Jan Foudraine - Metanoia

Metanoia
over psychiatrie, psychotherapie en bevrijding
Metanoia
over psychiatrie, psychotherapie en bevrijding
Jan Foudraine
samsara
Inhoud
Jan Foudraine 2004

Deze uitgave: Samsara Uitgeverij bv 2004
Omslagontwerp: Kees Schreuders (www.ods.nl)
Lay-our: Studio 28, Hillegom
Proloog
Inleiding
Hoofdstuk I, Lezing in Sheffield
19
Hoofdstuk 2, Ronald Laing en Carl Gusrav Jung
65
Hoofdstuk 3, Over metanoia en psychotherapie
101
NUR 728
Hoofdstuk 4, Metanoia
127
Voor de omslag is gebruikt gemaakt van een schilderij van
Hoofdstuk 5, Tijd, worden en afgescheidenheid
145
de Staatsgalerie Stuttgart toestemming voor is verleend.
Epiloog
189
Niers uir deze uitgave mag gereproduceerd worden zonder
Dankbetuiging
193
Literatuurlijst
195
ISBN: 90-77228-25-X
Mark Rothko, getiteld: 'Untided', inv. Nr. 3073, waar door
schriftelijke toestemming van:

Samsara Uitgeverij bv, Herengracht 341, 10 16 AZ Amsterdam
Vor Chaitanyo
Proloog
"'C' en wandelaar vroeg:

.Lweg naar toe gaat?'
'Weet
waar deze
'Dat weet ik niet,' zei de man.

De wandelaar vroeg: 'Weet u dan waar die an
dere weg naar toe gaat?'
'Dat weet ik ook niet,' zei de man.
'Maar deze weg dan, waar ik zojuist langsge
komen ben?'
'Dat weet ik ook niet,' zei de man.
'Nou,' zei de wandelaar, 'u weet ook niet veel!'
'Dat is waar,' zei de man ... 'maar ik ben niet
verdwaald.'
Inleiding
nige jaren geleden ontving ik een uitnodiging om in

Engeland voor een groep kritische psychiaters en psy
chologen een lezing te geven.

Onder de naam: 'Critica! psychiatry network' had deze
groep een congres georganiseerd met als thema: 'Reducing
the biomedical dominanee in psychiatry' ('Het verzwakken
van de biomedische dominantie in de psychiatrie').

'Wie is van hout' had rond 1973 in Engeland een grote
verspreiding gekregen en dezeNot made ofWood lezers wa
-
ren mij niet vergeten. Er was enig onderzoek gedaan of ik

nog leefde en waar ik te vinden was. Men beschouwde mij
kennelijk als een nazaat van de in 1989 overleden kritische
psychiater Ronald Laing en gevraagd werd of ik de key-note
address van het congres wilde geven. De titel van de voor
dracht werd snel gevonden. 'Not made ofwood- 2001'. De

lezing werd in het Engels uitgeschreven en wat tijdens dat
werk opviel was dat ik geen behoefte voelde om opnieuw
het medische model in de psychiatrie te bekritiseren. Dat
was al gedaan in het oorspronkelijke 'Wie is van hout' en
vele jaren later in het in 1997 gepubliceerde 'Bunkerbou9
wers-ontmoetingen met afgeslotenen'. Mijn gehoor ver
'de transformatie van de geest'. 'Metanoia' in een diepere
wachtte die kritiek- en een bijdrage tot enige strijdlustig
betekenis van dat woord - dat ontdekte ik later - is iets
heid-natuurlijk wel, mede gezien de titel van het congres
geheel anders. Het is zeker een innerlijke omwenteling
dat het verzwakken van de macht van het biomedische
die neerkomt op het feit dat gerealiseerd kan worden dat
model in de huidige medisch-biologische psychiatrie aan
'ik' nch het lichaam, nch de geest - het complex van
de orde stelde. Waarschijnlijk was men onvoldoende op de
denken, voelen en verlangen - ben, maar het Bewustzijn
hoogte van het feit dat mijn belangstelling zich in de loop
waarin alles verschijnt en waar alles ook weer uit verdwijnt.
der jaren sterk had verlegd. I k ontdekte tijdens de voorbe
In dit gerealiseerde nieuwe perspectief- het wordt ook wel
reiding van de lezing dat een deel van de inhoud van ' W ie
Verlichting, Zelf-realisatie of Ontwaken genoemd - ben
is van hout' mede het begin vormde van een latere ontwik
keling die mij uiteindelijk wel moest voeren naar degene
'ik' geen persoon, geen individu, uiteindelijk zelfs geen

afgescheiden entiteit meer, maar de immense Leegte van
die toen 'Bhagwan Shree Rajneesh' genoemd werd en in
Bewustzijn-vaak wordt de naam Gewaarzijn
Poona (India) zijn vele lezingen gaf. Dat was, ook voor mij,
gebruikt-waarin alles zijn plaats kan vinden. Het woord
een verrassende ontdekking. Vanuit een fragment van 'Wie
'Bevrijding' verwijst naar een ultieme verwerkelijking waar
(Awareness)
is van hout' werd ineens een lijn richting 'mystiek' en deze
in zelfs geen vaag besef van een 'iemand' meer bestaat. Bij
revolutionaire mysticus zichtbaar. Het fragment waarop ik
deze realisatie-zo wordt vaak gezegd-is 'de druppel', als
doel - en dat ik in deze inleiding nog niet wil noemen
ik of zelfbewustzijn, geheel teruggevloeid in de oceaan van
- heeft te maken met de werkingssfeer van het denken.
gewaarzijn
(awareness)) en daarmee heeft zich ook het er
varen van afgescheidenheid definitief opgelost. 'Metanoia'

Wij zijn van de wieg tot het graf verzonken in denkproces
op deze wijze gezien, betekent dus een totaal sterven aan
sen, fantaseren en dagdromen en dat is- zo zag ik veellater
het 'ik' of'ego-zelf'. Vaak wordt gezegd: 'Sterf voor je licha
- tevens de duisternis waarin de mens leeft. Hij zit gewoon
melijk sterft.' Dat betekent ook: 'Word herboren als zuiver
voortdurend te denken en kan dat denken niet stoppen.
gewaarzijn n ongescheidenheid.' Nog anders gezegd: kom
Het denken blijft een leven lang doorjengelen en voor ve
tot de realisatie dat het ego en het zelf nooit hebben be
len is dat de gewoonste zaak van de wereld. Maar is dat zo?
staan en dat evenzo het gevoel van afgescheidenheid-zo
Is het gewoon dat een mens een leven lang loopt te dromen
kenmerkend voor een mens die meent een 'persoon', een
met open ogen?
'iemand' te zijn - een door het denken gecreerde auto

hypnotische suggestie is, een kramp in het bewustzijn, en
Wat mij tijdens de voorbereiding van de lezing ook trof,
als zodanig een volslagen illusie. Dat alles is geen geringe
was dat Ronald Laing een ontwikkeling in dezelfde rich
zaak. Ik betwijfel of zowel onald Laing als Carl Gustav
ting doormaakte. Althans de aanzet daartoe. Ook zijn
Jung daar werkelijk in genteresseerd waren. In het tweede
belangstelling ging meer en meer in de richting van een
hoofdstuk van dit boek komt vooral dit punt nader aan
revolutie in bewustzijn. Hij sprak vaak, in navolging van
de orde. Men kan natuurlijk wel veel over zen en andere
Jung, over 'metanoia' en noemde het bij die gelegenheid
mystieke stromingen lezen, zelfs gengageerd zijn in vele
10
11
uren van meditatie - dat laatste was bij Laing later zeker
psychotische crisis, ook al is het duidelijk dat Trimbos open
het geval- je kunt je zelfs 'zenboeddhist' noemen, maar dat
en onbevooroordeeld stond tegenover de opkomst van de
alles zegt nog weinig over de diepte en de echtheid van de
kritische psychiatrie en haar betekenis.
belangstelling in deze uiterste definitie van 'metanoia'.

Waar het de lezing betrof: mijn keuze viel uiteindelijk toch
Laing beschouwde in ieder geval de 'normale', aangepaste
op 'metanoi, als hoofdthema en wel in zijn uiterste bete
mens als in een toestand van slaap, van bewusteloosheid en
kenis, zoals aangeduid in het voorafgaande. Dat was zeker
vervreemding. Hij was, eveneens in navolging van Jung, de
riskant, wam op dit onderwerp ligt een groot taboe. Het
opvatting toegedaan dat met name de psychotische crisis ge
is, heel begrijpelijk, omgeven door angst. De vraag waar ik
zien en begrepen kon worden als een ontdekkingsreis door
mee geconfronteerd werd was: wat moet een gehoor dat
de innerlijke ruimte en de tijd. Een reis die niet geremd
hier helemaal niet op is voorbereid en vrijwel zeker revolu
moest worden door een 'medisch-therapeutische' aanpak
tionaire, maatschappijkritische beschouwingen la Laing
met psychofarmaca en verschillende vormen van medisch
van mij wenste te horen met dit thema 'rnetanoia' in zijn
psychiatrische etikettering. Daarom zag Laing de medische
diepste betekenis? Men betreedt dan het gebied van 'echte
psychiatrie als een vorm van 'officieel gesanctioneerd ge
mystiek' en dat is iets totaal anders dan het doormaken
weld, gemaskeerd door geneeskunde en wetenschap'. Hij
van, wel of niet door drugs of een psychotische crisis ge
meende dat als een mens de mogelijkheid krijgt om in een
mobiliseerde, bewustzijns- piekervaringen, hoe formidabel
veilige omgeving een diepe psychische c.q. psychotische
deze qua ervaring ook mogen zijn. Het gaat bij deze echte
crisis door te maken, uit chaos op z'n minst sterren ge
mystiek steeds weer
boren kunnen worden. Uit een diep verborgen innerlijke
om het volledig uitdoven van 'degene die

ervaart'. Zonder 'ervaarder' verdwijnt ook de dualiteit 'er
schatkamer kunnen inderdaad goudstukken van bewust
vaarder' en 'ervaring'. Alleen dan is er de realisatie van Ab
zijn opgewoeld worden en als dat goud in zicht komt, aan
soluut (of non-duaal) Bewustzijn- het 'Ene zonder twee
de oppervlakte gaat glanzen, dan is het natuurlijk een ramp
de'- als de te realiseren en te herkennen ware identiteit van
als men op die crisis het dempende gewapende beton van
ieder mens. Dat is ook... echte zen.
een medisch-psychiatrische ziekte-definitie stort. Hoewel
Het risico van een verbaasd gehoor wilde ik nemen. Ik
Laings visie in de kern wel juist kan zijn- althans in vele
beschouwde de lezing ook als een eerbetoon aan Ronald
gevallen - blijft er het probleem dat onze westerse samen
Laing die, ondanks zijn extravagante levensstijl en over
leving wel wat anders aan zijn hoofd heeft dan een veilige
matige alcoholgebruik, toch maar een tijdje in een grot in
ruimte te scheppen voor mensen in een diepe psychische
de Himalaya ging zitten, in Sri Lanka boeddhistische lite
en vooral psychotische crisis. Daarom is het begrijpelijk
ratuur bestudeerde en vooral leerde mediteren. Hij sprak
dat velen deze visie van Laing als een onwetenschappelijke
daar later ontwapenend eerlijk over.
vorm van utopie hebben beschouwd. Zo achtte Trimbos,

in zijn boek ti-psychiatrie, een overzicht'
(1975), deze
Het eerste hoofdstuk van het boek dat nu voor u ligt, is de
opvatting een vorm van romantiseren, met name van de
Nederlandse en bewerkte versie van de lezing. In het Engels
12
13
was ze veel beknopter. Ten bate van het eerste hoofdstuk
aantal 'ervaringen' die ik, na enige aarzeling, toch in de
van dit boek werd veel aan de lezing toegevoegd, ook al
tekst heb opgenomen. Ze hebben louter de functie om ten
werd de oorspronkelijke vorm voor een deel gehandhaafd.
behoeve van de lezer de aangeboden thematiek zo veel mo

gelijk te verhelderen.
Het nader overdenken van de inhoud en de reactie van
'Ervaringen' zijn echter van geen wezenlijke betekenis
het gehoor op de lezing- ze werd gehouden aan de Uni
omdat het verdwijnen van de, afgescheiden, 'ervaarder'
versiteit van Sheffield op 27 april 2001 - vormde toen de
centraal staat. Oe consequentie is dat het taalgebruik ook
prikkel om er nog vier hoofdstukken aan toe te voegen. In
minder 'persoonlijk' wordt, de persoon J .F. speelt in deze
die hoofdstukken verdiepte zich stap voor stap het centrale
bladzijden nog maar een vage rol.
thema 'metanoia', nu in zijn diepste betekenis van Zelf-rea

lisatie, Verlichting, Ontwaken of ultieme Bevrijding. Deze
Voor het hoofdthema van dit boek: de innerlijke revolu
hoofdstukken gaven mij een ruime gelegenheid om infor
tie die een mens kan doen realiseren dat hij helemaal niet
matie te geven en een aantal inzichten met de lezer te de
in bewustzijn hoeft te groeien, maar dat hij Bewustzijn is
len. Deze vier hoofdstukken ontstonden geheel spontaan.
-'Dat' wat nooit geboren is en ook nooit kan sterven- be
Ze werden, vaak met lange tussenpozen, zonder enig plan
staat de laatste tijd een groeiende belangstelling. Het is de
gecomponeerd en ook zonder dat er op dat moment bij
mystieke definitie van het religieuze. Die belangstelling
mij veel behoefte besrond om er een heldere structuur aan
breekt ook door in de psychologie en de psychotherapie.
te geven. De hoofdweg- 'metanoi- leek soms verlaten,
Weliswaar wordt daar nog altijd gesproken over 'persoon
vaak als gevolg van 'invallen' die mede de uitdrukking wa
lijkheidsstoornissen', het lijden aan de persoonlijkheid als
ren van een behoefte om ook aspecten van een secondaire
het geheel van interpersoonlijke relaties, maar de vraag
weg te belichten. Pas in een later stadium werd meer struc
wordt toch steeds duidelijker gesteld: Bestaat die 'persoon
tuur aangebracht.
lijkheid' eigenlijk wel? Is in de diepste zin het lijden van
Het hoofdthema 'metanoia' eist, zo meen ik, verder her
ieder mens niet juist het koppige geloof in die persoonlijk
haling. Soms in de vorm van andere formuleringen, soms
heid? Het is immers op de basis van dat geloof dat men die
als een beschrijving met andere belichting. Herhaling acht
persoonlijkheid (of individualiteit) beter en soepeler wil la
ik een noodzaak omdat tegen dit ongewone en met een
ten functioneren. Maar als de persoonlijkheid niet bestaat,
taboe omgeven onderwerp een welhaast kosmische weer
bestaat dan het verschijnsel 'relatie', als het samenzijn van
stand bestaat. Vaak kan alleen door herhaling de weg vrij
twee 'personen', eigenlijk wel? Of zijn dan alle, wel of niet
gemaakt worden tot een dieper begrijpen.
dramatische energie-explosies die we 'gevoelsconflicten'
Er is nog een ander kenmerk van deze laatste vier hoofd
noemen gewoon niets anders dan knaleffecten in het ruim
stukken. Persoonlijke ervaringen gedurende deze lange
teloze, tijdloze Niets als dragende grond en Bron waaruit
zoekcocht- meer dan 25 jaar- bleven voor het grootste
alle vormen (en namen) oprijzen, om dan weer in dat Niets
deel onvermeld. Ik ben ze voor een deel ook vergeten. Tij
te verdwijnen? Is het menselijke relatieleven dan inderdaad
dens het schrijfproces presenteerde zich wel een beperkt
niets anders dan 'much ado about nothing' of, zoals Shake-
14
15
speare - sommigen beweren dat hij zelf-gerealiseerd was!
Dit boek wil, ook al is alles wat u in de komende hoofd
tale told by an idiot, foll

ofJury and noise, signif.ying nothing?'
tief, een aantal giften die ik de afgelopen jaren heb mogen
Kan een mens verliefd zijn op dat Niets, een grenzeloze
ontvangen met anderen delen. Het kenmerk van deze gif
-het eens scherper formuleerde: .11
stukken tegen zult komen uiteraard conceptueel-informa
dat ze zich moeten delen.
oceaan van niet-iets die ook de volheid is van vreugde zon
ten is
der oorzaak?
van de schrijver. Waarom dat is weet ik niet. 'Delen' wil
Althans naar het beleven
'Geloven in God' is een al te menselijk, al te begrijpelijk
overigens niet zeggen anderen van iets overtuigen. De in
maar wel armoedig substituut voor zo'n verwerkelljking.
trinsieke kwaliteit van het 'delen' heeft te maken met een
'Geloof je in de wn?' heeft als vraag geen enkele betekenis
vorm van heftige verliefdheid die met overtuigen niets te
voor een mens die, na verwerkelijking, weet dat hij de wn
maken heeft; ook al kan het, bij oppervlakkige beschou
IS.
wing, daarop lijken. Maar waar het hart vol van is, daar
loopt de mond van over. Ik weet in ieder geval zeker dat
Als dit alles waar zou zijn- een Waarheid die voor Ont
de komende bladzijden het belangrijkste bericht bevatten
waakten zo concreet is als een rots-waarom dan langdurig
waarvoor men een kanaal mag zijn.
en intensief met een rups bezig te zijn, die rups zo nodig
Tenslotte gaf dit boek- tijdens het componeren werd
structureel te willen veranderen als hij in wezen een vlinder
het een diepe meditatie - mij nog de gelegenheid om,
is, een vlinderend Niets, en die realisatie, hoe ogenschijn
na meer dan 30 jaar, een nieuw, onverwacht en wellicht
lijk moeilijk ook, ook nog vlak voor zijn neus ligt?
schokkend antwoord te geven op die vraag van toen: 'Wie
Dit boek wil, waar het zijn hoofdthema 'metanoi be
is van hout?'.
treft, in de komende hoofdstukken vooral informatie ge
jan Foudraine
ven en een aantal vingerwijzingen presenteren naar Dat,

wat z eenvoudig, z volslagen voor de hand liggend is,
dat we er daarom, als veel te gecompliceerd, voortdurend
overheen kijken. Recent drukte de Amerikaanse mysticus
Jed McKenna het w uit: 'Ons vermogen om iedere vorm
van oogcontact met het evidente, dat wat vlak voor onze
neus ligt, te vermijden, is niet te overschatten.'
Men zegt wel eens: 'Een kind kan het begrijpen.' Mis
schien kunnen we beter zeggen: 'Alln een kind kan dit
begrijpen.' De mysticus Ramesh Balsekar heeft eens het
verhaal verteld-het zou waar gebeurd zijn- van een jon
getje van drie jaar die naast het wiegje van zijn zojuist ge
boren babyzusje stond, zich voorover boog en fluisterde:
'Vertel me over God. Ik ben het aan het vergeten'.
16
17
Hoofdstuk 1
Lezing inSheffield
rienden,
Het is lang geleden dat ik een gezelschap van psychi
aters en psychologen, kritisch of niet, heb toegesproken.
Het boek 'Wie is van hout', dat in 1971 in Nederland werd

gepubliceerd, groeide uit tot zo'n explosieve bestseller- er
werden daar alleen al200.000 exemplaren van verkocht en
het verscheen in zeven vertalingen - dat de universitaire
psychiatrie het in latere jaren beter oordeelde mij verder te
negeren, zeker nadat de publiciteitsstarm was overgewaaid.
Uiteraard werd ik, evenals Ronald Laing- u allen bekend
- getiketteerd als 'anti-psychiater' omdat het boek forse
kritiek bevatte op het heersende medische model in de psy
chiatrie. 'Wie is van hout' was ook een persoonlijk boek,
een min of meer naeve beschrijving van een avontuur,
maar de ontsteltenis over de wijze waarop mensen werden
behandeld, met name ook zij die psychotisch waren, droop
van iedere bladzij.
In 1978 ging ik naar Poona in India en werd daar discipel
van Shagwan Shree Rajneesh - hij werd een aantal jaren
19
voor zijn dood Osho genoemd. Na een verblijf van enkele
ik bij- al lang krankzinnig waren en dar wij steeds krank
maanden keerde ik terug naar Nederland in oranje kleren
zinniger zouden worden. Een duidelijke overeenkomst
en met een nieuwe Sanskriet naam. Dat waren toen Osho's
met de visie van Laing.
voorwaarden.
Sinds die tijd en rot
zijn dood in 1990 zag ik hem
Ik ging, zoals gezegd, ieder jaar naar Poona in India en
regelmatig en raakte ik steeds dieper betrokken in een in
bleef verder als psychotherapeut werken in Nederland. Ook
tensief luisteren mediratieproces.
hield ik mij bezig met het schrijven van boeken, vooral
aan
over Osho, Jiddhu Krishnamurri en andere mystici van de

Voor mijn psychiatrische vakbroeders en voor de journalis
afgelopen eeuw. Ik ontmoette later Alexander Smit, de zelf
ten, van wie de laatsten tot dan toe positief op de inhoud
gerealiseerde leerling van de Nederlandse mysticus Wolter
van 'Wie is van hout' hadden gereageerd, was dat onmo
Keers en Shri Nisargadatta Maharaj, en ook naar hem luis
gelijk te begrijpen. Het hervormen van een stukje maat
terde ik gedurende vele jaren. Recent mocht ik zowel Vijay
schappij, dat was best aanvaardbaar, maar als een mens
Shankar, Douglas Harding en Tony Parsons ontmoeten
een radicale hervorming van zichzelf, althans de aanzet
die, ieder op hun eigen unieke wijze, spreken over de ver
daartoe, in India gaat zoeken en dat voornemen dan ook
werkelijking van een non-duaal bewustzijn, het Ene zon
nog uitwendig demonstreert- dat was te bizar en te schok
der tweede,- door hen Absoluut Bewustzijn of Gewaarzijn
kend. {De uitdrukking 'radicale hervorming van zichzelf ',
(awareness) genoemd- als de werkelijke, en te verwerkelij
is overigens niet juist. Ik ging naar een mens die als weinig
ken, identiteit van ieder mens. Recent werd nog een boek
anderen de kunst verstond om mij en vele honderdduizen
over de psychotherapie en de staat waarin de psychiatrie
den te verleiden om althans een begin te maken met een
zich bevindt gepubliceerd en dit boek, 'Bunkerbouwers',
proces dat zou kunnen voeren tot de realisatie dat dit hele
vond opnieuw in Nederland een grote verspreiding.
'zichzelf '- en daarmee de overtuiging een 'persoon' te zijn

- een volslagen fictie was.) In ieder geval verloor ik op
U hebt allen geobserveerd dat de psychiatrie zijn medische
dat moment veel krediet, zeker in psychiatrische kringen
model de afgelopen jaren krachtig heeft versterkt en met
en er zijn zelfs psychiaters geweest die gemeend hebben
allerlei zogenaamd wetenschappelijke argumenten in de
dat ik min of meer krankzinnig was geworden. Regelmatig
richting van een ontwikkeling is gegaan die nu 'biologische
bereikten mij berichten dat ik in een psychiatrische inrich
psychiatrie' wordt genoemd. Het biomedische model is in
ting was opgenomen - althans dat was het hardnekkige
derdaad dominant geworden. Mensen die psychisch lijden,
gerucht - en sommigen van u zullen wellicht weten dat
krijgen allerlei namen die psychiaters worden aangereikt
Ronald Laing - vooral nadat hij van een reis naar India
door het DSM-classificatiesysreem dar om de zoveel jaar
in Engeland was teruggekeerd - dikwijls met herzelfde
herzien wordt. ( In een poging een psychiatrische ziekreleer
gerucht werd geconfronteerd. Over 'krankzinnigheid' ge
op te stellen werd een diagnostische handleiding- DSM
sproken: her was mijn lor om me er al heel vroeg pijnlijk
- ontworpen die suggereert, mede via naamgeving, dar al
bewust van te zijn dat wij, als mensheid- en daar hoorde
deze 'ziekten' werkelijk bestaan.) De namen in dat systeem
20
21
worden dan ook 'medische diagnosen' genoemd en zo zijn
meent te weten, in de verwoede speurtocht naar lichme
er nu een groeiend aantal 'psychiatrische ziekten' - men
lijke oorzaken van afwijkend en onbegrijpelijk gedrag heb
meent hiervoor ook bewijzen te hebben- en deze 'ziekten'
ben nu eenmaal in deze medische psychiatrie het hoofdac
worden dan vooral met chemische middelen die 'medicij
cent.
nen' of'medicamencen' worden genoemd, behandeld. Kin
Ik betwijfel of dat nog zal veranderen. Men wil in deze
deren, ook volwassenen, die hun vraag om echte aandacht
psychiatrie nog wel met mensen praten maar diep - en
niet bevredigd krijgen- en daar wellicht ook erfelijk extra

gevoelig voor zijn - hebben nu de 'ziekte' ADHD, krij
vooral lang - luisteren naar verborgen betekenissen zoals

onder andere Ronald Laing dat geregeld placht re doen, is
gen Ritaline en zo zijn er steeds meer mensen die in een
een activiteit die geen deel meer is van deze medische no
chemisch spanlaken van Haldol, Seroxat, Risperedal of wat
nonsense psychiatrie.
dan ook zitten. Sommigen, gediagnosticeerd als mensen

met 'een schizofrene handicap' krijgen verder zonder om
Toch wilt u de zaken veranderen. Het thema van dit con
wegen te horen dat zij met die erfelijke hersenhandicap nu
gres is: 'Reducing the biomedical dominanee ofpsychiatry' .
eenmaal zullen moeten leven. Chemische middelen - of
Er zijn verschillende redenen waarom ik meen dat zoiets
psychofarmaca - worden in dat laatste geval voorgeschre
niet kan. De psychiatrie heeft zich vanaf het begin van haar
ven teneinde het uitbreken van een nieuwe psychotische
ontstaan gedefinieerd als 'medisch specialisme', net zoals
fase te voo rkomen.
de interne geneeskunde, de neurologie of andere medische
Zo is de slinger fors naar de biologische psychiatrie uit
specialismen. De huidige dominantie van het bio-medische
geslagen. Misschien zal de slinger wel weer terugkeren en
model is daar gewoon een voortzetting en climax van.
zal er een dag komen dat de psychosociale factoren - de
Ik moet u dus teleurstellen. In plaats van u bij deze gele
conditionering of programmering van een mens, zijn we
genheid aan te zetten om tegen deze biologische psychiatrie
zenlijke psychologische en met nadruk ook zijn existenti
opnieuw ten strijde te trekken of de dominantie van het
ele problematiek - opnieuw in de belangstelling komen.
medische model op de een of andere manier te verzwak
Maar de vraag blijft of men dat nog wel 'psychiatrie' zal
ken, zou ik u vandaag iets geheel anders willen bieden. Ik
willen noemen. Waarschijnlijk niet, want er is klaarblijke
wil in de eerste plaats een poging doen een dieper inzicht
lijk definitief besloten om de psychiatrie de status van een
met u te delen omtrent de aard van dit medische model
volwaardig medisch specialisme te geven en tevens van een
en vooral het begrippenkader dat er de basis van vormt.
natuurwetenschappelijk fundament te voorzien. Woorden
Welke nieuwe balans in de psychiatrie ook zal ontstaan, het
als 'existentile problematiek', vragen omerent bewustzijn,
blijft een medische onderneming. Ze zal blijven spreken
zingeving en de kernvraag: 'Wat is werkelijke identiteit
over 'geestelijke gezondheid' - iets wat mijns inziens in het
van de mens?' zijn dan niet meer aan de orde. Wel of niet
geheel niet bestaat- over psychiatrische ziekenhuizen waar
vergrote hersenventrikels, afwijkend genetisch materiaal of
'ziektes' worden 'behandeld' en 'genezen' en waar het me
biochemische balansverstoringen in de hersenstofwisseling
dische spel van dokter en patint zijn voortgang zal vinden.
en alles wat men daar verder nog bij fantaseert, of zeker
Het is een traditioneel en koppig spel.
22
23
Maar ik wil ook nog iets geheel anders aan u voorleggen. Ik
nistrator kreeg ik de vrijheid om een nieuw type psychothe
wil ook spreken over de werkingssfeer van begrippen (woor
rapeutische omgeving voor mijn schizofrene dames en hun
den, concepten, gedachten) in het algemeen, de consequenties
verplegende staf te ontwikkelen. (Chesrnut Lodge was een
die daar aan vastzitten en de relatie van al die concepten
progressief centrum waar Frieda Fromm-Reichmann, een
die door ons 'hoofd', of beter gezegd bewustzijn, dwarrelen
begaafd psychotherapeute, lang had gewerkt en waar Harry
met onze huidige menselijke zijnswijze die wij aanduiden
Stack Suilivan- door velen beschouwd als een geniale ver
met de woorden 'ik', of 'zelf-bewustzijn'. (De uitdrukking:
nieuwer van de psychiatrie- veel lezingen en cursussen had
'huidige menselijke zijnswijze' verwijst naar de staat van
gegeven die, na zijn dood, in boekvorm zijn verschenen.)
bewustzijn die de mens al duizenden jaren kenmerkt en die

uiteraard 'normaal' wordt geacht.)
Op een dag besloot ik om deze afdeling een levensschool,
Ik hoop dat u genteresseerd zult zijn, ook in dit meer
een school for living te noemen, het verplegende personeel
fundamentele perspectief Ik weet dat mijn betoog voor
noemde ik 'onderwijskundig personeel', mijn twaalf zoge
sommigen van u misschien moeilijk en onverwacht zal zijn.
naamd chronisch schizofrene dames werden, tot hun op
Voor Ronald Laing, die velen van u bewonderd hebben,
perste verbazing, van de ene dag op de andere 'leerlingen'
zou dar niet het geval zijn geweest. Hij had grote belang
genoemd in plaats van 'patinten', en ik noemde mijzelf de
stelling voor wat hij 'metanoia' noemde, ook al betwijfel ik
'hoofdleraar' of 'onderwijskundige'.
of hem de radicale interpretatie van dat woord helder voor

ogen stond.
Op dat moment brak de hel los, een hel die soms gepaard
Laat mij beginnen met u enige inzichten mee te delen die
samenvatting dit hoofdstuk van 'Wie is van hout' nog eens
ik kreeg, mede door het succes van het boek dat ik eens
in uw herinnering roepen.
ging met veel humor. Laat mij in de vorm van een korte
schreef, en vooral door zijn inhoud.

De essentie van 'Wie is van hout' ligt verscholen in een
Een vrouw die reeds lang getiketteerd was als 'autistisch' en
klein hoofdstuk van ongeveer zeventien bladzijden. Daar
die zeer verknocht was aan haar rol van 'medische patint'
vindt u de kern van mijn argumentatie, zoals deze zich tot
reageerde met grote kracht en was fel gekant regen dit hele
op dat moment had ontwikkeld en nader in de rest van het
idee om 'student' of 'leerling' genoemd te worden. Als ze zo
boek werd uirgewerkt.
werd aangesproken, werd zij bijzonder kwaad, dreigde met

een forse driftbui en schreeuwde uit: 'Ik wil niet dat men mij
Ik werkte als psychotherapeut - ook in een functie met
een leerling noemt... Ik hou niet van dat woord... Ik wil lie
de .naam administrator- op een kleine afdeling, in feite
ver patint genoemd worden, als 't u hetzelfde is. Dit wordt
een kleine bungalow, die bewoond werd door vrouwen die
verondersteld een psychiatrisch ziekenhuis te zijn, nietwaar?
allen 'chronisch schizofreen' werden genoemd. Ze gingen
Een ziekenhuis voor de geesteszieken...' Als ik haar voortdu
regelmatig naar hun psychoanalyticus - er waren 21 psy
rend 'leerling' noemde en ook mijn redenen om dat te doen
choanalytici aan Chestnut Lodge verbonden- en als admi-
nader verklaarde, kwam ze tot uitspraken zoals: 'Maar ik
24
25
word hier verondersteld om geestesziek te zijn! Ik heb een

ziekte van de zenuwen. Ik wil een hersenoperatie. Ik heb een
ziekte van de geest.' Als ik haar dan uitdaagde om mij meer
over haar overtuiging van het bestaan van deze zieke geest
te vertellen, werd ze steeds kwader. 'Maar de geest is hier!'
riep ze dan uit, terwijl ze ferm op haar hoofd sloeg. Nadat ik
haar 'student' begon te noemen barstte ze soms los met uit
spraken zoals: 'Dit wordt hier een reguliere hel. Ik hou niet
van de manier waarop u spreekt.' Als ik met haar naar mijn
kamer liep (ik werd ook haar psychotherapeut en noemde
de uren met mij 'leer- of educationele uren') ontstond de
volgende wisselwerking.
Gedurende een interview, dat door een van de personeels

leden werd gevoerd, ontstOnd de volgende dialoog.
De interviewer vroeg: 'Als je getiketteerd moet worden,
zou je er dan de voorkeur aan geven om ziek of onwetend
genoemd te worden?'
Patint: 'Ziek.'
Interviewer: 'Waarom?'
Patint: 'Wel, ik zou liever willen dat men weet dat ik
ziek dan onwetend was over een bepaald onderwerp. Ik zou
me schamen als ze me onwetend noemden.'
Interviewer: 'Ik vroeg je of je er de voorkeur aan zou
geven om ziek of om onwetend genoemd te worden. Maar
Gedurende onze wandeling zei ik nonchalant: 'Hallo, stu

dent, hoe gaat het vandaag?', waarop ze fluisterend ant
woordde: 'Patint.' Hierop respondeerde ik weer door 'stu
dent' te fluisteren, waarna ze opnieuw fluisterde: 'Patint'...
en zo liepen wij, koppig fluisterend, verder, waarbij ieder
van ons het woord van zijn keuze gebruikte.
Een andere vrouw, die iedereen al jarenlang mijlenver van
zich afhield door medische en lichaamstaal in enorme hoe
veelheden te produceren, zei eens: 'Hoe kan ik ooit een
leerling zijn? Dan kan ik me niet meer als een ziekenhuis
patint voelen. Hoe kun je zeggen: a state hospita! student?'
Een andere uitdrukking was: 'Om leerling genoemd te
worden, berekent voor mij falen. Het brengt mij in herin
nering dat ik faalde in het maken van vrienden. Ik geef er
de voorkeur aan patint genoemd te worden. Het is een
meer rustgevende naam(!). Dan hoef ik niet te werken en
ziek is nog een mild woord. Zou je er de voorkeur aan ge

ven om gek of onwetend genoemd te worden?'
Patint: 'Gek.'
Interviewer: 'Heb je het gevoel dat deze afdeling meer
een school wordt?'
Patint: 'Dat wil ik niet, ik hoop niet dat ze met les
sen en al die dingen gaan beginnen. Die ergeren me alleen
maar.'
Interviewer: 'Voel je dat deze afdeling veranderd is?'
Patint (lachend): 'Ja, het is veel meer een school. We
gaan hier snel naar de afgrond.'
Van de ene dag op de andere verving ik dus de medisch
ziektekundige concepten door educationele, leer- en afleer
concepten. Ik meende in mijn naviteit dat deze laatste ca
tegorie woorden in ieder geval dichter bij de werkelijkheid
stond van het leren en afleren dat deel is van het proces van
intensieve psychotherapie. Toen was er voor mij de ont
me in te spannen. Dan ben ik gewoon hier. Dan ben ik
dekking van een waarheid die eens door de socioloog Kurt
hier in bed en word genezen door een verpleegster en een
Lewin tot uitdrukking werd gebracht toen hij zei: 'Als je
dokter.'
26
wilt weten hoe de zaken er werkelijk voorstaan, probeer

27
ze dan te veranderen.' Wat ik toen vooral ontdekte was de
mentally disordered, or whatever. '(In zeer algemene bewoor
macht van het denken, en dus van woorden, of concepten.
dingen zijn wij allen veel meer gewoon menselijk, dan iets
Deze ontdekking deed ik- ze was in ieder geval voor mij
anders. Of wij nu gelukkig, succesvol, tevreden of sterk af
formidabel- niet omdat ik zo kritisch was, laat staan dat ik
gezonderd, ellendig of geestelijk gestoord of wat dan ook
mij wenste te ontwikkelen tot 'anti-psychiater'. Van die be
zijn.) Deze filosofie betekende dat zich op hetzelfde toneel
naming had ik toen nog nooit gehoord. (Natuurlijk had ik

wel veel inspiratie ontvangen door het bestuderen van het
werk van onder andere Frieda Fromm-Reichmann, Harry
Stack Sullivan, Ronald Laing en Thomas Szasz.)
Mijn 'leerlingen' waren gedurende lange rijd- velen had
den jaren doorgebracht in psychiatrische inrichtingen
ook een ander spel afspeelde, met andere rollen, namelijk

de onderwijskundige rollen, en er ook een andere taal werd
gebruikt. Op dit educationele toneel trachtten psychoana
lytici mensen te betrekken in een leer- en afleerproces en
hun doelstelling was te komen tot persoonlijke rijping en
het geleidelijk doen ontvouwen van nieuwe, sociale, le
vens- en relatie-mogelijkheden. Om het anders te zeggen:
voor ze in Chesmut Lodge arriveerden - gehersenspoeld
op dit toneel werd gedeprogrammeerd en geherprogram
met medische concepten. Hun mind-set zat vol medische
meerd en dat vroeg om een leercontext en cultuur. Deze
taal en zij volgden in hun gedrag deze mind-set met grote

overtuiging. De poging om dit lingustisch te veranderen
bracht naar voren hoe sterk ze aan deze mind-set, als een
soort semantische blauwdruk, gebonden waren. Ze sche
nen te zeggen: 'Als ik patint word genoemd en mij wordt
gevraagd anderen aan te spreken als doktoren en verpleeg
sters, als ik een medische behandeling onderga, dit keer
in de vorm van psychoanalytische psychotherapie en mij
verder hier in een ziekenhuis bevind, dan ben ik uiteraard
geestelijk ziek.'
cultuur eiste ook een rolvervulling van leraren en leerlin

gen en het was voor mij duidelijk dat de rol van 'medische
patint', waarmee verbonden de verwachting van passivi
teit en hulpeloosheid, in scherpe tegenstelling stond tot de
rol van 'leerling', waaraan gekoppeld de verwachting van
initiatief, verantwoordelijkheid en actieve samenwerking.
Dit alles gebeurde dus in Chestnut Lodge, een plaats die
dan ook weer sanatorium en private mental hospita! werd
genoemd. Mijn conclusie was dat de medische cultuur en
haar taal zoveel medisch achtergrondgeruis produceerde
dat de hoofdboodschap van de psychoanalytici, die in feite
Het probleem in Chestnut Lodge was gecompliceerder,

omdat dit sanatorium, overeenkomstig de visie van Sulli
educationeel was, gewoon niet kon worden gehoord ofgeheel
werd geblokkeerd.
van en Fromm-Reichmann, de filosofie omarmde dat de

problemen van psychotische mensen alleen maar kwanti
tatief verschillend waren van de problemen van mensen in
Ik drukte dat eens uit met de volgende analogie. Als ik

een zaak voor ijzerwaren binnenga en de verkoper naar mij
het algemeen. Van Sullivan is de uitdrukking die ik hier
toekomt en vraagt: 'Wat voor chocolade wenst u?' , zou
eerst onvertaald weergeef. Hij zei: 'In most general terms,
ik zeker verward zijn en zelfs grote weerstand tonen als de
we are all much more simply human, than otherwise. Be we

happy and successful, contented and detached, miserabie and
kopen. Ik zou de chocolade die hij mij liet zien zelfs niet
28
29
verkoper mij chocolade in zo'n omgeving wenste te ver
venrouwen als de bonbons daar temidden van de spijkers,

de schroeven en de grasmaaimachines lagen.
naar de eerste kamer aan de rechterkant van de gang. Na

enige tijd kwam de man terug en verrelde dat hij het niet
kon doen. De bordeelhoudster vroeg hem wat het probleem
Wat mij dus trof, was dat er in Chesmut Lodge psychoana
was. Met enige schaamte verklaarde de Mexicaan: 'Because
lytische en psychotherapeutische chocolade werd verkocht
sheez my seester.' Met veel begrip wees de bordeelhoudster
in een medische winkel voor ijzerwaren. Later ontdekte ik
hem toen naar de tweede deur aan de linkerkant van de
dat wij dat consequent al heel lang doen en op heel wat

plaatsen waar wij onze 'geestelijke gezondheidszorg' bedrij
gang. Hij kwam snel weer terug. Opnieuw schudde hij zijn
hoofd en zei: 1 cood not do eet - sheez my seester. '
ven. Wij richten 'instituten voor medische psychothera
Dit keer een beetje verward dirigeerde de bordeelhoud
pie' op -ze zijn nu al weer vervangen en psychotherapie
ster hem naar de laatste kamer aan de rechterkant van de
van langere duur begint te verdwijnen. Psychiaters werden
gang. Na een paar minuten kwam de man terug en zei met
eens geregistreerd als 'zenuwarts', specialisten in 'zenuwen
neergeslagen ogen: 'Theez lady too eez my seester!'
zielsziekten' en als men goed kijkt, is de medische context
Verbaasd voerde de bordeelhoudster hem nu naar een
en de taal als achtergrond overal aanwezig. Maar veel men
kamer van een blank, blond Zweeds meisje. Ze wist heel
sen in grote psychische nood, mensen die om hulp vragen
goed dat dit meisje met geen mogelijkheid zijn seester kon
zijn ervan overtuigd, dat twee en twee vijf is! Ze zijn zoda
zijn.
nig geprogrammeerd dat hun gedrag ze vaak geen enkele
Zodra de man in de kamer was verdwenen, rende ze
mogelijkheid biedt om een relatie te beginnen, laat staan
naar een geheim kijkgaatje in de muur van de kamer om
te verdiepen of welke sociale rol dan ook, met enig succes
de zaak nader te bekijken. Na enige tijd en met grote aarze
te vervullen. Deze mensen komen in grote moeilijkheden,
ling liet de man uiteindelijk zijn broek zakken. Toen het
niet omdat ze ziek, maar omdat ze onwetend en totaal on
meisje zijn enorme penis zag, die zich ontvouwde tot aan
bewust zijn. Ze gaan als gevolg van het door hen beleefde
zijn knien riep ze uit: 'Oh, brother!'
sociale faillissement in hun gedrag noodsignalen uitzenden
Dat was dus het probleem -het woord 'brother'.
-ze kunnen heel dramatisch zijn- en het spreekt vanzelf

dat ook het lichamelijk functioneren hieronder gaandeweg
Er zit aan het experiment dat ik zojuist beschreef veel meer
ernstig te lijden heeft en zelfs tot aantoonbare defecten in
vast dan ik toen ooit had kunnen vermoeden. Het belang
de lichamelijke integriteit aanleiding kan geven.
rijkste was dat er bij mij een zeker bewustzijn werd gewekt
omtrent de macht van woorden, of concepten. Ik kreeg enig
Laten we nu terugkeren naar de macht van concepten of
inzicht in de macht van het denk- ofconceptuafiseringsproces.
woorden. Er valt me hier een grap in die Osho eens ver
Dat was voor mij het belangrijkste. Er ontstond een in

tutie dat een bepaald type conceptualiseringproces, in dit
telde. Hij deed dat niet voor niets.
geval het medisch-ziektekundig conceptualiseren, wel eens

