FJ

rt)

(,
D
f
F

TrI

F
.r'.

'U
F

Kasnoantidkii ranovizantijskiportret
Dragoslav
Srejovic

)
-7

12261

Statua mu5karca
Bronza
Ljubljana (Emona)
SredinaIV veka n. e.
N a r o d n i m u z e j .L j u b l j a n a

12261

Male statue
Bronze
Ljubljana (Emona)
M i d d l e o f t h e 4 t h c e n r r r r vA . D .
LN

-,

Nationai
M;r.';, Lirrrri."'

Tor<ou III vEKA, u razdoblju bezvla56a,rarova,terora i sveopite krize, koja je

dovela u pitanje sve tradicionalneidealei obezvredilacelokupanovozemaliski
2 i v o t , s a z r e v a oj e l a g a n oi o v e k k a s n ea n t i k e .m i s t i k i f a n a t i k ,z a g l e d a nu s e b e
i o p r e d e l j e n z a o n o s i r a n i ,s p i r i t u a l n is v e r .V e c n a p o j e d i n i mp o r t " r e r i m iaz
poslednje.decenije
II _vekauoiavaju se neke karakieristiine osobine rog novog
coveka..ali_je njegov lik konaino uobliien tek na portretima rz razdoblja
t e t r a r h i j e ,k r a j e r n l l l i p o i e t k o m l V v e k a .
- Tetrarhija nije samoremeljnareforma cenrralnevlasti ve6 i svojevrsna
ldeglggijSzasnovanana religioznoj osnovi. Prvi tetrarsi Dioklecijan,
Maksimijan Herkulije, Konitancije Hlor i Galerije- ukazali su se svojim
podanicimakao spasiocidrl.avei doveianstva,kao bogovi i protohero4i,Ioaii
et Herculii, diji nov sistemupravijanjaobezbedujerraj"nusigurnost,mir.i red,
kao i kosmiiku vednostRimikoq carstva. Vladarima od tada ne daiu mo6 ni
narod, ni senat,ni vojska ve6 samo vrhovno boZanstvo;svi oni poseduiu
izuzetnr,.bogomdanu sp.osobnostda uvek izbavljaju,isceljuju i pobeduju,
a podanici im za sva ta dobra duguju najve6epoStovanjei'b'ezre)ervnu
pokornost. Ta tetrarhijska ideologija, u kojoj iu najve6im delom realizovane
soterioloike teLnje prethodne generacije,jedna je od glavnih odrednicadoveka
kasneantike, a timJi kasnoantiike portretne ,t-etrror"ti.Dva naive6a
s p o m e n i k ap o d i g n u t au s l a v u t . t r a . h i j e - D i o k l e c i j a n o v ap a l a t au S p l i t u
i Galerilevp
a a l a r au G a m z i g r a d u- n a l a z es e n a r e r i r o r i i ji u g o s l a v i i i :t o . f e
i razlog Sto su portreti sa te teritorije izuzetno znaiajni zi izumearanje
n a s t a n K aK a s n o a n t l c k opgo r t r e t a .
. Kasnoanti6kiportreti u Jugoslavijinisu brojni, ali se gotovo svi odlikuju
visokim umetniikim kvalitetima.Pronadenoje samo dvjiesetak porrrera
nastalih.u razdoblju od Dioklecijana do Justinijana,izmedu 284.-i 565.godine,
i to mahom carskih, medu kojima se nalazi nekoliko remek-dela:portre-ri
tetrarha od porfira (kat. 220) i bronzani porrreti Konsrantina I, takozvanog
gradaninaEmone i cariceEufemife (kat. 225, 226, 255).
NalaziStakasnoanti6kihportreta u Jugoslavijilocirana su na nekoliko uzih
podru6ja nekadainjih rimskih provincijaDalmacije, Priobalskei Sredozemne
Dakije,
_Dardanijei SredozemnogNorika. To su, uglavnom, ili veliki gradski
centri (Salona,Naissws,Emona) ili carske palare, odnosno mesta koja i,, uezana
z3 .yaZ1reistorijske dogadaje ili Zivote pojedinih imperatora (Margwm, Spalato,
Felix Romwliana, Iustiniana Prima). Uz port.ete nisu otkriveni n"atpisi.iako da
nijedan kasnoantiiki porrrer.sateritorije Jugoslavijenije pouzdano irtorr"rt
I nr u ,|eonomsluca]u,caK nl kad Jerec o carskrmportretlma, nlle sa
a p s o l u t n o m. s i g u r n o s i uo d r e t { e ni d e n t i r e tp o r t r e t i s i n el i i n o s t i . N a j v e c ib r o j
p o r . t l e t ap o t i i e i z p o s l e d n j ed e c e n i j el l l i p r v e d v e d e c e n i j eI V v e k a ,d o k s e z a
k r a i I V v e k av e z u i et r i r l i i e t i r i p o r r r e r ai, z a p t r u p o l o v i n uV l v e k a- s a m oj e oan.
Ova u celini mala, ali veoma raznovrsnaiznatajna serijaportreta mo2e se
na osnovu stilskih odlika razdeliti u 6etiri osnovnehronoloike srupe. i to:
l ; p o r t r e t i k o j i s u n a s r a l iu r a z d o b l j uo d p r o g l a i e n i aD i o k l e c ' i j a n ^ . ^r ^ r ^
(28+. g.) do pobede KonstantinaI nad Licinijem (324. g.);
2) portreti iz vremenasamosralnevladavineKonstantinaI (324-337):
3 ; p o r t r e t i i z r a z d o 5 l i av a l e n t i n i j a n s k o - t e o d o s i j a n sdki nea s t i j e( 3 6 4 - 4 2 3 ) :
4) portreti iz vremenaJustina I i Justinijana(518-565).
Izmetlu nazna6enihgrupa postoje, medutim, manje ili ve6ehronoloSke
porrreta.
!a\r1nekoje znatno oteiaviju prou3avanjeove serije.kasnoanti6kih
Jedino se portreti prve grupe hronoloiki i stilski neposrednovezuju za portrete

J
a
rh

F.
rrl
F

,Q

F"

\o
o\

iz druge polovine III veka, odnosno za porffete iz vremena samostalne

Konstantina I. Ve6 izmedu portreta druge i tre6e gruPe postoii
"lad""ine
Iakuna od nekoliko deceniia,koia ie ,rirorratttoprouzrokovanapoiatanom
ekonomskom krizom i utestalim upadima vawira u balkanskeprovinciie posle
smrti KonstantinaVelikoe. Lakuni od iednog stole6aizmedu tre6e i detvrte
grupe tako je, medutim,.7.lik", da se portretiiz vremenaJustinaI iJustinijana
mogu razmalratl samostalno,-kao grupa.raznotnizantijskihPortreta'
Niihova fe
Frlnaerupa Dortreraie naibroiniia, ali ie stilski najheterogeniia.
ornorn.r""kriakteristika upravo stilsiia nedoslednost,iesto i tehniika
nedoteranost, eksperimentisanjeoblicima,.odnosno stalno kolebanje izmeclu...
tradicionalnog l.iirrn" ili impresionizma i novih teZnii da s.eizraz koncentriSe
u pojedine de"taljelica (odi, uita, ielo), a osnovna form.a pojednostavi, umiri
i Jreobrazi u statiian kubus. Na osnovu stepenaoslanjania na tradicije,
oinorno prihvatania inovaciia, u ovoj grupi'ie T9gyg."9 razlikovati tri stilske,
,, .,.roln"iro, i hronoloske podgrupe'p6rtieta od kbjih je jedna karakteristidna
," oiot t..i;ano.,ru,rlada"in"do"uspoitavlianiatetrarhije (od 284. do 295), iedna
- za razdoblje prve tetrarhije (od ies. do 3.05),_f iedna - za dramatitna
zbivania u i"ri,rr., izmedu'smrti Konstancija Hlora (306' g.) i pobede
KonstantinaI nad Licinijem (324. g.).
Sukobljavanjetradicionalnogim-presionizmasa govim ekspresionizmom
jasno se uoiava na portrerima zrelih muSkaracaiz Stipai Kostolca (kat. 199,
202), a i na portretu nepoznate Zene izsinl.a (kat.210), koji su verovatno
godinama Dioklecijanove vladavine. Sva tri portreta su
nasiali , p*iindividuaiizovaia i izraLaina,asimetriinog_lica, poput imPresionistiikih
Dortretaiz III veka. Na siavi iz Stipa celokupni muskulaiura lica ie u pokretu,
'oosebno
dok je na glavama iz
'Kostol"a na 6elu izbrazdinom asimitriinim 6orama,
i sinja ne$to smirenija, posebno u gornjim partiiama lica. Iza tih
uznemirenih i'asimetriinih povrSina nalazi si, medutim, potpuno nepokretna,
stereometrijskioblikovana -"ra glave,5to doprinosi da lica d-eluluizve5taieno,
kao nalepljenem.askekoie izr.aL{uaiuuvek.isto raspoloZenje.Na sva tri
portrera se zato r uodava isti jedak i rezigniran lzrizlicakoii. je postignut
'konrrrr,o1n
izmedu teSkih, mesnatih i opuitenih obraza i malih stisnutih usta
sa naniZe oborenim krajevima. Hladan f bez Zivotne uverljivosti, tai izraz.
deluje kao namerno odabrana poza, jer,pomenuti kontrast posebno nagla5ava
i poipuno paraliie donle delovi lica, odnosno obrazuje grimasu koja udre put
uopiiavani u, depersionalizaciii i apstrahovanju.
balii korak ri odstupaniuod tradiciia i pribliZavaniunovom tipu 6oveka
oznaiavajudva portreta izsrbije (kat.200,203) i portreti iz Salone(Abb. 100,
tOt; i Nato"e (i'Orange, 7933',Abb. 107)._Nasvi.detiri portreta povriine lica
su umirene i skladno povezanesa masom glave u vidu kompaktnog, kubiinog
bloka. Na donjim pr.iij..n" Iica ponavlja se grimasa.sa naniZeoborenim
d.rr'ui5. ne odreduje oino.'no raspoloZenjePortretisanihosoba
krajevima ,rrt",
"li
jer le ekspresijakoncentrisana na odi i 6elo. Si.om otvo.ene oii, sa istaknutim
LrupnimiuZicama i zenicama,daju pogledu usredsredenost,ali zbog snaZno
simetriie lica tai pogled'nuik-ostajehladan i ukoien. Zbogtogaie
naeia5ene
i o"nou"" raspoloZeniekoie irati sa tih portreta stro.gaozbiljnost, odludnost
i mirna, kontimplacija. Portreti iz Srbije^delujugrublie.i-tvrdeod
portrera iz Solini i Narone, koji se odlikuiu znarno mek5im formama
I ri"i;. izvedenim detaljima, kao i razigraniiim povriinama.lica,,posebno oko
oiiju'i usta. Tu razliku obiaSniavaiinienica da su portreti iz, Salonei Narone
od'penteliikog mramora, ii. ar su izradeni u nekoi od grikih_radionica.
Upiauo oprei"enstizmedu iakozuanog mehog ili soinog stila, koji se neguie
u'Gr6koj,'i trtrdog stila, za koji se pretpostavljada.je odlika.prvenstveno
radionica'na Istolirr, u Egiptu i Siriii, jedna je od glavnih odlika tetrarhijske
Dortretne,r-..norri. Poriinuti poit..ii iz Srbije,Solina i Narone pokazuiu da
le na Balkanskompoluostrvu tidva stila neguju uporedo ve6 od.posle4li.,
decenijeIII veka. U oficiielnoj portretnoi umetnosti prve.tetrarhlF tardt stLlF,
gospodare6i.To j"s"" pokazuju porrreti iz Dioklecijanove palatc
-.d.rti*,

u S p l i t u , o d n o s n oi z v r e m e n ai z g r a d n j eo v o g d i i n o v s k o g a r h i t e k t o n s k o g
zaan)a.
^Svojim poloZajem,arhitekturom i dekoracijom Dioklecijanovapalata
u Splitu ilustruje tetrarhijski mit o harizmarskomvladaru koji, po3to je ostvario
najve6epodvige, uniStio z1o,uveo red na zemlji i usre6iosvoje podanike,
zadobija veiiti Zivot, tj. biva uvrS6enmedu bogove. Stupanjem,, o.,u palatu
305. godine, Dioklec_ijanje otklonio od sebesve ito je ljudsko i prolaino da bi
dosegaoapsolutnu vlast nad celom vaseljenomi zakoraiio u vednost.otac
DiokJeci.ian
i . .nrj e g o v i hs a v l a d a rn. ri j e s m r r n i k .v e c v r h o v n i b o g J u p i r e r ,
a_njihoviuzori nisu veliki vladari iz proSlosti- AleksandarVeltki,^A,rgustili
Trajan - ve6 mitski heroji koji postaju bogovi - Herkul i Romul. Zbo! toga je
q v.reTe izgradnjespomenikau slavu vladaraprve tetrarhije,kao iro su
G a l e r i j e vs l a v o l u ku S o l u n u ( o k o J O O g
. . ) , s p o m e n i kt e t r a r h an a R i m s k o m
f o i y , - i ( J 0 J .g . t i . D i o k l e c i i . r n o vpaa l . r r iu S p l i t u( l O O - l 0 5 t .m o r a l ad a , e
radrkalnorzmenl r rkonografijacarskih portreta.
B i s . t au m e d a l j o n uf r i z . rD i o k i e c i j a n o v om
g a u z o l e j au S p l i t ui e d i n ij e
p o u z . l . r n od a . r o v apnr i k a z D r o k l e c i i a nkao i , i r k o i z r a d e nn . - r r n o i u r e l j e [ u .
omogu6uju.da se uode sve osnovne odlike nove ikonografije carskih portrera.
[J.tom medaljonu nije prikazan stvarni Dioklecijanov lik ve6 ideja
o harizmatskomvladaru koja je izraLenasledenomfigurom sa naglaienom
centralnom osovinom, stereometrijskistilizovano- gl.-ano-i licei liSenim
individualnih crta. Kosa svedenana bezivotnu -.rn] bore oreobrazene
u linearnu.mrcZukoja zateLepraznepovriine lica i krupne odi potcrtane
teikim podoinjacima glavni su elementikoji konstruiiu-novi lik vladara,
sakralani simboliian, \-an prosrora i vremena.Dve dvojne herme iz Solina kao
idve monumentalne
.glaveugradeneu zidine Dioklecijanovepalateu Splitu
'Orange,
(I
1933,Abb. 36-38; Cambi ArchaeologiaJugoslaz,icaXVII,i976.
tyg..l-11, pokazuiu kako se taj novi lik viadara ioLi,"6ez ikakvih teiko6a,
skladno po'ezati .sabezvremenskimi irealnim mitoloikim bi6ima. Nemoguce je
pouzdano utvrditi identitet vladaraprikazanih na pomenutim hermama
i glevama..Kako je u porrreru bilo vaZno izrazjti jidino pojam svemo6nog
vladara,njegovu
je jedno isto lice moglo biti prikladno
lgmilozng prirodu, to
i za Dioklecijana i Maksimijana Herkulija, i za KonstancijaH"lorai ialerija. Ta
potpuna bezliinost, koja u prvi plan isti6ejednakostretrarha,njihovu porpunu
sli6nost(similitudo)i slogu (concordia),dovedenaje do krajnjih konsekvencina
porfirnim portretima koji su nadeni u istoinoj Srbiji. To su carski portreti koji
se srgu-rnovezuju za vreme izgradnje Galerijeve palate u Gamzigradu (Felix
Romuliana), za razdollje efenierne druge tetrarhl1e iz 306 311. godine.
_Galerijevapalata u Gamzigradu razlikuje se formalno od Dioklecijanove
palateu Sp_litu,ali je u suStinisa njom isrovetna.I to je dZinovski Templum,
S1cyumpalatium, a hram mauzolej koji je sagradenu srediStupalateaniicipira
divinizacrjunjenog vlasnika,koji je i sam protoheroj - Romullli Herkul.
U ikonografiii svJg siavolukau'solunu Galerije je predstavnikekumenskog
suverenitetatetrarhije,Pactor orbis i Pactor gentium, U ikonografiji
graditeljskogpoduhvata u Feliks Romulijani on je pak kosmokrator
i obnovitelj sveta,Pater orbis r Restitutor orbis, iti snaZnoisti6u i carski
portretr rz tog vremena,i to ne samo svojim ikonografskim odlikama ve6
i vrstom materijalaod koga su na6in.jeni- tvrdim crvenim porfirom.
U Galerijevojpalati u Gamzigradu nadeni su fragmenti od dve carskestarue
o d p o r f i r a ,i t o d e o g l a v es a s n a i n i m v r a r o mi S a k a l e v er u k e s a z e m l j i n o m
kuglom (SrejovicGimzigrad - leasnoantiikicarski dvorac, 1983.kat,26,27).
O b e s t a t u ep r i k a z i v a l es u i m p e r a t o r au n a t p r i r o d n o jv e l i i i n i , n a j v e r o v a t n i j e
s.aTogGalerija.Jedna statuabila je postavljenana fasadizapadnekapije palate,
dok je_jednaverovatno pripadalagrupi tetrarha,koja se, poput grup.
blo;e
sastoj ala od p arova zagrlienih avgulta i
a
91
.c.ezar
:^V?,rik3T.kol.!i
( D e l b r u c k , 1 9 1 3 , f a l . 3 5 - 3 7 t . F r a g m e n t io d i o Sr r i s l i i n e s t a t u ei l i p o r r r e r a
otkriveni su u okolini Romulijane: u Sarengradusu nadeni delovi siatue,koja
je prikazivalaimperatorana prestolu (Jankovi6,Starinar, XXXI, 1981. 87-94),

