlatma aralar tavanlara asl, gml,
yar gml, yapk, kollu veya hareket edebilen ekilde montaj yaplabilir.
Montaja gre de aydnlatma hesab deiir.
Gz kamamasn balca etmen etkiler. Bunlar, klklarn yerletirilme
ykseklii, odann ekli ve boyutlar, klklarn yerletirilme konumlardr. Gz
kamamasna yol amayacak klk dzeyi saptanrken odann boyutlar ve kln
yerletirilme ykseklii gz nne alnr. Yerletirme ykseklii azaldka gz
kamamas riski oalr.

69

0.80

ekil 7.2. Aydnlatmann verimini etkileyen ller

r: lmbann tavana en verimli ask uzunluu
l: lmbalarn alma dzlemine uzakl
a: lmbalarn ara uzakl b= a/2 ye yaklalr.
h: tavann alma dzlemine uzakl
H: oda ve tavan ykseklii

7.1.8. alma dzlemi yksekliinin belirlenmesi

zerinde ilem yaplan cisim ve yzeylerin gereinden fazla veya az

aydnlatlmasnn, esas iin grlmesini gletirdii aktr. Ayn zamanda gz
uyumu da zorlaacaktr. Nesnelerin net olarak grebildii en yakn mesafe ya
guruplarna gre aadaki gibi snflandrlmtr.
16 ya iin 8cm.
22 ya iin 12,5 cm
44 ya iin 25 cm
50 ya iin 50 cm
60 ya iin 100 cm (1)

70

Uygun aydnlatma iin ise masa ve i grme yzeyinin ykseklii doru

belirlenmeli, oturma ykseklii ile arasndaki fark doru deerlendirilmelidir.
7.2. Baz Aydnlatma Aralar Ve zellikleri

Resim 7.1. Klasik 150W akkor lmba [7]

Yap
1. rn kodu A CL 150
2. effaf
3. 230 V alma gerilimi
4. E27 duylu
5. 2200 lm. k aks

Resim 7.2. Halojen 150W lmba [7]

Yap
1. 2000 saat mrl
2. effaf

71

3. 230 V alma gerilimi

4. E27 duylu
5. 2500 lm. k aks

Resim 7.3. 15W kompakt floresan lmba [7]

Yap
1. rn kodu DELL LL 15W/860
2. 1500 saat mrl
3. 230 V alma gerilimi
4. E27 duylu
5. 855 lm. k aks

Resim 7.4. 15W floresan lmba [7]

Yap
1. rn kodu DELL LL 15W/865
2. 3000 saat mrl

72

3. 230 V alma gerilimi

4. G5 duylu
5. 2400 lm. k aks
6. 136 mm uzunluk

Resim 7.5. 24W floresan lmba [7]

Yap
1. rn kodu FQ 24W/60
2. 3000 saat mrl
3. 230 V alma gerilimi
4. G5 duylu
5. Krmz renk veriri
6. 1500 lm. k aks
7. 136 mm uzunluk

73

Resim 7.5. 24W yeil renkli floresan lmba [7]

Yap
1. rn kodu FQ 24W/66
2. 3000 saat mrl
3. 230 V alma gerilimi
4. G5 duylu
5. Yeil renk verir
6. 2500 lm. k aks
7. 136 mm uzunluk
7.3. Aydnlatma ekilleri

Kullanlan aydnlatma aracna bal olup, bu k retecinden kan nlarn aratan

gemeyen, geen ve yansyanlarn, aa doru giden ile yukar doru giden nlar
arasndaki orana verilen addr. Aydnlatma ekilleri direkt, yar direkt, dank, yar
endirekt, endirekt aydnlatma olmak zere 5 ksmda incelenir.
7.3.1. Direkt aydnlatma

Ik retecinden kan nlarn bir blm dorudan doruya, bir blm de

aydnlatma aracnn yardm ile aydnlanacak alana gnderildii iin en yksek
aydnlatma verimi salanr. Ancak kesin snrl sert glge yapar eit aydnlk olmaz.

