I.

Zagadnienia wstpne:
1. rda problematyki teoriopoznawczej - dlaczego uprawiamy teori
poznania?
Istniej 2 gwne rda problematyki teoriopoznawczej:
1. fakt rozbienoci rezultatw poznawczych - uleganie zudzeniom i
pomykom,
2. fakt dogmatycznoci nauk.
1) Fakt rozbienoci rezultatw poznawczych:

rozrniamy poznanie prawdziwe (rzetelnie informuje o przedmiocie

poznania) i faszywe (wzite za prawd wprowadza nas w bd),

dwie osoby mog wyda rne opinie o jakiej rzeczy,

rozbieno rezultatw poznawczych prowadzi nas do pytania o istot

poznania.

2) Fakt dogmatycznoci nauk:

nauki s dogmatyczne, a wic kada nauka przyjmuje jakie zaoenia i

stosuje metody, ktrych nie moe uzasadni bez popenienia bdu
logicznego - petitio principii,

petitio principii - bdne koo, pojawia si, gdy punktem wyjcia jest
nieuzasadniona zaoenie.

Teoria poznania zajmuje si poznaniem ludzkim (wiadoma czynno majca

na celu uzyskanie informacji o czym).
2. Historia ksztatowania si problematyki teorii poznania:
Teoria poznania jako odrbna dyscyplina powstaa dopiero w nowoytnoci i
jest kontynuowana do dzisiaj.
1) Staroytno:
Pocztek refleksji nad ludzkim poznaniem znajdujemy w staroytnoci, ju w
okresie presokratejskim (Heraklit, Demokryt).
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Spr Heraklita z Parmenidesem - powsta z powodu odmiennej oceny wartoci
poznania.
Heraklit - zaakcentowa rol poznania zmysowego; uwaa, e wszystko w
wiecie si zmienia, wic poznanie jest relatywne.

Parmenides - zaakcentowa rol poznania racjonalnego; uwaa, e zmienno

jest czym wewntrznie sprzecznym i nie moe zachodzi w wiecie.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Teoria poznania ksztatuje si jako dyscyplina wtrna (pierwsza jest
metafizyka).
2) XVII wiek - Francja:
Kartezjusz jest uwaany za ojca teorii poznania. Uwiadomi sobie i wszystkim
specyfik tej dyscypliny. Szuka metody na niezawodno i pewno wiedzy.
Wskaza na podmiot poznajcy jako na niewzruszony podmiot poznania cogito ergo sum. Uwaa, e istnieje samopewno poznania ludzkiego, a
poznanie jest cile zwizane z rozwojem nauk przyrodniczych.
3) XVII wiek - Anglia:
John Locke napisa Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego. Ksika ta, ktra
staa si intelektualn podstaw deizmu, bya jednoczenie pierwsz
rozpraw teoriopoznawcz. Uczyni w ten sposb poznanie ludzkie
centralnym tematem filozofii.
4) XVIII wiek - Krlewiec:
Immanuel Kant napisa Krytyk czystego rozumu, w ktrej dokona radykalnej
krytyki metafizyki. To spowodowao, e w XIX wieku teoria poznania staa si
podstawow dyscyplin filozoficzn.
5) XX wiek:
W XX wieku we Francji tworzy Bergson, natomiast w Niemczech Husserl,
ktry przyczyni si do rozwoju fenomenologii i zrewolucjonizowa filozofi
poznania (powstaa filozofia poznania drugiego czowieka).
6) Polska:
W Polsce znaczcy wkad w teori poznania mieli przedstawiciele szk:
a) lwowsko-warszawska: Kazimierz Twardowski, Kazimierz Ajdukiewicz,
Izydora Dbska, Tadeusz Kotarbiski,
b) neotomistycznej: Antoni Stpie, Stanisaw Kamiski,
oraz
c) fenomenologowie: Ingarden, Ptawski, Tischner.
2.1. Klasyczna i nowoytna koncepcja poznania:

W filozofii staroytnej i redniowiecznej poznanie to prba krytycznej refleksji

nad stwierdzeniami, ktre dotycz obiektywnie istniejcej rzeczywistoci. Jest
to tzw. refleksja dogmatyczna - uznaje, e poznanie rzeczywistoci jest
moliwe i ujmuje rzeczy takimi, jakie s niezalenie od uj poznawczych.
W filozofii nowoytnej przed jakimkolwiek twierdzeniem dotyczcym
obiektywnie istniejcej rzeczywistoci naley dokona krytycznej refleksji nad
poznaniem. Jest to tzw. filozofia krytyczna.
3. Zagadnienia terminologiczne:
Najczciej stosowane okrelenie tego dziau filozofii to teoria poznania. Inne
okrelenia: epistemologia, gnoseologia, krytyka poznania, noetyka.
Odmienno terminologiczna wynika z odmiennych gustw autorw, ktrzy
bior pod uwag rne aspekty.
3.1. Wyjanienia etymologiczne:
Terminy te bazuj na 4 greckich sowach:
a) gnosis - ma dwa znaczenia: pojmowana aktywnie oznacza "szukanie
wiedzy", a pojmowana pasywnie oznacza "wynik szukania",
b) episteme - wskazuje na pewn umiejtno, jest to rezultat poznawczy, a
wic wiedza pewna, naukowa,
c) nus - zdolno mylenia, rozum, myl,
d) kritike - biego w umiejtnoci rozrniania.
3.2. Definicje:
a) Gnoseologia - dyscyplina filozoficzna, ktra zajmuje si rdami i
wartoci poznania.
Termin ten wprowadzi w XVIII wieku Gotlib Baumgarten.
b) Epistemologia - zajmuje si uwarunkowaniami i wartoci wiedzy
naukowej.
Termin zacz funkcjonowa w XIX wieku. Aktualnie okrela 2 odmienne
rzeczy: poznanie czowieka w ogle oraz poznanie szczeglnego typu, tzn.
poznaniem naukowym.
Epistemologia to metateoria poznania, a wic refleksja nad poznaniem
naukowym w ogle lub nad poszczeglnymi typami tego poznania,
ujmowanymi z punktu widzenia ich treci albo poprawnoci formalnej.
c) Kryteriologia - zesp zabiegw, ktre zmierzaj do wypracowania
kryteriw rozstrzygajcych o wartoci poznania, czyli o jego prawdziwoci.

d) Noetyka - okrelenie oglnej problematyki poznania.

W literaturze anglojzycznej i francuskojzycznej funkcjonuje termin
"epistemologia", natomiast w literaturze niemieckojzycznej termin "teoria
poznania".
4. Okrelenie teorii poznania:
Teoria poznania to metanauka - poznanie poznania. Mona powiedzie, e jest
to nauka o prawdziwoci poznania ludzkiego. Jest to nauka filozoficzna,
poniewa szuka ostatecznych racji wiarygodnoci i prawdziwoci naszej
wiedzy, czyli koniecznych warunkw poznania.
Teoria poznania nie interesuje si konkretnym przebiegiem ludzkiego
poznania, ale chce uchwyci jego ogln istot, np. na czym polega
prawdziwo poznania ludzkiego lub jakie s elementy konstytutywne aktu
poznawczego.
Przedmiotem teorii poznania s stosunki, ktre zachodz w akcie
poznawczym midzy podmiotem poznajcym a przedmiotem poznania.
Teoria poznania nie jest jedyn dyscyplin, ktra zajmuje si poznaniem. Akty
poznawcze bada take psychologia, a rezultaty poznawcze bada logika i
metodologia nauk.
4.1. Struktura aktu poznawczego:
Skoro przedmiotem teorii poznania s stosunki zachodzce w akcie
poznawczym midzy podmiotem poznajcym a przedmiotem poznania to
wyrniamy 2 istotne elementy:
1. podmiot poznajcy - ten, kto wykonuje czynnoci poznawcze,
2. przedmiot poznania - rzecz, wok ktrej obracaj si zainteresowania
poznawcze podmiotu.
Bez ktrego z tych elementw (podmiotu poznajcego i przedmiotu
poznania) nie ma aktu poznawczego. Ten dualizm aktw poznawczych
dotyczy take poznania refleksyjnego, kiedy przedmiotem poznania chcemy
uczyni nasze czynnoci poznawcze. Polega to na oderwaniu czynnoci
poznawczych od podmiotu i potraktowanie ich jako odrbne - jest to refleksja
nad wasnym poznaniem.
Jedno podmiotu i przedmiotu to istnienie intencjonalne - przedmiot
poznawany pozostaje odrbny i niezaleny od podmiotu, jednak zaczyna w
nim istnie we waciwy mu podmiotowy sposb.
5. Teoria poznania a logika i psychologia:
5.1 Logika a teoria poznania:

Logika - zajmuje si problematyk poznania, ale pyta jedynie o poprawno

poznania z punktu widzenia praw logiki, a wic bada formalne zwizki
wynikw poznawczych, natomiast teoria poznania bada, czy zdanie oddaje
prawd przedmiotu.
Teoria poznania bada spraw zwizku treci sdw z przedmiotem, ktrego
ten sd dotyczy.
5.2 Psychologia a teoria poznania:
Psychologia - nie pyta o warto poznania, zajmuje si aktami poznawczymi bada uczucia, nastroje, cechy temperamentu.
Teoria poznania skupia si na wartociach ludzkiego poznania (akty i rezultaty
poznawcze z punktu widzenia prawdy lub faszu).
Midzy logik i psychologi a teori poznania zachodz zwizki - maj
wsplny aspekt materialny, ale rni si ze wzgldu na przedmiot formalny.
6. Rne koncepcje poznania:
Kad nauk charakteryzujemy przez aspekt, przedmiot, cel i metod. Teoria
poznania zajmuje si wartoci poznania, ale okrelenie tej wartoci jest
problematyczne.
Koncepcje teorii poznania:
a) Teoria poznania jako fragment nauk szczegowych - problematyka
teoriopoznawcza jest fragmentem problematyki nauk szczegowych, zaley
od nauk przyrodniczych. Poznanie ujmuje si jako jeden z przedmiotw
otaczajcego nas wiata. W tym przypadku teoria poznania popenia bd
petitio principii.
b) Teoria poznania jako nauka formalna (koncepcja logistyczna) - teoria
poznania jest nauk formaln. Uprawia si j metod dedukcyjn, na wzr
nauk formalnych.
c) Semantyczna teoria poznania - dotyczy tylko wytworw poznawczojzykowych, a wic sdw, poj. Tworzy okazj do mieszania rodkw
utrwalania i komunikacji poznania z jego rezultatami.
d) Teoria poznania jako cz metafizyki - jest to metafizyka poznania
ludzkiego, poznanie jest traktowane jako byt. Metafizyka musi zakada
prawdziwo tez, dlatego teoria poznania nie jest przedmiotem jej bada.
e) Waciwa koncepcja: autonomiczna teoria poznania - poznanie nie jest
przedmiotem otaczajcego nas wiata, jest to rdo wiedzy o czym.
Warunkiem uprawiania teorii poznania jest przezwycienie naturalnej
postawy naszego umysu, ktry jest nastawiony na przedmioty, aby waciwie
nimi operowa, dziaa praktycznie. W teorii poznania chodzi o poznanie

przedmiotw, a potem poznanie poznania tych przedmiotw, czyli o

uzyskanie samowiadomoci naszych poznawczych poczyna i ich wartoci.
7. Metoda teorii poznania:
Metoda to dobr i ukad czynnoci przyporzdkowany okrelonemu celowi,
nadajcy si do powtarzania.
Metoda teorii poznania - sposb postawienia i rozwizywania problemw
teoriopoznawczych.
Teoria poznania ma by nauk niedogmatyczn, a wic samouzasadniajc
si.
Punktem wyjcia s pierwsze, najwaniejsze pytania. Warunkiem postawienia
tych pyta jest:
a. poprawno (pytanie musi by sensowne i jednoznaczne),
b. trafno (zaoenia musz by prawdziwe)
c. zasadno.
Wstpne warunki uprawiania teorii poznania:
1. istnienie poznania,
2. istnienie poznania poznania,
3. trwanie podmiotu poznajcego.
Podstawowe czynnoci uprawiajcego teori poznania:

wiadome czynnoci poznawcze ujmowania i opisu poznawania tego,

co i jak jest dane,

wiadome czynnoci formuowania, rozumienia i opisu sownych

postaci tez poznawczych.