De
een blinddoek zou kunnen zijn die de ogen van hulpverle
bordeelhoudster groette hem harrelijk en dirigeerde hem
ners geheel zou kunnen bedekken. Dit zou het vermogen
30
31
Een grote Mexicaan kwam een bordeel binnen.
te zien wat er in feite gebeurt en wat er, waar

het psychisch lijdende mensen betreft, in feite is, zelfs geheel
van velen om
kunnen verduisteren. Uiteraard zou dat ook het geval kun

nen zijn bij de vele psychoanalytici die medicijnen hadden
gestudeerd en hun identiteit van 'dokter' als de gewoonste
op de een of andere wijze gerepareerd moeten worden in de

dokter-patint relatie.
In de huidige biologische psychiatrie geschiedt dat bij voor
keur met chemische middelen. Dit proces van ont-mense
zaak van de wereld - en met trots - omarmden. Het be
lijking, zo voorzag ik, zou onherroepelijk moeten voeren
grip 'ziekte' is bijzonder handig en het zit diep. Vele psy
tot een progressieve vervreemding van de psychologische
choanalytici deinzen er ook nu niet voor terug om zonder
en zeker ook van de existentile problemen van unieke
enige aarzeling het woord 'behandeling' te gebruiken en
mensen. Deze vervreemding - tot ontkenning toe - stelt
een diep verdrongen gevoelsconfl.ict, welke aanleiding geeft
een mens niet langer in staat, en nodigt hem ook niet uit,
tot mysterieuze symptomen, een vorm van 'ziekte' te noe
om wezenlijke vragen te stellen omtrent het menselijke be
men. Als men de verzamelde artikelen van Frieda Fromm
staan zoals: 'Waarom ben ik hier?', 'Wie of wat ben ik?' ,
Remarks on
'Wat is de zin van mijn leven?' en 'Wat is liefde?' Tot her
Reichmann, met name haar klassieke bijdrage:
the philosophy of mental disorder, aandachtig bestudeert,

komt men weliswaar een grandioze visie regen, maar toch
dringend stellen van zulke vragen zijn veel mensen toch al

weinig bereid, maar het is mijn overtuiging dat vooral tij
wel gemengd met termen zoals 'behandeling', 'herstel' en
dens een diepe psychische crisis zulke fundamentele vragen
'geestelijk gezond' versus 'geestelijk ziek of gestoord'. Ze
binnen handbereik komen en dringend om een antwoord
vermijdt in het algemeen de term 'geestesziekte', gebruikt
vragen. Een medische definitie
liever de naam
mentaf.disorder, maar er blijft toch een me
van 'ziekte'
van
zo'n crisis in de vorm
duwt deze vragen onherroepelijk weg, opent voor
dische waas over haar beschouwingen hangen. Bij Suilivan
die vragen ook geen enkele ruimte. Dit acht ik n van de
is dat ook het geval.
belangrijkste aspecten van het 'officieel gesanctioneerde ge

weld, gemaskeerd door geneeskunde en wetenschap' waar
Ik werd dus tijdens her taalexperiment niet alleen getrof
Ronald Laing het vaak over had.
fen door de blindheid die de alomtegenwoordige medische

concepten bij mijn nieuwgeboren leerlingen had doen ont
De professionele vriendelijkheid in de dokter-patint re
staan, maar het bevestigde mij toen ook in de overtuiging
latie kan het feit niet verhullen dat een mens primair tot
-ze zou later steeds groter worden -dat deze blindheid een
object, tot een ding, gemaakt wordt en dit - en het me
proces teweeg zou kunnen brengen in al degenen die hun
disch-ziektekundige begrippenkader- kan ieder diepgaand
zogenaamde medische en psychoanalytische 'behandelin
onderzoek naar de verschillende aspecten van de subjec
gen' geven. Dit proces - zo meende ik - zou geleidelijk
tieve belevingsgeschiedenis geheel onmogelijk maken, laat
aan steeds overweldigender worden en dar is wat er in de
staan de openbaring van deze subjectiviteit, in al haar nu:
hedendaagse psychiatrie ook is gebeurd. Unieke mensen
ances, -inclusief de existentile vragen -in een relatie van
met een unieke programmering, of conditionering, wor
groeiend vertrouwen. Al dat subjectieve wordt dan meer en
den meer en meer gezien als 'lichamen-met-een-ziekte', die
meer als irrelevant voor de 'behandeling' geZien. Vertrou-
32
33
wen zelf trouwens ook. Als men tegenwoordig in de psy

chiatrie over 'therapie-trouw' spreekt betekent dat gewoon
'chemische middelen trouwhartig innemen'.
Onlangs trof mij nog een recensie van een aantal artike
len in her blad Mind Freedom (winter 2002-2003) waarin
wordt vermeld dat de wetenschap nu zo ver gevorderd is
dat men in 15 minuten een microchip in de hersenen kan
implanteren die gedurende een jaar geleidelijk psychofar
maca toedient. Deze chip zou mede ontwikkeld zijn om 'de
therapietrouw van de patint te vergroten'.
De dehumanisering die hier aan de orde is, heeft de psychi
atrie als medisch specialisme altijd gekenmerkt. Al in het
midden van de negentiende eeuw ontstond het medische
model en daarmee werden in het begin zeker successen ge
boekt. Men ontdekte de pathologische basis, de structurele
defecten in de lichamelijke integriteit bij sommige vormen
van krankzinnigheid. Deze defecten waren duidelijk aan
toonbaar bij syfilisinfectie van de hersenen en bij vitamine
B-deficintie en ze gaven aanleiding tot vele vormen van
verward gedrag en dementie. Dit bevestigde de medici in
de overtuiging dat hun medische model klopte en versterkte
bij hen het geloof dat nu bij alle vormen van krankzinnig
heid en afwijkend gedrag uiteindelijk lichamelijke oorzaken
zouden kunnen worden aangetoond. Zo werd in de loop
van de jaren vooral datgene wat nu met de naam 'schizo
frenie' wordt aangeduid- en wat men daar allemaal onder
wenst te verstaan- zelfs de raison dtre van deze medische
psychiatrie. Later voegde zich daar de manisch-depressieve
psychose bij, uiteraard eveneens gezien als een 'ziekte'. Ze
wordt ook wel 'bipolaire stoornis' genoemd. De laatste tijd
is 'depressie' zelfs een kandidaat om volksziekte nummer
n te worden en verder wordt nu veel gesproken over 'co
morbiditeit', hetgeen het bestaan van vele (psychiatrische)
34
ziekten naast elkaar betekent. Als uitvloeisel van dit medi

sche model is bijvoorbeeld 'schizofrenie' nu een dogma ge
worden. Dat er echt zoiets als een 'ziekte' besraat is nu een
geloofsovertuiging waar niet aan getwijfeld kan worden en
waar ook niet aan getwijfeld mag worden. Twijfel betekent
twijfel aan de medische psychiatrie als zodanig.
Er zit echter aan het experiment dat ik zojuist beschreef heel
wat meer vast dan louter de ontdekking van medische de
humanisering. Toen ik op de boven beschreven wijze met
concepten stoeide - het was in 1963 - was ik me er op dat
moment totaal niet van bewust dat ik hier ook geconfron
teerd werd met een essentieel aspect van het menselijke be
staan. Dat essentile zou mij pas veel later door mystici wor
den onthuld. Ik was in 1963 nog bezig met het veranderen
van de inhoud van de denkprocessen, met het type denken,
maar uiteraard niet met de continue stroom van het denken
zelf! Van die continue stroom was ik mezelf in het geheel
niet bewust. In ieder geval achtte ik dat 'normaal'. Veel la
ter werd ik gewaar dat er ook zoiets was als de autohypnose
die het gevolg is van het voortdurende proces van conceptualise
ren in het algemeen. Mystici noemen dat laatste de thinking
mind. Zij maakten mij duidelijk dat alle mensen opgeno
men en gevangen zijn in deze file van het lineaire denken
(of conceptualiseren). Deze denkstroom geeft ook aanlei
ding tot het beleven van psychologische tijd in de vorm van
verleden, heden en toekomst. De blindheid, of duisternis,
die deze continue denkstroom schept en bestendigt, wordt
door oosterse mystici maya genoemd. Hiermee krijgt mijn
betoog een totaal andere wending. Voor mij is het retros
pectief gezien volstrekt logisch dat ik, veel later in 1978, het
verlangen kreeg een revolutionaire mysticus te ontmoeten
die toen 'Bhagwan' werd genoemd. Mede door het enorme
succes van 'Wie is van hout', de publiciteit en her isolement
35
-ook binnen de groep van psychiaters die zich in de medi

sche definitie van hun handelen en hun medische identiteit
in het algemeen door het succes van 'Wie is van hout' ernstig
bedreigd voelden-ontstond een persoonlijke crisis die mij
gelukkig rijp maakte om eindelijk diepere vragen te durven
stellen. Het maakte mij ook rijp voor een formidabele ont
moeting met een mens die mij erop attent maakte dar mijn
leven en definitie van wat ik 'de werkelijkheid' noemde, in
derdaad geheel werd bepaald door concepten, of gedachten,
zoals die bewogen en dreven in het bewustzijn. Deze verza
meling bewegende concepten, door hen ook wel 'geest' of
mind genoemd, heeft zelfs de kracht om een mens er totaal

van te overtuigen dat er feitelijk zoiets bestaat als een 'mij' als
afgescheiden entiteit! Dat geloofis ze/fi de 'kern' van maya. De
stroom van bewegende concepten overtuigen een 'mij' ervan
dat ik een afgescheiden persoon ben, dat 'ik' de doener ben
van 'mijn' daden, de ervaarder ben van 'mijn' ervaringen, de
denker ben van 'mijn' gedachten, de 'voeler' van mijn gevoe
lens, dat 'ik' ben geboren en dat 'ik' ook zal sterven. Kortom,
dat ik 'een persoon', een individu, ben die zich bevindt in
een wereld die als de werkelijkheid wordt ervaren. Vele ja
ren later luisterde ik naar Jiddhu Krishnamurti, die toen in
Saanen (Zwitserland) een serie lezingen gaf, en die ik eens
hoorde zeggen: 'Wat bent u nu? U bent niets anders dan
denken!'
( 'You are nothing but thought. You are thought!} Hij
had ook kunnen zeggen: Alles wat u nu meent te zijn plus

de wereld, die u met zoveel zekerheid als realiteit meent waar
te nemen, is conceptueel! Dat alles bestaat alleen maar uit
woorden, overtuigingen, concepten.' Eens heb ik hem zelfs
horen zeggen: 'U leeft geheel in een woorden-wereld!'
Zoals u merkc, ik tref nu voorbereidingen om mij te ver
wijderen van het thema van uw congres: De huidige domi
nantie van het biomedische denken in de psychiatrie.
36
Maar voor ik van dat thema afscheid neem hierover nog

enkele woorden.
Ik behoef u niet te zeggen hoezeer wij, als gevolg van
deze medisch-ziektekundige conceptuele blikvernauwing
ons zicht op de unieke complexiteit van mensen en ook op
hun mogelijkheden om het aan hen gegeven potentieel ten
volle te realiseren verliezen. Zelfs een ervaren psychoanaly
ticus, trouw aan zijn identiteit van medicus, stelt 'vermin
dering van lijden' en 'functie-herstel' als hoofddoel in het
kader van zijn psychoanalytische 'behandelingen'.
Ik wil eerst een paar voorbeelden geven om de medische
blikvernauwing nader toe te lichten.
(Het boek 'Bunkerbouwers' werd niet in Engeland ge
publiceerd. Enkele van de komende voorbeelden zijn uit
dit boek afkomstig.)
Een psychiater heeft recent een artikel gepubliceerd in
The American joumal of Psychiatry, waarin hij verklaarde

dat hij met bepaalde technieken, zogenaamde brain-irna
ging techniques, in staat was om 'rusteloze activiteit' te ob

serveren in de zijkwabben van de hersenen. Uiteraard bij
schizofrenen. Deze rusteloze activiteit zou, zo meende hij,
ook kunnen worden geconstateerd tijdens wat hij noemde
de 'prodromale fase', vlak voor het ontstaan van de psy
chose. Hij was ervan overtuigd dat jonge mensen daarop
binnenkort zouden kunnen worden geselecteerd, precies
zoals wij mensen kunnen selecteren op de mogelijkheid
van de ontwikkeling van borstkanker. Daarmee, zo voeg
de hij eraan toe, is preventieve psychiatrie 'nu en voor de
eerste keer een realistische mogelijkheid'. Constateer dus
de 'rusteloze activiteit', definieer deze als 'schizofrene han
dicap', opgevat als deel van een erfelijke hersenziekte, en
geef dan verder aan jonge mensen chemische middelen die
de farmaceutische industrie graag zal aanbieden. Deze be37
schouwing toont de ijzeren consequentie van het medische

model en van de blikvernauwing die er het gevolg van is.
Nog een paar andere voorbeelden.

Een clinte die mijn hulp zocht had een lange carri
re als 'psychiatrisch patint' achter de rug. Het begon al
Een ander voorbeeld is dat van een jonge vrouw die in tra
lemaal op haar 35ste jaar. Ze liep op straat, een man in
nen uitbarst als ze bij haar huisarts zit, omdat haar vriend
haar heeft verlaten, en dan Prozac krijgt voorgeschreven
een auto wenkte haar en toen ze, nietsvermoedend, naar

de auto liep ontblootte de man zijn geslachtsorgaan. Door
'voor haar depressie'. Een paar gesprekken over hoe pijn
deze exhibitionistische daad diep geschokt, raakte ze vol
lijk ze zich vroeger verlaten heeft gevoeld door haar vader
ledig van slag. Hyperventilatie en vele angsten waren uit
of broer en de diepere bronnen van haar verdriet zouden
eindelijk zelfs aanleiding tot opname in een psychiatrisch
zichtbaar en hanteerbaar zijn geworden.
ziekenhuis. Met de diagnose 'geagiteerde depressie' begon

deze vrouw haar 'carrire'. Ze slikte daarna 15 jaar lang
Ik behoef u niet te vertellen dat er nu onvoorstelbare hoe
Seroxat, wat met name haar seksuele drijfveren volledig
veelheden chemische middelen worden voorgeschreven,
lamlegde, haar gevoelens verdoofde en haar huwelijksrela
voor volwassenen, kinderen en zelfs voor huisdieren!
tie grondig ondermijnde. In de gesprekken die ik met haar

had, kwam tevoorschijn dat de exhibitionistische daad een
In het boek DSM is making us crazy staat een verhaal van
herinnering bij haar had losgemaakt. Ze liep op haar 7e
een maatschappelijk werkster die luisterde naar een man die
jaar heel verloren op het terrein van een psychiatrische in
zeer angstig was en leed aan slapeloosheid. Deze man open
richting waar
ze
regelmatig, samen met haar moeder, haar
baarde haar dat hij getuige was geweest van de slachtpar
vader bezocht die een elektroshockkuur onderging voor
tij, aangericht door het Amerikaanse leger in het dorpje
zijn depressie. Op dat terrein had een verwarde man het
My Lai in Vietnam. Hij had er zelf niet aan meegedaan.
meisje ook zijn ontblote geslachtsdeel laten zien en zo trok
De leider van het peloton soldaten had hem gezegd dat
het trauma op haar 35ste jaar de stop letterlijk van de fles
ze hem later zeker zouden opsporen en hem dan zouden
van het verleden. Haar jeugd was zeer traumatisch geweest,
vermoorden. Geen levende getuige van deze massamoord
met veel verwaarlozing, was nog geheel onverwerkt en voor
mocht blijven leven. Toen de maatschappelijk werkster
het grootste deel verdrongen toen ze trouwde. Deze jeugd
haar bevindingen wilde rapporteren, zag ze tot haar verba
- inclusief het trauma op haar 7 e jaar - was later ook nooit
zing dat de psychiater van het Community Menral Health
onderwerp van diepgaande gesprekken geweest. Het was
Center haar clint de diagnose 'paranode schizofrenie' had
gebleven bij de diagnose 'depressie' met als consequentie
gegeven. Toen ze daartegen protesteerde werd haar gezegd
de roldefinitie van 'psychiatrisch patint', die leed aan een
dat haar clint deze 'medische diagnose' van zijn 'psychia
manisch-depressieve stoornis. Als gevolg van deze diagnose
trische ziekte' nu eenmaal moest hebben omdat er anders
slikte ze dus 15 jaar 'medicamenten' in de vorm van Se
geen verzekeringsgeld beschikbaar zou worden gesteld voor
roxat. Haar leven had, naar mijn overtuiging, een andere
'de medische behandeling'.
wending kunnen nemen als de 'crisis' op haar vijfender

tigste jaar tot in de diepte was verstaan en een vorm van
38
39
psychotherapeutische verwerking van veel jeugdleed toen
definiren, alleen omdat we de tijd niet nemen met liefde en
was begonnen.
invoelend vermogen een diepgaand onderzoek in te stellen.
Een ander voorbeeld, dit keer gegeven door Ronald Laing.
niet waard om geleefd te worden. En een leven dat niet ge
Een jonge man was gewikkeld in een waanwereld. Iedereen

die hij ontmoette werd door hem ervaren als 'een bedrie
ger'. Dat begon al op vroege leeftijd. De jongen bleef er
toen op hameren dat zijn vader zijn echte vader niet was.
Hij was ervan overtuigd door een andere man verwekt te
zijn. Dat werd door zijn moeder en vader volledig ontkend.
De overtuiging van de jongen werd gezien als het begin
van zijn 'schizofrenie'. Laing luisterde echter aandachtig,
nodigde de moeder uit en zei tegen haar: 'Mevrouw, ik kan
uw zoon werkelijk niet helpen als u nu niet de volle waar
heid aan mij vertelt.' Met veel tranen bekende de moeder
toen eindelijk dat haar zoon het, waar het zijn observatie
op vroege leeftijd betrof, bij het rechte eind had gehad. Hij
was inderdaad verwekt tijdens een kortstondige affaire, vlak
voor haar huwelijk met haar man die zij dit feit nooit had
durven vertellen uit angst dat deze openbaring het einde
van het nog prille huwelijk zou hebben betekend.
Toen alles op tafel kwam verbleekte de waanwereld van
alle 'bedriegers' die de jonge man later in zijn leven had
ontwikkeld.
Wat was er zonder Laings interventie met deze jonge man
gebeurd? Leven met je erfelijke schizofrenie- hersenhandi
cap? Dit alles wil natuurlijk niet zeggen dat er gedurende vele
jaren veel opgehoopte problematiek en spanning hadden
bestaan die zich bij een gevoelig kind hadden ontwikkeld.
Het wil ook niet zeggen dat een dergelijke problematiek en
verwarring geen aanleiding zouden kunnen geven tot wat
tegenwoordig 'biologische verankering' wordt genoemd.
Maar het is ook absurd dat wij een mensenleven zo de
finitief als 'lijder aan een lichamelijke psychiatrische ziekte'
40
Het blijft waar. Een leven dat niet onderzocht wordt, is

voeld wordt, is het ook niet waard om geleefd te worden.
Het spreekt vanzelf dat u allen vele van deze voorbeelden
kunt geven, niet alleen als een demonstratie van de huidige
medicalisering van menselijke ervaring en lijden, maar ook
om daarmee de beperking in de visie, waartoe het medische
model, de taal en de begrippen ons moet blijven verleiden,
aan te tonen. Het wemelt natuurlijk van deze voorbeelden.
Het medische begrippenkader van de psychiatrie, nu uitge
groeid tot een starre ideologie, veegt veel rijkdom eenvou
dig van tafel. Zo bestaat er bij vele woordvoerders van de
huidige psychiatrie een neiging om alles wat in het verle
den van grote waarde was- de nauwgezette exploratie van
intra-psychische, intermenselijke-interactionele en commu
nicatieve processen, vooral ook binnen het gezin- vrijwel
geheel te negeren. Een essentie van het werk van Ronald
Laing en zijn inzichten was juist deze sociale fenomenolo
gie. Het ging er hem niet om aan te tonen dat 'schizofrenie
veroorzaakt wordt door het gezin'. Dat is een misverstand.
Waar hij belangstelling voor vroeg was de fenomenologie
van interpersoonlijke processen, de communicatie tussen
twee of meer personen en welk licht deze exploratie zou
kunnen werpen op het ontstaan van diepgaande verwar
ring en diepgaand isolement.
De bestaande uitgebreide research omtrent deze commu
nicatieve processen en de
creatieve beschouwingen - ik
noemde zojuist het werk van Laing maar ook van Gregory
Bateson, Fromm-Reichmann, Sullivan en vele anderen,
41
mensen die in 'Wie is van hout' met regelmaat werden ge

noemd-wordt nu op een kortzichtige wijze genegeerd.
Al dat indrukwekkende werk past ook niet in het hui
ook existentile problemen van mensen gaan voor velen

te diep. Om zich werkelijk met deze problemen te con
fronteren, ze te verhelderen en er dan ook nog lessen uit te
niet
trekken, heeft enorme consequenties die vrijwel niemand
verbazen dat voor beschouwingen van mystici of Zelf-gere
aandurft. Een recent rapport gaf aan dat in Nederland 80
aliseerden met betrekking tot het menselijk lijden in zulk
kinderen per jaar worden doodgeslagen en 80.000 licha
een psychiatrie in het geheel geen plaats is.
melijk en geestelijk worden mishandeld. Dat alles is slechts
dige profiel van de medische psychiater. Het zal u
het topje van de ijsberg. Vragen waarom mensen zo ver

Vanuit een samenstel van krachtige vooroordelen komen
ward en ongelukkig zijn, vaak een leven lang, en waarom
sommige vertegenwoordigers van de huidige biologische
de verschillende vormen van troost in de vorm van drugs,
psychiatrie ook tot onthutsende uitspraken zoals: 'Zij (de
geloofsovertuigingen en idealen of niet meer werken of
psychotherapeuten!) hebben die arme moeders altijd al de
uiterst negatieve effecten hebben, worden door politici in
schuld gegeven van de psychotische omwikkeling van hun
hun partijpolitieke programma's niet gesteld.
kind.' Onlangs las ik een interview waarin een hoogleraar

biologische psychiatrie deze uitspraak, die hij eerst zelf op
Het is zelfs riskant om over deze zaken na te denken. Maar
deze wijze geformuleerd had, zelfs 'misdadig' noemde en
door een samenloop van omstandigheden werd ik, en met
haar beschreef als 'het begin
mij velen, tot dat nadenken gedwongen.
van
de zwarte bladzijde in de
psychiatrie'. Daar kunnen Sullivan, Frieda Fromm-Reich

mann en Laing het mee doen.
Daarom wordt het nu tijd om het platte vlak van de pro
Met onzinnige slogans, bijvoorbeeld: 'Zij - de kritische
blematiek binnen de psychiatrie te verlaten en uw belang
psychiaters- beweren dat de maatschappij ziek is en niet
stelling te vragen voor het meer algemene thema: het door
de patint' wordt de eigen ideologische positie versterkt en
ons allen gedeelde conceptualiseringproces.

Wij denken voortdurend. Deze stroom van het denken
nu mede door journalisten in de media uitgedragen.
-ik zei het al eerder-suggereert dat er zoiets is als 'ik' de

Deze ideologie, gedragen door zoveel traditie en gevestigde
'denker' die al die gedachten produceert. Dit is een illusie.
macht, met welk argument dan ook bestrijden, lijkt mij
'Ik - de denker', is zelf een gedachte. Weliswaar is het een
zinloos. Er is ook een belangrijk politiek argument. Het
kerngedachte, maar ze is wel deel van de denk-stroom. La
aantal mensen dat een beroep doet op psychotherapeuti
ten we hier langer bij stil blijven staan.
sche hulpverlening is voor politici onrustbarend hoog ge

bleken. Men wenst andere prioriteiten te stellen en zo is
Om te beginnen wil ik een uitspraak citeren uit de 'Dham
voor vele politici de biologische psychiatrie in ieder geval
mapada'. Dar is een verzameling uitspraken van Gautama
een - tijdelijke - uitkomst. Rimpels in de samenleving
de Boeddha, die 2500 jaar geleden bereid was te spreken
worden gladgestreken met beschouwingen over 'ziekte',
over de realisatie die hij Ontwaken noemde, of zoals u allen
'genezing', 'herstel' en 'medicijnen'. De psychologische en
weet, Verlichting of Nirwana.
42
43
De uitspraak is: 'Wij zijn wat wij denken. Alles wat wij zijn,
vraag moest ik mij later zeker stellen. Het antwoord is
openbaart zich met onze gedachten. Met onze gedachten ma
duidelijk. Natuurlijk is dat zo. Maar wij zijn ook in staat
ken we de wereld'. Wat is de betekenis van de woorden: 'Met
om tot een diep inzicht te komen, dat eens tot uitdruk
onze gedachten maken we de wereld'? Ze betekenen dat de
king werd gebracht door de semanticus Korzybski. Hij
wereld die wij waarnemen niet zomaar een verlengstuk van
zei: 'Het woord is niet het ding'- en deze uitspraak werd
de zinruigen is. De herkenbare wereld van namen en vormen
ook vaak door Jiddhu Krishnamurti gebruikt, een van de
zoals deze aan ons verschijnt, is het resultaat van concep
Ontwaakten van deze eeuw. Hij- en vele andere Zelf-ge
ten, gedachten of woorden, die in het bewustzijn drijven.
realiseerden in de geschiedenis van een verder geheel door
Wij 'denken' de wereld, wij 'dromen' de wereld. Wij zien en
de mind gedomineerde mensheid- was tot een totaal in
horen de wereld niet via onze ogen en oren, maar primair
zicht gekomen. Tot een 'begrijpen' dat niet intellectueel
via de verzameling bewegende concepten die 'mind' wordt ge
was en dus niet had plaatsgevonden binnen de stroom
noemd. Alles wat wij zien en horen is 'mind: En daarmee zien
van gedachten, of concepten. Wat door vele mystici, in
wij absoluut niet wat-is! Het is evident dat wij geen 'boom'
dien ze zich in de Engelse taal uitdrukken, ultimate un
zien. Wat gezien wordt, is een trillende beweging in het be
derstanding wordt genoemd, is in feite een realisatie in
wustzijn (een beweging die waarschijnlijk ook 'gemaakt' is
de vorm van een radicaal overstijgen van de mind, van het
van bewustzijn) en waar wij dan snel het etiket (of woord)
verleden, het reservoir van concepten en daarmee van de
'boom' op plakken. We grijpen dit etiket uit ons conceptenre
woorden wereld.
servoir en dat reservoir is het geheugen en dus de verzamelde

kennis en ervaring waaruit het verleden bestaat. (Het lijkt
Zo wordt de uitspraak van Krishnamurti begrijpelijk als
mij duidelijk dat een baby geen 'stoelen' of 'vloerkleed' of
hij zegt: 'Omdoe het ding van het woord - en wat hou
'kamer' ziet!)
je dan over? Alleen maar bewustzijn (awareness) en ... het
Zo raken wij in de loop van onze ontwikkeling mind
onbekende en uiteindelijk het on-kenbare.'
gedomineerd en daarmee ook geheel in de greep van het

verleden. We raken, zoals onder andere Gurdjieff zei, in
'metafysische slaap' en liggen zo, als Lazarus, in het grafvan
Er valt me op dit moment een verhaal in dat een vriend

mij onlangs heeft verteld. Hij kende een vrouw die al vele
het verleden. Dat moet trouwens de betekenis zijn van de
psychiaters in Londen had bezocht. Ze was klaarblijkelijk
oproep, toegeschreven aan Jezus: 'Lazarus, kom je graf uit!'
gediagnosticeerd als schizofreen. Deze vrouw had het lef om
Een dergelijke definitie van onze, door iedereen gedeelde
naar Ronald Laing te gaan en toen ze daar binnenkwam zei
vorm van 'normale krankzinnigheid', nu als een door de
ze tegen hem: 'Dokter Laing, ik ben een schizofreen. Kunt u
denk-stroom ontstane metafysische slaap, kan natuurlijk
mij helpen?' Waarop Laing zei: 'Mevrouw, schizofrenie be
nooit erg populair zijn of worden.
staat niet. Dat is alleen maar een woord!' De vrouw- mijn

vriend vertelde me dat ze schitterende pozie schreef- had
Leven wij dan werkelijk alleen in een wereld van woorden
toen klaarblijkelijk gezegd: 'Dank u wel', verliet de kamer en
en bestaat ook die 'wereld' alleen maar uit woorden? Die
is nooit meer teruggekomen.
44
45
Als we terugkeren naar het onderwerp kunnen we zeggen
Nu wil ik eerst een paar voorbeelden geven om aan te tonen
dat wij dus voortdurend interpreteren wat bewustzijn en zin
welke rol concepten in het leven spelen. Een vriend - zijn
tuigen ons bieden. Als er geen enkel concept zou zijn in ons
naam is Jonathan en ik ken hem al vele jaren- vertelde me
bewustzijn, als er een totale stilte in de geest zou zijn - een
dat hij eens in een kleine groep aanwezig was geweest bij
toestand die thought-less awareness wordt genoemd- dan zou
een lezing die Krishnamurti gaf. Deze groep had zich ver
er ook geen 'wereld' zijn. In ieder geval niet een wereld zo
zameld in Krishnamurti's chalet in Gstaad, Zwitserland. In
als wij die kennen. Wij bedekken wat-is met woorden en
een atmosfeer vol energie was mijn vriend plotseling geheel
noemen het dan 'de wereld.' Vooral dat her-kennen is het
'verdwenen'. Hij verloor alle waakbewustzijn. Hij kwam in
directe gevolg van woord-labeling. Zo is de kwaliteit van
een staat van bewustzijn die samadhi wordt genoemd, en
het bekende louter het gevolg van bestaande concepten. Dit
die niet zoveel verschilt van diepe, droomloze slaap. Dit
voortdurende interpreteren en etiketteren is een proces dat
keer echter in vol bewustzijn. Hoe lang deze staat duurde
overigens ook geldt voor onze innerlijke wereld van gevoe
kon hij niet zeggen. Het eerste dat hij zich herinnerde was
lens en emoties. Ook dat is alles 'mind'.
een kleine rode plek die zich voortbewoog en die ergens

'buiten' hem was. Voor de rest was er niets. Er was geen
Het is moeilijk om dat laatste helder te zien. De 'inwendige
Krishnamurti die aan het praten was, er waren geen men
wereld' van gevoelens en emoties- het zijn alle uiteindelijk
sen, er was geen kamer, niets. Klaarblijkelijk keek hij door
lichamelijke fenomenen - is evenzo 'mind -gedomineerd
een groot raam. Toen kwam de brandende vraag bij hem
en daarmee ook kenbaar en her-kenbaar. Als we geen enkel
op: 'Wat is dit?' Op dat moment kwam de gedachte - of
etiket of label vanuit het verleden, opgeslagen in het reser
het woord (of concept)- 'gondel' zijn geest binnendrijven,
voir, razendsnel op gevoelens zouden plakken, wat zouden
een geest die klaarblijkelijk tot op dat moment totaal stil en
die gevoelens dan zijn? Wat zou trouwens die zogenaamde
leeg was geweest. Op datzelfde moment zag hij een rode be
subjectiviteit dan zijn? Wat zou er gebeuren als we alle
wegende gondel, hij zag plotseling een kabelbaan, bergen
etiketten zouden verwijderen, etiketten die ons er nu van
bedekt met sneeuw, een dorpje in de verte, Krishnamurti,
overtuigen dat we weer eens 'boos' zijn of 'verdrietig' of
de mensen in de kamer, alles. Toen was er met n klap
wat dan ook? Het zijn die etiketten, woorden, namen die
de kristallisatie van 'de wereld'. Jonathan vertelde me: 'Plot
zich in het verleden hebben gevormd en die ons gevoelens
seling was ik getuige van de geboorte van de wereld.' Wat
als bekend doen voorkomen. Inderdaad, we herkennen ze.
mijn vriend overkwam, is wat ons in feite iedere ochtend
Zonder enig etiket (woord) zouden er hoogstens lichame
overkomt als we wakker worden! Er is een uiterst klein mo
lijke energieverschijnselen worden waargenomen. Erupties
ment van zuiver, leeg bewustzijn - hoe men het ook wil
van energie die verder volmaakt on-kenbaar zouden zijn en
noemen - en dan stroomt 'de wereld' binnen waarin 'ik'
waarvan we nooit zouden kunnen zeggen dat ze ons vanuit
als persoon rondloop. Dat alles kristalliseert zich als gevolg
het verleden bekend zijn. Nogmaals, het bovengenoemde
van de denkactiviteit, of, zoals Jonathan het eens uitdrukte,
reservoir van labels of etiketten is het verleden en daarmee
als gevolg van de terugkeer van her mind-system. Hij ver
ook het geheugen.
telde me deze observatie overigens niet voor niets. Het was

46
47
zijn gift en pas jaren later werd ik me van de omvang van
'gewone ellende' en haar fundamentele oorzaak was Freud
deze gift bewust.
helaas niet genteresseerd. Als we het voorafgaande in an
Jonathan, die zich in een ontwaakte staat van bewusrz.ijn
dere bewoordingen kort samenvatten, kunnen we zeggen
bevond, wilde me met dit verhaal opnieuw duidelijk maken
dat taal primair 'de wereld' schept en dat wij vervolgens
dat 'de wereld', het gehele universum en alles wat zich daar
datzelfde instrument taal (concepten, woorden, gedach
in bevindt een uitdrukking is van de menselijke geest! Het
ten en beelden verweven met woorden) gebruiken om die
is, zoals hij me later vaak zei:
'alles mind1'
'wereld' te beschrijven. Het is haast een dubbele woorden

wereld.
Nog een voorbeeld van de macht van concepten.

Er is het verhaal van een jongeman die eens de nacht
De vraag doet zich voor wat er zou gebeuren als een mens
wilde doorbrengen in een deel van een vrachttrein. De
alle innerlijke taal in de vorm van concepten zou verlie
deur viel in het slot en de jongeman ontdekte dat het een
zen. Men zou dan een staat van bewustzijn realiseren die
koelwagen was. Hij kon er niet meer uit. Overtuigd dat hij
de zenmeester de staat van
no-mind noemt. Er zou dan
dood zou vriezen besloot hij een verslag van zijn ervarin
alleen een waarnemen zijn door de zintuigen en een leeg
gen op de muur van de wagon te schrijven. Toen arbeiders
bewustzijn. Het is een waarnemen, niet alleen van het on
dit deel van de trein later openden, vonden ze inderdaad
bekende maar uiteindelijk van het onkenbare. Her wordt
het dode lichaam van de jongeman. Het tragische van het
wel
verhaal is dat het compartiment waarin de jongeman zich
in-seeing genoemd, - de mysticus Parsons noemt het:

'clearseeing'- een zien zonder 'ziener', een horen zonder
bevond, helemaal niet was aangesloten. Het vroor er he
'luisteraar'. Dan openbaart zich het waarnemen van een
lemaal niet. Er bestand een normale temperatuur. Alleen
overweldigend mysterie. De uitdrukking die Osho Raj
zijn overtuiging dat de tempera
neesh hiervoor vaak gebruikte was: 'Het leven is niet een
tuur ver beneden het vriespunt daalde, veroorzaakte zijn
probleem om op te lossen, maar een mysterie om geleefd
dood.
te worden.' Wat in deze staar van bewustzijn wordt ge
het woord 'koelwagen' en
zien, wordt soms 'het Heilige' genoemd. Er bestaat nu

Deze paar voorbeelden hebben ten doel u ervan te overtui
geen interpretatie meer. Er is alleen een staat van alert
hoe machtig concepten zijn. Ze vormen en bepalen ons
zien en luisteren in een staat van fundamenreel niet-we
leven, leiden ons van moment tot moment. Een leven dat
ten - sommige mystici spreken over 'Goddelijke Onwe
daarmee alle kenmerken heeft van een droom. Voor veel
tendheid' of 'Agnosia' -waarin uiteindelijk zelfs ieder ge
mensen heeft deze droom ook nog de kwaliteit van een
voel van gescheidenheid kan wegvallen. Het is een zien
lange nachtmerrie en dat is ook het enige dat wij in het
dat een mens inspireert tOt een gevoel van verwondering,
proces van intensieve psychotherapie kunnen doen: een
tot:
gen
a sense of wonderand awe. Het universum is nu geen
nachtmerrie veranderen in een beetje gewone droom. Of
betekenisuniversum meer - ze heeft alle betekenis in de
zoals Freud eens heeft gezegd: 'We kunnen neurotische

ellende hoogstens in gewone ellende veranderen.' In die
meaning verloren - maar het is een wereld vol

significanee en afgezien van her woord 'her Heilige' zijn er
48
49
zin van
niet veel andere woorden om dat te beschrijven. Als een
ding van het conceptuele, het conceptualiseringsproces en
mens uit zijn symbolische, conceptuele werkelijkheid valt,
alle gescheidenheid die daar mede het gevolg van is, met
ogenschijnlijk geregistreerd door de zintuigen maar in feite

geprojecteerd door de mind, valt hij rechtstandig in de 'is-heid
van wat-is En dat is het paradijs.
verbijsterende helderheid tot uitdrukking. (In hoofdstuk 5

wordt hier nader op ingegaan.)
Wat zonder enige gedachte (woord, concept) in het bewust
Een zen-anekdote kan hier nog verhelderen. Een zen
zijn wordt waargenomen, is niets anders dan een reflectie
meester vraagt een rondreizende monnik: 'Waar gaat u
van Licht, een manifestatie en modificatie van Bewustzijn.
naar toe?' De leerling antwoordt: 'Ik maak een pelgrimage
'Bewustzijn is alles wat er is. Alles wat er is, is Bewustzijn',
zonder doel.' Getroffen door het diepe inzicht omtrent de
zo stelt ook de mysticus Ramesh Balsekar, die deze uitdruk
doelloosheid van het leven dat de leerling in zijn antwoord
king vaak gebruikt als de kern van zijn 'leer'. In het laatste
openbaart, vraagt de meester opnieuw: 'Wat is de aard van
deel van de 13e eeuw heeft een Engelse mysticus dit 'de
uw pelgrimage?' Waarop de leerling zegt: 'Dat weet ik niet.'
wolk van niet-weten' ( The
cloud of unknowing)
genoemd
Hij is in de staat van niet-weten, niet-kennis, niet-woor
en veel vroeger heeft Dionysius van Athene het, in plaats
den; de staat van meta-noia.
van Licht, 'doorschijnende duisternis' (translucent
darkness)
Dan zegt de meester: 'Niet-weten is het meest intieme!'
genoemd. 'Ik ben het Licht der wereld' is een, niet geheel
Bevrijding is de absolute transcendentie van kennis. Het
juiste vertaling van: 'Ik ben Licht en alles wat 'de wereld'
is de vrijheid van kennis, vrijheid dus ook van het proces
wordt genoemd is datzelfde Licht.'
van woord-lahelling wat altijd gescheidenheid van het be

staande met zich meebrengt. In een serie commentaren op
In deze staat van
no-mind regeert
taal als het verleden, als
uitspraken van zenmeesters (de serie: 'Ah, this') benadrukte
de verzameling van opgetaste concepten, niet langer. Het is
Osho telkens weer dit niet-weten als de terugkeer naar de
belangrijk om- al is het maar intellectueel- te begrijpen
onschuld van het kind dat zowel in verwondering als onge
en te zien dat dit conceprloze, lege bewustzijn, zoals eerder
scheidenheid, in een niet-weten als mysterie leeft.
gezegd, ons iedere nacht overkomt, en wel tijdens de fase

van de diepe, droomloze slaap. De wereld, het lichaam en
Zo kan een mens, nu volwassen, plotseling vallen in wat de
het gevoel van 'ik' of 'mij', apart en gescheiden, zijn dan
mysticus Tony Parsons onlangs noemde, 'het ongelofelijk
totaal verdwenen. Dan is er inderdaad een vrede die alle
adembenemende majestueuze van het gewone'
'begrip' re boven gaat, alle concepten dus overstijgt, maar
(the incre
dibly breathtaking magnificence ofthe ordinary). En dat ligt,
we kunnen ons deze fase van tijdloosheid (de stroom van
als een open geheim, nota bene recht voor zijn ogen! Par
concepten schept, zoals reeds gezegd, ook de ervaring van
sons die onlangs een klein boekje heeft gepubliceerd met
innerlijke psychologische tijd- van verleden, heden en toe
.t.ls it is, the open secret to an awakened life', beschrijft
komst) niet herinneren, omdat het geheugen, en daarmee
deze ultieme realisatie - of de realisatie van het ultieme
het denken in de vorm van de beweging van het lineaire,
-in eenvoudige bewoordingen en brengt de totale bevrij-
horizontale conceptualiseren, daar niet bij kan.
de titel:
50
51
Dan is er natuurlijk de droomfase gedurende de slaap, die
wereld opgezadeld zitten. Maar ik zeg jullie dar die dingen
stampvol zit met concepten, vaak in beelden, en als we 's
illusoir zijn. De beelden zijn zoals water in een fata mor
ochtends wakker worden, zijn we ervan overtuigd dat we
gana.'
nu echt wakker zijn geworden en dat de droomfase van de

slaap voorbij is. Het is voor ons een schok als een mens
In het vervolg zegt Adams dat, als je het water in de fata
die werkelijk Ontwaakt is, tegen ons zegt dat wat wij ons
morgana als luchtspiegeling zou trachten te grijpen, je te
gewone ontwaken noemen een volslagen illusie is. Wat ons
leurgesteld zult zijn. Je grijpt zand. Het zijn alle optische
gezegd wordt, is dat wij gedurende ons waakbewustzijn,
illusies. En hij besluit: 'Dit universum, vrienden, is een op
gedurende de dag, in feite gewoon doorgaan met dromen,
tische illusie. Het is een droom precies zoals wanneer je
alleen nu met open ogen! Wt ons telkens weer door mystici
droomt. Niemand kan je ooit vertellen dat het een droom
gezegd wordt, is dat er geen essentieel verschil bestaat tussen

ons waakbewustzijn en ons dromen gedurende de slaap.
wordt, is de droom verdwenen. Je droom heeft nooit be
In het navolgende een citaat uit een boek van de zelf
staan. Ik verzeker jullie dat er een dag in je leven zal komen
gerealiseerde Robert Adams (Silence ofthe heart). Hij drukt
dar je ontwaakt tot die waarheid. De wereld waarin je leeft,
het als volgt uit:
is net zo. Er is geen enkel verschil. You are living a mortal
"Er is alleen maar Bewustzijn. Bewustzijn, zou je kun
is zolang je nog aan het dromen bent. Maar als je wakker
dream.'
nen zeggen, is 'het filmdoek van Werkelijkheid' (de 'screen
of Reality') en alle beelden van het gehele universum zijn
Het zal u duidelijk zijn dat een dergelijke observatie over
overdekkingen op dit doek van de Werkelijkheid. Als je
de werkelijke stand van zaken bij ons grote weerstand op
naar de bioscoop gaat en je begint de film te zien, is het
roept. Er zijn weinig mensen bereid dit toe te geven of zelfs
filmdoek (screen) bedekt met beelden. Je vergeet her film
maar te overwegen. Dit onderwerp is niet voor niets altijd
doek totaal. Je denkt daar niet meer aan. Je kijkt naar de
taboe geweest. Oosterse mystici hebben ons echter telkens
beelden. Je vereenzelvigt je met de beelden. Je hebt plezier
weer gezegd dat de wereld zoals wij die waarnemen inder
met de film. Het filmdoek staat ver van je af. Als je de
daad maya is, illusoir. Ze noemen het samsara. Dat gelven
beelden probeert te pakken, wat pak je dan beet? Je pakt
ze nier. Ze wten het. Het is hun ervaring, van moment tot
her filmdoek, nier de beelden. De beelden hebben nooit
moment.
bestaan, je pakt het filmdoek. Zo is her ook met ons. We

vergeten dat wij overdekkingen (superimpositions) zijn op
Zo wil ik nu datgene waarmee ik in aanraking kwam ge
het filmdoek van het leven en we zijn in werkelijkheid het
durende het experiment in Chestnut Lodge - zonder dat
filmdoek en dat is Bewustzijn.'
zelf te beseffen - een medische variant van maya noemen.

Het doorbreken van zulk een vorm van maya, dominant of
niet, of welke andere vorm van maya dan ook - is onmo
En hij vervolgt:
'Wij menen het beeld te zijn. We zijn een persoon en
gelijk. Maya kan maya niet verwijderen. Je kunt bloed niet
er zijn 'anderen' en uitwendige dingen waarmee we in deze
met bloed wassen. Als we nu terugkeren naar het traditi-
52
53
onele medische model in de psychiatrie, met zijn taalge
mens er niet, misschien kan ik hem niet herkennen.' Dat
bruik: patint, behandeling, genezing, ziekenhuis, herstel,
is een treffende uitspraak. Laing sprak veel over metanoia,
medicijnen (in plaats van chemische middelen) kunnen we
noemde het 'de transformatie van de geest' en was zich be
zeggen dat dit model en haar taal een hypnotisch-concep
wust van her feit dat die gids nodig is. Her zal u duidelijk
tuele suggestie (en 'wereld'!) schept, welke aanleiding geeft
zijn dat ik deze 'juiste mens',- het zijn er in de loop van
tot de vele rollen en organisatievormen, die daarbij horen.
de afgelopen jaren zelfs vele geweest - wel heb ontmoet.
Dit is inderdaad een medisch-ziektekundige, en materialis
Zo zat ik een paar maanden geleden in een kleine ruimte
tische wereld waarin 'functieherstel' - zeker geen 'verrrou
samen met 50 mensen. Er kwam een man binnen - zijn
wensherstel' - wordt nagestreefd en 'symptoom genezing'
naam was Tony Parsons, ik noemde hem al eerder- die op
de voorkeur moet krijgen boven 'realisatie van potentieel'.
een stoel tegenover ons ging zitten. Deze man zei, terwijl
Het gaat in deze medische wereld vanzelfsprekend om
hij de groep aankeek, op een lichte en ontspannen toon:
'behandeling', zeker niet om 'een zich verdiepende ont
'Er is hier niemand. Er is alleen maar gewaarzijn.
moeting'. Het gaat natuurlijk om 'ziekte', niet om 'onwe
is no one here, there is only awareness). Dat is wat jullie al
tendheid en graden van onbewustheid'.
lemaal zijn.
Voorlopige conclusie: in plaats van de medisch-psychiatri
strument als een projector schijnt. In die projector zit een
sche wereld en haar dominantie te bekritiseren of te bestrij
kleurenfilmpje dat draait, en dat is je zogenaamde persoon
( There
Mgezien daarvan zijn jullie bewustzijn dat door een in
den, heb ik in het voorafgaande uw belangstelling gevraagd
lijkheid. Je angsten, emoties en al dat subjectieve wat jullie
voor maya, dat mede het rotsvaste geloof in het bestaan
'je wereld' noemen ontstaat door dat kleurenfilmpje.' Ik
van een afgescheiden 'mij' met zich meebrengt. Wat ik tot
ben ervan overtuigd dat hij bedoelde dat dit projector
mijn verbazing van mijn schizofrene vrouwen inChestnut
psychosomatische organisme inderdaad alleen maar een
Lodge heb geleerd, is dat wij in feite allen in dromenland, of
instrument was, een object, en dat bewustzijn door dat
conceptenland, verkeren. Althans, er was een begin van de
object heen straalde. Er hoefde op zichzelf niets aan dat
mogelijkheid tot dit inzicht. Het zou nog heel lang duren
instrument veranderd te worden. Het was, zoals hij zei,
(meer dan
15 jaar!) tot een dieper inzicht zich aandiende
'een Goddelijke uitdrukking'. Een totale verandering van
en een begin werd gemaakt met het proces van meditatie
perspectief dat was het enige wat nodig was. De identiteit
dat een mens direct confronteert met het feit hoe massaal
van de mens, zo werd hier opnieuw gesteld, is niet gele
dat conceptualiseren als denken is.
gen in dit psychosomatische organisme, deze body-mind
Om dit inzicht werkelijk te verdiepen had ik later een
met zijn erfelijke eigenschappen en zijn conditionering of

programmering. Het psychosomatische organisme is al
Ontwaakte gids nodig.
leen maar een object met bewustzijn dat sentienee wordt

Laing zocht ook naar zo'n gids. Hij heeft eens in zijn dag
genoemd en dat zich voortbeweegt in de oceaan van zuiver
boek geschreven: 'Het zou een zegen zijn als ik de voor
gewaarzijn (awareness). Een object dat geheel ten onrechte
mij juiste mens zou kunnen vinden. Misschien is die
in een 'subjectiviteit', een afgescheiden persoonsentiteit
54
55
is gaan geloven, terwijl de ware subjectiviteit, het eeuwige

Subject is. Dat eeuwige Subject wordt Tao genoemd, of de
Bron, het Zelf, het Absolute, Noumenon of Onmanifeste,
Ongeborene.
verhaal dat de mysticus Eekhart Tolle ons in zijn boek De

kracht van het nu vertelt, zeer dramatisch. Zijn psychisch lij
den, dat hem deed uitroepen: 'Oh, God, niet nog een dag!'
kwam spontaan rot een einde. Hij beschrijft hoe hij tijdens
een nacht in een soort 'vrije val' terechtkwam en 's ochtends
Als ik later die avond met Ronald Laing door de straten

van Amsterdam had kunnen lopen, had ik tegen hem kun
nen zeggen: 'Misschien is hij wel de juiste man voor je. Je
hebt geluisterd naar een mens die her-boren is, een mens
die heeft gerealiseerd dat hij Awareness of non-duaal be
wustzijn is waarin alles zich ongehinderd kan ontvouwen
omdat er nu geen 'ik' meer is dat zich met alles wat in deze
Awareness verschijnt kn bezighouden. Hij heeft gereali
seerd dat hij niets is en daarmee alles. Je hebt opnieuw de
fundamentele oorzaak van ons aller 'normale krankzinnig
heid', deze avond duidelijk gehoord. Het is de vereenzelvi
ging met het psychosomatische apparaat en het ontstaan
van het geloof in een afgescheiden 'mij' die dan de doener
is van daden en ons tevens doet geloven het kwetsbare cen
wakker werd in een staat van bewustzijn die hij later her
kende als thoughtless awareness. Zijn boek, nu een bestsel
ler, geeft een getuigenis van een verbluffende transformatie
van bewustzijn- in de zin van Ontwaken- die, zonder dat
hij daar iets van wist of zich daarop als 'spirituele zoeker'
had voorbereid, hem (of wat daar wel of niet van over was)
overkwam. Als men dit alles op zich in laat werken, ligt de
conclusie voor de hand.
De medische, thans overwegend biologische psychiatrie
is een hisrorisch gegroeid en on-creatief, uit begrijpelijke
onmacht en onbewustheid geboren antwoord van een sa
menleving op de vragen die de oceaan van menselijk-psy
chisch lijden aan ons allen stelt.
trum van het universum te zijn.'
Het thema van de medisch-conceptuele 'kooi' kreeg daarna
Het is nu tijd voor een samenvatting. Het experiment op
begrip maya, dat verwijst naar de door ons allen gedeelde
een afdeling van 'Chestnut Lodge' opende al vroeg mijn

ogen voor het feit dat mensen in hun unieke complexiteit
en ontwikkelingsmogelijkheden in de eerste plaats gevan
gen kunnen raken in een medisch-ziektekundig begrip
penkader. Uit deze medisch-conceptuele 'kooi' valt niet te
ontsnappen. Ze blokkeen ook onze pogingen tot echte en
diepgaande, ont-dekkende psychotherapeutische hulpverle
ning en reduceert mensen meer en meer tot 'objecten met
een ziekte'. En er is meer. Chemische middelen kunnen niet
alleen permanente hersenbeschadigingen veroorzaken maar
de schreeuw om verlossing van psychisch lijden kan zelfs
geheel tot zwijgen worden gebracht. In dit opzicht is het
56
een verdieping en uitbreiding en wel in de vorm van het

conceptuele duisternis of onwetendheid, een duisternis,
door mystici ook wel mind genoemd. Het is natuurlijk niet
de samenleving die ziek is, maar deze samenleving is de uit
drukking van ons aller 'ziekte' en wel in de vorm van deze,
door het ego beheerste, zelftuchtige conceptuele duisternis.
'Jij bent de wereld en de wereld dat ben jij' zoals Jiddhu
Krishnamurti het telkens weer stelde. Wij hebben met z'n
allen, vanuit onze huidige staat van dromend ik - of zelf
bewustzijn- deze samenleving gemaakt! Deze samenleving
is een door ons allen- en vooral door godsdiensten en hun
leiders, de laatsten met hun vele varianten van conceptuele
hersenspoeling- gecreerde heL
57
De vroege getroffenheid door de medisch-ziektekundige
kanariepiet, zoals de Nederlandse mysticus Wolter Keers
conceptualisering, nu als variant van maya, voerde mij later
het eens uitdrukte. Die kooi is gemaakt van het materiaal
op een weg die ik, met vele anderen, moest gaan. Bevrijding
van overtuigingen, aannames en concepten die de mens
uit de kooi, de gevangeniscel die bestaat uit concepten, is
in de loop van zijn leven verzamelt. Ze zijn de bron van
wel degelijk mogelijk. Naar die bevrijding was niet alleen
een stroom van denken en fluisteren een mens toe dat er
Ronald Laing op zoek. In wezen zijn alle mensen er naar op
een 'ik' is dat denkt, een 'ik' is dat voelt, dat er een 'ik' is
zoek, zonder dat ze dat beseffen.