74

Fazla yansma olur. Yansma gz kamamasna neden olduundan dolay gzler

yorulur ve ba ars yapar. Bu sakncalar azaltmak iin tavanda k retecinin
saysn arttrarak ve reticiyi aydnlatma aracnn iinde derine koyarak ve k ana
dorultusunu bilinli saptayarak bunlar nlenebilir.
Direkt aydnlatma genel olarak yksek tavanl yaplarda, tavanlarn grnmesi
gerekli olmayan ve devaml k kullanlan atlye, imalathane, fabrika v.b gibi
binalarda kullanlr.

Resim 7.6. Direkt aydnlatma armatr [13]

7.3.2. Yar direkt aydnlatma armatr

Aydnlatma aracndan bir ksm nlar duvar ve tavanlara yaylarak buralardan

yansyarak aydnlatma alanna geldiinden glgeler yumuar sert hudutlar kalkar,
kamama azalmaya balar, verimi olduka yksek olduundan ucuz bir aydnlatma
eklidir. Ancak k retecinden kan nlarn bir ksm tavan ve duvarlara
gittiinden bu gerelerin cinsine ve rengine gre yutulduundan aydnlatma verimi
der.
Endirekt aydnlatma tavan ykseklii normal olan yaplarda, lokanta, yemek odas,
maaza gibi yaplarda fazla aydnla gereksinme duymakla beraber duvarlarn
grlmesi istenen iyerlerinin aydnlatlmasnda bu ekilde aydnlatma kullanlr.

75

7.3.3. Dank aydnlatma

Ik retecinden kan k nlar her ynde daldndan mhim ksm duvar ve

tavanlardan yansyarak aydnlatma anlamna gelir. Bu nlar glgeleri aydnlatarak
yumuatr. alma alanndaki glge, yansma ve kamama azalm olur. Ancak k
nlar duvar ve tavanlardan yansyarak geldiinden verim der, glge, yansma,
kamama, az da olsa vardr.
Dank aydnlatma genellikle okul, bro, ktphane, hastane gibi yksek tavanl ve
dekoratif olmayan yerlerde uygulanan sakncalar az bir aydnlatmadr. Uzun sreli
okuma, yazma ve izme olmayan ilerde kullanlan aydnlatma eklidir.
7.3.4. Yar direkt aydnlatma

Ik retecinden kan nlarn ou, tavan ve duvarlardan yansyarak, az ksmda

aydnlatma aracndan geerek aydnlatma alanna gelindiinden, btn tavan alan ve
bir ksm duvarlar artk k retici durumundadr. Aydnlatma alannda glgeler,
yansma ve kamama yok denecek kadar azdr.
Yar direkt aydnlatma yansyarak yaplan bir aydnlatma ekli olduundan duvar ve
tavanlarn yuttuu nlar dolays ile aydnlatma verimi dk pahal bir aydnlatma
eklidir.
7.3.5. Endirekt aydnlatma

Aydnlatma k retecinden kan nlarn tamam duvar ve tavanlardan yansyarak

aydnlatlacak alana geldiinden, artk nokta k retici yerine byk bir k retici
yzey meydana gelir. alma yzeyinde birbirine eit aydnlk ounluu salanr,
glgeler, gz yoran yansma tamamen yok olmutur. Ancak aydnlatma verimi
dk olduundan kuruluu ve iletme masraf en fazla olan aydnlatma eklidir.

76

Endirekt aydnlatma dekoratif tavan ve duvarl yerler ile daimi alma olmayan,
fazla k istenmeyen gece kulb ve benzeri yerlerde kullanlmaktadr.

Resim 7.7. Endirekt perfore reflektrl armatr [13]

7.4. Aydnlatma Teknii Temel Byklkleri

Aydnlatma teknii, a ve aydnlatmacla ait hesap, lme ve deerlendirmeleri

yapabilmek iin aadaki temel byklkleri tanmlanm ve kabul edilmitir.
7.4.1. Ik aks

Ik aks, alan gibi bir byklk, yani nicel bir kavram olup, birimi lmen (lm) dir.
Bylece aydnlk nicelii birimi de lmen bl metrekare (lm/m2) olarak
tanmlanm olur. Ik aks ile gsterilir. Birimi lmendir. Ik aks genel olarak
dzgn yaylmaz; uzayn farkl dorultularnda younluu farkldr.
Bir k kaynann k aks, bu k kaynandan kan ve normal gzn grmesine
ait spektral duyarllk erisine gre deerlendirilen enerji aksna denir.

