Alles over Niets

Voorwoord

2e druk2013

((

oeten we niet eens een f.t.lm maken over nondualiteit?", vroeg mijn grote vriend Patriek

Samsara Uitgeverij bv,2013

Kicken een keer door de telefoon. "Tja, laten we dat

Samenstelling boelc Han van den Boogaard

eens doen", reageerde ik. We waren allebei direct en

Script, scenario, regie film:

thousiast over het idee, maar hadden nog geen notie

Robert van den Broek, lsmal Lotz & Pau1 Smit

Omslagontwerp: NUs Schoonhoven & Maarten Meeuws

Lay-out: Studio 28, Hillegom

ISBN: 97 8-94-91411-04-5/ Nur 728

van de manier waarop zo'n film tot stand moest ko

men. Een week later kwam na afloop van een lezing
over non-dualiteit een man naar me toe die zei:
je ooit een film gaat maken, moet je even bellen." Die
man was regisseur Roben van den Broek. Bij een eerste

Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd worden zonder

gesprek bleken we volledig op n lijn te zitten over

schriftelijke toesteming van:

hoe de film eruit moest ga zien. We hadden allebei

Samsara Uitgeverij bv

de drive om non-dualiteit op een luchtige en toegan

Herengracht 341, 1016 AZ Amsterdam

ww.samsarabooks.com

kelijke wijze te verfilmen.

5

Een maand da kwam cameraman & producer Is

eindelijk gewoon niets aan de hand. Zo bleef alles 'in

mal Lotz bij Veronica een gesprek van Patriek en mij

flow' verlopen en was er een hele relaxte sfeer op de

opnemen. Na afloop zei ook hij: 'J\ls jullie een keer een

set. Graag wil ik iedereen bedanken voor de leuke tijd

film ga maken, moet je maar een seintje geven."

tijdens de opnamedagen, en voor zijn of haar bijdrage

aan dit bijzondere project.

Zo vielen de puzzelstukjes op z'n plaats en was de ba

sis gelegd om de film te verwezenlijken. We bespraken

Tot slot wens ik je veel lees- en kijkplezier toe. En wel

het idee met Wouter Schopman en Wim Zonjee van

licht zul je na het lezen van het boek en het zien van de

uitgeverij Samsara, en ook zij waren direct enthousi

film en de interviews inzien dat er niemand is die deze

ast. Het idee werd de wereld ingegooid, en in no time

flm maakte, en dat er niemand is die er naar keek.

doken van allerlei kanten mensen op die mee wilden

doen, zoals acteurs, lichttechnici, een geluidsman, een
geluidsnabewerker, een redacteur, een visagiste, een

PaulSmit

songwriter, sprekers, fotografen, productiemedewer

kers, figuranten en vele specialisten op het gebied van
non-dualiteit. Ook verschillende instellingen en be
drijven in Helmond verleenden gratis hun medewer
king. In totaal werkten meer dan tachtig mensen ge
heel belangeloos en vol enthousiasme mee aan de film,
het boek en de interviews.
Voor mij is dit project een voorbeeld van non-du
aliteit in de praktijk. Het

was

mooi om te ervaren hoe

moeiteloos en plezierig dingen kunnen verlopen als

mensen niet handelen vanuit controlezucht en eigen
belang. Net als bij ieder project heb je te maken met
onverwachte omstandigheden, tijdsdruk en deadlines,
maar zonder gepieker en zonder verkramping is er uit6

Inleiding

lles

over

Niets

een intrigerende titel die je doet

afvragen wat dat Niets dan is waar kennelijk Alles

over gezegd kan worden. En als dan ook nog blijkt dat

dat Niets Alles is wat wij in essentie zijn, ra je als le

zer en toeschouwer al gauw het spoor bijster. Stelt ons
bestaan dan Niets voor? Het antwoord is: ja, ons leven
voltrekt zich in Niets dat zich voordoet als Alles.
Maar dat is een mysterie, wu je denken, en dat is

het ook. Als Niets Alles is, dan zijn wij dus ook dat
Niets ... ? Het antwoord is 'ja', en toch ervaren wij ons
zelf als Iets en niet als Alles, laat staan als Niets.
Ramesh Balsekar noemde dit fenomeen, waarbij wij
onszelf als een afgescheiden 'iets' ervaren, "Divine Hyp9

nosis." Her is gebaseerd op ons duale egodenken. Bij

ment van zelfrealisatie, ook wel bevrijding genoemd,

veel spirituele zoekers leeft de opvatting dar het ego de

wordt het individu gevoed door liefde en compassie.

vijand is die hoe dan ook bestreden moer worden. Maar

Je realiseen je dat je liefde bent en dat dat nooit an

dat is niet zo. Her ego bestrijden versterkt her juist, en

ders is geweest. Je laat je niet meer leiden door angst.

bovendien is her ego uitermate functioneel voor de

Dat wil niet zeggen dat emoties, zoals woede, verdriet

overleving van de soort. Her egodenken houdt in dat ie

en teleurstelling, zich niet gewoon blijven voordoen.

dereen zich als een imaginaire, afgescheiden persoon er

Alles gaat gewoon door, maar de emotie of het object

vaan en zich identificeert met een persoonlijk lichaam,

dat verschijnt in gewaarzijn, wordt gezien en lost op in

denken en voelen. Zonder ego zou de eerste mensen

totale acceptatie.

soort zich zonder weerstand re bieden laren oppeuze

len door de eerste de beste Tyrannosaurus Rex. Immers,

Simpel nietwa? Zelfrealisatie: 'a piece of cake!' Toch

zonder identificatie met een persoon zou deze Homo

zit hier nog een addertje onder het gras verborgen,

Ausropirhecus zich als

met alles hebben ervaren,

want dit zijn allemaal woorden, en woorden zijn

dus ook met de dinosaurus. Her ego, daarentegen, is

slechts concepten en niet 'het ding zelf'. Met het den

voortdurend op zoek naar veiliger, beter, mooier. Het

ken (concepten) kun je het denken niet 'passeren'. De

een

wordt gevoed door angst. Maar als wordt ingezien dat

eerste zin van de Tao Te Ching luidt dan ook "De Tao

het denken altijd een projectie is van verleden na toe

die hier beschreven staat, is niet de ware Tao".

komst, en dat het met het huidige moment niets van

Het zogenaamde gevaar van het conceptuele denken

doen heeft, dan kan er zich in het individu een diepe

is dat we kennis opdoen die we aanzien voor weten,

ontspang voordoen. De aard van het denken wordt

waarna het intellectuele begrip wordt aangezien voor

doorzien, het individu wordt zich bewust van de directe

de waarheid. Dit fenomeen wordt ook wel de vaita

ervaring, de enige 'plek' waar het leven zichzelf raakt.

Shuffle' genoemd. En toch heb jij, waarde lezer, een

Bewustzijn wordt gezien en herkend als 'Niets' dat aan

boek dat vol staat met woorden in handen, want nut

es' uitdrukking geeft, en als 'alles war er is'.

teloos zijn al die concepten niet, zolang je maar kunt

zien dat het vingerwijzingen zijn die je uitnodigen zelf

Die ommekeer kan niet door de persoon bewerkstelligd

te ontdekken wat waar is.

worden, en blijft een kwestie van 'genade'. Na het mo10

11

De veertien bijdragen van de verschillende genter

iets heiligs, maar nodigt je ertoe uit het leven ook

viewden zijn juweeltjes over het begrip non-dualiteit.

met een knipoog en vooral met passie te leven en te

Ze zijn heel divers, en bieden daarom voor elk wat

genieten van alles wat zich aandient, wetend dat alles

wils. Ook de interviews op de bijgesloten dvd zijn

volmaakt is zoals het is. Verlicht of niet verlicht, het

stuk voor stuk inspirerend en uitermate boeiend. Op

maakt niets uit!

merkelijk is ook dat deze beschouwingen over non

dualiteit uitsluitend

van

de hand van Nederlandsta

lige leraren zijn.

Ik wens de lezer en de kijker heel veel non-duaal ple

zier!
WVuter Schopman

En dan de speelfilm Al

over

Niets. Toen wij, mijn

Uitgever Samsara

compagnon Wim Zonjee en ik, door Paul Srnit, Patriek

Kicken en Robert van den Broek benaderd werden
met het idee een 6lm over non-dualiteit uit te geven,
aarzelden we geen moment en riepen we volmondig

]Al Spannend, een film over een dergelijk onderwerp

is nagenoeg uniek. Dankzij de belangeloze inspanning
van

velen is er iets tot stand gekomen dat er mag zijn.

De film Alles over Niets belicht de basisbeginselen van

de non-dualiteit aan de hand van herkenbare situaties,
waarin op zeer toegankelijke en luchtige wijze stap
voor stap helder wordt gemaakt dat alles gaat zoals het
gaat, en dat alles Bewustzijn is.
En ding moet me nog van het hart. De film is ge
maakt met een knipoog, en zo hoort het ook, want
dit hele onderwerp van non-dualiteit en zelfrealisatie
is geen strijd op leven en dood. Het gaat niet om
12

13

Inhoud

Voorwoord
Pau/Smit

Inleiding
WOuter Schopman

Non-dualiteit
Pau/Smit

17

Non-dualiteit is niet
het tegenovergestelde van dualiteit
fan Koehoorn

27

De weg uit alle verhalen

jan van De/dm

37

De dynamiek der tegendelen

]oanika Ring

49

15

hyperventileren en worstelde met angstaanvallen. Hij

ging op zoek naar literatuur over dit soort problemen,
om te kijken of er iets aan te doen was. Tijdens die
zoektocht stuitte hij op een klein boekje van Wolter
Keers,

Yoga als Kunst van ha Ontspannen.

Het bleek

Daarna ging hij op uitnodiging satsang geven. Tot op

de dag van vandaag verwondert hij zich erover hoeveel
er te zeggen valt over iets wat zelf geen eigenschappen
heeft, maar wel alle eigenschappen mogelijk maakt.

veel meer te bevatten dan alleen maar ontspanningsoe

feningen. Sommige passages riepen een koortsachtig
gevoel van begrip en inzicht bij hem op. Hij kreeg het

Non-dualiteit is niet

gevoel dat wat hij in het boekje van Keers las precies

het tegenovergestelde van

aansloot bij de manier waarop hij naar de wereld keek.

dualiteit

Toen hij eenmaal wist in welke richting hij moest zoe

ken, groeide zijn boekenkast snel. Alle boeken van
Nisargadatta, Krishnamurti Qiddhu en U.G.), Osho,
Jean Klein en Krishna Menon had hij binnen een paar
jaar gelezen. Uiteindelijk kwam hij via het boek Be

wustzijn bij zijn leraar Alexander Smit terecht.

Binnen een maand of drie waren alle vragen opge

lost in een helder weten. Hij had nog wat vooringeno
men ideen over hoe een advaitaleraar eruit zou moe
ten zien en zich zou moeten gedragen, en die moesten
uiteindelijk ook nog overboord. Daarna bedankte hij
zijn leraar en heeft hij hem nooit meer gezien.
In 1998 kwam het bericht van Alexanders dood.
Hoewel Jan al jaren niet meer met non-dualiteit bezig
was geweest, was hij geschokt door het bericht. Vrij
snel daarna kwamen er teksten en fragmenten opbor
relen, en zette hij een website over zelfonderzoek op.
28

Voordat we het over non-dualiteit gaan hebben, is het

wellicht verstandig om eerst eens te kijken wat duali
teit eigenlijk is. Voor elke eigenschap die we kunnen
verzinnen, is er ook een eigenschap die het tegenover
gestelde betekent. Met andere woorden: als we ergens
een eigenschap aan toe kunnen kennen, dan hebben
we het over dualiteit. We kunnen alleen over hoog
praten omdat er ook laag is. Alle tegenstellingen wa
onze ervaringswereld uit bestaat, horen bij elkaar. Dat
merk je zodra je gaat proberen n van de uitersten
naar je toe te halen en het andere te vermijden.

Als je kijkt naar het dagelijks leven, dan is dat in

de meeste gevallen een aaneenschakeling van pogin
gen om de leuke dingen op te zoeken en de vervelende
dingen te vermijden. Maar leuk en vervelend zijn el
kaars tegendelen, en je kunt niet alleen maar de helft
29

wel willen en de andere helft niet. Laat ik het anders

formuleren: je kunt dat wel willen, maar het is niet
realistisch. De werkelijkheid is: zodra je de ene kant
nastreeft, is de andere kant er ook. Het is te vergelijken
met een weegschaal: als je gewicht legt op de ene kant,
gaat de andere kant omhoog. Het einde van iets leuks
is altijd vervelend, en het einde van iets naars is altijd
prettig. Een ander voorbeeld is het krijgen van kin
deren. Dat is een fantastische gebeurtenis in je leven,
maar ook meteen de introductie van een zware ver
antwoordelijkheid. En je wilt er al helemaal niet aan
denken dat ook je kinderen ooit zullen overlijden. Er
komt dus een grote hoeveelheid geluk in je leven, maar
tegelijkertijd een groot aantal zorgen.
Sommige mensen proberen zowel de leuke dingen
als de narigheid buiten te sluiten, bijvoorbeeld door
zich af te zonderen, of door afstand te doen van alle
bezittingen. Dat is een andere tactiek dan proberen de
fijne helft binnen te halen en de rottige helft te vermij
den. In feite hou je dan gewoon alles buieen de deur.
Het is een rustig leven zonder dieptepunten, maar
daardoor mis je wel de hoogtepunten. Bovendien kan
het nog altijd fout ga; je kunt ziek worden, of steeds
maar blijven piekeren over allerlei zaken.
In de advahatraditie wordt het accent niet gelegd op
dualiteit, maar op non-dualiteit. Wat wordt daarmee

bedoeld? Alles wat je waarneemt, heeft eigenschappen

die je kunt beschrijven. Maar hoe komt het dat dat
mogelijk is? Dat wat het waarnemen mogelijk maakt,
kunnen we niet aanwijzen. We kunnen alleen maar
dingen met eigenschappen aanwijzen, maar van waar
uit wijzen we dan? We kunnen tijd en ruimte beschrij
ven, eenvoudigweg omdat die kenmerken hebben
zoals meters en seconden, maar we nemen die eigen
schappen waar vanuit een tijd- en ruimteloos beginsel.
Dat beginsel heet non-dualiteit. Er zijn meer namen
voor: Absoluut Bewustzijn, Stilte, Liefde, Leegte, en

dan noem ik er nog maar een paar. Sommige men

sen noemen het God, weer anderen Parabrahman. De
naam doet er niet toe, het gaat om de essentie waar
naar verwezen wordt.
Veel spirituele zoekers maken de klassieke fout om
die non-duale beginsel te ga najagen alsof het iets
zou zijn dat te bereiken is. Dan ben je dus toch weer
bezig een bepaalde toestand of staat te vinden, die na
tuurlijk ook weer bepaalde eigenschappen heeft waar
van je hoopt dat die eeuwig ga duren. Misschien heb
je wel eens gelezen over eeuwige blis, of een harmoni
euze staat van zijn die je via veel meditatie ten deel zou
kunnen vallen. Gelukkig werkt het niet op die manier,
want als je het zou kunnen verwerven, betekent dat
automatisch dat je het ook weer kwijt zou kunnen ra
ken. Die Stilte waarin de hele wereld der verschijnselen
31

30

gezien wordt, kun je echter nooit verliezen, omdat je

die bent. De waarheid zul je nooit in verschijnselen
vinden, want het ene verschijnsel is niet meer waard,
of meer waar, dan het andere. De waarheid ligt niet in
het midden (Alexander Smit).
Nu hebben wij in het westen een beetje de pech dat
onze hele opvoeding en maatschappij zich in de sfeer
van bereiken afspelen. Al heel jong krijg je de vra

'Wat wil je later worden?' Op het gebied van opleiding,

sport, relatie en carrire is het zeer belangrijk dat je iets
tot stand brengt, anders word je niet gelukkig en ben je
mislukt. Zet een half uurtje de tv aan, of lees een krant
door, en je krijgt via reclame een stuk of vijftig signalen
dat je beter, mooier, slanker, succesvoller, rijker, enzo
voort kunt worden. Het is dan ook geen wonder dat
bijna iedere op het spirituele pad die insteek hanteert.
Men gaat 'aan de slag', of 'werken aan zichzelf. En dat
is nu precies de reden dat we in de problemen zijn geko
men, want daardoor vergeten we dat we de Liefde zijn
die alles waarneemt en accepteert.
Wat dan va de tweede fase is, is dat je ophoudt
met je best doen. Van een actieve zoeker word je dan
een luie zoeker,

ma

wel nog steeds een zoeker die een

beloning verwacht voor zijn luiheid. Iets laten is exact

hetzelfde als iets doen. Een later is een doener.

Als je een beetje mazzel hebt, kom je uiteindelijk

een authentieke advaitaleraar tegen. Die kent alle
32

trucjes en herkent ze ook onmiddellijk bij de men

sen die hem bezoeken en vragen stellen. Wat er dan
gebeurt, als je tenminste integer zelfonderzoek wilt
doen, is dat alle vluchtwegen worden afgesneden.
De poten worden onder je stoel vandaan gezaagd,
waardoor je letterlijk geen poot meer hebt om op te
staan. Je zult in ieder geval nooit te horen krijgen dat
je het 'goed doet', of dat je 'lekker bezig' bent. Een
advaitaleraar zal je vertellen dat waarnemen vanuit
non-dualiteit geen activiteit is die je kunt doen of la
ten, maar dat het volkomen moeiteloos en spontaan
plaatsvindt. Het is geen verdienste, maar gewoon je
ware natuur. Je bent het oneindige beginsel dat waar
nemen mogelijk maakt en waar alle eigenschappen en
dualiteiten in verschijnen.
Voor de meeste mensen begint de spirituele reis met
een vonk van herkenning, die oplicht zodra ze horen
over non-dualiteit. Immers, je bent al wat je bent, an
ders was er geen herkenning mogelijk. Dat je jezelf om
wat voor reden dan ook bent gaan aanzien voor een rij
tje gedachten, betekent naruurlijk niet dat er werkelijk
iets veranderd is. En zo zal er ook niet werkelijk iets
veranderen als je eenmaal hebt gezien hoe de misver
standen precies in elkaar steken en wat je ware naruur
is. De bezoekers van mijn satsangs vragen wel eens
aan mijn vrouw: "Hoe is hij nou in het echt?" Maar
33

in het echt is er geen 'hoe'. Er bestaat niet zoiets als

verlicht gedrag. Ook gerealiseerden kunnen chagrijnig
zijn, of vrolijk. Er wordt soms gedacht dat iemand die
zijn ware natuur heeft ontdekt, n is geworden met
zijn omgeving. Maar dat is de grootste onzin die er
bestaat. Je kunt niet n worden met iets

waan

je

nooit afgescheiden bent geweest. De illusie van afge

scheidenheid wordt doorzien, en dat is iets heel anders
dan eenwording.
Desalniettemin heb ik wel een tip voor mensen die
serieus zelfonderzoek willen doen: loop er niet mee te
koop, want voor je het weet zit je in een 'ik-ben-goed
bezig'-sfeer. Kijk rustig voor jezelf hoe het zit en stel je
vragen aan iemand die het pad tot het einde toe heeft
afgelegd en die je vertrouwt. En ga niet op de stoel van
je goeroe zitten en zeggen dat er 'geen pad' is. Want
als je dat zou weten (dus niet herinneren, maar wten),
was je zelfonderzoek allang verdampt.
Er zijn altijd wel uitspraken die je meer raken dan

je die deur weer opendoet, glipt hij naar binnen, alsof

hij de hele tijd in de startblokken zat. Dat is het soort
aandacht dar je nodig hebt bij je zelfonderzoek."
Nog een advies: aan veel zogenaamde spiritualiteit
kleeft de associatie dat her leuk en warm en gezellig
en

harmonieus moet zijn. Maar zo werkt her uiteraard

nier. Als je echt op zoek bent naar waarheid, zul je ook

minder leuke dingen tegenkomen. Je hele investering
in jezelf als persoon gaat er bijvoorbeeld aan, en dar
zou best wel eens confronterend kunnen zijn. Je hebt
ik weet niet hoeveel aandelen Jan, Pier of Ans gekocht,
en die zijn ineens waardeloos geworden. Ga er maar
aan staan. Maar aandelen zullen altijd delen zijn. En
wat je werkelijk bent, is meer dan de som der delen. Je
bent het non-duale beginsel dar alle vormen van dua
liteit mogelijk maakt. Dat is wel even wat anders dan
een denkbeeld dar van her ene op her andere moment
verdwenen kan zijn, nietwaar?

andere, of die dieper doel lijken te treffen. Pik die er

uit en ga daarmee aan de slag. De kunst is om op een
alerte, ontspannen manier bezig te zijn, zonder van de
hak op de tak te springen. Mijn leraar Alexander Smit
gaf ooit het volgende voorbeeld; "Als je een kat per
ongeluk buitensluit, gaat hij rustig voor de deur zitten
en kijkt alleen maar naar die deur. Het kan lijken of
hij daar heel rustig zit, maar exact op het moment dat
34

35

mananda was geweest, en die her gedachtegoed van de

advaita vedanta als eerste in Nederland introduceerde.
Toen Jan hem vroeg: "Hoe komt her dat ik niet weet
wat Uefde is?", antwoordde Keers: "Omdat liefde het
enige in de wereld is dat je nooit kunt vinden. Dat

ben

je". Van hem leerde hij dat veel mensen zich proberen
te bevrijden van hun ogenschijnlijke gebondenheid
aan de wereld, maar dat het niet om de vrijheid van
de vogel gaat, maar om de vrijheid van de lucht. Na
de dood vanKeers in 1985 dacht diens omgeving dat
Jan zijn werk voort rou zetten, maar hij trok zich terug
in Zuid Frankrijk. Daar bestudeerde en herkende hij
in de Odysseus een beschrijving van de drie verschil
lende wegen 'naar het al thuis zijn' . Hij schreef hiervan
zijn versie met roelichting om mensen te helpen uit de
verschillende wegen naar het 'al thuis zijn' hun eigen
'weg' te herkennen en. Sinds 1998 houdt hij jaarlijks
terugkerende bijeenkomsten en retraites in Frankrijk,
Belgi en Nederland.

ervaringloos Zijn, als de toestand voordat het dromen

begon, als liefde. Je bent Een, terwijl het lijkt alsof je
duizend dingen bent. Waar het om gaat is hoe je alle
splitsingen en onderscheiden binnen die Eenheid kunt
leren herkennen en ontmantelen als niet wa terwijl
ze er wel degelijk lijken te zijn.
Er lijkt een soort bereidheid nodig te zijn om uit
het egopattoon te komen. Dat kan op meerdere ma
nieren, bijvoorbeeld via de herhaling, via het steeds
herinneren of bevestigen van wat we wezenlijk zijn.
Een andere manier is het direct ervaren hoe simpel het
is om te Zijn. Dat noem ik 'suizen'. Het Zijn dat ik nu
volg, is bij iedereen al 'aangevinkt'. Dat delen we al, en
wat ik probeer te doen is je re leren da je aandacht
op te richten.
Wat is dichterbij? Het kennen in ons, of het verhaal dat
door ons kennen gekend wordt? Ons kennen-zijn is
dichterbij! Wat heeft het voor zin om het ervaringen
verhaal in te gaan als je mag zien dat je da als kennen
zijn toch niet echt kunt komen? We kunnen ons ken

De weg uit alle verhalen

Er is maar n Zijn, en dat Zijn deel je met God. Waar

ik over spreek is dat we eenheid zijn, dat is alles. Je bent

da al (daarom heet het 'realisatie' en niet 'bereiken')
- bij jezelf als geluk, als stabiliteit, als onveranderlijk
38

nen niet verlaten, dus kunnen we ook geen werkelijk

contact hebben met iets dat gekend kan worden! Wat
we wl kunnen, is het verhaal ontmantelen en door
zien, door steeds weer te vragen: 'Waar woon ik nou,
in het verhaal of in het kennen van dat verhaal? In het

kennen ervan!' Als

je dat durft te gebruiken tijdens je

39

interacties, in de praktijk van het schijnbaar geschei

den zijn, geneest dat het afgescheidenheidsdenken.
Dan ga je steeds beter en vlugger zien: waarom zou ik
nog 'moord en doodslag' plegen om in het gekende, in
een of ander verhaal, gelijk te krijgen
terwijl er in ons kennen geen

twe

van

een ander,

Zijnen zijn?