F]

cr)

r f')
i
FF-)

F
rrl
n
F
n

\,
'L)
F

oo

o\

iz Tekije poti6e fragment carskog portreta ili biste (kat. 221), dok je glava iz
NiSa (kat. 220) pripadala grupi tetrarha, nalik onoj ispred fasadecrkve
Sv. Marka u Veneciji (Delbruck, 1933,Taf.3l-34).
'
Pojava tako velikog broja reprezentativnih carskih portreta na relativno
maloj teritoriji, i to stilski jedinstvenihi od istog skupocenogmaterijala,moZe
se objasniti samo kao smiSljenapropaganda,kao deo politidkog programa
imperatora koji se svesrdno zalagaoza rerrarhrjr. Gotovo je izvesno da je tai
imperator bio Galerije, prva lidnost u Carstvu posle 306. godine, jer je jedini
on celokupnim svojim ponaSanjempokazao da je poitovao i dosledno
sprovodio Dioklecijanov politi6ki program. Pomenute statuei portreti sigurno
su izradeni u jednoj radionici, koja je bila neposrednovezanaza Galerrjev
dvor; njihova, pak, pojavau Priobalskoj i SredozemnojDakiji lako se
obja5njavadinjenicom da su glavneli6nosti druge tetrarhije- Galerije,
Konstantin I, Licinije i Maksimin Dala - poreklom iz tih provinclja, da je
Galerije roden u Romulijani, a Konstantin u Ni5u. Manje je znatajno koji je od
pomenutih imperatora prikazan na tim statuama, odnosno portretima. lJ
i{omulijani su^svakakobile postavljene porfirne statue Galerrja, moLda i
monumentalnagrupa terarha iz 3a6. godine; glavaiz NiSa verovatno prikazuie
Konstantina I kao cezara,a glava iz Tekrle nalikuje na Licinijeve portrete. Sve
su to, medutim, ista ili veoma slidnalica koja je teiko razlikovati od likova
imperatora prve tetrarhije. Zbog izuzetno tvrdog kamena - porfira, sihzaoja
lica je jo5 izrazitl)a nego na carskim portretima izmedu 300. i 305. godine.
Daljim insistiranjem na simetriji, dekorativnosti i isticanju gornjih parr.ijalica
kristaliSuse strogi, gotovo zastraiuju6ilikovi koji su sli6niji idolima nego
ljudskim bi6iina. Dataj tr.,rdi stll nije bio samo odlika orijentalnih radionica i
ograni6enjedino na isto6nedelove Carstva,pokazuje portret iz Emone (kat.
223) na kome je verovatno prlkazan jedan od tetrarha, mol.da Licinije.
Joi nije dovoljno jasno 5ta se deiavalo sa privatnim portretom posle 300.
godine. Privatni portret, koji je prva tri veka Carstva u svemu podralavao
carski, u razdoblju tetrarhije nuZno 1'emorao da se osamostali,jer je jaz koli je
stvoren izmedu bogomdanog vladara i obi6nih smrtnika postao nepremostiv.
Kako ni vrli istaknuti pojedinci nisu mogli imitirati numinozne likove
imperatora,privatni portret je morao da se osloni na tradicionalneforme.
Strogom, militaristidkom duhu tetrarhije nije odgovarao stil portrera iz
razdoblja Galijenovog klasicizma, ve6 jedino stil iz vremena vojnidkih careva,
izmedu Maksimina Tra6anina iTrajana Decija. To dobro ilustru;'e glava zrelog
mulkarca iz Dubravice (kat. 198) koja Zivo podse6ana portrete iz sredine
III veka. Stereometrijski modelovana masa glave, prazne povriine lica
i grafiiki prlkaz o6iju, obrva i bora na 6elu, upu6uju, medutim, na znatno
kasnijevreme, verovatno na drugu decenijuIV veka. Iz istog je vremenaili je
koju godinu raniji i portret otmene neznankeiz Konjica (kar. 212).
Da ie posle 300. godine izgubljen smisaoza prrkazivanjelica smrtnika jo5
izrazitlje ilustruju nadgrobni spomenicii sarkofazi.Na nadgrobnim
spomenicimaIV veka pravi portret je retkost. Naj6e56eje to manje ili viSe
stilizovana ljudska figura na kojoj je, umesto glave i lica, detaljno prlkazana
bogata ode6a i raznovrstan, skupocen nakit (kat. 228, 230). Figure pokojnika
redovno su modelovanebez pravog smislaza tre6u dimenziju i raspored
u prostoru, pa su zbog toga 6estobliZe duborezu th crteLu nego skulpturi.
lJ vreme druge tetrarhije ljudska lica nisu, medutim, uvek prikazivana
u arhaiziraju6emili tardom stilu. Pojedine skulpture i mozaike iz Galerijeve
palate u Gamzigradu karakteriSeupravo sasvim drugadiji meki, klasicisti6ki stil.
Svi prikazi bogova i heroja, izvedeni od visokokvalitetnih vrsta mermera iz
maloazijskih ili ati6kih kamenoloma, stilski se vezuju za klasicistidku skulpturu
poznog helenizma, a i likovi na mozaicima, na primer glave lovaca (kat.222),
bliski su idealizovanim helenistiikim portretima ili portretima rz vremena
Antonina. Te skulprure i mozaike izradlli su verovatno umetnici iz Soluna, gde
je, pod uticajem atlikih umetni6kih radionica, i u vreme_tetrarhijenegorransiil
koji se zasnivana tradicijamaklasi6negr6ke umetnosti. Cini se, medutim, da 1e

2251
Glava Konstantina I
3ronza
\ri (Naissus)
\1

f-/Ko Jr)-JJU.

gOOtne n. e.

\arodni muzej, Beograd

1225)

Head of Constantine I
Bronze
Ni5 (Naissus)

c . 3 2 s - 3 3A
0 . D.
National Museum, Belgrade

F-

rl
c.n

r r'l
r-

.F
F
n.

rr'.
'U
F

O
O

taj meb,i,klasicisti6ki stil bio rezervisan Prvenstveno za mitoloike i Zanr-scene.

Uticai tog stila ipak se uoaavai na poiediniln Porlretima, i to posebnona
p o r r r e r i m -zae n a , ' b i l oc a r i c ab i l o n e 2 n a n k i .Z e n s k ag l a v an a i e d n o m f i g u r a l n o m
kapitelu iz Galerijeve palate u Gamzigradu,(kat.229), verovatno.prikaz
Gilerijeve majke Rornule kao sveiteniceLibera i I ibere,.imamek oval lica
i soina usta, a nos i o6i - kao na portretima ,,tvrdog" stila.
Reakcijanatardi stil, koja je oipodelave6 od 306. godine, postajeveoma
izrazita u.razdoblju raspadatetrarliije, od Galerijevesmrti 311. godine do
K o n s t a n t i n o v ep o b e d en a d L i c i n i j e m u 3 2 4 .g o d i n i . N a L i c i n i i e v i m _ p o r t r e t i m a
i dalje gospo daii tvrdi stil (kat. 223), ali na pbrtretima koji su nastali
. .,
u zap^dnim provincijama Carsrva u prvom je planu is.taknut stil koji se oslanja
na kiasiini helenistidi<o-rimskipott.6t, posebtto onaj iz vremena Avgusta
i Trajana. Portret iz zbtrke Danieli u zidru (kar.. 224), nastaooko 320..godine,
definiSeve6 u osnovnim crtama lik koji 6e karakterisati doveka spiritwalnog
doba, iz razdoblja Konstantinove svetskemonarhiie' To niie viSe.nelepo,
napregnuto lice iz vremena tetrarhire ve6 6ist i ozaren lik. Usta vi5e nisu tanka
i siisn-uta,brada je izgubila raniju teZinu i postalameka i obla, bore
i p o d o c n j a c i s u n e s t a l ib e z t r a g a ,a u v o j c i k o s e u i i r o k o m l u k u u o k v i r u i u .
.\risoko,plemenito ielo.
Jedino su o6i kao i ranije Siroko otvorene' ali pogled
nije viSeusm....t p..-J posmatra6uve6 je skrenut u stranu, zbog degaIice
dobiia izraz odsutne zamiSlienosti.
Port."t iz zbirke Danieli :uZadrt predstavlja verovatno jednog od
Konstantinovih sinova, moi.da Krispi, koji je usmr6en u Puli 326. godine pod
misterioznim okolnostima. Istovremeni Konstantinovi portreti su sli6ni, ali je
na njima glava u celini stroZe strukturirana, a lice m-anjemlitavo' Tek na
portietimi iz razdoblia samostalne.Konstantinovevladavine (324-337) konadno
ie definisanimperator nove svetskemonarhije, veliianstvenostnjegovog
boZanskog lici ldioina aultws, divina maie;tas).Jedno od najistaknutijim mesta
glava Konstantina I koja je nadena
medu tim"portretima za:U:zimabronzana
(Naissws).
u njegovom rodnom gradu NiSu
bronzanoj statui koja je prikazivala
Gliva iz Niia pripa'da\aje pozlacenoj_
i m p e r a t o r au o k l o p u i s a s i r u p o c e n o md i j a d e m o m .L i c e i m p e r a t o r aj e S i r o k o ,
b e i p o k r e t a i b e z i i e d n eb o r e - ,u s t as u t a n k a i p r a v a , n o s j e d u g i k u k a s t ,a l u k
kose za6eiljanena 6elo sa dugim uzdignutim obt.ramaiini impresivanokvir la
krupne o6i sa duZicamai zenicamaodzlata. Svaki je detalj na ovoj glavi na
neki na6in osamostaljeni stilizovan, usled degalik gubi Zivotnu uverljivost. ali
dobija natprirodnu tajnovitost koja privlaii, opiinjava i uliva najve6epoS.tovanje.
trijumfu, sJblistavom dijademom koja je aluztja ne
fo je tit< i-p.."to."'.,
samo na velike helenistiike vladareve6 i na boZanstvakoja rasipajusvetlost,
na Apolona -.H.lij*. Na veiikoj kameji iz.:Kusatka (kat..2.33)pr.lkazanje
lmperaror sa rrm rsrrm ozarenim likom. Ostale ikonografskepojedinosti tog
pr'rk^r^- properi konj, koplie u imperatorovoj desnici i pokoreni neprijareliisvetske
ioi jasnijeistiSu odlike idealnog vladara iz razdoblja Konstantinove
mo.tarhije,njegovo apsolutno [ospodaranjeprirodom, istorijom i ljudima
(Fatorum orbit2r, Reito, totius'orbi, Victor omnium gentium). .
koje se osetilo u celoj Rimskoi Imperiji kad je
Opite rastere6enje,
Konsiantin Veliki okon6ao gradanski rat i Milanskim ediktom sre6no re5io
verske probleme, nije trajalo dugo. Goti i Sarmati ozbiljno su ugrozili
Podunavlje ve6 pred kraj Konstantinove vladavine, arazdori u hriS6anskoj
crkvi i neslaganjaKonstantinovih naslednika oslabili su unutrainje snage
Imperije i oirogu6ili varvarima da provincije na Balkanskom Poluostrvu
prervore u rarno popriSte. Zbog toga se sredinom IV veka zatamniuie slika
antidkekuiture na teritoriji Jugoslavije.Rasutei malobrojne spomenike,medu
njima i pet ili Sestportreta, te5-koje medusobno stilski povezati i odrediti im
tadno mlsto u razjidinjenim tokovima kasnoantiike umetnosti' Samo za
poslednjedecenijeiV i'prve decenijeVI veka mogu6no 1e vezatinekoliko
pott..t" medu kojim a si nalazei dva izuzetno vredna.ostvarenia:statua
iakozrta.tog Gradinina Emone (kat. 226) ibronzana glava carice Eufemije

12331

( k a t .2 5 5 ) .
Sredinom IV veka otpoiinje period od pribliZno dva stole6aneprekidnih
pustoienja Podunavljai teritorija u istodnom i centralnomdelu Balkanskog
poluostrva. Izmedu 358. i 372. godine Sarmatii Kvadi u nekoliko mahova-su
ozbillno ugrozili ove teritorije, a 178. godine Goti su stigli do zidina
C r r i g r a d . rZ. b c ' gr o g a i s v i p o r t r e r ii z d r u g ep o l o u i n eI V v e k ap o r i c u i z
dela Brlkansi<ogpoluostr,ra-,
i-Lgoz.apadnog
ii Dalmacije (Doclia, Epidaurus)
i SredozemnogNorika (Emoia).

233)
Belgrade cameo

Portreti iz Dokleie (kat. 253) i Epidaura (kat. 227) izrad,eoisu od lokalnog

kamena loseg kvaliteta,a i rad su lokalnih majsrorakoji nisu umeli da potpn.ro
podraZavajuprofinjeni klasicisti6ki stil, karakteristi6an za carskei privitne
portrete rz vremenavaientinijanskei teodosijanskedinastrje.Zbog-znatnrh
oite6enjanije mogu6no utvrditi identitet imperatoraprikazanog na porrretu iz
Fpidaura, a i za porrret neznankeiz Dokleje teiko je utvrditi da li podraiava
likove i frizure caricaiz sredineili kraja IV veka. Na oba portrera uo6avajuse,

Beogradska kameja
ViSeslojnisardoniks
Kusadak kod Mladenovca
Druga ietvrtina IV veka n. e.
Narodni muzej, Beograd

Layered sardonvx
iusadak near Nlladenovac
Secondquarterof the 4th centuryA. D.
\ational Museum, Belgrade

*.1
(,f)

rrl
*.\
.-l

rrl

\r'
,L)
F.