77

ekil 7.3. Ik aksnn ematik gsterimi [8]

7.4.2. Ik miktar

Ik miktar Q ile gsterilir. Birimi lmen saniye veya lmen saattir. Bir k
miktarnn k aks ve bunun etki sresi ile orantldr.

ekil 7.4. Ik miktarnn ematik gsterimi [8]

7.4.3. Ik iddeti

Ik iddeti I harfi ile gsterilir. Birimi candeladr (cd). Noktasal k kaynaklar iin
tanmlanr ve dorultuya bal bir byklktr.
a

: Hesab yaplacak alann genilii m.

: Hesab yaplacak alann uzunluu m.

78

: Aydnlatmas yaplacak alann ykseklii m.

: Ik kaynann alma dzlemine olan ykseklii m.

hd

: alma dzleminin zeminden ykseklii m.

: verim

: Bakm ve iletme faktr

E0

: Aydnlatmas yaplacak alan iin gerekli k aks lx.

: Gerekli toplam k aks lm.

: Lmbann verdii k aks lm.

: Aydnlatlacak blgenin alan mm2

: Tavann beyaz ve duvarlarn olduka beyaz olduu durumu

: Tavann olduka beyaz ve duvarlarn koyu olduu durumu gsterir.

Aydnlatma hesab, i ve d aydnlatma tesislerinde baka baka yollardan yaplr.

Genel olarak i aydnlatmada k aks yntemi kullanlr. Eer aydnlatlacak
yzeyin sadece ortalama aydnlk dzeyinin hesab yaplacaksa, hesaplamalar k
aks yntemi ile yaplr. Ik aks yntemi ile yaplan hesaplamada verim yntemi
kullanlr.
Verim yntemine verim veya kullanma faktr yntemi denir. Bu yntem daha ok
i aydnlatma tesislerinde kullanlr. Bu yntemde duvar ve tavann yanstma %
delerine ve alma dzleminin ise tam olarak yutup yutmadna baklr.
Aydnlatma sistemi nlarn maruz kaldklar yansmann cinsi ve benzerleri ne
olursa olsun k kaynaklarndan kan 0 toplam k aksnn tamam S alma
dzlemine der ve orada yutulur. Bu durumda aydnlatlacak mekndaki alma
dzleminin ortalama aydnlk dzeyi

Eo =

o
S

(7.1)

Gerekte bo bir meknda k aksnn bir ksm duvarlar, tavan ve aydnlatma

aygtlar tarafndan yutulur ve alma dzleminin ortalama aydnlk dzeyi

Eo =

. = o
S
S

(7.2)

79

Burada faktr 1 den kk bir say olup aydnlatmann verimi veya

kullanma faktr adn alr ve alma dzlemine den s k aksnn k
kaynaklarndan kan o toplam k aksna orann gsterir.

s
o

(7.3)

Buradan aygt verimi;

ayg =

ayg

(7.3)

Oda verimi de

oda =

s
oda

olur.

(7.4)

Aygt verimi dorudan seilen aydnlatma aygtna, oda verimi odann

geometrik boyutlarna, duvar ve tavann yanstma faktrlerine, dolaysyla
renklerine, aydnlatma aygtlarnn k dalm erilerine, alma dzlemine
gre yksekliklerine ve yerletirme ekillerine baldr. eitli oda modelleri
zerinde yaplan saysz deneylerle aydnlatmann toplam verimini veren
tablolar hazrlanmtr.