Het gaat om de weg uit elk verhaal. Ma de weg uit

het verhaal is anders als je op een mooi meditatieplekje
zit. Als je kinderen en je partner en je werk ver weg zijn
is het gemakkelijker om uit het verhaal te blijven dan
tijdens je interactie met hen. Om dan iedereen als on
schuldig en al-Een met ons kennen-zijn te zien, is niet
zo eenvoudig. Ramana Maharshi zei: "Ik heb mijn hele
leven geen vrouw gehad, maar als ik iemand een ad
vies mag geven: trouw. Dan kom je alle tegenstellingen
tegen en kun je het beste oefenen om daar niet in te
trappen en jezelf en de zogenaamde ander als Eenheid
te zien, in plaats

van

als afgescheiden

van

elkaar".

De dualiteit bestaat uit tegenstellingen: mooi/lelijk,

vrouw/man, gezond/ziek, levend/dood, rechtvaardig/
onrechtvaardig. Zodra er zo'n tegenstelling naar bo
ven komt, piept het gewaijn van liefde,

van

dat al

Een-zijn van het kennen in ons, de achterdeur uit. Het

corrigeren

van

het egodenken moet een automatisme

worden. Het egodenken is er bewust op gericht om

jouw ongemanifisteerde aandacht-zijn vast te houden
in een droomverhaal. Je kunt tegenkracht bieden door
40

het ego-denken steeds te corrigeren met 'het is niet

waar'. Zo wordt het innerlijk weten verankerd, waar
door je dat wat er lijkt te zijn niet meer serieus hoeft te
nemen, maar je er tegelijkertijd schijnbaar wel gewoon
in meedoet. Als je dat omarmt en bereid bent te le
ren, zal dat in het begin slechts af en toe zijn vruchten

afwerpen,

maar op den duur steeds meer, totdat het

iets vanzelfsprekends wordt. En dat in elk facet, hoe

minuscuul ook.
Na mijn jarenlange gezoek naar meer en betere hulp
middelen die ik mensen zou kunnen aanreiken, en
waarvoor ik eerder de Odyssee en de stoelendans had
gebruikt, kwam ik rond 2007 de Cursus in Wonderen
tegen, waarin wordt gezegd: "Ik ben al thuis, ik ben
veilig, ik woon in God". Ga dat

ma

zeggen als je

hoofdrolspeler beweert zich slecht of bang te voelen en

schuldige bijrolspelers zoekt. Door dit te oefenen en in
alle situaties te gebruiken, wordt het een natuurlijke
innerlijke beweging die steeds meer kracht krijgt. Zo
bied je, door die teksten te herhalen, tegenwicht aan
de droomkracht van de dualiteit, die overal in verwe
ven zit. Wat je ook lijkt te doen of te laten, het maakt
niets uit. Je lijkt dan iets te doen, maar dat is alleen

ogenschijnlijk zo. Net zoals bij aikido en bij vastu-tan

tra

handel je en handel je tegelijkertijd niet:

wu

wei.

Er gebeurt schijnbaar iets, want er is een waarneming

41

van

een ervaring, terwijl je kennen-zijn niks doet. Dus

een gedachte als: 'Ik voel me slecht' corrigeer je met:

'Er is het kennen da, en dat kan zich niet goed
of slecht voelen, want dat is al thuis bij God'. Door
herhaling hiervan ga je dat steeds meer verankeren. Je
krijgt meer rust doordat je het aangeleerde duale pijn
denken kwijtraakt, en

zo

wordt het vernouwen in je

al-thuis-zijn weer je natuurlijke basis.

voelens niet meer serieus te nemen en je ervan bewust

te worden dat je elk moment een keuze hebt: stap ik
in de ellende van iets gekends zijn, of verwijl ik in de
rust en vrede van ons al-heel-en-Een-zijn? En zelfs al
stap je schijnbaar in de ellende, dan nog kun je tegelij
kertijd zien: ik als ongemanifesteerd kennen-zijn ben
al thuis, dit wat hier lijkt te gebeuren is niet waar. Dat
is hetzelfde als sneller schieten dan je schaduw: steeds
maar weer terug naar onze kennendheid, je basis,
je thuis-zijn, de toestand vr je dromen begon te ma
ken. Het is steeds maar weer teruggaan naar ons Zijn
zelf. Op ontelbare slimme manieren probeen het du
van

schuld- of

angstgevoelens aan de hand van verhalen over verleden

en toekomst een droom te bouwen: 'Ik heb het niet
goed gedaan', of 'Hij hoon dat niet te zeggen'. In wat
voor vorm dan ook, dat 'oorlogsdenken' zal altijd weer
42

dan een splitsing aan te brengen, twee kampen te cre

ren en je dan uit te spelen door je wijs te maken dat je
niet bij het goede kamp hoon, of dat het andere kamp
fout is en weg moet of gecorrigeerd dient te worden. In
de dualiteit is de keuze altijd tussen twee. Ik kies altijd
voor de realiteit, en die is al-Een. Dat is geluk. '
Je moet er dus verdomd zeker

Je moet bereid zijn te leren je ego-gedachten en -ge

ale egodenken steeds weer door middel

opduiken. De dualiteit kent geen andere mogelijkheid

van

zijn dat het altijd,

hoe dan ook, ellende geeft in die tweeheidsdroom.

Dat is de gemakkelijkste truc om met je aandacht uit
pijndromen te blijven en voor het stille eenheid-zijn in
ons te kiezen. Dan ga je zien dat je vanzelf meer rust
krijgt in je leven doordat je ophoudt om tijdens de
handelingen, die je nog steeds lijkt te doen, onbewust
in de oorlog te stappen en je je eigen gelukspositie niet

vergeet. Laat dat wat je geholpen heeft deze plek te

hervinden het maar regelen. Jij geeft je over aan dat
wat we wezenlijk zijn, en dat is tevens het einde van
elk doenerschap.
Je kunt niet echt iets doen, maar je kunt wel bereid
zijn te leren alert te blijven. Als iemand op me afkomt
om me aan te vallen en ik zie dat tijdig aankomen, dan
loop ik weg. Maar als ik niet meer weg kan, blijf ik
alen; blijf ik zien dat er geen Jan en geen ander is en
dat we al-Een zijn. Ons kennen is Een. Zo verstil ik en
wacht ik in de veilige stilte van liefde-zijn tot de op43

lossing zich aandient. Ik weet dat de aanvaller, op het

moment dat er aangevallen wordt, kwetsbaar is en pijn
moet ervaren en zich niet bewust is van zijn onschuld.
Hij moet een hele beweging rnaken om mij aan te val
len, wat een vorm is van toenadering zoeken, vanuit
een verlangen tot delen. Dat geeft jou de tijd om opzij
te stappen en liefde-zijn te delen, in plaats van pijn
die verdeelt. Je hebt geen vijand meer tegenover je,
geen moeilijke collega, geen

ex,

geen partner, kortom:

geen wereld meer, want dat is allemaal droom. Je zit

niet met anderen, je zit met jezelf, met je overtuiging
dat er een wereld en anderen bestaan. En als ik zie dat
Jan daarin bijvoorbeeld een fout maakt door bepaalde
woorden verkeerd te gebruiken of zo, corrigeer ik dat
in mijzelf en zie Jan dan bijvoorbeeld 'sorry' zeg. Zo

ma ik die zogenaamde ander

en

mijzelf onschuldig

en weer Een, thuis in liefde-zijn. Dit is wat de Cursus

in Wonderen 'ware vergeving en het aanvaarden van de
verzoening' noemt.

zit geen eerlijkheid in een leugen. De enige weg door

een leugen is steeds symbolisch opzij gaan naar een
heid-zijn en je niet meer schuldig voelen dat je opzij
stapt met een smoes, dat je niet meedoet met de leugen
die voor de ander echt lijkt. Je gaat dan steeds meer

44

ander dat opmerkt.

Ik heb naruurlijk als Jan ook een verleden/toe
komstverhaal waarin ik van alles geprobeerd heb en
waarin ik heb mogen sneuvelen als Jan en zo tot over
gave heb mogen komen. Jan heeft net als 'jan en alle
man'

geprobeerd stabiliteit te vinden

m(t Jan.

Dat gaat

niet. Je moet dus zien dat elke nederlaag van jezelf als
persoon geen nederlaag is, maar juist genade. Uitein
delijk heb je dan geen enkel probleem meer met het
feit dat jij als persoon, en alle andere 'personen' in de
droom, aan alle kanten tekort schieten. Sterker nog, ik
stimuleer je om daar goed naar te blijven kijken, om
elk zoeken naar speciaalheid te stoppen, en om geen
stabiliteit te zoeken in wat niet stabiel is. Er is in deze
droom geen stabiliteit mogelijk, of je moet instabiliteit
als stabiliteit zien. Er is alleen stabiliteit, ofwel blijvend
geluk, in ons Zijn. Wat is nou het lekkerst: 'iets' zijn,
of gewoon Zijn? Niet 'iets' zijn, want zo gauw ik iets
gekends word, krijg ik al gelijk een punthoofd met

Er bestaat geen rechte weg door een leugendroom. Er

dingen zien die je voorheen niet zag,

je wel constant uitblijven, zonder dat de zogenaamde

ma

daar moet

zintuigen en een geslachtsorgaan. Je hoeft die zintui

gen en geslachtsdelen niet letterlijk af te snijden (zoals
Odysseus). Het gaat om het afsnijden van hetg(loofin
iets wat niet echt bestaat, en om het kiezen voor wat
wel echt liefdevol en stabiel in ons is.
Er is geen buiten. Er is alleen maar binnen, en

dan niet binnen het lichaam, maar binnen het ge45

waarzijn/bewusttijn. Het gaat erom dat je door de

kennen van een gisterenverhaal! Het is een gedachte in

enorme kracht waarmee je deze pijndroom hebt ge

het nu van ons onveranderlijke kennen-zijn.

maakt heen leert breken met je nog sterkere kracht

Begin nu maar. Ga maar vergeven, ga maar zien dat

is en nooit gebeurd is. Dat is echt oot

van liefde. Het is een verdroming in het kennen zelf

het niet

die je er onmiddellijk met wortel en al uit moet ruk

oorlogen, ware vergeving. De herhaling hiervan geeft

wa

ken zodra het schijnbare gebeuren in de droom plaats

je steeds dieper inzicht. Het bekrachtigt de waarheid,

lijkt te vinden. Je van je objectloze aandacht-zijn be

door steeds weer de persoon en zijn wereld opzij te

wust blijven, geeft je de kracht om weer naar het 'al

zetten, door steeds bij alles wat je doet de aandacht op

thuis-zijn' te gaan en daar te zien dat je nooit weg

het Zijn gericht te houden, en door tegengas te geven

was. Maar daarvoor moet je je er eerst bewust van

aan de oorlogsgedachte, aan de hand van een tegenge

worden dat je op die positie zit, en dat je de macht

dachte: 'Het Zijn is er eerst, dus ben ik al ok, ik ben

hebt om die keuze te maken.

al thuis.' En je mag alles door elkaar gebruiken, alles

wat jou op dat moment helpt om je bewust te zijn van

Het maakt niet uit welke weg je (schijnbaar) bewan

je Zijn. De ene dag helpt bijvoorbeeld een zin uit de

delt naar waar je al bent. Alles mag. Alles wat werkt,

Cursus in Wonderen, de andere dag een uitspraak uit

doe ik. Ik heb geen principes. Wat werkt, werkt. Maar

de Odyssee of van Atmananda, de leraar van mijn le

ook het leven louten je, want elke ontmoeting is een

raar. Zulke teksten helpen je en bieden je de mogelijk

uitnodiging om te ootoorlogen en eenheid te delen,

heid om uit het oordelen, uit de dualiteit te stappen en

om echte gemeenschap te ervaren. Je kunt, als je bereid

terug te keren van nooit weggeweest.

bent eenheid te hervinden, zien dat je steeds opnieuw

Flexibel zijn daarin, is heel belangrijk. Het maakt

geholpen wordt, bij elk facet van het geheel. Maar je

niet uit welk boek je leest, het maakt niet uit welke

hebt het velal niet door, omdat je jezelf toch als per

ogenschijnlijke weg je bewandelt, het maakt niet uit

soon serieus blijft nemen.

wat je ogenschijnlijk doet. Het gaat er allen om dat je

Het gaat mij niet om goed of slecht. Ik kijk gewoon

je ervan bewust wordt dat je wakker kunt worden uit

naar wat er gebeurt. Je zogenaamde doenerschap wil

je eigengemaakte pijndroom, dat je er al bent als het

je laten geloven dat je leven een reis van gisteren naar

geluk-zijn zelf en dat je dat moet zien te integreren in

morgen is. Maar is er een gisteren? Nee, er is slechts het

het dagelijkse bestaan, en dat je daarin alles heel weet

46

47

waar te nemen en in zich op te nemen, waardoor er

dualiteit verwijzen en de wetmatigheden laten zien van

een sterke nadruk kwam te liggen op dat wat is in het

het droommechanisme dat we leven noemen. In haar

huidige moment, op het Gewaarzijn van de handelin

komen de helderheid en neutraliteit van een 'wijze' sa

gen die zich n voor n in dat Gewaijn aandie

men met compassie en de praktische insteek van een

nen. Achteraf beschouwt ze het als haar belangrijkste

levend mens.

spirituele training.
In de loop der jaren begon Joanika steeds inten

In 2006 verscheen haar autobiografische boek Be

wustzijn -Zoek je iets?, dat recent in een nieuwe versie

siever te zoeken naar de essentie van de verschijnselen

verscheen onder de titel Bewustzijn -Zoek jij ook iets?,

die ze waarnam, en de redenen waarom mensen hun

en in het Engels onder de titel Consciousness -Are you

mogelijkheden niet tot uitdrukg kunnen brengen.

lookingfor sarnething too? Alle drie de boeken zijn te

Uiteindelijk kwam ze uit bij twee basisvragen: 'Wat is

bestellen op de website van Joanika: www.joanika.nl

bewustzijn?' en 'Wie ben ik?'. In de advaita vedanta

herkende ze vervolgens een spirituele stroming die hel
der maakte wat ze als kind al had gekend en geweten.
Het onderricht van Alexander Smit sloot daar voor
haar gevoel het duidelijkst bij aan. Gedurende de laat
ste drie jaar van zijn leven woonde ze de zomerweken

De dynamiek der tegendelen

Als je ineens, zonder erbij te denken, tot handelen komt
en er onverwacht iets uit voortkomt dat je ware wezen

en weekends bij die door hem werden gehouden in

weerspiegelt, is er sprake van non-dualiteit. Wow! Dat

Garderen.

zijn de mooiste momenten van je leven. Dat alleen is

Op 22 december 1998 vond er bij Joanika geheel

de non-duale uitdrukg van de liefde die je bent.

onverwacht een blijvende verschuiving plaats in het

Je voelt je het ellendigst als er sprake is van duali

Gewajn. Gedragen en geslagen door een leven van

teit, als je niet tot handelen kunt komen uit angst dat

grote vreugde en intens lijden bleek totale overgave

er niet van je gehouden wordt door wat je doet, denkt

voor een verrassing te zorgen: het wegvallen van de

of voelt, en je je

identificatie met 'ik'. Tijdens de dialogen die ze al tien

de vrijheid belet jezelf te zijn. Je weet op dat moment

gedrag hebt

aangepast - als angst je

jaar voert, kan ze steeds weer vanuit verschillende en

dat je volledig voorbij bent gegaan

vaak alledaagse invalshoeken naar het wezen van non-

impuls die vanuit je ware natuur opborrelt. Je verliest

50

aan

de natuurlijke

51

door dit verraad telkens je integriteit ten opzichte van

der twee. Het is alle dingen die in het non-duale ge

je ware wezen.

wan weerspiegeld worden.

Leven, wijsheid, vrijheid, liefde, bewustzijn, vre

de, vreugde en gelukzaligheid verwijzen allemaal naar

Een van de dingen die je je misschien bent gaan af

non-dualiteit. Je diepste verlangen is niet om te ge

vragen, is: 'Waarom ontstond in mij het geloof in de

loven, maar om te weten dat non-dualiteit je wezen

persoon, en daarmee de dualiteit, terwijl liefde het

is. In je oorspronkelijk non-duale gewaarzijn bestaat

enige is dat er is?'. Het antwoord is: om compassie te

alleen erkenning van wat is. Waarnemen op zich is

ontwikkelen. Als klein kind kun je zomaar in n ruk

uitsluitend mogelijk door contrasterende tegenstel

een handvol snorharen uit de snuit

lingen. Vanuit je non-duale blik zie je de contrasten

ken zonder te weten dat zoiets pijn doet. Compassie

als gelijkwaardig, en niet als tegenstrijdig. Elke te

maakt het verschil.

genstelling is een uitdrukking van n enkele energie.

van

de hond trek

Pas als je fysieke pijn, vreugde en verdriet

aan

den

Een potlood bijvoorbeeld heeft twee uiteinden die

lijve hebt ondervonden, kun je compasie voelen.

elkaars tegendeel zijn. De puntige en de stompe kant

Compassie is een volledig ontwikkeld vermogen tot

geven het contrast. Stel je voor dat het nu niet om een

betrokkenheid, tot intens voelen en inleven. Wat zich

potlood gaat, maar om een gebeurtenis. Het contrast

ook voordoet, je bent een en al compassie. Je oordeelt

bestaat uit 'leuke gebeurtenis' tegenover 'niet leuke

niet. Je geeft geen ongevraagd advies. Je neemt het ver

gebeurtenis'. Wil je uitsluitend de 'leuke' gebeurtenis

haal niet over. Je kunt alleen nog 'stil' luisteren, erbij

ten volle beleven en niet ook de 'niet leuke' gebeurte

zijn. Alles wat zich vrijelijk uitdrukt, verliest zijn ener

nis, dan ervaar je dualiteit, en dat geeft problemen.

getische lading en lost op. Als er sprake is van compas

Als je de 'niet leuke' kant weigert te beleven, zul je

sie weer je niets af en haal je niets naar je toe. Je erkent

de 'leuke' kant ook niet meer ervaren. Het een kan

alleen wat is. Dat is de zuivere non-duale weerspiege

niet zonder het ander. De dynamiek, de beweging die

ling. Via compassie heeft je ware wezen zich als geluk

heen en weer golft tussen de tegendelen, is wat je als

zaligheid kenbaar gemaakt.

het leven ervaart.