N
O

medutim, razvuaenei prazne povr5ine koje istiiu samo anfas,sa gotovo

iscrtanim pojedinostimalica, Sto je odlika i carskih i privatnih portreta posle
380. godine i 5to je do kralnih konsekvencisprovedenona glavi takozvanog
GradaninaEmone.
PozIa(.enabronzana statua, nazvana Gradanin Emone (kat. 226) prrkazuje
sasvimmladog ioveka u bogato nabranoj togi. To je verovatno princ joS
deda6kogvzrasta- nobilissimuspuer,6ije prerano zrelo lice izral.avaspremnost
za vod.enjevaLnlh drZavnih poslova i najve6u ozbiljnost. Statua u celini deluje
dekorativno, jer su svi detalji na glavi i ode6i linearno reSeni.Dugi, uski i gusti
pramenovi kose tako su araniirani da kosa nalikuje na dekorativnu tanku kapu,
nisko namaknutu na 6elo. Razmaknutejagodice5ire gornje delove lica, na
kojima su ostrim linijama iscrtanetanke obrve i kapci oko krupnih, bademastih
o6iju. Uprkos naznaienim jagodicamai isturenoj bradi, inkarnat je rasplinut
i bez unutrainje ivrstine, zbog degalice deluje dekadentnoi umorno. Ode6a
je u skladu sa kosom i licem jer bogato aranLirani nabori isti6u profinjeni stav
figure i njenu elegantnu krhkost. Statua princa iz Emone, moida prlkaz
mladog Honorija, svakakoje pozno ostvarenjedvorskog kiasicizmaIV veka,
ivrsto vezano za suptilni stil iz vremenaTeodosijaVelikog.
Podela Imperije koju je 395. godine izvrSio TeodosijeVeliki, a za koju se
verovalo da 6e spasti antidku drL.avr i kulturu, nije spreiila varvare da predu na
desnu obalu Dunava i osvoje severnedelove Balkans^kog
poluostrva.Siedinom
V veka Huni su opustoiili sve ve6erimske gradove,a za njima su slediii naleti
Ostrogota, Svevai Munda. Tek u vreme Anastasijai Justina I po6inje obnova
poruienih gradova,koja sredinom VI veka, u vreme Justinjanovevladavine,
dosdZevrhunac. Tada su u Podunavlju obnovljena starai podignuta nova
utvrdenja, a {nnogi spomenici ..krr".re i svetovne arhitekture, k"oji su otkriveni
u Cariiinom; gradu, Bregovini i Balajncu,dokumentuju ponovni procvat
gradskogLivota u centralnim oblastimaBalkanskogpoluostrva,posebno
u Dardaniji. Samo u Caridinom gradu (verovarnoIwstinianaPrima, grad koji je
Justinijan podigao u blizini svog rodnog mesta)sagradenoje osam crkava, dva
velika kupatila, akvadukt i niz stambenihi poslovnih gradevina.Gotovo svi
spomenici sakralnearhitekture u Caridinom gradu ukraieni su podnim
mozaicima na kojima su, prema kartonima donesenim iz Carigrada, prrkazane
ra;'skeptice i crkvene posude,kao i razne sceneiz Jevandelja.Na centralnom
trgu u Cariiinom gradu pronaden je fragment monumentalne bronzane statue,
koja je verovatno prtkazivalasamogJustinijana.U obliZnjem Balajncu,na
forumu ranovizantijskog utvrdenog grada, otkrivena je bronzana glava carice
Eufemije, suprugeJustina I (kat. 255).
Glava jzBalajnca pripadala je bronzanoj statui koja je prlkazivala
vizantijsku caricu u prirodnoj velidini, u raskoinom ornatu. To je idealizovan,
ali u osnovi ipak rea-lanlik. Dok kosa sa dijademom deluje kao nepokretna
masa,kao te5ki 5lem, dotle lice i vrat mekim linijama i zaobljenim povriinama
reflektuju toplinu, a i Zivotnu uverljivost. Umetnik dosledno profinjuje i
stilizuje sve pojedinosti: sve se povrline biago slivaju jedna u drugu, a sve
uglaste linije umekiane su tako da se formira mek oval lica. lJsta su
nesrazmernomala u odnosu na odi, koje su izduL.enei Siroko otvorene.Dug i
tanak nos, sa linijama obrva, gradi fini, ali upadljiv crteZ koji oplemenjuje celo
lice. Lako se uo6avai da su donji delovi lica skra6enii olakSanido krajnjih
mogu6nih granica.Sve te stilizacijeizvriene su, medutim, s merom, tako da
glavaiz Balajnca ne deluje ni transcendentalnoniti apstraktno, a daleko je i od
pnewmatiinogtipa koji je 6estmedu ranovizantijskimportretima.
Na osnovu siilskih odlika iizgleda dijademepouzdano se moZe zaklju6iti
da je portret tzBalajncaizrad.enizmedu 520. i 530. godine u nekoj umetni6koj
radionici na Istoku, moi.da u Aleksandriji, i da prikazuje Eufemiju, suprugu
Justina I. To, medutim, ne znaii daje na njemu prikazan veran lik carice
Eufemije. Ve6 je istaknuta6injenicada je na kasnoantiikim portretima uvek
bilo vaZnijedatirzraz nego lik, pre suStinunego opis. Izmectu 520. i 530.
godine Eufernija je bila ve6 u godinama, a portretizBalalnca je prikazuje kao

Literatura
R. Caiza, Iconografia romana imperiale da
C a r a u s i oa G i u l i a n o ( 2 8 2 3 6 1 d . C . ) ,
Roma 1972.
R . l J , l b r L i . k . 5 p i t a n t i b L f t a 1 , s , p a r 1 r 1 .7i 6
1n
,
Constantinus Magnus bts zum Ende des
W e s t r e i c h sB, e r l l n u n c l L c i p z i g 1 9 3 3 .
J. Kotrh.itz, OstrijmischePlastik der
t h eodosianischen Zeit, Berlin 194 l.
H . P . L ' O r a n g e , S t u d i e n z u r C e s c b i c h t ed e s
spitantiken Portriits, Oslo 1933.
P . H . L ' O r a n g c , D a s s p i t a n t i b eH e r r s c h e r b i l d
von Dtoc/etian bis zu den Konstantin
S c i h n e n2 8 4 3 6 1 n . C h r . , B e r l i n 1 9 8 4 .
R. H. \f. Stichel, Die ramischeKaiserstatueam
A u s g a n g d e r A n t i l e e ,R o m 1 9 8 2 .
W. von Sydow, Zur Kunstgescbichtedes
sPAtantikenPortriits nn 1. Jh. n. Chr.,
Bonn 1969.

mladu Zenu. Ta mladalaika svezinamogla je bez teiko6a da prede na lik jedne

o s t r r e . l ev . i z _ a n r i i sckaer i c ei e d i n o u
. v r e m eo_b n o v e R i m s k o g C a r s t v au p r v o i
polovini vI veka, kad ie i podmladenim likovima carevai"caricatrebaio
naglasiti da.je.zacelo iovecansrvoorpoaelonovo proie6e.portret izBalajnca
svakako.iejedan od poslednjih portrita na kome forme antiike umernosri
oi,ivljavajuu. svoj ra;ijo; sveZini.Tim podmladivanjimai isticanjem
tradicionalnihvrednosti, medurim samb je stvaranailuzija o obnovr
i trajnosti antiike civilizacije,koja se, medutim, ve6 posie nekoliko generacija
raspalapod snaZnimnaletom varvarskih piemena.

J
(t)

(,
p
'F

*
F

t!/

,r)
F

s
O

Late Classicaland Early Byzantine

Portraiture
DragoslavSrejovic

lr5l
Portret vizantijske carice Eufemije
::'OnZa

,:la jnac
.':r-apolovina VI veka n. e.
)r...roclnimuzej, Ni5
rJsj
Fortrait of Empress Euphemia of
ts1'zantium
_ aofize
, .-,ajnac
-:'st half of the 6th century A. D.
'.,:tional
Museum, Ni5

THE :Ro cENTuRy a. 1., which was a period of anarchy,wars rerror and
generalcrisis threateningto underminJ all the tradicionalidealsand disrupt the
entire life of men in this world, saw the gradualmaturation of the late classical
man, a mystic and a fanatic,absorbedin hiinself and commited to
l tr.anscendenral,
spiritual world. Someportraits from the iast decadeof the
2nd century A. D., alreadyadumbratesome featuresof this new man, but his
appearancewas definitely_formedonly in the portraits of the period of the
teatrarchy,at the end of the 3.rdatrd_ihebeginningof the 4th century A. D.
. The teatrarchywas not only a radical reform oT the central government,but
also a specificideology basedon religion. The first tetrarchs-biocletianus,
Maximianus Herculius, constantius cb/orus and Galerius - oresented
themselvesto their subjects_as
the saviorsof the stateand of mankind, as gcds
and proto-heroes,Ioaii et Herculii, whose new system of government
guaranteedlasting security, peaceand order. From that tirie onward, the r,riers
were consideredas having receivedtheir authority neither from the people r.or
from_the Senate,nor again from the army, but from the supremedeity itseif.
All the rulers were regirde.das-possessing
an exceptionalpi*e., given them
from above,to rescue,heal lnd^be alwayi victorious; the r"bje.ii on the oiher
hand, were expectedto be
.utterly de,rotedand to pay the .nl.r, th. grearesr
r e s p c c ti n r e r u r n f o r t h e s eb e n e l i r s T
. h i s t e t r a r c h a ni d e o l o g y .b a s e dt 6 a l a r g e
e x t e n to n r h e s o r e r i o l o g i c a
l ol n g i n g so f t h e p r e c e d i n g e n e " r a t i o*nr ., o n . . , " f
the main factors in the Ife of the [tc classicalm"tr, iti it was, io.seq.re,rtll.,
reflectedin the late classical-portraiture.
The two largestmonumenrsglorifyng
the tetrarchy - Diocletianzs'i palacein Split and Gaiirius,s palaceat
yugoslavia.This is why portraits from
_Gamzigrad are in the territory of
Yugoslaviaare of exceptionalimportanle for the study of ihe origins of late
classicalportraiture.
The ljte.classic.rlportraits.in Y^ugoslavia
are nor numerous, but almost ali of
,
them are of a high artistic value. only about twenty portraits madc in the
perrod rrom Dtoclcttanusto Justinianus,i. e. between284 and 565 A. n., have
been found. They are mainly imperial porrrairs,and they include several
m a s t e r - p i e c e st h: e .p o r r r a i t so f t h e t e t r a r c h sm a d e o { p o r p h y r y ( c a r .2 2 0 ) ,. r n d
the bronze portraits of constantine I, of the so-calledCidzen of Emona and of
E m p . r e s sE u p h e m i r ( c a t .2 2 5 , 2 2 6 , 2 5 5 ) .
The lare.classical
portraits found in Yugoslaviawere discoveredin a few
rather small areasrn the former Roman provinces.of Dalmatia, Dacia Ripensi.s,
Dacia MediterrAnea, Dardania and lvoricwm Mediterraneum. Thcse sitei
include large.urbancenrrcs_
(Salona,Naissus,Emolta), imperial places,or places
associatedwith important historical eventsor with rhe lives Emperors
(Margym-, Spalato, Felix Romuliana, lustiniana prima). No late'classical
portrait from the territory of Yugoslaviahas an inscription, so that none has
been preciselydated and-in t-ro."ie - and this holds gtod erre.rfo. imperial
portr.aits- has the identity of the person portrayed been estabilishedwith
c e r t a i n t y .T h e g r e a t e snr u m b e r o f p o r t r a i i sd a t e i f r o m t h e l a s t d e c a d eo f t h e
J r d c e n t u r y a n d t h e f i r s t t w o d e c a d e so f t h e 4 t h c e n r u r y A . D . T h r e e o r f o u r
portraits
be.dat-edinto the end of the 4th century,'and only one dates
lay
f r o m t h e f i r s th a l fo f r h e6 r h c e n r u r y .
This,small,tut very varied and important seriesof portraits may be divided,
o n t n e b a s r so r r h e r r s r y l r s r r cl e l t u r e s ,i n t o l o u r b a s i cc h r o n o l o g i c agl r o u p s :
.- 1. portraits made in the period from the beginning of DioclEtianu's'srule
(238 A. D.) to the victory of ConstantineI ovir Licinius
e2a A.D.);

:::..::..:..
:..
::::::.:
:::.:::::::
.:,.,,. :..:

*.1
(t)

rFl

r-t

F
F

'(,
F

.::!..,:::.::......:::!:.=.:.=:::=

2. portraits from the period of the independentrule of ConstantineI

( 3 2 4 - 3 3 7A . O . ) '
3. portraits from the epoch of the Valentinian-Theodosian dynasty
( 3 6 4 - 4 2 3A . D . ) ; a n d
4. portraits from the time of Justinus I and Justinian (518-565 Ar D..)'
Belween these groups there exist, however, chronological gaps which make
the study of this Jeries'of late classicalportraits rather difficuft.-Only the
works fiom the first group are directly related, both chronologically and
stylistically,to the portrails from the secondhalf of the 3rd century,
i.'e. to the portraits of the time of the independentrule of ConstantineI. The
portraits from the second and third groups are separatedby a gap of several
iecades,probabiy causedby the exacerbatedeconomic crisis and the frequent
incursionsof the'barbariani into the Balkan provincesafter the death of
Constantine the Great. The gap of a hundred years between the third and
fourth groups is, however, t6 g..tt that the portraits from the time of
JustinuJ I and Justinian m y bi discussedseparately,as a grouP of early
portraits.
Bvzantine
Thr firsi group of portraits is the largest, but it is also the most
heterogeneousstylisti-ally. The basic features of these works are a certain
stylistii inconsisiency, a irequent lack of technical polisch, the tendency to
exp.erimentwith form, and the constant vacillation between the traditional
a n d t h e n e w t e n d e n c yt o c o n c e n t r a t ee x p r e s s i o ni n
vensmor lmspresslonism
some detail fo the face (eyes,mouth, forehead).Depending on the degreeof
traditionalism or innovation, it is possible to distinguish within this group
t h r e e s t y l i s t i c ,a n d p r o b a b l y c h r o n o l o g i c a ls, u b g r o u p so f p o r t r a i t s .T h e f i r s t i s
, s s o c i a r i d* i i h O i o c t e t i a n i i s . r r l e u n t ] l t h e e s t i b l i s h m e n t - otfh e t e t r a r c h y
(from284 to 295 A.D.), the secondis relatedto the-peri.od.ofthe first
ietrarchy Q954A5 A. D.) and the third is associatedwith the dramatic events
in the Empire between the death of ConstantiwsCblorws(306 A. D.) and the
victory of ConstantinwsI over Liciniws(324 L. O.):
Thb conflict of the traditional impressionism and the new expressionismis
clearly manifestedin two portraits fiom Stip and Kostolac (cat..1,99,2a2)apd
in the portrait of an unidentified woman from Sinj (cat. 210), which probably
date frbm the first years of Diocletianws'srule. All three portraits are
individualized and Lxpresr"iveand have asymmetrical faces,like the
rmpressrontsrrcporrraits from the 3rd century. All the muscles of the head
motion. This is especially true of the forehead, which is full
f.ol- Stip ,..-in
of asymmetricwrinkles. The musclesof the headsfrom Kostolac and Sinj are
ro-e-hat more composed,especiallyin the uPPerparts of the face.Beneath
these restlessa.rd asy'mm"tric srr.f".es there it, ito-t,re., a completeiy
immobile massof the head, modelled in a stereometricway, so that the face
seemsartificial, like a mask which has been pastedon and which always
the samemood. All these portraitJ have the same bitter and resigned
exDresses
e*'p."ssion,which is a result of the iontrast between the heavy, fleshy and
saggingcheeksand the small tight lips with drooping ends. This expression,
lifeless, looks like an irtifiCial pose, for ihe contrast mentioned above
.oii
"id
emphasizesand paralyzesthe lower parts of the face, imparting to
particularly
it the look of a-grimace.This paves the way for generalization,
deoersonalizationand abstraction.
another from Salona (Abb. 100'
T*o po.t."its from Serbia(cat. 2OO,2O3),
101) and a fourth from Narona (L'Orange, 1'933,Abb. 107) depart further
from the earlier traditions and representi furiher stage in th-eestablishment of
the new tvpe of man. In all the fbur portraits the surfacesof the face are calm
arrd h".*t.riously related to the -"si of the head, which is in the form of a
compact cubic block. The lower parts of the face reproduce the mouth with
the drooping ends, but this grimice no longer deterhines the basic mood of
the portrayJd person, for th! expression.is..ro*.oncetttratedin the eyes and
th" iorehead. the widely op"tt dyes, with large pupils and irises, have a