80

izelge 7.4. Oda oranlarna gre aydnlatma verim tablosu [11]

Aydnlatma
Tipi

Direk
Aydnlatma

Yar Direk
Aydnlatma

Karma
Aydnlatma

Serbest Datm
Aydnlatma

Yar Endirekt
Aydnlatma

Endirekt
Aydnlatma

Aydnlatma
Verimi

75%

80%

80%

100%

80%

70%

TAVAN %
70 AIK
DUVARLA
R %50
ORTA
AIK
TAVAN %
50 ORTA
AIK
DUVARLA
R %50
KOYU

Oda
Oran
G/h2

Ayd.
Verimi
av

Oda
Oran
G/h2

Ayd.
Verimi
av

Oda
Oran
G/h2

Ayd.
Verimi
av

Oda
Oran
G/h2

Ayd.
Verimi
av

Oda
Oran
G/h2

Ayd.
Verimi
av

1,0

0,25

1,0

0,17

1,0

0,16

1,0

0,20

0,6

0,14

0,6

0,11

1,5

0.36

1,5

0,25

1,5

0,23

1,5

0,29

1,0

0,21

1,0

0,20

2,5

0.44

2,5

0,33

2,5

0,32

2,5

0,40

1,5

0,35

1,5

0,26

4,0

0.51

4,0

0,41

4,0

0,39

4,0

0,49

2,5

0,46

2,5

0,34

Oda
Ayd.
Oran Verimi
G/h2
av

8,0

0.58

8,0

0,53

8,0

0,50

8,0

0,62

5,0

0,27

5,0

0,15

1,0

0.18

1,0

0,09

1,0

0,09

1,0

0,11

0,6

0,07

0,6

0,06

1,5

0.30

1,5

0,16

1,5

0,15

1,5

0,19

1,0

0,13

1,0

0,08

2,5

0.40

2,5

0,23

2,5

0,22

2,5

0,28

1,5

0,17

1,5

0,22

4,0

0.47

4,0

0,30

4,0

0,29

4,0

0,26

2,5

0,33

2,5

0,16

8,0

0.54

8,0

0,41

8,0

0,37

8,0

0,47

5,0

0,24

5,0

0,11

Tablodaki deerler bir kenar a veya b olan karesel odalar iin dorudur. Dikdrtgen
kesitli (a.b) bir oda iin verimi

1
3

= a + (b a ) olur.

(7.5)

forml ile hesaplanr. izelge 7.1 de aydnlatma aygtlarnn sadece iki

verimi, yani ayg = % 70 ve % 80 deerleri gz nne alnmtr. Verimi ,ayg
olan bir dier aydnlatma aygt kullanld zaman tablodan bulunan verim
(,ayg / ayg) ile arplmaldr. Bu durumda k kaynaklarnn verdii o toplam
k aks yardm ile alma dzlemine den s k aks bulunur ve dolaysyla
alma dzleminin ortalama aydnlk dzeyi

Eo =

s
= o olur.
S
S

(7.6)

81

Eer alma dzleminin ortalama aydnlk dzeyi verilmi ve k

kaynaklarndan kan o toplam k aks;

o =

Eo .S

forml kullanlr.

ekil 7.5. Aydnlatmas yaplacak (500 lx.) meknn geometrik lleri [15]

ekil 7.6. 5500 lm. Iklk ve retecinin mekna yerletirilmesi [15]

(7.7)

82

ekil 7.7. Aydnlatmas yaplacak (100 lx.) meknn geometrik lleri [15]

ekil 7.8. 3200 lm. Iklk ve retecinin mekna yerletirilmesi [15]

Aydnlatma zellikle geni alanlara yaylan sanayi tesislerinde nemli bir ihtiyatr.
Zira k olmadan retim yapmak ve sanayinin devamn salamak imkanszdr.
10000 m2 lik 100x100 metre byklnde bir fabrikay ele alalm burada
aydnlatma gereksinimini karlamak zere tasarm yapalm. Bu fabrikaya gn
girii olmadn varsayarsak bu alana kirlenme payn dikkate alarak 280 lx
aydnlk seviyesine gre 656 adet 125W civa buharl, 317 adet 250W civa buharl,
206 adet 400W civa buharl, 243 adet metal halinde 250W, 135 adet metal halinde
400W seenekleri karmza kmaktadr.