Als kind ben je die non-duale gelukzaligheid zelf

Leven kan alleen maar verwelkomen, omdat Be

Daarom ben je je er ook niet van bewust, totdat je

wustzijn niet anders kan zijn dan non-duaal, n zon-

een contrastervaring krijgt. Die contrastervaring laat

52

53

je opeens het gemis

van

die gelukzaligheid voelen, en

ma dat je niet zult rusten totdat je de gdukzalig

Geleidelijk aan krijgen woorden echter steeds meer

betekenis voor je. Je leert je eerst te identificeren met

heid hervindt. Door het weken ontstaat een dynami

de naam die kennelijk bij je lichaam hoort. Je hebt

sche golfslag russen afweer en verwelkoming

enerzijds een zekere mate

tegendelen. Die dynamiek geeft je de beleving

van

de

van

identificatie met je li

een

chaam nodig, dat is een natuurlijk gegeven. Dieren

wereld die buiten je lijkt te bestaan. Zodra je je iden

hebben dat ook, anders zou hun lichaam niet kunnen

van

tificeert met n van de twee elementen binnen een

overleven. Maar als je als kind een geheim kunt be

tegenstelling, word je dat element, en kun je het niet

waren, lijkt er gevoelsmatig voor jou een binnen- en

meer waarnemen. De andere helft wordt afgesplitst

een buitenruimte te ontstaan. Geleidelijk aan leer je

omdat je je da niet mee wilt identificeren. Maar je

die binnenruimte als een (lichamelijke) plek te be

kunt het afgesplitste deel wel altijd als object waarne

schouwen waar(in) jij je bevindt, en die je bmt. Je

men, waardoor je denkt dat dt:zt de ander of de wereld

is. Al die afgesplitste,

waeembare

objecten worden

bijeengehouden door je geheugen. Je beleeft feitelijk

jouw idee over de wereld.
Als jong kind beleef je alles nog als 'niet-twee'. Je

erva geen afgescheidenheid. Het uitstralende licht

van

het keuzeloze Bewustzijn dat door je kinderogen

schijnt, is je natuurlijke staat. Je bent als kind uitslui

tend NU aanwezig. Taal heeft geen enkele betekenis
voor je, laat staan begrippen als verleden en toekomst.
Je bent integer ten aanzien van de oorspronkelijke fa
brieksinstelling van je lichaam. Als mensenkind heeft
je lichaam een individuele aard, en weet het niets van
moraal. De loutere onschuld

van

een kind raakt je als

volwassene diep, want die onschuld is je eigen on

schuld die werd geschonden.
54

onbegrensde aanwezigheid, je Zijn, wordt denkbeel

dig begrensd door die aanname. De betoverende glans
van helder licht dat normaal door je ogen straalt, lijkt
gebroken. Je ondergaat de eerste traumatische bele
ving van het besef van afgescheidenheld. Je beleeft een
gigantische contraStervaring als je gedrag onverwacht
niet in goede aarde valt. Je ontmoet agressie. Je krijgt
te horen dat je niet deugt. Je schrikt je rot als klein
kind. Je weet niet wat je fout hebt gedaan. Je voelt een
rare ondraaglijke spanning. Je barst in huilen uit om
de negatieve spanning kwijt te raken. Op zo'n mo
ment kom je te weten dat je er wd mag zijn, maar al
leen onder bepaalde voorwaarden. Je mag wel dit zijn,
ma

je mag niet ook dt:zt zijn.

Op het moment dat je intenties anders worden

opgevat dan je ze bedoeld hebt, worden ze niet weer55

spiegeld. Je erva dan existentieel verdriet en een

ondraaglijk isolement. In feite sta je versteld van het
onbegrip dat je ontmoet.

Als baby worden niet al je lichamelijke behoeften direct

vervuld. Je leeft dan in de tijdloosheid, en je lichaam
kan zich daardoor in eeuwigdurend gevaar wanen als
mama niet op je oorverdovende geschreeuw reageert.

Je paradijselijke staat is geen ervaring, want je bent er

Die onbestemde angst kun je nog steeds bij je dragen

een mee. Maar als kind word je dus letterlijk uit-een

ronder dat die nog ergens betrekking op heeft. Je li

gezet. Feitelijk word je 'uit Jezelf ' gezet. Wat je werke

chaam is immers volgroeid en kan zichzelf bedruipen.

lijk bent, mag je niet langer zijn. Je mag nu alleen nog

Of ben je nog steeds bang dat je niet zult overleven als

maar de ene helft van de heelheid zijn. De andere helft

je niet direct aandacht krijgt?

mag je niet meer in het openbaar tonen. Die moet je

Zodra het kan, wordt je geleerd je te identificeren

aan anderen overlaten of onderdrukken. Uit die ver

met je lichaam. Eerst had je een lichaam, maar nu ben

eiste wordt een afweersysteem geboren dat het pijn

je dat lichaam. Dat is een groot verschil. Je bent nu

lijke effect van de ontkenning van je onschuld moet

een meisje of een jongen. Eerst kende alleen je lichaam

bedekken. Je verliest daardoor ongemerkt het contact

angst, nu is het jouw angst geworden. Ook word je ver

met je oorspronkelijke heelheid.

antwoordelijk gemaakt voor de spontaan opkomende

Daarnaast leer je het contrast tussen goed en kwaad

gedachten, gevoelens en handelingen die je in alle on

kennen. Voor je lichaam voelt 'goed' als eenheid, en

schuld uit, wdat je weer niet weet wat je fout hebt ge

dus als veilig. 'Kwaad' voelt als afgescheidenheid, en

bedreiging brengt existentile angst voort. Vaak ont

da. Zo breidt het afweersysteem, dat de functie heeft

om het voelen van afgescheidenheid te maskeren, zich
steeds verder uit. Je wordt een expert op het gebied van

breekt het besef dat angst een bufferfunctie heeft,

aanpassing.

dus als onveilig. De gewaarwording van lichamelijke

bedoeld om niet voortdurend met die bedreiging te

Je behoefte aan aanpassing komt, afgezien van lijfs

hoeven leven. Zolang je lichaam nog niet volgroeid is,

behoud, voort uit je verlangen om de oorspronkelijke

bedekt angst alle bedreiging die niet tot in je diepste

eenheid weer te herstellen. Het dilemma is dat een

wezen mag doordringen. Het gevoel in existentieel ge

niet-bestaande afgescheidenheid zichzelf niet kan op

te verkeren, is in de lichaamscellen van vele baby's

heffen. Een leugen is geen feit, en heeft daarom ook

va

opgeslagen.
56

geen substantie. Maar daar is iets op gevonden: geloofl

57

Je gelooft dat je afgescheiden bent. Tenslotte moet je

eerst iets vast pakken om het daarna los te kunnen la
ten. Dat is de truc van het bestaan, en die mag je niet
voortijdig ontdekken.
De liefde is nu niet meer universeel, maar aan een
plek gebonden. Het is opeens jouw leven, jouw liefde,
jouw privbewustzijn, en je projecteert dat idee nu
ook op anderen, waardoor die ook een onafhankelijk
bestaan lijken te hebben. Het Bewustzijn dat je bent,
lijkt zich nu uitsluitend in je lichaam te bevinden. Het
lijkt niet verder te reiken dan het vel dat je lichaam be
grenst: ik (mijn lichaam) hier, en de wereld (de andere
lichamen) daar. Maar dat is in werkelijkheid niet wie,
wat en waar jij bent. Die begrenzing is louter denk
beeldig. Aleen het voelm ervan is

werkelijk. Wat er ook

beweerd wordt, jij en al het andere is onveranderlijk

het niet te lokaliseren Bewustzijn. Je bent liefde. Dat
weet je, want zodra daar geen erkenning voor is, voel
je die rare ondrajke spanning. Je wordt telkens be
schuldigd van iets wat niet waar is. Je huilt en tien over
zo'n onrechtvaardigheid. Maar de ander doet precies
hetzelfde, en daarmee is het conflict tussen 'ik' en 'jij'
geboren.
Je weet inmiddels welke polen binnen de tegen
stellingen je de garantie geven dat er van je gehouden
wordt. Je verzamelt ze en vereenzelvigt je ermee. Die
aangeleerde gedragswijzen leggen een masker over je
58

oorspronkelijke gezicht dat iedereen tevreden stemt.

Op die manier is je lichamelijke veiligheid gewaar
borgd, en is het gevoel van afgescheidenheid ook
minder duidelijk aanwezig. Dat masker is je persoon
lijkheid. Het bestaat uit herinneringen aan leuke en
niet leuke dingen. Je ego, het ik-besef, is eigenlijk een
gereedschap

van

je geheugen. De functie ervan is om

precies die zintuiglijk gevoelde signalen te blokkeren

die je eerder als onveilig hebt beleefd. Gelijktijdig pro
been je ego eenheid te creren. Wat bevorderlijk was
voor het lichaamsbehoud zal het proberen te herhalen.
Maar als je de eenheid niet goedschiks kunt herstellen,

dan zal dat toch kwaadschiks moeten.

Je volledig gevormde persoonlijkheid, je zelfverze
kerde ik-kracht, heeft als nevenfunctie je bescherming
te bieden tegen een ongecordineerd bombardement
van indrukken dat je zenuwstelsel zou kunnen uitput
ten. Je vergelijkt die indrukken met je zelfbeeld. Vind
je geen overeenkomst, dan sla je geen acht op dat soon
indrukken.
Op een bepaald moment wil je loskomen van je ouders
om voor jezelf en je eigen gezin te zorgen. Alles wat je
geleerd hebt, is inmiddels in de praktijk getoetst. De
opgebouwde ik-kracht heeft je zelfverzekerd gemaakt.
Je ego lijkt nu eindelijk als een prachtig instrument
voor je te werken. Je hebt je dosis vreugde en verdriet
59

al gehad. Je hebt op bepaalde gebieden compassie

beschikbaarheid om alle polaire tegendelen die je in je

ontwikeld. Aan je persoonlijkheid valt niets nieuws

kindertijd hebt afgesplitst weer te herenigen. Zonder

meer toe te voegen. Je valt in herhalingen. Nu ben je

weerstand te bieden beleef je nu ten volle de emoti

feitdijk persoonsdeskundig. Je masker begint te knel

onele energie die in elke afgesplitste pool gestagneerd

len. Je hebt alles al uitgeprobeerd, en alle persoonlijke

was. Je ervaart dat de oorspronkelijke eenheid van elke

zijn je bekend. Elke poging om blijvende eenheid

polaire tegenstelling zich herstelt. Alle verhalen die je

te bewerkstelligen en vervulg te vinden, is op niets

geloof in de persoon in stand hielden, verliezen hun

uitgelopen. Ooit heb je leren geloven dat je blijvende

betekenis.

trucs

vervulg zou kunnen bereiken door de andere helft

Je ontdekt dat het gereedschap daarvoor niets an

van de heelheid naar jouw kant uit te nodigen. Maar je

ders blijkt te zijn dan je tastzin. Het Zien ervan hoef je

gelooft niets meer.

niet te oefenen, dat is er altijd. Nu is het voelen aan de

Je ontdekt nu dat je al die tijd een masker over je

beun. Je ziet dat de binnen- en buitenruimte denkbeel

oorspronkelijke gezicht hebt gedragen. Je voelt dat on

dig waren. Een tastzinge gewarding is tenslotte

der dat masker ongekende vermogens liggen, ook al

ook gewoon een object. Het inzicht dat het besta

weet je nog niet welke

die vermogens zich kenbaar

het lichaam geneest van blokkades, verandert alles. Vol

willen maken. Je mag nu pas ontdekken dat je, juist

vreugde zie je dat je geheugen zich ontlaadt. Al je herin

van

door in de persoon te geloven, een prachtig stuk ge

neringen worden in gezuiverde vorm opgeslagen in het

reedschap hebt ontwikkeld. De ontdekking dat je het

praktische geheugen. De inhoud van dit geheugen is je

masker veilig kunt afzetten, is wat ik ontwaken noem.

individuele bijdrage aan het universele informatieveld

Maar dan ben je er nog niet.

dat bijdra aan de evolutie van de mens. Je lichaam

Je merkt dat je geloof in de persoon afneemt en

ra vrij van stress. Dat is het moment waarop de niet

compassie juist toeneemt. De oorspronkelijke gevoe

onaanzienlijke vermogens die in je lichaam sluimeren

ligheid uit je kindertijd neemt toe. Je psychische ge

de kans krijgen zich te ontwikkelen. De bloem die in

heugen begint zich te roeren. Het bestaan tovert je tel

de knop zat kan dan eindelijk uitkomen. De schoon

kens situaties voor waarin emoties in het licht worden

heid en geur ervan zijn uniek, en eenieder kan van deze

gebracht die nog uit niet volledig gentegreerde gevoe

schoonheid en geur genieten. En denk maar niet dat de

lens besta. Alle streven of doen valt weg, er is alleen

bloem ook maar iets achterhoudt.

60

61

van J. Krishnamurti. Dat raakte hem dermate, dat hij

een jaar lang uitsluitend werk van deze leraar las.
Tussen 1994 en 1998 volgde Hans opleidingen tot
spiritueel therapeut en docent spirituele therapie o.l.v.
met name Ad Stemerding. In deze periode kwam ook
advaita op zijn pad. Bij Nisargadatta vond hij de hel
derheid die hij zocht, bij Ramana Maharshi de liefde.
Beide leraren maakten de 'innerlijke leraar' bij hem
wakker en leidden een transformatie in die het zoeken
deed stoppen en een proces van ontmanteling in gang
zette. Het sleutelen

aan

zichzelf hield op. Hij werd

naar eigen zeggen "ongeneeslijk zichzelf". In de jaren

tussen 1998 en 2009 leidde hij honderden satsangs,
sessies, weekendbijeenkomsten en retraites, zowel in
het land als op zijn centrum de Horizon. Aanvankelijk
had hij de illusie dat zijn boodschap zo eenvoudig over
te brengen was dat men na het bijwonen van enkele

maar om n ding: volledig mens zijn, jezelf leren zijn

in de diepste zin van het woord. Daartoe dienen alle
emoties en innerlijke conflicten aangegaan, doorleefd
en herzien te worden. Dat kan leiden rot een ener
getische verschuiving die ve meer inhoudt dan een
conceptuele verandering. De versterking van het in
voelingsvermogen en de intutie maakt het mogelijk
dat er geleefd kan worden vanuit een dieper besef dan
enkel het denken of de emoties. In zijn ogen is vrijheid
een

uiting van een vrij functionerend energiesysteem,

een energetisch weten en de afwezigheid van zelfbeper

king. Hij beschouwt dat als de natuurlijke toestand en
het einde van alle zoeken.
Naast zijn huidige werk maakt hij de laatste jaren
weer muziek. Hij bracht enkele cd's in eigen beheer uit
en plaatste diverse songs op myspace.

satsangs 'klaar' zou zijn. Maar gaandeweg besefte hij

dat zelfrealisatie slechts een begin is. De doorwerking
en belichaming ervan in relaties, werk en het dagelijks
leven vormt in zijn ogen de werkelijke essentie. In die
periode verschenen er boeken, satsang-cd's en vele ar
tikelen en columns van zijn hand.
Enkele jaren geleden stopte Hans plotseling met
het geven van satsangs. Tegenwoordig richt hij zich
met name op individueel werk, maar geeft hij ook met
enige regelmaat een dagworkshop. Daarin draait het

Kijk, voel, doorleef en verwonder

1.
Woorden. Altijd leuk. Handig voor gesprekken, om
informatie uit te wisselen en ideetjes te schetsen en zo.
Anderzijds: beperkend, atomistisch, niet non-duaal.
Een zenmeester zei ooit dat alle spirituele ellende
is ontstaan toen de eerste leermeester zijn mond open

64
65

deed. Zelfs de grote stille Ramana kon het niet laten.

'anders' is en weg moet. We nemen snel een vijandige

En de meeste leraren van tegenwoordig zijn behoor

houding aan. We proberen ons er los van te maken,

lijke praatjesmakers, ondergetekende niet uitgezon

ons ervan te ontdoen, ons er van af te splitsen. Wat

derd. Sommigen bereiken zelfs, al dan niet bedoeld,

we doen is dus bestrijden, ontkennen, vermijden,

een rocksterstatus, inclusief bijbehorend rondreizend

vechten en vluchten.

circus. Wat moet dat geil zijn: spiritueel, rijk en be

Feit is dat elk moment compleetheid IS. Er kan niks

roemd. Mmm, smullen! Net een half-godje. Mijn

bij of af. Je bent dit-hier-nu, en je kunt dus ook niet in

ego'tje vond de bescheiden adoratie een tijdje best

of uit het moment - je bent dit moment.

lekker, enerzijds. Anderzijds ontkwam ik er niet aan

Als je jezelf als losstaand erva van wat er gebeurt,

maar al te menselijk te zijn. Vreemd gedoe allemaal,

is veel buiten je: dingen die je wilt en dingen die je

die voetstukjes en

niet wilt. Ze zijn er in beide gevallen gewoon, maar

zo.

Non-dualiteit, waar slaat het op? Eigenlijk wel een

tegen het ene heb je verzet en het andere wil je heb

leuk begrip, vooral omdat dualiteit zo opdringerig

ben. Dat is een dualistische houding. Door die hou

lijkt en steeds bevestigt lijkt te worden. En toch ...

ding fragmenteert alles schijnbaar, en dat bevestigt het

dag en nacht lijkt twee, maar in werkelijkheid zie ik

ik-gevoel. Zo ontstaat een prachtig zichzelf in stand

de nacht nooit met de dag vechten, en eb niet met

houdend waansysteem.

vloed. Water is vochtig en vloeibaar. Twee woorden,

maar n water.

In werkelijkheid zijn de kenner en het gekende

ongescheiden. Zodra er iets te kennen valt, is er ook

Waar twee of meer aspecten (lijken te) bestaan,

het kenner-verschijnsel. Er is bewustzijn en iets om

ontstaat al snel de indruk dat die aspecten tegende

bewust van te zijn. Gelijktijdig. De term gelijktijdig

len zijn, of strijdig aan elkaar. Maar in wezen vloeien

heid gebruik ik daarom al jaren in mijn pogingen dit

ze in elkaar over, of komen ze uit elkaar voort. Veel

gegeven helder te maken. Alles verschijnt gelijktijdig,

mensen ervaren de boel als strijdig omdat er een nei

Nu. Jij, wat er ervaren wordt en het ervaren: het zijn

ging is om onszelf af te splitsen van de totaliteit. 'Ik

drie aspecten van wat-is.

en de wereld', 'jij en ik', 'ik en het leven', 'ik en niet

ik'. Als iemand pijn of verdriet

ervaart,

wordt het niet

als onderdeel gezien van zichzelf, maar als iets wat

66

Elke ervaring bestaat dus uit kenner, kennen, en het

gekende. Niet-drie dus. Jij, lezen, en tekst: gelijktijdig.
Dit is HET. Dit geheel ben JIJ. Niet-twee, niet-drie.
67

Het is leuk om dit te zeggen of schrijven, maar vrij

2.

wel nooit wordt het echt gevat. Het afgescheiden

beleven van de dingen zit er goed in. Is er met de
paplepel ingeslagen. Jarenlange training heeft succes
gehad. Is het van belang? Nee. Totaliteit is altijd To
taliteit. Sommigen (wat is dat nou weer?) ontdekken
dat, sommigen niet.
afgescheidenheid. Het lijkt steeds naar losstaande din
gen te verwijzen: 'sommige mensen' bijvoorbeeld (als
of 'mens' los te maken is van 'omgeving'). Alan Watts
zei zestig jaar geleden al dat de aarde 'menst' zoals een
appelboom 'appelt'. We staan niet los van de aarde/
een

voortbrengsel

of uitbreiding van. We komen dus ook niet 'op' aarde,

maar zijn er een uitdrukng van. En vanwege de af
gescheiden perceptie verwoes ten we de omgeving en
de levens

van

andere levende wezens - delen van ons

zelf in feite - met het grootste gemak. Wonderlijk en

volstrekt logisch vanuit het afgescheiden perspectief.

Ma als heelheid werkelijk wordt ervaren, gooi je geen

olie in de sloot of gif op het land, sluit je geen dieren
op (ook niet in gevangenissen die iets 'diervriendelij
ker' zijn) en gooi je ze geen shampoo in hun ogen om
te kijken of dat schadelijk is. Jij bent het geheel, ofwel:
de wereld, dat ben jij.

68

weg naar de supermarkt voor wat pils bij de aardap

pelsalade die mijn lief en ik gisteravond hadden voor
bereid, luisterde ik naar mijn satsang-cd Naderbij ko
men

Het is duidelijk: ta is gebaseerd op en vergeven van

lucht/ruimte et cetera, maar zijn er

Het is alweer even geleden. Vanmiddag in de auto, op

uit 2003. Bijna tien jaar geleden alweer ... Wow,

het gemak

wa ee

het eruit kwam, de humor, de

'kracht' .... Was ik dat? Geen idee. Het goeroe-prin

cipe in actie, sprekend via 'Hans' ... Ik overwoog met
een of ik niet weer eens een zaltje zou huren. Beetje
spelen. Beetje delen.
Non-dualiteit. Was dat een non die zo heette? Non
'Dualiteit'? Het woord kwam niet voor in het eerste
kwartier van die satsang. Wel 'eigendunk'. Ook een
mooi woord. Een cruciaal woord. We verdedigen onze
pijn, verdriet, hunkering. Bieden weerstand aan wat
echt is in ons. Verzetten ons tegen

wat

evident is. Lie

gen over de leugen die we zijn geworden. Zwijgen over

de haat die we voelen, de jaloezie ... Zucht.
We willen licht en liefde. Maar de pest is dat je
daarvoor door de shit heen moet. Hoe vaak staat het
woord shit eigenlijk in spirituele geschriften? Of fuck?
Te weinig dunkt mij. Fuckers. Spirituele mind fuckers.
Allemaal.
Zo dat is eruit. Heerlijk. Onbekommerd.

69

Onze hond is helemaal niet spirirueel, mijn moeder

merk je dan? Sensaties in het lichaam, right? Gedach

ook niet. Ze zijn ook niet non-dualistisch of zo, maar

ten, right? Je hoon geluiden, toch? Je voelt ruimte om

ze zitten wel bomvol levenskracht. De hond is bijna

je lijf heen, niet? Alles is hier en nu. Jij bent. En er is

twee, mijn moeder ruim tweentachtig. Dezelfde le

bewustzijn (anders merkte je niks). De gewaarwordin

venskracht. Onvoorstelbaar. Ik ben 'verlicht', maar

gen zijn er. Nu. Right?

zij leven zonder reserve, zonder zoektocht (behalve

de hond soms naar de bal, de frisbee of het bot, en

Ok, maak jezelf (wat dat ook mag zijn) nu eens los
van

die gewaarwordingen. Kan dat?

mijn moeder naar haar bril - die naruurlijk om haar

nek hangt, aan zo'n kettinkje weet je wel.). Ik zocht

4.

en zwoegde en zoop en zeurde en viel allerlei mensen

lastig, op weg naar de waarheid, hahaha.