concentratedlook, but_tl-reyalways remain cold and staring becauseof the

marked symmetry of the face. Therefore the basic mood tliese portraits radiate
r s t h a t o f a u s t e r es e r i o u s n e s sr e, s o l u t i o na n d q u i e t c o n t e m p l a t i o nT. h e p o r t r a i t s
from Serbiaseemcoarserand harder than thoie from Solin and lrlaroni, whrch
hav.econsiderabll-softer forms and subtler details,as well as more lively
s.urfaces
of the face, especiallyin the parts round thc eyes and the mouih. The
differencesl-rouldbe eiplained by the fact thar thc porirairs lrom Sa/ona and
Narona are made of Pentelicmarble, which meansihat thev were made in a
c r e e k w o . r k s h o pl.s i s p r e c i s e l y . t h i s . c o n t r b
"soft" sryle
a cs t w c c nr h e r o - c . r l l e d
t o r ' r e r c di n G r e e c cr n d t h e h a r d s t y l e ,s u p p o s e dt o b c t y p i c . r p
l r i m a r i l yo l t L e
w o r k s h o p si n t h . E a s r .i n E g y p t a n d S y r i a , ' r h aits o n e o i ' t h e l u l l m . r r k ,o f
tetrarchanportraiture. The poitraits from Serbia,Salonaand Narona discussed
above testify that th-es.e
two. styles were used contemporaneouslyfrom as early
'
a s t h e l a s t d e c a d eo f t h e 3 r d c e n r r u yA . D . T h e b a r d i t y l e * r r , h . , * . , r . r , t h e
dominant one in the officirl po.t.aitu.. of the first tetiarchy. This is shown bv
'
the portraits from Diocletian^uispalacein Split, or, more precisely,from the
time of the construction of that gigantic ediirce.
palacein Split
.,. The position, archirecrureand decorationof Dioc/etianzzs's
illustrate the tetrarchanmyth of the charismaticruler who - after ha,ring
accomplishedgreat feats,destroyedevil, introduced order on rhe earth and
m . r d eh i s s u b j e c t sh r . p p y- . g , a i n s ' e t e r n a
l i lf e . r n d i s r - a n k e da m o n g g o d s .B y
t a k i n gr e s i d e n c ien r h i s p a l a c ei n 3 0 5 A . D . . D i o c l e t i a n ur, h e d o I e " u e . y r h i n g
human and transitory in order to achieveabsolutepower over rhe enlire
universeand step into e_ternity.According to this myth, Diocletianwsand his
leilow-rulerw
s e r e n o r f a r h e r e db y m o r t a l s ,b_u r b y t h c s u p r e m eg o d
Jupiter.
Their models s/ere not the great iule.s of the pasi - Alexander tfi. ir."t,
A u g u ' t u s o f r r a i a n - b u t m y r h i c a l h e r o e sw h o b e c a m eg o d s ,H e r a c l c sa n d
R o m u l u s .C o n s e q , u e n t l yt h. e i c o n o g r r p h yo f i m p c r i a l p o " r t r a i t h
sad ro be
r a d r c a l l ym- o d r t r e dr n t h e r i m e o f r h e c o n s t r u c t i o n
o f m o n u m e n t sh o n o u r i n gt h e
rulers of the first rerrarchy,such as Galerius'striumphal arch in Thessaloniki
(.
A.D-), rhe monument ro rhe terrarchson rhe Roman Forum (3ol A.D.)
J0_0.
and Diocletianus'spalacein Solit.
The bust in a medallion of the frieze of Dioclatiartus'smausoleumin Split is
the,only dated represenrationof Diocletianuswhich - though done in relief
and of a rather poor. workmanship - makes it possibleto study the basic
featuresof the new iconography of imperial portraits. This medallion does not
rePresentthe real portrait of Diocletianus,but the idea of the charismaticruler.
This rdea is embodied in a frozen figure with the pronounced central axis,
stylized head and the face deprived of itrdi"idn"l fiatures. The hair .edrr.ed to
a lifelessmass,rhe wrinkles tiansformed into a linear net which stretchesthe
emply surfacesof the face, and the large eyesunderlined with heavy puffiness
are the main elementsof_the new figure of the ruler, sacredand symbolicai,
existingoutside time and space.Two double herms from Solin and two
monumental headsbuilt in-tothe walls of Diocletianus'spalacein Solit
(L'Orange 1933,Abb. 36-38; Cambi ArchaeologiaJwgoilavica,XviI, D7e
,
figs. 2-3) show--thatthis.new tyge oj ruled.coul"dbe
harmoniously
""sso.iatei
a n d w i t h o u t d i f f i c u l t yw i t h r h e i i m e l e s sa n d i r r e a lm y t h o l o g i c abl e i n g s .l t i s '
i m p o s s i b l et o i d e n t i f y t h e r u l e r sw h o m r h e s eh e r m s i " p r " r " " n t .S i n c el h e o n l y
e s s e n t i apl u r p o s eo f . t h e p o r t r a i r w a s t o -e x p r e s st h e i d e a o f t h e a l m i g h r y r u l i r
a n d h l s n u m r n o u sc h a r a c t e rt,h e s a m el a c e w a s e q u a l l ya p p r o p r i a t ef o r
Diocletianus, M aximianws H ercwlius,Constantius C h io, ii ot'Galerius. Thjs
complete impers-onaiity,which srressesthe equaiity of the tetrarchs,their full
similarity ( similitudo) and concord (concordiZ)wjs carried ro the exrremern
the portraits made.of porphyry from easternSerbia.These imperial portraits
are certainly associatedwith the time of the consrructionof Galeriui's palaceat
Gamzrgrad (Felix Romwliana), i.e. with the period of the ephemeral seind
t e t r a r c h y( 3 0 6 - 3 11 A . D . ) .
Galeriws'spalace at Gamzigrad differs in form from Diocletianus's palace in

rl
U)

a)
rl

D
F

rrl

,.r'
,9
F

Split, but their essenti.rlcharactcris the same.Gale,rtuis palace,too, 1sa

built in its
gigantic Templum, Sacrumpalattum, and the temple-mausoleu-m
the dir-inizationof its owner, who is himself .i proto-hcro ientre at"rticipated
Romulus or-Hercules.In the iconography of his rriumph.rl .rrch in Thessaloniki
Galerius is the representativeof the eCumenicalsovreignity of the tetrarchl',.thc
Pactor orbis and Pactor gentium. In the iconography of Felix Romuliana l-reis
the cosmokrator and the restorcr of the world, the Pater orbis and Restitutor
orbis.This is also expressedin the imperial portraits of that time, not only bv
their iconographicfeatures,but also by the type of material of which they are
made - the hard red porphyry.
Fragmentsof two impiri.rl statuesof porphvry - part.of a head with a thick
neck rt-rdthe left hand with the globe - hrve been found in Galerius'spalaceat
Gamzigrad (Srejovi6Gamzigrad - Kasnoantiiki carski dvorac, 1983,Cat. nos.
of an emperor,
26,27). Both statueswerc larger-than-liferepresentat:ions
probabll' Galerius himself. O.te statue*as placed on the facadeof the western
palacegate,while the other probably belongedto a colossalgroup of tetrarchs,
which, like the group in the Vatican Library, representedtwo pairs, eachpair
consistingof an augustusand a caesar(Delbnick, 1933,Taf.35-37): Fragments
of threc similar st"t res or portraits have been discoveredin the neighbourhood
of Romulianrz.parts of a siatue which representedan enthroned emPeror were
found at Sarengrad(Jankovi6,Starinar, XXXI, 1981,87-94) a fragment of an
imperial po.t.ait o.6.ltt was discoveredin Tekija (cat.221), while a head
similar to that in front
found in Ni5 (cat. 220) belongedto a group of tetrarcl-rs
o f t h e f a c a d eo f t h e C h u r c h o f S t . M a r k i n V e n i c c ( D e l b n i c k ' 1 9 3 3 , T a l .
31-31).
The appearanceof such a large number of representativeimperial p_ortraitsin
a comparitively small region, stl.listicallyconsistentand made from the san're
costly material, can be only cxplainedas the result of a care{ully planned
propagandacampaign,as part of the political programme of an emperor who
\vas very anxious tio impressthe idea of thc tctrarchy upon his subjccts.It is
almost certain that this empe.o. wx Galt'rius,the first man in the Empire after
by all his actions that hc
306 A.D., for he was the only who den-ronstrated
respectedDiocletianus'spolitical programme and implemcnted it faithfully. The
iitni.resand portraits discrrssed,rbb,re*erc undoubtcdly made in a worksl.rop
directly associatednith Galerius'scourt. Thcir occurrencein Dacia Ripensis
and Dacia Mediterraneacan be easily explaincdby the fact that thc marn
membcrs of the secondtetrarchy - Galeiius, CortstintinusI, Licinius and
and that Galeriuswas born in
Maximinus Daia - vn'erefrom thesc provir-rces,
Romuliana and Constantinein Nii. It is lcss important which of these
emperorsis representedon these statuesand portraits. Statuesof Galerius
made od porphy.y, and perhapsa monumental group of tetrarchsfrom 106
A.D., stood in Romuliana; the head from Nii probably rePresentsConstantine
as caesar,and the head from Tekija resemblesLicinius's portraits. A11these
portraits have, however, identical or ycry similar faceswhich are difficult to
iistinguish from those of the emperorsfrom the first tetrarchy. Becausethe
material- porphyry - is very hard, the stylization of te face is even more
pronounced than in the imperial portraits dating frorn the period 300-305
A.D. In the course of theiifurthir developmentthe portraits assumed- as a
sn llle uPPer
r * r u l t o f t h e f u r t h c r i n s i s t e n coen s ) m m e t r y . r n dt h e e m p h a s i o
idols rather than
p.rrts of thc frce - .l terrifying aspectand beganto rePresent_
h.r-atl beings.A portrait {rom Emona, reprcsentingprobably one of the
tetrarchs,pcrhapsLicinius (cat.223), shows that this "hard"-style was not a
feature of Oriental workshops onlv and that it was not confined to the eastern
r e g i o n so f t h c E m p i r e .
It is still nor sufTicientlyclear wl-rathappenedto the private portrait after 300
A.D. Private portraits, which had imitrted t1-rcimperial portraits during the
first three cenluries,had to make themselvesindependentof them in the period
of the tetrrrchy, for the gap between the ruier appointed by god and ordinary

1253)

Portretna glava Zene

Kreinjak
Duklja (Doclea)
Kraj IV ili prva polovina V. v e k a n . e .
Arheoloika zbirka SR Crne G o r e ,
Titograd

1253)

Portrait of a woman
Limestone
Duklja (Doclea)
End of the 4th or first half of the 5th
c e n t u r yA . D .
ArchaeologicalCollection of the SR of
Montenegro, Titograd

F]

r!
*-)
'-)
F
F

14
,O
F

mortals had become unbridqeable.Sincenot even virtuous and distinguished

i n d i v i d u a l sc o u l d i m i t a t et h i n u m i n o u s[ i g u r e so f t h c e m p e r o r sp, r i v a i e
p o r t r a i t u r eh a d t o r e l v . r n t r a d i t i o n afl o r r n . .T l r e s t y l eo f ' C a l i e n u ' ' ,c l l s s i c i r m
did .rot suit the .erre.L,militant spirit of thc tetrarchy, so the style adopted was
t h a t p r e d o m i n a n ti n t h e p e : i o d o f t h e w a r l i k e e m p e r o r sr e i g n i n gb e t w e e n
Maximinus of Thrace and Traianus Decius.This is well illustratedby the head
of a mature man from Dubravica (cat. 198) which resemblesportraiis from the
middle of the 3rd century. The massof the l-read,modelled in a stereometric
way, the empty surfacesof the face and the graphic representationof the eyes,
the eyebrows and the wrinkles on the foreheadshow, however, that it belongs
to a considerablylater period, probably the seconddecadeof the 4th century.
The portrait of an elegantunknown woman from Konjic (cat. 212) belongst-o
the same or a slightly earlier time.
Sepulchralmonuments and sarcophagishow even more clearly that the art of
representingordinary mortals was lost after 300 A.D. Genuine portrarts are
very rare on sepulchralmonuments dating from the 4 th century. Usually it is
a more or iess stylized human figure with detailedrepresentationnot of the
head and the face, but of the rich clothes and tl-recostly jewelry (cat. 228, 23a).
The figures of the deceasedare modelled without a proper feeling for the third
dimension and arrangementin space,and are thereforefrequently closer to
carving or even drawing than to sculpture.
However, human faceswere not always representedin the archaizrng,hard
style in the time of the secondtetrarchy. The style of some sculpturesand
mosaicstn Galerius'spalaceat Gamzigrad is completely different - soft or
classicizing.All the representationsof gods and heroes,sculpturedin high
quality marble from the quariesin Asia Minor or Attica, are stylistically
associatedwith the classicizingsculptureof late Hellenism. Also, the mosaic
figures, for examplethe headsof the hunters (cat. 222), are close to the
idealizedHellenistic portraits or to the portraits from the time of the
Antonines. These sculoturesand mosaicswere probablv made bv artistsfrom
Thessaloniki,where , ,tyl" baseclon rhe tradititns of Greek classicalarr was
fosteredunder the influenceof Attic studios.It seems,however, that this solr,
classicizingstyle was reservedprimarily for mythological and genre scenes.But
t h e i n f l u e n c eo f t h i s s t y l ei s n e v e r t h c l e sr pt p r r e n t i n s o m cp o r t r a i t s e. s p e c i a l l y
t h o s es h o w i n g * o r n " n . T h e f e m a l eh e a do n f i g u r a lc . r p i t a l r o m G a l e r i u i s
mother
palaceat Garizigrad (car.229), which probably rep.eienrs Ga,leriws's
ko*rlo as a priJstess'of Liberus and Libera, has the oval of the face and the
in the soff style, while the nose and the eyesare similar to
mouth repres-ented
t h e p o r t r i i t s b e l o n g i n gr c r h e b a r c i s r y l e .
T'he reaction toihe'hard style, which set in as early as 306 A.D', became
very pronounced in the period of the disintegrationof the tetrar.hy, {."1n _
Gaieiiuis death in 311 to Constantine'svictory over Licinius tn 324 A.D. In
Licinius's portraits the hard style is still dominant (cat.223),.but.the-style.
basedon tle classicalHellenislic-Romanportraiture, especiallythat from the
made in the
Augustan and Trajanic times, beganto prevai] in the portr.aits.
*.r't.r., orovinces.ofthe Empire. A poitrait from the Collection Danieli in
Zadar (cit.224), datingfrom-about jZO A.D., aireadydisplaysthe basic traits
of the iace which *m io becometypical of the man of the spiritual age, the age
of Constantine'sworld monarchy.'Ii is no longer the plain, strung up face
f r o m t h e t i m e o f t h e t e t r a r c h y .b u t a p u r e a n d l a m b e n tf a c e .T h e l i p s . a r en o
longer thin and tight, the chin is no longer heavy, but soft.and-round,the
*riikles and the i,rfii.t.rr under the .yJr h..r. disappearedwithout a rrace,
and the locks frame the noble foreheadin a broad arch. Only the eyes are still
wide open as before, but they look no longer straight at the.onlooker; the
regardl, ,,o* directed sidewiys, so that the entire face has the look of aioof
'Denslveness.
The portrait from the Danieli Collection in Zadar probably rePresentsone of
under
Constantine'sown sons,possibly Crispus,who was assassinated