Ik ben, met Laing- en niet te vergeten Abraham Maslow
dat in een lichaam zit dat dus 'mijn' lichaam is. Een 'ik'
dat altijd op een weg is, deel is van de innerlijk gevoelde
die naast zelf-actualisatie ook sprak over 'zelf-overstijging' en
stroom van de tijd, en zoveel meer. Dat is de duisternis
die daarmee een richting in de psychologie insloeg die hem
van de conceptenkooi waarin mensen zoals u en ik al dui
evenmin in dank werd afgenomen - diep genteresseerd ge
zenden jaren gevangen zijn.
raakt in 'de gewone ellende'. Laing heeft eens gezegd: 'Het

verbaast me dat niet meer mensen stapelgek zijn. Het is be
Mijn belangstelling voor het medische begrippenkader, nu
grijpelijk dat veel mensen onze wereld niet meer kunnen of
gezien als een variant van deze kooi is niet erg groot meer
willen accepteren. En dan stappen ze eruit ... om nooit meer
want het zal duidelijk zijn dat mijn belangstelling in een
terug te komen.' Primair vanuit zijn ervaring als psychothe
andere richting is gegaan. Ik bleef gedurende de afgelopen
rapeut wordt hier uitdrukking gegeven aan zijn observatie
jaren functioneren als psychotherapeut in relatie tot indi
dat veel mensen zich totaal of gedeeltelijk uit relaties en 'de
viduen of partners. Wat daarbij geobserveerd werd is dat
wereld' kunnen terugtrekken en daarna aan hun fantasie
als gevolg van het verdiepen van het proces van meditatie
leven chronisch de voorkeur geven.
en een dieper begrijpen, resultaat van het aandachtig en
Recent trof me een televisieuitzending tijdens welke een
totaal luisteren naar Verlichten of Zelf-gerealiseerden, mijn
bekende zangeres verklaarde dat ze (sinds drie maanden!)
kijken en luisteren zonder veel conceptueel vooroordeel
'met blowen was gestopt'. Klaarblijkelijk had ze tot die tijd
zijn. Als er geen enkele vorm van etiketteren meer in het
de voorkeur gegeven aan een soort roze gekleurd dromen
bewustzijn is, als er zich geen enkele label meer aandient,
land en nu, zo zei ze, 'was ze eindelijk weer aanwezig'. Dit
dan ziet en hoort men oneindig veel meer. Allerlei nuances
geldt natuurlijk niet alleen voor deze zangeres. Het geldt
van 'wat-is' openbaren zich dan vanzelf. Herhaaldelijk is
voor praktisch iedereen, blowend of niet! Als ik constant
mij gezegd dat als het bewustzijn werkelijk leeg zou zijn,
verloren ben in het denken, fantaseren en dagdromen, dan
als de psychotherapeut zou kijken en luisteren als 'ongedif
is er gewoon geen aanwezigheid. Zo eenvoudig is her.
ferentieerd bewustzijn', dan zou hij niet alleen veel meer
Laing, zo is mijn intutie, verwijst hier, in meer alge
zien, maar dan zou er ook de moeiteloze communicatie
mene zin, ook naar de 'gewone ellende', de ellende die
van een totale acceptatie zijn. ledere tendens om 'wat-is',
Gautama de Boeddha eens dukkha noemde. Wat is dan
in dit geval de clint, te veranderen is dan totaal afwezig.
die gewone ellende? Ze bestaat uit het feit dat de mens
Er is ook geen enkel oordeel meer. Het spreekt vanzelf dat
zich als een adelaar heeft gefrommeld in de kooi van een
een psychotherapeut zoiets niet zomaar kan 'doen'. Het is
58
59
uitdrukking van een gerealiseerd Zijn dat hier helend en

heilzaam is. Het is ... Liefde!
Maar zelfs als deze ultieme 'acceptatie' niet werkelijk is
gerealiseerd, dan kan er toch het begin zijn van een totaal
andere wisselwerking met de clint.
Ik heb al vele jaren geen mens meer gezien die 'een
depressie heeft', noch een mens 'met de schizofrenieziek
te' of een 'bipolaire stoornis', of wat ook. Ik heb zwaar
moedige, perfectionistische mensen gezien die de vraag
stelden naar de zin van hun leven en die ook existenti
ele vragen durfden stellen waartoe hun intelligentie hen
dwong. Ik heb verwarde mensen gezien die razend waren
omdat ze in hun jeugd totaal niet werden voorbereid op
een leven in een complexe samenleving. Mensen die hun
uit wanhoop geboren symbooltaal zelfs spontaan gingen
decoderen, toen ze het gevoel hadden dat er geen 'dokter/
behandelaar' tegenover ze zat maar een mens die van hen
niet wezenlijk verschilde, 'much more simply human than
otherwise'. Ik ben zelf wel eens verward geweest als tijdens

een partner-relarietherapie de begaafde echtgenoot- met
Nu nog enige algemene opmerkingen over de toekomst

van de psychiatrie als een volwaardig medisch specialisme
en de ontwikkeling van de psychotherapie in zijn verschil
lende vormen, maar nu als deel van de sociale wetenschap
pen. U ziet, ik kom weer terug bij het thema van uw con
gres. Deze bovengenoemde uitspraak geeft al aan in welke
richting beide beroepen zich zouden kunnen ontwikkelen.

De slepende identiteitsverwarring die de psychiatrie heeft
gekenmerkt- en al zovele jaren- moet worden opgelost.

Er moet gekozen worden voor een heldere beroepsiden
titeit van medisch specialist met de witte jas en de mind
set die daarbij hoort. Die identiteit heet neuropsychiater.

De neuropsychiatrie kan, gedragen door wetenschappelijk
onderzoek op het gebied van het functioneren van de her

senen en de erfelijke factoren de vooruitgang blijven boe
ken die ze nu al luid, mijns inziens te luid, verkondigt.
De neuropsychiater diagnosticeert 'ziekten' volgens een
bepaald classificatiesysteem, stelt 'behandelingen' in op
grond van de 'diagnose' en heeft kennis van zaken waar
het chemische middelen betreft die kunnen worden toeo-eo
een zeer traumatische jeugd- met klompen op de ziel van
past. Hij pretendeert op basis van wetenschappelijke feiten
zijn vrouw trapte en daarbij een gevoelsstompheid aan de
zijn behandelingen te voltrekken. Zijn acties zijn evidence
dag legde die ik met geen mogelijkheid uit zijn verleden
based en hij is genteresseerd in wetenschappelijk onder
kon verklaren. Tot zijn vrouw, die mijn verbijstering toen
zoek op het gebied van de neurobiologie. Hij werkt samen
zag, uitriep: 'Maar weet u dat mijn man al jarenlang Se
- in ziekenhuizen - met neurologen en internisten. Zijn
roxat slikt!' Dat kreeg hij jaren geleden van de huisarts die
opleiding is doordrenkt van de neurowetenschappen. Hij
de diagnose 'depressie' stelde en zeker wist 'dat er iets mis
is primair genteresseerd in de 'biologische verankering'
was met de dopamineproductie in de hersenen.' Jarenlang
van opgehoopte psychische problematiek. Als medisch
Seroxat! Terwijl ik juist bezig was een grotere diepte in
specialist praat hij met zijn patinten, adviseert, steunt
hun contact te bewerkstelligen dat al lang had ontbroken.
en bemoedigt hij hen, zoals iedere medische specialist dat
De vrouw vertelde mij later dat ze, diep gekwetst door de
zou doen. De afkorting die nu in zwang is luidt: 'pillen en
momenten van onverklaarbare ongevoeligheid van haar
praten'. Zijn mind-set is in ieder geval helder. Hij noemt
man, zelf ook had overwogen Seroxat te slikken om er zo
zich nier langer psychotherapeut want dat is hij beslist nier.
beter tegen te kunnen!
Daar is hij niet toe opgeleid en hij is er ook niet voor in

60
61
de wieg gelegd. Psychotherapie is zeker geen 'praten'. Deze
Op dit moment bestaat de mogelijkheid dat langdurige
werkzaamheid vraagt een eenvormige en gepassioneerde
psychotherapie niet langer door de staat vergoed zal wor
belangstelling voor alle problematiek die met mens-zijn
den. Ook psychotherapeutische gemeenschappen waar
verbonden is. De psychotherapeut heeft een totaal andere
'klinische psychotherapie' werd bedreven - wat voor ve
mind-set. De verwarring in de psychiatrie is het gevolg van
len een zegen is geweest- kunnen nier langer rekenen op
het willen 'gebruiken' van twee totaal verschillende mind-sets.
financile ondersteuning door verzekeringsinsranties. Er
Het is onmogelijk, ondanks alle pogingen die tor nu toe
gaan zelfs stemmen op om het zelfstandige beroep psycho
ondernomen zijn, om een soort 'universele psychiater' te
therapeut geheel op re heffen.
creren die beide mind-sets dan afwisselend zou kunnen

omarmen en hanteren. Uiteraard bestaat er geen enkel be
Het alternatief kan alleen maar zijn dar de toegewijde en
zwaar dat de neuroloog en neuropsychiater samenwerken
goed opgeleide psychotherapeut een vrijgevestigde werker
met de psychotherapeut, vooral als er de verdenking be
zal worden. Zijn kunst zal vaak worden geridiculiseerd,
staat dat de langdurige psychische problematiek zich heeft
mistig worden genoemd, niet kostenefficint en uiteraard
uitgekristalliseerd in een 'biologische verankering' die de
'onwetenschappelijk'. De mogelijkheid bestaat dar ook de
vorm van een lichamelijke ziekte heeft aangenomen. De
vrijgevestigde werker onder een medische kaasstolp wordt
kritische psychiaters onder mijn gehoor kunnen overwegen
geplaatst en gedwongen zal worden DSM-classificaties te
de medische psychiatrie re verlaten teneinde zich volledig
hanteren, 'behandelplannen' te ontwerpen en aan de clint
te wijden aan 'de kunst van de psychotherapie'. Ik heb, ten
voor te leggen, zorg te dragen voor dossiervorming en ook
aanzien van her basisprincipe der psychotherapie, vaak de
aan andere medisch-bureaucratische regels te voldoen. (Er
voorkeur gegeven aan de interpersoonlijke visie van Sulli
zijn zelfs ontwikkelingen die erop wijzen dat het niet voor
van. Ze is een bewustwordingsproces waarbij de therapeut
schrijven van psychofarmaca beschouwd wordt als (me
als 'participerende observeerder' in her kader van een steeds
disch) onprofessioneel handelen!) Maar n voordeel hebt
dieper gaande ontmoeting van twee unieke mensen - in
u. Als u tot geen enkele organisatie meer behoort, dan zal
een unieke fase van hun leven - dit wederzijdse bewust
dat uiteindelijk een zegen voor u zijn. Het is her zeker voor
wordingsproces begeleidt, observeert en verheldert. Het is
mij geweest. Er niet meer bij horen - hoeveel eenzaam
hier niet de plaats om diepgaand op dit proces van inter
heid en ontreddering dat voor mij ook heeft berekend, en
persoonlijke, ontdekkende psychotherapie in te gaan (zie
ook voor Ronald Laing - is uiteindelijk een grote zegen
hiervoor hoofdstuk 3).
geweest. Op een dag komt er gegarandeerd iemand langs

die aan u zal vragen: 'Waarom hoor je niet bij jezelf?' En
Het ontstaan van het medische specialisme 'neuropsychi
als dat 'jezelf ' nier het denkende zelf is, of het voelende zelf
atrie' legt het gehele veld van de geestelijke welzijnszorg,
of het verlangende zelf, als het niet her lichamelijke zelf is
nu als deel van de sociale wetenschappen, open. De grote
- her samenstel van indrukken die door het geheugen wor
vraag is of dit veld in de toekomst georganiseerd kan wor
den samengebonden en zich dan uitkristalliseren in her 'ik
den. Het is nu zeer versnipperd.
ben-het-lichaam'-idee of concept- dan gaat de deur open
62
63
en presenteert zich ook voor u die fundamentele en bran

dende vraag: 'Wie en wat ben ik?' En dt kan het begin zijn
van een proces dat kan voeren tot. .. mecanoia.
Mag ik nu afscheid van u nemen en deze vraag bij u ach
Hoofdstuk 2
terlaten?
Ronald Laing en Carl Gustav Jung
reactie van het gehoor inSheffield was een beleefd
applaus, stilte, en geen enkele vraag. Enige verbazing
moet zich van velen tijdens de lezing hebben meester ge

maakt. Ronald Laing mag dan misschien genteresseerd
zijn geweest in wat hij onder 'metanoi verstond, mijn ge
hoor stond er, althans zo leek het, niet wijd open voor.
Waarom rouden ze? Het prediken van een revolucionaire
verandering van het bestaande- dat gaat er altijd in als koek.
Maar innerlijke revolutie? Wie heeft daar belangstelling voor?
Dat deze wereld, mee al zijn ellende, een optische illusie is,
niets anders dan een droom, en dat ik, met dat heilige geloof
in 'de persoonlijkheid', deel ben van die droom, geprojec
teerd door de geest, gevuld met een verzameling bewegende
concepten- wie loopt daar warm voor? Wie is genteresseerd
in de vraag: 'Wat is mijn ware idemiceic?' Wie herkent met
vreugde de vingerwijzing: jij bent niet in de wereld maar
de wereld verschijnt in jou als de ruimte van zuiver gewaar
zijn, als space-like Awareness, zoals Leo Hartong in zijn boek:
'Ontwaken in de droom' de feitelijke situatie nog eens op
deze wijze verwoordde.
64
65
Wat zou er gebeurd zijn als iemand uit het gehoor de vraag
had gesteld: 'Wat ben ik dan nog?' Wat had ik dan moeten
zeggen? 'Nou, niets!?' Die feitelijkheid moet wel van mo
ment tot moment een levende waarheid zijn.
Na mijn terugkeer uit Sheffield voelde ik me verward en
een beetje beschaamd, hoewel ik niets anders had gedaan
dan dat begrip 'metanoia' tijdens de lezing uitdiepen. Er
waren natuurlijk, in de vele jaren daarvoor, ervaringen ge
weest die snel stolden tot herinnering. Het waren glimpen
en dus van geen wezenlijke betekenis. 'Denk erom', had
Jonathan vaak tegen me gezegd, 'zorg ervoor dat je geen
'ervaringen-verzamelaar' wordt.' Een experience-collector, zo
noemde hij me eens lachend.
Maar ook al waren al die doorgemaakte ervaringen en
verworven inzichten uiteindelijk alleen maar mind-stujfge
weest, ze stonden nu wel aan de basis van een compromisloze
communicatie over waar het werkelijk om gaar. Die commu
nicatie had de kwaliteit van een zekerheid die velen verbaasd
moet hebben. (De lezing heeft wel enig effect gehad. Een
paar jaar later bereikte me het verzoek om Notmade ofwood
opnieuw in Engeland te mogen uitgeven.)
Na mijn terugkeer uit Engeland stimuleerde een vriend mij
om meer over Ronald Laing te schrijven. Hij had toen het
eerste hoofdstuk, de bewerkte lezing, al in concept gele
zen en suggereerde een soort overgangshoofdstuk dat zowel
over Jung als over Laing zou gaan.
Er is de laatste jaren een aantal boeken en artikelen over het
werk van Laing verschenen. Ze houden zich vooral bezig
met zijn inzichten waar het de psychotische crisis betreft,
zijn psychotherapeutische activiteiten, zijn uitgesproken be
hoefte zich te manifesteren als een creatief denker en schrij66
ver en zijn tumultueuze persoonlijke leven. Maar dat was

niet wat mij interesseerde. Mijn belangstelling ging vooral
uit naar wat hij over een radicale verandering van het men
selijk bewustzijn te zeggen had. Tot mijn verbazing was dat
vrij weinig. Wat ik in de beschikbare literatuur tegenkwam,
was veel verwarring en dat begint al met zijn interpretatie
van dat begrip 'metanoia'. Laing nam het begrip over van
Carl Gustav Jung. De laatste beschouwde de psychotische
crisis als een soorr 'zelfgenezing'. In de psychose wordt het
bewuste deel van de psyche overstroomd met diep verbor
gen delen van die psyche. De menselijke geest is niet alleen
uiterst complex, maar ook in de diepte zeer uitgebreid. Het
overstroomd raken met verborgen, verdrongen en ontkende
delen veroorzaakt, volgens Jung, een persisterende droom
toestand en indien deze situatie goed wordt begeleid, kan
er een herintegratie op een hoger niveau plaatsvinden. Een
mens komt dan uit de psychose, die zich laat aanzien als
een break-down, rijker als individu tevoorschijn. Dus kan
de psychotische crisis volgens Jung worden opgevat als een
doorbraak van diep verborgen levens- en relatiemogelijk
heden. Maar nog altijd van 'het individu' of de 'persoon'.
Wat Jung niet kon zien is dat leven als 'persoon', rijper of
niet, nog altijd de voortzetting betekent van een dromende
zijnswijze, met open of, tijdens de slaap, met gesloten ogen.
De visie van Jung lijkt op wat er gebeurt als gevolg van de
bijna-doodervaring. Mensen die dit hebben meegemaakt to
nen later een niveau van persoonlijkheidsfunctioneren dat
veel rijper is. Mijn indruk is dat voor Jung het begrip 'meta
noia' dicht stond bij wat hij ook wel 'individuatie' noemde.
Het is herintegratie op een hoger niveau, mits de psycho
tische crisis in een veilig psychotherapeutisch milieu goed
kan worden begeleid. Deze opvatting neemt Laing later over.
De kritiek dat de psychotische crisis hiermee geromantiseerd
wordt, haalt men dan meteen in huis. Van Harry Stack Sul67
livan neemt Laing verder het concept van het therapeutische

milieu over. (Hij heeft trouwens veel van Suilivan en later
ook van Fromm-Reichmann overgenomen.)
transformatie van de geest of psyche. Het gaat niet om het

overgaan van de ene vorm in, en naar, een betere, rijpere,
meer gentegreerde vorm. In de diepere betekenis van 'me
Suilivan is vooral beroemd geworden omdat hij in het
tanoia' -het woord komt voor in het Nieuwe Testament
Sheppard Prat ziekenhuis bij Baltimore zo'n therapeutisch
- gaat het, althans dat is mijn interpretatie, om een radi
milieu ontwierp. Zijn resultaten met jonge mannelijke
cale wijziging van perspectief Door veel theologen die zich
'schizofrenen' waren indrukwekkend. Laing tracht later iets
over het begrip 'metanoia' hebben gebogen, is het overigens
dergelijks te doen in Londen.
nooit zo geduid. Zij interpreteerden het als een verande
In het navolgende gaat het me niet om Laings psycho
ring in geestesgesteldheid, in houding, a change of mind.
therapeutisch-psychoanalytische, existentialistische en (so
Het betekent dan: eerst in een bepaalde richting gaan en
ciaal) fenomenologische beschouwingswijzen. De laatste in
dan in een totaal tegengestelde richting gaan. Het Griekse
de zin van een gedetailleerde beschrijving van de innerlijke
woord werd later in het Engels vertaald als repentance wat
belevingen en het wereldbeeld van een mens tijdens de psy
suggereert 'berouw hebben voor begane zonden'. Een radi
chotische crisis, en zijn beschouwingen over de complexi
cale wijziging van perspectief is een totaal andere interpre
teit van menselijke relaties, met name in het gezin. Mijn
tatie, die mijns inziens veel dichter bij de oorspronkelijke
voorkeur bleef uitgaan naar Laings belangstelling voor
betekenis staat. In die wijziging verdwijnt uiteindelijk ieder
echte mystiek, in het voorafgaande Verlichting, Zelf-reali
geloof in 'de persoon' als afgescheiden entiteit. Er wordt
satie, radicaal Ontwaken of Bevrijding genoemd. Had hij

die belangstelling werkelijk? Tijdens de lezing ging ik daar,
een niet-iets zijn, een Leegte als de Bron die men zelfis ge
realiseerd en daarin verschijnen de vormen (gedachten,
alleen al door gebruik te maken van het begrip 'metanoia',
gevoelens, zintuiglijke waarnemingen, lichamelijke ge
nog min of meer van uit. Eerst nu een kort overzicht van
waarwordingen) en ze verdwijnen er ook weer uit. In dit
de wederwaardigheden en beschouwingen van Laing, nu in
totaal gewijzigde (en gerealiseerde) perspectief is het enige
de rol van 'spirituele zoeker'.
constante deze tijdloze, ruimteloze 'nothingness- Awareness'
Adrian Laing schreef, als zoon, een biografie over zijn va
(Tao, het Absolute) dat men is, dat men altijd geweest is en
altijd zal zijn. Vorm wordt hier gezien vanuit niet-vorm.
der. In het navolgende maak ik gebruik van de gegevens
Niet-vorm, Bewustzijn, wordt gerealiseerd als de ware
die door hem verzameld werden omtrent de belangstelling
identiteit van de mens en alle vormen verschijnen daar in.
die zijn vader had voor meditatie en de mogelijkheden van
Het is niet voor niets dat men de echte mystici 'Zieners'
diepgaande verandering van het bewustzijn.
noemde. Ze zijn een Zien vanuit een 'niet-iets-zijn' - een
'Seeing-nothingness-Awareness'. Maar Jung hanteert een an

Tijdens een radio-interview in 1970 gebruikt Laing het
dere definitie van 'metanoia'. Hij ziet het, zoals gezegd, als
woord 'metanoi en hij noemt het dan de transformation
een vorm van de psyche die overgaat in een andere vorm.
ofthe whole mind. Daarmee begint al de verwarring die hij
Nogmaals-bij echte 'metanoi -gaat het zeker niet om
mede aan Jung te danken heeft. Want het gaat niet om de

68
de geboorte van een rijper of 'hoger' individu. Dus gaat

69
het ook niet om een
transformation of the whole mind. Het

overstijgen van de whole mind, en deze
laya geheel zou verdwijnen om nooit meer terug te keren.
totale transcendentie betekent de genoemde realisatie van
naar een boeddhistisch meditatiecentrum in Kanduboda,
het radicaal andere perspectief. Laing heeft zichzelf opge
centraal gelegen in Sri Lanka, waar hij zes weken verblijft.
zadeld met Jung's definitie van 'metanoia' en daarmee blijft
Op 23 september van hetzelfde jaar vliegt het gezin naar
hij in verwarring, ook al was hij wellicht op zoek, en had
Madras in Zuid-India en vandaar naar New Delhi. De
hij wellicht een intutie over wat echte 'metanoia' in de zin
reis wordt voortgezet en eindigt in Almora, 200 kilometer
van Zelf-realisatie of Bevrijding zou kunnen zijn.
verwijderd van New Delhi. Laing vertrekt daarna naar een
gaat om een totaal
Dat wilde ze kennelijk voorkomen. Laing gaat later alleen
plaats met de naam Nani Tai, 50 kilometer ten zuidwesten

T ijdens dit radio-interview zegt hij: 'God is Spirit en zij die
Hem vereren moeten hem
van Almora. Het is daar ergens in de Himalaya dat hij 'een
in Spirit vereren'. We zouden nu
wijze oude man' ontmoet met de naam Gangroti Baba.
zeggen: God is Bewustzijn en zij die Hem vereren moeten
Rond 7 oktober brengt hij ook nog een bezoek aan een
Hem als Bewustzijn, met andere woorden als het zuivere
andere 'wijze man' met de naam Mufti Jal-al-Ud-din. In
non-verbale 'Ik Ben' vereren. (Later, in hoofdstuk 4, wordt
zijn dagboek heeft hij het onderwerp van zijn gesprek met
dit nader toegelicht.)
de laatste genoteerd. De vragen die hij stelt zijn: 'Wat is het

belangrijkste doel in het leven van de mens?' en: 'Wat is de
Adrian Laing noteert dat zijn vader zeer serieus was in zijn
juiste wijze van leven en wat is de methode om zichzelf te
zoeken naar 'een hogere orde'. Laing stond sceptisch tegen
bevrijden van alle corruptie die het hart van de mens be
over 'geloven in God', omdat hij heel goed wist dat veel van
vuilt en zijn wijsheid verzwakt?'. De vraag toont onschuld,
zijn gedachten (concepten dus) vooral afkomstig waren van
maar ook veel verwarring. Alsof het zou gaan om een ' juiste
zijn vader, zijn christelijke opvoeding en de vele jaren van
wijze van leven' en om het vinden van enigerlei 'methode'.
benvloeding op de zondagsschool. Maar de vraag: 'Wat is
Het klinkt erg traditioneel boeddhistisch- trouwens ook
het doel van de mens?' en het antwoord: het belangrijkste
christelijk- en gaat geheel voorbij aan waar het werkelijk
doel is
vergezelt hem
om gaat: de realisatie van een totaal ander perspectief in
zijn hele leven. Die vraag- ze heeft nog altijd veel gelijkenis
de zin van Zelf-realisatie. Het antwoord dat Laing krijgt,
met wat hij op de christelijke zondagsschool heeft gehoord
toont aan dat hij niet bepaald bij een 'wijze man' zit, want
- neemt hij ook mee op zijn reis naar Sri Lanka en India.
hij krijgt te horen: 'Als je je medemensen wilt helpen, dan
Hij vertrekt op 30 maart 1971 naar Colombo alsof hij al
is er geen betere manier om dat te doen dan de wereld en
to glorify God and enjoy Him forever,
lang op zo'n reis - hij noemt het 'een spirituele reis van
alles opgeven
deze omvang' - heeft gewacht. Zijn tweede vrouw, Jutta,
kleed van de hindoe-sannyasin aamrekken en met de be
and take up the robe and bowl.'
(Het oranje
twee kinderen en een au pair vergezellen hem. Uit het ma
delnap rondtrekken.) Dat is de traditionele taal van een
teriaal dat ik bestudeerde blijkt dat zijn vrouw erop stond
Hindoe die Laing klaarblijkelijk tracht te imponer' en en
om mee te gaan. Ze zou bang geweest zijn haar man te
zich wenst uit te geven als 'Ontwaakt'. Er zijn veel van die
verliezen en de fantasie hebben gehad dat hij in de Hima-
mensen, die overigens niet alleen in grotten in de Himalaya
70
71
zitten. Geen enkele werkelijk Ontwaakte of Bevrijde zou
van z veel mensen - mede op grond van een paar bril
-zo lijkt me-zoiets ooit zeggen. Geen wonder dat Laing
jante boeken die bestsellers werden- zijn de uitspraken van
later in zijn dagboek schrijft dat dit antwoord hem in het
Laing zeker ontroerend te noemen. Hier spreekt in ieder
geheel niet bevredigt en dan komt de uitspraak die al in
geval een mens die misschien bereid is om een nieuwe weg
hoofdstuk n werd geciteerd en op deze plaats nog eens
in te slaan. Maar dan had hij zich wel van al het oude moe
herhaald kan worden: 1t would be a blessing were I to find
ten ontdoen - al zijn maatschappelijk prestige, de sterke
the right man for me. Maybe there is not such a man, maybe
neiging en ambitie om een wereldverbeteraar te zijn, een
I cannot recognize him.'
toekomstige Nobel-prijswinnaar, een auteur die bestsellers

schrijft, en nog heel wat meer.
Over de tijd die Laing zowel in Sri Lanka als India door
bracht, spreekt hij later zonder schroom tijdens een inter
Laing is op dat moment in zijn ontwikkeling al slachtof
view in de Boston Globe. Daar zegt hij: 'Ik bracht eerst twee
fer van zijn eigen succes, van zijn genialiteit, zijn slordige
maanden door in een klooster in Ceylon waar ik een inten
financile beleid en zeker ook van zijn persoonlijkheidspro
sieve mind-trainingdoormaakte. Later, in India, zat ik in een
blematiek die hij, als enig kind, uit zijn jeugd heeft meege
grot en deed ik niets. Ik deed zelfs de schuldgevoel-trip niet
bracht. Die jeugd was bijzonder traumatisch. Hij groeide
over het feit dar ik niets deed. Ik stopte iets re doen behalve
als enig kind op in Glasgow, sterk gesoleerd, in een gezin
staan, met gekruiste benen zitten, lopen, eten en ademhalen.
vol spanningen en conflicten (evenals Sullivan trouwens).
Over verlangens leerde ik dat er niets komt wat niet ook weer
Hij wordt later meer en meer geconfronteerd met vijandig
verdwijnt. I let the wheels slow-down.' En later: 'Ik bereikte
heid, met name van de kant van de vertegenwoordigers van
geleidelijk een plaats van grote innerlijke stilte en baadde
de heersende medische psychiatrie, die lang aan de kamlijn
daarin. Heel verfrissend. Dat is wat ik deed. Langzamerhand
hadden moeten staan terwijl Laing met zijn inzichten en
gewoon helemaal niets doen, zelfs niet mediteren.'
de enorme publiciteit die ze kregen, haast een culturele re
Het is inderdaad 'verfrissend' om deze plaats van inner
volurie aan het creren was. Natuurlijk werd steeds meer
lijke stilte tijdelijk te realiseren. Dat overkomt overigens
ammunitie door het medisch-psychiatrische establishment
ieder mens en wel tijdens de fase van de diepe, droomloze
tegen Laing verzameld. Men beschouwde hem als 'niet we
slaap! Laing is zich, getuige zijn uitspraak over de 'right
tenschappelijk', 'psychisch gestoord' en nu zat hij ook al
man', bewust van het feit dat hij een Ontwaakte als gids
in de 'goeroe-business'. Deze vijandige sfeer is er dus ze
nodig heeft om de juiste koers te vinden. Een werkelijk
ker bij zijn terugkeer, april 1972 in Engeland. Laing is nu
wijs mens is gewoon een mens die er als persoon, als afge
welhaast psychiater af. De officile psychiatrie komt weer
scheiden entiteit niet meer is.
tevoorschijn met artikelen die aangeven dat 90 %van alle

opnamen in psychiatrische inrichtingen verhinderd kun
Ondanks zijn levensstijl, zijn toen al bestaande overmatige
nen worden door injecties met fluphenatizine', een che
alcoholgebruik, zijn steeds meer in de greep raken van- en
misch middel dat in die tijd goed blijkt te werken. De
verslaafd zijn aan - roem en de grenzeloze bewondering
beschouwingswijzen over schizofrenie, gegrond op existen-
72
73
tialisme, fenomenologie, psychotherapie en psychoanalyse
dat een deel van sommige psychotische crisistoestanden ge
worden opnieuw krachtig - en tot op de dag van vandaag!
zien en begrepen kan worden als de ervaring van een door
- aan de kant geschoven. Dat is allemaal mumbo-jumbo
braak in wat ogenschijnlijk een break-downis-van trans
en psychobabble. De dominantie van de medische psychi
cendentaal bewustzijn.
atrie van de jaren 50 herstelt zich weer en Ronald Laing
Als men de uitspraak van Laing vandaag vergelijkt
beschouwt men als geschiedenis. Hij is, zo zegt men, een
met woorden die nu uit de mond van een hedendaagse
'spirituele zoeker' en een 'aspirant-mysticus' geworden. Het
Ontwaakte komen, dan proeft men wel een verschil. Jed
zijn wonderlijke overeenkomsten die mij natuurlijk treffen
McKenna heeft recent een boek gepubliceerd (Spiritual
als deze ontwikkeling van Laing vergeleken wordt met de
Enlightenment - the damnedest thing) dat opvalt door een
gebeurtenissen rond en vooral na 'Wie is van hout' en de
onorthodoxe wijze van communiceren over dit onderwerp.
weg die na 1978 moest worden gegaan.
Met veel humor, nonchalant in zijn formuleringen maar

qua communicatie over waar het nu werkelijk om gaat ze
Om geld te verdienen maakt Laing later een tournee door
ker een bijdrage tot enige helderheid.
Amerika waar hij volle zalen psychiaters en psychoanalytici
Als antwoord op de vraag: 'Moet het ego niet geheel
toespreekr. In een van zijn lezingen benadrukt hij de nood
vernietigd zijn om Nirvana te realiseren?' zegt McKenna:
zaak 'om het ego los te woelen', spreekt over het groeiende
'Ja, ik heb een ego en het lijkt zeer veel op het ego dat ver
materialisme en vaak over zijn ervaringen in Sri Lanka en
dween, om, zoals jij zegt, Nirvana te realiseren. Maar toen
India, ook over zen en mystiek in het algemeen. Een van
ik helemaal Verlicht en zo (!) terugkwam, had ik iets nodig
Laings uitspraken: 'Werkelijke geestelijke gezondheid (sa
om aan te trekken (I needed something to wear). Ik keek om
nity) omvat op een of andere manier het vervloeien van het
me heen en daar lag mijn afgeworpen ego ergens op een
normale ego, dat onechte zelf dat zich zo competent heeft
hoop op de vloer. Dus trok ik het aan en hier ben ik.'
aangepast aan onze vervreemde en vervreemdende sociale
Zo demystificerend hebben weinigen het ooit willen
werkelijkheid. Het is door de dood (Laing doelt kenne
zeggen. McKenna vervolgt door een citaat van Ramana
lijk op ego-dood) dat er een wedergeboorte is, waarbij het
Maharshi te geven dat luidt: "Het 'Ik' werpt de illusie van
ego nu de dienaar is van het Goddelijke en niet langer het
het 'Ik' weg en blijft toch bestaan als 'Ik'. Dat is de paradox
agens dat (aan dat Goddelijke) verraad pleegt.' Dergelijke
van Zelf-realisatie. De gerealiseerde ziet daarin geen enkele
uitspraken, nota bene tijdens openbare lezingen, zijn zeker
tegenspraak." (Later in dit hoofdstuk wordt meer aandacht
moedig en opzienbarend.
geschonken aan de uitspraken en betekenis van Ramana
Laing lijkt in deze formuleringen zelfs dichter bij wat

Zelf-realisatie wordt genoemd te komen.
Zijn bovenstaande woorden over de mogelijkheid van
ego-dood, geven aan dat hij iets op het spoor is. Hij ge
Maharshi.)
'Maar', zo zegt McKenna, 'de niet-gerealiseerde ziet wel
een tegenspraak, hoewel, eerlijk gezegd, de niet-gerealiseer
de een heleboel dingen ziet die er niet zijn.'
bruikt dezelfde woorden in een artikel geschreven voor de
Omdat de wijze van communiceren van McKenna op dit
Psychode/ie Review, waarin hij aandacht vraagt voor het feit
punt interessant is, laat ik nog een paar van zijn uitspraken
74
75
volgen. Hij zegt: 'Je hebt misschien wel eens de uitspraak
Het is begrijpelijk dat Laing in zijn uitspraak over ego-dood
gehoord: 'Vr Verlichting is een berg een berg, gedurende
de zaak naar het- intellectuele - niveau moet trekken waar
Verlichting is een berg geen berg meer en na Verlichting is
hij op dat moment mee om kan gaan en waar hij over kan
een berg weer een berg'. En hij vervolgt: 'Vr Verlichting
schrijven en praten. Maar wat is dat 'loswoelen van het
geloofde ik: mijn ego, dat was ik, dan komt Verlichting en
ego'? Wat berekent de uitspraak 'het ego als dienaar van
er is geen ego meer, maar alleen de onderliggende Werke
het Goddelijke'? Het is mogelijk dat de 'dienaar' helemaal
lijkheid. Nu is het na Verlichting, en dat ego zit misschien
niet bestaat en wat 'het Goddelijke' betreft, de uitspraak
wel ongemakkelijk, het past ook niet precies {it is ill-jitting
suggereert dat het 'Goddelijke', the Divine, een object zou
at times), maar het is alles wat ik heb. Het idee dat je ego
zijn. Taal is hier verwarrend want men drukt zich altijd du
vernietigd wordt in het proces van Verlicht worden is bij
alistisch uit, spreekt altijd in subject-object termen. Maar
benadering zeker juist, maar het is niet compleet. Vr Ver

je om je heen ziet. Gedurende Verlichting realiseer je je dat
'het Goddelijke', of 'God', is het enige dat geen object kan

zijn. Een echte Bevrijde kan werkelijk zeggen: 'Ik ben God.
Ik ben het ultieme Subject.' Vele mystici hebben zich ook
de mens die je meende te zijn, gewoon een karakter, een rol
zo uitgedrukt en hun uitspraken hebben uiteraard niets te
in een toneelstuk is en dat de wereld waarin jij dacht dat je
maken met het belijden van een grootheidswaan op grond
rondliep, een schouwtoneel is. Je gaat dus door een proces
van ego-inflatie.
lichting ben je een mens in de wereld, net als iedereen die
van radical deconstruction van dat karakter om dan te zien
Een verhaal dat de mysticus Ramesh Balsekar eens ver
wat ervan over is, als het is verdwenen. Het resultaat is dan
telde is in dit opzicht treffend. Een soefi-mysticus, gekleed
geen 'Verlicht-zelf' of een 'waarachtig-zelf ' maar een 'niet
in lompen, loopt als bedelaar een zaal binnen waar men in
zelf'. En als dat alles voorbij is, wordt het tijd om weer een
afwachting is van de Koning die audintie zal geven. Hij
mens in de wereld te zijn en dat betekent dat je opnieuw
klimt op de troon die gereserveerd is voor de Koning en
in dat kostuum glijdt en zo het toneel opstapt.' 'Wam,'
de minister zegt verbaasd: 'Wie denkt u dat u bent? Bent
zo zegt hij later, 'je zit nu gewoon in de zaal het drama
u een minister?' 'Nee,' zegt de soefi, 'Ik ben meer dan dat.'
te bekijken. Ik kan nu dat toneelstuk niet meer verwarren
Woedend zegt de minister: 'Denkt u soms dat u de Koning
met de werkelijkheid of mijn karakter met mijn ware staat.'
zelf bent?' 'Nee,' zegt de soefi, 'Ik ben meer dan dat.' Nu
Later in zijn betoog gaat McKenna nog een scap verder als
razend roept de minister: 'Meent u misschien dat u God
hij stelt dat de Ontwaakte in zekere zin het theater zelf
bent?' 'Nee,' zegt de soefi, 'Ik ben meer dan dat.' Waarop
ook nog verlaten heeft en buiten in het zonlicht staat. Hij
de minister uitroept: 'Er gaat niets boven God!' 'Precies,'
gebruikt hier met speels gemak de grot-allegorie van Plato
zegt de soefi: 'Ik ben dat Niets!'
om aan te duiden dat er dus drie mogelijkheden zijn. Men

is f in slaap in de grot (de 'zaal' dus), f Ontwaakt in de
In dit overzicht past nog de beschrijving van een incident
grot f men is geheel uit de grot. In dat laatste geval spreekt
in het leven van Ronald Laing zoals het door zijn zoon
men- het is mijn interpretatie- over de realisatie van Ab
werd gegeven. Deze zoon, die advocaat was, werd op 18
soluut Bewustzijn.
september 1984 door de politie in Londen opgebeld met