Non-dualiteit.

Toen die kwam, wist ik niet wat me overkwam. Ik

was pissig en hilarisch gestemd tegelijkertijd. Jezus

Zijn

mariajosefendeballenvansintchristoffelnogaantoe. De

Gevoel

waarheid, dat was ik, datgene waarmee ik zocht, het

Denken

zien zelf, en dat was totaal niet gescheiden van wat ge

Weten

zien werd. Zien-geziende zijn niet-twee. Damn, who

Opwellingen

could imagine?

Indrukken

Klinkt meteen weer heel heftig, maar dat is het niet.

Denk je nou echt dat je losstaat

van

wat je erva?

Waemingen
Ervaringen

Hoe kom je daarbij? Waar ligt de grens russen 'jou' en

Gewan

je 'omgeving'? Wijs aan!

Geluiden
Drukpunten
3.

Lezen
Lopen

Als je echt gaat voelen - ik heb het niet over emotioneel

Lachen

worden, maar gewoon nu zitten en echt voelen - wat

Leren

70

71

dereen weet het onderscheid tussen waar en niet-waar,

Liegen

want bewustzijn maakt dar 'je' dat weet. Dus geen ge

Liefde

lul. Wees wakker, want dat ben je! Bovendien: er is

geen 'je', enkel wakkerheid en de schijn

Ja?

illusie.

Lachen, toch?

Veel woordjes .... n 'gebeuren'.

You

van

are (alt that is) happening (NOW). Not some-thing

'in' the world.

En als je echt denkt dat je waarheid wilt, kom dan

maar eens een sessie of tien doen. Dan zullen we nog
wel eens zien hoe het echt zit. Ik wed dat je leven vol
onechtheid, overtuigingen, aanpassingen, conformis
me en leugens zit die je niet kwijt wilt. Kom dan .
.

Geen fragmentatie te bekennen. Alles is samadhi. Pre

cies DIT. HIER. NU.

Of is het te duur? Hahaha. Zeshonderd euro om uit

te vinden hoe het echt zit is een koopje, zelfs voor een
Hollander.

5.
7.

Je kunt wel zeggen dat bier uit verschilende ingredin

ten bestaat, maar als ik je de verschillende ingredinten
zou aanbieden, los van elkaar, zou het niet hetzelfde
zijn als een pilsje. Right?

Dualiteit: lichaam en geest. Is er dan lichaam zonder

geest? Geest zonder lichaam (al is het maar energe
tisch)? Denk maar eens zonder te voelen. Vod maar
eens zonder te denken. Beleef iets eens uitsluitend met

6.

je lijf, of enkel met je denken. Gaat niet. Het zijn ver

Je denkt dat je verlicht wilt zijn/worden. Hoe kom je

leen voor een dwaas lijken er onderscheiden te bestaan.

schillende termen voor een geheel aan 'gebeurens'. Al

daar in godsnaam bij? Uit welke door jouw brein sa
mengestelde lijstjes blijkt dat je niet verlicht bent? Of
is 'ik ben niet verlicht' de ultieme smoes om een idioot
te blijven en anderen op een voetstuk te zetten? Ie72

Maya betekent niet voor niets: dat wat niet bestaat!

Lieve mensen: non-dualiteit is een feit, geen doel!
Wake up. Je bent heel en compleet. Voel alles volledig,
en als je denkt dat je dat niet kunt, leer het dan. Je hebt
73

dit een eindeloze weg was die hem alleen maar dieper
in de complexiteit

van

de psyche dreef. Toen dat dui

Eri.k. woont in Amsterdam en houdt regelmatig bij

eenkomsten (retraites, lezingen, dagprogramma's) in

delijk werd, raakte hij genteresseerd in spiritualiteit

Nederland en Belgi. Hij is auteur

en kwam hij in aanraking met boeken van Osho. Wat

Onttkng van het

hij in diens woorden herkende, was dat zijn ware zelf

Ankh-Hermes. www.inzicht-nu.nl

van

het boek De

Nu, dat eind 2010 verscheen bij

vrij is van de terreur van het denken. Na een bezoek

aan Osho's ashram in India viel zijn innerlijke strijd
voor een lange periode stil, maar stak na verloop van
tijd toch met regelmaat weer de kop op. Het weken
bleef doorgaan, want de vrijheid die hij wcht was nog

Gedragen door
het geheel

steeds vrijheid voor 'mij'. Eigenlijk was hij in die tijd

meer genteresseerd in ego-opbouw dan in ego-ont

Het begrip non-dualiteit is op zichzelf eigenlijk een

manteling.

uiterst dualistisch concept. Immers, als er wiets is als

Er volgde een rusteloze periode van tien jaar, waarin

non-dualiteit, dan moet er ook iets bestaan als duali

Eri.k. onder andere werkzaam was als producer, mar

teit. Hier slaat gelijk al de onvermijdelijke verwarring

ketingmanager,

taxichauffeur,

toe, maar wlang we woorden gebruikn valt hier niet

ontwikkelaar van televisie-formats en verkoper van

aan te ontsnappen. De term non-dualiteit wekt ogen

onroerend goed in Spanje. Uiteindelijk raakte hij de

blikkelijk de suggestie dat het verwijst naar de van

bodem

zelfsprekende tegenpool

van

talkshowpresentator,

zijn bestaan, het totale failssement. Op

van

de term dualiteit. Maar

dat moment had hij het geluk een leraar te ontmoeten

non-dualiteit verwijst niet naar een tegendeel

die tegen hem zei: "Wees bereid om te sterven. Laat je

dan ook. Het verwijst naar datgene wat alle tegendelen

leven maar verwoesten." Voor Eri.k. was het een totale

omvat. Voor ons denkapparaat is het feitelijk onmoge

bevrijding. Zijn leven veranderde radicaal, want door

lijk om non-dualiteit werkelijk te doorgronden, want

elke controleneiging uit handen te geven, ontstond er

het denken opereen nu eenmaal binnen de kaders

van

wat

paradoxaal genoeg een nieuwe orde in zijn leven die

van tegengesteldheden: hoog versus laag, koud versus

natuurlijker, spontaner en moeitelozer was dan hij zich

warm, goed versus kwaad, ik versus jij, liefde versus

ooit had kunnen voorstellen.

haat, leven versus dood.

76

77

naar de ontwikkeling van een baby in de baarmoeder.

gang - alles nog steeds geheel vanzelf. Het kindje heeft

Voltrekt dit zich niet helemaal vanzelf? Dagelijks groeit

geen enkele notie van 'ik' heb honger, 'ik' huil, 'ik' ben

het lichaam van het embryo met honderden miljoenen

blij, 'ik' leer lopen. Er is eenvoudig honger, er is hui

cellen. Een duizelingwekkende intelligentie is hierbij

len, er is blijdschap, en de beentjes leren lopen. Er is

werkzaam. ledere cel weet precies wat er moet gebeu

geen idee van afgescheidenheid, van 'ik' en 'jij', er is

ren. Binnen de kortste keren gaat het hartje kloppen,

slechts eenheid. Een baby heeft geen enkele notie

en er ontstaan enorm complexe organen: longen, nie

'doenerschap'. Een baby of dreumes denkt niet: '0 jee,

ren, hersenen, een bloedvatenstelsel met een lengte

het wordt tijd dat ik eens leer lopen of praten'. Er heeft

van vele tienduizenden kilometers. Er ontstaan ogen,

zich nog geen psychologisch 'ik' gevormd. Er is geen

van

oren, botten, spieren, nagels, stembanden, hersenen,

idee van afgescheidenheid, van ik en de ander. Leren

handen, haren, vingers, een tong, darmen, een maag,

lopen en (de eerste woordjes) leren spreken gebeuren

allerlei ingewikkelde klieren, en ga zo maar door.

gewoon, nog zonder enig geloof in een persoon die dit

Net als bij alle andere levensvormen voltrekt dit

hele proces zich volkomen moeiteloos. Er komt geen

allemaal zou doen.

En dan is er op een dag dat onvermijdelijke mo

inspanning aan te pas. Er is niemand die dit 'doet' en

ment, nadat het kind herhaaldelijk te horen heeft ge

zichzelf ermee vermoeit. Na negen maanden is er een

kregen: "Dit is mama en dat is papa en jij bene Jantje",

compleet nieuw mensje ontstaan, met alles erop en

dat het kind gaat geloven dat het inderdaad Jantje is.

Dan volgt de geboorte, ook helemaal vanzelf.

Het denken heeft zich inmiddels zodanig ontwikkeld

Het kindje gaat ademen, geheel vanzelf, en na enige

dat het in staat is om te conceptualiseren en dualiteit

tijd krijgt het honger en grijpt het naar de moeder

te creren. Druppelsgewijs ontstaat er een besef van

era.

borst, helemaal vanzelf. Als de baby pijn of ongemak

individualiteit, van afgescheidenheid. En zo wordt er

voelt, ga hij huilen en gillen. Vaak ervaart hij zonder

een basis gelegd voor de ik-structuur, het ego.

aanwijsbare oorzaak geluk en kraait hij het uit van ple

zier - nogmaals: geheel vanzelf.
De eerste jaren na de geboorte volgt er een inten

De gemiddelde mens leeft zijn hele verdere leven

zonder deze aanname- dat er een autonoom 'ik' is
ooit in twijfel te trekn. Het is een gegeven: ik ben

sief leerproces. De lichaamsmotoriek ontwikkelt zich

ik. Klaar! Het is de 'ik' die denkt, voelt, ademt, naar

en de ontwikkeling

de wc gaat, verliefd wordt, keuzes maakt, verdrietig

80

van

het causale denken komt op

81

is, slaapt, wakker wordt, ruzie maakr, standpunten

op zichzelf staand wezentje bent, is afkomstig van de

inneemt, verlangens heeft, enzovoorts. Her ik is her

zelfde bron, dezelfde universele intelligentie. Deze ge

brandpunt

ons leven. Alles war we ervaren in her

dachte werd niet gecreerd door jou. Geen enkele ge

leven, alle problemen, successen, mislukkingen, dra

dachte was ooit van jou. We denken weliswa als een

ms en dilemms spelen zich allemaal af rondom deze

autonoom wezen met een vrije wilsbeschikking door

veronderstelde entiteit.

het leven te ga, maar in werkelijkheid gaat het leven

'

van

'

Her lijkt dus zo re zijn dar er op een bepaald mo

zonder dat we dit beseffen nog steeds helemaal vanzelf.

ment in onze vroege jeugd een radicale kentering

Met andere woorden: het lijkt misschien heel duidelijk

plaatsvindt. Vanaf het leven in de baarmoeder tot

dat 'jij' je leven leeft,

aan dat moment gaat alles helemaal vanzelf. Het kind

alsof 'jij' je gedachten denkt,

wordt gedragen door een intelligentie die zorgt dat al

ken jou! Terwijl we ons gesoleerd en

ma

het leven leeft jou! Het lijkt

ma

je gedachten den
eenza

voelen,

les gebeurt wat er moet gebeuren. Er is nog geen 'doe

worden we zonder het te beseffen nog steeds gedragen

ner' die verantwoordelijk is. Maar dan doet plotseling

door het geheel. Je was nooit alleen, je was nooit ver

het idee een afronderlijk persoon te zijn, zijn intrede.

laten door God, je

Dit personage lijkt zich af te splitsen van het geheel en

ma

eigenhandig, gewapend met een vrije wil, de regie over

de natuur volkomen vanzelf gaan, zo ook voltrekt het

te kunnen nemen over 'zijn' leven. De mens is de enige

drama

was

altijd thuis, je droomde alleen

dat het niet zo was. Net zoals alle processen in

van

het menselijk leven zich helemaal

vanze

lf.

diersoon die meent buiten de wet te vallen en zich af

Het idee dat dit niet zo is, het idee dat 'wij' de doener

gescheiden waant van het leven.

zijn, is een grandioze zinsbegoocheling, een massahyp

nose. Het ik of ego is slechts een denkbeeldige - niet

Advaita of non-dualiteit verwijst naar het inzicht

dat het idee

van

individualiteit een illusie is, een hyp

werkelijk bestaande - identiteit, geconstrueerd door

het denken. Het bestaat niet werkelijk. Het geloof een

notische toestand, een droom, die overigens nog steeds

afzonderlijk fragment te zijn, los van het grote geheel,

wordt gecreerd door dezelfde dragende kracht die er

is de oorzaak van alle onrust, strijd, verkramping en

voor zorgde dat je hart begon te kloppen, dat je gebo

razernij in de menselijke geest. Het wegvallen

ren werd, dat je begon met ademen en op een gegeven

illusie

moment begon met denken. Zelfs het idee dat je een

het wegvallen van de innerlijke strijd.

82

van

van

de

individualiteit betekent automatisch ook

83

Het 'ik' wu je kunnen omschrijven als een fundamen

tot frustratie en pijn leiden. Maar in die pijn ligt

teel gevoel van afgescheidenheid, tekort en onzekerheid.

vreemd genoeg een geweldig geschenk verborgen. De

Hierdoor verkrampen we. We verliezen het venrouwen

pijn die het ego telkens geeft, is een alarmbel die je

dat we worden gedragen door het leven en sluiten ons

wil venellen dat je op het verkeerde paard wedt, dat je

w af voor de natuurlijke intelligentie die we tot onze

op dat moment gedentificeerd bent met een onwaar

beschikg hebben. We denken ons door het leven

beeld over jezelE

te moeten worstelen door middel van controle, strijd

Onder het schijnbaar gemankeerde menselijke le

op wek naar een

ven met al ha tekortkomingen en kleinzieligheden is

toekomstig geluk, een toekomstige bevrijding. Het ego

een onbeschrijfelijke perfectie werkzaam. Iedere situ

kun je ook zien als een permanente staat van onrust,

atie in je leven die heftige emoties oproept, je doet ver

en manipulatie. We zijn steeds

ma

altijd bezig met duwen en trekken, op wek naar vervul

krampen en overstuur maakt, tot overmatig gepieker

ling en veiligheid. Het gaat de strijd aan met iets wat

en controlezucht leidt, is letterlijk de wekservice. Het

er op dat moment is, of het probeert iets te bereiken

is genade in actie. Lijden doet iedere keer weer een ap

wat op dat moment lijkt te ontbreken. Dat streven is

pel op ons tot overgave, om te stoppen met strijden, te

gebaseerd op de identificatie met het valse beeld dat we

stoppen met het geduw en getrek vanuit het beperkte

van onszelf hebben als incompleet, afgesneden van het

gezichtspunt van de persoon. Het is de stem van het

geheel, gebrek afhankelijk, niet goed genoeg, enzo

Geheel die liefdevol in je oor fuistert: 'Word wakker,

voort. Die overtuigingen zijn de universele bouwstenen

geef het op, laat los, zie wie je werkelijk bent!' De pijn

van het ego. Vanuit die ideen ontwikkelen

al heel

dwingt je om dieper te kijken, wdat je ontdekt dat het

vroeg in onze jeugd allerlei onbewuste overlevingstra

ego zelf de bron van alle lijden is. Als dit helder wordt,

regien die later, als we volwassen zijn, nog steeds ons

ga je zien dat alles binnen die perfectie valt. Of je nu

we

leven regeren en voor pijnlijke ervaringen wrgen. Het

worstelt met je partner, je werk, je ouders, je kinderen,

gaat om denken (en gedrag) vanuit verkramping, van

je gewndheid of je f nancin, het maakt niet uit. Alles

uit niet-overgave, vanuit weerstand. Dit leidt steevast

wordt een poort

tot onrust, stres en een hang naar controle.

helderheid te komen. Als we hiervoor ga openstaan,

na

huis, een medium om weer tot

Leven vanuit het ego zal daarom altijd onaange

dan is advaita of non-dualiteit opeens niet meer een

naam en ongemakkelijk zijn, en met grote regelmaat

abstract filosofisch of spiritueel concept, maar krijgt

84

85

ving, maar hij bleef proberen er aan te ontsnappen.

Het grootste mysterie ben je zelf. Je ervaart jezelf als

Dat maakte hem tot een zoeker. Hij zocht in de psy

centrwn van je bestaan, van ha besta. Daar kun je je

chologie en de esoterie, maar het was uiteindelijk de

niet van afzonderen, verwijderen, losrukken, apart zet

ontdekking van de non-dualiteit die hem rust bracht

ten, en je kunt het ook niet opdelen. Het geheel is er

en hem deed terugkeren naar zijn werkelijke staat van

als geheel, compleet, volmaakt en aanwezig als dat wat

zijn, waarvan hij besefte dat hij die nooit kwijt was ge

er is. En ook al manifesteen het geheel zich als duali

raakt. De helderheid die hij vond deed voor hem zelfs

teit - dag en nacht, winst en verlies, goed en kwaad, ik

de zon verbleken.

en jij -je blijft onveranderd jezelf als jezelf, als geheel.

Tot op de dag van vandaag is Jan bezig zijn inzicht

Je bent er omdat al het andere er ook is.

te laten integreren in het leven van alledag. Het leven

Neem je eigen lichaam als voorbeeld. Dat functio

biedt hem da gelukkig alle kansen toe, vooral als een

neert als een organisch geheel. Het doet zichzelf, spon

dag niet helemaal loopt zoals hij zich had voorgesteld.

taan. Je bloed stroomt, je hart klopt, je maag verteert,

Het doorleven en verwelkomen van wat er is, geeft

je haar groeit etcetera. Je ziet, ruikt, hoon, proeft, voelt

hem telkens weer nieuwe vreugde en energie.

en denkt zonder dat je da je best voor hoeft te doen.

Het lichaam is een microkosmos die zichzelf moeite
loos organiseert, taken uitvoert en functies vervult, en

]ij bent het centrum

Al wat er is, is een groot mysterie. Het is zoals Osho
al zei: "Leven is niet een probleem dat opgelost moet
worden, maar een mysterie dat geleefd moet wor
den". Die uitspraak geeft aan dat er niets weg hoeft
of bij moet, dat er niets bereikt of vermeden hoeft
te worden. Er valt niets te halen, te zoeken, te grij
pen, te onderdrukken, vast te houden of zelfs los te
laten. Je hoeft nergens naar toe, noch kom je ergens
vandaan.
88

elk onderdeel is tegelijkertijd zijn eigen centrwn - ie

dere cel, elke molecuul. ls'dat niet grandioos? Maar je
staat er niet bij stil. Je hoeft er ook niet bij stil te staan,
want het voltrekt zich volautomatisch.
Terug nu naar de ervaring dat je het centrum bent van
je eigen bestaan, dat niet losstaat van anderen die zich
zelf ook ervaren als centrum van hun eigen bestaan.
Anders uitgedrukt: het centrum is overal, maar de om
trek is nergens. Omdat je dit vanuit je eigen centrum

leest, gaat het hier dus uitsluitend om jouw centrum,

89

niet om dat van Piet of Marieke. Misschien denk je

verandert, merk je het niet op. Je kijkt er overheen. Je

dat er geen centrum bestaat, of dat je er helemaal niet

neemt alleen waar wat er wel verandert, en dat is in dit

bent. Maar dan vergeet je dat je dit alleen kunt zeggen

geval de andere kamer waar je inloopt. Dus alles wat

omdat je er al bent. Dus jij bent er eerst- weliswaar

verandert, neem je duidelijk waar. Daar ben je op ge

samen met al het andere, maar toch eerst. Je kunt dus

traind en gefocust, en je gaat denkbeeldig in de bewe

niet om jezelf heen. In jou komt alles samen, in jou

ging mee. Daardoor lijkt het centrum mee re bewegen,

verschijnt alles, in jou verdwijnt alles: de anderen, de

lijk jij mee te bewegen. Maar dat is niet meer dan een

wereld, de kosmos, de tijd. Dus is er niets aan de hand.

optische illusie.

Jij bent het tijdloze, onverwoestbare, in zichzelf rus

Kijk nu nog eens aandachtig naar je eigen centrum.

tende, niet op te delen centrum dat altijd was en altijd

Kun je opmerken dat er een positie is van waaruit je

zal zijn. Het nu dat tijdloos overgaat in het 'volgende'

kijkt, en iets waarnaar je kijkt; dat het punt van waaruit

nu. Maar boe kun je je nu bewust worden van je eigen

je waarneemt niet aangetast of benvloed wordt door

centrum? Daarvoor moet ik nu even van perspectief

wat er gezien wordt (of gevoeld)? Dat is je werkelijke

veranderen.

centrum, je ware identiteit.