Odpowiednia organizacja daje waciwe metody teorii poznania:

1. metoda ogldu i opisu fenomenologicznego,
2. metoda analizy logiczno-jzykowej.
Czynnoci poznawcze:
1. opis mojego poznania i poznawania,
2. ujcie poznania.
Rezultaty poznawcze ujmowane s w jzyku.

8. Problematyka teorii poznania:

Problematyk teorii poznania jest metateoretyczna grupa zagadnie, ktra
jest zwizana z wyborem przedmiotu i celu teorii poznania, z ustaleniem
punktu wyjcia oraz metody. W rozwaaniach teorii poznania chodzi o
badanie poznania w aspekcie jego prawdziwoci, aby bya to nauka
uprawiana w sposb niedogmatyczny, bez popeniania bdu petitio principii.
Zagadnienia:
1) istota ludzkiego poznania - struktura i rodzaje czynnoci poznawczych,
2) rda poznania:
a. jakie s rda naszej prawdziwej wiedzy - zmysy czy rozum?
b. jakimi metodami mamy zdobywa wiedz, aby bya wartociowa?
c. spr midzy aprioryzmem a aposterioryzmem - spr o ilo rde
poznania i zwizki midzy nimi,
d. spr midzy racjonalizmem a irracjonalizmem.
3) przedmiot poznania, czyli granice poznania:
a. co moe by przedmiotem poznania?
b. jak daleko siga nasze poznanie?
c. czy poznajemy jedynie wytwory wasnego umysu, czy wykraczamy
poza poznajcy podmiot? - spr midzy idealizmem a realizmem.
4) prawdziwo poznania, czyli pytanie o prawd,
5) zwizek midzy jzykiem a poznaniem.

II. Istota ludzkiego poznania:

1. Punkt wyjcia filozoficznej analizy poznania:
Punktem wyjcia filozoficznej analizy poznania jest pytanie, czym tak
waciwie jest samo poznanie.
Arystoteles twierdzi, e ludzie z natury d do poznania, a poznanie jest
szczegln potrzeb czowieka. Wszystko, co istnieje, moe by przedmiotem
spostrzee lub myli. Nasza wiedza o czym jest niejako identyczna z
przedmiotem wiedzy, np. nie yem w redniowieczu, ale przeczytaem tyle
ksiek, e czuj si jakbym wtedy y. Dlaczego, w jaki sposb? To wanie
naley zbada.
Naley wyj od punktu wyjcia poznania ludzkiego, ktrym jest refleksja nad
samym poznaniem. Rozrniamy poznanie spontaniczne i refleksyjne:

a) Poznanie spontaniczne - spontaniczne czynnoci poznawcze; nie

zastanawiamy si nad faktem ich wykonywania.
b) Poznanie refleksyjne - wiadome skierowanie naszych zainteresowa
poznawczych na podmiot poznajcy i skupienie si na wykonywanych przez
niego funkcjach.
Punktem wyjcia refleksji epistemologicznej jest poznanie refleksyjne,
poniewa tylko refleksja nad poznaniem moe wyjani na czym polega
poznanie.
2. Okrelenie poznania:
Co to jest poznanie?
Poznanie to dana pierwotna, co najbardziej fundamentalnego; jest to
wiadoma czynno, ktrej sens polega na uzyskiwaniu informacji o czym.
Poznanie to przeycie, ktre przeywamy jako informujce nas o czym, w
nim przedmiot nam si niejako ujawnia, a kresem czynnoci poznawania jest
uzyskanie wiedzy o nim.
Poznanie jest wic informatorem, dziki ktremu zdobywamy wiedz o czym.
Istniej przeycia pierwotne poznania, ktre daj nam moliwo dalszego
poznania, ale istniej take przeycia niepoznawalne (np. wyobraam sobie
co, konstruuj jaki przedmiot, ale niczego si nie dowiaduj).
Fenomeny poznawcze poznajemy za pomoc zestawienia z przeyciem
niepoznawalnym.
Poznajc jaki przedmiot nie tworzymy go, ale zastajemy, a wic odkrywamy.
Poznanie nie jest pasywne, ale aktywne, poniewa czerpie informacj o
przedmiocie.
2.1. Znaczenie terminu "poznanie":
Istniej 3 znaczenia terminu "poznanie":
1. W sensie funkcjonalnym - poznanie to czynno uzyskiwania informacji
o czym, czyli informator. Na poznanie nie patrzymy jako na byt, ale
jako na przeycie informujce. Poznania s ze sob powizane, ale
maj natur motywujc, np. widz zielony kwiat i wiem, e to nie
drzewo, poniewa wczeniej poznaem drzewo i rnice midzy
drzewem a kwiatem.
2. Wytwr - poznanie to rezultat czynnoci poznawczych wyraony w
sdzie prawdziwym lub faszywym. Przykadami rezultatw
poznawczych s twierdzenia lub teorie naukowe.
3. Rozmaite czynnoci przypoznawcze - poznanie to czynnoci, ktre maj

odsoni przedmiot.
2.2. Definicje poznania:
a) Kazimierz Twardowski (zaoyciel szkoy lwowsko-warszawskiej):
Pozna to znaczy wej w stan znania, gdzie mam znajomo czego.
b) Dietrich von Hildebrandt:
Poznanie jest dan, ktrej nie mona sprowadzi do czego innego
(prafenomen, co pierwotnego). Z istoty jest przyjmowaniem, a nie
wytwarzaniem. Jest przyjmowane przez osobowy podmiot i odmienia co w
nim, a nie w przedmiocie, ktry jest poznawany.
2.3. Waciwoci poznania:
a) Aspektywno - spostrzeenia, sdy dotycz przedmiotw z jakiego
punktu widzenia, ujmuj tylko pewne strony i przejawy czego,
b) Refleksywno - kada nasza czynno poznawcza oraz jej wynik moe sta
si przedmiotem innej czynnoci poznawczej.
3. Postacie wiadomoci. Struktura aktu poznawczego jako aktu wiadomoci:
Poznanie jest wiadom czynnoci.
Terminu "wiadomo" nie moemy zdefiniowa, poniewa jest to termin
pierwotny.
wiadomo - poczucie poznawania lub odczuwania obecnoci lub
zachodzenia czego.
wiadomo moe by jasna lub mglista (niewyrana). Co moe wystpi w
centrum lub na peryferiach wiadomoci.
wiadomo jest jak wiato - wydobywa co z mroku, ujawnia co, a zarazem
ujawnia si sama jako wanie zachodzca. Jest to samoujawnialno
wiadomoci.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Sposoby organizacji wiadomoci wg Williama Jamesa:
wiadomo moe by ujawniana w sposb aktowy i nieaktowy.
1) Aktowy:

wszelkie postacie wiadomoci wystpuj jako fazy lub skadniki

strumienia wiadomoci,

strumie wiadomoci jest ukonstytuowany przez cigo

nastpujcych po sobie faz, stale zmieniajcych si co do zawartoci,

aktualna faza strumienia jest szczelin teraniejszoci - midzy tym co

odchodzi a tym co nadchodzi),

moe zdarzy si, e cigo strumienia ulegnie przerwaniu (tzw.

urwanie filmu - sen lub utrata przytomnoci), po odzyskaniu
przytomnoci nastpujc faz strumienia traktujemy jako dalszy cig
poprzedniej,

w strumieniu wiadomoci s pewne fazy, ktre s ze sob spjne i

wyodrbniaj si jako pewne caoci,

poszczeglne akty, jak i cay strumie wiadomoci, ujawniaj

egotyczn struktur przynalen do "ja", ktre ujawnia si jako
podmiot i speniacz aktw i stanw,

wiadomo transcenduje (przekracza) swoj egotyczn orientacj,

poniewa odnosi si do zewntrznego przedmiotu.