83

8. SONU VE NERLER

Biz bu tezimizde bilgisayar ile gerilim dm ve snma yntemine gre kablo kesit
hesab, verim yntemiyle de aydnlatma hesab yaplmtr. lk nce gc kW
cinsinden verilen yap ya da yaplarn beslemesi iin gerekli yeralt kablo kesit hesab
uzunluk, talep faktr, snma, gerilim dm ve hattn trifaze ya da monofaze
olmas durumuna gre yaplmtr. Yaplan kesit hesabnda gerilim dm (% e)
deeri beslemesi yaplan yerin durumuna gre farkl aralklarda olur. Isnma da
deeri ise kablolarn yaplan deneyler sonucu tayabilecei maksimum akm
deerini gsterir. Ynetmelik gereince 3 kW aan ksmlarda trifaze hat sistemi
kullanlmtr. Yaplan kesit hesab program da trifaze hat sistemlerine gre hesap
yapmaktadr. Ancak yap havai hat olacak olursa kesit hesab farkl bir yntem olan
mukavemet yani iletkenin ekme kuvvetine gre yaplr. Burada yntemde yaplan
farkllklarn sebebi iletkenin yapsdr.
Aydnlatma hesabnda ise mekn iin gereken lux deerini salayacak armatrler
iin hesap yaplr. Bu hesaplamalarda iyi ve ayrntl grme, rahat ve uzun sre
yorulmadan bakabilmeyi, renkleri ve ekilleri doru gsterebilmeyi, ucuza
grebilmeyi salayacak bir aydnlatma semektir. Dnyada sanayinin byk bir
rekabet iinde olduu ve Trkiyede de enerji maliyetlerinin yksek olduu
dnlrse tm aydnlatma sistemlerine ncelikle proje aamasnda birtakm
nlemler alnmas gerekmektedir. Alnacak en iyi nlem optimum aydnlatmay
bulmaktr. Armatrlerin ekli, armatr ierisinde kullanlan lmbann k aks,
armatrn eidi, minimum armatr says, armatrlerin tavana yerletirilmesi,
aydnlatmas yaplacak mekann renkleri ve bu renklerin yanstma katsaylar verim
yntemi ile yaplmtr. Bu tezde yaplan programda kullanlan formller tez
ierisinde verilmitir. Yaplan program ile tesisatta kullanlan iletkenlerin minimum
kesitte seilmesini salar. Aydnlatmada ise aydnlatmas yaplacak mekann
zelliklerine gre armatr seilmesi armatrlerin tavana yerleimini grsel hale
getirmesi bakmndan ve zaman kazandrmas ynyle nemlidir.

84

KAYNAKLAR

1. UKU K., Enerji Datm ve Projesi 1nd, tisa Yaynevi, 154-224 Ankara,
(1974)
2. UKU K., Enerji Datm ve Projesi 2nd, tisa Yaynevi, Ankara, 17-101 (1974)
3. AYTU A., Mimaride Ergonomik Faktrler, 1-5 (1991)
4. NCR G., yerlerinin Aydnlatma Dzeni, Milli Prodktive
Merkezi, (29-35) (1985)
5. Sirel . , Aydnln Nitelii Kitap, 1 (1992)
6. nternet: stanbul Teknik niversitesi Ergonomi Kulub
http://www.students.itu.edu.tr/ergonomi/bilbank/insan2.html. (2005)
7. nternet: Osram Aydnlatma
http://www.osram.com.tr/pricelist/pricelist.pdf, (2006)
8. nternet: Osram Aydnlatma
http://www.osram.com.tr/lighting/index_lexikon, (2006)
9. II. Ulusal Aydnlatma Sempozyumu, Diyarbakr, (79-86) (2003)
10. Tekin M., Aydnlatma Teknii 7nd, Birsen Yayevi, Ankara, (114-168) (1998)
11. Tekin M., Aydnlatma Teknii 2nd, Birsen Yayevi, Ankara, (153-159) (1994)
12. Tosun ., Enerji letimi Ve Datm 1nd, Birsen Yaynevi, stanbul,
(15-21) (2007)
13. nternet: Arlight Aydnlatma,
http://www.arlight.net/urun-goster-tr.asp?id=8, (2006)
14. nternet: Alak Gerilim Enerji Kablolar,
http://www.hes.com.tr/frontside1/categoryfocus.aspx?category_id , (2006)
15. nternet: Phlps Aydnlatma,
http://www.lighting.philips.com/gl_en/tools_downloads/ calculuxdialux/ index.
php, (2006)
16. nternet: Kablolarda Akm Tama,
http://www.etmd.org.tr/teknik_yazilar/no2424.doc, (2006)