Kijk eens van een afstand naar je eigen centrum. Be

Het is heel verleidelijk om over je centrum te ga

weegt dat eigenlijk wel? Gaat het ergens naar toe? Kan

spreken als 'mijn centrum', alsof het jouw bezit is, alsof

bet groter of kleiner worden, uitbreiden of inkrimpen?

je er invloed op hebt. Het gevolg is dat er een gigan

Is het instabiel, verandert het? Als je bijvoorbeeld van

tisch identiteitsprobleem kan ga ontstaan, omdat je

de ene kamer naar de andere loopt, gaar je eigen cen

ongemerkt van positie wisselt. Het 'mijn' is namelijk

trum dan ergens naar toe? Nee, natuurlijk niet, want

het egostandpunt dat een constructie van je denken is.

de positie van waaruit je je bewegende of verplaatsende

Dat is altijd ergens op uit. Het ziet zichzelf gescheiden

lichaam waarneemt, verandert niet. Je blijft alles van

van alles, en de wereld als maakbaar. Het zal door mid

uit hetzelfde punt waarnemen. Het centrum beweegt

del van manipulatie, macht, geld, seks en status alles

niet mee.

doen om de veiligheid te verwerven die het denkt te

Je kunt je hier misschien moeilijk iets bij voorstel

zijn kwijtgeraakt.

len, maar dat komt alleen maar omdat je niet gewend

Het is precies op dat moment van positiewisseling

bent op deze manier te kijken. Omdat je centrum niet

dat het onveranderlijke centrum in je beleving schijn-

90

91

baar verandert van stabiel naar instabiel. Je ankerpunt

- voordat je er over na ging denken - schiet nu alle

beter, mooier, evenwichtiger, ja misschien zelfs wel spi

ritueel persoon worden. En je zoekt het vervolgens in

kanten op. De boei is op drift geraakt, je thuis lijkt op

de markt van welzijn en geluk, religie en spiritualiteit,

drijfzand gebouwd te zijn. Je beleeft jezelf nu als opge

(nieuwe) geboden en verboden, etcetera. Hoe kan die

splitst, opgedeeld; als een afzonderlijk persoon, een in

impasse doorbroken worden? Kun je 'terug' naar de

dividu dat losstaat van het geheel, en dus onvolmaakt,

toestand voordat je je ging identifceren, voordat je de

nietig, waardeloos (of juist superieur), zondig, onver

weg kwijtraakte? Het antwoord is onomwonden: ja!

beterlijk, angstig, benauwd, boos of verongelijkt is.

Het geheim zit in de ontdekking dat je nooit van

Psychologisch onderzoek toont aan dat deze op

huis weggeweest bent, dat je je centrum nooit verlaten

splitsing reeds in de vroege kindertijd begint. Het is het

hebt, dat je alleen virtueel in moeilijkheden gekomen

proces van een zich ontwikkelend ego dat zich meer en

bent. Maar op denkniveau kom je er zeker niet uit,

meer als zelfstandig individu in de wereld erva en

want je kunt je niet uit je denken denken. Daarom is

neerzet. Niet dat die gang van zaken vermeden zou

het nodig het over een andere boeg te gooien. Ik bedoel

kunnen worden. Zij is kennelijk nodig om een 'gezond

ego' te creren dat in de maatschappij overleven kan.
Maar omdat het ego nooit af is en nooit zeker van
zichzelf is, vertoont het allerlei gaten. Denk daarbij aan
trauma's, angsten, depressies, en bovenal zelfafwijzing.
Zelfafwijzing komt voort uit de genternaliseerde gebo
den en verboden van je opvoeding door ouders, school
en maatschappij. Om de liefde en goedkeuring van de
genen die je opvoeden - in ruil voor aangepast gedrag
-niet te verliezen, begin je als kind maar vast bepaalde
delen van jezelf af te wijzen. Dat is de tragiek die we al
lemaal min of meer hebben moeten doorstaan.

hiermee niet dat het denken weg moet, maar dat het
denken gezien dient te iworden als een lichaamsfunc
tie. Het denken denkt zichzelf nu eenmaal, net zoals je
ogen kunnen zien, je neus kan ruiken, je oren kunnen
horen. Dat denken vormt geen enkel probleem zolang
je weet dat het enkel en alleen maar denken is.
Ik hoop oprecht dat je een sterk en gezond ego hebt,
want alleen een krachtig ego kan zichzelf onderzoe
ken en ter discussie stellen, kan aan zichzelf voorbij
gaan. Dat maakt het allemaal veel gemakkelijker. Een
gezond ego is een veilig gehecht ego. De moderne psy

Er bestaat een grote kans dat je daarna en daarom

chologie en psychotherapie geven een goed inzicht in

het pad bent opgegaan van zelfverbetering. Je wilt een

deze materie. Heel sum er samenvattend zou je kun-

92

93

nen zeggen dat een veilig gehecht ego minder gaten

om te gaan met angst, stress, verdriet, woede, pijn

vertoont dan een beschadigd ego. Het laatste sleept

ercerera. Je kunt dus nog steeds getriggerd worden,

zich van crisis naar crisis en zal in eerste instantie niet

gedentificeerd raken, afweer vertonen of in projec

in staat zijn voldoende focus en energie te verzamelen

tiemechanismen schieten als je ziet wat je werkelijk

om de boodschap van non-dualiteit tot zich te nemen.

bent. Deze 'ervaringstoestanden' zijn

Het is daarvoor te zwak ontwikkeld. Niet dat het on

mens-zijn verweven dat ze zich op alle niveaus laten

mogelijk is, maar toch.

gelden, al worden ze naarmate je je centrum herin

Hoe is het nu als je ontdekt hebt dat je alles bent,

zo

diep met je

nert wel subtieler.

inclusief het centrum van al wat je omgeeft? Betekent

Getriggerd worden is een geheel onbewust proces.

dit dat je leven steriel en saai wordt, of dat niets je

Het gebeurt voordat je er erg in hebt, voordat je er 'nee'

meer raakt omdat je verheven bent boven het gewone

tegen kunt zeggen. Je kunt door van alles getriggerd

en alledaagse? Nee, integendeel, dan begint het 'echte'

worden: een gedachte, een geluid, een geur, iets wat je

leven pas, want ook in het geval van een gezond ego

proeft. Je wordt er gewoon door overvallen. Meestal is

moet het inzicht in non-dualiteit door je psychische

het onvoorspelbaar en is er sprake van een associatie

structuur heen zakken. We leven in een ingewikkelde

met iets uit het verleden: een groot verdriet bijvoor

maatschappij die veel psychologische en cognitieve

beeld, of een ongeval. Naruurlijk kun je ook positief

vagheden van ons vraagt. In her oude India, waar

getriggerd raken, bijvoorbeeld als je terugdenkt aan je

de bakermat van de non-dualiteit ligt, was het des

eerste kus of de overheerlijke appeltaart van je oma.

tijds waarschijnlijk veel eenvoudiger om dit inzicht te

Onmiddellijk na het getriggerd worden kan er

integreren in het leven van alledag. Daarom zal alles

identificatie optreden. Ook dat gebeurt onbewust. Je

wat in je psychische afweersysteem geslopen is tijd

claimt wat er ervaren wordt als 'van jou', waardoor de

nodig hebben om te ontdooien, om milder en zach

situatie als persoonlijk beleefd wordt: 'ik' heb angst,

ter te worden. Een angst- of woedeaanval die vroeger

'ik' ben verdrietig, boos of blij. Proberen niet gedenti

bijvoorbeeld een hele dag duurde, kan straks mis

ficeerd te raken, leven altijd het tegenovergestelde op:

schien in enkele minuten doorleefd worden. Maar

er gebeurt dan j uist wat je probeert te vermijden. Je

je kunt je er nooit aan onttrekken. Het gaat erom

ra gedentificeerd met het niet identificeren, en dan

dat je in de praktijk van alledag steeds soepeler leen

heb je er wederom een identificatie bij.

94

95

Na identificatie kan er afweer of afwijzing ontstaan:

Als je eenmaal in de gaten krijgt dat je alles kunt door

'Ik wil deze ervaring niet hebben', of 'Dit gevoel moet

leven en dat alles in jouw bewustzijn plaatsvindt, raak

weg'. Maar het is er al, dus veel heb je ook hier niet over

je steeds dieper gecenterd. Het verwelkomen en omar

te zeggen. En dan is er nog projectie. Hierbij plaats je

men van alle toestanden in je leven helpen je je cen

de oorzaak van een ervaring buiten jezelf, zodat iets

trum

anders dan jezelf de oorzaak lijkt van je moeilijkheden

onomkeerbaar proces, waarin alle toestanden slechts

(maar ook

gasten zijn die je huis spoedig weer zullen verlaten (vrij

van

mogelijkheden). Projectie is de post

te herinneren, opnieuw in te nemen. Het is een

bode de schuld geven dat hij slecht nieuws brengt, of

naar Rumi). Op de bodem van het doorleven - dus

hem feliciteren als hij een winnend lot brengt. Het is

niet vluchten of vechten - liggen oorzaakloos geluk,

de grote bedekker van bewustzijn.

liefde, vrede en vrijheid op je te wachten. Als het leven

klaar is met je, ben je klaar voor het leven, dat zich im

Non-dualiteit wil natuurlijk niet zeggen dat er geen

mer in het diepste mysterie aan je voltrekt.

dualiteit is. Sterker nog, dualiteit is de uitdrukking

of expressie van het leven zelf. Zonder dualiteit zou
deze wonderbaarlijke schepping er niet zijn. Daarom
wijst alles wat er is direct naar vrijheid, naar de een
heid die alle tegenstellingen omvat en daaraan vooraf
en voorbij gaat. Alles wijst je de weg naar je 'ware'
zelf. In diepste zin is daarom alles wat je ervaart een
ingang tot je centrum, dat door niets aangetast kan
worden. Anders gezegd: bewustzijn wordt niet aan
getast door zijn inhoud. Bovendien blijft niets voor
eeuwig bestaan. Alles gaat voorbij. Vergelijk het maar
met een filmscherm, waarvan het doek niet beroerd
wordt door de beelden die er op geprojecteerd wor
den. Maar je bent uiteindelijk beide, zowel het film
doek als de film zelf.
96

97

Dit hier

nu

Zomer. Eindelijk buiten. Ik kijk omhoog en zie het

zachtst denkbare blauw. Men toe wordt het onder
broken door een even zacht wolkengrijs. De hemel
heeft er nog nooit zo uitgezien. We leven altijd in het
nieuwe, het onbekende. De planten in de tuin spe
len een licht- en schaduwspel met zichzelf. Onzicht
bare honden vechten een oorlog uit. De kat kruipt
op zijn hoede onder de tuinpoort door. Schaduwen
verschijnen op het gras. Het zijn naamloze uitnodi
gingen van ons Zelf aan ons Zelf. Alles mag er zijn,
en weerstand ertegen, op welke manier dan ook, is
een vorm van krankzinnigheid. De schaduwen zijn
langer geworden, en de onzichtbare honden laten
zich niet meer horen. De kat is opgelucht. Afval en
dorre bladeren schuiven over straat in een plotselinge
windvlaag. Al deze dingen bestaan, maar ze bestaan
niet als losse dingen. Alles wat is, alles wat dit en hier
en nu genoemd kan worden, is n hier, n nu, n
'ding' dat zichzelf ervaart als wolken, wind, tuin, af
val, potlood, papier, gedachten die zichzelf beschrij
ven. Het Zelf is zich bewust van zichzelf. Een haan
kraait. Dit is alles wat er is. Hoe volkomen mysteri
eus en onbegrijpelijk is het. Maar dit niet-weten zelf
is volkomen helder.

102

Alles is Bewustzijn en verschijnt

in en als Bewustzijn.

Wat je bent is niet gehuisvest in het lichaam. Het is

nergens in gehuisvest, want het is alles wat zich voor
doet. Je kunt hoogstens zeggen dat alles 'gehuisvest'
is in wat je bent. Het komt er uit voort en verdwijnt

erin. Wat je bent, is nergens op gebaseerd, nergens aan

gebonden, en wordt nergens door veroorza. Het is
een ondoorgrondelijk mysterie omdat je er niets over
kunt zeggen, omdat je het alleen maar kunt
les wat anderen je erover wijsmaken, of

wat

zijn. Al

je jezelf

erover wijsmaakt, zijn verhalen. Die kunnen mooi zijn

of niet, ze kunnen je aanspreken of niet, maar waar (de
Waarheid) zijn ze in elk geval nooit. Ook de dood is
niets anders dan een verhaal.
Het enige wat er is en wat zichzelf 'beleeft', is het
leven zelf. Maar wlang er nog sprake is van identifica
tie met een ogenschijnlijk onderdeel (de 'persoon' of
'ik' bijvoorbeeld)

van

het geheel, kan dit niet begrepen

worden. Want je bestaan als persoon is een illusie, en

kan zich daarom nooit bewust zijn

van

zijn eigen be

staan. Vandaar dat je altijd lijkt vast te lopen. Maar er

is niets dat kan vastlopen. Het enige dat zich bewust
kan zijn van zijn besta, is het bestaan zelf. Dat is
het enige wat er bestat, onverdeeld (en ondeelbaar),
open, spontaan en vrij, en aangezien je n ding zeker
weet, namelijk dat je bestaat, dat je er bent, moet jij
dat geheel wel zijn. En alles wat er

in en als dat

ge103

heel verschijnt, inclusief het organisme dat jouw

na

Maar dat betekent nog niet dat je voor altijd vastzit

uitdrukking (en als wdanig ook een

wterspitgtling) van die openheid, spontaniteit en vrij

aan dat misverstand. Het kan doorzien worden. Maar

draagt, is dus een

heid ronder identiteit.

niet door jou. Het wordt spontaan en helemaal vanzelf

doorzien als je opzij gaat en de dingen, inclusief dat

'Ik' is niet meer dan een woord, een zich almaar her

misverstand, alle ruimte geeft om te zijn wat ze zijn.

halende gedachte die voortdurend andere gedachten en

Dan wordt vanzelf ervaren dat je zelf niet iets beperkts

gevoelens in zijn kielzog meevoert. Die 'ik' -gedachte

en persoonlijks is,

ma

het Zelf van alle dingen.

heeft geen enkele substantie. Als hij serieus genomen

Zoeken naar dat Zelf heeft geen zin, want het houdt

wordt (wat in feite wil zeggen dat de aandacht van het

de illusie iets of iemand te zijn (een weker in dit geval)

geheel zich vernauwt tot exclusieve aandacht voor die

alleen maar in stand. Het uitgangspunt van de weker

ene 'ik'-gedachte en diens maatjes- gedachten over jij,

is tenslotte dat er een afgescheidenbeid bestaat tussen

wij, zij, die, dat en da) lijkt die 'ik' een onafhankelijk

hem en wat hij wekt. Zoekt hij de eenheid van het

bestaan in het lichaam te hebben. Wordt die gedachte

ene Zelf, dan betekent dat dat hij zichzelf buiten die

niet meer geloofd (en dat kan die 'ik'-gedachte naruur

eenheid voelt staan. Maar buiten de eenheid staan- af

lijk zelf niet afdwingen - de 'ik'-gedachte kan in feite

gescheidenheid - is in feite onmogelijk. Die misvatting

helemaal niets), dan is er plotseling heel ve ruimte

is de basis voor een eindeloze zoektocht en een almaar

en ontspanning, een ootkramping die aanvoelt als een

toenemende of terugkerende verkramping.

eindeloze uitdijing, een eindeloos vallen in niet-weten,

een thuiskomen op de plek waar je altijd al was. Maar
daar naar streven of verlangen is vruchteloos, want
zo'n streven of verlangen maakt slechts deel uit van het
kielrog van het 'ik'.

De ondeelbare eenheid die je bent (en die je deelt

met alle 'andere mensen') droomt zichzelf een bestaan

als beperkt organisme. Dat valt niet te stoppen. Wat

er ook gebeurt of lijkt te gebeuren, het dromen gaat
door. Wat er wel

kan gebeuren, is dat begrepen wordt

dat je die droom niet hoeft te geloven. Je bent al thuis,

Het persoonlijke bestaan is niet meer dan een misver

ook al lijk je een hele reis af te leggen. Uiteindelijk kan

stand, maar wel een hardnekkig misverstand. Het is

werkelijk zelfinzicht pas plaatsvinden als het weken

de basis van alle aan de persoon gerelateerde angst en

ophoudt. Dan pas maak je ruimte voor de waarheid.

onzekerheid, en van elke wektocht naar bevrijding.

104

Als het bestaan als persoon niet meer als werke105

lijkheid ervaren wordt, ziet de wereld er nog precies

hetzelfde uit. Alles gaat zoals het voorheen ook ging.
Maar er hangt niet steeds de schaduw overheen van
een ik-gevoel dat zich de ervaring toe-eigent, er iets
van moet vinden, juist moet reageren, zichzelf moet
zien te handhaven ten opzichte van andere ogenschijn
lijke personen. Alleen het ervaren zelf wordt dan nog
ervaren.
Voor mij is al het vergankelijke daardoor niet waar
deloos geworden, maar wel in een ander daglicht ko
men te staan. Alleen wat blijvend is (het Ene, dat wat
je bent voordat het enige vorm of invulg heeft ge
kregen) is werkelijk; alle verschijnselen die in het Ene
verschijnen, zijn niet meer of minder dan wat ze zijn:
verschijnselen. Ze komen en gaan, zijn vergankelijk en
daarom niet werkelijk. Is iets werkelijkheid als het niet
NU ervaren wordt?
Alles verandert onophoudelijk. Daarom bestaat er
eigenlijk niets, behalve het 'iets' dat altijd verandert,
als een wolk of een rivier. Het wonderlijkste is dat dat
'iets' zich bewust is van zichzelf- niet als iets, maar
altijd als het ongedeelde geheel dat zichzelf ervaart. Ik
ben als persoon niet meer dan een idee waarin dat ge
heel zich uitdrukt, evenals in alle andere 'dingen'. Er
is alleen maar Dit, en dar is wat je bent. Dit is zon en
tuin en een grote vlieg die op 'mijn' hand gaat zitten.
106

Dit is niets anders dan zonnen, vliegen, kijken, schrij

ven. Dit is niets anders dan Nu. Het is onvermijdelijk,
altijd aanwezig. Het is alles, inclusief de illusie van een
ik die het Nu zou ervaren. Wat zou er nog meer kun
nen zijn? Wat zou er nog meer

moeten

zijn? Nu heeft

genoeg aan zichzelf. Er is alleen maar Dit, de vorm die

Bewustzijn 'op dit moment' aanneemt. Maar je kunt
net zo goed zeggen: er is alleen maar Hier. Of: er is
alleen maar Nu. Het zijn woorden die in relatieve ter
men verwijzen

na

het Absolute,

na

'wat nu is', in

termen van respectievelijk de manifestatie, de ruimte

en de tijd. Anders kunnen we er helemaal niets over
zeggen. Dat hoeft ook niet, maar soms wil Het dat.
Het Ene kan oorzaak noch gevolg zijn/hebben, omdat
er niets anders is dan het Ene. Het laat zich echter al
leen 'kennen' in de wereld der verschijnselen, en daarin
schept het denken (ook een verschijnsel) de illusie van
oorzaak en gevolg. Maar het is en blijft een illusie: er
gebeurt in feite nooit iets - het Ene is en blijft altijd
het Ene, ook al verschijnt het in een oneindig aantal
vormen en gedaanten.
Dit betekent dat een bepaald verschijnsel niet beter
of slechter is dan een willekeurig ander verschijnsel.
Het Ene is volkomen neutraal. Dat is ook de reden dat
de wijzen aangeven dat alles 'goed' is, ook alle geweld
en lijden in de wereld. In feite is dit gebrekkig taal107

gebruik: noch goed, noch slecht bestaan in absolute

feit dat alleen zijn boom-zijn zichtbaar is. Er is in

zin, dat wil zeggen: in de context van het Ene. Alles

het geheel geen probleem, en als de boom morgen in

is goed omdat het zo is en nooit anders zou kunnen

een storm wordt omgeblazen, is er nog steeds geen

zijn. Dat 'voelt' voor mensen als goed, als 'zo hoort

probleem. Een probleem is een gedachte aan de toe

het' - er is eenvoudigweg geen alternatief. De dingen

komst. Zolang niet gezien wordt dat alles zich spon

doen zichzelf, en er is niets of niemand die da ook

taan voordoet en de hele ruimte vult, en dat er nooit

maar iets aan kan veranderen. Daarom is alles wat zich

een vacum is in die ruimte, zullen zich ogenschijn

voordoet 'goed', d.w.z. onvermijdelijk of volgens 'de

lijk problemen blijven aandienen. Iets anders dan 'wat

natuur der dingen' - mooi weer en zachtmoedigheid

nu is', is niets anders dan een gedachte aan iets anders

evenzeer als oorlog en menselijk leed. Het is allemaal

dan 'wat nu is'. En als die gedachte zich voordoet, is

de onvermijdelijke uitdrukg van het Ene. Alles mag

hij zelf 'wat nu is'.

er zijn aangezien het zich voordoet.