76
77
de mededeling dat zijn vader gearresteerd was. (Dit speelt

zich 5 jaar voor Laings dood af.) Het verhaal is dat Laing in
beschonken staat langs een 'Bhagwan Shree Rajneesh cen
trum' in Londen had gelopen en een volle fles wijn door het
raam van het centrum had gegooid. Hij zou, zittend op het
trottoir, 'obsceniteiten' hebben geroepen over die 'oranje
geklede masturbeerders'. Gevraagd naar de reden waarom
hij dat had gedaan, was zijn antwoord geweest: 'Om spi
rituele redenen.' Een jurist, verbonden aan het centrum,
diende geen aanklacht in, verzocht slechts vergoeding van
de schade en nodigde Laing uit een bezoek aan het cen
trum te brengen teneinde zijn 'spirituele stoornissen' na
der te bespreken, een uitnodiging die door Laing beleefd
van de hand werd gewezen. Dat Laing iets te maken had
met Osho Rajneesh was al jaren duidelijk. Uit betrouwbare
bron weet ik dat hij een paar van zijn boeken aan hem heeft
gezonden. Maar hij stond - waarschijnlijk - ambivalent
tegenover de gebeurtenissen in Poona. Van zijn biograaf
Bob Mullan die met Laing op het laatst van zijn leven vele
gesprekken heeft gevoerd, kreeg ik te horen dat Laing zich
laatdunkend over Bhagwan (Osho) zou hebben uitgelaten
en hem een 'charlatan' en fake zou hebben genoemd.
Osho was - overigens nog altijd volgens Mullan - al
leen maar genteresseerd in het vergaren van 'overdreven
rijkdom' en dat was, volgens hem, immoreel. Het woord
'ambivalent' is dus zwak uitgedrukt. Als Mullan hier ac
curaat rapporteert, wat ik ernstig betwijfel, dan zou dat in
ieder geval betekenen dat Laing geen flauw idee had wat
zich rond Osho in Poona afspeelde.
Enkele medewerkers en vrienden van Laing- trouwens
ook Bob Mullan- zijn wel naar Poona gegaan. Sommige
werden daar ook discipel van Bhagwan Shree Rajneesh
en n van hen, Miehad Barnett- hij droeg in Poona de
naam Samendra en ik ontmoette hem daar vaak- is later
tot ultieme realisatie gekomen. Wat dat laatste betekent,

maakt de genoemde Barnett zeer duidelijk in de volgende
uitspraken die hier in gedeelten, sommige in samenvatting,
worden weergegeven.
Barnen zegt: ''Als je in een droom zit weet je niet dat het
een droom is. Maar als je door de droom hebt heen gezien
en Ontwaakt bent, wat rest er dan nog in het leven except
to play the dream. Maar tegen iemand zeggen: 'Je bent aan
het dromen,' helpt niet."
Dan geeft hij het volgende voorbeeld.
'Je wandelt door de natuur, je voelt je goed, levend, je
kijkt naar de schoonheid om je heen, voelt je vol van bete
kenis in deze wereld, een mens, deel van de Schepping, een
potentieel ongelofelijk mooi en capabel deel van het leven.
Dan, na een conflict met je baas of partner of na een grote
mislukking, loop je ineengebogen. Alles is nu lelijk om je
heen. Of je voelt je goed f je voelt je slecht. Maar in beide
gevallen kijk jij naar de natuur. Jij bent het subject en de
natuur is het object.'
Als je degene die zich zo fantastisch voelde of degene die
zich waardeloos en verschrikkelijk voelde, laat gaan, dan
ben je plotseling deel van alles om je heen, je vervloeit met
alles om je heen. Je bent gewoon niet verschillend van een
grassprietje of een blad aan een boom. Plotseling ontdek je
dat je niet beweegt vanuit eigen zelfkracht maar dat je wordt
bewogen. De bomen bewegen, bloemen bewegen, vogels
zingen, jij wordt bewogen. Je verliest die zelf-identiteit die
zich dan weer goed en dan weer slecht voelde. Je voelt dat
je nu met alles danst. Je bent n met alles, alles wordt ' jij'.
Er is geen grens meer tussen jou en al het andere. Vroeger
was er nog die gescheidenheid. Jij was hierbinnen en de
natuur was daarbuiten. Maar het En-zijn verspreidt zich
nu overal en alles stroomt in ons. Dit is het Ontwaakt-zijn
achter de droom.' Dit zijn beslist geen uitspraken van een
78
79
mens die een groot aantal jaren in Poona een 'charlatan' als
door anderen f worden aanbeden f door leerlingen als
gids heeft gehad.
een waarachtige gids worden gezien en ervaren maar dat is,

volgens hem, niet meer dan een diep geloof. Er is niets mis
Uit her materiaal dat mijn vriend (Ajit van Oord) mij gere
met een geloof. Het is een psychologisch feit waar de psy
geld heeft gezonden, verslagen van gesprekken die vrienden
choloog zich over kan buigen. War uit de mond van deze
en medewerkers van Laing, na zijn plotselinge overlijden,
Zelf-gerealiseerden komt, is dus in ieder geval belangwek
onlangs hebben gevoerd, komt geen helder beeld naar vo
kende 'filosofie'. Kort samengevat: dat is Jungs opvatting.
ren. Wat mij vooral niet helder is geworden, is hoe groot de
Hij schrijft intelligent over zen, over satori als bewustzijns
belangstelling van Laing voor Zelf-realisatie werkelijk was.
piekervaring en ook over het 'Zelf' waar oosterse, vooral
Ik heb niets kunnen vinden wat er op zou kunnen wijzen
hindoemystici over spreken, toont ook grote belangstel
dat hij ooit een werkelijke Ontwaakte gids heeft gevonden.
ling voor de westerse, christelijke mystici zoals Eckeharr,
Er zijn vrienden die hem 'an Enlightened Being' noemen
Jacob Boehme en vele anderen. Maar her blijft alles een
maar dat lijkt meer op slordig taalgebruik en de uitdruk
'schrijven-over'. Hij tracht alles met het denken te begrij
king van hun bewondering voor de scherpte van Laings
pen, er intellectueel vat op te krijgen. De vraag is of Jung
observatievermogen. Twee jaar voor zijn dood heeft hij
zich met zijn belangstelling ook zelf, existentieel wenste te
het drinken gestaakt, houdt hij zich weer volop bezig met
involveren. W ilde hij zelf ervaren? Dat laatste is natuurlijk
nieuwe publicaties, de oprichting van een nieuw tijdschrift
waar het werkelijk om gaat. Hij kreeg daarroe een unieke
en geeft hij nog veel lezingen. Mijn indruk blijft voorlopig
kans toen hij in 1939 naar India reisde om daar een paar
dat er veel ambivalentie bij hem is blijven bestaan, zowel
eredoctoraten in ontvangst te nemen. Zijn vriend Hein
ten aanzien van de mogelijkheid van radicaal Ontwaken
rich Zimmer was al lang hartstochtelijk genteresseerd in
(of Zelf-realisatie) als ten aanzien van het bestaan van een
Zelf-realisatie en had vooral grote belangstelling voor de
levende gids die hem zou kunnen helpen om tot grotere
figuur van Ramana Maharshi. Die interesse en de kennis
helderheid re komen.
die Zimmer had verzameld omtrent deze unieke Zelf-gere
Deze ambivalentie deed me sterk denken aan de aarzeling,
zijn reis terugkeerde verwachtte hij dus de vraag van zijn
in feite de angst van Carl GustavJung. OokJung heeft veel
vriend Zimmer: 'Heb je hem nu eindelijk in levende lijve
met het 'verschijnsel' Zelf-realisatie geworsteld. Daarom in
ontmoet?'
aliseerde bracht hij jaren lang op Jung over. Toen Jung van
het navolgende hierover een beschouwing.
In een voorwoord bij een boek van Zimmer schrijft

Jung dan: 'Ik weet niet of mijn vriend het een onvergete
Jung gelooft niet in permanent en totaal ego-verlies. Hij
lijke of tenminste onbegrijpelijke zonde van mij vond dat
wist dar als zoiets als een feit zou worden geconstateerd,
ik Sri Ramana niet heb bezocht.' Klaarblijkelijk was Zim
daarmee de bodem uit de psychoanalytische psychologie
mer toen al overleden.
zou worden weggeslagen. Volgens Jung zijn er wel men
Verder schrijft Jung: 'Ik had het gevoel dat hij het be
sen die er zelf in geloven - in 'hun' Verlichting dus - en
zoek vast en zeker niet had verzuimd, zo warm was zijn
80
81
belangstelling voor het leven en denken van de Heilige.' En
Ie lichamelijke ondervinding worden verklaard. Ik kon het
dat was wat er inderdaad gebeurde. Jung bezocht Rama
zelf ook niet verklaren en ik deed in het geheel geen moeite
na niet ofschoon hij slechts enkele kilometers verwijderd
om uit te vinden of die doodsangst enige grond had. Ik
was van de plek waar de laatste leefde. Dar is inderdaad
voelde eenvoudig: 'Nu moet ik sterven' en overlegde on
volstrekt onbegrijpelijk als men bedenke dat Ramana een
middellijk wat me te doen srond. Ik dacht er niet aan om
Zelf-gerealiseerde van spectaculaire schoonheid was, door
een dokter of een familielid of zelfs een vreemde te roepen.
velen, toen al, uit het westen bezocht en die zelfs de infor
Ik voelde: 'Dit probleem moet ik zelf oplossen, hier en nu,
matie had gekregen dat 'de grote Jung' in aantocht was. Er
onmiddellijk.' Deze doodsangst maakte dat ik me tot mijn
werd dus op Jung gewacht! Dit was de gouden kans voor
innerlijk keerde. Ik zei innerlijk tot mezelf, zonder een kik
Jung om zijn belangstelling om te zetten in een existentile
re geven: 'Nu is de dood er. Wat heeft dar te betekenen?
daad. Jung had werkelijk oog in oog met Ramana, als het
Wat is sterven?' Mijn lichaam hier 'sterft'. Meteen begon
belichaamde 'Zelf ' of zuiver Bewustzijn, kunnen zitten.
ik mijn stervensscne te spelen. Ik strekte mijn ledematen
Het vermijden van het levende contact met een authen
lang uit en hield ze stijf alsof de starheid van de dood al was
tieke Zelf-gerealiseerde, in dit geval door een beroemd man
ingetreden. Ik deed alsof ik een lijk was. Om mijn verder
die een grote hoeveelheid kennis had verzameld over aspec
onderzoek re vergemakkelijken met de uiterlijke schijn van
ten van het menselijk bewustzijn en mystieke openbaring,
werkelijkheid, hield ik mijn adem in, sloot mijn mond,
een mens die veel op intelligente wijze in zijn geest had
opdat geen geluid me zou ontsnappen. 'Goed,' zei ik toen
geordend en op papier had gezet, heeft mij altijd getroffen
rot mezelf, 'dit lichaam is dood.'
als hoogst dramatisch. Om dit laatste de lezer duidelijk te
Verstijfd als het is, zullen zij het naar de plaats der do
maken, moet eerst enige informatie worden gegeven over
den brengen; daar wordt het verbrand en wordt tot as.
de Zelf-gerealiseerde die later bekend is geworden onder de
Maar als het dood is - ben ik dan dood? Is het lichaam

'ik'? Dit lichaam is stom en dood, met de gehele kracht van
naam Ramana Maharshi.
mijn wezen voel ik dar zelfs de stem, de klank, 'ik' in me

Als jongen van 17 jaar ging deze Ramana, die toen nog
zelf, geheel van her lichaam is losgemaakt. Dus ben ik iets
Venkata Raman heette, door een plotselinge, geheel onver
'geestelijks', een ding dar boven het lichaam uitreikt. Het
wachte 'sterfervaring'. Er was geen enkele voorbereiding.
stoffelijke lichaam sterft maar her geestelijke, daar boven
Hij zou wel een populair legendeboek van Tamil-heiligen
uit, kan niet door de dood worden geraakt. Dus ben ik iets
uit her begin van de 12de eeuw hebben gelezen en dit zou
geestelijks dat niet onderhevig is aan dood. Dit alles was
de jongen diep hebben aangegrepen.
evenwel geen opeenvolging in mijn denken, maar stortte
Zijn beschrijving van de (ego) sterfervaring luidt als
als levende waarheid bliksemend in mij neer: ik werd het
volgt: 'Op een dag zat ik alleen en voelde ik me in her
me rechtstreeks bewust, zonder nadenken of gevolgtrek
minst niet onwel toen - plotseling en zonder dat ik er aan
king. 'Ik' was iets hoogstwerkelijks, het enige werkelijke
kon twijfelen - de doodsangst mij overviel. Ik voelde dat ik
in deze toestand, en alle bewuste gebeuren dat met het li
moest sterven. Waarom ik dat voelde, kon door geen enke-
chaam samenhing, had zich daarop samengetrokken. Van-
82
83
af dat ogenblik bleef dit 'ik' ofwel mijn 'Zelf ', met alles
dood werd ingelijfd, ontvangt de bekwaamheid tot een ho
overheersende aantrekkingskracht het brandpunt van mijn
ger leven. Het 'ik', dat als voertuig en weerstand overal in de
waakzame opmerkzaamheid. De angst voor de dood was
weg staat, is opgelost. De loutere, innerlijke belevenis heeft
voorgoed verdwenen. Deze ineenstrengeling met her 'Zelf'
alle wereldse ervaring, alle betrekking met de wereld veran
heeft van dat ogenblik af nimmer opgehouden re bestaan.
derd. Woorden heeft men daarover niet te verliezen, maar
Andere voorstellingen en gedachten komen en gaan, zoals
een kracht is opgestaan, stil, onoverwinnelijk, tegen alles
de vele tonen in de muziek, maar dit 'ik' dreunt voort als de
opgewassen. Aangezien men gestorven is, is men, hoewel
achtergrond die de tonen begeleidt en zich ermee verbindt.
sterfelijk, toch onsterfelijk.'
Of mijn lichaam nu bezig is met spreken, lezen of iets an

ders, ikzelf blijf altijd op dit 'ik' geconcentreerd.
Vr deze verandering had ik nooit duidelijk mijn Zelf
Korte tijd na dit sterven van zijn 'ik', in datzelfde jaar

1896
nota bene nadat hij thuis strafwerk moest maken
omdat hij een les in Engelse grammatica weer eens fout
ervaren, was ik er niet bewust op ingesteld. Ik stelde er
had gemaakt- nam de jongen de beslissing om naar de
geen direct merkbaar belang in, nog veel minder had ik de
heilige berg Arunachala te gaan.
aanleg mij blijvend daarin op te houden.'
Om zijn familieleden niet te verontrusten zei hij dat hij

om twaalf uur voor een natuurkundeles op school moest
Na deze gebeurtenis bezocht de jonge man verschillende
zijn en zijn broer gaf hem vijf roepies mee, schoolgeld
tempels, hoewel hij niets
heilige geschriften afwist, en
dat hij moest betalen. Met drie roepies wist hij per trein
ook niets van begrippen als Brahman, het bovenpersoonlij
en lopend het stadje Tiruvanamalai te bereiken waar een
van
ke, gedaanteloos goddelijke Ene dat als het enig werkelijke
reusachtige tempel ligt. Gedurende lange tijd bleef hij daar
staat achter alle verschijningen. Hij kende het begrip samsa
in een klein hoekje van de tempel zitten, in het volslagen
(de eindeloze kringloop door geboorte en dood) ook niet,
donker en op een plek die nooit werd schoongemaakt en
maar later- vooral door opmerkingen die anderen maakten
wemelde van ongedierte. Hij zou daar een tijd tussen pis
ra
- groeide er kennelijk een soort herkenning in hem van de
sebedden en mieren, bijen, wespen en muskieten hebben
staat waarin hij zich bevond. Over die staat zei hij later: 'Wat
gelegen. Hij sloeg nergens meer acht op. Een priester trok
is er nog mogelijk wanneer men zich heeft voorgesteld, dat
zich het lot van de jongeman aan en na enige tijd werd het
men reeds dood is, meer nog: wanneer men overvallen is
bestaan van deze jonge asceet bekend en begonnen mensen
door de huivering van deze zekerheid? Dan blijft alleen nog
naar hem toe te trekken.
een stille kracht, die tegenover alles stand houdt, in zichzelf
In deze periode zou hij nog geheel vervreemd van zijn
lichtend, steil als een kaarsvlam in onbewogen lucht, een
lichaam zijn geweest, en niet hebben gesproken. Na een
kracht die aan leven en dood de vraag stelt: 'Wie of wat wilt
lange tijd ontdekte zijn verontruste familie dat Venkata
ge treffen? Dit lichaam? Het is dood .... Dit ik?' Zijn schijn
Raman een heilige in Tiruvanamalai zou zijn geworden.
is opgelost. Nle verschrikkingen en bitterheden waartegen
Men gaf hem klaarblijkelijk te eten en soms bedelde hij. In
het schepsel in opstand komt, zijn bij voorbaat reeds ge
deze staat, waarin hij lichamelijk zeer verzwakt was, vond
proefd en afgedaan. Wie doorstaan heeft dat hij door de
zijn moeder hem. Ik citeer Zimmer: 'Hij lag op de rotsen,
84
85
schier niet te herkennen met zijn verwaarloosde lichaam,
Brunton voelt zich zo overweldigd door de uitstraling van
en met slechts een smerige lap om zijn lendenen, doch zij
deze mens, dat hij niets durft te vragen, maar is daar een
herkende haar zoon onmiddellijk en smeekte hem met haar
paar dagen later wel toe in staat. Op een paar vragen krijgt
naar huis te komen, maar hij bleef onbewogen.'
hij geen antwoord, wat hem nogal uit het veld slaat.
Jaren later ging de moeder overigens opnieuw en bleef zij
'Omdat ik niet anders kan en omdat mijn tong nu toch
tot haar dood bij haar zoon. In de volgende jaren ontwik
eenmaal los is, spreek ik hem ten derden male aan en zeg:
kelde zich geleidelijk een gemeenschap rond Sri Ramana,
'De wijze mannen uit het westen, onze geleerden, worden
die nu werd aangesproken met 'Bhagwan' en 'de Maharshi'
om hun knapheid zeer geroemd. Toch hebben ze toegege
(de grote ziener). Duizenden bezochten hem, waaronder
ven dat ze slechts weinig licht kunnen werpen op de waar
velen uit het Westen, onder andere gestimuleerd door een
heid die achter het leven verborgen ligt. Men zegt dat er
beschrijving die de journalist Paul Brunton aan hem wijd
in uw land mannen zijn die kunnen openbaren wat onze
de in zijn boek: In search ofsecret India.
westerse wijzen niet weten. Is dat zo? Kunt u mij helpen
In alle verdere jaren sprak hij weinig, evenmin schreef
klaarheid hieromtrent te krijgen? Of is het zoeken hiernaar
hij, behalve enkele gedichten in Tamil, lofzangen op de berg
al een waan?' Nadat er tien minuten zwijgend voorbijgaan,
Arunachala en enkele door hem in het Tamil geschreven
opent Ramana eindelijk zijn lippen en zegt zacht: 'U zegt
beschouwingen (Philip Renard heeft deze beschouwingen
ik wil weten. Vertel mij eens: Wie is die ik?' Brunton zegr
in uitstekende en begripvolle vertaling recent verzameld.
dat hij de vraag niet begrijpt. Ramana houdt vol. 'Denk
Ze zijn onder de titel 'Ramana Upanishad' bij Servire in
er nog eens over na.' Daarna wijst Brunton op zichzelf en
1999 uitgegeven. Het is een indrukwekkend boek gewor
noemt zijn naam. Ramana zegt: 'En kent u hem?' 'Zolang
den. Er zijn ook een groot aantal gesprekken met bezoekers
ik leef,' antwoordt Brunton. Ramana vraagt: 'Maar dat is
behouden gebleven, waaruit onder meer Arthur Osborne
alleen maar uw lichaam. Ik vraag u nog eens: Wie bent u?'
veel heeft geput: The teachings of Bhagavan Shri Ramana
En hij gaat verder: 'Ken eerst dat ik en dan zult u de waar
Maharshi (Samuel Weiser, New York 1962). De klassieke
heid kennen.'
beschrijving die Paul Brunton in zijn boek van zijn eerste

ontmoeting met Ramana geeft laat ik hier volgen.
'De divan is slechts een paar schreden verwijderd van een
breed, hoog venster in gindse muur. Het licht valt helder
Ramana Maharshi, die zich klaarblijkelijk niet verder in

het Engels kan uitdrukken, wendt zich dan tot een tolk die
het vervolg van zijn antwoord langzaam vertaalt.
'Er is slechts n ding om te doen. Kijk in uzelf. Doe dat
op de Maharshi en ik kan elk detail van zijn gezicht onder
op de juiste wijze en u zult het antwoord op al uw proble
scheiden, want hij zit zo, dat hij strak door het raam kijkt
men vinden.' Als een rechtgeaard maar redelijk intelligent
in de richting vanwaar wij die ochtend gekomen zijn. Hij
journalist blijft Brunton vragen stellen over de wereld, de
beweegt zijn hoofd niet en met de bedoeling zijn aandacht
mogelijkheid van oorlogen en daarop krijgt hij een ant
te trekken en hem te begroeten, terwijl ik de vruchten aan
woord dat praktisch hetzelfde is als wat ik Krishnamurti
bied, begeef ik mij rustig naar het raam, leg de gaven voor
later heb horen geven. Ramana zegt: 'U bent gelijk de we
hem neer en trek me dan een paar passen terug.'
reld. Wat heeft het voor zin te proberen de wereld te begrij-
86
87
pen, zolang u zichzelf niet begrijpt. Zoekers naar waarheid
Ramana. 'Integendeel, men krijgt die bewustwording die
mogen hieraan zelfs niet denken, dat is slechts verspilling
onsterfelijk is en wordt in waarheid wijs, als men bewust
van energie. Vind eerst de waarheid in uzelf; dan bent u
geworden is van zijn ware ik, dat wil zeggen van de eigen
een eind op weg om de waarheid die achter de wereld ligt,
lijke menselijke aard.'
waarvan u deel uitmaakt, te ontdekken.'
In een later antwoord zegt Ramana: 'Als iemand zijn
Na een aantal dagen doet Brunton opnieuw een poging
ware ik voor het eerst leert kennen, komt er iets anders uit
om vragen te stellen en Ramana ertoe re brengen antwoord
zijn diepste wezen tevoorschijn en neemt bezit van hem,
te geven. Uit het fascinerende volgende gesprek citeer ik nog
dat iets is achter de gedachte; het is oneindig, goddelijk,
een paar van Ramans opmerkingen. 'U moet uzelf afvra
eeuwig. Sommige mensen noemen het het koninkrijk der
gen: 'Wie ben ik?' Dit onderzoek zal uiteindelijk tot de ont
hemelen, anderen de ziel, weer anderen Nirwana, en wij
dekking leiden dat er in u iets is dat achter de gedachte ligt.
Hindoes noemen het Bevrijding. Noem het zoals u wilt. Als
Los dit grote probleem op en u zult alle andere problemen
dit gebeurt, dan heeft iemand zichzelf eigenlijk niet verlo
eveneens oplossen. De ware aard van de mensen is geluk.
ren, maar gevonden.' En daarna zegt hij: 'Tenzij en totdat
Brunton houdt vol. 'Wat is toch eigenlijk dat 'ik', waar
iemand zich opmaakt om zijn ware ik te zoeken, zullen twij
over u spreekt? Als het waar is, wat u zegt, dan moet er een
fel en onzekerheid hem zijn leven lang op de voet volgen.
ander 'ik' in de mens zijn.' Ramana geeft dan als antwoord:
De grootste koningen en staatslieden trachten over anderen
'Kan een mens twee persoonlijkheden, twee 'ikken' bezit
te heersen, terwijl ze diep in hun hart weten dat ze zichzelf
ten?' Om dit te begrijpen moet hij eerst zichzelf ontleden.
niet beheersen. Toch beschikt hij over de grootste macht die
Lange tijd is het zijn gewoonte geweest om te denken als
tot zijn diepste innerlijk is doorgedrongen. Er zijn mannen
anderen, en daarom heeft hij zijn 'ik' nooit op de ware
van groot intellect die hun leven lang kennis vergaren; vraag
manier gezien. Hij heeft geen juist beeld van zichzelf; hij
deze mensen of zij het levensmysterie hebben opgelost, of
heeft zichzelf te lang vereenzelvigd met het lichaam en de
zij zichzelf overwonnen hebben en zij zullen in schaamte
hersenen. Daarom raad ik u aan uw onderzoek te begin
hun hoofd buigen. War geeft het of men alles kent en nier
nen met de vraag: 'Wie ben ik?' De eerste en voornaam
zichzelf. Mensen mijden dit onderzoek naar het ware ik en
ste, de essentile gedachte in het brein van ieder mens is
wat is meer waard onderzocht te worden?'
de gedachte 'ik'. Pas als deze gedachte geboren is, kunnen

andere gedachten zich ontwikkelen. Als het eerste persoon
Ramana wekte mensen dus op om direct naar binnen te
lijke voornaamwoord 'ik' in de gedachten is gekomen, ver
gaan en te zien waar mind als her geheel van concepten,
schijnt het tweede persoonlijke voornaamwoord 'gij'. Als
- en met de ik-gedachte als kernconcept - zijn oorsprong
in de geest de ik-draad naar zijn oorsprong zou kunnen
heeft. De Bron is er altijd (Ramana duidt dit aan met het
volgen, zult u ontdekken dat hij als eerste verschijnt en als
woord Zelf), het pure ongedifferentieerde Absolute Zijn.
laatste verdwijnt.'
'Wat blijft er dan?,' vraagt Brunton, 'Wordt men dan
geheel onbewust of idioot?' 'Geen van tween,' antwoordt
88
Het voorafgaande is voldoende informatie over Ramana.

Her is deze mens die Jung had kunnen ontmoeten.
89
Nu kunnen we het nawoord dat Jung schreef opnieuw vol
doen ontstaan die her gevoel, haast de zekerheid, met zich
gen. Dat nawoord imponeert meer en meer als n lange
mee brengt: Ik weet veel. Dat is het sluipende gevaar van
rationalisatie van Jungs weerstand die aanleiding gaf tot de
verzamelde kennis, verzamelde geloofsovertuigingen. In
weigering om Ramana te ontmoeten. Zo schrijft hij: 'Als ik
dat opzicht lijken Laing-die ook zeer veel las-en Jung op
nog eens een keer naar India zou gaan om het verzuim in te
elkaar, ook al toont Laing meer inzicht in het feit dat hij
halen, zou ik waarschijnlijk weer hetzelfde ervaren: ik zou
uiteindelijk helemaal niets weet. Mijn indruk is dat Laing
mij er niet toe kunnen brengen, ondanks de uniekheid en
'roekelozer' is en op vele momenten van zijn leven ook echt
onnavolgbaarheid van deze ongetwijfeld belangrijke mens,
heeft willen ervaren teneinde zo tot een werkelijk realisatie
hem persoonlijk te ontmoeten.'
weten te komen.
In de volgende zin zegt Jung: 'Ik twijfel namelijk aan
Jung brengt, wonderlijk genoeg, nog wel een bezoek
zijn uniekheid: hij is een type dat altijd was en altijd zal
aan een discipel van Ramana. Hij is dan enkele kilometers
zijn. Daarom was het ook niet nodig hem te bezoeken. Ik
van Ramana verwijderd. Over deze discipel, een eenvoudig
heb hem in India overal gezien, in de afbeeldingen van Ra
man, zegt hij: 'Mijn man was- God zij dank- slechts een
makrishna, in diens volgelingen, in boeddhistische monni
kleine heilige.' Opvallend is het veelvuldig gebruik maken
ken, in ontelbare andere gestalten van her India van alledag
van het woord 'heiligheid'. Een authentieke Zelf-gereali
en in de woorden van wijsheid die het sous-entendtt van het
seerde is zeker niet 'heilig'. Het verschil russen een Sage en

een Saint is hemelsbreed. Weet Jung dat niet? Een wijze
Indiase zielenleven zijn.'

Dit is volslagen onzin. Ramana was, zoals iedere Zelf
'ziet' het psychosomatische organisme gewoon lopen en
gerealiseerde, uniek. Hij was zeer uitzonderlijk in zijn ma
dat geprogrammeerde organisme behoudt in principe al
nifestatie en Jung moet dat hebben geweten.
zijn kenmerken. Maar ... de Zelfgerealiseerde is dat psycho
Het is alsof hij zegt: 'Ik heb veel geschriften en stand
somatische organisme niet meer.
beelden van Boeddha gezien en daarom is het voor mij nu
Jungs angst en weerstand worden steeds duidelijker als
niet meer nodig een levende Boeddha, een levende Ont
hij de mogelijke ontmoeting met de Ontwaakte - Jung

blijft her 'Heiligheid' noemen - als 'pijnlijk' omschrijft.
waakte te bezoeken.'
Om het dan nog erger te maken schrijft hij: 'Om de wijs
Hij zegt in dat verband, haast minachtend: 'De uitsluitend
heid van India te leren kennen, is het voldoende om een
Wijze en uitsluitend Heilige interesseert me namelijk on
Oepanishad te lezen of een paar gesprekken van Boeddha.'
geveer evenveel als een zeldzaam brontosaurusskelet, dat
De wijsheid van India? Wat zou dat zijn? Het is een

abstractie. Het bestaat helemaal niet.
me echter niet tot tranen toe roert.' Deze laatste woorden

zeggen veel. Jung zegt hier: ik wil gewoon her risico niet
Werkelijke wijsheid kan niet geput worden uit een of
lopen diep ontroerd te raken, reddeloos verloren te gaan in
ander geschrift. Het vergaren van intellectuele kennis kan
een levende ontmoeting. Dat is het punt waarom het gaat
geen wijsheid teweegbrengen. Wat opgetaste kennis, de
en dat is de angst.
steeds groeiende verzameling van concepten teweegbrengt
Naar aanleiding van deze uitspraak van Jung herinner ik
is dar her bij een mens een autohypnotische toestand kan
me een verhaal dat de Nederlandse arts Rama Polderman
90
91
mij eens vertelde. Hij ging wl naar Ramana in Zuid-In

dia, vele jaren na de gebeurtenissen waar Jung over schrijft.
Zijn ervaring verwoordde hij als volgt: 'Ik ging met een
hoofd vol vragen. Toen ik daar zat verdwenen al die vragen.
Hem te zien, de stilte rondom hem en zijn glimlach - het
bracht alles een grote innerlijke stilte bij mij teweeg. Op
een bepaald moment zag ik dat mijn overhemd nat werd.
Ik dacht: verrek, het dak lekt! Maar het waren mijn eigen
tranen van omroering.' (Ook de mysticus Wolter Keers be
zocht Ramana en zei eens over hem: 'Zijn glimlach deed
een engel verbleken.')
Nog een laatste zin uit Jungs nawoord, bij het boek van
Zimmer.
'Alleen-maar-wijsheid en alleen-maar-heiligheid presen
teren zich, naar ik vrees, het beste in de literatuur(!). Lao
Tze is voortreffelijk als je zijn Tao Te King leest, maar Lao
Tze die met zijn danseres op de westelijke berghelling een
levensavond geniet is al wat minder stichtend en met het

verwaarloosde lichaam van de alleen-maar-heilige kan men
zich om voor de hand liggende redenen helemaal niet ver
zoenen.' (Ramana Maharshi lag vaak op een rustbed, alleen
gekleed in een lendendoek.)
Om het nog dwazer te maken: 'Ramans gedachten zijn
mooi om te lezen.'
Het vooruitzicht van mogelijke pijn en ontroering die
Jung kennelijk beangstigden in relatie tot een ontmoecing
met de levende Ramana moet te maken hebben met de mo
gelijkheid van het geheel of gedeeltelijk ineenstorren van het
opgebouwde ego, gestut door de fundamenten van beroemd
heid, maatschappelijk prestige en de grote hoeveelheid ken
nis die Jung zich in de loop der jaren had verworven. Dat
ego had als een kaarrenhuis in elkaar kunnen zakken.
Zijn latere beschouwingen geven aan dat Jung heel goed
wist hoe radicaal Ramana in zijn uitspraken was ten op92
zichte van de vraag of het 'ik' zich geheel en al kan oplossen

in de oceaan van het 'Zelf ' (of non-duaal Bewustzijn).
Jung twijfelt eraan of het 'ik' van Ramana werkelijk z
vergaand door het Zelf was geabsorbeerd. Hij stelt: 'Mis
schien streefde h.ij er wel ernstig en levenslang naar.' Hoe
kun je, vraagt hij zich later af, het zonder persoonlijk ik
bestaan stellen? Hoe kun je dan functioneren? Er zit daar
toch op z'n minst een lichaam. 'Anders,' zo zegt hij, 'was er
niet eens een Sr i Ramana geweest.' Was Jung er niet van op
de hoogte dat er bij Zelf-realisatie- naast het stoppen van
alle streven- een verregaande om-vereenzelviging met het
lichaam plaatsvindt? Hoe kon Ramana jarenlang in voch
tige grotten zitten, als hij niet, althans gedurende die tijd,
alle lichaarns-bewustzijn verloren had?
Het blijft trouwens een raadsel hoe dat lichaam alles
heeft kunnen overleven.
Jung maakt in zijn beschouwing toch zwenkingen. Ver
zinken in het Zelf (dat gelijk staat aan 'God'!) is, zo zegt hij,
'voor de Europeanen schokkend en het ligt verder buiten
de competentie van de psycholoog.' Deze laatste observa
tie is zeker juist. Begripscategorien kunnen dit nooit vat
ten. Maar als hij dan weer over 'een typisch oosters inzicht'
spreekt, slaat hij de plank volledig mis. Deze opmerking valt
ook niet in overeenstemming te brengen met Jungs kennis
van de westerse, christelijke mystici, waaronder Eckehart.
De situatie waarin Jung zich bevond zou iedere psycho
loog die zich 'wetenschappelijk' noemt, doen watertanden.
Er bestond twijfel- ht wetenschappelijke ingredint- en
er was de mogelijkheid Ramana vele vragen te stellen, hem
te observeren, en ook te luisteren naar de antwoorden op
vragen die andere bezoekers aan hem stelden, gesprekken
te voeren met hen die reeds vele jaren in Ramans onmid
dellijke omgeving vertoefden. Wat een mogelijkheid lag
hier van gedegen 'veldwerk'.
93
Jung geeft er de voorkeur aan 'een Oepanishad' in zijn

studeerkamer in Zrich te analyseren en verder te spreken
over 'de wijsheid van India'. (Al het bovenstaande over
Ramana Maharshi en Carl Gustav Jung vormde, in meer
uitgebreide vorm, een laatste hoofdstuk in het boek 'Bhag
wan, Krishnamurti-Jung' dat in 1984 bij Ankh-Hermes
verscheen. Het boek werd later ook in Duitse vertaling met
als titel: 'Bhagwan, Krishnamurti, Jung und die Psychothe
rapie' (Synthesis Verlag, Essen, 1983) en Franse vertaling:
'Krishnamurti, Rajneesh, C.G. Jung' (Le Voyage Interieur,
Paris, 1992) gepubliceerd.)
dat is metanoia! De betekenis van dat woord zou dan 'zwaar

tepuntverlegging', of zoals eerder gezegd 'verandering van
perspectief' zijn. Vreemd genoeg kan zelfs dat niet de juiste
betekenis zijn want deze beschrijving behoudt de vage sug
gestie dat er iets ontstaat wat er tevoren niet was, hoewel
het beeld van de Gestalt-verandering dit misversrand wel
ongedaan maakt. De realisatie dat ik niet het denken ben
maar 'Dat', waar her denken, voelen, de zinruiglijke waar
nemingen, en ook de lichamelijke gewaarwordingen zich
in afspelen, is niet iets wat ontstaat. Het wordt niet gemaakt

door een of andere uitwendige oorzaak. Het is a-causaal.
Het is altijd al het geval. Het is de Gestalt die wij zijn ver
Het belangrijkste werd in de voorafgaande beschouwing

nog niet genoemd en kan, dit keer vanuit eigen ervaring,
met zekerheid worden gesteld. Het is uiteindelijk het den
ken wat Jung verleidt om vooral niet te gaan. Het denken
zegt, waarschuwend: 'Doe dit vooral niet.' Het is alsof het
denken zegt: s je dit doet betekent dat zeker het einde
van mijn heerschappij. Tot nu toe was 'Ik denk dus ik ben'
de waarheid.
Er dreigt het gevaar van de realisatie dat deze uitspraak
wordt herkend als een leugen. Deze realisatie komt dan
niet voort uit het denken. Het springt naar voren bij de
plotselinge realisatie van een andere Gestalt, de realisatie
dat het denken zich afspeelt in iets anders. Het speelt zich af
in wat een mens ten diepste is. Bewustzijn. Het denken valt
bij deze realisatie van zijn troon en... kan niet meer op die
troon terugkomen.
De Gestalcverandering is permanent.
Men ziet een zwarte vaas. Dan ziet men plotseling twee
witte gezichten die elkaar in profiel aankijken. Z is er de
ene Gestalt, z de andere. Als ik alleen nog maar de twee
witte gezichten kan zien, ook al weet ik dat die zwarte vaas
er ook is, dan is dat een permanente Gestaltverandering. En
94
geten, die overdekt is - en daarmee in diepe slaap - en

gewekt kan worden.
Het is rond dit punt dat de ontmoeting met een levende
Zelf-gerealiseerde van zo'n cruciale betekenis kan zijn. In
de ogen kijken van Ramana, het ervaren van de stilte, de
uitstraling en glimlach- veel meer nog dan de inhoud van
de antwoorden die hij geeft op vele vragen- kan voor som
migen precies de duw zijn om zich in n klap de 'vergeten'
Gestalt te herinneren. Wat is die duw? Het is het plotseling
knappen van de bundel vereenzelvigingen met het psycho
somatische organisme, waaronder de vereenzelviging met
het lichaam, wat aanleiding geeft rot het 'ik-ben-dit-li
chaam' concept. Ook de vereenzelviging met het denken,
voelen en verlangen, met herinneringen en opgetaste kennis
en ervaring. Ook die vereenzelviging kan plotseling verbro
ken worden. Kortom, vereenzelviging met alles wat vorm
heeft en naam. En wat blijft er dan? Alleen het Zien van
dit alles als het Bewustzijn dat men is. Dat is niet alleen een
formidabele 'ervaring'. Het is de onmiddellijke, tijdloze me
tanoia-ter-plekke. Het is de plotselinge openbaring van het

verticale in wat altijd horizontaal was. De horizontale lijn
is het denken (innerlijke psychologische tijd, groei, doel95
stelling, hoop), de verticale lijn is de realisatie van tijdloos
literatuur en telkens weer klinkt het thema van een, door
bewustzijn die de horizontale lijn van de tijd penetreert.
velen onbegrepen en miskend, genie. Maar over 'het spiri
Jung had deze metanoia, althans de mogelijkheid van deze
tuele' vond ik toch heel weinig.
realisatie, zeker kunnen ervaren.

Wat Ronald Laing betreft, het lijkt erop dat zijn zoek
tocht naar Waarheid niet van de grond kwam. Mijn con
De naam Jiddhu Krishnamurti, in Engeland ook toen

zeer bekend, komt tot mijn verbazing in het uitgebreide
naamsregister van dit boek niet voor.
clusie, hoewel voorlopig en speculatief, is dat hij moest
Wat blijft is, waar het Laing betreft, het beeld van een
vastlopen in verwarring, alcohol, de zorg voor tien kinde
creatief denker en schrijver. Een mens met grote empathi
ren, geldgebrek, de hetze van journalisten, die hem eens
sche vermogens die met dit invoelende vermogen een brug
de hemel in hadden geschreven en later tot de grond roe
sloeg tussen de belevingswereld van 'de krankzinnige' en
hebben afgebroken, en de vijandigheid van her medisch
'de normale' en die in zijn psychotherapeutische werk be
psychiatrische establishment.
wees dat er vloeiende overgangen zijn. Een mens die, net

als Harry Srack Sullivan, kon zeggen: 'W are all much more
Een boek met de titel: Mad to be normal, conversations with
simply human than otherwise.'
R.D. Laing, samengesteld uit vele uren bandopnamen van
Wat Jung betreft, het is bij hem waar het echte mystiek
gesprekken die Bob Mullan met Laing tijdens de laatste
betreft, gebleven bij intellect en ego. Daarom is het begrij
jaren van zijn leven voerde, is nog rijk aan informatie. Het
pelijk dat de mystica Bernadette Robens de bijdragen die
bevat veel gegevens over Laings uiterst traumatische, haast
Jung heeft gegeven, hoe bewonderenswaardig ook, heeft
gruwelijke jeugd, zijn opgroeien als enig kind in Glasgow,
gekarakteriseerd als 'alleen maar verwarrend'. Aandacht
zijn tomeloze ambitie -
hij had inderdaad Nobelprijswin
werd geschonken aan Jungs voorwoord
bij het boek van
naar willen worden - commentaren op de vele filosofen
zijn vriend Heinrich Zimmer. Kort na Jungs terugkeer uit
die hij al vanaf vroege leeftijd bestudeerde, vermelding van
India geschreven, bevat het alle elementen van, overigens
gesprekken met Sartre die met hem, zoals hij trots zegt,
begrijpelijke, weerstand en angst. Juist dar maakt het zo
sprak 'op voet van gelijkheid', de beschrijving van zijn op
boeiend. Het voorwoord is een verwarde vorm van dank
leiding, eerst in de neurologie en later zijn psychoanalyti
betuiging aan Zimmer, die hem een liefdevolle suggestie
sche opleiding in de Tavistock kliniek in Londen. Ook zijn
gaf. Een suggestie die voor Jung de mogelijkheid opende
er vele beschouwingen over de roemruchte jaren van het
om de belangrijkste ervaring in een mensenleven deelach
experiment 'Kingsley Hall' in Londen, waar zogenaamde
tig te worden. Maar hoe kun je, met zo'n maarschappelijke
'schizofrenen' hun innerlijke reis konden volvoeren maar
status, met zoveel verzamelde roem, deze weg nog bewan
wat uiteindelijk door gebrek aan geld en steun, eindigde
delen? Ook Ronald Laing ging gebukt onder zijn roem.
in chaos en verwarring. Tijdens de gesprekken noemt hij
Van zijn boek 7he politics of experience werden alleen al in
de namen van eindeloze rijen collegae psychiaters en psy
de Verenigde Staten zes miljoen exemplaren verkocht. Hij
chologen die hij leerde kennen en op wie hij commentaar
overleed 23 augustus 1989, aan een hartaanval, na een par
geeft. Ook etaleert hij een verbluffende kennis van de vak-
tijtje tennis. Toen zijn gastheer zich bezorgd over hem heen
96
97
boog en vroeg of hij geen dokter nodig had, zou Laing

gezegd hebben: 'Doctor? Whatfucking doctor?'
Het antwoord op de levensvragen is te zien wie

ze heeft.
Ramana Maharshi
98
99
Hoofdstuk 3
Over metanoia en psychotherapie
A Ivorens het thema psychotherapie - en de vraag of

.f"l..p sychotherapie enige relatie heeft met metanoia - te
introduceren, eerst nog enkele opmerkingen overJung en
het verhaal van het vermijden van de ontmoeting met de

levende Ramana. Afgezien van de onmiskenbare arrogan
tie en de angst die Jung toont is n aspect nog niet be
licht. Ramana Maharshi en zijn specifieke 'ontwikkeling'
was zeer uitzonderlijk. Hij was in sommige opzichten een
biologica! freak en
als zodanig een 'slecht' model voor de
westerse mens, genteresseerd in Zelf-realisatie. In dat op

zicht hadJung gelijk. Als Venkata Raman in Drenthe zou
zijn aangetroffen, in vervuilde staat, liggend onder een hu
nebed en soms bedelend om voedsel, zou hij snel in een
psychiatrisch ziekenhuis zijn beland. Binnen de cultuur
van India ligt dat geheel anders. Daar is zelfs zo'n uitzon
derlijke manifestatie mogelijk en zo kon Ramana later uit
groeien tot de schoonheid die hij was. Maar zijn gang, na
de ego-sterfervaring, blijft toch uiterst ongewoon en kan
niet model staan voor de westerse mens die vandaag gecon
fronteerd kan worden met manifestaties van Zelf-realisatie
101
of 'de Ontwaakte staat'. Zij zijn nu beduidend 'gewoner'

en wijken duidelijk af van de ontwikkeling die eens voerde
tot de manifestatie Ramana Maharshi. Het is niet onmo
gelijk dat Jung, die Ramana's ontwikkeling in detail moet
hebben vernomen van zijn vriend Zimmer, al van tevoren
geschrokken was en misschien van mening was dat dit her
nige model was van war Zelf-realisatie wordt genoemd.
Wij zullen later vele voorbeelden regenkomen van mensen,
nu vooral in her westen, die het leven van alledag op hoogst
efficinte wijze leven, zonder een zweem van 'Heiligheid'
en die zich aan de buitenkant in niets onderscheiden van
'gewone' mensen en ook niets verraden van de grote in
nerlijke omwenteling die zich bij hen wel degelijk heeft
voltrokken.
het diep verborgene en ontkende - wat er in volhardt, op

welke wijze dan ook, uiteindelijk toch zijn verhaal te vertel
len- in het zonlicht van bewustzijn te heffen.
Dit geeft aanleiding tot de vraag hoe een psychotherapeut
die veel informatie heeft verzameld, met name over 'meta
noi en ook ervaringen heeft doorgemaakt, alle vrucht van
een jarenlange betrokkenheid met dit 'onderwerp', dit alles
kan integreren in zijn psychotherapeutische werkzaamheid.
Het is een vraag die soms door mijn clinten wordt gesteld.
Het antwoord is eenvoudig. Men blijft psychotherapeut
in ont-dekkende zin, maar mijn ervaring is wel dat ik bij
sommige clinten spontaan over dit onderwerp, in dit boek
aangeduid met het woord 'metanoia', begin te spreken. Het
Nu kunnen we ons eerst wenden tot de psychotherapie. Als

het woord psychotherapie wordt gebruike, meestal gecom
bineerd met de woorden 'intensief' en 'ont-dekkend', dan
berekent dat woord, althans in deze tekst geen verwijzing
naar gedragstherapie of andere vormen van gedragsmodi
ficatie die vaak als 'efficint', 'kortdurend' en 'wetenschap
pelijk bewezen' worden aangeprezen. Mijn uitgangspunt is
nooit geweest dat de mens als een soort robot een repara
tie kan ondergaan die kan leiden tot 'functieherstel'. Deze
smalle definitie van medisch en 'reparerend' handelen- in
clusief verdoving door chemische middelen- werd al vroeg
door mij verworpen. Ik gaf de voorkeur aan individuele en
partner-relatietherapie als een intens bewust-makend pro
ces, hoewel het altijd van de clint afhangt hoe diep men in
de bewust-makende ontmoeting met de interpersoonlijke
psychotherapeut wenst te gaan.
Mijn voorkeur, mede uitdrukking van mijn psychoana
lytische vorming, is altijd geweest om clinten te betrek
is een intutief proces.