mysterious circumstancesin Pola rn 326 A.D. The contemporaneousporrrarrs

o f C o n s t a n t i n ea r e s i m i l a r ,b u t t h e i r h e a di s s r r u c r u r e dm o r e f i r m l v a n d r h e
f : r c ei s l e s sf l a b b y . l t w a s o n l y i n r h e p o r t r a i t sf r o m t h e p e r i o d o f C o n s t a n r i n e ' s
ind,ependentrule (324-337 A.D.) that the majesty of the divine face(diaina
auhus, divina maiestas)of the ruler of the new world was finally defined. One
of the best portraits of this type is the bronze head of ConstantineI which was
found in hii native town Nii (Naissus).
The head from Ni5 belongedto a gilt bronze statuewhich showed the
emperor in armour and with a precious diadem. The face of the emperor is
b r o a d , w i t h o u t m o v e m e n la n d w i t h o u t a s i n g l ew r i n k l e , t h e m o u t h ' i s t h i n a n d
straight, the nose is long and hooked, and the hair on the foreheadforms,
together with the archesof the long eyebrows,an impressiveframe for the
large eyeswith the irises and pupiis of gold. Each deiail of this head is selfsufficient and stylized, so thaf it-it not l-ife-like,but it does have a cerrain
supernaturalmysteriousnesswhich attracts,fascinatesand inspiresawe. This is
the figure of the triumphant emperor, and his brilliant diadem is an ailusion
not only to the great Hellenistic rulers, but also to the deitiesradiating light, to
Apollo-Helios. The lar-gecameo from Kusadak (cat. 233) shows the emperor
with the sameradiant face.The other iconographicdetailsof this
r e p r e s e n t a t i o-n r h e p r a n c i n gh o r s e ,t h e s p e a ri n t h e e m p e r o r ' sr i g h t h a n d a n d
the subjugatedenemies- emphasizeeven more strongly the virtuis of the ideal
ruler from the period of Constantine'sworld .no.rrrJhy, his absolutepo.wer
over nature, history and men (Fatorum arbiter, Rector totius orbi, Vicior
omnrum genttum).
The generaL'relief
which was felt throughout the Roman Empire when
constantine the Great ended the civil wai and solved the probiems of religion
by the Edict of Milan did nor lasr long. The Goths and thi Sarmatians
seriouslythreatenedthe Danubian .egiotr already at the end of Constantione's
rule, and the discensionswithin the ehristian Church and the discordsof
Constantine'ssuccessors
undermined the internal strength of the Empire. The
b a r b a r i a n se, n c o u r a g e db y t h e s es y m p r o m so f w e a k n e s i ,m a d e f r e q u e n t
incursionsinto the irovinces of the Balkan Peninsula.The picture^ofthe
classicalculture in tle territory of Yugoslaviabecomesthereforeobscurein the
middle of the 4th cenrury. The scarceand scarteredmonuments,which include
fjye o1 six portraits,are hard ro relate stylisticallyor to assigna place in the
disunited cr.."nm of the late classical.ri. Th... are only i.* po.t..its that
"
we can date with precisionand they belong ro rhe last decades,
of the +th and
t h e b e g i n n i n go f t h e 6 t h c e n t u r y .T h e y i n c T u d er w o e x c e p r i o n a l l yv a l u a b l e
works: the siatue of the so-calledCit;"d of Emona (cat. Z.Ze\r.rd bronr.
"
head of EmpressEwpbemia(cat.255).
About the middle of the 4th cenrury there begana period of almost two
hundred years of successive
devastationsof the Danu6ian region and the
territories in the easternand central parts of the Balkan Peninsula.Between i58
and 372 A.D. theseterritories were in consrantdanger from the Sarmatiansand
the Quadi, and in 378 the Goths penetratedas far ai the walls of
constantinople. Becauseof that ail the portraits dating from the secondhalf of
rhe 4th .entury were made in the south'--.rr.rn p"r,r"of the Balkan Peninsula,
in Dalmat ia 1i)oclea, Epidaurws) and N oricum triediterraneum(Emona).
The portraits from Doclea (cat.253) and Epidaurus (cat.227) are made of
poor quality local stone, and they were the work of native masterswho were
not able to imitate fully the refined classicalstyle, characteristicof the imperial
a n d p r i v a t ep o r t r a i t sf r o m t h e V a l e n r i n i a na n d ' T h e o d o s i a nt i m e s .T h e i d e n t i t y
of the emperor representedin rhe portrait from Epidaurrlscannor be
establishedbecauseit is considerabiydamaged.Ai regardsthe portrait of the
unknown woman from Doclea, it is difficult to say whether it imitates the
figures and coiffures of the empressesfrom the middl" or from the end of the
4 th century. Both portraits have, however, stretchedand empty surfaces
which emphasizethe en face view, and their facial features ari ira*n rathe,

FI

(r)
a)
(,
r-l

rrl

*.
F

lr'

,U
F

than scuiptured.This is a feature of both imperial and private por_traitsafter

3 S O _ A . D .a, n d i t i s e s p e c i a l l yc l e a r l ys e e ni n t h e h e a d o f t h e s o - c a i l e dC i t i z e n
oI r.mona.
T h e g i l t b r o n z e s t a t u ec a l l e dt h e C i t i z e n o f E m o n a ( c a t .2 2 6 ) s h o w s a v e r y
young man in a toga with rich folds. This is probably a very young prin.'e n o b i l i s s i m u sp u e r : w h o s e p r e c o c i o u sf a c ec x p r e s s egs r c a t s e r i o u s n e sasn d
readinessto Conductimportant affairsof the state.The statueas a whole is
decorative,for all the detailsof the head and the clothes are linear. The long,
narrow and thick locks are arrangedin such a way that the hair resembles'a
t h i n d e c o r a t i v ce a p .d r l w n o v e r t h e f o r e h e a dT. h e c h e e k - b o n e s .e t w i d e a p a r t '
broaden the uppei part of the face with thin eyebrows and lids round the
large, almond-shapedeyesmarked by thin lines. Although the cheek-bonesare
maiked and the chin is prominent, the face lacks inner firmness,and therefore
looks decadentand tired. The clothes are in harmony with the hair and the
face, for the rich folds emphasizethe refined shapeof the figure and its ele-gant
fragility. The statueof thJ prince [rom Emona, perhapsa rePresentationof
yoing Honorius, ts certainly a late work of the 4th century courtly classicism,
closely associatedwith the swbtle srylefrom the Theodosiantimes.
The division of the empire made in lq5 A.D. l:y Tbeodosizsthe Great in the
hope of savingthe classicalstate and culture did not prevent the barbarians
from crossingto the right bank of the Danube and seizing the northern parts
of the Balkan Peninsuli. About the middle of the 5th century the Huns laid
waste all major Roman towns, and the onslaughtsof the Ostrogoths, the Suevi
and the Mundi followed soon aftcrwards.The restorationof the ruined cities
began only in the time of AnastasiusandJustinwsI and becameparticularly .
intensivein the reign of Justinian.It was then that old fortresseswere rebuilt
and ncw ot-rer.orrri..rcted in the Danubian region. Numerous monuments of
sacredand seculararchitecturediscoveredat earicin Grad, Bregovina and
Balajnactestify that urban life began to flourish again in the ccntral regions of
tl-reBalkan Peninsula,and particularly ir-rDardania. At Cariiin Grad alone (this
is probably Iustiniana Prima, the town which Justinian built in the vicinity of
hii native place) eight chruches,two large baths, an aqueductand a number of
dn'elling hbusesnid businessbuildings were constructed.Almost all thc
-olr.rmints of sacredarchitecturehave floor mosaics,made after patterns
brought from Constantinople,s.howingbird:.of paradise,church vesselsand
with the Gospels.The fragment of a monumental
varlous scenesassocrated
bronzc statue,which probably representcdJustinian himself, was discoveredin
the central squareod Cariiin Grad. The bronze head of EmpressEwphemia,
the wife of J-ustinusI, was discoveredin the forurn of an early Byzantine
fortified town in the adjacentBalajnac(cat. 255).
T h c h e . r df r o n r B a l a i n ; cb e l o n g e dt o a l i f c - s i z eb r o n z e s t a r u es h o w i n g t h e
B l , z a n r i n e m p r e s si n r i c h . r p p . , r d l .1 i s . r s l i g h t . l yi d e a l i z e db. u t b a s i c . r l l y
r e a l i r r i cf i e u r e .w h i l e t h e d i a i e m e dh . r i rl o o k s l i k e a n i m m o b i l em a s s ,a l m o s t
like a heaiiv helmet. the face and the neck have soft lines and rounded surfaces,
full of warmrh and a life-like qualiry. The artist consistentlyrefined and
stylized all the details: the surfacesmerge harmoniousll *jrb one another and
ali the angularlines are softenedto fo.m the ge.ntleoval of .the.face.The mouth
is too smill in relation ro rhe eyes,which are elongatedand wide open. The
long and thin nose joins the lines of the eyebrows to form a fine, but
drawing which ennoblesthe entire face. It can be easily seenthat
co,-ripicr,ro.rs
possible
the ltwer parts of tf,e face are shortenedand lightenedto th.egreatest.
i
n
t
h
i
s
s
t
y
l
i
z
a
t
i o n ,s o
j
u
s
r
p
r
i
s
e
r
v
e
d
h
o
w
e
v
e
r
,
h
a
s
b
e
e
n
.
meesure
e x r e n l .T h e
that the head from Balajnaclooks neither transcendentalnor abstract.It is also
. y z a n t i n ep o r t r a i t u r e .
q' u i r ed i s t i n c tf r o m t h ep n c u m a t i ct y p e f r c q u e n t . i ne a r l y B
the
portrjLitfrom
of
thi
diadem
of
form
the
The stylistic features'and
in the_East,perhapsin
Balajnac'showthat it was sculpturedin some_wo.rkshop
Alexandria, between 52Qand S:O n.o. and that it representsEuphentia,the
wife of JustinwsI.This, however, does not mean thai it is a genuineportrait of

that empress.It has alreadybeen said that the late classicalportrairure sought
to present the expressionrather than the face and the essenierather than the
description.Between 520 and fia Euphemia was already advancedin years,
and the portrait from Baiajnacrepresentsher as a young woman. This youtful
freshnesscould be transferredto the face of the elderly empressonly in the
t i m e o [ t h e r e s t o r a t i o no [ t h e R o m a n E m p i r e i n t h e f i i s t t r a t to f t h e 5 r h
century, when the rejuvenatedfacesof emperorsand empresseswere meant to
show that a new spring had begun for the entire mankind. The portrait from
Balajnacis certainly one of thelast works in which the forms of classicalart
are revived in all their pristine freshness.But theseefforts at reiuvenationand
the upholding of traditional valuesmerely createdan illusion of the renewal
and stability of the classicalcivilization, which was soon to disintegrateunder
the powerful onslaughtsof the barbariantribes.

-l

r.
a

-.:

a.:i;#J*',** '-.

J
;a)

a
(i
l

,
F
ii..]

./
F

,.r'
,(i
F

12521

Medaljon Valentinijana I
Tlxo
Zaton)e kocl Velikog GradiSta
3 6 6 . i l i 3 6 9 . g o c l i n an . e .
Narodni muzcj, Beograd

12521

Medallion of Valentinianus
Gold
Z a t o n l e n c a r V el i k o G r a d i S t e
J66or 369 A. I).
National N{useum,Bclgrade

Poznoanti6niin zgodnjebizantinski
portret
DragoslavSrejovic

._
:
'^/

:L

u)

PozNoaN'rreNrH poRTRETovv Jugosiavijini veliko, vendar se skoraj vsi

odlikujejo po visoki umetniSki kak&osti. Naidenih ie bilo samo d,raiset
portrerov, nastalihv obdobju od Dioklecijana do Justinijana,med leii 2g4 in
565, in to na1'ved-krat
cesarskih;.mednjimi je tudi nekaj mojstrovin: portreu
tetrarhov tz porlirja (kat. 22Q in bronasti portreti Konstaniina I, t. i.
emonskegameiiana in cesariceEvfemiie (kat 225.226. 255\.
| a i d i S c a . p o z n oa n t i i n i h p o r r r e r o vv J u g o s l a v i sl i o o m e j e n an a n e k a jo 2 j i h
p o d r o c i ln e k d a n i i hr i m s k i hp r o u i n c- D l l m a c i j e ,p r i o b a l n ei n S r e d o z e m s k e
Dakiie. Dardanije in Sredozemskega
Norik". fo so vedinomavelika mestna
srediSda(salona,Naissus,.Emona)ali_cesarske
pala6eoziroma mesra,povezana
s ^ p o m e m b n i m i _ z g o d o v i n s k idmoi g o d k i a l i z i v l j e nj e m p o s a m e z n i hi m p e r a t o r j e v
( S p a l a t oF, e l i x R o m u l i a n aI.u s t i n i i n aP r i m a ) .N a p i s o v ' o bp o r t r e t i hn i s o o d k r i l i ,
t a k o d a . n o b e n . p o z n o a n t i i npi o r t r e r z j u g o s l o v a n s k e goaz e m l j an i z a n e s l j i v o
d a t r r a nr n v n o b e n e mp r i m e r u .t u d i p r i c e s a r s k i ph o r t r e t i h ,n i b i l a z a b s o l u t n o
gotovostjo dolodenaidentitetaportretirane osebnosti.Naive6ie itevilo
portretov jzvtra iz zadnjegadeierletjaIII in prvih dveh desetietijIV stol.,
medtem ko se konec IV siol. povezuje r t.e-i ali Stirimi po.t.",i, se s prvo
polovico VI samo eden.
To v celoti majhno, vendar zelo raznovrstnoin pomembno seriio portretov
i e n a . p o d l a gsi .t i l s k i hp r v i n m o g o i e r a z d e l i rvi s t i r i t e m e l j n ek r o n o i o i k e
sKuPlne,ln slcer:
1' portreti, ki so nastaliv obdobju od razglasitveDioklecijana za cesarja
(28a) do zmage KonsrantinaI nad Licinijem;
2. portreti iz 6asasamostojnevladavineKonsranrinaI
e2a 337);
3. portreti iz obdobja valentinijansko- teodozijanskedinastije(364-423):
, 1 .p o r t r e t ii z i a s a
J u s r i n aI i n . fu s t i n i j a n a
15l8-565;.
Med omenjenimi ikupinami pi obstajajomanjie allve6je kronoloike
prazmne, ki mo6no oteZujejopreudevanjete serije poznoantiinih portretov.
E d i n o l e p o r r r . e rpi r v e . s k u p i n es e k r o n o l o s k oi n s t i l i k o n e p o s r e d n op o v e z uj e j o
s , p o r t r e t i z d r u g ep o l o v i c cI I s t o l . o z i r o m as p o r t r e t ii z i a s a s a m o i t o j n e
v l a d a v i n eK o n s t i n t i n a I . Z e m e d p o r r r e t i d r u g e i n t r e t j e s k u p i n eo b s t a j a
n e k a j d e s e t l e r npar a z n i n a ,k i s o j o ^ v e r j e t n op o i r z r o i i l i e k o n o m s k ak r i z a i n
pogosti vpadi barbarov v balkanskeprovinie po smrti Konstantinavelikega.
Praznina.ene.ga
stolet;'amed tretjo in ietrto skupino pa je tako velika, da j!
portreteliz obdobja Justina I rn Justinijanamogoie obravnavatikot skupino
zgoon)eDtzanttnskth portretov.
skupina portietov je najbolj itevilna, vendar stilsko najbolj heterogena.
_..1.t"
Njiho.va temeljna znaiilnost je prav stilskanedoslednost,pogosro tudi tehiidna
n e d o d e l a n o s te, k s p e r i m e n t i r a n jzi o b l i k a m i o z i r o m a s t a l n oJ m a h 6 v e n , e- " , 1
t r a d i c i o n a l n i - u . i i r , n o - a l i i m p r e s i o n i z m o mi n n o v i m i r e 2 n i a m i .; ; i l ; ; ; ;
o s r e d o t o c i ln
i a p o s a m . e z ndee t a j l eo 6 , r a z (ao i i , u s t a ,i e l o ) , o s n o v n ao b l i k a p a s e
je poenos.tavila,
umirila in.preobrazilav stati6enkubus. Na podlagi rtop.rj.
naslanjanjana trad.icijeoziroma sprejemanjalnovacu znotra)te skupinemoi
)e
r a z l i k o v a t it r i s t i [ s k e .v e r j e t n op a - t u d i k r o n o l o s k ep o d s k u p i n ep o r r r e r o v ;e n a
od njih je zna6ilnana Dioklecijanovo vladavino do ,rzposiavljanya
tetrarhije (od
2.84-295),ena za obdobje prve tetrarhije (od 295 do :bS), enapa za
dramati6na
logajTla v..cesirsrvumed smitjo Konstanciji r<lora 1:oe; in zmago
Kostantina I nad Licinijem (324).
. Spopadanl'etradicionalnegaimpresionizma-z novim ekspresionizmom je
jasno razvidno iz portretov zrelih moikih iz Stipa in Kostblca (kat. 199,202)in
portreta neznaneZenskeiz Sinja (kat.210), ki so verjetno nastaiiv prvih letih