Boombladeren en grashalmen knikken 'j in de

wind. Ze zeggen nooit 'nee'. De haan kraait nog steeds

De hemel is volgelopen met witte wolken die als ei

met tussenpozen. Zijn roep heeft geen betekenis, be

landen verspreid liggen in een eindeloze ze. Alles wat

hoeft geen verhaal. Alles voegt zich naar alles. Niets

er is, is Dit: een levende aanwezigheid in de vorm

gaat ooit verkeerd, al zegt het denken van wel. Alles

van een blauwe hemel vol witte wolken en vogels die

verdwijnt in het oog van de orkaan, voorgoed. 'Cloud

nietsvermoedend hun lied zingen, dwars door elka,

hidden, whereabouts unknown'.

zonder elkaars gemoedsrust ook maar in de geringste

mate te verstoren. Niets verstoort deze aanwezigheid,
ook niet de gedachte aan mogelijke verstoringen. Ik
Ben is aanwezigheid zonder identiteit, zonder schuld,
zonder meer.
Alle aanwezigheid is onschuldig. Geen enkele
boom of plant heeft besloten boom of plant te zijn,
of probeert het te zijn. Geen levend wezen heeft een
doel. Geen wortel is tevreden of ontevreden over het
108

109

gangspunten van de advaita vedanta over waarnemen,

Non-dualiteit in het

conceptloosheid en de onthulling van onze 'ware aard',

dagelijks leven

en op uitgangspunten van de westerse filosofie en psy

chologie over integratie van belemmerende ideen en
emoties.
Van jongs af aan deden zich in het leven van An
nette regelmatig 'eenheidservaringen' voor. Later, toen
ze

het boek Ik Ben van Nisargadatta Maharaj las, werd

ze ogenblikkelijk getroffen door het heldere inzicht dat

'ik nooit was geboren en nooit rou sterven'. Er kwam
daarna een innerlijke rust over haar die haar nooit
meer heeft verlaten. Rond diezelfde tijd kwam Annette
in contact met Alexander Smit, met wie een hechte
vriendschap ontstond tot aan zijn dood. Wat ha na
het lezen van het boek Ik Bm duidelijk was geworden,
kreeg in relatie met Alexander een verdieping, waar
door ha verlangen om 'heilig' te willen zijn defnitief
tot het verleden ging behoren.
Haar ervaringen en inzichten met betrekking tot
non-dualiteit gebruikt Annette nu in de gesprekken
met de mensen die naar de Care-trainingen komen.
In 2009 verscheen haar boek

Volledig Vrij bij uitgeverij

Samsara. Sinds die tijd schrijft

lumn voor www.rust.nl.

ze

regelmatig een co

Er zijn veel prachtige boeken geschrev over non-du

aliteit die ik veelvuldig heb aanbevolen bij mensen met
wie ik spreek. Regelmatig stelden

ze

me de vraag of

ze

ook iets rouden kunnen lezen over non-dualiteit in het

dagelijks leven. Aangezien zich in ieders leven allerlei
moeilijke situaties kunnen voordoen, heb ik daarom
besloten een gebeurtenis uit het dagelijks leven te be
schrijven, en die vervolgens te belichten vanuit een
duaal, een schijnbaar non-duaal en het non-duale ge
zichtspunt.
De gebeurtenis
Ze liep de slaapkamer in en zag dat de batterij van

de telefoon die naast ha slapende man lag bijna leeg

was. Ze sloot hem aan op de oplader, waarna die on
verwacht oplichtte. Automatisch viel haar blik op het
bericht dat verscheen. Er stond "flbelle?" Ze tuurde
naar het woord en vroeg zich af wat het betekende.
Kennelijk had haar man zich dat ook afgevraagd, want
eronder stond "flbelle?" Het antwoord was 'flbelle'. Ze
keek naar de afZender, waarna ze zich verbaasd afvroeg
hoe het mogelijk was dat 'golfbaan' ro'n bericht rou
sturen. Ze maakte haar man wakker en vroeg hem wie

112

113

'Hbelle' was. Hij schoot overeind, was meteen klaar

weerstand tegen de gebeurtenis ('Dit had niet mogen

wakker en zei "Het is een vriendin die ik weleens zie.

gebeuren') zorgt ervoor dat het lijden in stand blijft.

Het stelt niet veel voor."

Vaak drijven de gedachten die je hebt je tot razernij,

Die nacht werd ze regelmatig wakker, en dan schoot

de gedachte door ha hoofd dat zijn verhaal niet klop

en omdat die zo heftig zijn, probeer je ze te ontkennen

en te rationaliseren.

te. Toen ze de volgende dag opstond, liep ze de keuken

Je creert niet alleen afstand tot je partner, maar

in en zei: "Ik heb drie vragen: wie is het, hoelang heeft

ook tot jezelf. Je gaat bagatelliseren en probeert jezelf

het geduurd en wat betekent het voor jou?"

Hij vertelde dat hij al een jaar lang een relatie had
met een andere vrouw.

gerust te stellen door tegen jezelf zeggen dat het niet

zo erg is, of dat je toch maar geluk hebt met een man
die bij jou blijft. Uiteindelijk zorgen deze rationalisa
ties ervoor dat datgene wat ervaren wil worden geen
kans krijgt. De heftige emoties worden verdrongen en

De ervaring van de gebeurtenis

vanuit de drude stmz.t

komen terecht in een soort pot met een stevige deksel

In het normale leven zorgt een situatie als deze vaak

erop. Elke keer als de pot vol raakt, explodeert die en

voor enorm veel stress. Je voelt je bedrogen en diep on

wordt de inhoud als braaksel uitgestort over je echt

gelukkig. Je identificeert je met het slachtoffer, waar

genoot. Hierna begint het liedje weer van voren af

Je voelt je schuldig of slecht over de uitbarsting

door je regelmatig lijkt te verdrinken in de verhalen

aan.

die je verzint over wat er allemaal gebeurd zou kun

en voert de emotie weer af naar de pot. Alles wat in

nen zijn. Je voelt en creert afstand ten opzichte van je

de pot zit, krijgt geen kans om verwerkt te worden en

partner, omdat je denkt dat je hem niet meer kunt ver

wordt steeds opnieuw gariggerd zonder dat er enige

trouwen. Het kan zijn dat de relatie wordt beindigd,

verandering optreedt. Aangezien het voor het bewust

maar ook als dat niet gebeurt, zal dit voorval jarenlang

zijn niet uitma of een emotie positief of negatief is,

een terugkerend thema worden in jullie gesprekken.

verdwijnen na verloop van tijd ook de positieve emo

Die zullen vaak gepaard ga met uitbarstingen van

ties in de pot.

verdriet en boosheid. Het lijden wordt veroorza

door de steeds terugkerende identificatie met de ge
kwetste en bedrogen vrouw die je denkt te zijn. De
114

115

wel heilig, want niets lijkt je te raken. Maar heilig heeft

De ervaring van de gebeurtenis

vanuit een schijnbll4r non-tude st/Ult.

niets met non-dualiteit re maken.

Wanneer je dmkt in de non-duale staat te verkeren

Doordat de negatieve emoties moeten worden on

(advaita shuffie), dan kun je het waanidee krijgen dat

derdrukt, ontstaat er afstand. Als iemand vraagt naar

je beter en verder bent dan anderen. Door dit ego

jouw beleving van de situatie, sluit je je af door bij

gestuurde gevoel over jezelf kunnen allerlei overtuigin

voorbeeld met verve te verklaren dat het universum

gen ontstaan die ervoor zorgen dat de 'negatieve' zaken

dit voor jou heeft bedacht en dat het goed is zoals her

die zich voordoen opzij worden geschoven en verdron

is. De emoties die je wel degelijk hebt, worden ont

gen worden. In de interactie met de mensen om je

kend, waardoor de connectie met de ander en dat wat

heen, word je een soort missionaris die het niet alleen

je werkelijk erva, wordt verbroken. Je gesprekspart

beter weet, maar ook kwistig zijn ideen over hoe 'een

ner voelt dat er iets niet klopt, maar is mede door jouw

ander' zou moeten zijn tentoonspreidt. In plaats

bedreven en stellige antwoorden niet in staat om met

van

warmte ervart de buitenwereld kritiek en een soort

jou in contact te komen.

dwingende betweterigheid. Kennelijk bestaat bij jou

De onderdrukte emoties zullen overigens op een

het idee dat de non-duale staat de 'beste' staat is om in

slinkse manier toch aan de oppervlakte komen. Je zult

te verkeren.

wellicht sarcastische opmerkingen maken tegen je part

Als je in de situatie komt dat je partner een relatie

ner of roespelingen maken op zijn gedrag, en je zult je

heeft met een ander, zou je daar onaangedaan op kun

regelmatig een 'ik heb gelijk' toe-eigenen. Je inzichten

nen reageren omdat je denkt dat in non-dualiteit geen

over non-dualiteit worden krampachtig vastgehouden

plaats is voor emoties. Je zou kunnen reageren door te

en worden clichs die moeten bijdragen aan een su

zeggen: 'Dit moest zo gebeuren' of 'Er is geen 'ik' die

perieur zelfgevoel. Door je verheven te voelen boven

gekwetst kan worden'. Je kunt omstandig uitleggen dat

anderen ontstaat een soort arrogantie die niets meer

dit voorval met liefde wordt ontvangen, maar onder

met liefde te maken heeft. Het ontaardt in 'gelijk heb

russen worden je boosheid en verdriet onderdrukt en

ben', beter weten en strijd, terwijl non-dualiteit juist

onbewust afgevoerd naar de pot. Naar buiten wordt al

berekent dat je standpunten herkent en kunt loslaten.

les zogenaamd liefdevol ontvangen: van binnen wordt

Elk vastklampen aan een idee, iedere fixatie bindt

elke negativiteit afgewezen. Je blijft glimlachen. Je lijkt

je met huid en haar aan de dualiteit. Als de ideen over

116

117

de toekomst en het verleden. Het speelt zich allemaal

nu af.
Deze pure waarneming wrgt ervoor dat je vrij bent
van identificatie, waardoor er geen sprake is van ver
dringing of fixatie. Je bent nieuwsgierig, open, en er
is niets wat je bang maakt, omdat die 'jij' er helemaal
niet is. Alles is er even, en nadat het is gezien, verdwijnt
het als sneeuw voor de wn. Het is gebeurd en niet ge
beurd. Je hoeft niets met je emoties te doen, je hoeft ze
niet te analyseren, te interpreteren of te onderdrukken.
Ze verschijnen in het bewustzijn, zijn er even en ver

dwijnen weer moeiteloos in datzelfde bewustzijn. Er

is geen afstand. Alles is dichtbij, direct en onmiddel
lijk. Je voelt liefde voor je man, de gebeurtenis, en de
emoties die zich voordoen. In deze liefde wordt geen
onderscheid gemaakt, omdat zij alles omvat. Je weet
dat het niet anders had kunnen ga, en hebt geen
verlangen naar hoe het zou moeten zijn. Er zijn ber
haupt geen ideen over wat jij al dan niet rou moeten
hebben. Het kan je niet schelen of je iets krijgt of niet.
Had je ooit gedacht een man en allerlei andere dingen
nodig te hebben om een gelukkig leven te leiden, van
die illusie ben je al lang geleden verlost. Er is slechts
dat wat er is, en er is liefde voor dat wat er is.
Je weet dat wat zich in je leven voordoet, de afire
van je man bijvoorbeeld, allemaal niets met jou te ma
ken heeft. Je hebt ge enkele invloed op wat er in je
120

leven plaatsvindt en wat anderen daarin doen. Dit is

een diep weten. En je weet dat je liefde bent. Je scherpe
onderscheidingsvermogen stelt je in staat om te weten
wanneer je bij iemand blijft of niet. Het romantische
idee over de liefde heeft plaatsgemaakt voor verbon
denheid en vrijheid, en is daardoor getransformeerd
tot een allesomvattend houden van.
Non-dualiteit betekent dat je vrij bent van weer
stand tegen dat wat is. Je bent niet meer in strijd met
de dingen die zich voordoen. Alles vindt plaats wals
het moet plaatsvinden, en jij bent erbij om alles in de
leegte die je bent te ontvangen, wa te nemen en in de
volheid van het hart te omarmen.
Door te spreken over non-dualiteit, krijg je onmiddel
lijk te maken met een paradox. Het wordt iets om

na

te streven, en tegelijkertijd is er niets om na te stre

ven. Wat je leest of hoort over non-dualiteit kan voor
jou 'de waarheid' worden en daarmee een doel om te
bereiken. Op die manier kan een fixatie ontstaan op
'hoe het rou moeten zijn'. Non-dualiteit, en met name
de ideen daarover, worden dan een doel, waor er
slechts een desillusie kan volgen.
Het gaat om de bereidheid alles onder ogen te zien,
alles even vast te pakken, roelat je het daarna kunt los
laten. Als dat gebeurt, kan de waarheid over je ware
aard zich romaar als genade openbaren.
121

wezen. Hij koos ervoor om weer als laborant aan de

slag te gaan, zodat hij zich innerlijk volledig kon con
centreren op die essentie. Zijn leven als getrouwd man
met een huis en een baan begon steeds meer te knellen.
Met russenpozen zocht hij eind jaren zeventig K.rish
namurti en Osho op in India, en begin jaren tachtig
ook Nisargadatta Maharaj, de leraar uit Bombay, die
hem uiteindelijk het meest inspireerde van allemaal.
Daarna begon hij ook de bijbel in een ander daglicht
te zien. Met name het antwoord dat God aan Moses
gaf op diens vraag ''Wie bent U?", markeerde voor Jan
het eindpunt van zijn zoektocht. In dat antwoord, "Ik
ben wie ik ben", zag hij verwoord wat hij zelf ook had
gevonden. 'Ik Ben' vormt sinds die tijd voor hem de
kern van alle spirituele wijsheid en inzicht.
Sinds 1987 woont Jan in Leiden. Hij trouwde voor
de tweede keer en kreeg twee kinderen. Zijn vrouw sti
muleerde hem om te gaan spreken over wat puur Zijn
betekent, en over totale kwetsbaarheid als de hoogste
vrijheid. Aanvankelijk hield hij thuis bijeenkomsten
in kleine kring, later in heel Nederland. Sinds enige
jaren houdt hij bijeenkomsten op een vaste locatie in
Leiden. In 2011 verscheen Ik

we

niet wie ik ben, een

boek gebaseerd op gesproken teksten van Jan.

Totale kwetsbaarheid
Non-dualiteit bestaat niet. Het is niet meer dan een
abstractie, een idee. Het is het idee dat aan de duali
teit (het enige dat ik ken) ontsnapt kan worden. Alsof
stilte gehoord kan worden. Wat gekend wordt, is niet
de stilte, maar geluid.
Dualiteit, of eigenlijk tegengesteldheid, is dat wat
het leven in zichzelf is. Het zoeken naar non-dua
liteit suggereert een mogelijke ontsnapping uit die
tegengesteldheid. Het is uiteindelijk het oude ver
langen om de perfecte bestuurder te zijn. Maar er

zal nooit een bestuurder gevonden worden die het

mogelijk maakt om in non-dualiteit te leven. Don
der weg dat zinloze woord! Nou ja, ok, laat ik er
dan nog iets over zeggen, anders ben ik er wel heel
snel klaar mee.
Ons wezen is beschikbaarheid in totale kwetsbaarheid.
Dat is geen toestand die bereikt kan worden, en het is
ook geen verdienste. Het vindt zijn bloei in het aan
wezigheidsbesef - een besef dat onontbeerlijk is voor
verwondering, schoonheid, ontroering, enthousiasme,
vreugde en verdriet. Ma dat aanwezigheidsbesef ver
schijnt en verdwijnt met al zijn ervaringen, zoals de
prachtig gespeelde sterfscne van Rutger Hauer in de
film Blade Runner laat zien.

124

125

Is de mens niet steeds bezig de baas over zichzelf

een vrije wil bestaat waarmee hij de tegengesteldheden

te worden? En doet hij dat niet vanuit religieuze of

kan manipuleren, en hij denkt ook nog dat hij er de

politiek- ideologische overtuigingen? Op zichzelf is

verantwoordelijkheid voor draagt.

dat heel begrijpelijk. Het is een biologische kracht die

gebruikt wordt om onze kwetsbaarheid re verhullen;

Non-dualiteit is de doorziene misvatting betreffende

een overlevingsdrang met maar n geestelijk gereed

die fictieve identiteit binnen de dualiteit. Her is dus

schap: de ik-gedachte. Maar die heeft bij de mens gro

geen ontsnapping uit de dualiteit! We hebben in ons

teske vormen aangenomen. Het ego, dat niets anders

leven eigenlijk ma n mogelijkheid, en dat is over

is dan een actieve verhulling van kwetsbaarheid, la

gave aan de dualiteit. We zijn strijd, wanhoop, het be

zich vooral zien als de status in de maarschappij groter

sef van onnozelheid, ma ook vreugde, gel uk en het

wordt. Maar eigenlijk wordt dan juist de kwetsbaar

ervaren van deze wonderbaarlijke wereld. Overgave

heid groter, en als zichtbaar ef laat de verhul

aan de dualiteit is het enige dat ons rest. Die overgave

(ego) zich zien. Hij laat zich het duidelijkst zien bij

is wat we non-dualiteit noemen.

politici, managers, sportmensen, bekende Nederlan

Non-dualiteit is dus niet de tegengesteldheid van

ders, bankdirecteuren en geestelijk leiders. En in die

dualiteit. Het is de overgave die de Duitse onderzee

krampachtige verhulling van hun kwetsbaarheid ra

bootkapitein ervoer in de film Das Boot. Op het mo

hun authenticiteit volledig zoek.

ment dat alles voorbij lijkt, dat er geen redding meer

De ik-gedachte is een concept - een concept als

mogelijk lijkt, dat er geen hoop meer is, noch bewuste

fragment binnen de tegengesteldheden. Het is een

acceptatie, is er die overgave. Het is wat ook Hamlet

functioneel geestelijk gereedschap binnen het geheel

laat zien in de laatste momenten van het drama. Geen

van de dualiteit. Maar als die ik-gedachte als een bui

intellectueel bedachte wijsheid, geen spiritueel hoog

ten dat geheel staande identiteit wordt aangenomen,

standje, maar een intens verdronken mens in de zee

als ervaarder van de ervaring, als kenner van goed en

van dualiteit.

kwaad (waar hebben we dat vaker gehoord: zie Gene

sis), ja dan is Leiden in last! Want die identiteit waant

Meer dan dit kan ik niet zeggen. Wat ik ben, kan niet

zich de eigenaar van de tegengesreldheden. Hij waant

gezegd worden, en toch spreek ik er met mijn hele hart

zich de faler en de lukker. Hij is van mening dat er

over. Ik ben te klein om iets van waarheid te weten.

126

127

poging om het kaartenhuis weer op te bouwen, gaf hij

Dit kan alle mogelijke verschijningsvormen aanne

zich over en kruiste nondualiteit zijn pad.

men. De mens is geneigd het 'positieve' te omarmen

De boodschap

allerminst nieuw. Ze bevestigde

en zich tegen het 'negatieve' te verzetten. Wat we

wat hij als kind al wist, maar wat toen geen weerklank

niet kunnen controleren en wat lijden veroorzaakt,

was

vond in zijn omgeving. De herinnering

geen-zelf

hebben we geleerd als negatief te zien. Verslaving is

bevrijdend thuiskomen. Via Tony Parsons

daar een voorbeeld van. Ik heb het verslavingsme

kreeg de hervonden waheid steeds meer ruimte en

chanisme in mijn leven goed leren kennen. Eerst als

verloor het identificatie-spel zijn grip. Door het delen

kind in een gezin met twee verslaafde broers, en later

van zijn ervaring, ontvouwde zich een nieuw pad. Hij

als verslavingscounselor. Wat ik heb ontdekt heeft

begon met groepswerk vanuit nondualiteit in verschil

mijn kijk op verslaving drastisch veranderd. Ik zie

lende verslavingsklinieken. Met Alheel helpt hij indivi

dat alle verslavingen voortkomen uit een gehecht

duen te stoppen met zoeken, met als uitgangspunt: 'Je

heid

bent al heel en gebeurtenissen, gedachten, gevoelens,

een 'ik' te zijn, is er een onbedwingbaar verlangen

gedrag en je gedaante bepalen niet wie of wat je werke

naar ervaringen waarin het 'ik' wegvalt. Gebruik van

lijk bent'. Ook tijdens de retreats die hij momenteel in

een (genots)middel is een manier om tijdelijk vrij te

binnen- en buitenland organiseert, kun je met Arold

kunnen zijn van dat 'ik'.

was

een

aan

aan

het 'ik'. Omdat we vastzitten in de illusie

de vrijheid ervaren die ontstaat in overgave aan wat-is.

www.alheel.nl en www.opengeheim.nl

Allereerst: als jij zelf verslaafd bent ... hartelijk welkom!

Je bent in goed gezelschap van de gehele mensheid!
Zoeken is de kern van iedere verslaving. Het houdt

Ontspan, niets is onder controle

Nondualiteit verwijst naar alles en niets. Ik noem het
Dit. Want alles wat er is, is Dit. Dit is wat er nu ge
beurt. Het verschijnt uit het niets en het verdwijnt er
in als waarneming, gedachte, gevoel en gedrag. Meer
of minder dan Dit is er niet. Dit is wat het is.
130

in dat je op zoek bent naar iets anders, iets meer, iets

minder of iets beters dan Dit. Die belofte houdt ons
in beweging. Eigenlijk zoeken we naar onze eigen af
wezigheid. Want als we 'het' vinden, ervaren we even
geen 'ik'. Het zoekende 'ik' krijgt heel even rust als het
gezochte wordt gevonden. Het is een ervaring waarbij
niets anders hoeft te zijn dan het is. Er is dan niets te
131

bereiken, te controleren of op te lossen. Er is dan over

Als we inzoomen op verslaving aan bijvoorbeeld drank

gave aan alles, waarin verlangen geen rol meer speelt.

of drugs, zien we tweestrijd, een doorlopend gevecht

Patronen en dwangmatig gedrag liggen aan de ba

tussen de wil om niet te gebruiken en de behoefte om

sis van ons menselijk bestaan. Iedereen kent het ge

wel te gebruiken. Beide verlangens zijn gelijkwaardig

voel van iets te willen laten, maar het niet te kunnen

qua kracht. De oprechte intentie om nooit meer te ge

laten. Gewoontegedrag zonder controle, daar gaat

bruiken, strijdt met de hypnotiserende drive om dat

verslaving over. Dwangmatige mechanismen komen

wel te doen. Dit conflict brengt een enorme spanning

we tegen bij eten, seks, drugs, drank, koopgedrag,

teweeg. De meest directe oplossing om van die span

hobby's, geld, televisie, contact, internet, succes en in

ning af te komen is ... het uideven van de verslaving,

onze relaties. Ook het zoeken naar verlichting hoort

het gebruik. De meeste middelenverslavingen draaien

wellicht thuis in dit rijtje. Voor je het weet maak je

daarna in een vicieuze cirkel van gedachten, gevoelens

een eindeloze zoektocht langs boeken, goeroes en

en gedrag. De cirkel kent geen vast startpunt. Het

satsangs, in de hoop dat er iets beters te ervaren is

kan bijvoorbeeld de gedachte zijn dat je niet mag ge

dan Dit.

bruiken, of het gevoel dat het huidige moment niet

Zolang 'onschuldige' verslavingen in bepaalde

compleet is. Er kan een gebeurtenis plaatsvinden die

mate worden uitgeleefd, doen we da niet zo moei

een negatief gevoel of een negatieve gedachte triggen,

lijk over. De gebruikers worden er niet op veroor

ma dat is geen voorwaarde. Want gedachten en ge

deeld. Dat doen we pas als er zichtbare schade ont

voelens komen ook zomaar op, zonder enige relatie tot

staat en de omgeving er onder lijdt. Dan pas valt

de realiteit.

het woord 'verslaafd'. Waar precies de grens ligt, is

Het universele probleem is dat wij zijn voorzien van

niet helemaal duidelijk. Is iemand die dagelijks ma

zelf-bewustzijn. Wij ervaren onszelf als een 'ik' dat zelf

rihuana rookt verslaafd, en iemand die iedere vijf

denkt, voelt en doet. Zo kunnen er gedachten verschij

minuten zijn smartphone checkt niet? En wat is dan

nen over dat 'zelf'. Je vind jezelf bijvoorbeeld zwak,

schadelijker? Is het erger om met iemand te leven

slecht, anders, lui, dom of egostisch. Die gedachte dat

die elke avond een fles wijn leegdrinkt, dan met ie

je niet goed genoeg bent, wordt het beeld van jezelf, je

mand die tot middernacht naar zijn beeldscherm

gevoel over jezelf. Je vereenzelvigt je met die gedachte.

gedraaid zit?