Bij zo'n gelegenheid registreer ik een grote, soms harts
tochtelijke, belangstelling die enkele van mijn clinten ro
_nen. Het blijft overigens riskant. Bij sommigen bestaat zo'n
krachtige programmering, dat als deze onverwacht de kop
opsteekt, zij de getoonde belangstelling kan doen uitdoven
en zelfs het einde van de psychotherapeutische samenwer
king zou kunnen betekenen.
Een voorbeeld.
Ik ontmoette tijdens een partner-relatietherapie een man
die vanaf zijn vroegste jeugd door een autoritaire vader ge
dwongen werd naar de kerk te gaan. Later werd hij lid van
de Kerkenraad en vond hij zijn plaats in een progressievete
variant van een gereformeerd kerkgenootschap. Plotseling
begon hij tijdens een zitting over 'valse profeten' en 'wol
ven in schaapskleren' te spreken en liet hij mij weten onder
geen voorwaarde deze 'valse profeten' te willen volgen of
ontmoeten. 'Jezus', zo zei hij, 'was de eniggeboren zoon
ken in een ont-dekkend, bloot-leggend proces, teneinde
van God.' Voor Boeddha kon ook een plaatsje worden in-
102
103
geruimd maar daar moest het wel bij blijven. Toch was er
zijn grote belangstelling, die mij vaak had verleid met hem
te spreken over wat echte mystici, Ontwaakten, zij die de
Bron (of Absoluut Bewustzijn) hebben gerealiseerd (Osho
Rajneesh, Jiddhu Krishnamuni, Ramana Maharshi, Nisar
gadatta Maharaj, Krishna Menon, Alexander Smit, Tony
Parsons, om slechts enkele te noemen) te zeggen hebben.
Ineens leek zijn belangstelling geheel verdwenen. Alsof een
diepe programmering hem in onze gesprekken een defini
tief halt toeriep. Door zijn dictatoriale vader gedwongen
naar de kerk te gaan - er was geen ontsnappen mogelijk
- beleefde mijn clint de bewogenheid waarmee ik sprak
plotseling alsof ik een 'valse profeet' was die hem dit keer
weer een andere 'kerk' of'geloofsrichting', nota bene geleid
door 'wolven in schaapskleren', wilde opdringen. Hij had
enige rust gevonden in een samenstel van geloofsovenui
gingen, samen met zijn vrouw, en de laatste reageerde zelfs
met enige ontreddering toen ze bij herhaling merkte dat
ik, naast de psychotherapeutische verheldering van hun
relatie, bij haar man ook een onvrede teweegbracht door
hem zo nu en dan te confronteren met een geheel andere
visie. 'Ja, maar,' riep de echtgenote tijdens een zitting eens
uit: 'Daar komen we niet voor!' Dat was heel begrijpelijk
want haar verlangen was vooral om een diepere gevoelsver
binding met haar zeer gesloten man te vinden. Een com
plicerende factor, zo bleek later, was dat de vader van haar
man, naast zijn dreigend-autoritaire invloed, ook vaandu
rend denigrerende kritiek op zijn zoon had doen neerda
len. Mijn, zo nu en dan gegeven, beschouwingen over de
mystieke definitie van het religieuze versus de geloofs- (en
daarmee conceptuele) definitie- want daar komt alles toch
op neer -werd door mijn clint daarom mede ervaren als
kleinerende kritiek ten aanzien van de geloefszekerheden
die hij zich had verworven en de status binnen zijn kerkge104
nootschap waaraan hij zin en voldoening ontleende. Toch

was het opvallend dat toen deze vader-zoonrelatie, zoals
deze gevoelsmatig in onze ontmoeting terugkeerde, werd
verhelderd, er opnieuw enige ruimte ontstond voor de op
rechte belangstelling van een intelligent mens. Vooral dat
laatste had me getroffen. Hij begon over het onderwerp te
lezen en dit gaf in ieder geval aanleiding tot het begin van
een verbreding en verdieping van zijn visie waar hij naar
had verlangd. Het was zijn verlangen als oprecht 'God
zoeker' waar ik op had gereageerd. Toch blijft een dieper
ingaan op existentile vragen riskant omdat het antwoord
dit keer zeker niet op het gebied van 'filosofie' kan worden
gevonden en evenmin in het presenteren van een andere
vorm van ideologie en dus 'geloof '.
Wat mij de afgelopen jaren telkens weer getroffen heeft, is
het feit hoe diep deze geloofs-, of conceptuele definitie van
het religieuze zit. Het is heel oud. Veel mensen zien absoluut
geen alternatief. Ze menen dat ook ik Q.F.) gevangen ben,
dit keer in een ander en een nieuw 'geloof'. Dat is ze met
geen mogelijkheid uit het hoofd te praten. En toch, als de
leerling aan de zenmeester de vraag stelt: 'Wat is Waarheid?',
dan buigt de meester de vraag onmiddellijk om en vraagt:
'Wie en wat ben jij?' En dat opent de deur naar een alterna
tief dat met geloof uiteindelijk niets te maken heeft.
Het spreekt vanzelf dat het proces van intensieve psycho
therapie zijn vertrekpunt heeft in de aanname dat er een
'persoon' is die dan interpersoonlijke relaties tracht op te
bouwen en verdiepen. Dat heeft niets met het radicale
Ontwaken of Bevrijding te maken waar mystici over spre
ken. Integendeel. Het psychotherapeutische proces beves
tigt alleen maar de aanname dat er een afgescheiden subject
entiteit als een feit is, een persoons-entiteit die zowel door
105
erfelijke factoren als door jeugdconditionering veel lijden
Psychotherapie houdt zich altijd bezig met verschijnselen,
kan veroorzaken. Interpersoonlijke relaties komen of niet
zoals denken, voelen, verlangen en herinneringsbeelden.
tot stand - de totale en defensieve terugtrekking en ver
Het houdt zich dus bezig met de 'persoon' en zijn psycho
schansing van de mens die 'schizofreen' genoemd wordt, is
logische wederwaardigheden. Het houdt zich bezig met
een dramatisch voorbeeld van dit totale isolement - of
ze
de programmering of conditionering van een mens in een
zijn uitermate breekbaar en garanderen nauwelijks enige
bepaalde cultuur en in de context van het gezin waar de
bevrediging in het intermenselijke contact.
persoonsontwikkeling heeft plaatsgevonden.

Het woord 'metanoi verwijst echter naar de volle rea
Er zijn natuurlijk meer argumenten waarom psychothera
lisatie van het schijnsel, nu als achtergrond van alle verschijn
pie niets met Ontwaken te maken heeft. Zoals Steven Har
selen. Die achtergrond is als een gigantisch filmdoek waar
rison het nog eens zegt: 'De opvattingen over verlichting,
op alle beelden verschijnen. Dat filmdoek, door Robert
spiritualiteit, psychologie en therapie-alle procesgeorin
Adams 'screen' genoemd, is de Werkelijkheid als getuigend
teerde benaderingen -zijn problematisch, omdat ze zich in
verschijnsel.
De sprong naar de realisatie van 'het schijnsel', Be
de tijd bewegen'.
Ze nemen ons altijd mee, weg van de plek waar we ons
wustzijn (in zijn voleinding Absoluut Bewustzijn genoemd)
bevinden, naar een potentile toekomst die we verlichting
komt niet tot stand en wordt naar mijn overtuiging ook
of oplossing noemen (Steven Harrison: 'Zoek geen ant
niet bevorderd of gestimuleerd door het proces van inten
woord', Samsara, 2002.)
sieve psychotherapie. Het filmdoek als getuigend verschijn

sel is altijd al het geval. Het is nu het geval als u, lezer, deze
Toch is er een beschouwing die weliswaar alleen betrekking
woorden als verschijnselen leest of ziet. Dat we ons dat to
heeft op het psychotherapeutische proces, maar die wel een
taal niet realiseren komt door de snelle opeenvolging van
aanknopingspunt biedt om wat Ontwaakten ons zeggen
verschijningsvormen die ons fascineren, ons voortdurend
wellicht beter te kunnen begrijpen. Het is de interpersoon
meeslepen en waarin wij ons gewoonlijk totaal involveren.
lijke visie van Harry Stack Sullivan.
Waarom dan toch over psychotherapie gesproken in een

boek dat in essentie over metanoia gaat?
Alvorens deze zijweg in te slaan moet ik de lezer bij voorbaat

vragen zijn 'auto' - misschien wel met een zekere opluch
Waarom in dit hoofdstuk een hoofdweg verlaten en

-ogenschijnlijk- eerst een zijweg inslaan?
ting-niet op deze zijweg te parkeren. Dit boek gaat beslist
Omdat, nogmaals gezegd, de visie van Sullivan in zijn
niet over 'spirituele' of'transpersoonlijke' psychotherapie en
uiteindelijke vorm in ieder geval een raakpunt heeft met de
psychologie! Op dit gebied bestaat een uitgebreide lireratuur
visie der Ontwaakten.
maar ik acht deze bijdragen, die in feite suggereren een brug
Eerst dus nu een inleiding tot Sullivan's visie en ook
te kunnen slaan russen het psychotherapeutische proces
enige voorbeelden uit het werk van de interpersoonlijke
enerzijds en het kernthema (metanoia) van dit boek ander
psychotherapeut.
zijds, een vorm van corruptie en een bron van verwarring.

106
107
In het navolgende wordt gebruik gemaakt van overzich
van deze psychiatrie- we kunnen nu net zo goed zeggen
ten die zowel door Chapman, Barton Evans als door Swick
psychotherapie - altijd interpersoonlijk. A1 dat interper
Perry werden gegeven over het leven en het werk van Sul
soonlijke zijn observeerbare feiten. Ten aanzien van de es
livan.
sentie van het proces van interpersoonlijke psychotherapie,
Vooral Evans' boek: Harry Stack Sul/ivan, Interpersonaf
waarin dus de psychotherapeut deelneemt aan een inter
theory and psychotherapy, biedt een gedegen overzicht van
persoonlijke relatie, staat n begrip centraal en het wordt
het werk van een man die mijns inziens nog altijd qua be
weinig genoemd. Het is het begrip 'parataxische verteke
tekenis wordt onderschat. Toen ik deze boeken recentelijk
ning' (parataxic distortion). Sultivan ontleende dit begrip
opnieuw bestudeerde, was dat een feest van herkenning en
aan een onbekend gebleven man, Thomas V. Moore. Deze
ik realiseerde mij toen hoe diepgaand Stack Sullivan mijn
laatste gebruikte dit concept in zijn geschriften al in 1921.
werk als psychotherapeut heeft benvloed. Trouwens ook
Moore verliet zelf de psychiatrie in 1924 om in te treden
Frieda Fromm-Reichmann, die veel contact had met Sui
in een benedictijnenorde en stierf toen hij 91 jaar oud was
livan toen de laatste enkele jaren werkzaam was in Chest
in een klooster in het noorden van Spanje. Sullivan heeft
nut Lodge. (De begaafde psychoanalytisch georinteerde
angstvallig nauwkeurig zijn verplichting aan deze Thomas
Fromm-Reichmann woonde 22 jaar op het terrein van
Moore in zijn werk vermeld. Wat is een parataxische ver
Chestnut Lodge en is daar april 1957 overleden.) Ik heb
tekening? Ze doet zich voor als een individu een ander
noch Sullivan, noch Fromm-Reichmann persoonlijk ont
behandelt alsof de laatste iemand anders is, gewoonlijk
moet, maar hun geest en visie waarden in Washington DC
iemand uit het verleden van het individu, een mens met
- en naruurlijk ook in Chestnut Lodge - rond en heeft
wie hij in de jeugd nauwe omgang had en die veel voor
velen diepgaand benvloed.
hem betekende. In welke zin dan ook. Kortom, emotio
De psychotherapeur is voor Sullivan een participerende
en de moeder, naast andere emotioneel belangrijke figu
neel betekenisvolle volwassenen en dat zijn vooral de vader

observeerder. Hij heeft vele inzichten omtrent interper
ren uit de kindertijd. Suilivan heeft aan dit concept van de
soonlijke relaties verworven, relaties waarin hijzelf dus
parataxische vertekening een grote uitbreiding gegeven. In
actief participeert. Hij observeert nauwlettend wat er zich
engere zin lijkt het concept sterk op Freuds beschrijving
tussen hem en zijn clint afspeelt. Natuurlijk benvloedt
van 'overdracht', hoewel de basis van deze overdracht- in
hij deze relatie ook door de manier waarop hij eraan deel
de vorm van het Oedipus-complex- door Sultivan van de
neemt. In het algemeen was dit de definitie die Suilivan
hand werd gewezen. Hij wees ook latere theoretische be
aan de psychiatrie had willen geven, ook al is deze defi
schouwingen van Freud en zijn directe navolgers, vooral
nitie nu, zo lijkt het, door deze psychiatrie definitief ver
de speculatieve beschouwingen rond instincten, van de
worpen. Sultivan beschouwde de psychiatrie als 'een studie
hand. Sullivan had, evenals Laing, een uiterst traumatische
van interpersoonlijke relaties' en 'als het gebruikmaken van
en eenzame jeugd. Hij wist uit eigen ervaring maar al te
dergelijke relaties om interpersoonlijke emotionele stoor
goed wat ouders in hun totale onbewustheid hun kinde
nissen nader te verhelderen'. Voor hem waren de gegevens
ren kunnen en ook moeten aandoen. Sullivans vermogen
108
109
om psychisch diep verwonde mensen in te voelen en om
van parataxische vertekening in het latere interpersoonlijk
verbroken communicatie weer op gang te brengen, was in
contact. Soms zijn deze vertekeningen onopvallend. We
drukwekkend. (Ook Ronald Laing had dat vermogen in
kijken er overheen. Maar een parataxische vertekening kan
hoge mate.) Zo gebruikte Suilivan het concept parataxi
ook een groot probleem worden. Dat iemand uit een voor
sche vertekening teneinde een interpersoonlijke situatie
gaande periode van zijn leven, meestal zijn kindertijd, veel
te beschrijven waarbij, zoals eerder gezegd, 'de clint een
met zich meedraagt wat hem in zijn huidige leven veel hin
ander mens ongewild waarneemt en behandelt alsof die an
der kan bezorgen, is duidelijk. Zo treedt in iedere tweeper
dere persoon gelijk is aan een betekenisvolle relatie uit het
soonsrelatie vaak een andere, denkbeeldige, figuur uit het
verleden.' Dit betekent een constant 'verkeerd toepassen'
verleden binnen. Men is zich daar niet van bewust. Iemand
van vroegere problematische ervaringen en wel op de hui
die een bijzonder vijandige relatie heeft gehad met zijn on
dige intermenselijke situatie. Het is opvallend dat Suilivan
derdrukkende dictatoriale vader is er zich absoluut niet van
in de uitbreiding van het concept tot de conclusie komt
bewust dat zijn voortdurende strijd met zijn oudere werk
dat:
gever met deze ervaring uit zijn kindertijd verband houdr.
'Werkelijk verbazingwekkende misverstanden en onjuiste

opvattingen infeite het kenmerk zijn van alle menselijke rela
ties'. Zoals wel eens is gezegd: 'The most commonform ofhu
man understanding is misunderstanding'. Dit betekent dat
de menselijke toestand altijd gekenmerkt wordt door gegene
raliseerde parataxische vertekeningen. Suilivan beschrijft hier
in feite de door mind gedomineerde mens, een mens die
-en de bron waaruit ze voortkomt- dat helemaal niet het
leeft in de kooi (of gevangeniscel) van concepten (en dus
meenemen en het huwelijk binnendragen. Het observeren,
ook beelden!), alle geproduceerd door de geregistreerde en
aanwijzen en uitdiepen van de parataxische vertekeningen
De baas wordt ervaren als een onredelijk en lastig mens,

terwijl na verheldering van de parataxische vertekening
geval blijkt te zijn. We weten allemaal hoe echtgenoten, die
continu met elkaar in strijd liggen, zelden zien hoe een van
hen - of soms beiden - interpersoonlijke vertekeningen
opgetaste sociale ervaringen opgedaan in het verleden! Dit
en het opsporen van de bronnen acht ik een van de meest
betekent dat alle mensen gevangen zijn in interpersoonlijke
effectieve activiteiten van de psychotherapeut in zijn func
gebeurtenissen, waarbij iemands gevoelens en gedragingen
tie van participerende observeerder.
ten opzichte van een of meer andere personen vertekend

worden, vaak - maar niet altijd - op basis van traumati
Nu een paar voorbeelden om dit gezichtspunt nader te ver
sche en traumatiserende relaties met mensen met wie wij
helderen. Niet lang geleden ontmoette ik een clint die to
als kind nauw contact hadden. Parataxische vertekeningen
taal verwaarloosd was door zowel zijn moeder als zijn vader.
doen zich dus voor in alle intermenselijke interacties. Ie
Zijn jeugd moet zijn gekenmerkt door grote verlatenheid.
dere interpersoonlijke relatie wordt voorgevormd door er
Als hij bij mij de trap oploopt zit ik meestal in mijn kamer
varingen in het verleden van degene die eraan deelneemt.
op mijn stoel op hem te wachten. Bovenaan de trap geko
Omdat er altijd wel wat heeft gehaperd in dat verleden en
men, pleegt hij regelmatig te roepen: 'Vollek!' Het werd
er teleurstellingen zijn geweest in alle relaties die ooit tot
me na enige keren duidelijk dat deze uitroep niet alleen
stand zijn gekomen, ervaart iedereen wel een zekere mate
bedoeld was als uitdrukking van zijn gevoel voor humor.
110
111
In feite zei hij ook: 'Is er hier iemand?' en toen wij de uit
lege, nietszeggende antwoorden waarbij hij de indruk wek
drukking aan een nadere beschouwing onderwierpen werd
te niet op een verdieping van het contact met zijn zoon ge
duidelijk dat hij zich inderdaad niet verwelkomd voelde. Ik
steld te zijn. In de wisselwerking met mijn clint ontstond
de trap maar bleef op mijn
soms een broeierige sfeer, een goed verborgen irritatie en
stoel op hem zitten wachten. Dit is een voorbeeld van het
vaak kon ik me niet aan de indruk onttrekken dat er letter
gedrag van een clint die een onderliggende parataxische
lijk een derde persoon tussen ons stond, een persoon die in
vertekening verraadt. Veel opvallender is natuurlijk, wan
hoge mate de sfeer en diepte van ons contact bleef bepalen.
neer een man zijn vrouw voortdurend ervaart als een soort
Mijn clint vertelde me dat zijn vader ook geweldig eigen
ontmoette hem niet boven
aan
octopus die hem geheel dreigt te verslinden en hij gelei
wijs was, het altijd beter wist en tegelijkertijd was het voor
delijk aan tot het inzicht komt dat het zijn moeder was,
deze intelligente zoon duidelijk dat vaders opvattingen en
die hem als een soort heetwaterkruik voortdurend tegen
meningen iedere grond misten. Ze functioneerden vooral
zich aandrukte teneinde zich aan hem te verwarmen. Het
teneinde zijn contactpogingen te ontregelen en hem min
spreekt vanzelf dat we allemaal deze voorbeelden kennen.
of meer te dwingen gedesillusioneerd af te druipen en de
Mijn werk als psychotherapeut maakt, zoals gezegd, veel
ontwikkeling van een dieper contact met zijn vader als een
hopeloze opgave te staken. Gedurende enige tijd verwaar
gebruik van deze beschouwingswijze.

Nog een voorbeeld. Tijdens een recent begonnen part
loosden wij in de therapie deze parataxische verrekening,
ner-relatietherapie valt mij op dat de echtgenoor mijn
een vertekening met alle gevoelens van verdrongen verdriet
verhelderingen van zijn functioneren altijd wikkend en
en woede die daarbij hoorden. Hij was mij ook dankbaar
wegend tegemoet treedt. Hij accepteert ze wel maar vaak
voor wat ik voor zijn jonge vrouw en daarmee voor zijn
is zijn reactie: 'Ja, maar,' waarna hij steevast een nuance
huwelijk deed. Dat huwelijk bleek al na twee maanden
presenteert, een nr even andere belichting. Soms komt hij
onbevredigend te zijn en een mislukking lag om de hoek.
met een defensieve argumentatie en hij tracht mij dan tot
Achter zijn dankbaarheid en de bijna eufore wijze waarop
een discussie te verleiden. Op andere momenten glijdt hij
hij vooral met anderen over mij sprak lag echter ook een
af naar zogenaamd 'spirituele' onderwerpen waar hij zeker
vijandigheid verborgen jegens zijn vader die hem als kind
belangstelling voor heeft maar die vooral ten doel schijnen
keer op keer van zich af had geduwd, richting moeder. Een
te hebben om eindeloos abstracties uit te wisselen en aan te
man die, zoals gezegd, altijd eigenwijs en uiterst egocen
tonen dat mijn opmerkingen niet de vaste grond van wer
trisch was. Deze goed verborgen vijandigheid en ook zijn
kelijke ervaring hebben. Wat is zijn voorgeschiedenis? Als
voortdurende scepsis bleef ik voelen en het heeft veel tijd
enig kind trachtte hij wanhopig contact met zijn vader te
en moeite gekost om de pararaxische vertekening en de
krijgen en zo mede te ontsnappen
bron te realiseren en telkens weer te herkennen.
aan
zijn tragisch-onge
lukkige, overbezorgde moeder die bij hem vaak een gevoel

van grote benauwdheid -soms zelfs in de vorm van astma
Zo selecteert de clint een bepaalde situatie en gedragswijze
tische aanvallen - teweegbracht. De vader wees echter de
van de therapeut, een bepaalde gelaarsuitdrukking of op
contactpogingen van zijn zoon voortdurend af, gaf meestal
merking en daaraan hangt hij in het dialogische en con-
112
113
fronterende samenzijn, deze vroegkinderlijke ervaringen
tafel ter nadere inspectie en de bronnen in het verleden wor
op. Kortom, verheldering van parataxische vertekening in
den ook actief opgespoord en verhelderd. 'Wat vind je van
her kader van een zich verdiepende ontmoeting is een essen
mij?', kan de vraag van de therapeut zijn, of: 'Hoe zie en
tieel aspect van dit proces van interpersoonlijke psychothe
beleef je mij?' Het verbouwereerde antwoord van een van
rapie. Ns men een vertekening, met name in relatie tot de
mijn vrouwelijke clinten, geconfronteerd met deze vraag,
psychotherapeut, laat liggen of verwaarloost, berekent dit
al tijdens de tweede zitting, was: 'Nou, misschien is dit de
gegarandeerd het einde van een psychotherapeutische sa
goede manier om wat te bereiken.' 'Ben ik een manier?',
menwerking die vruchtbaar had kunnen zijn. Het belang
was mijn antwoord, 'Ik zit hier!' Ze bleek rotaal bevroren
rijkste aspect van deze vorm van psychotherapeutisch enga
te zijn door een kille vader die iedere geveelsontwikkeling
gement, is
en uitdrukking van gevoel taboe verklaarde. Ieder gevoel,
de verheldering van de parataxische vertekeningen

die het leven van een mens tot een hel maken, uiterst onbevre
digend doen zijn ofzijn isolement steeds groter doen worden.
als ze dat al durfde voelen en dreigde te openbaren, ging bij
Daarom kan men de ontmoeting tussen psychotherapeut
woorden bracht door te zeggen: 'Dit maakt me misselijk,
en clint zien als het verhelderen van alles wat bijdraagt tot
dit is walgelijk, ik hou niet van zo'n intimiteit.' Het optre
'het vermijden van echte ontmoeting'. (In de diepste zin
den van de participerende therapeut is riskant, vraagt om
betekent dat: alles wat n-zijn blokkeert. Daarover later
de juiste timing, vergt ook alles van empathie. De therapeut
haar gepaard met heftige afwijzingsangst die ze soms onder
meer.) 'Vermijden van ontmoeting' is het directe gevolg
is ook niet karig met het geven van voorlichtende infor
van de vele parataxische vertekeningen waarvan de psy
matie, spreekt, althans in mijn geval, soms over zichzelf en
chotherapeut pretendeert dat hij die, waar het zijn inbreng
zijn ervaringen of ontdekkingen op gevoelsgebied en geeft
betreft, in ieder geval grondig heeft onderzocht en ook be
sprekende voorbeelden in relatie rot zijn werk met vroegere
reid is deze ter discussie te stellen. Uiteraard is er hier een
clinten. En telkens weer staat de pararaxische vertekening,
groot verschil met de orthodoxe psychoanalyse waarbij de
en het opsporen van de traumatiserende bronnen van de
clint op de divan ligt en geleidelijk aan gevoelens op de
verrekening der waarneming centraal.
psychotherapeut begint te projecteren. De houding van

de therapeut is hier meer passief, afwachtend, ook in de
Nu nog een metafoor om het principe van interpersoon
minder orthodoxe face-toface varianten. Ook in dit proces
lijke psychotherapie nader te verduidelijken. We naderen
ontstaan vormen van gevoelsoverdracht- zoals eerder ge
nu eindelijk de visie van de Ontwaakten!
zegd, een ander woord voor parataxische verrekening - de
Deze vorm van psychotherapie is het schoonmaken van
houding van de therapeut blijft ook hier uitnodigend, zeker
een bril die iemand draagt. Een bril met vervuilde glazen.
invoelend, maar minder actief betrokken dan bij de inter
Naast mijn stoel op een tafeltje staat een flesje met vloei
persoonlijke - door Sullivan genspireerde- exploratie van
stof, dat ik gebruik om mijn bril schoon te maken. Er staat
parataxische verrekeningen. De therapeut als participerende
'glashelder' op. Psychotherapie is in feite gebruikmaken
observeerder participeert echt, is dialogisch en confronte
van de inhoud van dat flesje om zo de brillenglazen minder
rend. De parataxische verrekeningen komen al spoedig op
bevuild door het verleden te doen zijn.
114
115
Maar, en hier ligt dan eindelijk, na deze te lange inleiding
geval van zintuigen. Er is dan geen 'relatie', want relatie be
over de visie van Sullivan, de verbinding met de visie van
tekent altijd twee, 'ik' in relatie tot 'jij'. Het merkwaardige
echt de bril afzetten kunnen we beiden in onze ont

moeting niet. Het is het lot van mensen, ook Suilivan had
in ieder geval het begin van dit inzicht, niet te kunnen zien
wat werkelijk is. Zolang er immers nog een 'kijker' of 'luis
is dat veel mensen toch plotselinge en diep aangrijpende
teraar' is, een geconceptualiseerd 'ik' dat naar een even ge
opkeek. Ik zag toen haar gezicht als was het voor de aller
conceptualiseerd 'jij' kijkt, af luistert- een soort 'kern-vuil'
eerste keer en dat gezicht was het gezicht van alle vrouwen
op de brillenglazen of in de oren - kijkt
die met leed en verdriet op aarde hebben rondgelopen. Er
mystici:
en luistert 'verleden'
momenten kennen waarop 'de bril zichzelf even afzet'. Zo

was er eens een moment waarop 'mijn' vrouw naast mijn
stoel stond, heel verdrietig was en ik plotseling naar haar
no-mind
altijd naar 'verleden'. Dus is er dan altijd vertekening en
was een golf van mededogen die zich aan deze
verduistering. Twee maskers kijken elkaar aan. (Het woord
waarneming hechtte, een helder zien dat als ervaring zo
persoon komt van 'person, dat masker betekent.) De to
onvergetelijk was dat ik het nu nog als een voorbeeld kan
tale vereenzelviging met deze twee zelf-beelden (of maskers)
noemen. Naast dit uiteindelijke gezichtspunt - Ontwa
doet zo de illusie ontstaan dat er inderdaad twee 'personen'
ken als het totaal verwijderen van de bril van het verle
of 'iemanden' zijn die elkaar aankijken en 'in-relatie-zijn'
den, waardoor met een leeg (en daarmee ik-loos!) bewust
of trachten te zijn.
zijn achter ogen en oren
Uiteraard is er dan altijd een ogenschijnlijk, maar in
pas werkelijk kan worden gezien

en gehoord wat er in feite is - is voor mij de beschouwing
twee-zijn. Er is dan altijd 'wij beiden in onze
over de parataxische vertekening in het kader van een zich
ontmoeting'. Dat betekent, en nu in de diepste zin, 'ver
verdiepende ontmoeting een verhelderende leidraad in het
feite illusoir,
mijden van En-zijn'. Ter illustratie een citaat uit het boek
psychotherapeutisch handelen geweest. (Het spreekt van
'En-zijn in relaties' van Steven Harrison (Samsara, 2002).
zelf dat er veel meer aspecten zijn, alle deel van dit proces
'Een oud soefi-verhaal gaat over een jonge man die aanklopt
van intensieve, interpersoonlijke psychotherapie, meer dus
bij het huis van een jonge vrouw op wie hij dolverliefd is.
dan alleen de verheldering van vertekeningen. Ik wilde mij
Van binnen klinkt haar stem die vraagt: 'Wie is daar?' 'Ik
echter beperken en slechts dit aspect belichten, vooral met
ben het,' zegt de jonge man. 'Ga weg,' zegt de vrouw dan.
als doel de visie van de mysticus nader te verhelderen.)
'In dit huis is niet genoeg ruimte voor twee van ons.'
Ondersteboven gaat de jongeman weg om veel te bid
In het kader van het psychotherapeutische werk zouden zo
den en te mediteren. Later, kennelijk na het doormaken
wel psychotherapeUt als leerling (of clint) beiden kunnen
van een transformatie, belt hij opnieuw aan. 'Wie is daar?'
gaan zien dat in de kern het geloof in een zelfbeeld als afge
klinkt opnieuw de stem. 'Jij bent het,' zegt de jonge man.
scheiden 'ik' uiteindelijk
De deur gaat open.'
zouden zich, het klinkt utopisch, bewust kunnen worden
In de Ontwaakte staat kijkt en luistert Bewustzijn naar

Bewustzijn. Bewustzijn (Niets) spreekt en Bewustzijn
(Niets) luistert. Er is dan alleen maar functioneren, in dit
116
het enige werkelijkeprobleem is. Ze
van het feit dat dit de illusionaire kern-vertekening is.

Maar is een dergelijke bewustwording voor een psycho
therapeut mogelijk?
117
Dez,e vraag voert mij naar het thema van de moderne psy
staat nog veel verwarring. Er zijn mensen die zich medita
chotherapeut. Hij zou in de naaste toekomst dieper gente
tieleraar noemen, en die, zonder dat zelf te weten, mensen
resseerd kunnen raken in wat mystici van het verleden en
aansporen om ng meer te verdringen, ng meer gevoelens
ook waar her hun huidige communicatie betreft, te zeggen
re ontkennen. Om op de putdeksel van gewapend beton
hebben over de menselijke toestand en menselijke duister
-de ontkenning van gevoelsleven, angsten en traumatische
nis {of onwetendheid). Psychotherapeuten hebben in ieder
herinneringen- via 'meditatie' te streven naar de sereniteit
geval de minste vooroordelen. Ik meen dat voor hen aan
van de blauwe hemel van innerlijke stilte, is uiterst gevaar
dachtig luisteren naar bronnen van Wijsheid die, vooral nu,
lijk. Komt er een scheur in het beton, dan ontstaat er een
modern en glashelder communiceren mogelijk moet zijn.
toestand van overweldiging, door vormen van geveelsener
Belangrijk is dat men niet in de valkuil valt van het woord
gie-woede, haat, angst, verdriet, verlatenheid - die niet te
'spiritueel', want daar verstaat tegenwoordig iedereen van
integreren zijn. Dan ligt een psychotische ontwikkeling om
alles onder. Het woord heeft nauwelijks nog betekenis. Ook
de hoek. De psychotherapeut kan inzicht ontwikkelen in
spreekt het vanzelf-het kan niet genoeg herhaald worden
deze gevaren, zich op de hoogte stellen van het meditatieve
-dat hier niet verwezen wordt naar het omarmen van een of
proces en ook omtrent het gebrek aan inzicht, dat velen,
ander geloof, filosofie of een vorm van religieuze ideologie.
door slordige instructie, helaas kenmerkt. Het spreekt van
Dar alles bestaat louter uit concepten. Maar de psychothe
zelf dat het laatste alleen kan als de psychotherapeut zelf tot
rapeut kan, afgezien van het feit dat hij door zijn eigen leer
enige diepre van begrijpen is gekomen.
psychotherapie heen gaat (en zo mede zijn vele parataxische

vertekeningen diepgaand leert kennen) ook belangstelling
De psychotherapeut, zoals die mij, als een ideaal, voor
ontwikkelen en zijn inzicht verdiepen in de essentile oor
ogen staat, zal een grondige opleiding moeten hebben, tij
zaken van het menselijk lijden en isolement. De informatie
dens welke hij kennis neemt van de vele beschouwingen
die de thans levende mystici nu voor ons beschikbaar stellen
die ook na Freud - ik noemde als een van de neo-Freu
was vroeger voor velen geheel aan het oog onttrokken. We
dianen zojuist Sullivan - door velen gegeven zijn. Naast
kunnen die informatie nu in iedere boekhandel vinden. Er
zijn leertherapie ontwikkelt zich zijn kunst en de rijping
worden de laatste tijd boeken in Nederland gepubliceerd
van zijn ervaring stap voor stap. Een dergelijke kunst en
die qua tekst eenvoudig en helder zijn en in moderne taal
de ontwikkeling van zijn empathisch vermogen is voor
een eeuwenoude boodschap communiceren. Daarnaast zijn
velen weggelegd. Ze zal echter wel exclusief moeten wor
er ook vele vertalingen van geschriften van op dit moment
den gepraktiseerd. Ik meen - ik moet dat herhalen - dat
levende oosterse mystici. Ook zijn er vele audiotapes, vi
deze kunst van de psychotherapie niet goed gentegreerd
deotapes en nier te vergeten nu ook websites waarop uitge
kan worden in een werkzaamheid, waarin men met trots
breide informatie wordt gegeven.
en voldoening de witte jas draagt en als medisch specia

list de basisinstelling heeft 'een lichaam met een ziekte' te
De psychotherapeut zal ook kennis kunnen verzamelen
behandelen. Ik breng op deze plaats de lezer nog eens een
omtrent het proces van meditatie want op dat gebied be-
passage uit het oorspronkelijke 'Wie is van hout' in herin-
118
119
nering. Er stond daar het volgende: 'Het meest opvallende

in deze wereld (beschreven werd de wereld van de universi
taire psychiatrie in het psychiatrische ziekenhuis paviljoen
3 te Amsterdam) was het gedrag van de opleiders die reeds
grotendeels of geheel hun psychoanalytische opleiding ach

ter de rug hadden. Hun gedrag was voor mij verwarrend.
's Ochtends liepen ze in witte jas als hoofdassisrent door
de kliniek, 's middags zaten ze kennelijk achter een divan
en functioneerden ze als psychoanalyticus. Ze stonden met
n been in een klinische, sterk organische (lichamelijke)
psychiatrie, deden mee aan het demonstreren van patin
ten voor volle collegezalen terwijl ze in de middag (in mijn
fantasie) psychotherapeuten waren met zeker alle respect
voor mensen in nood die aan de psychotherapeutische siru
atie inherent is.' (einde citaat: 'Wie is van hout' blz. 39).
Hier werd op naeve wijze de verwarring beschreven die
ook nu nog roegedekt wordt. Er zijn veel psychiaters die
vasthouden aan de overtuiging dat een 'universele psychia
ter', die functioneert als medisch specialist, neuropsychiater
en tevens als competent psychotherapem, mogelijk moet
zijn. (Deze thematiek kwam in Hoofdstuk 1 al uitgebreid
psyche en daarmee voor het gestolde verleden. Ze kunnen

een bewustzijn omwikkelen omtrent de grote weerstand die
van deze macht en complexiteit het gevolg is. Wij leven in
een tijd waarin deze weerstand-met name bij psychiaters
die zich nu 'wetenschappelijk' noemen-welhaast naar een
climax schijnt te gaan. Er heeft zich gaandeweg een fobie
voor de psyche omwikkeld. Freud, Jung en vele anderen die
zich verdiepten in de uitgebreidheid van de psyche - met
nadruk ook de mystici - worden tegenwoordig afgedaan
als 'onwetenschappelijk' waar het hun visie betreft. De hui
dige biologische psychiatrie met haar speurtocht naar gelo
kaliseerde oorzaken in de hersenen en nieuw enthousiasme
voor het onderzoek naar de dragers van erfelijke factoren
-het DNA-molecuul en wat daaraan te ontdekken valt-is
zeker mede een uitdrukking van een extreem materialisme
en de koppige ontkenning van de macht van de psyche.
Toch hebben velen, waaronder opnieuw mystici, gesteld
dat al onze emotionele, memale en psychische dis-eases- al
het menselijk ego-lijden dus- primair hun oorzaak vinden
in de psyche en de denkprocessen die deze psyche vullen.
Wij zien in de huidige psychiatrie een groeiende weer
aan de orde. Trouwens ook in 'Bunkerbouwers' .)
stand tegen dat unieke intermenselijke proces dat psycho
Ik betwijfel dat. Psychotherapeuten houden er een heel an
wordt beweerd. Die weerstand heeft natuurlijk altijd be
dere mind-set op na. Ze hebben een psychogeen, een psy

chosociaa1 'vooroordeel' en behoren, in mijn visie, waar het
hun functioneren betreft, tot het veld van de sociale weten
schappen. Dat was het ideaal dat SuBivan eens voor ogen
stond toen hij een boek schreef met als titel: The fusion of
therapie genoemd wordt en waar vaak zo veel onzin over

staan maar ze lijkt evenzo naar een climax te gaan. De com
petente psychoanalytisch georinteerde psychotherapeut
kan niet rekenen op veel sympathie waar het zijn status
betreft in een samenleving die doortrokken is van materia
lisme. Dat zal zeker het geval zijn als zo'n psychotherapeut
psychiatry and the social sciences.
ook begint te spreken over 'Zelf-realisarie' en zelfs begint te
Psychotherapeuten kunnen ook een dieper inzicht verwer
U' letterlijk waar is. Dan zal hij het weinige krediet dat hij
ven in het feit dat er bij veel mensen een grote angst bestaar
voor de macht, de uitgebreidheid en complexiteit van de
120
beweren dat de uitdrukking: 'Het Koninkrijk van God is in

zich heeft verworven zeker verliezen. Maar wat is dat 'Ko
ninkrijk' anders dan het totale overstijgen van de geest, de
121
verzameling van in het bewustzijn bewegende concepten
ieder geval open te stellen voor wat men de essentie van her
waar, vanuit gewoonte, altijd de aandacht naar toe gaat?
religieuze kan noemen - de rest bestaat uit concepten en
Alle mystici hebben, ieder op eigen wijze, erop gewezen dat
is dus een vorm van troostrijk opium -acht ik uiteindelijk
de aandacht van de mens altijd gericht is op alles wat 'bui
een noodzaak voor de vorming en de visie van de moderne
ten' is en wat beweegt. 'Keer in', betekent deze gewoonte
psychotherapeut die zich met zijn clint, al lijdt de laatste
doorbreken en de aandacht een draai van 180 graden laten
primair aan zijn vele pararaxische verrekeningen, ook nog
maken. Opnieuw: dat is metanoia! Het is niet 'bekeer u'
wil buigen over de fundamentele oorzaken van het men
in de zin van het omarmen van een of ander geloof maar
selijk lijden en isolement. Het is deze psychotherapeut die
het is letterlijk 'keer in'. Douglas Harding, die sommigen
eindelijk de echte religieuze vraag niet langer uit de weg
een filosoof noemen maar die in feite een Ziener is, een
gaat. Wat dat betreft- ik zei het al eerder- had Jung gelijk
westerse zenmeesrer, heeft met eenvoudige experimen
toen hij stelde dat achter al het psychische lijden de wer
ten vooral deze draai in de aandacht centraal gesteld. De

naar buiren gerichte 'pijlen van aandacht zijn als van staal'
kelijk religieuze vraag zit. Nu, uit de vele ervaringen van

de afgelopen 25 jaar geboren overtuiging, weet ik dat deze
- zo stelt Harding - en ombuigen is minder eenvoudig
fundamentele oorzaken niet zo moeilijk te begrijpen zijn.
dan men denkt. Maar war hier- als de wijsvinger richting
Velen zijn voor dit begrijpen nu klaar. De beschouwing
adamsappel wijst - 'gezien' wordt, is Leegte, Beschikbaar
over de bewustzijnsdimensie van de mens die de moderne
dat is het 'Koninkrijk'. En hij

heid, 'Aware-Capacity' en
citeert de Kacha Upanishad waarin gezegd wordt: 'God
psychotherapeut in zijn visie zou kunnen integreren is geen

utopie. Tegelijkertijd blijft het waar dat intellectueel begrij
maakte dat de zintuigen naar buiten waren gericht, daarom
pen en werkelijke realisatie nog altijd door een afgrond van
kijkt de mens naar buiten en niet in zichzelf. Zo nu en dan
elkaar gescheiden zijn.
keek een vermetele ziel die naar onsterfelijkheid verlangde

in zichzelf en vond zichzelf.' (En dat 'zichzelf ' blijkt een
niet-zelf te zijn.)
De vraag die in her bovenstaande gesteld werd is of de
psychotherapeut belangstelling kan ontwikkelen voor de
mogelijkheid dat de mens uiteindelijk en in zijn diepste
wezen die 'Leegte' van Bewustzijn is, Bewustzijn waarin al
het gekende, al het manifeste inclusief wat wij de waarne
ming van de wereld noemen, verschijnt en er ook weer uit
verdwijnt. Dit betekent dat de psychotherapeut een groei
ende belangstelling zou kunnen ontwikkelen voor het ver
anderingsloze, tijdloze en ruimteloze, waarin verandering,
tijd en ruimte verschijnen. Deze bewogenheid om zich in
122
123
In het leven valt er geen afgescheiden iemand

achter te laten en bestaat er ook geen afge
scheiden iemand die dat achterlaten ooit kan
doen.
Dat is de absolute waarheid.
Niemand komt. .. en niemand gaat.
Verbazingwekkend genoeg is er ook geen af
gescheiden iemand die in feite deze woorden
opschrijft of die ze leest.
Niemand.
Chuck Hillig
Parels voor de ziel.
125
Hoofdstuk4
Metanoia
et wordt nu tijd om weer op de hoofdweg terecht

te komen en dieper in te gaan op datgene waar het
woord 'metanoia' naar verwijst, ook al zijn er in de vorige

hoofdstukken al vele aanduidingen hieromtrent gegeven.
We kunnen beginnen met de ervaring van 'louter Zijn'.
Het kan een mens ineens overvallen.
De ervaring is overweldigend. Het denken lijkt te zijn
gestopt. Het is een staat van 'gedachteloos Zijn'. Deze
staat kan zich plotseling openbaren, soms in de vorm van
een glimp, soms in de vorm van een ervaring van langere
duur, ook al lijkt het ervaren van 'duur' -als de innerlijke
stroom van de tijd - tijdens deze realisatie verdwenen.
Het is geen inzicht of een diepe vorm van begrijpen. Het
is een realisatie. Er was eens deze realisatie in een situ
atie waarin ik mij van alle kanten afgewezen voelde. Toen
kwam de gedachte bij mij op: ik kan mijn hoofd op geen
enkele schouder meer leggen. Op dat moment leek een
innerlijke fluisterstem, niet gespeend van enig mededo
gen, te zeggen: 'Je kunt je hoofd ook op je eigen schouder
leggen.'
127
Op dat ondeelbare moment was er deze, ogenschijnlijk
Zoals Stephen Walinski het recent uitdrukte: 'Het 'Ik Ben'
tijdloze, realisatie van louter Zijn. Het is de realisatie van
is gemaakt van bewustzijn. AJs men daarin verwijlt, functi
werkelijke Zelf-standigheid in de zin van een standig zijn
oneert het als een deur of opening naar het Absolute.'
in Zijn. Het is autonomie in de diepste zin, de werkelijke

veiligheid en het verwijst op dat moment alle neigingen tot
Er is een verhaal over 'God' die aan een verzameling engelen
afhankelijkheid en het voortdurend zoeken van veiligheid
advies vroeg. Hij stelde de vraag waar hij zichzelf het beste
bij 'de ander', naar het rijk der illusies. Ik viel letterlijk in
zou kunnen verstoppen. Het moest alleen niet te gemak

kelijk zijn om hem te vinden. Hij kreeg vele adviezen maar
'alleen maar Zijn'.