85

EKLER

EK-1. Ik reticileri ve zellikleri

86

1.1. Akkor telli lmbalar

Inmn k haline gemesiyle oluan bir k reticidir. Ik reticinin s derecesi

arttka meydana getirdii k aks da (gc) artar. Lmba ierisinde bulunan
madeni tel elektrik akm ile akkor haline gelerek etrafa k yaymaya balar. Bu
teller erime scakl yksek olan kmr, osmiyum, tantel, volfram madenlerinden
yaplr.
Avantajlar

1. Balants kolay, .altrmak iin yardmc araca ihtiya gstermez.

2. Satn alnma fiyat ucuzdur.
3. Dorultulu nlar vermeye elverilidir.
4. Verdii k rengi scaktr.
Sakncalar

1. Ik etkinlii azdr.
2. Aydnlatma masraf fazladr.
3. Fazla snr. Isnn % 95 ini etrafa yayar.
4. Rengi pembemsi olduundan yeile bakan renkleri iyi gstermez.
5. plak kullanlrsa gz kamamasna neden olur.

EK-1(Devam) Ik reticileri ve zellikleri

87

izelge 7.3. Trkiye de yaplan akkor telli lmbalarn verdikleri k aklar

G( watt)

15
25
40
60
75
100
150
200
300
500
1000

Gerilim
110V Ik
aks(lm.)
140
225
445
770
1020
1420
2360
3250
5050
8900
19000

Gerilim
220V Ik
aks(lm.)
120
220
350
630
850
1250
2090
2920
4610
8300
18600

L (uzunluk)

E 103 mm
E 110 mm
E 110 mm
E 110 mm
E 121 mm
E 128 mm
E 148 mm
E 183 mm
E 250 mm
E 285 mm
E 309 mm

1.2. Ark lmbalar

ki elektrot arasnda dearj srasnda snan elektrotlar akkor hale gelerek k veren
lmbalara ark lmbalar denir. En nemli zelliklerinden biri prltlarnn ok byk
ve kararl olmas ve noktasal bir k kayna olarak kullanlmasdr. Ark lmbalar i
aydnlatmada kullanlmaz.
1.3. Gaz ve madensel buharl dearj lmbalar

Gazlar genel olarak yaltkandrlar. Fakat enerji verilip serbest elektronlar retilirse,
iletken olurlar. Gazn iletkenlii verilen gcn byklne, gazn cinsine,
basncna, kabn ve elektronlarn geometrik boyutlarna baldr. Elektrik alann
etkisi altnda serbest elektronlar anoda doru hzla hareket ederler ve bu srada gaz
atomlaryla arprlar. Bunun neticesinde sma, ma, kopma olur. Gece lmbas
ve souk elektrotlu lmba bu gurupta incelenir.

EK-1(Devam) Ik reticileri ve zellikleri

88

1.4. Sodyum buharl lmbalar

Kzgn katotlu alak gerilimli ve alak basnl dearj lmbalardr. Tp oda

scaklnda kat halde bulunan sodyum madenini ihtiva eder. Tpn scakl 250300 dereceye kt zaman sodyum madeni buharlar ve tpn basnc birka mm
Hg. deerinde olur. Dearj nce yardmc bir gaz Neon veya argon yardm ile
salanr. Bu nedenle tpn iinde az miktarda asal gaz bulunur. 220 voltluk ebeke
gerilimi tututurmaya yetmez, bunun iin tpn elektrotlarn birbirine yaklatrp
tututurmay balatan (z) teli konmutur. Bu sayede n dearj balar. yonizasyon
yardm ile n dearj ana dearj balatr. Dolaysyla tp snr ve sodyum buharlar
ve kl plazma dolgu gazndan sodyum buharna geer. Genellikle yol aydnlatmas
iin kullanlrlar.
izelge 7.4. Sodyum buharl lmbalarn verdikleri k aks
G( watt)

Ik aks(lm.)