Je denkt het niet alleen, je ervaart het ook zo. Je voelt

132

133

je werkelijk waarddoos. Als er identificatie is met deze

verdovende middelen op het drinken van wut water.

'Ik ben waardeloos'-ervaring, doet dat pijn. Het gevolg

Je krijgt er steeds weer dorst van.

is een behoefte om van dat lijdende 'ik' af te komen.

Het gevecht tegen het 'ik' geeft spanning, die zich ver

Tegenwoordig zijn ook mensen ronder kennis van non

volgens weer ontladen moet. Een 'verdovend' middd

dualiteit bereid aan te nemen dat gedrag 'gewoon ge

lijkt dan een oplossing, in ieder geval een tijdelijke.

beurt'. Sinds neurowetenschappers dit onderschrijven,

Zodra het middd werkt, heb je immers minder last

lijkt het inzicht dat er geen 'ik' is zelfs in de mode. Als

van gebeunenissen, gedachten, gevoelens en van je ge

er geen 'ik' met vrije keuze bestaat, is er dus ook geen

drag. Als jij als centrum wegvalt, geeft dat rust. Het

verantwoordelijke. Dat is voor velen aanvaaar,

hier en nu is dan vrij van jezelE

Na het gebruik volgt de veroordeling ervan en

tot we op het gebied komen van zogenaamd negatief

gedrag - denk

aan drank- en drugsgebruik, misbruik

slaat de onrust weer toe. De zelfloze roes is voorbij

en geweld. De gedachte dat destructief, ongewnd, ge

en het idee over het falende 'ik' is alleen maar ge

vaarlijk en schadelijk gedrag ook 'gewoon gebeun', is

groeid. 'Je was wr zwak, slecht, etcetera.', zo luidt

voor velen onaanvaardbaar. Het idee te kunnen kiezen,

de boodschap van je denken. Met die terugkerende

zorgt voor veel verwarring. Als gebruik een keuze is,

zelfveroordeling is de vicieuze cirkel compleet. Die

is de verslaafde verantwoordelijk, ook voor het stop

cirkel blijft niet op hetzelfde niveau draaien, maar

pen van het gebruik Familieleden, vrienden of colle

beweegt als een neerwaartse spiraal als het gebruik in

ga's doen een beroep op dat verantwoordelijkheidsge

frequentie en intensiteit toeneemt. Vaak is er steeds

voel. Men zegt dan: 'Dit gaat zo niet langer. Je moet

meer gebruik nodig om het 'ik' tijdelijk van de we

nu echt stoppen. Denk aan je kinderen.' 1\ls je je niet

reld te krijgen. De maatschappelijke gevolgen wor

laat opnemen, ga ik bij je weg.' 'Nog n keer en je

den dan vaak 'erger'. Relaties met partners, familie,

bent ontslagen.' Als je denkt dat jij verantwoordelijk

vrienden en werkgevers komen onder spanning te

bent, overvalt je een schaamtevol schuldgevoel als je de

staan en worden uiteindelijk vaak verbroken. Omdat

verslaving niet onder controle krijgt. Precies dit gevod

het 'ik' -zijn daardoor steeds eenzamer en pijnlijker

van schuld en schaamte doet een verslaafde, door te

wordt, zal er meer of heftiger worden gebruikt om

gebruiken, steeds weer vluchten van zichzelf. Zo blijft

er niet te hoeven zijn. In die zin lijkt het gebruik van

de vicieuze cirkel in stand. Maar wie kan duiden wat

134

135

voor 'niet twee'. In werkelijkheid is

dit 'zichzelf' is waarvoor de verslaafde verantwoorde

Nondualiteit

lijkheid zou moeten nemen? Is er een deel verslaafd, en

er geen afgescheiden 'ik' los van Dit. Als er geen identi

is een ander deel jouw zelf' dat verantwoordelijkheid

ficatie meer is, is er geen voorkeur voor of gehechtheid

zou kunnen nemen? Wie in de verslaafde' kunnen we

aan de uitkomst van een gevecht. Het gevoel van twee

da op aanspreken?

strijd komt op, maar er zijn geen strijders meer. Alleen

'

Verslavingsgedrag kan worden omschreven als ge

drag dat je niet laten kunt. Ma geldt dat niet voor ie
der gedrag? Is niet elk gedrag onafwendbaar? Het hier
en nu is het enige moment waarop gedrag plaatsvindt.

sta

een 'ik.' doet moeite om iets te bereiken. Nisargadatta

zegt: "Ejfort is a sign of conflict betwun incompatibk
desires. They should be seen

as

they are. Then only they

disolve. "

In het verleden of in de toekomst kan je niet 'doen'.

Waar geen 'ik' is, is ook geen verslaafde, geen zelf

Een andere tijd dan dit moment bestaat alleen als ge

en geen neiging tot zelf-controle. Verslaving is niet je

dachte (die alleen nu in je op kan komen). Het is na

vijand, maar een heel directe uitnodiging om te ont

tuurlijk altijd nu! Hoe kan je nu niet-doen wat je doet?

dekken wie of wat je wl bent! Als nondualiteit je pad

Wie doet wat jij nu doet? Is het jouw keuze hoe je zit of

kruist, kan dat een enorm bevrijdende werking heb

staat? Zou je deze woorden nu ook niet kunnen lezen?

ben. Je kunt je herinneren dat je onschuldig bent, ook

Kun je iets anders denken dan de gedachten die nu in

waneer

je opkomen? Dit, wat nu gebeurt, is het enige dat kan

gen opkomen die serieus kunnen worden genomen,

plaatsvinden. Er verschijnt nooit iets anders dan wat

maar dat die nooit kunnen bepalen wie je werkelijk

er verschijnt. Geen sneeuwvlok kan anders vallen dan

bent. Het doorzien

zij valt. Dat geldt voor alles. Dit gaat zoals het gaat,

ontspanning in relatie tot 'jezelf ', tot 'dat-wat-is', en

en Dit is zoals het is. Omdat ook jij Dit bent, begrijp

dus ook tot de verslaving. Schuld en schaamte verdam

je misschien dat ook 'jouw gedrag' onafwendbaar is,

pen als het ik-verhaal wordt losgelaten.

verslaving verschijnt. Je ziet dat er overtuigin

van

de ik-illusie schept vrijheid en

ook als het gebruik betreft. Niet omdat jouw persoon

Het 'ik' zwerft in de tijd, in het verleden of in de

omdat er geen 'jif

toekomst. Als het gewaijn naar het hier en nu ver

is die controle heeft over wat je doet of laat. Verslaafd

schuift, komt het 'thuis', waar het nooit echt weg was.

er niets aan kan of zal doen,

ma

zijn is niet je schuld, en niet-verslaafd zijn is niet je

Het ik-gevoel sterft da omdat het er geen voeding

verdienste.

krijgt. Het gevecht valt daar stil, ook het vechten tegen

136

137

het gevecht. De angst 'Ik ben verslaafd en dat moet ik

constant in beweging, en ook bevrijding kan dus wel

veranderen' kan verschijnen, maar die kan nergens aan

degelijk plaatsvinden. Feitelijk weten we niets. Weet jij

blijven kleven als de ik-illusie is doorzien. Berusting

zeker wat en waneer iets goed voor je is? Heb je de

neemt de plek in van het zoeken. De verkramping ver

moed om niet te weten hoe het verder zal gaan? Durf

dwijnt en het middel om te ontspannen verliest haar

je te vertrouwen op het niets waar alles uit voortkomt?

functie. Vluchten hoeft niet meer. Gewoon voelen is

Het meest heilzame advies dat ik je daarom geven kan

goed genoeg.

is... te blijven ademhalen. Ook de rest gaat vanzelf.

Soms krijg ik de vraag wat ik als counselor te bieden

heb als er toch geen ik is om te behandelen. Mijn op

Dit is wat er hier en nu verschijnt. Als je vaker en vaker

rechte antwoord is: niets. Dat is wellicht het enige dat

uiteenvalt in Dit, kan er overgave plaatsvinden. Het

je nog niet gezocht hebt: het niets. Er hoeft niets bij

'ik' lijkt op te lossen in Dit. Niemand doet Dit; het

Dit, en er ontbreekt ook niets aan. Zoeken naar niets

gebeurt. Dit is niet te creren, te sturen of te controle

staat gelijk aan het vinden van alles. Juist als er niets

ren. Dit is onbegrensd. In Dit is niets gescheiden. Dit

veranderd hoeft te worden, is dat de verandering! Het

is goed genoeg. Dit hoef je nooit te weken. Dit vindt

is een ode aan de vrijheid om het leven haar gang te la

jou zelfs als je ervoor vlucht. Het omhelst je continu,

ten gaan. Het is een overgave aan dit moment, precies

zo

wals het is. Wat werd gewcht middels gebruik, blijkt

dan Dit is er niet, was er niet en zal er nooit zijn.

w dichtbij! Voor overgave heb je niets nodig. Het 'ik'

innig dat Dit dwars door je heen gaat. Iets anders

Jij bent alles en niets. Jij bent Dit.

wa je vanaf wilde, bestond sowieso al niet.

Dit is geen pleidooi om niets of om iets te doen

aan een verslaving. Ik zeg dat er niet iemand is die iets

doet. Niemand gebruikt, en er is niemand die stopt.

Wat jij zal doen, zal vanzelf gebeuren. Niet dankzij
jou, maar ondanks jou. Alles is mogelijk. Het raakt me
als iemand stopt met vluchten en gewoon gaat voe
len, maar als dat niet gebeurt, is dat net w 'bemin
nelijk'. Natuurlijk zal alles blijven veranderen. 'Dit' is
138

139

Rond zijn 22e ervoer hij volledige openheid, maar dat

het te vinden, maar de hersenschim dat je het

heeft hij altijd voor de buitenwereld verzwegen. Pas

moet 'zoeken' is het grote struikelblok. Het leven is

later, rond zijn 50e, is hij met hulp van Hans Korteweg

genadig, ieder ogenblik schenkt het ons een begin.

en een aantal dromen ("Ga als J nani leven", "Vind je

Iedere seconde dringt zich aan ons de vraag op:

Satguru") en openheidervaringen tot het besef geko

'Wie ben ik?'

Gustav Meyrink

men dat wat hij altijd zocht onmiddellijk voor handen

en niet verborgen is.
Hans vergelijkt zijn werk met dat van een existenti

Wat we werkelijk zijn, is niet te kennen. Dat is voor

eel detective die gebruik maakt van het zelfonderzoek

mij de kern van non-dualiteit. Er is een niet te ken

'neti neti', of, zoals Johannes van het Kruis het zegt:

nen werkelijkheid, de grondslag waar alles uit voort

'Dit niet, noch dat'.

komt en alles in verdwijnt. Ik noem het het ondoor

Essentieel is bij hem het uitgangspunt dat het werk

grondelijke niets. Dit niets is voor 'het verschijnsel ik'

na realisatie niet af is. Vaak zie je dat mensen nog

erg eng. Het biedt geen strohalm, geen houvast, geen

steeds vastzitten aan egostische of kinderlijke neigin

denkbeeld en geen vorm om je aan vast te grijpen. Dit

gen, ook al is er sprake van herkenning of realisatie

klinkt onbegrijpelijk en onvatbaar, en dat is het ook.

van hun ware natuur. Het grote werk vraagt rijping en

Alles verschijnt, en in dit verschijnen verschijnt het

stabilisatie.

ik als fenomeen. Dit ik, dat aanwezig lijkt met zijn

Met Paul Srnit en Arold Langeveld werkt Hans in

het samenwerkingsverband het Open Geheim.

lichaam, gedachten en gevoelens, wordt als werkelijk

ervaren, terwijl het open geheim is dat het slechts een
weerspiegeling of illusie is. Doorzien dat alles slechts
een weerspiegeling is, is het begin

Onkenbaar als niets,

herkenbaar als alles

van

zelfrealisatie. De

wijzen vergelijken het met de weerspiegeling van de

maan in het water. We zien het schijnsel in het water
voor echt aan.
In woorden ligt veel besloten, ook in het woord

142

Het begin ... dat is het waaraan het de mensen

'verschijnsel', dat als kern het woord 'schijn' bevat.

ontbreekt. Niet dat het zo moeilijk zou zijn om

Een andere sprekende metafoor is het filmdoek. Wat

143

er ook in de Hlm van het leven gebeurt (gevechten,

hij wilde keer op keer dat het werd voorgelezen. Die

stormen, aardbevingen enzovoorts), het doek blijft

tekst van Johannes van het Kruis is mij altijd bijge

onaangetast. Het wordt niet nat, verkleurt niet en

bleven:

scheurt niet. Dit gaat ook op voor wat je werkelijk

bent. In je werkelijke, onveranderlijke zijn verschij

Wilt ge alles beminnen,

nen emoties, gedachten en voorstellingen, en die ver

Tracht dan niets lief te hebben.

dwijnen er ook weer in, zonder een spoor achter te

Wilt ge eenmaal alles weten,

laten. Het ik echter ziet die voorstellingen voor echt

Tracht dan niets te weten.

aan, identificeert zich met wat er lijkt te gebeuren,

Wilt ge eenmaal alles bezitten,

wordt meegenomen in de ervaring en raakt er in ge

Tracht dan niets te bezitten.

vangen. Ieder ik beseft ten diepste dat er een open,

Wilt ge eenmaal alles worden,

vrije en natuurlijke staat van zijn is. Dat diepe weten,

Tracht dan niets te zijn.

dat af en toe in het dagbewustzijn komt, zet het ik

Wilt ge eenmaal hebben wat u nu niet smaakt,

aan om op zoek te gaan naar bevrijding, verlichting

Aanvaard dan wat u tegenstaat.

of geluk. Zo ging dat ook bij mij.

WJ.lt ge leren wat ge niet weet,

Dan moet ge tevreden zijn met niets te weten.

De belangstelling voor het ondoorgrondelijke niets

Wilt ge eenmaal bezitten wat ge nu niet hebt,

begon toen ik in de jaren '70 een tijdje als oppas fun

Dan moet ge blij zijn met niets te bezitten.

geerde voor de kinderen van mijn leraar Nederlands.

Wilt ge worden wat ge niet zijt,

Deze leraar had een grote boekenkast en een fantasti

Dan moet ge nu gaarne niets zijn.

sche platencollectie. Oppassen was voor mij dan ook

smullen: lezen en mooie bluesmuziek draaien als de

Deze woorden hebben het verlangen om alles te we

kinderen lagen te slapen. Op een dag trok ik een boek

ten, lief te hebben en te zijn blijvend gewekt. Mijn

Sirnon Vinkenoog, Wurgaloos: ontdekkingen naar

zoektocht was begonnen. Ik was op weg gegaan op het

de waarhtid, uit de kast. Een van de teksten uit dat

pad naar bevrijding, verlichting, eenwording en mees

boek las ik voor aan het zesjarige zoontje van de leraar

terschap. Allerlei wegen werden gevolgd,

Nederlands. Hij vond het evenals ik prachtig, want

fie naar antroposofie, Bhagwan, Summit Lighthouse,

van

144

van

theoso

145

Ouspensky en Gurdjieff. Ik begon te mediteren, te

bereikt of bezit of meegemaakt hebt, en dat je iets te

bidden en mantrs op te zeggen, maar dat leverde uit

kort komt. Mijn beginpunt was altijd het ik geweest,

eindelijk weinig op, behalve frustratie en het gevoel er

dat zijn best moest doen om iets te bereiken of iets

nog niet zijn, ondanks mijn soms complete fixatie op

diende te offeren om een beloning te krijgen. Het ik

het hogere. Wel beleefde ik als begin twintiger enkele

zegde gebeden op en probeerde zich over te geven in de

prachtige diepe ervaringen, met name toen ik een ge

hoop beloond te worden, iets groters terug te krijgen

dicht van Gurdjieff las en zich een staat van openheid

en uit het verdriet van het gevoel van afgescheidenbeid

voordeed. Ook zag ik ruimtes vol licht en lichtkransen

te geraken Dit 'iets groters' was in mijn ogen die ver

rondom mensen. Hier sprak ik met niemand over. Ik

lichte staat, het opgaan in een kosmische eenwording.

had geen idee wat verlichting of bevrijding was, maar

Wat ik begon te zien, was dat het ik altijd bezig was

ik vermoedde wel dat er meer was dan wat ik op dat

geweest als verschijnsel, en hoe kan een verschijnsel nu

moment wist en kende. Ergens moest die continue

iets bereiken? Dat is onmogelijk. Het ik bleek een niet

staat van blis te vinden zijn. Sommige boeken spraken

bestaande aanname te zijn die via allerlei trucs zichzelf

over kosmische ervaringen, en die wilde ik ook heb

in stand aan het houden was om tot eeuwigheid of

ben. Van alle stromingen ben ik die van Gurdjieff het

onsterfelijkheid te komen.

meest trouw gebleven, al was het alleen maar op basis

van de titel van een van zijn geschriften: Ha /evm is
a/km dan

w"k(/ijk

wanneer IK BEN. Dit IK BEN is

In de spirituele literatuur kom je twee wegen tegen die

het ik, de persoonlijkheid, gebruikt om tot verlichting

altijd mijn ankerpunt gebleven, dat ik later ook gevon

of bevrijding te komen. Die twee wegen noem ik de

den heb in de uitspraken van Jezus en Nisargadatta.

Een jaar of tien geleden hoorde ik in een droom een

magische weg en mystieke weg. De magische weg pro

been angst en twijfel te beheersen en onder controle

stem zeggen: "Nu ben je al 30 jaar bezig en nog geen

te krijgen, of macht uit te oefenen. De mystieke weg

moer opgeschoten." De ochtend na de droom reali

probeert via hoop en geloof tot doorzicht te komen.

seerde ik me dat er geen vooruitgang bestaat. Er valt

Op die weg wordt gesproken over overgave aan iets

niets te bereiken! Dat was een bizarre en onthutsen

groters. Het ik doet zijn uiterste best om via opoffering

de ontdekking voor het ik. De hele zoektocht wordt

tot bevrijding te komen. In beide wegen is het ik aan

slechts in gang gehouden door de angst dat je iets niet

zet en ziet het zichzelf als echt. Het zoekt als ik naar

146

147

Onmes. Hij

De puntdeeltjes worden bij elkaar gehouden door de

was een van de sprekers tijdens de Science and Non

vier natuurkrachten. Twe van die natuurkrachten

Duality Conference die in 2012 in Nederland werd

werken slechts binnen de atoomkern. De derde houdt

gehouden.

het atoom buiten de kern en houdt de moleculen bij

Engels uitgegeven onder de titel You

are

Websites: www.jijbestaatniet.nl en
ww.jijbenteenheid.nl

elka. Dat is de elektromagnetische kracht. Die schept

de wereld zoals we die dagelijks ervaren. De vierde na
tuurkracht, de zwaartekracht, zorgt ervoor dat grotere
voorwerpen elkaar aanuekken, en is vooral van invloed

De noodzakelijke illusie
van afgescheidenheid

op de schaal van planeten en sterren.

Op school hebben de meeste mensen geleerd dat
een atoom bestaat uit kleine bolletjes, maar die visie
is verouderd. Op het kleinste niveau houden we geen

Dat alles in eenheid is, is niet een geheimzinnig in

kleine bolletjes over, maar slechts een energieveld. Dat

zicht dat enkel door een beperkte groep 'verlichten'

energieveld is op sommige plaatsen dichter dan op an

ervaren kan worden. Het is een feit dat eenvoudig we

dere. Om die reden ervaren we sommige delen van dat

tenschappelijk aan te tonen is. Wetenschappers heb

energieveld als vaste stof, en andere delen als vloeistof

ben ontdekt dat je uiteindelijk 'niets' overhoudt als je

of gas. Gassen, zoals de zuurstof en stikstof waaruit

de materie steeds dieper gaat ontleden. Alles bestaat

de lucht bestaat, zijn meestal onzichtbaar. Omdat ze

uit moleculen. Dat geldt voor dat wat we waarnemen

onzichtbaar zijn, ervaren we

als vaste stof, maar ook voor dat wat we ervaren als

met een gas als leegte. Dat komt niet overeen met de

leegte, de lucht bijvoorbeeld. Lucht bestaat uit een

werkelijkheid. Gas is hetzelfde energieveld als vaste

mix van onder andere zuurstof- en stikstofmoleculen.

materie, alleen met een lagere dichtheid.

een

ruimte die gevuld is

Die moleculen zijn opgebouwd uit atomen. Atomen

Datgene wat we ervaren als vaste materie bestaat uit

besta uit subatomaire deeltjes die weliswaar massa

moleculen die aan elka vastgeklonken zijn. Ze tril

hebben, maar geen omvang. Die omvangloze deeltjes

len, maar zijn tevens door sterke krachten aan elka

worden puntdeeltjes genoemd. Het punt (de grootte

verbonden, waardoor de dichtheid van de moleculen

van het deeltje) heeft de omvang nul. Het is niets.

hoog is. In de gastoestand bewegen moleculen los van

152

153

elka. Daarom kunnen we door de lucht heenlopen.

voorwerpen waarneemt waar hij tegenaan zou kun

De moleculen gaan opzij als een object waarvan de

nen botsen: een dicht deel van het energieveld (het

moleculen aan elkar vastgeklonken zijn (wals een

lichaam) kan een ander dicht deel afstoten (bijv. een

mens, auto e.d.) hun pad kruist. De aan elkaar vast

muur). Dat wordt

geklonken moleculen duwen de moleculen die los van

nu eenmaal pijn. Vandaar dat de evolutie ons heeft

elkaar bewegen opzij.

n als botsen. En horsen doet

ervare

toegerust met zintuigen die bedoeld zijn om dichte

Wat we waarnemen door middel van de zintuigen is

een voorwerp, dan een tijdje niets, dan weer een voor
werp, etcetera. Dat geeft de indruk van afgescheiden

delen

van

het energieveld waar te nemen. De minder

dichte delen, waar we doorheen kunnen lopen, hoe

ven niet waargenomen te worden, en worden dan ook
ervaren als leegte. Maar die leegte is niet leeg. Zelfs in

heid, alsof alles bestaat uit gesoleerde voorwerpen die

de ruimte russen de sterren bevinden zich atomen. Het

los van elkaar staan. In werkelijkheid gaat het om n

energieveld is n, en overal aanwezig.

energieveld. De via de zintuigen wanomen reali

teit is slechts een matige en in sommige opzichten zelfs
foutieve afspiegeling

van

de werkelijkheid.