J
.t)

rt

F.
F
n.

\r'
,(,
F

Dioklecijanove vladavine. Vsi trije portreti so individualizirani in imajo

zgovorne, asimetri6neobraze,podobne inpresionistidnimportretom iz III stol.
/a temi vznemirjenimi in asimitridnimi povriinami pa je povsem negibljiva,
stereometriino oblikovana masa glave, zaradi 6esarso obrazi videti
izumetnideni,kot nalepljenemaske, kiizrai.ajo vselej enako raspoloZenie.Na
vseh treh porretih je )ato tudi enak resigniran izraz obraza, doseZens
kontrastom med teZkimi, zalitimi in mlahavimi lici in majhnimi stisnjenimi usti
z navzdol zapognjenima kotidkoma . Ta izraz zaradr svojegahladu in
pomanjkanja^Zivljenskeprepriiljivosti deluje kot namerno izbtana poz.a,ker
bmenjeni kontrast posebejpoudarja in popolnoma paraliziradolnji del obraza,
se prarri oblikuje gii-.ro, ki naportednleposploievinje, depersonalizacijoin
abstrahiranje.
Nadaljni korak pri odstopanju od tradicij in pribliZevanjunovemu tipu
iloveka oznatulet. drla porir.ta iz Srbije 1kat.2oo, 203)in portreta iz Salone
(Abb. 100, 101) ter Narone (L'Orange, i933, Abb. 107)' Na vse 5tirih portretih
io ob.az.repovrSineumirjene in skla-dnopovezanez g\avo.Na spodnjih
straneh obriza se ponavlja grimasa z navzdol potegnjenima kotidkoma ust, ki
pa nedoloia uei pievladujoEegaraspoloZenjaflortritiranih oseb, ker ie izraz
osredoto6enna o6i in ielo.
Doprsna podoba v medaljonu friza Dioklecijanovega mav,zolejav Splitu je
edini ianesljivo datiran prikaz Dioklecijana in ieprav je v reliefu povrSno
izdelan, omogo6" t^.n^ro vseh glavnih odlik nove ikonografije cisarskih
portretov. V iem medaljonu ni prikazanastvarnacesarjevapodoba, ampak ideja
b karizmatiinem vladarju, ki je ponazorjenaz oledenelofiguro s poudarjeno
srediSinoosjo, stereometni6no,itilizirano glavo in obrazom brez individualnih
potez. Lasje, omejeni na neZivijenskomaso, gube spremenrenev linearno
mreZo, ki napenjaprazno povrSino lic in velike oii, pod6rtanes teZkimi
podoiniki, so gla-r.reprvine, ki sestavljajonovo podobo vladarja, sakralno in
simboli6no, zunaj prostora in 6asa.
Ker je bilo v portretu pomembno izraziri le pojmovanje vsemogodnega
vladarja,njegovo naravo,je bil lahko en in isti obraz primeren tako za
Dioklecijanikot za MaksimijanaHerkulija, za KonstancijaKlora in Galerija.
Ta popoina brezosebnost,ki v ospredjepostavljaenakosttetrarhov, njihovo
popol"o podobnost (similitudo) in slogo (concordia)je-b!taPrivedenado
ikiaj.rosti na porfirnih portretih, najdenih v vzhodni Srbiji. To so cesarski
p
o r t r e t i , k i s o n e d v o m n op o u e z a n is 6 a s o mg r a d n j eG a l e r i i e v ep a l a i e v
^Gamzigradu
(Felix Romuliana),s iasom kraikotrajne druge tet?arhije(od 306
do 311).
Pojavljanj.etako Stevilnih in tako reprezentativnih cesarskihPortretov na
relativno majhnem ozemlju, in to stilsko enotnih in iz istegadragocenega
materiala,je mogodepojasniti samo kot premiSljenopropagando,kot del
politiinega progi"-a-n"kega imperatoria,ki se je z vsem srcem zavzemalza
ietrarhijo. Got&o je pomembno, da je bil ta imperator Galerij, Prva osebnost
v cesarstvupo letu 3OZ,ker je edino on z vsem svojim ravnanjempokazal, da
spoStujein dosledno izvaja Dioklecijanov Program. Omenieni kipi in Po.rtreti
dvor; niihovo
ro bili gotovo izdelani z deiavnici,ki je bila vezana,na,Galerijev
pojavljinje v Obalni in SredozemskiDakiji je prav lahko mogoie poiasniti
i r u g e t e t r a r h i i e- G a l e r i i , K o n s t a n t i n[ .
z d e j s t v o m ,d a s o g l a v n eo s e b n o s t d
L i c i n i j , M a k s i m i n D a j a - i z v i r a l ii z t e h ' p r o v i n c ,d a j e b i l G a l e r i j r o j e n v
Romulijani, Konstantin pa v Ni5u. Manj pomembno je, kateri od omenjenih
imperatorjevje prikazarna teh kipih oziroma Portretih.
Vse to so enaki alizelo podobni obrazi, ki-iih ie teZko razlikovati od podob
imperatorjev prve tetrarhi je, zaradi izredno trdega kamna - porfirja je stilizacija
obiazo, Seb6lj izrazita kot na cesarskihPortretih med leti 300 in 305.
z nadaljntm vztrajanjem pri simetriji, deliorativnosti.in poudarjenju gornjih.
delov obraza to r. irktiri"lizirale stroge,skoraj strailjive podobe, bolj podobne
idolom kot iloveikim bitiem.
Ni ie dovolj jasno, kai se je dogajalos porrreriranjemzasebnikovpo letu

.:^7

300. Portretiranjezasebnikov,ki je prvih treh stoletjih cesarsrvav vsem

posnemalocesarsko,se je v gbdobju tetrarhije nujno moralo osamosvojiti,ker
1ejez,ki je bil ustvarjenmed od boga danim vladarjem in obidajnimi smrtniki,
postal nepremosdjiv..Ker tudi zelo pomembni posameznikiniso mogli
posnematiteh podob imperatorl'ev,se je zasebnoporrretiranjemoralo nasloniti
na tradicionalneforme. Strogemu,militaristidnemuduhu tetrarhije stil portreta
iz obdobja galijenovegaklasicizmani ustrezal,ampak edinole stii iz daia
vojaskih cesarjev,med Maksiminom Tradanskimin Trajanom Decijem.
je
. Tq, 4? bil po letu 3OOsmiselza prikazovanje obrazov smrtnikov 5e bolj
i z r a z i r .i l u s t r i r a i on a g r o b n is p o m e n i k i n s a r k o f a g iN. a n a g r o b n i k r hl V s t o l .
j-epravi porrrer redkost. Naipogostejeje to bolj a"liman.jrt"ilirir"n. iloveska
figura, na kateri.je namesto_flavein olsrazanatanko prrkazanabogata obleka,
raznovrsten_indragocennakit (kat. 228, 230).Figure pokojnikov io obidajno
modelirane brez pia,vegasmisla za tretjo raziez.r6rt in proitorsko ,.rpo..di,.,r,
pa so zato pogosto bliLe razbarrji ali risbi kot kipu.
.V 6asudruge tetrarhije pa 6love5kihobrazov niso vselejprikazovali v
arhaizirajoderr.ali trdem stil.r. Za posamezneskulpture in'mozaike iz
G a l e r i i e v ep a l a d ev G a m z i g r a d ul e z n a i i l e n p o v s e md r u g a i e nm e h a h ,
klasicistiien stil. vpliv tegi stila je vendarle iaznati tudina posameznih
p o r t r e t i h , i n t o p o i e b e i n l p o r t r e t i h 2 e n s k ,p a n a j b o d o c e s a r i c ea l i n e z n a r : k e .
Z e n s k ag l a v an a e n i o d f i g u r a l n i hg l a v s t e b r o vi z C a l e r i j e v ep a l a i ev
Gamzigradu (kat. 229), ki verjetno p rrkazuje Galerijevo'mater Romulo kot
sveienico Liberja in Libere, ima mehak ovalen obraz in sodnausta, nos in o6i
pa take kot portreti trdega strla.
Re.akcijana trdi stil, ki se je pridela i.eleta 306, je postala zelo izraztta
v obdobju razpe/da
tetrarhije- od Galerij"u. ,-.ti'f ti do Konstantinove
t-y?8" nad Licinijem 324. Na I icinijevi portretih 5e naprej vlada trdi stil (kat.
223), vendar je na portretih, ki so nastali v zahodnih cesarskihprovincah,'
v ospredju.stil, ki ie naslanja:raklasiino helenisti6no- rimski port..t, posebej
na tistega iz tasa Avgusta in Tra;'ana.Portret iz zbirke Danielijivih v zidru
(kat. 224), nastalokrog leta 320, opredeljuje Le z glavnimi drrami podobo, ki
b o o z n a i e v a l ai l o v e k a - / u h o a n e g a ' t a s-a i z o b d o b ] aK o n s t a n t i n o v es v e r o v n e
monarhiie. Selena portredh iz Jbdobl" samostojneKonstantinovevladavine
( 3 2 4 - 3 3 7 ) j e k o n c n o o p r e d e l j e ni m p e r a t o rn o v e s v e r o v n em o n a r h i j e ,
veliianstvenostnjegovegaboZanskegaolraza (divina aultus, divina maiestas).
Eno izmed najpomembnejiihmest ired temi porrreri zavzemabronastaglava
K o n s t a n t i n al , n a j d e n av n j e g o v e mr o d n e m m e s r u- N i s u l N a i s s z s )( k a t . 2 2 5 \ .
T o i e . p o d o b ai m p e r a t o r j a . vt r i u m f u , z b l e s i e i i m d i a d e m o m ,k i j e a l u z i j an e [ e
na velike helenistidnevladarje, ampak tudi na boZanstva,ki razpriujejo'
svetlobo, ra Apolona - Helija. Nj veliki kameji iz Kusatka 1kai. ZilT 1e
prrkazan impeiator z enakim obsijanim obrazom. Druge ikonoerafske'
posameznostitega prlkaza- vzpenjajodise konj, kopiJv imperitorjevi desnici
in premag-anisovrainiki - 5e jaineje poudarjajo odlifte idealnegavladarjaiz
obdobja Konstantinove svetovne monarhije, njegovo absolutn6 obvladovanje
narave, zgodovine in ljudi (Fatorwm arbiter, Reitor totius orbi, Victor omnium
gentturn).
Sredi IV stol. podoba anti6nekulture na jugoslovanskemozemlju slabi.
Razkropljenein maloitevilne spomenike,med njimi pet ali iest poirretov, je
teZko meds-ebojnostilsko poveiati in jim doloiiti naiancno -.rio ,,
r a z c e p l i e n i ht o k o . v i hp o z n b a n t i i n eu m e r n o s t i .S a m on a z a d n i ad e s e t l e r j a
IV in
p r v a d e s e r l e t fV
a l s t o l . j e m o g o i e n a v e z a t ni e k a j p o r t r e t o v ,m e d k a t e r i m is t a
tudr dve swaritvi z i.ziemnovrednosrjo: kip emonskegamesdana(kat 226) in
Dro_nasta
glava cesance.h,vtemrye
(kar. 255).
Pozlaien bronast kip,.imenovan Emonec (kat.226), prikazuje 6isto mladega
' ---oilov.eka.vbogato nabrini togi. verjetno gt.-)^ princa v'deskih letih
nobrlrs.srmus
puer: n je.govprezgodaj zrel obraz izraLa pripravljenostza
upravlvanjepomembnih drzavnih zadev in kar najveijo r.r.tori. Celotni kip
delu;e dekorarivno, ker so vsi detajli na glavi in obleki linearno zakliudeni.

Dolgi, ozki in gosti prameni las so urejeni tako, da so.lasjepo.dobSi

dekdrativnemulankemu pokrivalu, potegnjenemu nizko na 6elo. Razmaknjene
liinice Sirijo zgornji del obraza, tta liate.i so z ostrimi Lrtami nazna6enetanke
obrvi in u.k. i.liklh, mandeljnastih oii. KIjub nakazanim lidnicam in Strle6i
bradi je barva koZe bleda in obrazbrez notranje trdnosti, zato deluje kip
dekadentnoin utrujeno. Obladilo se sklada z lasmi in obrazom, ker bogato
urejenegube poudarjajo prefinjeno postavo,figurein njeno elegantnokrhkost.
Kip prinia iz^Emone,morda upodobitev mladegaHonorija, je nedvomno
po.i^ stvarirevdvornegaklasiCizmaIV stol., trdno navezanana swbtilni strl iz
casa Ieooozlla

t
J
a

(,
:-r
F
F

,(,
F

oo

VellKega.

Delitev imperija, kilo je 395 izvedel Teodozij Veliki, in za katero.seie.

drLavo in kulturo, barbarom_niprepreiila prehoda
verjelo, da bo reSila
"nii6rro
in osvajanjasevernihpredelov balkanskegapolotoka.
na desno stran Donave
Sredi V stol. so Fluni opustoiili vsa ve6ja rimska mesta,njihovim napadom -pa
so sledili napadi Ostrogotov, Svevovin'Mundov. Seleza SasaAnastaziiain
Justina I se za6enjaobnova poruienih mest, ki sredi VI stoi., med
justinijanovo vladavino doseZesvoj vrhunec. Tedaj so bile.v Podonavju
obnovljene stare in zgrajenenove utrdbe, Stevilni spomeniki cerkvene in
posvetnearhitekture,-odkritiv Caridin gradu, Bregovini in Balajncupa
dokumentirajo vnovidni razcvet meS6anskegaLivIlenja v osrednjih delih
b a l k a n s k e g pa o l o t o k a , p o s e b e iv D a r d a n i i i .
Na glaine- trgu v eariiin gradu je bil najden fragment velidastnega
bronasiegakipa, lii je verjetno prikazoval Justinijana.V bliZniem Balajncu so
na trgu igodijebizantinskega uirjenega mesta odkrili bronasto glavo
bizantinskecesarice(kat. 255).
da
Na podlagi stilskih prvin in videzadiademaje mogoie zanesljivo.sklepati,
je bil pbrtreli.Balainia izdelan med leti 520 in 530 v eni od umetniikih
delavnicna Vzhodu, morda v Aleksandriji, in da prikazuje Evfemijo, Zeno
Justina I. To sevedanepomeni,da gre za zye,stoupodobitev cesariceEvfemije.
?oudarili smo Ze, da je bilo .ta poznoa.tti6nihportretih vselejpomembneje
ustvariti izrazkot pa podobo, prej bistvo kot pa opis. Med leti 520 in 530 je
bila Evfemij" Ze .,,ieti'h, ,rendai jo'portret iz Bilajica prikazuje kot mlado
Zensko.Ta'mladostnasveZinaje taLt<obrez reLavprisia na podobo ostarele
bizantinske cesariceedinole v 6asu obnove rimskega cesarstvav prvi polovici
VI stol., ko je bilo treba tudi s pomlajenimi podobami cesarjevin cesaric
poudariii, di se je za iloveitvo irri6ela nova pomlad. -Portret iz Balainca i.e
vsekakor eden od zadnjih po.t.eton, na katerem oblike anti6ne umetnosti
oZivljajo v vsej svoji prejinji sveZini.S tem pomlajevanjemin poudarjanjem
t r a d i c i o n a l n i hv r e d n o l p a s e i e u s t v a r j a l as a m o i l u z i j a o o b n a v l j a n j ui n t r a i n o s t i
antiane civilizacije, ki pa je Ze po nekai generaciiah razpadla zaradi moinega
naskoka barbarskiholemen.