Deze ervaring van louter Zijn kan snel weer tot herin
geen enkele beviel hem. Tot een oude wijze engel hem een
nering worden. Het zuivere, onbesmette, non-verbale 'Ik
advies in het oor fluisterde. 'God' sprong toen enthousiast
Ben', kan door het conceptualiseren snel 'degenereren' tot
op en zei: 'Dat is het! Ik verstop me in de mens zelf! Dat
Ik ben 'dit' of 'dat'. Ik ben ... een man, vrouw, Nederlan
vindt ie nooit.'
der, boos,- verdrietig, een 'zoeker' enz. enz. Daarmee valt
Dat is wel gebleken. Slechts enkelen, met name de zen
de conceptuele- en dus de denkschaduw weer over dat
en soefi-mystici, mystici dus in de context van het boed
pure Zijn; het verduistert, ogenschijnlijk, het ervaren van
dhisme, de islam en ook in de context van het christendom
dit Zijn, maar dat is alleen maar ogenschijnlijk. Zijn is er
en hindoesme hebben 'God' gevonden toen ze stierven in
altijd, en men kan vanaf het moment van de realisatie in
hun eigen Licht en de ik-gedachte, inclusief alle geschei
ieder geval veel beter, en diep-herkennend, luisteren - en
denheid, letterlijk deden oplossen in het Licht dat ze zelf
vooral echt horen - als door Ontwaakten woorden wor
waren. Een voorbeeld van het 'sterven' aan het 'ik' werd
den gesproken zoals: 'Hold on to the sense I am' of: 'Be the
in het tweede hoofdstuk gegeven met de vaak geciteerde
Beingness' of: 'Relax in Consciousness', zoals Nisargadatta
beschrijving van de transformatie van Venkata Raman, die
Maharaj placht te zeggen en later zijn leerling Alexander
later Ramana Maharshi werd genoemd.
Smit, naar wie ik jarenlang luisterde. Het werd me ook
Er zijn nu, vooral in het westen, vele Ontwaakten die,
gezegd door Osho toen hij, tijdens een samenzijn in zijn
indien ze willen spreken- en dat is, of was, vrij zeldzaam
kamer in Poona, zei: 'Jij bent wat je bent. Nergens om
- helder getuigenis afleggen van hun realisatie. 'Verstopt'
naar toe te gaan, niemand om te worden.' (You are what
in de mens is het 'Ik Ben', het ervaren van Zijn en het
you are. Nowhere to go, nobody to become.') Er was op dat
is niet voor niets dat Nisargadatta Maharaj - de in 1981
moment en opnieuw een innerlijk en vreugdevol herken
overleden mysticus - het ervaren van en verwijlen in dit
nen van dat 'Zijn'. Later ontstond zelfs de vage intutie dat
non-verbale 'Ik Ben' beschouwde als de enige 'God' waard
er 'iets' achter dat Zijn schuilgaat, 'iets' dat voor of achter
om te aanbidden.
dat Bewustzijn (met al zijn vormen en namen) ligt en dat
Oude gewoonten, ontstaan door eeuwen en eeuwen van
vaak aangeduid wordt met woorden als 'het Absolute' of
herhaling, sterven alleen langzaam. D gewoonte is wat
'Gewaarzijn' (awareness), het non-duale dat Zijn overstijgt.
daarnet de 'conceptuele degeneratie' van het loutere, pure
En dt... is Liefde.
Zijn werd genoemd. Het betekent dat het denken het Zijn
128
129
verduistert. Dat denken is oud en heeft grote kracht. Het

geeft zijn machtspositie niet gemakkelijk op en dar geldt in
het bijzonder voor de ik-gedachte.
Het principe: 'Ik Ben', en de instructie om in het ervaren
van Joueer Zijn te verwijlen, daarin te persisteren- werd
door velen gegeven waaronder niet alleen Nisargadatta
Maharaj, de laatste in het kader van de Bevrijdings-weg
die 'advaita vedama' wordt genoemd. Ook anderen, zoals
Gurdjieff hebben daar het hoofdaccent op gelegd. Het is
z essentieel dat nog een nadere toelichting kan worden
gegeven. Deze 'instructie' wordt onder andere uitvoerig
toegelicht in her onlangs in Nederlandse vertaling ver
schenen: 'Boek der Geheimen', dat vele oude meditatie
technieken beschrijft. Ze werden door Osho Rajneesh
tijdens een lange serie van 80 lezingen in Poona van uit
gebreid commentaar voorzien. De meditatie-instructie,
zo stelde hij, zegt: "Wees je bewust dat je bent. Ze zegt
gewoon: 'Je bent.' Er is geen naam nodig, er is geen land
nodig. Bestaan is genoeg: jij bent! Zeg dus niet tegen je
zelf wie je bent. Zeg niet: 'Ik ben dit of dat.' Volsta met te
bestaan, met de vaststelling dat je bent.' En hij vervolgt:
'Maar het is moeilijk, omdat we nooit stilstaan bij ons
bestaan. We herinneren ons alleen een etiket, nooit het
bestaan zelf. Als je aan jezelf denkt, denk je aan je naam,
je religie, je land, en nog veel andere dingen, maar nooit
aan het simpele feit dat jij bent.
Je kunt de volgende oefening doen: zit ontspannen in
een stoel of op de grond onder een boom, vergeet alles en
voel alleen het feit dat 'je bent'. Niet dat je een christen,
een hindoe, een boeddhist, een Indir, een Engelsman of
een Duitser bent- enkel dat 'je bent'. Voel het, dan zal het
je makkelijk vallen om je te herinneren wat deze instructie
zegt. Wees je bewust datje bent en ontdek het altijd-levende.
130
En zodra je je ervan bewust bent dat je bent, ben je opge

nomen in de stroom van het altijd-levende. Het onechte
sterft, alleen her echte blijft over."
(Het onechte is hier de verzameling concepten in het
bewustzijn (minri), het echte is her bewustzijn zelf.)
Op een andere plaats geeft Osho aan dat de instructie
zegt: 'Als je iets doet, zingt, kijkt of proeft, wees je dan
bewust dat je bent en ontdek het altijd-levende: ontdek in
jezelf de stroom, de energie, het leven, dt, wat er altijd is.
Maar we zijn ons niet van onszelf bewust.' (Men kan deze
energie ook het ervaren van 'het gevoel van te leven','sense
ofaliveness', noemen.)
Vooral de mysticus Gurdjieff gebruikte dit als basis
techniek en noemde het 'zelf-herinnering'. Het is: 'Being
remembrance' ('Zijn-herinneren').
Het is niet gemakkelijk omdat men in her begin maar
heel kort bij zichzelf kan zijn. Zoals Osho in een later
commentaar zegt: 'Je merkt even dat je jezelf herinnert en
ineens ben je weer op iets anders overgegaan. Zelfs als je
denkt: wel, ik ervaar mezelf, ben je alweer ergens anders,
want die gedachte is geen Zelf-herinnering. Zelf-herinne
ring is zonder gedachte, je bent dan volkomen leeg. Zelf
herinnering is geen mentaal proces. Het is niet zo dat je
zegt: 'Ja, ik ben.' Als je dat zegt, is het je al ontgaan. Dan
is het een trip van je mind geworden, een mentaal proces.'
En hij vervolgt: "Voel: 'Ik ben'. Het is geen kwestie van
woorden. Verwoord het niet. Voel dat je bent. Denk niet,
voel! Probeer het maar. Het is lastig, maar als je volhoudt
gebeurt het. Als
je
wandelt, voel dan dat je bent, wees je
bewust van je zijn, niet van een gedachte, niet van een idee.
Voel alleen maar. Ik raak je hand aan of leg mijn hand op
je hoofd: zoek niet naar woorden. Voel alleen de aanraking
en niet alleen dat, maar voel ook degene die aangeraakt
wordt. Dan snijdt het zwaard van je bewustzijn aan twee
131
kanten." En hij vervolgt: 'Je loopt onder de bomen, er staat
begonnen ze flitsen op te vangen van gewoon 'zijn', van 'ik
een briesje, de zon komt op. Dat is de wereld om je heen en

jij bent je ervan bewust. Sta even stil en herinner je plotse
be.n'. Na de tweede maand viel zelfs het 'ik' weg en begon

nen ze flitsen op re vangen van 'ben-heid' (am-ness), van al
ling dat je bent, maar verwoord het niet. Voel alleen maar
leen maar zijn, zelfs niet van 'ik', want ook 'ik' is een etiket.
dar je bent. Door dat nier-verbale bewustzijn kun je, al is
Het zuivere wezen is niet 'ik' en 'gij'. Het is.
het maar een enkel ogenblik, een glimp opvangen die geen
Tegen het einde van de derde maand viel zelfs het ge
enkele LSD-trip je kan geven: een glimp van de werkelijk
voel van 'ben-heid' weg, want dat gevoel is nog altijd een
heid. Gedurende een ogenblik word je teruggeworpen in
woord. Zelfs dar woord loste op. Dan ben je en weet je wat
het hart van je wezen.'
je bent.'
Nog een laatste uitvoerig commentaar van Osho dat ik

als citaat hier in zijn geheel wil weergeven.
Wij zijn, zoals eerder gezegd, opgesloten in een kooi, een
'Toen Ouspensky bij Gurdjieff in de leer was, moest hij
gevangeniscel waar we niet uit kunnen komen. Althans niet
zich drie maanden lang enorm en tor het uiterste inspan
direct. Want iedere, zelfs de kleinste beweging of poging om
nen om een glimp van 'zelf-herinnering' te kunnen opvan
eruit te komen versterkt juist de wanden van de cel. Wat kan
gen. Ouspensky leefde drie maanden lang onafgebroken
een mens, geheel vereenzelvigd met de stroom van concep
in een afgesloten huis, terwijl hij maar met n ding bezig
ten, aangeduid met het woord 'mind', dan nog 'doen'?
was: zelf-herinnering. Dertig mensen begonnen aan het
Op je bed in de cel gaan zitten en verwijlen in Zijn. De
experiment en tegen het einde van de eerste week waren
suggestie is dat
er zevenentwintig gevlucht en bleven er drie over. De hele
de muren als de kern van de gescheidenheid? Die kunnen
zo
op z'n minst de tralies wegvallen. En
dag waren ze bezig met 'zelf-herinnering'. Ze deden niets
wegvallen als iedere vraag naar 'meer' wegvalt, als dus alle
anders, alleen maar zich herinneren dat 'ik ben'. Zeven
beweging van 'zoeken' en 'worden' zoeken is altijd naar
entwintig van hen dachten dat ze gek werden. Ze voelden
meer! - definitief stopt. (Dit thema van 'tijd en worden'
dat ze tegen krankzinnigheid aan zaten, dus namen ze de
komen we in hoofdstuk 5 tegen.)
benen. Ze keerden nooit meer terug, ze hadden nooit meer

een gesprek met Gurdjieff.
Ter afsluiting nog een ervaring.
Hoe komt dat? Zoals we zijn, zijn we al gek. We kunnen
Vele jaren geleden haalde ik het in m'n hoofd een lezing
ons niet herinneren wie we zijn, we zijn al krankzinnig, maar
voor een klein gezelschap te geven met als thema: 'Wat zou
die krankzinnigheid wordt opgevat als gezondheid. Zodra je
er gebeuren als wij, ieder van ons, niets maar dan ook abso
probeert terug te gaan, zodra je probeert contact te krijgen
luur niets, aan onszelf zouden willen veranderen?'
met het echte, komt je dt juist als krankzinnig voor. Het
Ik sprak daar een uur over, gesteund door de opgewon
lijkt juist het tegenovergestelde, het omgekeerde van wat we
den wisselwerking met het gehoor. Een uur is lang. Na af
zijn. Als je voelt dat dit gezond is, lijkt dt krankzinnig.
loop stapte ik in de trein en plotseling vulde de hele coup
Slechts drie mensen hielden vol. Een van de drie was P.D.
zich met licht. Dat licht breidde zich, zo leek het, ook uit
Ouspensky. Drie maanden hielden zij vol. Na een maand
over de velden waar de trein aan voorbij raasde.
132
133
Thuisgekomen schreef ik-zonder dat ik wist waar de woor
alle ellende) past op deze, niet nader genspecteerde veron
den vandaan kwamen: 'Ja zeggen, is stoppen met worden.'
derstelling. Deze 'aanname' is, zoals al gezegd, de kern van
Kennelijk was, mede door de lezing, zo'n diep 'ja' ten
maya, het geloof dat 'ik' er als een afgescheiden entiteit ben.
opzichte van het psychosomatische organisme] .F. tot stand
Later ontstaat het geloof een complexe persoonlijkheid te
gebracht, dat de beweging van worden - wat altijd op de
zijn, een individu. Deze overtuiging wordt tijdens het leven
basis is van een'nee' tegen het bestaande -plotseling stopte
op alle mogelijke manieren bevestigd en versterkt. Men wil
en het Licht van louter Zijn zich manifesteerde. Ook al was
met die ik-overtuiging wat bereiken, van het ik-leven een

succes maken, er een ik-vervulling mee vinden. De primai
dat alles tijdelijk.

Ik kwam in aanraking met een diepliggend 'ja' dat ach
re aanname is dat 'ik' geboren ben en dat 'ik' dus later zal
ter ego verborgen ligt. Ego is gebaseerd op 'nee', is gemaakt
sterven, samen met het lichaam. Deze primaire aanname
van 'nee' tegen 'wat-is'. Het diepliggende 'ja' is niet het ego
'Ik Ben' wordt ook wel het eerste concept genoemd. Osho
dat ervan overtuigd wordt zoveel mogelijk 'ja' te zeggen,
gaf het al aan toen hij zei dat zelfs het gevoel van 'ben-heid'
ook al speelt dat laatste een belangrijke rol in het proces
(am-ness) 'nog
van psychotherapie. Verdringing en ontkenning gaan altijd
zich talloze concepten rond dit primaire concept dat in zijn
uit van de 'nee-zegger'.
zuiverste vorm Bewustzijn is.
altijd een woord is'. Daarna ontwikkelen
drukking van zuiver gewaarzijn dat een transcendentaal'ja'
Het ervaren van het zuivere,

non-verbale, 'Ik Ben' blijft het enige echte bewustzijnskapitaal
waarover een mens beschikt. Er kan niet aan getwijfeld wor
tegen alles wat-is betekent. Vaak worden de woorden ac
den, wam om te twijfelen moet je er eerst zijn. Indien men
Maar het diepliggende 'ja'
gaat voorbij aan ego en is uit
ceptatie of totale acceptatie gebruikt, maar deze woorden
er consequent in blijft rusten heeft het-dat is de suggestie
hebben het nadeel dat de suggestie wordt gewekt dat die
- de kracht van een oplosmiddel en bestaat de mogelijk
'acceptor' is ver
heid dat de kerngedachte 'Ik' er geheel in kan wegsmelten
dwenen - en daarmee de 'nee-zegger' - is er een 'gewaar
en er een spontaan overstijgen kan plaatsvinden naar de
zijn-wat-is' in de diepste ontspanning. En dat is ... 'Ont
grond van dit Zijn.
acceptatie uitgaat van een
'acceptor
Als de
waakt-zijn'.
Het 'ja' is hier onvoorwaardelijk en is dus ook een 'ja' te
Aan ieder mens is als geboorterecht de mogelijkheid van
Als we nu terugkeren tot de ik-gedachte, kan gezegd wor
het to
taal verdwijnen van deze ik-overtuiging, de overtuiging een
afgescheiden 'iemand' te zijn die tijdens het leven mede aan
leiding geeft tot de ervaring van zelfbewustzijn. Zoals in het
den dat ze aanleiding geeft tot de verbale aanname: 'Ik Ben'
vorige hoofdstuk al werd gesuggereerd, bleven zowel Ro
of'Ik Besta' of'Ik Leef '. Maar nu met de nadruk op'Ik'! Ze
nald Laing als Jung sterk kleven aan
gen een nog bestaand 'nee' dat zich soms kan manifesteren
als een oude gewoonte.
'metanoia' gegeven, nu en opnieuw gedefinieerd als
'mind
(of'psyche') en,
ontstaat rond het tweede jaar. Deze aanname blijft daarna
daaraan vastgekleefd, meenden zij dat als er maar goed aan
/ln assumption
is the mother ofallfuck-ups', (een aanname is de moeder van
de boom van die psyche geschud werd, de rijpe appels, niet
134
135
een leven lang regisseren. De uitdrukking:
alleen van her-integratie maar ook van bewustzijn van een
higher order, {doorbraken van wat transcendentaal bewust

zijn wordt genoemd) een mens in de schoot zouden kunnen
vallen. De chaos en verwarring tijdens de psychotische crisis
kan in deze zin, zo meenden zij, een rijke oogst opleveren.
Althans-
zo
voegt Laing er in zijn latere beschouwingen
voorzichtig aan toe-in sommige gevallen. Deze opvatting

omtrent de rijke oogst lijkt mij principieel onjuist, ook al
is het een ervaringsfeit dat mensen door bijzondere en on
vergetelijke bewustzijns-piekervaringen kunnen gaan, ook
tijdens de psychotische crisis. Het ik-gevoel, gebaseerd op
een overtuiging, blijft echter bestaan en is gedurende het
leven van het psychosomatische organisme vertrouwd ge
zelschap. 'Metanoia' in de diepere betekenis vaagt nu juist
dit 'vertrouwde gezelschap' weg. Dan is er de realisatie dat
zo'n gezelschap nooit heeft bestaan. Er is de plotselinge her

kenning- het lijkt op een her-inneren -dat 'ik' nooit heb
bestaan. Er is gewoon nooit een persoon geweest!

De mogelijkheid van deze her-kenning betekent wel dat een
mens vroeger of later geconfronteerd wordt met 'de angst
om te verdwijnen'. Dat blijft de fundamentele angst. Het is
niet alleen de angst om er alleen maar te zijn. Zelfs de reali
satie van louter te Zijn, betekent dat er nog altijd een vage
ik-kramp is en daarmee een vage vorm van afgescheiden
beid. Er is nog altijd een vorm van 'spanning'. Eens hoorde
ik Osho zeggen: 'Even to be is a tension.' De angst waarover
gesproken wordt is vooral de angst om niet te zijn.
Op een bandopname van een workshop waar Krish
namurti eens leiding aan gaf kan men horen dat een van
de toehoorders zachtjes zegt: 'But I don't want to disappear'
('Maar ik wil niet verdwijnen.') Je hoort dan een nerveus
gelach waar Krishnamuni zich niets van aantrekt en on
verdroten doorgaat met zijn verhelderende beschouwing.
Als men het begrip 'metanoia' in zijn diepste betekenis wil
136
verhelderen, dan komt men er niet onderuit te zeggen waar

het in essentie om gaat. Het gaat er zeker niet om aan het
'ik' een bewustzijnsdimensie van een 'hogere orde' roe te
voegen, het 'ik' daarmee rijker te maken en het te verdie
pen met ervaringen van stilte en zegen of wat ook. Toch is
dit hardnekkige idee d valkuil voor de 'spirituele zoeker'
die ervan overtuigd blijft dat er op deze wijze een 'rijker'
en meer 'gezegend' ik zou kunnen ontstaan, waard om te
zoeken of naar te streven.
Het proces van diep en aandachtig luisteren kan een mens
tot zo'n diepte van begrijpen brengen dat begrepen wordt
dat er niets te begrijpen valt. Het begrijpen kan z totaal
zijn dat het gebied van het conceptualiseren plotseling
wordt verlaten en er een plotseling ik-loos 'zien' wordt ge
realiseerd dat sommigen, waaronder de mysticus Ramesh
S. Balsekar, intuitive apperception noemen. Dit 'zien' is nu
niet meer en niet langer conceptueel. Vanaf dat moment, is
men 'zien'- zonder een 'ik' dat 'ziet'.

Het wordt vaak gesuggereerd dat dit 'zien' vooraf wordt
gegaan door een toestand die beschreven wordt als fasting
mind. Het conceptualiseren - het is ook mijn ervaring

-neemt hierbij zienderogen af en er is steeds meer inner
lijke stilte die niet primair het gevolg is van meditatie, maar
vooral het gevolg van het proces van een steeds dieper be
grijpen. De angst om definitief en totaal te verdwijnen als
afgescheiden entiteit blijft echter bestaan.
Ontwaken- in zijn ultieme vorm Bevrijding genoemd
-is 'zelf-moord' in de zin dat de Bevrijde of Herhorene tot
de realisatie komt dar er nooit een 'zelf' heeft bestaan.
Een belangrijk aspect, dit keer, van de invloed van een
Ontwaakte leermeester moet hier nog genoemd worden.
137
Het is, in enkele woorden samengevat, 'conceptvernietiging:
tigingsproces is noodzakelijk: wat overblijft is 'alleen maar
Dit is voor de gelovige, met een kelder vol concepten- en
Bewustzijn."
de daarmee altijd verbonden en verdrongen twijfel - een

pijnlijke procedure, mede omdat al deze verdrongen twij
Naast het thema van het tot verdwijnen brengen van tal
fel naar boven spuit en veel angst en weerstand doet ont
loze regerende concepten kan op deze plaats een kort
anc
staan tegen dit proces van het tot verdwijnen brengen van
woord worden gegeven op een van de duizend vragen die
concepten (c.q. geloofsovertuigingen). Dit geldt natuurlijk
-als de lezer tot deze bladzijde is gekomen- ondertussen
niet alleen voor 'de gelovige'. Het geldt voor ieder mens.
bij hem zijn gerezen.
Het bewustzijn zit stampvol met concepten, met geloofs
Als al deze vragen van een helder antwoord zouden wor
overtuigingen, opinies, meningen, en niet-genspecteerde
den voorzien, presenteren zich onmiddellijk en onherroe
vormen van aanname en een mens die het risico neemt
pelijk duizend nieuwe vragen. De menselijke geest is niet
zich onder de invloed van een Ontwaakte te stellen wacht
alleen een concepten-producerende maar ook een vraag
zeker enige pijn en ontreddering. Veel van de vertrouw
producerende machinerie.
de, vaak geheel onbewuste, geloofsovertuigingen worden

meedogenloos tot verdwijnen gebracht en dat laatste is te
En punt moet aan de orde worden gesteld.
gelijkerrijd het werkelijke mededogen. Een uitspraak van
Je onder de invloed stellen van een Ontwaakte gids
Nisargadatta Maharaj: 'Doe als een man die graaft naar een
houdt risico's in. Wie zegt dat de Ontwaakte, die toeale
bron, hou niet op met graven tot je op water stuit. Verwij
verwerkelijking claimt of suggereert, ook tot waarachtige
der alles, rot wat overblijft niets is.'
Helderheid is gekomen? Misschien is het ten aanzien van
En later: 'Geloof me, er kan niet genoeg vernietiging

zijn.'
dit punt het beste om de eigen ervaring in een paar woor

den samen te vatten.
De confrontatie met de Meester is pijnlijk. Het is een

'persoonlijkheid-liquiderende' confrontatie.
Niet in de vorm van een 'advies' - wat trouwens nie

mand zal volgen- maar als vrucht en uitdrukking van een
lange ervaring.
Tijdens een dialoog met de genoemde Nisargadatta Ma
Als de Ontwaakte, wel of niet charismatisch, zich bezig
haraj zegt een vraagsteller: 'Voor ik kwam verwachtte ik
gaat houden met het persoons- en relatieleven van de dis
hier vol liefde te zitten, maar nu voel ik me zwak en ver
cipel, hem uitnodigt deel te nemen aan groepsvorming en
moeid.'
hem vraagt zich geheel en al te onderwerpen aan zijn 'gezag'
Het antwoord is veelzeggend. 'Deze vermoeidheid
en de interventies die hij pleegt met als heilig doel 'het ego te
komt door het sloopproces. Om te beginnen moet je volle
verbrijzelen', als hij verder benzine werpt op het vuur van een
dig ontmanteld en opnieuw opgebouwd worden.' En Ma
bestaand - en al te menselijk- idealisme en mensen voor
haraj vervolgt: 'De grond moet gecultiveerd en bevrucht
spiegelt dat zij tot een revolutionaire voorhoede zullen gaan
worden. Alleen door te ploegen en door het planten van
behoren, met als doel deze 'verdorven' wereld om te vormen
het zaad kan er een ontbloeien plaatsvinden. Het vernie-
tot een plaats van harmonie en vrede, ren dan voor je leven!
138
139
Deze 'Ontwaakte' zit vol waanideen en dat kan geen Hel

derheid zijn.
reit' om van iedere identiteit af te stappen. Mijn weg was

alleen. Gekleurd door dankbare dienstvaardigheid in de
Er verschijnen regelmatig boeken van gefrustreerde dis

cipelen, vol klaagzang over hun jarenlange teleurstellingen.
vorm van het schrijven van boeken, het geven van lezingen
en zelfs interviews.
Ze verlangden naar het deelachtig worden van 'de Grote Er
Verder was er alleen meditatie en vooral een steeds dieper
varing' die 'Verlichting' heet, wilden de wereld veranderen
luisteren. Vooral op dat laatste gebied, de kunst van het luis
en waren, soms jarenlang, verliefd op hun charismatische
teren, werden verbluffende ontdekkingen gedaan.

Zeker is dar het volgen van bepaalde meditatie-instruc
Verlichte Leider.
ties- Osho gaf er vele - alsook het proces van steeds dieper
Het besef, dat zich ook bij mij moest verdiepen, is dat ieder
begrijpen een grotere stilte in de geest teweegbracht. Uitein
mens die de mogelijkheid van Ontwaken overweegt- en
delijk kan gezien worden dat ook alle begrijpen, hoe diep ook,
als een impuls in zich draagt - twee blokkades onder ogen

moet zien. De wens erbij-te-horen en idealisme. Deze ten
nog altijd een vorm van zoeken is.

Luisteren betekent wel ge-hoor-zaam zijn, nu in de bete
denties zijn vernietigend voor verwerkelijking.
kenis van je gehoor rotaal geven aan de stem in de woestijn.
Wat de eigen ontwikkeling betreft, kan gezegd worden
Echt luisteren, is naar mijn mening transformerend. Een
dar het horen-bij de groep der 'sannyasins' gedurende eni
stem die spreekt uit de gerealiseerde Bron heeft een viraal
ge tijd zeker een steun in de rug is geweest. Dat gold ook
energetische lading die lagen van onbewustheid kan pene
voor de aangeboden nieuwe identiteit 'sannyasin' tijdens een
treren.
schokkende overgangsfase.
Dit 'horen-bij' verdween gelukkig spoedig. Ook het ho
Wat in dit korte hoofdstuk naar voren werd gebracht waren
ren-bij een commune - hetzij in Poona, hetzij in Oregon
een paar 'vingerwijzingen'. Een aantal werd w bondig moge
- is, gelukkig, niet mijn ervaring geweest. Osho heeft me
lijk geformuleerd en, naar ik hoop, voor de lezer verhelderd.
daar de nodige steun voor gegeven. Zo herinner ik me dat ik
We zijn nu klaar voor een laatste hoofdstuk 'vingerwijzin
in 1979 met mijn koffers in Poona arriveerde en her voor
gen'. Het concentreert zich op de essentie: de ervaring van
nemen koesterde daar veel langer te verblijven. De dag van
tijd, worden en afgescheidenheid.
mijn aankomst kreeg ik het bericht: 'Hij zegt dat je hier maar
twee weken mag zijn. Dan kun je weer teruggaan.' Degene
die me dat bericht overhandigde voegde eraan toe: 'Met jou
is wel iets geks aan de hand.' Later drong het besef rot me
door dat deze mededeling een grote gift was en verre van
'iets geks.'
Ook de nieuwe identiteit 'sannyasin' verloor geleidelijk aan
iedere betekenis. Het was uiteindelijk een 'op-stap identi140
141
'De geleidelijke benadering is gebaseerd op de

veronderstelling dat we de waarheid niet zijn
en dat we hem kunnen bereiken. Dat iets, wat
niet de waarheid is, de waarheid kan bereiken,
zichzelf geleidelijk in waarheid kan verande
ren, dat er binnen de tijd vooruitgang kan
worden geboekt naar het tijdloze. Omdat de
uiteindelijke waarheid onze ware aard is,-ge
waarzijn (awareness) -kunnen we niet reizen
naar wat we al zijn. Elke stap in welke richting
ook, brengt ons verder weg.'
Francis Luci/Ie
Eeuwigheid Nu
143
Hoofdstuk 5
Tijd, worden en afgescheidenheid
e titel van het boek dat in 1971 verscheen, was: 'Wie

is van hout', met als ondertitel: 'een gang door de
psychiatrie'.
Die vraag betekende ook: 'Wie is hier nu eigenlijk
krankzinnig?' en ze werd niet alleen genspireerd door het
werk en de visie van Ronald Laing maar ook- alles in mijn
dromende ik-leven - door mijn eigen gang door de psy
chiatrie, vol hoopgevende maar ook desillusionerende er
varingen. Nu, meer dan dertig jaar later, geen gang door
de psychiatrie meer. Dat is voorbij. Maar de vraag: 'Wie is
er nu eigenlijk krankzinnig?', is mij blijven bezighouden.
Voor mij ligt het antwoord in de woorden die de basis van
ons aller 'krankzinnigheid' aanduiden. Er is in de eerste
plaats dat woord 'gang' of 'reis'. 'Gang' of 'reis', van hier
naar daar. En 'daar' is het altijd 'beter'. 'Daar' is er ook
altijd 'meer'. Het gras is altijd groener aan de andere kant
van het hek. Een voetstap, het geluid van spelende kinde
ren op straat, de wind door je haren, de stoel waar je op
zit of de muur waar je naar kijkt - dat kan eenvoudig 'het
Goddelijke' niet zijn. Alles in de menselijke geest, zo geheel
145
gebaseerd op de beweging van het verlangen-naar-iets-an

ders, komt hiertegen in verzet.
stond toen nog de overtuiging dat het 'mijn' leven was.) De

naam van de psychoanalyticus was Rene de Monchy en ik
gedenk hem met liefde. Tijdens een van onze ontmoetin
Het is ook de gang van 'nu' naar het toekomstige, gewenste
gen zei ik: 'Ik zou ook wel eens beroemd willen worden.'
of gevreesde. Zo introduceert het woord 'gang' dus zowel
Ik herinner me zijn brommerige stem toen hij antwoordde:
ruimte als tijd. Tijd, niet in de zin van tijd gemeten met de
1\ch, het is net als met beschuit.' 'Beschuit!' riep ik.
klok- wat op een aantal afspraken berust- maar wat in dit
zei hij, 'je zegt gewoon maar vaak Bolletje, Bolletje!' Een
hoofdstuk ' innerlijke psychologische tijd' genoemd wordt.
maand later overleed hij en rond die tijd, het moet 1968
De innerlijke tijdsbeleving dus. Ik ben ' hier en nu' en 'daar'
zijn geweest, begon het schrijven van een boek dat toen
en 'straks' ga ik wat worden, ga ik war beleven of meema
geen 'Bolletje, Bolletje' werd genoemd, maar 'Wie is van
ken. Dat is het door ons allen gedeelde ervaren waarmee,
hout'.
'J
en waarin wij leven.

Een tweede aspect, opnieuw verwijzend naar de basis van
Op mijn derde jaar stelde mijn grootmoeder tijdens de
ons aller 'normale' krankzinnigheid, zit in het woord 'wie'
regelmatige audinties op zondagmorgen altijd de vraag:
in 'Wie is van hout'. Dat woord impliceert uiteraard dat
'War wil je worden?' Dar was de enige opmerking in het
er een 'iemand' is en dat berekent dus afgescheidenheid.
gesprek met haar dat ik mij kan herinneren. Mijn broer zei
Gescheidenheid, tijd en worden hebben veel met elkaar te
dan met overtuiging: 'Kapitein' en ik zei: 'Dokter'. Mijn
maken. Op deze plaats een nadere beschouwing over een
grootvader, die ik nooit samen met mijn grootmoeder zag
thematiek die weliswaar in de kern eenvoudig is, maar ook
en die later ziek was, richtte zich tijdens het laatste bezoek
z schokkend dat de afweer tegen wat we te horen krijgen
van zijn kleinkinderen van de sofa op, legde zijn handen
vaak de vorm van een zekere doofheid aanneemt.
op mijn kleine schouders en sprak, mij indringend aan

kijkend, de gedenkwaardige woorden: 'Zorg ervoor dat je
Na de geboorte van het lichaam ontstaat de ik-kramp- het
werkt!' Ik begreep toen al wat hij bedoelde. Van hem moest
is een vorm van samengetrokken energie- die mede wordt
ik ook wat worden. Vooral door noeste arbeid. Zo plonsde
aangeduid met het woord 'ik' of 'zelf-bewustzijn'. Vanuit
ik - het is nu eenmaal het lor van ieder kind - in de be
die kramp creren we 'de ander'. Zo belanden we in een
weging van het 'worden', van het iets willen en moeten be
dualisme en dat betekent onherroepelijk dat wij vanaf dat
reiken. Het is een noodzakelijk aspect van de menselijke
moment gefixeerd raken in de rol van bedelaar. We brengen
ontwikkeling tot 'persoon', maar ik weer nu dat het ook het
ons lichamelijke ik-leven bedelend door en zijn daarmee
begin van de 'normale krankzinnigheid' is.
altijd gevangen in de vraag en het verlangen naar erken
Ook bij mij werd het zaad van ambitie gezaaid. Veertig
ning, liefde en aandacht van 'de ander'- een ander die als
jaar na de opmerking van mijn grootmoeder had ik een
gevolg van de ik-kramp en de conceptenstroom in de be
aantal samenkomsten met een oude psychoanalyticus. Een
leving ontstond. Een ander moet ons geluk en bevrediging
aanral zaken ging niet zo goed in mijn leven. (Uiteraard be-
schenken. Geluk zoeken we bij de ander en het andere, en
146
147
dat laatste is het geheel van verleidelijke, opwindende, geluk
zijn 'onzichtbaar'. De pijn waar de vraagsteller mede over
en bevrediging belovende objecten. De 'wereld' dus, althans
sprak hing samen met het feit dat ook 'de ander' geleidelijk
de wereld zoals we die zien en ervaren in onze afgescheiden
verdween. Daarmee wordt ook alles wat wij gewoonlijk on
beid. Wij zijn en blijven zo 'bedelaar'. Daar zijn we ook aan
der 'liefde' verstaan een volslagen illusie. Het 'ik' ligt dan
gewend. Het is onze 'normale' menselijke toestand. Eekhart
op sterven. '1fyou drop the 'you: the '!' cannot exist':
Tolle heeft in zijn boek 'De kracht van het nu' een instructief
Hij introduceerde in dit antwoord, zoals hij zo vaak
verhaal verteld om ons dit nog eens duidelijk te maken. Een
heeft gedaan, ook het woord 'aloneness' (alleen-zijn), als een
bedelaar zit op een oude, houten kist aan de kant van de
al-n-zijn. In dit verband gaf hij op speelse wijze aan dat
weg. Als een voorbijganger langskomt, neemt hij z'n pet af
'God', als al-n-zijn, zich een beetje ging vervelen en dus
om te bedelen. De voorbijganger zege: 'Sorry, ik kan je niets
'de wereld' en 'de ander' deed ontstaan om daarmee in dia
geven. Maar verrel me, waar zit je op?' 'Nou, gewoon op
loog te treden en er zich mee te vermaken. Het verzinken
deze houten kist. Daar zit ik al twintig jaar op!' 'Heb je wel
in al-n-zijn doet 'de ander' weer geheel verdwijnen. 'Jullie
eens in die kist gekeken?' vraagt de voorbijganger. 'Breek het
zijn', zo zei hij op dat moment tegen zijn gehoor in Poona,
deksel eens open!' Dan ontdekt de bedelaar dat de kist vol
'allemaal God', in dit totale verzonken-zijn in 'nothingness':
goudstukken zit. 'Maar ik ben wch geen bedelaar?' vraagt
(The Diamond Sutra, 1977)
de denkbeeldige lezer van dit verhaal. 'Vergis je niet,' zo stelt

Tolle, 'je hebt nooit iets anders gedaan dan bedelen.'
Een heldere en radkale beschouwingswijze, met name rond
Als men meent dat er een subject is, en als er het vaste
het onderwerp 'gescheidenheid', ('ik' en 'ander', 'ik' en 'de
geloof besraat in de werkelijkheid van dat subject, dan be
wereld') werd ons de afgelopen jaren door Tony Parsons
tekent dat autOmatisch ook het geloof in, en de waarne
gegeven. Wij vallen, zo stelt hij, voor ons tweede levens
ming van het object. Er is dan altijd de (ogenschijnlijke)
jaar uit het paradijs van n-zijn waar wij eens als kind in
gescheidenheid van 'ik' en 'ander', 'ik' en 'het object'.
rondliepen zonder dat te beseffen. (Mijn grootmoeder zei
Een vraag van een leerling (ze werden toen 'sannyasin'
inderdaad niet: 'Ben je? Verheug je je in het pure feit van je
genoemd) stimuleerde Osho eens tot een diepgaand ant
Zijn en het Zijn van alles wat is? Is er nog altijd die diepe
woord over dit onderwerp. Het werd gegeven tijdens een
verwondering, die onschuld, die intieme liefdesrelatie met
serie lezingen over uitspraken van Boeddha, de 'Diamond
alles-wat-is?' Zo moest ik ook een 'iemand' worden en ook
Sutra'. Gevraagd werd waarom het verzinken en oplossen

in niet-iets-zijn ( 'nothingness') zo pijnlijk is. Omdat, zo
nog een 'iemand' die voortdurend op reis was, die voort
stelde Osho, 'jij' er nog altijd bent. Als er een niet-iets-zijn
'toekomst' die nooit een realiteit, nooit een actualiteit zou
in pure vorm is gerealiseerd, dan is dat een onbegrensde,
worden, maar altijd iets wat bedacht werd en gefantaseerd.
oneindige 'ruimte' van Licht of Bewustzijn en zonder enig
Kortom, ik werd op een heel 'normale' en gangbare manier
ik-gevoel. Hij noemde in dit antwoord de ik-overtuiging
uit het paradijs verwijderd. Zo moest het gebeuren.) Een
een vorm van 'ijs', van 'bevroren bewustzijn'. Als alles ge
mens kan- zo stelt Parsons, en dit keer in vol besef- naar
smolten is, als zelfs het water is verdwenen, dan is Bewust-
dat paradijs terugkeren. Alleen, dan keert 'hij' er niet meer
148
149
durend aan het 'worden' was en met de ogen gericht op een
naar terug! Zelfs het woord 'terugkeren' is niet juist, want
een vrouw of man met wie n-zijn wordt gezocht, is in
wat zich dan openbaart is wat wij altijd al zijn en wat er
essentie een terug-zoeken van dit paradijs van En-zijn.
altijd al is. Daarom kan beter gesproken worden van een
Het aantrekken van 'de mantel der gescheidenheid', zoals
her-kennen, een her-inneren en wel in de vorm van een
hij het eens noemde, gaat onherroepelijk gepaard met een
realisatie van wat altijd al het geval is geweest. Er wordt
sense of bereavement, het gevoel dat er iets essemieels ver
gewoon een gordijn weggetrokken, het gordijn van de ge
loren is gegaan, een gevoel van onbehagen dat gedurende
scheidenheid en wat er altijd al was, wat er nu is en altijd
het ik- of zelf-leven blijft bestaan. Het is een gevoel van
zal zijn openbaart zich.
teleurstelling dat door niets kan worden opgeheven en dat
Dat is het Ontwaken en de Bevrijding als ongeschei
we alleen maar kunnen verdoven. Een van mijn clinten
denheid, of En-zijn. Het ligt, zo stelt Parsons, als moge
vertaalde het recent als 'zielenpijn'. Een goed woord. Ge
lijkheid, als een open geheim en uitnodiging altijd voor
scheidenheid is zo het basis-lijden van de mens.
ons. Een mens kan opnieuw een werkelijk niets-zijn en te
Vanuit dit gezichtspunt zoeken dus alle mensen op deze
gelijkertijd alles-zijn realiseren. Op dat 'alles-zijn', dit wat
planeet sinds onheuglijke tijden vertroosting. Sommigen,
uit de Bron, het Ongeborene, voortkomt, (Parsons noemt
de zogenaamde 'spirituele zoekers', menen dat ze naar het
het vaak een arising in awareness) legt hij veel nadruk. Jij
allerhoogste moeten zoeken, naar 'God' of 'Bevrijding' of
bent, zo stelt hij, deze arising, jij bent de Bron (of Absoluut
'Verlichting' en ontlenen daar een speciale status aan. Maar
Bewustzijn) die, als ogen erop vallen 'muurt' of'boomt', Jij
de volle realisatie van En-zijn openbaart nu juist dat er
bent Bron die 'geur-van-koffie is', 'woede-is', 'verdriet-is',
nooit een 'zoeker' was, dat die 'zoeker' nooit heeft bestaan,
'gevoel van achterwerk-op-stoel-is', 'geluid van voorbijrij
dat er nooit een 'iemand' als afgescheiden entiteit, als per
dende tram is', de'glimlach van een kind is', 'het blauw van
soon of individu, op deze planeet heeft rondgelopen. Dat is
de hemel is' of 'de geur van gras is'. Jij bent dat alles, ieder
de fundamentele hallucinatie, het lijkt alleen maar zo. Te
moment, als arising in een totaal n-zijn.
gelijkertijd is er altijd het open geheim en de voortdurende

uitnodiging om En-zijn te realiseren. Alles wat gezien, ge
Zolang er gescheidenheid is, zo vroeg ontstaan, is er ook
hoord of gevoeld wordt, schreeuwt dat een mens toe. Zo
en altijd in de visie van Parsons, een terug-verlangen, een
speelt 'God' (of 'de Bron') voortdurend het spel van 'twee'
terug-zoeken naar wat ogenschijnlijk verloren ging. Het is
teneinde 'n' te hervinden. (We zagen eenzelfde beschou
een terug-zoeken van dat n-zijn wat als open geheim en
wing, anders verwoord, in Osho's antwoord aan een leer
uitnodiging om ons heen is en nooit verloren kn gaan.
ling.) Al ons zoeken, hopen, najagen van welke doelstelling
Al het zoeken tijdens het subject-object leven van ge
dan ook, alle vormen van ambitie, ook al het verwachten,
scheidenheid, al het verlangen naar wat dan ook, berust, zo
verlangen, anticiperen op, etc. houdt de gescheidenheid
stelt Parsons, in de kern op een terug-zoeken, een terug
juist in stand, bevestigt en versterkt deze en verbergt zo het
verlangen naar dit n-zijn dat wij eens als kind hebben
geheim. Een uitspraak van Chuck Hillig, geciteerd door
gekend en zijn vergeten. Al ons zoeken naar meer kennis,
Joan Tollifson in haar boek 'Ontwaken in het alledaagse',
meer ervaringen, meer geld, roem, status of
kan dit punt nog verduidelijken.
150
erkenning,
151
Hillig zegt: 'De hypnotiserende verleidelijkheid van de

droom (van het ik-leven in gescheidenheid) kan men aan
treffen in de lang bestaande geloofsovertuiging dat eens op
een dag, als de dromer zijn kosmische kaarren op de juiste
wijze speelt, hij, de dromer, zeker en uiteindelijk zal 'ont
waken'. Maar, in Waarheid, zal die zogenaamde Verlich
tings-bus voor hem nooit arriveren. Waarom?
Omdat de verwachtingdat er een toekomstig Ontwaken
voor hem zal plaatsvinden, ergens geprojecteerd in de tijd,
alleen maar het geloof versterkt dat het Bewustzijn dat hij
zoekt niet voor de volle 100% voor hem nu aanwezig is ...
precies hier en precies nu.'
Nog een verpletterend eenvoudige uitspraak van Chuck
Hillig (dit keer geciteerd uit her boek van Jan Kersschot:
'Het is zoals het is', een boek dat mede een aancal verslagen
bevat van gesprekken met onder anderen Eekhart Tolle,
Deuglas Harding, Tony Parsons en vele anderen). Hillig
zegt: 'De stuwkracht voor het kosmische spel wordt ge
creerd telkens wanneer je doet alsof dat wat niet is op de
een of andere manier belangrijker is dan dat wat wel is.' En
later: "Die hele notie van 'op weg naar vervulling zijn' is in
feite een geheime methode die het wanhopige ego gebruikt
om te overleven wanneer het geconfronteerd wordt met
zijn persoonlijke 'uitvlakking' door Bewustzijn. Zolang het
ego zich maar steeds meer gaat richten op die reis, kan het
blijven vermijden geheel te verdwijnen in de verblindende
realisatie van de ware identiteit van de mystieke reiziger."
Het volledig doorbreken van deze hypnotiserende verlei
ding die aanzet rot het zoeken - door sommigen 'Divine
hypnosis' genoemd - en het opgeven van al dat zoeken, het
iets willen worden, iets willen bereiken en een totaal te

rugvallen in de omarming van Zijn als de staat van niet
wan-hoop. Bij wanhoop is er nog steeds beweging van de

hoop en deze beweging raakt dan gefrustreerd.) Het totaal
verloren gaan van zoeken en hoop betekent sterven van een
'ik' dat, hoe illusoir ook, altijd deel is van de beweging van
psychologische tijd, van de hoop dus. Een ik dat altijd naar
een roekomst meent re moeten gaan, altijd gevangen is in
de beweging van 'wat-is' naar 'wat-zou-moeten - of wat
zou 'behoren-te-zijn'. Het sterven van dit 'ik' is daarmee
ook het einde van de innerlijke psychologische tijd.
Ontwaken is inderdaad de ontmoeting met het tijd
loze.
Hier kan een ervaring worden vermeld, vooral met als
doel deze communicatie rondom 'worden' en 'zoeken' na
der te verhelderen.
Kortgeleden reed ik van Den Haag naar Amsterdam
en besloot in een hotel nog wat te eten. Er was ruim tijd,
mijn vrouw verwachtte mij pas veel later. Ik zat in een bar,
bestelde een salade, een glas wijn en zat tevreden naar de
tv te kijken waar een voetbalwedstrijd werd uitgezonden.
Plotseling realiseerde ik mij dat ik daar werkelijk zat. Op
datzelfde moment was er de observatie dat er altijd, hoe
subtiel ook, een onbewust 'gezoem' in het bewustzijn was
geweest dat vanaf het vroegste begin van 'mijn' leven dat
bewustzijn had gevuld. Dat gezoem, dat fluisteren, was de
manifestatie van een totaal onbewuste stroom van het den
ken, dat altijd een vorm van 'toekomst' aan het ontwerpen
was. Ik was altijd, hoe subtiel dit ervaren ook was, in bewe
ging. Ik was altijd 'on the go', er was altijd die beleving van
een 'ergens naar roe gaan', een beweging die zojuist werd
aangeduid als de beweging van 'wat-is' naar 'wat-zou-moe
ten-zijn'. In zekere zin was ik dus altijd op weg geweest en
daarmee ook bezig- en altijd in enigerlei vorm van 'haast'
- om ergens, waar dan ook, te arriveren. Er was plotseling
hoop is geen geringe zaak. (Niet-hoop is iets anders dan
de observatie van deze gehele beweging, een beweging die
152
153
Zijn-war-is wel moet verstoren en verduisteren. Deze ob
Een serie gesprekken tussen Krishnamurti en de natuur
servatie deed mij regelijkertijd voor de eerste keer werke
kundige David Bohm begint met de woorden van Krishna
lijk zitten waar ik was, in diepe tevredenheid. Wat gezien
murti: 'Hoe zullen we beginnen? Ik zou graag willen vragen
werd was ... tijd in de zin van de innerlijke psychologische
of de mensheid de verkeerde richting is ingeslagen.'
tijdsbeleving. In dat zien was ik daar in die bar, tijdloos

heid waarin rijd in de zin van deze beleving verscheen, en
David Bohm: 'Een verkeerde richting? Dat moer dan

lang geleden zijn, denk ik.'
voortdurend aandacht opeiste, maar wat nu als een bewe
Krishnamurti: 'Dar is war ik voel. Lang geleden... Zo
ging vanuit het tijdloze werd gezien. Hoe kan ik ooit hier
schijnt het. Weet u, zoals ik het zie, heeft de mens of de
zijn als een innerlijke fluisterstem zegt dat ik ergens anders
mensheid altijd geprobeerd iets te worden.'
moet zijn? Ik herinnerde me hoe Osho eens sprak over
Later in de dialoog herhaalt Krishnamurti dit hoofd
'tanha', een woord dat Boeddha schijnt te hebben gebruikt
thema als hij erop wijst dat de worrel van alle conflict, in
en dat meestal vertaald wordt met het woord 'verlangen'.
alle godsdiensten, dit iets-moeren-worden, iets-moeten-be
Dit laatste als de essentie van duisternis. Maar is 'verlan
reiken is. Het is dan dat hij innerlijke tijd introduceert als
gen' de juiste vertaling? Is 'tanha' nier ook een verwijzing
d basis van dit iets-anders-worden dan men is.
naar tijd, wat uiteraard ook het fundament is van psycho
Bohm stelt dan de vraag waarom tijd innerlijk zo des
logisch verlangen. Alleen door in de greep te zijn van in
tructief zou moeten zijn en Krishnamurti antwoordt dan:
nerlijke psychologische tijd kan ik verlangen. Maar is er
'Omdat ik iets tracht te worden.' 'Maar is dat niet natuur
een verschil tussen 'ik', de ik-structuur, de beleving van
lijk?' vraagt Bohm. 'Wat is er verkeerd aan deze beweging
het 'ik-gevoel' en alles wat daaraan vastzit en ... tijd? Zijn
van het worden?'
ze niet n? Was er in dit thuis-zijn, in die bar, niet een
'Omdat,' zo poneert Krishnamurri, "dit innerlijk altijd
glimp, een zien, een bewustheid van 'mij' als tijd? Was 'ik'
een tegenstelling blijft handhaven russen 'wat-is' en 'wat ik
daar nog wel, in dat zien, of was er alleen dat moment van
zou moeten worden'." Dat is het conflict. Volgens Krishna
Zijn wat-is en was dat ervaren niet de vrede van een thuis
murti is (innerlijke psychologische) tijd 'de vijand van de
komen in 'wat is', precies zoals het is?
mens'. Zo definieerde hij ook altijd'meditatie' als een ver

wijlen in - tijdloos - Zijn waaruit ieder spatje van streven
Zoals Zijn overschaduwd wordt door wat in het vorige
naar een dieper of hoger niveau is verwijderd. Deze defini
hoofdstuk de 'conceptuele degeneratie' tot 'ik ben dit of
tie van meditatie zonder enig motief of enige doelstelling
dat' werd genoemd- zoals 'ik ben psychotherapeut, man,
heeft hij zijn leven lang gegeven en pas laat is me duidelijk
vrouw, verdrietig, boos, christen, jood, Nederlander,' enzo
geworden waarom hij dar deed. Hij wilde bijdragen tot
voort - zo is er dus ook die andere, fundamentele schaduw
een diepere bewustwording van innerlijke rijd, een stroom
die zich altijd bij de mens over dat Zijn heen werpt, een
waarin de mens gevangen is en die tevens de essemie van
schaduw die nu geobserveerd, gezien werd als tijd. Ik kan
de 'ik-overtuiging' is. Zowel 'tijd' als 'ik', als de beweging
nooit thuiskomen als ik voortdurend op weg ben en dat
van worden of streven is zo 'de vijand van de mens'. En
'op-weg-zijn' ben ... ik'.
dat betekent ook de, vaak geheel onbewuste,' movement of

154
155
thought'.
De gesprekken met Bohm gaan alle kanren uit,
ze zijn soms verwarrend, soms fascinerend, maar op deze
betekenis. Wat hier gebeurde was dat 'iets' van hem werd
afgenomen,
'iets' werd gewoon verwijderd.
Wat is dat 'iets'?
plaats kan worden volstaan met enkele woorden naar aan
Het is het projecterende- naar de toekomst gaande me
7he ending oftime. Het is
chanisme dat we de innerlijke psychologische tijdsbeleving
de titel van een boek dat een verslag is van deze gesprekken.
genoemd hebben. Ze is, zoals al gezegd, voor het grootste
Een verwijzing naar deze serie lezingen mocht, zo meende
deel geheel onbewust. In die bewuste en vooral onbewuste
ik, op deze plaats niet ontbreken.
beleving van tijd zijn wij gevangen. Laatst stond ik onder
leiding van de beschouwing over:
de douche in het zwembad en tegelijkertijd was ik bezig te

Een metafoor kan hier nog verhelderen. Een fiets wordt
bedenken of ik een broodje kaas of een broodje ei in het
overeind gehouden door een regelmatige trapbeweging. Zo
restaurant zou bestellen. Dan sta je toch niet echt onder die
gaat de fiets naar een bepaald doel. Hou je op met 'trappen'
douche! Intellectueel is dat glashelder, maar existentieel, als
(verlangen, tijd, hoop, worden, route, zoeken, toekomst)
een levend ervaren, is deze realisatie iets totaal anders. Wat
dan valt de fiets (ego, zoeker) onherroepelijk om en blijkt
voor Parsons dus wegviel was 'tijd'. Met dat wegvallen van
de 'zoeker' 'het gezochte' te zijn. Je loopt te zoeken naar het
de innerlijke tijdsstroom verdween ook het 'ik',
Licht dat je zelf bent.
is
want 'ik'
tijd. Een essentie van de ikoverruiging is toekomst, een
gaan naar, een 'worden'.