40
60
100
150
200

4400
7400
12500
20500
30000

Ik etkinlii Lm/W
73
93
104
118
130

Avantajlar
1. Ik etkinlii en fazla olan k retecidir.
2. mr 3000-5000 saat arasndadr.
3. Kullan ucuzdur.
4. Sisli ve puslu havalarda gre yardm eder.
Dezavantajlar
1. lk tesisi masrafldr.
2. Renklerin ayrt edilmesine imkan vermez.
EK-1(Devam) Ik reticileri ve zellikleri

89

3. Rengi sardr. Sardan baka renkleri deitirir.

4. Verdii k altnda insanlarn srekli almalarnda baz sakncalar grlmtr.
Bu nedenle i aydnlatmada kullanlmaz.
1.5. Floresan lambalar

Alak basnl cva buharl lmbada iinden geen akm bir elektrik dearj
eklindedir. Bu dearj grnmeyen ltraviyole mor tesi bol miktarda nlar verir.
Bu tpn i cidarna floresan madde srld zaman, bu mor tesi nlar foto
lminesan n ile grlebilen nlara dnrler.
Civa buharl alak basnl lmbalarda bilhassa krmzya giden n yokluunu
floresan maddelerle karlamak mmkndr. Floresan maddelerin uygun
karmlar mavimsi hale getiren, dolaysyla bol miktarda elektron retimine yol
aan kuvvetli bir akm geer. Bu arada star ter elektrikleri sour, elektrotlar eski
haline gelirler ve akm devresi alm olur. Starter devresinin almasyla balastl
lmbada dearj balatmaya yetecek kadar bir gerilim indklenir. Bu suretle lmba
tutuur. Dearj biraz baladktan sonra artk snmez ve elektrotlarnda kendi kendine
snmalarn salar. Alak gerilimli floresan lmbalarn kararl alma gerilimleri
100-120 volttur. Starterin boyutlar ok kktr. Radyolarn parazit yapmamas iin
buna ayrca paralel olarak kondansatr balanr.
Floresan lmbann mr byk lde devre ap kapama saysna baldr. 1000
defa devre ap kapama saysna gre mrleri 3000 saat kabul edilir. Floresan
lmbalar, gerilim deiimlerine akkor telli lmbalar kadar hassas deildir. Ancak
gerilim deiimlerinin byk olmas durumunda mr ok ksalr.
Avantajlar
1. Ik etkinlii fazladr.
EK-1(Devam) Ik reticileri ve zellikleri

90

2. Ucuz k salar
3. Yksek aydnlk elde etmeye yarar.
4. plak kullanlsa bile fazla gz kamatrmaz.
5. Baz cinsleri ve birok renkleri gayet iyi gsterir.,
6. Scak renklerini 250 souk renklerini 400 luxten fazla aydnlk ounluklar iin
kullanmak uygundur.
7. Fazla ve iyi cins aydnla ihtiya olan okul, bro, ktphane ve bankalar iin
yardmc gn olarak kullanlr.
Dezavantajlar
1. Balants zordur, almak iin yardm aralara ihtiya vardr.
2. Birdenbire yanmaz.,
3. Doru ve iyi balanmad zaman yanar sner, n titremesi ve strobskopik
etki gibi sakncalar vardr.
4. Verdikleri a gre boylar byktr.
5. ok yksek tavanl yerlerde kullanmaya elverili deildir.
6. Devaml yanan yerlerde kullanlr. Her alp kapamada tp mrnden (3 saat)
kaybeder.

ZGEM

91

Kiisel Bilgiler

Soyad, ad

: ATICI Mehmet

Uyruu

: TC.

Doum tarihi ve yeri

: 10.10.1983 Krehir.

Medeni hali "

Telefon

: Bekr
: 0(312)311 33 10

Faks

: 0(312) 311 33 08

e-mail

: mhmt.atici@gmail.com

Eitim
Derece

Eitim Birimi

Yksek lisans

Gazi niversitesi /Elektrik Blm (Ankara)

Lisans

Krkkale niversitesi/ Elektrik Blm (Krkkale)

Lise

Sleyman Demirel Lisesi (Krkkale)

Deneyimi
Yl

Yer

2004-2007

3S Mhendislik Tic. San. Ltd. ti

Yabanc Dil

ngilizce

Hobiler

Bilgisayar teknolojileri, Satran, Kitap Okuma.