ncKu
fioqnoaHTnqKu u paHo Bt43aHT

noprper

Cpejoanx
,{p_arocnaa
fioquoaHruvKrrre rroprperrr Bo Jyrocnaer..rjaHe ce 6pojHrr, Ho pequcrr cr.rrece
oAJIr.rKyBaarco Br,rcoKuyMerHurrKrr KBaJrHTer[. flponajgenu ce caMo oKoJry
ABaecerr.rHarroprperr{ HacraHaTr,tBo rreplroAor og fluoxleqr.rjan go
JycuruujaH, nouefy 284 u 565 roAlrHa r.rroa nose(ero qapcir,r, uefy ron ce
naofaar HeKoJrKypeMeK A_e_Jra:
loprperr.r Ha rerpapcn og nopeup (rar.220)
n 6poHsenu [oprperu na Koncranrran I, r.n. rpafauun sa Eirbsa u ua
rlapnrlara EyQeuuja (rar. 225, 226, 255).
HaofannuraTa Ha Aor{HoaHTHrrKHTe
rroprpern no Jyroclaanja ce
Jlor{Hpaxr.rHa HeKoJrKyrrorecHr.rnogpavja Ha HeKora[rHHTe puMcKLr
rrpoBr{Hr{r{Hna [anuaqr,lja, flpuo6alcxa u Cpe4o:euna flaiuja,
flapgaHnja u
p^penoserr,trnorHopnx. Toa ce BorJraBHor,rJrr.r
roJreMr' rpaAcKr.rrleHTpr.r
(Salona, Naissus, Emona) uJrrrqapcKu fraJrarr{,ognocuo Mecra Kor{ ce Bp3agr,r
3jt -la{Hrr }rcropHcKr{ HacraHr{ LrJrr{xr,rBorr{ Ha oAeJrHr.r
r,rMneparopu (spalato,
Felix Romuliana, Iwtiniana Prima).Ilorpaj
roprperr,rre tre ce oi"pr"H"
HAT[I{C[' TAKAIIITO HIITy eAeH AoqHoaHTI.IqKI{TIopTpeT
oA TepI,ITopI{Jaraua
-no-eAen
Jyroclanr'rja He e co curypHocr Aarr{paH. a HHro
cnyvaj, nyfu Hn xai
IIapcKI'ITerloprperl{, He e co a[coJlyrHa cl'IrypHocr oApeAeHHAeHTI,ITerorHa
[oprperr,rpaHara JrlrrrHocr. Hajronerrl 6poj loprperr{ rroreKHyBaar oA
rrocJreAHarageqenuja sa III u rrpBara qeqeHuja Ha IV nex, Ao[eKa :a xpajor
yl IV BeK ce Bp3yBaar rpu uru qerlrpu [oprperr,r, a 3a rrpBara rroJroBr4Ha
Ha
VI sex - caMo etreH.
osaa so rIeJr[HaMaJra,Ho MHory pa3HoBr,rAHa
lr anavajua ceplrja floprper'
MOXE BP3 OCHOBA HA CTIIJICKHTE OAJI}IKII AA CC IOACJII,I BO IICTI,IPII OCHOBHII

xpoHoJrorlrKr,rfpynu, r,rToa:
_ 1. noprperr4 Kotr HacraHaJreBo rreprroAor oA npornacyBalbero Ha
flraoxneqrajaH3a rlap (28a r.) qo no6egara na Koncrauruu I uaq Jrr.rqraHuje
( 3 2 4r . \ :
2. noprperra oA BpeMeroHa cauocrojHoro B,qaAeerue
ua Koscrauruu I
(324-337r.);
granacruja
^ J. rroprperr4oA nepiloAor Ha BaneHruHrajancro-'reoqoq.rjaucrara
(364-423 r.\:
4. noprperu oA BpeMeroua Jycruu I raJycruuujau (518-565 r.).
flouefy Ha3HarreHlrrerpyrur uocrojar, uefyroa, [oMaJrr{ HJ]r,r[oroJreMr,r
xpoHoJlor[Xu IIpa3HUHlrKor,r3Harrr.rTeJrHo
ro oTex<HyBaaTnpoyrryBar5eTo Ha
oBaa cepr,rJaAorlHoaHTr,rqKr,r
[oprperra. EgnncraeHo, rroprperr,rre oA rrpBara
fpyna xpoHonorxKr,r!r crr4ncKrrHelocpeAHo ce Bp3yBaar 3a [oprperr4Te oA
BTopara.noJroBr.rHa
na III nex, oAHocHo3a rroprperr{Te oA BpeMeToHa
caMocroJHoToBJraAeerbe
na Koncranrun I. Be(e nouefy loprperr{Te Ha
BTOpaTar,rTpeTaTafpyrra locTor{ [pa3Hr,rHaoA HeKOJTKy
geqeuulr xoja
BepoJaTHoe rrpeAr,r3Br{KaHa
oA 3aCHJreHaTa_eKOHOMCKa
Kplr3a r,roA
3aqecreHure_ynafana Ha BapBapcK[Te BO 6anxaHCxrare[poBr,rHrlr,ruIIo
cMprra Ha Koncranruu Beruru. flpasnunara oA eAeHnex nouefy rperara r{
.IerBprara lpyna, uefytoa, e TaKa, roJreMa,ruro noprperllTe oA
BpeMero Ha
Jycruu I n Jycrunnjau uoxar Aa ce pa3rJreAyBaarcaruocrojno, raxo .pyna
paHoB[3aHTr{cKr.r
nopTpeT[.
flpnara rpyra roprpeu e uaj6pojna, no e crr.urcKr.r
Hajxereperena. Hr.rnna
arecToraTr.rLr
ocIIoBHa KapaKTepucTLIKae TOKMyCTr.rJrCKaTa
HeAOCJTeAHOCT,
TeHurrKara HeAoTepaHocr, eKcrrepuMeHTr{parberoco o6nraqnre, oAHocHo
nocroJ aHo ABoyMerbenouefy rpaAr.rq[oHaJrHtrorBepr{3aMr{Jrr.r
I,IMIrpeCilOHI,r3aM
r,rrroBr{TeTe)KHeeIbaE3pa3oT Aa ce KoHrleHTpr,rpaHa oAAeJrHr,r
Ha Jrnrlero (ovu, ycra, veno), a ocHoBHaraQopua ga ce
AeraJrr,r

noeAHocraBn, cwnpv n npeo6pa3l4Bo.crarnrrKl4 Ky6yc. Bp: ocuona na

npuQaran,e Ha I'IHoBaqI{H,
cTerreHoTHa loTnr{palbe Ha rpaqr.rqrajara,OAHocHO
a BepojaTHo
TpI{ cTr4ItCKvr)
pa3JII4KyBaaT
e
Ce
MOXHo
oBaa
rpy[a
BHaTpeBo
Aa
3a
r,rxpoHonouKn rroAfpy[fi Ha nopTpeTl{ oA KoI4eAHae KapaKTepI4cTI{r{Ha
fiuorneqr.rjaHoBoro uttuAee*" Ao BocnocraByBarberoHa rerpapxl{ja (og
284-295 r.), egHa- 3a replIogor Ha rlpBara rerpapxuja (og 295 go 305 r.). a
eAHa 3a lpaMar[qHl4TeHacraHueo IJapcrnoro [oMery cMprra Ha
Kocranquje Xnop (306 r.) r.rno6egara ua KoncraHruH I uag Jluquuuje
( 3 2 4r . ) .
aM co HoBlIor
CyAI,rpan'ero Ha rpaAI4IlI4oHaJrHI4orI'IMrIpecI{oHI{3
eKcrrpecrroHu:aujacno ce BoorryBaHa rloprperl{Te Ha 3penure Maxll oA
IIIruu n Kocroraq (rar. 199, 202) u Ha roprperor Ha Helro3HaraxeHa oA
Cr.tr (xar. 210), rora nepojarHo HacraHalle Bo rIpBI{TeroArrHI'IHa
v
[uornequjaHoBoro BJIaAeeIbe.Cure rpu rropTperll ce I4HAI4BI.IAyanv3vpaHv
III
ou
nopTpeTu
IIMIIpecuoHI4cTI4r{KI{Te
KaKo
JIIIqa,
CO
aCI,IMeTpLITIHI{
t43pa3lz1,
3aA TI,IS BO3HSMI{p9HLI I4 acI4MeTpIIrIHI,I nOBplIII4Hv ce Haora,
CTepeOMeTpI{CKI4 O6nuKyBaHa MaCaTa Ha fJIaBaTa'
IIOpaALI ruTO JIIII{aTa AeJIyBaaT I{3BeluTarIeHo, KaKo 3aJIeIIeHI{ MacKI{ KOI',I
Ce
3arOa Ha cuTe TpI{ nopTpeTn
ncTo pacnono)KeHl4e.
r43pa3yBaaT CeKoralr
cper(aBa racr ja4OCan 14 pe3I4ItHIIpaH I{3pa3 Ha JII{qeTo, KOJ e nOcTI,rrHaT CO

ner.

Mefyroa,

TIOTIIOJTHOHeIOABI{)KHa,

KoHTpacTOT

FI
(.f)

rl

*t

F
F
.r'

,(,
F

O
N

nolrefy

TSIIIKHTS, M9CHaTI{ II onylxTeHll

O6pa3LI I{ MaJII{T9

crvcHarr4 ycHr4 co HaAoJIy co6opeHl4 KpaeBu. crygeu u 6e3 )KI'lBorHa

yBepJrr4Bocr, Toj r.13pa3AenyBa KaKo HaMepHo I'I36paHa [o3a, 6lrAej(u
crroMeHaTI,IoTKoHTpacT noce6Ho II{ HarnacyBa I{ IoTIIOJIHo rI'I rrapanll3l{pa
[oJrHr{Te AenoBrr Ha Jtr{qeTo, r.e. o6pa:yna rpI{MaCa xoja ynaryea Ha IIaTOT
a I'{ alcrpaxl{parbe'.
Ha BOO[rXTyBaIbe, AeIIepcoHaJrI43aIIuJ
qeKop Bo orcralyBarbe oA TpaAI'{qI4JaraI'I
ilosaravouHl4or
KoH HOBHOTTI4II Ha rIoBeK I'o O3HaqyBaaT ABaTa nopTpeTl4 oA
upu6luxynarbe
oA CaroHa (Abb. 700,101) ra HapoHe
CpOuja (rar. 200, 203) v. roprperllre
(L'Orange, 1933, Abb. 107). Ha cl4re rrerupl4 roprperl{ noBplxl{Hara Ha
JII{qero e cMI{peHa, I{ cKnaAHo Bp3aHa 3a Macara Ha fJlaBara Bo BI{A Ha
KoMrraKTeH, xy6uveH 6lor. Ha ASJIHI{T9[apTI{I1 OA JII{IISTOce nOBTopyBa
rpr,rMacaTaco HaAoJty co6opeHh KpaeBl,1Ha ycHt'ITe.HO Taa [oBeIie He ro
oApeAyBa.ocHoBHoro pac[oJro)<eHl,Ie Ha IIOprperIlpaHI',ITe JII{qa' oI4AeJKI{
eKc[pecl{JaTa ce KoHIIeHTpI{pa Ha or{I'ITe I'I r{eJloro.
Escraia Bo MeAaJrjoHor na Qpu:or Bo [I'IoKJrequjauonuor MaB3onej Bo
Cu;rrar e eAI{HcrBeHuor cl.IrypeH AarI{paH npI'IKa3 3a ,quoKrel{NjaH xoj lraxo
r.r3pa6oreH HeBHI4MareJIHoIr Bo peljeQ, oBo3Mo)KyBa [a ce Boor{ar cHTe
ocHoBHr{ oAJTHKHHa HoBara uKoHorpa$Ilja na qapcrl4Te 1lopTperu. Ha onoj
uegaljou He e [pr{KaxaH BrrcTr{HcKr4oTJII{K Ha ALIoKIeIIujan ryxy ugejara :a
xapr{3MaTCKI{ BJIaAeTeJI,KOja e I43pa3eHa co 3aMp3HaTa Surypa, CO HarlaceHa
qeHTpaJrHa ocKa, cTepeoMeTpI{cKI{ cTI{JII43lIpaHaIJIaBa I{ nHqe nHlueHo oA
tlpr}4. Kocara e cBeAeHa Ha 6exueora Maca' 6opltre
r.{HAr{BI4AyanHrr
npeo6paseull Bo JII{HeapHa Mpe)Ka KoJa Ja 3aTerHyBa IIpa3HaTa noBplxl'IHa Ha
- TJIaBHI'IeneMeHTI4
nrrqeTo r4 KpynHr.r oqu IIoTqpTaHLI CO TeIUKI{ noAoqlbal{u
ruro ro KoHcrpyr{paar HoBr{or Jrr{K Ha BJraAereJror, caKpaJreH u cutr.toolllveu,
HaABop oA [pocTopoT I,I BpeMero
6uno :navalHo Aa ce I{3pa3I{
Co oueg Ha roa Irro Bo noprperor
nOrrMOT Ha CeMoKHLIOTBnaAeTen, HeroBaTa HyMI4HO3Hanp[poAa,
eAI4HCTBeHO
roa eAHo r4cro Jrr{ue 6u voxelo
Aa 6r.rAe[pr{KJraAHo H 3a AxoKneqnjan r.r
Xlop lr fanepnj . Taa nornolna
KoHcranquo
u
3a
Xeprynuj
Marculrujau
6egru.IHOCr, KOja BO IIpB IJIaH ja ucraxnyna e,qHaKBocTaHa TeTpapcl{Te'
HuBHara rrornoJrHa crr.r.{Hocr (similitudo) I{ cJrora (concordia), AoBeAeHa e Ao
KpajHr.{ KoHceKBeHqu Ha nopQuTHr{Te nopTperu, Kor{ ce Hajgeura Bo r,rcroqHa
Cp6uja. Toa ce qapcKI,I roprperl{ KoL curypHo ce Bp_3yBaar3a BpeMero Ha
Ha laJrepueeara narara Bo I.aM3I'Irpa4 \Felix Romuliana), za
"r.pug6uta
nepnoAor ua eQepnHure Apyrlr rerpapxcu oq 306-311 roAI{Ha.
flojaaara Ha TaKa 6pojHure v TaKa penpe3eHTaTI{BHI{ I{apcKH 11opTpeTll Ha

eAHa penaTr,rBHoMaJraTepr,rTopr,rJa
r,rToa cTr{JrcKr,r
eAr,lHcTBeHtr
H Otr HCT
cKarrolleHMareprrjaJr,Mox(e Aa ce o6jacHr4caMo KaKOCMr{CJreHa
nponafaHAa,
KaKOAeJroA norr,rTr4rrKaTa[porpaMa Ha eAeH r4M[epaTop KOj cecpAHo ce
3aJraraJr3a Terpapxr{ja. Pevucu e r{3BecHoAeKa roj r,rMfleparop 6r,u fanepr,rje
npBa ruqHocr eo I{apcrBoro rro 306 rogr.rHa,'ugejk]H roj egnncrneHo co
rleJroKynHoro cBoe oAHecyBarberroKaxaJr AeKa ro [oquryBzur t{ AocJreAHOrO
crrpoBeAyBanflnoxreqrajaHoBara [or]4TtrrrKa nporpaMa. cnoresotrte
craryH
I{ noprperu cr,rrypHo ce ra:pa6oreHr.rBo eAHa pa6orrannr,rqaxoja 6rua
H-enocpeAHo
Bp3aHa3a ABopor Ha larepxe; HuBHaranar nojana no
Kpaj6pexnara n Cpegoreuna fiarr,rja'ecno ce o6ja'rynu .o qu*ro, qe"a
rJraBHr{TeJrr,rrrHocrEce oA Apyra Terpapxr,rja - larepuje, Koncranrun I,
Jluqlrrrlrje u MaxclrunH flaiaco norexnb oA oBr{e lpoBlrHquu, gexa fanepuje
e poAeH no Pouynuja[a, a KoHcranrrau so HuIx. 6q nouaao :"uo.r". .'*o1
oA c[oMeHaTr,rTeLrMnepaToprre npr{KaxaH Ha Tlre cTaTyH, OIHOCHO
IropTpeTr.r.
cure rue ce,r4crvr rtrtlr MHory cJII,rrrHItnuqa KoL TerrrKo ce pa3JrrrKyBaaroA
Jrr'rKoBr{Te
Ha uMrreparlpure Ha [pBara rerpapxnja. flopaqu r4cKJrya[,rreJrHo
TBpAr,rorKaMeH- nop$up, crnlu:aqujara Ha Jrr{qara e yrrrre rror{3pa3Ha
orKonKy Ha r{apcKr.rre[oprperr{ norvrefy300 u 305 roguna. co
[oHaraMoruHoro r,rHcr,tcr]rparbe
Ha cuMerpr{ja, gexoparHBHocr Lr HcraKHyBarf,e
Ha ropHr{Te AeJroBr{oA Jrr,uleTo,ce Kpr,rcTaJrr.r3r,rpaaT
crporu perrucH
3acrpalrryBaYKl'IJIlrKoBIrrKorr ce rocJII,ItrHItHa I,IAonr,IorKoJIKy Ha qoBerrKr,I
cyruTecTBa.
IIIro ce cryqyBaro co [pnBarHr{Te noprperr.r no 300 roAHHacd yurre He e
AoBoJrHojacuo. flpuearHuor fioprper, roj no npBnre rpu BeKa Ha
I{apcrnoro so cd ro rroApxyBarrre qapcKr,ror, Bo rrepr{oAor Ha rerpapxujara
Hy)(Ho Mopaue Aa ce ocaMocror,r, 6ugejfi.r ja:or xoj 6erue co3AaAeHnouefy
BJraAereJrr,ro6u.{Hrare cMprHr{qu craHa HerrpeMocrJrr,rB.
Br,rgejrtu nury
YMEIXHIITC I{CTAKHATI,I NOCAI{HIII{ HE MOXCA \A fV KIMIITLIPAAT HYMI,IHO3HI{TC