In Parsons' boek:
Hoe dit gehele mechanisme bij sommigen wordt weg
'As it is, the open secret to living an Awa

in een klein hoofdstuk: 'In the park' een
genomen, definitief en totaal, waarom het sommigen, zelfs
beschrijving voor van een plotseling optredend ikverlies
hen die hier totaal niet op zijn voorbereid, plotseling over
kened Lift',
komt
(en daarmee her verlies van alle zoeken en worden) en een
valt, is een mysterie. Het is een
overweldigend ervaren van een Enzijn waarin zich, zoals
'ik' dat niet kan doen. 'Ik' kan 'tijd' niet verwijderen want
hij zegt, 'de grond van onvoorwaardelijke liefde' openbaar
'ik'
de. De beschrijving is in zijn eenvoud indrukwekkend.
vorm van door het denken ontworpen toekomst.
Tijdens zijn wandeling door het park observeerde Par
ben
'happening' en
zeker is dat
'tijd' in de zin van een gaan-naar een of andere
Het open geheim omhulde zich voor Parsons op het
sons eerst dat zijn geest nog gevuld en gepreoccupeerd was
moment dat niet alleen 'ik' maar ook alle gescheidenheid
met toekomstige gebeurtenissen die wel of niet zouden
wegviel en er de openbaring was van zowel En-zijn als on
kunnen plaatsvinden. Hij zegt dan: 'Ik maakte schijnbaar
voorwaardelijke Liefde. En dit niet als iets speciaals, uiter
de keuze om deze projecties (die een denkbeeldige toe
aard niet als iets om na te streven, maar als de 'norm' waar
komst deden ontstaan!) te laten vallen en louter en alleen
we ons in ons ikleven van gescheidenheid totaal niet van
bij mijn lopen te zijn.' ( 1 apparently made
the choice to let go

ofthese projections and simply be with my walking. ')
Hoewel hij zegt: 1 apparent!y made the choice', blijft
bewust zijn.
Na deze formidabele 'ervaring' op zijn 21 jaar waarbij dus
toch bij de lezer de vage indruk bestaan dat 'hij' tot iets
'de ervaarder', 'degene die ervaart', geheel verdween en er
besloot. Daarom is het woord
dus in strikte zin niet van 'een ervaring' kan worden ge
156
'apparently'
hier van grote
157
sproken, volgden in de latere jaren van het leven van Tony

Parsons een rijping, integratie en stabilisering van dit over
weldigende En-zijn. Er volgden jaren, zoals hij zegt, van
'me-ing', dat alterneerde met 'Being' en dit aleerneren deed

het voorkomen alsof de ik-kramp- en daarmee de daaruit
resulterende gescheidenheid - zich telkens opnieuw ma
nifesteerde. Totdat deze ik-kramp, de samentrekking van
het bewustzijn, als verschijningsvorm geheel verdween. De
'druppel' met zijn oppervlaktespanning (de ik-kramp!) trok
zich ogenschijnlijk soms terug uic de oceaan van non-duaal
gewaarzijn (awareness), totdat de 'druppel' definitief terug
vloeide in de oceaan en En-zijn zich stabiliseerde. (Deze
fase kan soms moeilijk en uitputtend zijn - de uitspraak:
'de donkere nacht van de ziel' is hier van toepassing. Maar
soms ook is En-zijn er plotseling en totaal.)
Het is dan dat hij een klein boekje met de titel: The open
secret schrijft. Dit boekje is z helder, zo intelligent en pre

cies in zijn formuleringen, met name over de zinloosheid
van een leven dat blijft zoeken en streven naar dit n-zijn,
dar het grote indruk maakt in de kringen van 'spirituele
zoekers'. Het boek krijgt een grote verspreiding en Parsons
begint dan later in kleine kring te spreken. T ijdens deze
samenkomsten gaar hij op vele vragen dieper in. (Onlangs
zijn de verslagen van deze bijeenkomsten- vele werden op
band opgenomen - in boekvorm zowel in Engeland als
Nederland, bij uitgeverij Samsara gepubliceerd.)
Wat opvalt, is zijn vaak herhaalde beschouwing dat veel
mensen nu klaar zijn om werkelijk te horen wat hij zegt.
boeken, sommige genspireerd door Parsons en door hem

van een voorwoord voorzien, vermeld.)
Een vraag die op dit momene kan worden gesteld, is waar
de bereidheid om echt en diep te horen bij mensen van
daan komt. En naruurlijk de vraag waarom er bij sommige
mensen zo'n grote belangstelling, ja zelfs een hartstocht
voor dit onderwerp bestaat. Hoe kan her z krachtig wor
den gewekt, hoe kan het als een virusbesmetting een soort
'ziekte' worden waar men zich niet meer van kan en wil
ontdoen?
Over deze vraag heb ik met een oudere collega-psy
choanalyticus (Andries van Dantzig) vaak gesprekken ge
voerd. Hij benadert deze 'ziekte' zonder twijfel met respect,
maar in ons gesprek komen we toch niet tot een bevredi
gend antwoord. Voor hem is het een begaafdheid, erfelijk
bepaald, zoals pianospelen of schilderen. Dus spreekt hij
over 'een transcendentale begaafdheid' die sommige men
sen nu eenmaal hebben. Het is een observatie die mij te
gemakkelijk klinkt. Ze omzeilt ook veel vragen. Er be
staat wel een soort begaafdheid, maar deze kan tijdens
het leven tot een diepe crisis voeren. Het is juist temidden
van zulk een crisis - soms, zoals in het geval J .F., door
groot succes ontstaan - dat zich een totaal gevoel van mis
lukking manifesteert. Het is juist in deze existentile crisis

- als ze tenminste niet met chemische middelen wordt
verdoofd - dat de boven aangeduide sense of bereavement
het bewustzijn krachtig binnendringt. 'Nothing foils like
(Het is een uitspraak die ook Krishnamurti aan het eind
success' is een zegswijze die een diepe waarheid bevat. Juist
van zijn leven vaak deed.) Terwijl geweld en vernietiging,
te midden van roem en succes wordt alles plotseling er
geboren uit onbewustheid in de wereld nu naar een climax

gaan, is er regelijkertijd een wonderlijke balans in de zin
van een bereidheid bij velen om werkelijk te horen. (In de
literatuurlijst aan het einde van die boek wordt een aantal
158
varen als zinloos, ook al het zoeken naar 'relatie-geluk'.

Het wordt alles als volsrrekr illusoir beleefd, zoals ook her
najagen van roem, rijkdom of maatschappelijke status en
erkenning.
159
De consequentie van het feit dat de sense of bereavement
binnen handbereik heeft - door deze sense of bereavement,
-ik laat deze woorden hier onvertaald, hoewel 'basis zie
in de vorm van een gevoel van fundamenteel isolement of
lenpijn' een vertaling kan zijn - het bewustzijn binnen
afgescheidenheid worden overvallen. Hier past zeker de in
dringt, is naruurlijk enorm. Hoe gaat een mens met dit

gevoel van diepliggende teleurstelling, die de ervaring van
dringende beschouwing die Osho met name over armoede

en rijkdom heeft gegeven. Het was een van zijn centrale
afgescheidenheid onherroepelijk met zich meebrengt, om?
themata. Armoede, zo stelde hij, brengt in het algemeen al
Ze wordt verdrongen of ontkend. Dit betekent dat ieder
leen maar meer zoeken rot stand, een zoeken uiteraard naar
mensenleven gekenmerkt wordt door, mede als gevolg van
troost en ook om gewoon te overleven. Overvloed daarente
de onderliggende ontkenning, van de ene troostervaring
gen, kan echter een vruchtbare bodem zijn voor een diepere be
naar de andere te gaan, voortdurend op zoek te zijn naar
wustwording van de menselijke conditie van a/gescheidenheid.
allerlei troostmiddelen, in welke vorm dan ook. Zwelgen
Ze kan het begin vormen van een authentieke zoektocht en
in de melodie van een Mahler-symfonie, alcohol, heel veel
uiteindelijk voeren tot de realisatie dat dit zoeken (en dus
seks, drugs, lekker eten, mooie kleren, veel vakantie, een
tijd, hoop, verlangen) juist de essentie van duisternis is.
borstvergroting of -verkleining, het omarmen van allerlei
Het is me vaak opgevallen hoe slecht Osho's visie over
geloofsovertuigingen en dit met voldoening uitgeven voor
armoede en rijkdom werd begrepen. Armoede, zo stelde hij
'religie', vasten, het volgen van ascetische praktijken, op je
telkens weer, is een kankergezwel van de mensheid. Niet al
hoofd gaan staan, meditatieoefeningen doen, pogingen on
leen is ze de oorzaak van onzegbaar leed, maar ze blokkeert
dernemen tot versmelten met 'de ideale ander', het steeds
ook iedere bewustwording die zou kunnen voeren tot de groei
weer najagen en verzamelen van allerlei ervaringen (de
van een impuls in de richting van een radicaal Ontwaken!
mystieke ervaringen als de hoogst geklasseerde), de absurde
Een arm mens heeft vooral brood op de plank nodig. Maar
proliferatie van de entenainmentindustrie, in feite alle par
de mens die leeft in vaak absurde overvloed, met name in
ticipatie in culturele manifestaties - ze zijn alle in essentie
het westen, die met zijn diamanten horloges en zijn RoUs
een zoeken naar een vorm van troost. Onze bezetenheid
Royces in diepe wanhoop, haast sucidaal, in zijn villa bij
van wetenschap en haar technologische voortbrengselen
zijn zwembad zie en zich dan diep realiseert dat al die over
-hoezeer ze het leven ook hebben vergemakkelijkt en ver
vloed en luxe hem alleen maar ongelukkiger en wanhopi
aangenaamd- komt in essentie voort uit deze sense of be
ger hebben gemaakt-die mens heeft de mogelijkheid zich
reavement die we koppig in het duister van de ontkenning
in zijn wanhoop bewust te worden van de kernoorzaak van
blijven houden. (Men kan- Parsons wees me hier onlangs
zijn ongelukkig-zijn en diepe verveling. Juist die mens kan
op - naruurlijk de muziek van Mozart, als voorbeeld, ook
het gevoel van afgescheidenheid plotseling overvallen. Het
duiden als uitdrukking van een groot verlangen naar- of
gevoel kan niet langer ontkend worden. De vraag is dan of
uitdrukking van-het oorspronkelijke En-zijn.) Soms kan
zo'n mens intelligent genoeg is om de boodschap van deze
een mens, in werkelijke existentile wanhoop, vaak te mid
innerlijke stem van zijn existentile wanhoop werkelijk te
den van deze overvloed en misschien wel juist als gevolg
horen. Als die stem gehoord wordt-en dat blijft zeldzaam
van die overvloed - en zonder dat hij enige vluchtheuvel
in een wereld waar de troost- en verdovingsmiddelen ruim
160
161
voorhanden zijn en overal krachtig worden aangeprezen
tijd aangesproken als een 'iemand' en de suggestie wordt
- dan betekent dat zeker de geboorte van de 'zoeker naar
gewekt dat die 'iemand' iets kan doen en dus bepaalde in
Waarheid'. Dit is, zo stelde Osho, precies wat Siddharta
structies kan volgen en uitvoeren die tot het 'doel'- Ont
Gautama 2500 jaar geleden overkwam toen hij zich ge
waken - kunnen voeren. We zagen deze benadering in het
dwongen voelde juist al die overvloed en luxe op te geven,
vorige hoofdstuk. De instructie - het is een van de meest
zelfs vrouw en kind te verlaten en de jungle in te trekken

om naar het beslissende antwoord op zijn
sense of bereave
fundamentele - is: Volhard in het non-verbale 'Ik ben' of

'Verwijl in Zijn.'
ment en isolement als afgescheidenheid te zoeken. (In die
Gesteld werd dar dit laatste vooral mogelijk is als vele
tijd waren er nog geen biologische psychiaters die spraken
concepten die door het bewustzijn dwarrelen door dat be
over 'verminderde dopamine-productie in de hersenen',
wustzijn zijn geherabsorbeerd. (De werkelijke betekenis
bij Siddharta de diagnose 'depressie' stelden en antidepres
van de uitspraak dat 'rijken' het Koninkrijk Gods niet kun
siva voorschreven.)
nen binnengaan is natuurlijk niet dat deze 'rijken' te veel
Her spreekt vanzelf dat de hedendaagse 'spirituele zoeker'
rijkdom.)
geld hebben, maar dat
ze lijden onder hun grote concepten
-het lijkt mij beter her begrip 'spiritualiteit' overboord te
Ook alle instructies betreffende vele meditatietechnie
zetten want het geeft alleen maar aanleiding tot misver
ken worden in principe tot 'iemand' gericht, een 'iemand'
sranden - daarbij altijd het risico loopt op een verbluffend
die meent een keuze te kunnen maken en de instructie, of
aantal manieren verleid te worden, vooral om de verkeerde
'methode', met volharding - uiteraard gesteund door een
weg in te slaan. Er is een groot aantal 'leraren', 'Meesters'
steeds dieper begrijpen- ren uitvoer te kunnen brengen.
en 'goeroes' die op de manifestatie 'zoeker' reageren met
Met deze dualistische benadering is op zichzelf niets
allerlei vormen van subtiele of minder subtiele misleiding.
mis. Het onlangs in Nederlandse vertaling verschenen
Tot de meest subtiele vorm van 'misleiding' moet dan ge
'Boek der geheimen', waarin Osho Rajneesh een grote hoe
rekend worden de benadering, vaak door authentieke Ont
veelheid van deze meditatietechnieken beschrijft, is een in
waakren in het recente verleden gekozen, om mensen te
drukwekkend voorbeeld van deze dualistische benadering.
blijven aanspreken als 'een iemand die voor iets kan kiezen
Klassiek is ook de instructie die Ramana Maharshi gaf en
en ook iets kan doen'. Een dergelijke vorm van 'instructie'
nader toelichtte en die bekend staat als 'Zelf-onderzoek'
in de
(Selfenquiry). De zoeker krijgt de suggestie zich de vraag
kern altijd dualistisch. Ten aanzien van dit belangrijke punt
te stellen: 'Wie en wat ben ik?' Alle gedachten vormen een
enige verklarende woorden.
zwerm rond de kern-gedachte 'ik' en gevraagd wordt deze
of'teaching' is, hoe verhelderend en overtuigend ook,
ik-gedachte hardnekkig en tot in de diepte te volgen rot ze

Er is een fundamenteel verschil tussen de dualistische be
oplost in de Bron waaruit ze is voortgekomen.
nadering en de non-duale visie.

Bij de dualistische benadering wordt een mens door de
De radicaal non-duale visie - hier past het woord benade
Ontwaakte, in de rol van leermeester, inderdaad nog al-
ring niet langer- is nog zeldzaam en wordt onder anderen
162
163
door Tony Parsons onder woorden gebracht. Het uitzon
is inderdaad zeldzaam. Een dualistische 'praktijk' kan, zo
derlijke is dat hier consequent nier langer tegen 'iemand'
stelt Parsons, nooit voeren mt een 'non-dualistisch waarne
(in de vorm van 'zoeker', 'leerling' of 'discipel') wordt ge
men'('non-dualistic perception') en in dat opzicht acht hij de
sproken, omdat het uitgangspunt van dit non-duale per
communicatie van een aantal 'bekende leraren en Meesters',
spectief is dat er geen 'iemand' is. Deze 'iemand' bestaat
allen uit de traditie van advaita vedanta, toch verwarrend.
helemaal niet. Iedere actie die van deze 'iemand' schijnbaar
Het dualistische en het non-duale perspectief kunnen elkaar
uitgaar of door een 'iemand' in gang wordt gezet, versterkt
niet ontmoeten. Advaita als 'niet-twee' brengt in de diepste
alleen de persisterende hallucinatie dat zo'n ' iemand' echt
zin tot uitdrukking dat alles reeds En-zijn is ('unicity')
en
dat
bestaat. Hoe men het ook wendt of keert, het geloof in het
er niets anders is. Zoals hij zegt: 'Er is geen mij, noch jij, noch
ego (of 'iemand') wordt er, subtiel of grof, door versterkt.
Verlichting, noch discipel, noch goeroe. Er is geen beter of
In het radicaal non-duale perspectief staat in de commu
slechter, geen weg en niets hoeft te worden gepresteerd.' Als
nicatie de totale negatie van her ego centraal en daarmee
- zo stelt Parsons - dit helder wordt gezien, betekent dat
ook van ieder op-weg-zijn, iedere vorm van hoop, doelstel
heel wat. Het betekent dat subject en object herkend kun
ling en daarmee de beweging van het 'zoeken'. De radicaal
nen worden als illusoire concepten, 'held within the dream of
non-duale visie stelt daarmee consequent her einde van de
separation'. Daarom is iedere suggestie dat het ogenschijnlijk
beweging van de tijd. Het geeft de zoeker geen enkele hoop
afgescheiden individu (subject) een 'spirituele praktijk' zou
en kan voeren tot de realisatie van de staar van 'niet-hoop'.
kunnen kiezen, of pogingen zou kunnen doen om een be
('Geloof, hoop en liefde' blijken drie formidabele troost
paalde weg te bewandelen teneinde tot het toekomstige doel
leugens te zijn. 'Geloof ' is gegoochel met hypnotiserende
Ontwaken (of Verlichting) te komen, geheel irrelevant. Je
concepten, 'hoop' betekent gevangen zijn in de innerlijke
kunt evenmin een mens die blind is iets leren om zo 'ziende'
stroom van de tijd, die iedere werkelijke realisatie blokkeert
te worden. Het wezenlijke verlangen van de mens blijft het
en 'liefde' zal er zijn als 'degene die liefheeft' er nier meer is
verlangen naar de afwezigheid van het gevoel van een 'mij' die
zowel zoekt als zich afgescheiden voelt. Dat is pure advaita. Het
eerste wat daarom moet gebeuren, een van de eerste realisa
ties, is het zien dat er niemand is om te Ontwaken.
of- beter gezegd-als er de realisatie is dat deze 'liefhebber'

nooit heeft bestaan.)
Nu terugkerend naar de vele vormen van 'misleiding'
-de subtiel dualistische maar ook de grovere vormen, ze be
houden naruurlijk hun waarde. Daarbij blijven ze in de visie
De verleiding moet hier worden weerstaan om met cita
van Parsons alle 'uitnodigingen' om uiteindelijk ongeschei
ten, zowel uit het boek: As it is, the open secret to living an
denheid (En-zijn) te verwerkelijken. Parsons heeft echter
Awakend Lift, als uit de verslagen die van Parsons' samen
wel een duidelijke kritiek op een antal recente 'advaita tea
komsten in onder andere Londen, Berlijn en Amsterdam
chings' (ad-vaita betekent: 'niet-twee') die weliswaar een non
gemaakt zijn, een en ander nader te verhelderen. (Dat
duale visie suggereren of pretenderen - en als zodanig ook
laatste is ook niet nodig, omdat in de literatuurlijst naar
maar dat niet zijn. De radicale, heldere
zijn publicaties wordt verwezen. Ze bevatten heldere in
worden opgevat
en compromisloze uitdrukking van absoluut non-dualisme

164
formatie.)
165
Dicht bij mijn eigen ervaring kan gezegd worden dat
vorm van traditionele Meester- (of goeroe) goeroe-discipel
- vooral in deze compromisloze context - horen wat er
relatie in zijn optreden overboord zet. Dat alles, zo sugge
gezegd wordt een mysterieuze zaak is.
reert hij, behoort tot het verleden en had een noodzakelijke
Werkelijk en totaal luisteren blijft, naar mijn ervaring, de
functie, vaak gekleurd door devotie, bewondering en een
Koninklijke route. Wat echt, tot in de cellen, gehoord wordt,
diep
kan ook ineens
genoemd
gezien worden.
Luisteren lijkt alleen mogelijk als er geen gedachten zijn.
commitment. Maar wat in het voorafgaande mind werd

is dol op hirarchie. Geen wonder. De menselijke
geest (mine!) is daarom zo gesteld op hirarchie omdat het
tijd betekent. De leerling die in zijn 'inferieure' positie op
De menselijke geest is echter vaak bezet met duizenden ge
de grond zit, omhoogkijkt naar de 'superieure' Meester op
dachten die over de hele wereld, het verleden en naar de
de troon en die meent dat hij het 'niveau' van de Meester
denktoekomst blijven springen.
qua bewustzijn moet bereiken, is daarmee natuurlijk
Luisteren, in diepe innerlijke stilte, ronder enig oordeel
ge
vangen in tijd. "Het zal wel enige tijd duren om hetzelfde
en innerlijk argumenteren - dit laatste als een automatische
'niveau' te realiseren." Deze tijdsbeleving zit ingebouwd in
reactie op het beluisterde- is een grote kunst. Op vele mo
elke traditionele hirarchische verhouding en de menselijke
menten heeft Osho (trouwens ook Krishnamurti!) uitge
geest heeft nu eenmaal tijd als ingebouwde structuur.
breid over dit
right Listening gesproken onder andere ook

in de 'Diamond Sutra'). Het is een luisteren zonder dat het
Parsons zet hirarchie aan de kant. Hij stelde tijdens de
verleden als opgestapelde kennis intervenieert. Pas dan kan
vele gesprekken die ik de afgelopen jaren mee mocht ma
werkelijk 'gehoord' worden.
ken, dat mensen een verwoede neiging hebben sommigen
Er zijn zeker momenten waarop, tijdens het luisteren,
tot 'spirituele held' te bombarderen en ook daarmee maakt
evenals tijdens het lezend contempleren, een innerlijke
de menselijke geest de transcendentie van die geest con
wijsheid in de vorm van een diep her-kennen naar voren
sequent ongedaan. 'Dit is mijn held en dar niveau haal ik
springt. Het zijn dan niet de woorden als zodanig maar waar
nooit en dat hoeft en kan ook niet.' Parsons is in zijn op
die woorden naar verwijzen wat als innerlijke openbaring en

herkenning, vaak in een flits, een mens iets doen zien, iets
wat voorbij gaat aan het proces van denken of lineair concep
tualiseren. Voor dat echte horen zijn nu meer mensen dan
treden gewoner dan gewoon, een vriend onder vrienden,
ooit tevoren klaar. Zo kan worden gezegd dat als een mens
En-zijn (of ongescheidenheid) met zich meebrengt, bete
aan de ontbijttafel zit en als hij dan besluit om de trap naar
kent zeker een totale wijziging, ook in de energiehuishou
zijn meditatiekamer op te lopen teneinde daar zijn uurtje
ding van het lichaam. In feite komt er een massale hoeveel
meditatie 'te doen',
heid energie vrij die werd weggezogen in de (ogenschijnlijke)
alles al daar aan die tafel is. En alles is er
hij zit naast je tijdens een retraite aan de lunch en kan dan
ineens diezelfde woorden in je oor fluisteren:
'7his is it!
De radicale wijziging van perspectief die de realisatie van
ook in de essentie van iedere voetstap die op de treden van
zijnswijze-in-gescheidenheid van een (ogenschijnlijk) sub
de trap wordt gezet.
'7his is it!'is de vaak gebezigde uitspraak
ject-object-leven. Het lichaam moer zich aanpassen om deze
vn Parsons die bovendien- en dat is zeer opvallend- iedere
overweldigende energie te integreren en een russenfase van
166
167
alternerend 'me-ing' en 'Being' zou wel eens een noodzakelijk

deel kunnen zijn van dit integratieproces.
vaak zegt: 'Dit is rotale armoede!'(This is utter poverty.0 Dit

is inderdaad de ware en echte 'armoede van de geest' zoals
Tijdens een samenkomst in Amsterdam (juli 2002) werd
het ook de ware nederigheid is. Echte nederigheid bestaat
door Parsons letterlijk gezegd: 'Er is alleen maar net zoveel
als er niemand meer is om nederig te zijn. In die leegte,
Enzijn als het lichaam kan verdragen. Het lichaam heeft
zonder eigenaar van wat ook, kan zeker lijden oprijzen. Li
dan de behoefte om weer terug re gaan rot 'kramp' of 'sa
chamelijke incarnatie betekent altijd lijden en soms veel
mentrekking' (contraction) tot er een moment komt dat
pijn. Maar dar lijden verschijnt nu aan niemand, aan een
En-zijn totaal door het lichaam kan worden geaccepteerd.'
niets, aan geen enkele eigenaar en dat maakt een groot ver
En hij voegde er bij die gelegenheid aan roe: 1t's a very ener
schil. Een treffend voorbeeld was her kankergezwel aan de
getic thing. '
arm (sarcoom) van Ramana Maharshi, dat zich laat in zijn

leven openbaarde. Tegen de bezorgde discipelen zei Rama
En aspect kan nog geaccentueerd worden. In en als dit
na eens: 'Waarom mag alles groeien en dit niet?'
'nietietszijn' is er nu geen 'doener' meer van daden. Er

is ook geen 'kiezer' meer en evenmin een 'eigenaar' van
Een uitdagende vraag die hiermee verband houdt - en die
alles wat in deze 'nothingnessawareness' verschijnt. Dat be
ik hier alleen terloops wil vermelden - werd recent door
rekent ook dat 'vrije wil' en de nachtmerrie van schuld
Douglas E. Harding gesteld. (Hij is nu 93 jaar.) Wat is het
gevoelens uit het venster kunnen worden geworpen. Het
effect van deze gerealiseerde 'Leegte' of 'Niets' op alles wat
betekent dat er niemand 'schuldig' is en dat ieder oordeel
erin verschijnt en met name op alle constituerende elemen
over wat dan ook, alleen maar uitdrukking is van duisternis
ten van het lichaam, van organen tot cellen, moleculen,
en onwetendheid. Wij zijn waarachtig geprogrammeerde
aromen, subatomaire deeltjes, die alle deel zijn van wat nu
bladeren die voort dwarrelen in de wind van Bewusrzij n.
niet langer 'mijn' lichaam is?
Acties gaan dan met speels gemak, zijn in hoge mate effi
Wat voor effect zou deze gerealiseerde 'centrale leegte'
cint en niets is meer op n of andere manier 'eigendom'.
die Harding vele namen geeft zoals 'Void: 'Clarity: 'Spirit:
Dit betekent en kan mede de verklaring zijn voor het feit
'Awake-Capacity: 'Conscious Nothingness' hebben op alle 'in
dat bijvoorbeeld gevoelens als 'arisings in awareness'van re
terior beings'? En hij citeert met vreugde een uitspraak van
latief korte duur zijn. Ze beklijven niet omdat ze nu niet
zenmeester Hui Hai die eens zei: '7he illuminated man libe
langer tot 'iemands eigendom' worden verklaard. Het zijn
rates his inner living beings, even before they take shape in him. '
niet langer 'mijn' gevoelens. Zolang er nog een 'rest-ik' of
Er is, zo stelt hij, een uitgebreide research geweest om de
'resteigenaar' is, houdt die denkbeeldige 'eigenaar' zich al
oorzaken van kanker op te sporen. Maar er is n gebied van
tijd met de zich manifesterende gevoelsenergie bezig in de
onderzoek dat nog niet is betreden en in zijn essay: Visiothe
vorm van manipulatie, verdringing, ontkenning, controle
rapy legt Harding deze suggestie in alle ernst voor aan zowel
en gedachteassociaties. Dat alles doet de gevoelsmanifesta
psychotherapeuten als medische specialisten. Op jeugdige
tie langer duren. Het is vanuit het bovenstaande begrijpe
leeftijd, als majoor in het Engelse leger, tijdens een wande
lijk dat Parsons over 'zijn' - beter gezegd 'deze' - realisatie
ling in het gebergte van de Himalaya, ging Harding door de
168
169
plotselinge ervaring'zijn hoofd te verliezen'. Er was een con
categorie van zich uiterst origineel uitdrukkende Ontwaak
stateren van een immense leegte vlak boven zijn schouders.
ten, hij staar in geen enkele traditie, heeft nooit de positie in
Er was daar geen hoofd, geen gezicht meer. Er staken armen
genomen van'goeroe' of'spirirueel leermeester' en was gedu
en benen uit een leegte die alles omvatte en aan alles plaats
rende meer dan dertig jaar makelaar in Parijs. Bij hun eerste
kon bieden. Dit Ontwaken heeft zich, evenals bij Parsons,
ontmoeting komt Jourdain op een scooter aanrijden, zonder
verdiept en in een groot aantal boeken heeft Harding, die
helm; tijdens de lunch blijkt hij kettingroker te zijn en straalt
ook een voortreffelijke schrijver is, later dit Ontwaken nader
hij een vitaliteit uit die interviewer Farcet doet duizelen.
toegelicht. Met zijn vrouw Carherine heeft hij ralloze semi
Zo komt, na deze eerste kennismaking, her camact
nars en workshops gegeven tijdens welke hij met eenvou
tot stand dat later, in Corsica, een week lang zijn vervolg
dige experimenten 'de hoofdloze weg' duidelijk maakte. Het
krijgt. Farcet krijgt toestemming met een bandrecorder een
essay: 'Visiotherapy' komt voor in een verzameling artikelen
groot aantal gesprekken met Jourdain te registreren waar
met als titel: 'To be and not to be, that is the amwer: een re
uit later het boek Radical Awakening is ontstaan. Tijdens
pliek op de uitspraak van Hardings landgenoot Shakespeare:
deze gesprekken vertelt Jourdain dat hij vanaf zijn tweede
'To be or not to be, that is the question:
levensjaar door duizenden ervaringen van ongescheidenheid
Zo zijn wij als mens zowel non-being (niets) als being in de
is heen gegaan. Hij geeft aan dat de waarneming van vol
vorm van al het manifeste, alles wat vorm heeft en naam. Wij
wassenen 'grauw' is vergeleken met de waarnemingswereld
zijn het non-manifeste en manifeste samen. Wij zijn 'God'
van her kind, maar zelfs die laatste waarnemingswereld is
en 'mens'- in alle, zelfs verhevigde, menselijkheid- samen.
nog 'grauw' vergeleken met de rijkdom in de waarneming

tijdens het ervaren van ongescheidenheid die gepaard gaar
Onlangs trof mij nog de inhoud van een boek: 'Radical
met inrense extase. In veel van deze ervaringen verdween
Awakening, cutting through the conditioned mind Vooral
het dualisme van 'mij' en 'de anderen' of 'het andere' totaal.
omdat het kan bijdragen tot een verdieping van inzicht in
Toch wil Jourdain waarschuwen voor de opvatting dat het
deze 'verhevigde menselijkheid' wil ik er hier gebruik van
hier gaat om alleen maar een fusie van subject en object. Er
maken.
was wel een n-zijn, maar dat betekende niet dat subject en
object daarmee verdwenen in 'some kind ofindistinguishable
Her boek beschrijft de ontmoeting russen de schrijver en
magma'. Wat miraculeus was in deze ervaringen, zo zegt hij,
samensteller Gilles Farcer en een 60-jarige man, Stephen
is dat ik de boom werd, het haardvuur, de berg of her gehele
Jourdain, met wieFarcet een week lang doorbracht in Cor
landschap maar 'ik' verloor daarmee niet 'mijn' identiteit, 'Le

gitimately remaining who I am' en ook landschap, haardvuur
SICa.
Jourdain voorziet daar met een bed and breakJast pension
in zijn onderhoud. De ontmoeting met deze man begint in
enz. bleven integraal zichzelf. A bleef A, B bleef B en toch

was A in het hart van B, B in her hart van A.
Parijs waar ze hun eerste afspraak hebben. Jourdain heeft een
Jourdain benadrukt dat er dus een coxistentie was van
aantal boeken geschreven waaronder: 'Cette vie m'aime' en
zowel fusie (n-zijn) als handhaving van de intrinsieke iden
ook een aantal opzienbarende artikelen. Hij behoort tot de
titeiten van de twee 'partijen' en juist daarin zat het miracu-
170
171
leuze van de ervaring. Twee compleet verschillende 'dingen'
dit Ontwaken.' Het verschil is, zo stelt hij: 'Voor het ontwa
kunnen dus waarachtig n zijn terwijl elk tezelfdertijd zijn
ken geloofde ik totaal gedefinieerd en definieerbaar te zijn als
oorspronkelijke aard handhaaft. Omdat er zeer veel van deze
die leuke jonge man die het verlangen had om dat meisje te
ervaringen waren meende Jourdain dat zoiets door ieder
veroveren. Daarna kon ik niet langer geloven dat ik dat was.
kind werd ervaren en toen hij later tot de ontdekking kwam
Ik kon het nu alleen spelen zonder zelfs maar een fractie van
dat dit in het geheel niet het geval was, ervoer hij die ont
een seconde te geloven dat (het spel) ook maar iets met mij
dekking als een enorme schok. Op zijn 16e jaar, worstelend
te maken had.' (Een treffende en verhelderende uitspraak
met de uitspraak van Descartes 'Ik denk dus ik ben' - hij
trof ik ook aan in een door Ramana Maharshi zelf geschre
gebruikte deze uitspraak, die voor hem een groot geheim be
ven compositie 'Anubandhan', een supplement op de door
vatte, als een soort zen koan- werd hij overweldigd door een
hem eveneens geschreven: 'Veertig verzen'. Ze luidt als volgt:
vulkanische eruptie die hij later als zijn radicale Ontwaken
'Speel je rol in de wereld, o held, door dingen als enthousi
beschrijft. Hij zou een poging hebben gedaan om met zijn
asme, vreugde, opwinding en haat te veinzen, en speel alsof
ouders hierover te spreken maar dat was geen succes. Daarna
je initiatief neemt, of inspanning verricht.' (Uit 'Ramana
heeft hij 30 jaar(!) over 'de gebeurtenis' gezwegen. Toen is hij
Upanishad', samengesteld door Philip Renard.)
opnieuw gaan praten, heeft verschillende boeken geschreven

Later geeft Jourdain aan dat hij na het Ontwaken
T ijdens de dialogen zijn er een aantal observaties die ons
eeuwig
meer was dan 'wat ik ben'. Hij zegt: 'Ik kan nooit meer
gereduceerd worden tot enige vorm van identiteit. Vr het
en zijn latere formuleringen kenmerken zich door een totale

zekerheid over zijn ultieme en permanente realisatie.
meer inzicht kunnen geven. Er zijn, zo stelt eerst de intervie
Ontwaken was ik mijn identiteit - deze jonge man die
wer, beschouwingen volgens welke de Ontwaakte mens ver
dit doet of dat, zus denkt of zo. Na het Ontwaken
was ik
geleken wordt met een acteur die zijn rol perfect speelt, die
fondamenteel zonder identiteit. Ik wist dat de essentie van
verliefd wordt, verraden wordt, rijk wordt of geniineerd, een
wat ik was niet tot enige identiteit herleid kon worden en
mens - nu als rol - die gelukzalige of tragische momenten
zo was ik vrij om een graad van werkelijkheid aan allerlei
kent, die lacht en huilt en zo de rol, het karakter, tot uitdruk
verschillende identiteiten te verlenen en mijzelf daarmee
king brengt maar ... gedurende al die tijd, als acteur,
weet dat
te vermaken.' In deze dialoog wordt gesuggereerd dat een
is. Het antwoord van Jourdain is
mens pas dan 'vrij is om te verlangen'. De zaak is niet, zo
bevestigend. Er bestaat, zo zegt hij -hij spreekt dus uit eigen
stelt Jourdain, 'of ik achter de meisjes aanging of niet, maar
ervaren- de vreemde mogelijkheid om te allen tijde en on

veranderlijk
of ik mijzelfdefinieerde als een 16jarigejongen die achter de

meisjes aan zat'. Maar, blijft dan de vraag, wat motiveert
en evenzo ten aanzien van innerlijke emotionele gebeurte
meisje te willen veroveren. Opnieuw is het ancwoord ver
nissen. Vervolgens zegt hij: 'Wat is nu het verschil tussen
rassend. De zaak, zo zegt Jourdain, is veel gecompliceerder
mijzelf die, toen ik 16 jaar oud was, een mooi meisje trachtte
dan sommige oosterse mystici in hun uitspraken sugge
te verleiden, vr het Ontwaken en diezelfde activiteiten
reren.
hij niet Romeo of Orestes
in een afttand te leven met wat men verondersteld

wordt te zijn, een afstand ten opzichte van gedrag, karakter
172
na
dan een jongen om zoiets te doen- om bijvoorbeeld een
Geen identiteit betekent zeker geen totale onverschil173
ligheid. De eb en vloed van menselijk gedrag zijn in het
voortdurend te leven in een nachtmerrie. Wat zijn de
geheel niet uitgeput, maar zijn juist veel onstuimiger dan
kansen om uit een perversie van de droom, de nachtmer
tevoren en tegelijkertijd zijn deze eb en vloed geheel zuiver.
rie van de psychisch gestoorde zijnswijze te ontwaken ver
'The more I am me, the more I am everyone else:

Interviewer Farcet observeert dat de roeristen die in het
bed and breakjast pension in Corsica logeren, werkelijk
geen flauw idee hebben wie het is die ze voor het ontbijt,
de koffie en croissants serveert! Mensen die echter grote
belangstelling hebben, gestimuleerd door een aanral van
Jourciains publicaties-er zijn nu vele boeken, de meeste in
het Frans verschenen-krijgen van hun gastheer veel te ho
ren. Zo geeft hij aan dat hij sommigen tot het begrijpen wil
brengen dat zij altijd, vanaf hun geboorte, gekeken hebben
'with the eyes of thought', de glazen ogen van gedachten die
in feite nooit echt iets gezien hebben. {In hoofdstuk 1 werd
gesproken over het feit dar de mens in een conceptuele of
woordenwereld leeft!)
In een halo van de overvloedige rook van Gitane sigaret
geleken met de mogelijkheid van Ontwaken uit een min

of meer harmonieuze droom die we toe kunnen schrijven
aan de, min of meer, psychologisch 'gezonde' mens? Tot
mijn verbazing zegt Jourdain, geconfronteerd met deze
vraagstelling, dat hij dat niet weet. De reden is dat zijn
droomleven, zijn 'slaap' dus, op zijn 16 jaar plotseling
eindigde. Zijn kindertijd en adolescentie waren in het al
gemeen heel gelukkig, 'met andere woorden', zo zegt hij,
'vanaf mijn geboorte tot aan het Ontwaken heb ik altijd
heel goed gedroomd'. 'Dat was,' zo zegt hij, 'zo uitgespro
ken het geval dat ik later de aard en de veelomvattendheid
van de problemen waar mensen her slachtoffer van wor
den, ernstig onderschatte'. Hij geeft dan het voorbeeld
van de droom waarin iemand zich aangevallen voelt door
een wolf. Bij het ontwaken wordt duidelijk dar er geen
wolf is en ook geen 'mij' die aangevallen werd. Men kan
ten -Jourdain rookt drie pakjes per dag -legt hij ook uit
herkennen dar men zowel de wolf als zijn slachtoffer is.
dat Ontwaken in her hart van het idee ligt dat men over
Het zijn beide creaties binnen de droom.
zichzelf heeft. Men moet, zo zegt hij, niet trachten achter

dat idee re kijken, her te overstijgen (mijn interpretatie!)
maar, zo stelt hij, 'mij' wordt gevonden in de kern van het
concept van mij. En later: Men moet 'Mij' zoeken, niet in
de regionen voorbijgaande aan het concept 'mij', maar in
her weefsel van dit concept zelf.'
De interviewer introduceert tijdens de gesprekken ook
het onderwerp van de mogelijke betekenis van psychothe
rapie. Als de mens voortdurend droomt, zowel 's nachts
als met open ogen gedurende de dag, als hij voortdurend
in een film zit die hij 'mijn' leven noemt, dan blijft de
vraag of her voor het ultieme Ontwaken niet een nood
Als men mensen bewust zou kunnen maken van her feit
dat zij in hun relatieve {slaap) bestaan de problemen waar
onder ze lijden zelf creren, dan zbu men een geweldige
stap in de goede richting doen. En wat is nu eigenlijk het
grote drama in ieder mensenleven? Het is dat men zich
onvo\doende geliefd, onvoldoende gewaardeerd voelt door
familieleden, vrienden, enz. Als men zou kunnen aanto
nen dat een mens die zich met minachting bejegend voelt,
deze minachring zelf creert en evenzo degenen die hem
minachren en dat die mens deze hallucinatie van seconde
tot seconde in leven houdt, dan zou dit het probleem volle
dig doen verdwijnen. De droom zou nog wel en nog altijd
zakelijkheid is om eerst een goede droom te dromen en niet
de droom blijven. De fundamentele hallucinatie zou nog
174
175
blijven bestaan, maar alles zou veel 'zachter' worden. Zelfs
Hoewel er geen echt verband bestaat tussen het psychothe
het licht van een mogelijk Ontwaken zou dan het hart van
rapeutische proces en de realisatie van werkelijk Ontwaken
de droom beter kunnen binnentreden. Uit deze woorden
is het zeker dat de mens altijd de slaaf is van wat hij niet
blijkt dar Jourdain wel degelijk openstaar voor de mogelijk
kent.
heid dat de psychotherapeut als de moderne priester een
Dit betekent dat wat verdrongen of ontkend werd (en
constructieve rol kan spelen. (Ook Parsons noemt het pro
bleef) en wat dan nu met de hevel van het proces van in
ces van intensieve, om-dekkende psychotherapie de meest
tensieve, ont-dekkende psychotherapie in het licht van be
inrelligente procedure waarin men zich kan involveren.)
wustzijn wordt getild op dat, nu bewust gekende, een zeker
Het feit dat men een 'lijk in de kast' heeft, iets dat men
vervloeiend en oplossend effect heeft. Het bewust gekende
diep heeft weggestopt, maar wat men op rafel kan krijgen,
lost zich niet op, maar ... de angel is eruit en nu in de bete
berekent al een forse verbetering. Het geloof in 'een ve'rle
kenis dat men er in ieder geval minder de slaafvan is. Dat is
den', en het geloof in de objectieve werkelijkheid van dat
de natuurlijke kracht van bewustwording. Er ontstaat een
verleden blijft echter nog altijd bestaan. Het fundamentele
zekere vorm van 'afstand' tussen Bewustzijn en het gekende.
'lijk' zit er dus nog steeds. De psychorherapeut, in zijn eigen
Dit betekent dat met name de vereenzelviging met gevoe
dromende zijnswijze, gelooft zelf ook nog altijd in de wer
lens en gedachten op z'n minst in kracht afneemt. Totale
kelijkheid van het subject en diens innerlijke wederwaardig
vereenzelviging betekent dat een mens geheel in de greep
heden. De kernwaan komt nog niet aan de orde.
is van gevoelens en gedachten, er geheel n mee is en er
Bevredigd door deze beschouwing stelt de met psycho
door wordt meegesleept. Het accent op Bewustzijn- in het
therapie duidelijk sympathiserende interviewer vast dat het
kader van de bevrijdingsweg 'advaita vedama', de realisatie
dus toch zin heeft om het subject ertoe aan te zetten 'nor
van Kennendbeid of Getuige-bewustzijn genoemd - maakt
maal te dromen', teneinde later de vraag van het ik-leven
de bestaande identificatie pas werkelijk ongedaan.
als een vorm van dromen zelf aan de orde te stellen.