Mensen hebben moeite om dit in te zien. Hun hele

leven hebben ze immers de wereld ervaren wals hun zin
tuigen die tonen. Het is dan ook begrijpelijk dat mensen
denken dat de werkelijkheid is zoals ze die met behulp
van

de zintuigen ervaren. Dat maakt het moeilijk om

In de film Als over Niets zit een scene waarin een be

nadering wordt getoond

van

hoe de wereld werkelijk

is. Die scene laat zien dat we zouden beseffen dat af

gescheidenheid een illusie is als we de werkelijkheid
zouden kunnen waarnemen wals die is. Onze zintui
gen spiegelen ons een wereld voor

van

afzonderlijke

voorwerpen en verschillende kleuren. In werkelijkheid

hen duidelijk te maken dat ze de werkelijkheid nog nooit

bestaan er echter geen kleuren. Er bestaat alleen dek

hebben gezien en ervaren zoals die is. Ma de weten

uamagnetische straling die wij in ons hoofd ervaren

schap laat toch echt zien dat de zintuigen een beeld van

als kleuren. Er is niets in de naruur wat rood, geel of

de werkelijkheid geven dat goed genoeg is om te kunnen

groen is. Er bestaat alleen kleurloze elektromagnetische

overleven, maar niet overeenkomt met de waarheid.

sualing van diverse golflengtes. Onze hersenen zetten

Evolutie geeft niets om waarheid. Evolutie geeft

slechts om overleven. Het is handig als een entiteit
154

elektromagnetische straling

van

bepaalde golflengtes

om in kleuren.
155

De scene in de film waarin de werkelijke wereld wordt

getoond, is een benadering

van

de werkelijke wereld.

Het gaat om een benadering, want wit en

zwart,

de

Mensen hebben de behoefte om te weken naar een

zin, een bedoeling. een hoger plan, maar dat is er niet.

Er is slechts sprake van de werking

van

de natuurwet

kleuren die in de scene getoond worden, zijn immers

ten. Daar hoort ook bij dat dat wat we ervaren als 'ik'

ook kleuren. Als de wereld getoond wu worden zoals

tijdens zijn bestaan deel uitma van dat energieveld

die werkelijk is, wu er alleen sprake zijn

en er uiteindelijk in zal opgaan.

van

kleurloze

straling, en die kun je niet waarnemen. Als dat in beeld

Rencarnatie is waar in die zin dat alle tijdelijke vor

gebracht wu worden, zou er slechts leegte waar te ne

men die door het energieveld gevormd worden, ren

men zijn. Als concessie is in de film dan ook gekozen

carneren in iets anders. Dat hoeft echter niet een per

voor zwan-witbeelden.
In deze filmscene is door middel

soon te zijn. De atomen van je lichaam kunnen deel

van

speciale ef

fecten zichtbaar gema dat er geen afgescheiden

gaan uitmaken van willekeurig welke andere vorm. Al

les is slechts een spel

van

energie, een dans van licht.

voorwerpen bestaan. Er bestaan slechts gradaties in de

Tijdens het spel van de evolutie zijn er bewegende

dichtheid van de alom aanwezige ocea van energie.

wezens verschenen. Om deze bewegende wezens te

Uiteindelijk is er

motiveren tot voortbestaan, ontstond de illusie

ma

n entiteit die iets doet, en dat

van

is dat ene energieveld. Die entiteit heeft geen doel, geen

afgescheidenheid. Immers, je zult alleen gemotiveerd

mening, geen ethiek en ook geen agenda, maar werkt

zijn om jezelf als afgescheiden vorm te verdedigen als

slechts via neutrale natuurwetten. Wat we ervaren in

je denkt dat je w'n afgescheiden vorm bent. Als dat

ons korte leven als schijnentiteit, is het ontvouwen van

gevoel er niet is, maakt het niet uit of je voort bestaat

die natuurwetten. Alles wat gebeurt, heeft een oorzaak.

als afZonderlijke entiteit, of dient als maaltijd voor een

Alles werkt via de wetten van oorzaak en gevolg.

leeuw. Om die reden is de illusie van afgescheidenbeid

De mens staat niet boven de natuur, maar maakt er

in onze hersenen geplant. Het is een noodzakelijke il

deel van uit. Ook de mens kan zich niet aan de wet

lusie, want bewegende wezens die die illusie niet rou

matigheden van de natuur, inclusief de causale verban

den hebben, rouden snel uitsterven. Desalniettemin is

den, onttrekken. Die causale verbanden zijn zeer com

het een illusie. Het is de ultieme kosmische misleiding:

plex. Ze zijn niet te ontrafelen, maar desalniettemin

taloze wezentjes die voelen dat ze afgescheiden zijn,

wel aanwezig.

terwijl dat niet het geval is.

156

157

Het instinctieve gevoel van afgescheidenbeid is mil

wil functioneren. Soms gebeurt dat als gevolg van een

jarden jaren oud. Het is dan ook bijronder sterk. Er

traumatische situatie die duidelijk maakt dat de per

moet wel iets heel bijzonders gebeuren wil dat gevoel

soonlijke wil daar geen rol in heeft gespeeld. Op zulke

verloren gaan. Dat kan als er iets ingrijpends met de

momenten is het mogelijk dat de ik-illusie verva.

hersenen gebeurt dat gepaard gaat met een plotseling

En dan kan men komen tot een "Niet mijn wil, maar

verloren ga van in ieder geval een deel van het gevoel

Uw wil geschiede". Of dat gebeurt, hangt niet af van

van afgescheidenheid. Maar dat gevoel kan ook minder

het individu, maar wordt bepaald door eenheid, zoals

sterk worden als het inzicht dat alles n is geleidelijk

uiteindelijk alles wordt bepaald door eenheid. Het is

in een menselijke entiteit vorm krijgt.

niet het individu dat een leven leidt, maar het leven
dat het individu leidt. Niet jij bepaalt je werkelijkheid,

Bij mensen is het gevoel

van

afgescheidenbeid sterker

maar je werkelijkheid bepaalt jou.

ontwikkeld dan bij dieren. Dat komt doordat men

sen een groot brein hebben, waardoor ze tot denken

De ik-illusie is dermate sterk dat dit inzicht slechts

in staat zijn. Bovenop het instinctieve ik-gevoel is bij

bij zeer weinigen ontstaat. De meeste mensen pogen

mensen sprake van een geheel aan gedachten waaraan

hun hele leven lang om datgene te controleren en te

men een identiteit als afgescheiden ik ontleent. Die

besturen wat helemaal niet gecontroleerd of bestuurd

gedachten hebben betrekking op de levensgeschiede

kan worden. Ook veel non-dualisten ontkomen da

nis, en bestaan grotendeels uit opvattingen, idealen en

meestal niet aan. Zo denken zij veelal dat er een a.fron

toekomstverwachtingen. Antonio Damasio noemt dit

derlijke entiteit is die verlicht rou kunnen worden en

het autobiografische zelf, dat bij mensen wordt toe

allerlei dingen rou moeten doen om dat te bereiken.

gevoegd aan het instinctieve zelf Dat is de vloek van

Vervolgens rou dan na de verlichting het ik van de zoe

het mens zijn. Maar datzelfde grote brein dat het ge

ker heel gelukkig worden. Etenzal blissrou dan zijn deel

voel van afgescheidenbeid sterker maakt, biedt ook de

zijn. Maar dat idee klopt niet. Als er eenheid is, dan is

mogelijkheid om die illusie te doorzien. Want die is

er nu eenheid. Het is niet zo dat je op de een of andere

weliswaar erg sterk, maar bij sommige mensen komt

manier het universum aan elkar moet lijmen, rodat er

er een moment waarop ze zich beginnen af te vragen

in de toekomst misschien eenheid zal ontstaan. Ook je

of ze werkelijk als zelfstandige entiteit met een vrije

hoop, wanhoop en gevoel van afgescheidenbeid is een

158

159

uitdrukking van eenheid. Er is geen jij die dat heeft ge

is goed zoals het is, ook als het ik dat niet zo ervaart.

creerd, en er is ook geen jij die da iets aan kan doen.

Als die situatie verandert, komt dat door de werking
van eenheid.
Een illusie kan niets doen. Denken dat dat wel zo

Uiteindelijk geldt dat jij niet het ik bent, maar een

heid zelf. Als zodanig ben je onkwetsbaar, tijdloos en
onsterfelijk. Het ware ik is een oceaan van energie, van
licht. Wat je echt bent, is dat licht.

is, is proberen een regenboog te bekUrnmen of water te

drinken uit een fata morgana.
Het pad van de zoeker zit vol valkuilen. In veel gevallen
komt het zoeken naar spirituele bevrijding neer op het
bestendigen van de illusie van afgescheidenheid, zij her
in een spiritueel jasje. De 'gewone' persoon wenst een
grotere auto of een luxe vakantie. De spirituele zoeker
wenst spirituele bevrijding. Allebei denken ze dat er
een ik is die iets zou kunnen vinden. Maar juist die
aanname vormt de kern van de illusie. Want zelfs als je
heel gespannen bent, je volledig afgescheiden voelt en
continu aan het piekeren bent, ben je nog steeds vol
ledig in eenheid. Je kunt niets anders dan doorlopend
in eenheid

ijn. Jezelf afscheiden van eenheid is vol

strekt onmogelijk. In dat geval zou het tweeheid heten

in plaats van eenheid. Ook de illusie van afgescheiden

heid is een uitdrukg van eenheid.

Non-dualiteit is zeker weten dat dit moment een
perfecte uitdrukng is van het ene energieveld. Het
is zeker weten dar het niet anders kan zijn dan het is,
ook al is dat niet wat 'jij' zou willen dat het was. Het
160

161

soon. Wat een gedoe, wat een wektocht, wat een ernst,

ten? Laat maar. Ik laat 'leven' toe als ik op die stoel ga

alsof er iets mee te verdienen valt. Terwijl er over de

zitten, en leven laat mij al snel weer wat anders doen

uitkomst weinig te kiezen valt. We gaan gewoon dood.

dan op die stoel zitten. Leven is nogal dynamisch en

Deze persoon en dit licha houden op te bestaan.

creatief.
Op een bepaald moment is 'op de stoel zitten' vol

Waarom dan wveel drukte?

Ik stel voor, terwijl we nog leven, dat we gewoon
leven. En wel nu.

ledig gentegreerd. Dan beweeg je je, verveel je je, er

va

je ongeduld, en zit je op hetzelfde moment ook

op die stoel getuige te zijn van wat er gebeurt. Dan sla

Graag raad ik aan om non-dualiteit niet te zien als

je je patronen gade, en zie je dat ze niet meer zijn dan

iets voor na de werkuren en als theorie, maar als iets

patronen in het verhaal

om altijd en overal (hier en nu dus), vanuit het leven

op je stoel) kijkt glimlachend toe. Niets hoeft anders

en de ervaring zelf, toe te passen; gewoon de dingen

te zijn dan het is.

van

je persoon. Leven zelf (jij

die zich vanzelf aandienen aan te gaan, en vooral geen

kunstmatigheid te creren. Oefeningen opstellen voor

Ik pleit met nadruk voor gentegreerde non-dualiteit.

jezelf bijvoorbeeld, om 'verveling' te bestrijden - wat

Dat wil zeggen dat er op geen enkel moment onder

een onzin. Alsof je er iets over te zeggen hebt, over

scheid gemaakt wordt russen de theoretische oefening

die oefeningen. Je hoeft echt geen 'verveling' te creren

en leven zelf. Als je het al een oefening wilt noemen,

om snel spiritueel te worden. Je kunt net w goed een

dan brengt leven zelf die echt op de meest volmaakte

pirouette draaien. Ook iets wat je kunt bedenken en

wijze. Het gebruikt daarvoor partners, collega's, kin

daarna uitvoeren. Ik bedoel: als leven jou bij 'verveling'

deren, situaties om druk over te doen; of het gebrek

wil brengen, dan hoef je daar zelf niets voor te doen.

aan dat alles. Op een kunstmatige manier jezelf dingen

Het gebeurt vanzelf. Je kan nog even proberen weg te

ontzeggen of oefeningen creren is echt niet nodig, en

lopen, maar ook dat weglopen gaat vervelen. Haha. En

nodeloos ingewikeld. De confrontatie aangaan werkt

wat kan je dan nog anders doen dan toelaten?

alleen bevrijdend als de confrontatie is wat zich vanzelf

Ik ga wel eens op een stoel zitten om terug bij me

aandient. Als je huidige vriendenkring je niet meer in

zelf te komen, als ik voel dat ik wat versnipperd raak.

spireert en je verbreekt de contacten, beland je vanzelf

Maar als oefening in verveling dan

in een soort leegte, en die brengt je dan wellicht weer

170

ma

blijven zit-

171

meer bij jezelf. Alleen hoef je naar dit soort situaties

niet te zoeken, of er ingewikd over te doen. Het is
gewoon wat gebeurt - door leven toe te laten, door in
te

tunm

op jezelf (al dan niet zittend op de stoel) en te

Medewerkers

laten gebeuren wat gebeurt.

Dus wat te doen? LEVEN. Als het nodig is, even op de
stoel ga zitten, en kiezen voor ... pret!
Als je kunt kiezen voor eenzame opsluiting of voor

de ballenbak, kies dan voor de ballenbak! Ik verdenk

zoekers ervan dat ze er eerst nog over ga nadenken.
In hun zoektocht naar eenvoud ga ze soms heel in
gewikd doen. Daarom zoeken ze ook naar eenvoud.
Dat ingewikkeld doen lijkt er bij te horen, bij die zoek
tocht. Het nadenken ook. Alsof er NU iets verdiend

De film, het boek en de interviews zijn tot stand geko

men met nul euro budget en 1 OOo/o passie.

kan worden voor later.

Als je dit

aan

De film:

het lezen bent, weet je toch al beter?

Acteurs:

172

Natasja van T ilburg

- Susan

Steye van Dam

-Tom

Fleur van der Kieft

- Lotte

Julika Marijn

-Yvonne

Jochanan Westra

- John

Guido Weijers

- Guido

Sergio Simbula

- Sergio

Saskia Paulissen

-Erica
173

Lars Welier

- Willem

Meta den Dekker

-Diana

Arold Langeveld

-Gesprek over nondualiteit

Jan van den Oever

- Gesprek over nondualiteit

Roeland de Looff

-Gesprek over nondualiteit

Joanika Ring

-Gesprek over nondualiteit

Productie:
Ismal Lotz

-Cameraman I montage

Robert van den Broek -Scenario I script I regie

Paul Smit

- Scenario I script I regie

JanZwiers

-Soundtrack vocals

Robben Zoon

-PR

Maarten Meeuws

-Vormgeving & DVD menu

Alex van Niel

-Vormgeving & DVD menu

Inge

-Catering

van

den Broek

Mirella Bresser
Figuranten:
RoyVerver
Dennes Verver
Estelle Gerungan

Marieke van Haaren

-Visagie

Jacklin Goverde

Thijme de Bruin

- Cordinatie & PR

WimZonjee

- Uitgeverij Samsara

DennisJohn

Wouter Schopman

-Uitgeverij Samsara

Henri van den Berk

-Geluidsman

Angela de Ruijter
IrisAdams
Eveline Lindic

LinzeValk

-Audio nabewerki & muziek

Frans Tigchelaar

-Licht technicus

Martijn Meijee

-Licht technicus

Ruben ten Haaf

-Camera I licht I grips

Nils Schoonhoven

Angle Louwers

- Fomgrafie I

Walter Hesling

HansTtbben

- Fotografie

Ludwig Lotz

-Fotografie

Florence Claire

- V isagie

Melissa Verbrugge

- Visagie

ontwerp cover boek

Zenproject (Anibal)
174

- Soundtrack producer

- Voice over telefoniste

Rosalie Marijnen
Willem de Koning
Hans Bruns

Irene de Gier
HettyJungschlger
Bauke Bos
Jan Meijer
Paul Schoolderman
Jan Hobo
175

Het boek & de extra DVD:

Niels Ypenburg
Christiaan Marrens
Sheila Meier

Jan van den Oever

- Genterviewde I auteur

SirnoneTreur

Jan van Delden

- Genterviewde I auteur

Monique Janssen

Jan van Rossum

- Genterviewde I auteur

Desire Smits

Jan Koehoorn

- Genterviewde I auteur

Danny Prins

Joanika Ring

- Genterviewde I auteur

Sandra W illemse

Erik van Zuydam

- Genterviewde I auteur

Ramona Coumans

Zo Joncheere

- Genterviewde I auteur

Ruby Hensetmans-Bakker

Annette Raaijmakers

- Genterviewde I auteur

Celest van der Geld

Roeland de Looff

-Genterviewde I auteur

Pravas (Benjamin) Vierus

HansTibben

- Genterviewde I auteur

Davy van Bokhoven

Paul Smit

- Genterviewde I auteur

BoFranse

Hans Laurendus

-Genterviewde I auteur

Floortje van den Broek

Patriek Kicken

- Interviewer

Lieke van de Kerkhof

Arold Langeveld

- Genterviewde I interviewer I
auteur

Valeric Wyns
Teun Slegers

Han v. d. Boogaard

- Genterviewde I interviewer I
auteur & eindredacteur

Locaties:

Zeezicht te Helmond
Websites:

Het Filmhuis te Helmond

Path Helmond
Bedrijvencentrum Traverse

Jan van den Oever

- ww. janvandenoever.com

Swunghouse

Jan van Delden

- ww.ods. nl/la-rousselie

Tennispark de Warande

Arold Langeveld

- ww.alheel.nl

Frank Arts

Paul Smit

- W\o\ow.paulsmit.nu

176

177

Jan van Rossum

- ww.janvanrossum.nl

Han v.d. Boogaard

- ww.hanvandenboogaard.nl

Jan Koehoorn

- ww.jankoehoorn.nl

Joanika Ring

- ww.joanika.nl

Erik van Zuyd.am

- ww.inzicht-nu.nl

Annette Raaijmakers

- ww.nondualiteit.nl

Zo Joncheere

- ww.levenalsgod.he

Roeland de Looff

- ww.jijbestaatniet.nl

HansTibben

- ww.hanstibben.nl

Hans Laurentius

- ww.hanslaurentius.nl

Eerder verschenen bij uitgeverij Samsara

Adams, Roben-Stilte van het hart, deel
Adams, Roben-Stilte van het hart, deel

1
2

Adyashanti-Dansende leegte
Adyashanti-Ware meditatie
Adyashanti-Het einde van je wereld
Adyashanti-Genade
Alles

over

Niets (boek met 2 dvd's)

Balsekar, Ramesh

Er was eens ...

Bancroft, Anne-Woorden van Boeddha

Beintema, Rita- Jnana yoga in de praktijk
Bernie, Jon -Alleda vrijheid
Bongers, Sally- Alleda verlichting
Boogaard, Han v.d. I Wei Wu Wei -Leven zonder tranen
Boogaard, Han v.d. -Dat wat Is
Byrom, T homas -Het hart van bewustzijn
Caraway, Morgan-Een aangename ontgoocheling
Cohen-Bent u net zo gelukkig als uw hond?
Cohen, Alan -Wijsheid uit het hart
Crowley, Gary-Van hier

na

hier

Delden, Jan van-Terug van nooit weggeweest

Delden, Jan van -Zdfrealisatie., is dit nu alles?
Delden, Jan van
Dych, Wilam

Vele wegen, n thuis

Anthony de Mello, een bloemlezing

Foster, Jeff-Leven zonder middelpunt

Foster, Jeff- Een buitengewone afwezigheid
Foudraine, Jan-Metanoia

Vingerwijzingen- Artikelen uit tien jaar InZicht

Watts, Alan - Wotd wat je bent
Wei Wu Wei- Onwcrdds wijs

Whcnary, Roy- De struauur van zijn

Zuijdcrhoudt, C.B.

Voor een overzicht van onze titels

(met tekstfragmenten)

Mcrcr Eekhart vcrsus advaita

kunt u ook kijken op onze website:

ww.samsarabooks.com
Da vindt u informatie over de boeken in voor

bereiding. de agenda met informatie over lezingen

van

onze auteurs en kunt u zich opgeven voor onze

nieuwsbrief of een catalogus aanvragen.
Samsara Uitgeverij bv
Herengracht 341
1016 AZ Amsterdam
Tdefoon: 020-5550366
Fax: 020-5550388
E-mail: info@samsarabooks.com