'-/
L

Jrr.rKoBr4
Ha r,rMrrepaTopr,rTe,
[pr,rBarHr,roTrropTper MopaJrAa ce norupe Ha
TpaAnrlr,roHaJrHara
Qoprr,ra.Ha crporuor MtrJruTapucrnrrKnAyx Ha
TeTpapxr,rJaTaHe r.{oAroBapan cTr.rJroTHa rropTpeTr.roA nep}roAoT Ha
farujeuoeuor KJracr{qr{3aMTyKy e4uHcrBeuo cruJror oA BpeMero Ha
BoJHr{r{Kr4Te
qapeBrr, nouefy Marcnuus TpauanuH r,rTpajaH flerr]rje.
fiexa no 300 rogr.tra e sary6eua cMr,rcJrara3a rrpnKaxyBarr,e Ha nr{rlara Ha
cMprHr'rqr{Te,yrrrre [or,r3pa3Hor,lJrycrpr,rpaarnagrpo6uure crroMerrnqu r{
capro@asn Ha Hagrpo6Hr{Te crroMesr,rqr,r
oa IV rex Br{cryrgcKr,roTrroprper e
perKocr. Hajvecro Toa e crHJ[r3rrpaHaqoBerrKa
snrypa, na roja HaMecro
rJraBa r,rJrr,rqe,AeraJrHo e [puKaxana 6orara o6nexa II cKanoqeH narur (xar.
228,230). @urypure Ha noxojHr,rxor peAoBHoce MoAenr,rpanra
6es Br.rcrnHcKa
cMI{CJra3a rpera guuensuja u pacnopeA Bo npocropoT, rra oA Tue Epr{rrl,IHr,r

IICCTO CC NO6TTITCXY
AO APBOPC3OT I,IJII{ IIPTCX<OT OTKOJIKY AO CKYJIITYPATA.

Bo npeue Ha BTopaTarerpapxuja .{oBeqxure nuqa, uefy'roa, ne ceKoraru

ce npr{KaxyBaHr,rBo apxalr3r{paH unu mepd crul. OgAelHlI cKynnrypr{ }r
Mo3ar4qr'roA naJrarara ua fanepue no fau:r.rrpaA rlr KapaKTepr.r3uparoKMy
rorrHaKBr{or ileK, Krracvt\r{crr{qKlr crnl. BlnjaHr,rero na oroj cruJr ce[aK e
BHACH I,I HA OAACJIHI,I IOPTPCTI,I

rA rOA NOCC6HO HA NOPTPETI{TC HA XENU,

6I{IO

Ha qapt,rrla, urruHa Heno3Hara. X(encxara ruraBaHa egeH

Sr,rryparr.rBeu
Kar[rreJr og faneprajeBara rraJrara no rauanrpaA (xar. 22g), nepojaruo e
na faneprajenara uajxa Povyra KaKo cBerrrreHrrqKana JII,r6epa n
[Plras
Jlu6epe, urtra6raro gao6reHo Jurrle H coqHa ycra, a HocoT r,rorrlrre - KaKo Ha
rloprperr,rre og mapduom crun.
Peaxqrajara ua mapduom crur, roja orrror{Hana ne(e og 306 rognua,
craHyBaMHgry h3pa3HaBo nepuolor ua pacnafarueHa rerpapxnjara. og
cMprra Ha fanepuje, 311 ro4uua, go lo6egara na Koncrasrun naA Jluuunrae
so 324 roAr4Ha.Ha Jluqr.rHlreBurerroprperr.r rr rroHaraMyrocnoAapr.r
mapduom crun (rar. 223), uo Ha [oprperr4Te Korr HacraHaJreBo 3anaAHr,rre
TIPOBI4HIII{II TTA IJAPCTNOTO BO NPB IIJIAH C I,ICTAKHAT CTHJIOT rOJ CC TIOTNilPA

=
FI

U)

rFl
'-l

r
F
arl

F
\.,/
,U
F

N
(-.1

Ha Kracr4rrHr,rTe
xeneHr4cT[r{Ko-pr,rMcKr4
nopTpeT, ocooeHo oHoj oA BpeMeTOHa
Aarycr u Tpajan. floprperor oA 36r.rpKaraDanieli Bo 3aAap (rar.224),
HacraHaToKony 320 roAuHa, ro Aeor{HrrpaBe(e Bo ocHoBHr{Ter_lprr.r
Jrr,rKor
roj (e ro KapaKTepr3[pa qoBeKor og CnupumyarlHuom nepuod, og
[epr4oAor na Koucrasrr.rHoBaracBercKauonapxuja. [ypw wa [oprperr{Te oA
rlepl4oAorHacaMocrojHoroBnaAeerbe
na Koncrauruu (324-337 r.) roue.{Hoe
ge$rEur'rpanr4Mneparopor Ha HoBara cBercKa rraonapxr.rja,
BeJrrir{eHcrBeHocra
Ha HeroBoro 6oxecreeno 'nuqe (divina vultus, divina maiestas). EqHo oq
Hajl4craKHarr4Te
Mecra rraefyrne noprperr{ ro 3a3eMa6poH:enara rJraBaHa
Koucrasutr I xoja e Hajgena Bo HeroBr4orpoAeH rpaA, Bo Hltu (Nalssas).
Toa e lux Ha rrMrreparopBo TprryMS, co 6necraea gujagelra Koja e
any:rEja He caMo Ha roJreMHTexeJreHr{crrrr{Ku
B.[aAereJrr4,
TyKy r{ Ha
6o>r<eucrearaxou ja pacrypaar cBerJrr4Hara,sa Anolou - Xennj. Ha
roJreMnor xauej og Kycarxa (rcar. 233) rpr4Ka)KaHe r.rMrreparopco roj ucr
rur. Ocrauarr{Te r{KoHorpa$cKu Aerantr na onoj [puKa3 - HcnpaBeHKor[,,
xonje no AecHr{rlaraHa r{Mleparopor r,r[oKopeHr{Te nenpujarenu - yrxre
IIOJacHofr{ r{cTaKHyBaaT
o[Jlr{KprTeHa r{AeanHr4oT
BnaAeTeJroA rrepr{oAoTHa
KoncraHrunoBara cBercKa MoHapxr4ja,neronoro a[coJryrHo rocnoAapeH,eco
rprrpoAara, ucropr.rjara u nyfero (Fatorum arbiter, Rector totius orbi, Victor,
omnium gentium). Kou cpeguHara Ha IV eex 3areMHyBaclrr4KaraHa
aHrr4qKaraKynrypa Ha repr.rroprljara ua Jyroclauja. Pacrypeuure u
ntary6pojuu crroMeHr4rlr4,
lreiy uun rrer r{Ju{ruecr rroprperr4, TerrrKoe
Mefyce6Ho cTr4JrcKrr
Aa ce [oBp3aT r{ na r{M ce oApeAr{TorrHoToMecTo Bo
pa3eAr4Herr{Te
yMerHocr. CaNrosa [ocJreAHara
reKoBlr Ha AoIIHoaHTT{r{Kara
geqenuja na IV ra npBara geqeHrajana VI ser Mo)KHoe Aa ce Bp3ar HeKoJrKy
rropTpeTr.ruefy ron ce HaofaaT rr ABe r,rcKnyrruTerHoBpeAHrrocTBapyBarLa:
crarya Ha r.H. fpafauuu Ha EMoHa (xar.226) u 6pou:eua rJraBaHa
qapur{ara EySerrruja (rar. 255).
flosrareHara 6poH3eHacrarya, HaperreHafpafauuu na EnaonaQ<ar.226),
nplrKa)KyBacoceM MraA r{oBeKso 6oraro Ha6paua rora. Toa e nepojaruo
rrpr{Hcyrxre Ha AercKa Bo3pacr - nobillisimus puer que [pepaHo 3pero J]r{qe
pa6orn u
A3pa3yBanoAForBeHocr3a ynpaByBalbeco ruavajur,r.qp)KaBHrl
Hajrorelra cepr{o3Hocr. Craryara Bo ueJrr4Ha
AenyBaAeKoparHBHo,6uqejriu
cr4TeAeraJrr{Ha uraBara u o6reKara ce Jr}rHeapHoperxeHr{.,[o;rrn, TecHLlLt
Ha
fycTr{ rrpaMeHlrHa KocaTace raKa apaH)O{paHlrIuTo KocaTa HaJrIrKyBa
AeKoparHBHareHKa Karra, HrrcKoHaQpneua Ha rreJloro. Pasge"neuure
jaroguqu rr{ rxtlpar ropHr{Te AenoBll Ha Jrl{qero Ha KoI{ co ocrpll Itvrlr.rece
ouu. Flacnporu
r{crlpraHu reHKr{ Befilv Karraqr4oKony KpynHHTe,6aqetr.racru
jarogr,rqn u rrcrypeHara 6paga,IrHKapHaror e paculunar u 6ee
Ha3Har{eHr{Te
I{ yMopHo.
BHarperrrHaqpBcrr4HanopaAr4ruTo JII,ILIeTO
AenyBaAeKaAeHTHo
O6rerara e Bo cKnaA co Kocara I{ rullero 6ugejku 6oraro apaHxI{paHI{Te
ua6opu ro lrcraKHyBaar upe$uuerlror craB Ha Qurypara n nejsranara
eJreraHTHaKprrrHocr. Craryara Ha rlpl{Hqor og Euona, Mo)Ke6nnp[Ka3 r{a
MnaAr{or XoHopuj , ceKaKoe noAoIIHe)KHoocrBapyBarbeHa ABopcKl'ror
oq IV eex, IIBpcro Bp3aHo3a cynmu"xHuomcrulr oA BpeMero Ha
KJracr{qn3aM
TeoqocrajeBeluxu.
llogen6ara ua I4unpepujara roja eo 395 foALIHaja ra:epuur Teoqooaje
Beluxn, a ea xoja ce BepyBalueAeKa (e ja cnacu aHTI{qKaraAp)KaBaI{
KyJrrypa, He rI,I cnpeql BapBapllre Aa rlpeMuHar Ha AecHI{or 6per Ha flyuan ra
ga ru ocnojar ceBepHr.ITe
Ha EarKaHcKIlor noJryocrpoB. Kon cpeguua
AeJroBI,l
Ta Ha V ner Xynrare rI4 ollycrolunja cure noroJreMl{pI{McKI'rrpaAoBI4,a no
Hr,rBcneAeaHaJrerr{Teua Ocrpororrlre, CBeBI,Ireu Myu4tlre. fiypu no
BpeMero Ha AHacracuja w Jycruu_I_oruovnyna o6nosara Ha pa3pyIueHI'ITe
fpaAoBr4,roja xou cpeAllHara na VI nex, Bo BpeMero Ha BJraAelLeroHa
Jycruu, ro,[ocrr4rHyra cnojor npn. Toraur no'lloqyuarjero ce o6HoBeHu
a 6pojHr.rreclloMeHt'tql'loA llpKoBHara
crap[Te H ce r{3fpaAeHHHoBr4TBpAHH}.I.
r{ cBeToBHaraapxnTeKTypa,KoI{ ce oTKpI4eHuno I{apcrlroT rpaA, Bperonr'rHa
n Eanajnu,, ro AoKyMeHTI{paarnoBTopHI,Iornpollyr Ha rpaAcKlror )KI{Bor Bo

r{eHTpanHr4Te
noApaqja Ha EanKaHcKr4OT
rrOJryOcTpoB,
OCO6eHO
BO
!apgauraja.
Ha qeurpa,rHr'rorrr.norrrageo I{apcrxor.rpaA npoHajgene
Ha
M O H y M e H T a n6
up
a o H : e H ac r a T y a x o j a a e p o j a r H of o n p i l K a ) K yspa*,reHr
B a ncaa M H o r
Jycrr4Hr4JaH.
ljo 6nucxou Barajuq, ua sopyuor Ha paHoBu3aHTr4cKr.ror
rpaA. orKplreua e 6pou:eHa rJraBaHa Brr3aHrr4craraqapuqa (xar.
I::ptr."
z)i l.
Bps ocnona Ha crr4JrcKrlTe
oAJrr,rKr{
r4 r{3rJreAorua grajaqelrara, co
cl4rypHocr Moxe Aa ce 3aKnyqu AeKa rroprperor oA BanajHq e u:pa6oreH
nouefy 520 n 530 roAnHaeo neroja yrureiHr.rvra
pa6ornnuuqa Ha LrcroK,
uoxe6o_ so ArercaHgpnja n qera ja npr4Ka)KyBa
Eyeevnja, corpyr-arara Ha
Jycrrau I. Mefyroa roa He 3Haqr4AeKa Ha Hero e rrpr4Ka)KaH
BepeH.rrr4K
Ha
I-lapl4rlaraEyQeur.rja. Be(e e r4craKHar
@axrt-rr AeKa Ha AouHoaHTr4rrKrrre
uoprperrr ceKora[r 6uro nosaxHo na ce AaAe r.r3pa3orKoJrKyJrr,rK,noflpBo
cyrxrrrHa orKorrKy our.rc.flouefy 520 r.r530 rograna Eyserunja 6nna eere eo
roArrHr4,a noprperor o4 Enajnq ja npllraxyBa KaKo MJraAaxeHa. Taa
CBE)KI4HA
I4 MJIAAOCT
MO)KC.IIA
6ES TCIIIXOfiTI,I
HA NI{KOTHA EIHA
AA NPCMI{HE
ocrapeHa BH3aHTr{CKa
Bo BpeMero Ha o6HOeara Ha
uap}rqa eAr,rHcrBeHo
Pnrrcroro qapcTBo Bo rrpBara rronoBr4Hana VI aer, Kora rr ao ,rugrrrug"rr"ra
JIrIKoBr,r
Ha rlapeBr4Ter{ qapuqr{ rpe6alo Aa ce Hafnacrr
AeKa 3a rlenoro
aroBerurBo[oqHana HoBa [poner. rloprperor
oq BanajHrl e ceKaKOeAeHOA
rlocneAHr4Te
[oprperrlTe Ha Kor{ eopur.rre Ha aHTr4rrKarayMerHocr
oxrrByBaar no cnojara nopaHerrrHacBexr4Ha.Ho co oBr4enoAMnaAyBarba
r,r
I4craKHyBarr,a_Ha
rpaAI4III'IoHaJIHure
BpeAHocrr.r
caMo ce co3AaBanautyzuja za
o6nosara r'rrpajnocra Ha aHTrrrrKararrr'Brrnlr3arlraja,
roja, ueiyroa, eeKe no
HeKOJTKy
reHepaqlr4 ce pac[aAHa rroA ctrnHr,roTyAap Ha BapBapcKr,rTe
nneMHH,a.