Er is hier ook een zeker risico aan verbonden. Des te
Het essentile verschil tussen 'de Ontwaakte staat' en het
voldaner of gelukkiger een subject droomt, des te minder
bewustwordingsproces in het kader van intensieve en ont
zal hij ernaar verlangen om te Ontwaken! Dat introduceert
dekkende psychotherapie, is dat in het eerste geval er de
in het gesprek de kwestie van motivatie. Zijn de meeste
volle realisatie is dat men Bewustzijn is - wat je dus nooit
'zoekers' naar Verlichting of Ontwaken niet op deze weg
kunt worden. Bij dit 'Ontwaken' is de angel der identifica
uit hoofde van de verkeerde redenen? Dit brengt Jourdain
tie er pas werkelijk uit. Bij deze realisatie van Kennendbeid
tot een aantal uitspraken. Voor het realiseren van 'spirituele
(Waarnemendheid of Getuige-bewustzijn) wordt geen en
gezondheid,' zegt hij, is het nodig om een vorm van 'psy
kele verandering van het persoonlijke psychologieverhaal
chologische gezondheid' te realiseren. Het scheppen van
meer bewerkstelligd of nagestreefd. Er ontstaat nu een Zien
een harmonieuzer scenario in de film (droom) acht hij op
- met en als awareness - wat er is. Dit Zien is tevens de
zichzelf een juiste zienswijze. (Ik betwijfel of bijvoorbeeld
diepste realisatie dat ik het gekende niet ben. Het nu moei
Parsons het met deze uitspraak eens zou zijn.)
teloos gekende kan in dat geval zijn verhaal verrellen en
176
177
kan, zonder her-verdringing ofontkenning, verder genegeerd

worden. De uitspraak - of 'instructie' - 'Hold on to the
sense I am' of 'Stay with the I Am', zonder gebruik te maken

van gedachten, herinneringen, emoties, associaties, waar
nemingen en vormen van aandacht en intentie betekent,
in deze zin, het einde van de psychologie die zich altijd, en
vooral in de vorm van zelf-observatie, bezig blijft houden
met gedachten, emoties, zelf-beelden en bepaalde srrevin
gen- kortom, met alles wat de inhoud van het bewustzijn
is. Dit bezig-zijn, nu als zelf-observatie, betekent altijd dat
er subtiele pogingen worden gedaan om die inhoud van het
bewustzijn op de een of andere manier te veranderen, te be

noemen en nader te definiren.
In het kader van dit boek, dat zich ten doel stelt al
gemene en orinterende informatie te geven, kan op dit
punt niet uitgebreid worden ingegaan. Zelf-observatie is
een truc van de menselijke geest die zich splitst tussen de
ik-observeerder en het geobserveerde. Kennendbeid is ech
ter een observeren zonder observeerder en schakelt het 'ik'
als doener en daarmee als manipulator volledig uit.
Psychotherapie zet altijd aan tot zelf-observatie. Het wil in
zicht geven in de bronnen- de vroegkinderlijke ervaringen
in het bijzonder- van gevoelens, gedachten en lichamelijke
krampverschijnselen. De clint krijgt er in dat geval meer
greep op.
heeft opgehouden te bestaan. En voor de eerste keer ont

dek en omarm ik mijn ultieme en unieke werkelijkheid.'
En later: 'Daarvoor (voor het Ontwaken!) was ik niets
anders dan gedachten ... ik was niets anders dan opinies,
ideologie. Ik was een oneindige hoeveelheid intellectuele
overtuigingen, gearticuleerd door een centrale aanname die
ik- oh, vloek- 'mijzelf ' noemde.
Wat ik ervoer toen ik klein was, die 'momenten', die
plotselinge stromen van geluk (verwezen wordt naar de mo
menten van ongescheidenheid!), ja, dat waren 'ervaringen'.
Wat ik nu in mij draag is van een radicaal andere aard. Niet
alleen past het woord 'ervaring' hier niet meer op, maar op
een bepaalde manier is het de negatie hiervan.'
Er zijn nog vele andere uitspraken. Oorspronkelijk wer
den ze in het Frans gesproken en later in het Engels ver
taald. Potisch, soms moeilijk te begrijpen en te vertalen.
Een laatste uitspraak, dit keer over het verschijnsel aan
dacht, een uitspraak die een verrassende overeenkomst
toont met wat Douglas Harding hierover in het vooraf
gaande stelde.
Jourdain stelt dat de aard van de aandacht een grote
verandering ondergaat. Vr het Ontwaken is de aandacht
vergelijkbaar met a rigid steal arrow' (letterlijk zegt ook
Harding dit). Deze pijl (van de aandacht) heeft een om
schreven doel. ledere actie van aandacht zoals ze naar het
doel (target) gaat werpt al het andere in de duisternis van
Nu nog een paar laatste uitspraken van Jourdain:

'Niet n gedachte- zelfs geen atoom van een gedachte
- blijft in mij bestaan, zelfs niet over het wonder dat zich
heeft voltrokken, het juweel dat ik blootleg, zelfs niet de
gedachte aan die gedachte. Mijn denken is dood, de illusie
is vervluchtigd; dar wat ik tot dat moment beschouwde als
het harnas van mijn innerlijke bestaan, de basis van mijzelf,
178
niet-aandacht ( 'the obscurity of inattention'). Met het Ont

waken wijzigt zich deze wetmatigheid. De pijl van de aan
dacht wordt nu diffuus, waaiert uit en wel z totaal dat een
'multidirectional attention wordt gerealiseerd. Dat komt als

'
een grote schok. Men begint alle dingen tegelijkertijd re

zien - zo volledig dat het landschap dat men aanschouwt
zich kenmerkt door een rijkdom en geschakeerdbeid zon
der enig precedent.
179
Aan Stephen Jourdain en een aantal van zijn observaties
met de rivier mee. Zijn woede verdwijnt en in een flits wordt
werd aandacht besteed omdat zijn manifestatie zo volstrekt
hij opgenomen in een totale stilte die over alles heen daalt.
a-traditioneel is, omdat ervaringen van ongescheidenheid
Er is plotseling een En-zijn met alles en alles is nu omgeven
zich in deze frequentie kennelijk reeds in de kindertijd kun
door een alles doordrenkende Liefde. De man ziet dat deze
nen voordoen en, in dit geval, in een Frans, athestisch en
gebeurtenis een metafoor en een antwoord is op de vragen
intellectueel milieu. Zijn manifestatie breekt ook met al onze
waar hij zich mee bezighield.
verwachtingen over hoe een Ontwaakte zich volgens ons
Alle mensen die wij confronteren en met wie wij strij
dient te gedragen of te zijn. Het beeld van de serene, in witte
den zijn 'lege bootjes'. Er zitten geen kapiteins of eigenaars
mantel gehulde Meester die op een troon zit, de magie van
in. Ze kunnen niet anders doen dan ze doen. Zo, stelt
de afstand tot de schare devote leerlingen, de in de situatie
Ketsschot, is iedereen op deze planeet gehypnotiseerd om
ingebouwde hirarchie wordt hier, evenals bij Parsons, totaal
te geloven dat er in de verschillende lichamen evenzoveel
afgebroken. Deze beeldvorming zit diep, heeft een lange ge
'kapiteins' zitten. Plotseling is alles volmaakt helder voor
schiedenis en had voordelen maar zeker ook nadelen.
de pianist. Ook zijn boot is leeg, heeft geen kapitein en

stroomt gewoon met de rivier van het leven mee. Hij zegt:
Tenslotte nog een verhaal dat Jan Kersschot vertelt in zijn
'Niemand leeft in dit lichaam. There is nobody home.'
boek 'Nobody Home'. Het is een variant op een verhaal
Het leek alleen maar zo. Deze totale realisatie is het
dat wordt toegeschreven aan Chuang-Tzu: 'De lege boot',
einde van zijn zoektocht. Hij gaat naar huis en blijft piano
en werd ook door Osho vaak aangehaald. Kersschot geeft
spelen maar er is nu geen 'pianist' meer. In een radiotoestel
het op zijn wijze weer.
waar pianomuziek uit komt, zit-zo stelt Kersschot-ook
Een man, die een beroemde pianist is, gaat op een zondag
geen 'pianist'.
morgen met zijn roeiboot naar het midden van een rivier en
gooit daar zijn anker uit. Er is niemand in de wijde omtrek.
In het oorspronkelijke 'Wie is van hout' (1971) stond, in
Hij luistert naar de vogels, ziet de schoonheid van de zon,
navolging van Ronald Laing, een beschrijving van een pro
weerspiegelend in het wateroppervlak, en alles is volmaakt
fessor die in een witte jas, in een collegezaal, om een man
vredig. Hij vraagt zich in die stilte en schoonheid af waarom
heenloopt, die in ziekenhuiskleding, alles over zich heen
er toch zoveel strijd in de wereld is, waarom wij altijd in
laat komen. De professor geeft zijn college over 'schizofre
een houding van confrontatie zijn met buren en vrienden.
nie', de 'patint' mompelt: 'Ik ben van hout' en de professor
Dan wordt zijn contempleren ruw onderbroken omdat zijn
zegt tegen de studenten in het amfitheater: 'Dames en he
bootje van achteren met een klap wordt aangevaren door een
ren, dat zou ik bijna vergeten. Deze man denkt dat hij van
andere boot. Hij draait zich verbaasd en kwaad om, klaar om
hout is. Een typische schizofrenen-waan!' De vraag: 'Wie
de eigenaar van de boot uit te schelden en ziet dan, in een
is hier van hout?' of 'Wie is hier nu eigenlijk krankzinnig?'
tijdloos moment, dat de boot die de zijne heeft aangevaren,
kan nu beantwoord worden door te zeggen: 'beiden.'
leeg is! Er zit niemand in. Hij zou schelden tegen niemand.
Op het psychologische niveau van de geheel denkbeel
De boot die tegen de zijne is gebotst dreef klaarblijkelijk leeg
dige 'persoonlijkheid' kan gezegd worden dat de man met
180
181
zijn geprogrammeerde psychosomatische organisme geen

stelling kan nemen, niet kan protesteren, noch in relatie tot
zijn vrouw, noch in relatie tot zijn werkgever. Zo moet hij in
deze vernederende situatie belanden waar hij alleen nog een
zwak, symbolisch commentaar op kan geven. En de profes
sor moet nu eenmaal medische studenten een goede medi
sche opleiding geven - dat is zijn programmering - en dat
betekent in dit geval 'psychiatrische ziektebeelden' demon
streren. Tijdens mijn opleiding in Amsterdam waren dat er
heel wat. Het was een feest van 'ziektebeelden', schizofrenie,
manisch-depressieve psychose, puberteitspsychose, debili
teitspsychose, hysterische psychose, degeneratie psychose en
wat al nier - oorzaken zouden later wel worden gevonden
- het was alles deel van deze medische opleiding.
Op een dieper niveau bevinden 'patint' en 'professor' zich
beiden in hun ik-leven in een dromende zijnswijze, zoals wij
allen en de rest van de wereldbevolking. Iedereen is dus 'van
hout' en slechts enkelen zijn echt uit de droom ontwaakt.
Deze enkelen ontdekten en realiseerden dat ze de Bron wa
ren, Gewaarzijn (Awareness), het Absolute. Ze realiseerden
dat de Bron gewoon alles is wat er is en het psychosoma
tische organisme, dat een zekere bekendheidskwaliteit voor
ze bleef houden, wandelde nu in die Bron, werd gezien en
beschenen door die Bron en was er een Goddelijke expressie
van waar natuurlijk niets aan veranderd hoefde te worden.
Ze realiseerden een totaal ander perspectief en dat per
spectief was er voor niemand, alles werd ook gezien door
niemand, ook dar organisme met een naam en bepaalde
kenmerken. Dat psychosomatische organisme is een ogen
schijnlijk 'object' waar per vergissing een subject in werd er
varen, een subject of persoon die zich altijd wenst te profile
ren, iets wenst te bereiken, een 'iemand' die verdedigd moet
worden om
zo
lang mogelijk te voorkomen dat deze illusie
tijd gekwetst kan worden. De fictie van deze subjectiviteit

wordt door Ontwaakten totaal doorzien en wel in de realisa
tie dat er maar n Subject is, n 1k' in het hele universum,
het ultieme Subject of de Bron waarin alles ogenschijnlijk
verschijnt en ogenschijnlijk weer uit verdwijnt. Alleen de
mens die dat gerealiseerd heeft is niet langer 'van hout'. Hij
is niet langer een voorspelbare reactiemachine, niet langer
'normaal krankzinnig'. Hij is non-duaal bewustzijn, niets en
in de volle realisatie ook alles, Wijsheid en Liefde in n.
Hij heeft gerealiseerd wat Wolter Keers eens over de mens
zei: 'De mens is Liefde op zoek naar zichzelf' Die Liefde is
een Beschikbaarheid voor alles en in een wereld met hindoe,
moslim, joodse of christelijke atoombommen, nu in handen
van de 'normale' krankzinnigen waarvan sommige zich nu
ook tot 'terrorist' hebben uitgeroepen, heeft hij niet alleen
het vermogen om buiten de psychiatrie en dat amfitheater,
aangestaard door studenten, te blijven, maar hij kan zelfs
voorkomen gekruisigd te worden. Genegeerd is de moderne
vorm van kruisiging. Hij zegt niet langer in het openbaar:
'Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven' - hoewel dat een
formidabele uitspraak was. (Ik, Absoluut Bewustzijn, ben de
wegloze Weg, Waarheid en Leven.) Hij zegt ook niet: 'Ik ben
Herboren', of: 'Ik ben Verlicht', of: 'Ik ben Ontwaakt', want
er is niemand meer om Verlicht, Ontwaakt of Herboren te
zijn.
Aan de buitenkant zie je aan zo'n mens absoluut niets. Hij
kan buschauffeur zijn in Londen of een nieuwe Shakespeare,
hij kan je tuinman zijn of, zoals mijn vriend Jonathan, in een
klein dorpje in Zuid-Frankrijk zwembaden schoonmaken en
tuinen besproeien.
Nu, na meer dan 30 jaar, heeft het voor mij geen zin meer
om de vraag te stellen: 'Wie is van hout'. Het heeft geen zin
tot verdwijnen wordt gebracht. Een subjectiviteit die ook al-
om premier Sharon, die gelooft dat 'God' het land Isral
182
183
plus Jeruzalem aan het joodse volk heeft geschonken, 'psy
van was dat God te vinden het enige wat voor hem werke
chotisch' te noemen. Alle godsdienstige gelovigen zijn niet
lijk waardevol was. 'Ik was er absoluut zeker van dat God
meer of minder psychotisch dan Sharon en wij allen, met
overal was. En dat alles dat geheim bevatte. Alles waar ik
een bewustzijn vol geloofsovertuigingen, opinies en menin
naar keek, had het geheim dat God was, en die wilde me
gen die ons blijven hypnotiseren. Zo zijn wij allen van hout,
dat geheim openbaren. En ik wist dat ik dat geheim zou
slim wellicht, handig in onze argumenteerdrift, wetenschap
ontdekken.'
pelijk en technologisch voortvarend, maar uiteindelijk net
Tijdens de wandeling door dat park in Londen was er
zo destructief als zij die een arsenaal atoombommen tot hun
ineens die herkenning. 'Het was verbijsterend, die ongelo
beschikking hebben en menen dat ze, zoals President Bush,
felijke stilte ... maar ook de herkenning ... oh ja, dit is hoe
'het kwaad moeten bestrijden'. Het 'kwaad' is uiteindelijk
wij natuurlijk zijn.' Het wordt overdekt door
'some idea of
onbewustheid en de ik-overtuiging. Als deel van de geschei
an ego', van een iemand die er is en die naar iets verlangt.'
denheid, is het een touw dat laag over de grond over een
Hij had geen angst dat hij krankzinnig zou worden. Hij
drukke straat is gespannen. ledereen struikelt erover - zoals
zegt: Er was alleen maar dit verbazingwekkende En-zijn
Nisargadatta Maharaj het eens uitdrukte.
het zijn alleen maar woorden, je kunt het nooit beschrijven
Tijdens n van een aantal bijeenkomsten die Tony Par

sons hield in Berlijn zegt iemand: 'Ik heb het gevoel dat ik
- en wat toen ook kwam was veel wijsheid, een Zien. Wat
gezien werd is dat we altijd al in die uitnodiging leven.'
moet stoppen iets te doen ...' waarop Parsons zegt: 'Ja. Stop
Tijdens de eerste retraite die ik met hem mocht meema
het idee dat er iets te doen valt en dat er ergens naar toe moet
ken, zat Parsons op een bank, wierp een kussen omhoog en
worden gegaan. Dit is het! Er is een wonderschoon rusten in
zei:
'This! This is it." en ik weet nu zeker dat hij een waarne
Dat... Ah, dus we zijn er al! En we zijn er altijd al! Zelfs,' zo
men in totale ongescheidenheid bedoelde, een 'waarnemen'
vervolgt hij: 'als de gedachte opkomt: dit is het niet, dan is
zonder dat
'crap-idea ofa me', zoals hij eens zei.
dat het. Het komt alleen maar op {it is alljust arising) en jij
bent degene die dat ziet.' En later: 'Op de een of andere ma
De ogenschijnlijk natuurlijke vraag: 'Hoe kom ik uit deze
nier ben je dat vergeten of heb je het op een plank gelegd die
hel die de hemel zal blijken te zijn?' is tegelijkertijd de 'ver
onschuld of kindertijd heet. En je hebt je iets anders, wat op
keerde' vraag. Want het is de vraag 'om-er-uit- en er-in-te
een andere plank lag die 'volwassenheid' of 'gescheiden-zijn'
komen', om naar iets anders te gaan en iets anders te willen
heet, eigen gemaakt. Je weet dat en het is alleen maar een
worden. Het stoppen van die beweging van zoeken, van
her-inneren. Het is werkelijk verbijsterend om met mensen
gaan en van worden is alleen niet in onze hand. We hebben
te spreken aan wie dat is gebeurd. Ze zeggen: Het is z voor
er geen controle over. Zoeken is ons hoofdbestanddeel, de
(so obvious). Zo onmiddellijk en natuu;lijk.
primaire drijfveer waaraan we een leven lang gewend zijn.
Het is niets bijzonders. En het is ook magistraal ... maar het
We zijn op deze gewoonte verliefd geworden. In een glas
is wat hier en nu is, totaal natuurlijk, onbevlekt.'
helder boek, 'Ontwaken in de droom', geeft Leo Hartong
de hand liggend
Parsons vertelt bij deze gelegenheid dat hij als kind- hij
een indrukwekkend voorbeeld van dit zoeken. Een ter dood
groeide op in een christelijke omgeving- er al vroeg zeker
veroordeelde soldaat wordt naar de galg gebracht. Als hij de
184
185
omgeving in zich opneemt, voor de laatste keer, ervaart hij
Die nacht in Zuid-Frankrijk heb ik nog een droom. Ken
diepe stilte. De wereld verschijnt als een transparant visi
nelijk gebaseerd op de herinnering aan een samenkomst
oen van bovennatUurlijke schoonheid. Er is plotseling een
toen ik diep getroffen werd door de woorden: 'Er is hier
intens gevoel van vrede. Hij herkent het goddelijke in een
niemand. Er is alleen maar gewaarzijn' ( '7here is no one
mystieke ervaring van totaal n-zijn met het universum.
here, there is only awareness:) Die uitspraak werd voortdu
De koning verleent hem vlak voor de executie gratie en
rend herhaald. 'Maar er fs niemand!' zei Tony Parsons dan,
hij verliest zijn droombeeld van het paradijs. De rest van
iedere keer als een vraag werd gesteld over enige activiteit
zijn leven blijft hij zoeken naar dit visioen. Hij sterft ja
die Verlichting of Ontwaken naderbij zou kunnen bren
ren later als een eenzame alcoholist. (Ik beschouw dit boek
gen. 'Je mag alles doen wat je maar wilt,' was het geduldige
van Hartong: Ontwaken in de droom, uitgeverij Samsara
en vriendelijke antwoord. 'Maar er is niemand!'
2002, als een juweel waarin de schrijver vriendelijk en uit
Later die avond loop ik in mijn droom door Amsterdam
nodigend, kort en bondig, in kleine hoofdstUkken, alle es
en alles is licht. Ik bestel een kopje groentesoep en 'er is
senties op heldere wijze onder onze aandacht brengt[)
niemand' blijft maar in me rondzingen. In de taxi naar huis

zegt de chauffeur, getroffen door mijn ontspannen licht
Het zoeken zal op een mysterieuze wijze eens van ons wor
heid: 'Hebt u een mooie avond gehad, meneer?' Op de
den afgenomen als een last die van onze zoekende schouders
toon van iemand die een oudere klant complimenteert met
glijdt. Hoe lang dat zal duren kan geen mens voorspellen.
zijn geslaagde bezoek aan een seksclub! Dan zeg ik tegen
'Het mysterie,' zo stelt Parsons, 'van het wegvallen van het
de taxichauffeur: 'Ongelofelijk! Ik heb vanavond gehoord
zoeken (en daarmee van de zoeker]) is gewoon onverklaar
dat ik niet bestal' De chauffeur raakt dan in totale paniek,
baar. In feite kan het iedereen overkomen. Er zijn mensen
zijn taxi verandert op dat moment in een ambulance met
die geen enkele toewijding hebben getoond in de rol van
zwaailichten die mij in hoog tempo afzet bij de ingang
'spirituele zoeker', mensen die net zo weinig benul hebben
van een psychiatrische kliniek. Een professor staat me daar
van Verlichting of Ontwaken als een vlieg in de lucht, die
op te wachten. 'Ik ben God,' roep ik hem toe. 'Ik ben de
er nooit mee bezig zijn geweest en aan wie het toch ineens
Bron en dat is gewaarzijn.' 'Rustig maar, collega,' zegt de
gebeurt.' 'Daarom,' zo stelt Parsons, 'heeft het niets te ma
professor die mij trouwens herkent. Hij had vroeger als
ken met je geschiedenis.'
voorzitter van de 'Vereniging

- voor Psychiatrie' de nieuwe
En als u, lezer, nu vraagt: 'Waarom zie ik dat alles dan
profielschets van de psychiater ontworpen en enkele lelijke
niet?', met alle gevoel van frustratie en wanhoop dat daar
opmerkingen aan mijn adres gemaakt. Ik paste totaal niet
bij kan horen, dan is dt het wat er is als een 'arising in
in zijn profielschets en hij suggereerde later in een artikel
awareness' en het volgende moment is er de geur van kof
dat mij de bevoegdheid als psychiater zou moeten worden
fie, het weidse uitzicht op de heuvelen rondom Grasse en
ontnomen. 'Ik ben God als gewaarzijn. Er is geen wereld
het geluid van lachende mensen die voorbereidselen treffen
en er is geen mensheid! Dat zijn allemaal ideen. Er is geen
voor de feestelijke barbecue in de zon van Zuid-Frankrijk
levensverhaal, er is nergens ook maar enige betekenis. Er
waar deze woorden zichzelf schreven.
is alleen maar stralend En-zijn, alleen maar Dit! Voor jou
186
187
ook en voor jou!' roep ik, nu lachend, worstelend met een

paar psychiatrische verplegers die mij op een brancard wil
len vastbinden.
'Rustig maar, collega,' zegt de professor en ik hoor hem
tegen een verpleger zeggen: 'Depotinjectie Haldol, intra
musculair!' Ik zeil, na de prik, weg in een soort coma en
Epiloog
mijn laatste gedachten, het is alles nog in die droom, zijn:

'Ik had dat nooit tegen die chauffeur moeten zeggen.'
"'\VJij bevinden ons in de overgangsfase van het oude

W naar het nieuwe. Deze fase is chaotisch en gevaar
lijk. Het is bij herhaling door Krishnamurti 'een crisis in
bewustzijn' genoemd. Het oude geeft zichzelf nier zomaar

prijs en wat her nieuwe is, daar zijn nog weinig mensen van
op de hoogte. En zelfs zij die wel op de hoogte zijn zullen
moeten toegeven dat je van het nieuwe niet intellectueel
op de hoogte kunt zijn. Dat lijkt misschien wel zo, maar
existentieel zet dar geen zoden aan de dijk. 'Intellectueel'
betekent gewoon ng meer verklarende concepten, een uit
breiding van de verzameling van geloofsovertuigingen en
inzichten en dat alles blijft een variant van het oude. En
juist dat oude moet sterven.
Het werkelijk nieuwe is wonderlijk genoeg al heel 'oud'.
In de grote leringen, verborgen in de geschriften van echte
W ijsheid, is steeds dezelfde Waarheid aanwezig. Het raakte
overdekt met een grote hoeveelheid door de menselijke
geest als conceptenmachine geproduceerde geloofsovertui
gingen. Zo heeft die geest van de kern van Waarheid die zo
eenvoudig is, altijd door interpretatie deze hypnotiserende
188
189
en gevaarlijke geloofsoverruigingen gemaakt. Voor degeen

die zich in de veiligheid van het huis der geloofsovertui
gingen heeft genesteld en zich daarin verheugt, is het zeker
geen 'onzin'. Het geeft steun, troost, een omarming door
pseudozingeving, een vorm van zekerheid in een wereld
vol chaos en totale onzekerheid, het vermindert de angst
Waarom werd dit boek geschreven?

'Dat is je lor,' zei Jonathan die dicht bij Grasse woont.
'Je hebt nu eenmaal van die kanalen. Her hielp je ook bij
je innerlijke verheldering. Je schreef het vooral voor jezelf.'
Het is waar.
Jonathan had me dat verhaal verteld van die wandelaar
voor de dood die ieder ogenblik kan toeslaan. Waarom dat
die aan een man vroeg waar verschillende wegen naar toe
opgeven, zomaar, zonder enige garantie dat er iets 'beters'
gingen.
voor in de plaats komt? Waarom in godsnaam sterven voor
De man antwoordt op alle vragen: 'Dat weet ik niet.'
je sterft?
Die man srond daar in de staat van meta-hoia, van niet
Wat wij in de huidige overgangsfase zien, is het taaie
weten, niet-kennis, niet-denken. En toen de wandelaar zei:
verzet van het oude, nu in de vorm van allerlei vormen van
'Nou, u weet ook niet veel!', was het ancwoord van de man:
orthodoxie en fundamentalistische geloofsovertuigingen,
'Dat is waar. Maar ik ben niet verdwaald.'
rot overmaat van ramp soms politiek-radicaal gekleurd.

Joods, christelijk, islamitisch en hindoe-fundamentalisme
en alle andere vormen van orthodoxie - het zijn alle de
gevaarlijke stuiptrekkingen van her oude.
Tijdens her schrijven van dit boek realiseerde ik me pas

de diepte van dit verhaal. 'Op-een-weg-zijn', is verdwaald
zijn!
Ze bedreigen nu alles wat op deze planeet leeft en kun

nen zelfs de zelfmoord van de menselijke soort en misschien
wel de dood van alle leven op aarde betekenen.
Wordt het bovenstaande niet dramatisch gesymboli
seerd door de huidige paus die, gekweld door de ziekte van
Parkinson, nog snel vele conservatieve kardinalen benoemt
teneinde zo het oude zo lang mogelijk te handhaven?
En roch staat het nieuwe geduldig te wachten. Het heeft
altijd gewacht. Het is het ontstaan van een nieuwe mens
die in zijn Ontwaken radicaal mee het verleden breekt en
ook met het idee 'roekomst'.
Een mens zonder enige innerlijke identiteit die, n
met alles wat verschijnt, een waarachtig niet-iets-zijn en
ook een alles-zijn heeft gerealiseerd. En een tijdloosheid die
soms wordt aangeduid met de woorden: 'Het tijdloze Nu'.
190
191
Dankbetuiging
ankbaar ben ik mijn vriend Ajit van Oord die mij sti
D muleerde en veel materiaal vergaarde. Dank ook aan
Corrie Pieters-van Buuren die, uiterst professioneel, het

zich steeds weer wijzigende manuscript verzorgde. Mijn
dank ook aan Andries van Dantzig die in een aantal ge
sprekken een goede sparringpartner voor mij was.
Ik dank ook mijn clinten die ik de laatste jaren heb
mogen bijstaan. En vooral de vele levende Bronnen, waar
onder ook Jonathan, die, als zegen na zegen, op mijn weg
loze weg zijn gekomen.
fan Foudraine, Maart 2004
193
Literatuur
Robert Adams, Silence of the Heart. Acropolis Books, Atlanta,

Georgia, 1997.
Bob Adamson, What's wrong with Right Now, unless you think
about it? Ed. Gilbert Schultz, Zen Publications, Mumbai,
2001.
Ramesh S. Balsekac, Pointersfrom Nisargadatta Maharaj. Cheta
na, Bombay, 1982.
Ramesh S. Balsekac,
Who cares? Advaita Press, California,
1999.
F. Barton Evans, Harry Stack Sul/ivan, Interpersonaf theory and
psychotherapy. Routledge, New York, 1996.

Paul Brunton, Verborgen wijsheid. De Spieghel, Amsterdam,
1948.
A. Chapman, Harry Stack Sul/ivan, the man and his work. Put
man, New York 1976.
Jan Foudraine, Wie is van hout... een gang door de psychiatrie.

Ambo, Amsterdam, 1971, 1997.
Jan Foudraine, Bunkerbouwers, ontmoetingen met afgeslotenen.
Ambo, Amsterdam, 1997.
Jan Foudraine, De man die uit zijn hersenen zakte, vingerwijzin
gen van een Mysticus. Ambo, Amsterdam, 1998.
195
Frieda Fromm-Reichmann, Psychoanalysis and psychotherapy, se

lected papers. ed. Dexter M. Bullard, University of Chicago
Press, 1959.
Nisargadatta Maharaj, Prior to Consciousness. (ed. Jean Dunn)

The Acorn Press, Durham, N. Carolina, USA, 1982.
Nisargadatta Maharaj,
Donglas Harding, On having no head, Zen & the Rediscovery of
the Obvious. Arkana, London, 1986.

Donglas Harding, 7he fittie book of Lift and Death. Arkana,
London, 1988.
7he Ultimate Medicine. (ed. Robert Po
wel) Blue Dove Press, San Diego, California, 1995.

Nisargadatta Maharaj, I Am 7hat. Chetana Books, Bombay,
1973.
Ramana Maharshi, lhe spiritual teachings. Shambala, Boulder,
Donglas Harding, Lookfor yourself 7he science and art ofself-rea
lization. Inner Directions Foundation, California, 1988.

D onglas Harding, Face to No-Face. Rediscovering our original
nature. ed. David Lang. Inner Direcdons Foundation, Ca

lifornia, 2000.
1972.
Ramana Maharshi, Talks, vol. !, 11, 111. T iruvanemalai, Venka
taraman, 1984.
Bob Mullan, Mad to be normal, conversations with R.D. Laing.
Free Association Books, London, 1995.
Steven Harrison, Zoek geen antwoord. Samsara, 2003.

Steven Harrison, En-Zijn in relaties. Samsara, Amsterdam,
2003.
Arthor Osborne ed. 7he collected works of Ramana Maharshi.

Rider & Camp., London, 1959.
Tony Parsons, As ft Is. 7he open secret to living an awakened lift.
Leo Hartong, Ontwaken in de droom, illusie of werkelijkheid.

Samsara, Amsterdam, 2002.
Chuck Hillig, Parels voor de ziel. Samsara, Amsterdam, 2004.
Stephen Jourdain, Radical Awakening, cutting through the con
ditioned mind. Ed. Gilles Farcet, Inner Directions Publ.,

Carlsbad, Californa, 2001.
C.G. Jung, sters bewustzijn en oosters inzicht. Lemniscaat,
Rotterdam, 1979.
Inner Directions Foundation, Carlsbad, Ca. 1995.

Tony Parsons, Niemand hier, deel 1. Samsara, Amsterdam,
2003.
Tony Parsons, Niemand daa1; deel 2. Samsara, Amsterdam,
2004.
Tony Parsons, All there is. Open secret publishng, Grear Bri
rain, 2003.
Osho Rajneesh, 7he book of the books. Vol. 1. Discourses on the
Jan Kersschot, Coming Home. Inspiration. Aartselaar, 2001.

Jan Kersschot, Nobody Home, From belief to Clarity. Watkins
Publ., London, 2003.
Dhammapada ofGautam the Buddha. Rajneesh Foundation

Int. Poona 1982.
Osho Rajneesh, Het Boek der geheimen, meditatietechnieken van
Jan Kersschot, Het is zoals het is, gesprekken over n-zijn. Ankh
Hermes, Deventer, 2003.
de Vigyana Bhairava Tantra. Osho Publicaties, Amsterdam,

2003.
Jed McKenna, Spiritual Enlightenment, the Damnedest 7hing.

W isefool Press, U.S.A., 2002.
J. Krishnamurti en David Bohm, 7he Ending ofTime. Harper,
San Francisco, 1995.
Osho Raj neesh, 7he Diamond Sutra. Rajneesh Publications,

Poona, India, 1977.
Bernadette Roberts, The experience of No-self Shambala, Bos
ton, 1982.
Adrian Laing, R.D. Laing, a biography. Peter Owen Publ.,

Great Britain, 1994.
Vijai S. Shankar, 7he Illusions of Lift. Kaivalya Publications,

2003.
Francis Lucille, Eeuwigheid Nu. Samsara, Amsterdam 2003.
Alexander Smit, Bewustzijn. Altamira, Heemstede, 1990.
Nisargadatta Maharaj, 7he wisdom of Shri Nisargadatta Maha
Alexander Smit, Subjectief Gewaar zijn. Altamira, Heemstede,
raj, ed. Jean Dunn. The Acorn Press, Durham, 1982.

196
1997.
197
Alexander Smit, Kennendheid. Samsara, Amsterdam, 2003.

Helen Swick Perry, Introduetion in H.S. Sullivan, the Fusion of
Psychiatry and Social Sciences. Norton, New York 1964.

Helen Swiek Perry, Psychiatrist ofAmerica: The lift ofHarry Stack
Sul/ivan. WW. Norton Comp., New York, 1982

Eekhart Tolle, De kracht van het nu. Ankh-Hermes, Deventer
Eerder verschenen bij uitgeverij Samsara
2002
Eekhart Tolle, De stilte spreekt. Ankh-Hermes, Deventer, 2003.
Joan Tollifson, Ontwaken in het alledaeags . Samsara, Amster
dam, 2004.
Kees Trimbos, Antipsychiatrie, een overzicht. Van Loghum $late
Zode geen antwoord

Steven Harrsi on
In dit boek verdedigt psycho
90-77228-02-0
son de stelling: 'Waarom levens
loog en schrijverSreven Harri
vragen nergens toe leiden.'
rus, Deventer, 1975.

Ramana Upanishad, Verzamelde geschriften van Ramana Mahar
shi, samengesteld en vertaald door Philip Renard. Servire,

Utrecht, 1999.
Stephen H. Wolinsky, I am that I am, a tribute to Sri Nisarga
datta Maharaj. Capitola, California, 2000.

H. Zimmer, De weg tot het Zelf, leer en leven van de Indische Hei
Zoals Het Is
Tony Parsons
Dialogen met Tony Parsons over

zijn boek 'Het Open Geheim.'
90-77228-05-5
lige Sri Ramana Maharshi. Ankh-Hermes, Deventer, 1975.
Kennendbeid
Aln:nnda Smit
Een bloemlezing uit het werk
90-77228-04-7
Nederlandse advaira-leraar
van de in 1998 overleden
Alexander Smir.
198
Ontwaken in de droom
Leo Hartong
Een persoonlijk verslag over
90-77228-07-1
Helder en humoristisch.
bewusrwording van 'wat is.'
\Vic zoekt
s:;J mt't vindn
Wiezoekt
zal niet vinden

RamTzu

w,.
In 100 humoristische beschou-
J-...
Zijn
wingen worden de 'zoeker', de

'wekrocht' en de
90-77228-0l-2
De structuur van
'u irweg'
RoyWhmmy
op de
'Dit boek legt in heldere

bewoordingen de basis van
her spirituele zoeken bloot.'
90-77228-12-8
hak genomen.
-Ramesh S. Balsekar-
1 :..
krrru..&t ro
dsuwMI'Id?
Bent u nt zo gelukkig
als uw hond?
Alan ColJen
Humoristische cartoons en eeksten over een hondje dar in her

'nu' leeft en daarom volslagen
90-77228-03-9
gelukkig is.
Niemand hier...
i.
Tony Parsons
Een weergave van dialogen met

Tony Parsons, o.a. gehouden in
90-77228-11-X
Amsterdam in 2002.
En-zijn in relaties
Steven Harrison toom in dit
....... ._
Er was eens...
Rmnesb Balukar
90-77228-14-4
Door middel van verhalen en

anekdotes maakr de lezer kennis
met her unieke onderricht van
Steven Harrison
90-77228-10-1
boek aan dar we altijd en overal

in relatie zijn. Ongeacht of we
dar willen of beseffen.
de inmiddels 86-jarige Ramesh

Balsekar.
Eeuwigheid NU!
Francis Lucillt
90-77228-13-6
Gesprekken met Francis Lucille

over onze 'ware natuur' waaruit
zijn eenvoud, warmte en helder
Het gelukkige kind
Stevm Hormon
90-77228-20-9
heid duidelijk blijken.
Verchting voor
beginners
Chuck Hillig
90-77228-09-9
'Chuck Hilligs boek herbergt

brilja nte inzichten. En ervan
kan je leven al ingrijpend ver

anderen.'
-Dupak Chopra, M.D.-
'Een imposant boek met

verfrissende, nieuwe inzieheen
over her thema opvoeding'
-]oseph Chilton Pearce-
Terug van nooit

weggeweest
jan van De/dm
Een geheel nieuwe en originele

visie op h e r oude helde ndic h t
van Homerus: de Odyssee.

90-7722 8-06-3
Jan van Delden ziet de reis van

Odysseus als een metafoor voor
een innerlijke reis naar duur
zaam geluk.
Ontwaken in
het alledaagse
jorm Tollifion
90-77228-15-2
De denkbeeldige geest
Een persoonlijk, ontroerend
U. G. Krishnanumi
verhaal over bewustwording.
90-77228-24-l
Eerlijk, humoristisch en diep
Informele gesprekken met de

man die werkelijk geen conces
sies doet en alle spirituele tradi
ties, als zijnde verzinselen van de
gaand.
geest, in heldere en duidelijke

bewoordingen van tafel veegt-
Bewustzijn
Anthony de Mello
90-77228-16-0
Het hart van bewustzijn
De jezuet Anrhony de Mello
Thomm Byrom
vermengt christelijke mystiek
90-77228-22-5
mee boeddhistische wijsheid en

komt daarbij tot een prachtige
Deze tekst is een juweel, en

doorstaat de vergelijking met de
Tao te King, Bhagavad Gira of
de Hart sutra met glans. Zeker
synthese.
ook door de prachtige, potische

vertaling van Byrom.
Wijsheid uit het hart

Alan ColJen
90-77228-17-9
Vrijjn
Een verhelderend, humoristisch
WolterKun
boek met parabels, anekdotes,

gedichten en citaten uit verschil
lende tradities.
"TI:r.;j'1 --
90-77228-26-8
Een cammenraar op de Asht

avakra Samhita. Nu nog even
actueel als toen deze serie le
zingen, 25 jaar geleden, werd
gehouden. De kernvraag was en
is: 'Wie ben ik?'
Pards "VOor de ziel
Clmck Hillig
90-77228-18-7
Een verzameling gedachten en

overpeinzingen van de psycho
Inzicht
Vingers wijzend naar
de maan
therapeut Chuck Hillig waarin

oosterse wijsheid en westerse
90-77228-21-7
Een verzameling inspirerende

teksten uitgebracht ter ere van
her eerste lustrum van het
tijdschrift InZicht, met mede
werking van 16 auteurs die
psychologie samenkomen.
regelmarig in InZicht schrijven.
...Niemand daar
Tony Panom
90-77228-19-5
Dialogen met Tony Parsons.

'Er is geen beter of slechter, er
is geen pad en er valt niets te
Word wat je bent

Alan \m
90-77228-23-3
Een verzameling teksten van

de pionier van het 'new age'
gebeuren over uiteenlopende
bereiken. Alles wat verschijm is
onderwerpen zoals: taosme,
bron.'
boeddhisme, christendom,
hindoesme, psychologie en
psychotherapie.
Metanoia
Via de psychiatrie en de psycho
Jan Foudnzine
therapie komt Jan Foudraine tot
90-77228-25-X
het thema bevrijding, en tot de

conclusie dar wat wij de 'per
soonlijkheid'
noemen, wel eens
iets heel anders zou kunnen zijn

dan wordt aangenomen.
Onze titels, met een tekstfragment,

kunt u ook zien op onze website:
b ooks.com
www.samsara
Daar vindt u informatie over de boeken in voor

bereiding, de agenda met informatie over lezingen
van onze auteurs en kunt u zich opgeven voor onze
nieuwsbrief.
Samsara Uitgeverij bv
Herengracht 341
1016 AZ Amsterdam
Telefoon: 020- 5550366
Fax: 020- 5550388
E-mail: info@samsarabooks.com
r,j
1,

Jan Foudraine - Metanoia

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Jan Foudraine - Metanoia

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Metanoia

over psychiatrie, psychotherapie en bevrijding

Jan Foudraine 2004

Hoofdstuk I, Lezing in Sheffield

Hoofdstuk 2, Ronald Laing en Carl Gusrav Jung

Hoofdstuk 3, Over metanoia en psychotherapie

Voor de omslag is gebruikt gemaakt van een schilderij van

Hoofdstuk 5, Tijd, worden en afgescheidenheid

de Staatsgalerie Stuttgart toestemming voor is verleend.

Niers uir deze uitgave mag gereproduceerd worden zonder

Mark Rothko, getiteld: 'Untided', inv. Nr. 3073, waar door

schriftelijke toestemming van:

"'C' en wandelaar vroeg:

'Dat weet ik niet,' zei de man.

nige jaren geleden ontving ik een uitnodiging om in

chologen een lezing te geven.

van de biomedische dominantie in de psychiatrie').

ren mij niet vergeten. Er was enig onderzoek gedaan of ik

dracht werd snel gevonden. 'Not made ofwood- 2001'. De

wers-ontmoetingen met afgeslotenen'. Mijn gehoor ver

'de transformatie van de geest'. 'Metanoia' in een diepere

wachtte die kritiek- en een bijdrage tot enige strijdlustig

betekenis van dat woord - dat ontdekte ik later - is iets

heid-natuurlijk wel, mede gezien de titel van het congres

geheel anders. Het is zeker een innerlijke omwenteling

dat het verzwakken van de macht van het biomedische

die neerkomt op het feit dat gerealiseerd kan worden dat

model in de huidige medisch-biologische psychiatrie aan

'ik' nch het lichaam, nch de geest - het complex van

de orde stelde. Waarschijnlijk was men onvoldoende op de

denken, voelen en verlangen - ben, maar het Bewustzijn

hoogte van het feit dat mijn belangstelling zich in de loop

waarin alles verschijnt en waar alles ook weer uit verdwijnt.

der jaren sterk had verlegd. I k ontdekte tijdens de voorbe

In dit gerealiseerde nieuwe perspectief- het wordt ook wel

Verlichting, Zelf-realisatie of Ontwaken genoemd - ben

'ik' geen persoon, geen individu, uiteindelijk zelfs geen

die toen 'Bhagwan Shree Rajneesh' genoemd werd en in

Bewustzijn-vaak wordt de naam Gewaarzijn

gebruikt-waarin alles zijn plaats kan vinden. Het woord

een verrassende ontdekking. Vanuit een fragment van 'Wie

'Bevrijding' verwijst naar een ultieme verwerkelijking waar

is van hout' werd ineens een lijn richting 'mystiek' en deze

revolutionaire mysticus zichtbaar. Het fragment waarop ik

deze realisatie-zo wordt vaak gezegd-is 'de druppel', als

doel - en dat ik in deze inleiding nog niet wil noemen

ik of zelfbewustzijn, geheel teruggevloeid in de oceaan van

- heeft te maken met de werkingssfeer van het denken.

(awareness)) en daarmee heeft zich ook het er

varen van afgescheidenheid definitief opgelost. 'Metanoia'

op deze wijze gezien, betekent dus een totaal sterven aan

sen, fantaseren en dagdromen en dat is- zo zag ik veellater

het 'ik' of'ego-zelf'. Vaak wordt gezegd: 'Sterf voor je licha

- tevens de duisternis waarin de mens leeft. Hij zit gewoon

melijk sterft.' Dat betekent ook: 'Word herboren als zuiver

voortdurend te denken en kan dat denken niet stoppen.

gewaarzijn n ongescheidenheid.' Nog anders gezegd: kom

Het denken blijft een leven lang doorjengelen en voor ve

tot de realisatie dat het ego en het zelf nooit hebben be

len is dat de gewoonste zaak van de wereld. Maar is dat zo?

staan en dat evenzo het gevoel van afgescheidenheid-zo

kenmerkend voor een mens die meent een 'persoon', een

met open ogen?