2) Postacie wiadomoci nieaktowej:

samoprzeywanie,

doznawanie.

Samodzieln funkcj poznawcz peni wiadomo aktowa.

3.1. Struktura aktu wiadomoci jako aktu poznawczego:
Akt wiadomoci wyrnia si w strumieniu wiadomoci jako pewna cao,
ktra jest skierowana ku okrelonemu przedmiotowi - ujmuje co.
Akt posiada 3 momenty:
1. intencja aktu - moment odnoszenia si do przedmiotu, ustanawia
dystans midzy aktem a przedmiotem (poznaj co i ciesz si z
czego),
2. tre aktu (materia) - to, dziki czemu akt zmierza do danego
przedmiotu i ujmuje tak, a nie inn jego stron (wyznacza kierunek
intencji),
3. jako aktu - sposb odnoszenia si aktu do swojego przedmiotu
(rnicuje akty, np. posiadam 2 akty: spostrzegam jaki przedmiot, po
czym odwracam si i przypominam go sobie w pamici).
Akt wiadomoci charakteryzuj dodatkowo:
1. przeywanie - niewiadome zachodzenie aktu wiadomoci,

2. orientacja egotyczna - akt jest przeywany jako czyj,

3. retencja i protencja - kady akt jest przeywany jako cigo
nastpujcych po sobie faz (co mija, co nadchodzi).
SCHEMAT STRUMIENIA WIADOMOCI - NA OSOBNEJ KARTCE
3.2. Akty wiadome a akty poznawcze:
Czy kady akt wiadomy jest aktem poznawczym?
Istniej 2 gwne stanowiska w tej sprawie:
1. Pierwsze stanowisko nawizuje do szerokiego pojmowania czynnoci
poznawczej. Wszelki akt wiadomoci jest poznawczy, a kada
wiadomo jest aktem poznania czego.
2. Drugie stanowisko uwaa, e wszystkim aktom towarzyszy sd, ale
istniej takie stany wiadomoci, ktrym nie mona przypisa funkcji
poznawczej (np. przeycia estetyczne).
Stanowiskiem porednim jest teoria Russella o dwch rodzajach poznania:
1. Poznanie jako znajomo czego - moe wystpi bez udziau poj i
sdw podmiotowo orzecznikowych, np. znajomo barw.
2. Poznanie jako wiedza o czym - obejmuje pojcia, sdy, wnioskowania.
4. Struktura aktu poznawczego jako czynnoci:
Poznanie polega na odniesieniu przedmiotu poznajcego do podmiotu
poznajcego, a wic polega na relacji midzy przedmiotem a podmiotem.
Relacja ta polega na wyjtkowym sposobie istnienia przedmiotu w podmiocie.
Podmiot wykonujc akt poznania zmienia si, bo ta rzecz poznawana w nim
istnieje, natomiast przedmiot poznany uobecnia si w podmiocie. Podmiot
staje si tym, co poznaje.
Poznanie z istoty skierowane jest na co zewntrznego, co rni si od naszej
czynnoci poznania. Jest to istnienie intencjonalne - przedmiot poznawany
pozostaje odrbny i niezaleny od podmiotu, jednak zaczyna w nim istnie we
waciwy mu podmiotowy sposb.
Struktura aktw poznania ma wic charakter dualistyczny, a podmiot i
przedmiot s do siebie niesprowadzalne. Ten dualizm aktw poznawczych
dotyczy take poznania refleksyjnego, kiedy przedmiotem poznania chcemy
uczyni nasze czynnoci poznawcze.
5. Rodzaje czynnoci poznawczych:
1) Podzia ze wzgldu na sposoby poznawania:

a) spontaniczne - czynnoci nieuporzdkowane (codzienno),

b) metodyczne - posiadaj konkretny plan (nauka i jej metody).
2) Podzia ze wzgldu na ukierunkowane zainteresowania poznawcze:
a) nierefleksyjne - ukierunkowane na przedmioty zewntrzne wobec podmiotu
poznajcego,
b) refleksyjne - ukierunkowane na podmiot i skupienie si na wykonywanych
przez niego funkcjach.
3) Podzia ze wzgldu na "mechanizm poznania":
a) zmysowo-intelektualne - nie ma poznania tylko zmysowego,
b) intelektualne.
4) Podzia w zalenoci od sposobu w jaki odnosi si do przedmiotu:
a) bezporednie - ujmuje przedmiot bez porednika nieprzeroczystego,
przedmiot jest samoobecny (spostrzeenie zmysowe zewntrzne, percepcja
w wyobrani, percepcja wartoci, dowiadczenie moralne i religijne),
b) porednie - wystpuje porednik nieprzeroczysty.
Porednik przeroczysty - peni funkcj porednika, ale nie jest przedmiotem
uwagi poznajcego (np. lupa).
Porednik nieprzeroczysty - najpierw sami musi by przedmiotem naszego
poznania, aby mg odegra rol poznawczego medium (np. dym).
Poznanie przez obraz (np. dym, ktry informuje nas, e co si pali) lub przez
skutek (np. lekarz poznaje bezporednio objawy, a nie chorob) to poznanie
porednie.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Intuicja intelektualna (intelekcja), czyli percepcja czysto intelektualna bezporednie, ale nienaoczne ujcie czego w jego tosamoci, sensie i roli,
rozumienie czego. Stanowi podstaw procesw rozumowania.
Dowiadczenie moemy pojmowa na 2 sposoby: szeroko i wsko.
Dowiadczenie w szerszym znaczeniu to poznanie bezporednie i naoczne
czego jednostkowego.
Przedmiot moe by dany w dowiadczeniu na 3 sposoby:
1. jako realny i aktualnie istniejcy (spostrzeenie),

2. jako miniony i niegdy istniejcy (przypomnienie),

3. jako nierzeczywisty, cho odwzorowujcy to, co rzeczywiste
(fotografia).
Dowiadczenie w wskim znaczeniu to empiria - obserwacja i eksperyment.
Obserwacja - dowiadczenie z uwag w okrelonym celu.
Eksperyment - dowiadczenie czego wywoanego przez podmiot poznajcy w
sytuacji zaplanowanej.
Obserwacja i eksperyment d do uzyskania odpowiedzi na jakie pytanie.
5.1. Poznanie intuicyjne a dyskursywne:
Intuicj moemy rozumie potocznie jako jakie przeczucie, olnienie.
Intuicja to poznanie bezporednie. Wyrniamy dwa rozumienia intuicji:
1) Kartezjuszowe rozumienie intuicji - intuicja to poznawcze ujcie czego
wprost (bezporednio), naocznie (ogldowo) i caociowo.
2) Bergsonowe rozumienie intuicji - intuicja to wiadoma posta
instynktownego (ufundowanego biologicznie) wspodczuwania
rzeczywistoci, przeciwstawiona jakiemukolwiek poznaniu intelektualnemu i
dowiadczeniu, w ktrym wystpuj ujcia intelektualne; jest to poznanie
noszone przez emocje.
Dyskurs (poznanie dyskursywne) - polega na ujciu czego (poznanie pewnej
caoci) przez ujcie jego poszczeglnych czci i stron. W tym celu naley
uchwyci relacje midzy czciami, zwaszcza midzy pojciami i sdami
dotyczcymi fragmentu danego przedmiotu.
6. Stopniowalno poznania:
W jzyku potocznym mamy zwrot, e co jest w jakiej czci prawdziwe. Jest
to bd, poniewa prawda jest niestopniowalna. Co moe by lepiej lub
gorzej poznane.
Poznanie jest stopniowalne w 2 aspektach:
1. w szerz - adekwatno poznania (najczciej ze wzgldu na przedmiot
poznanie jest nieadekwatne, np. czowiek to bardzo szerokie pojcie,
wic poznanie jest nieadekwatne),
2. w gb - dogbno poznania.
Wyrniamy 3 stopnie gbokoci poznania:
1. znajomo czego - znamy jak sytuacj, jaki fakt,

2. rozumienie czego - potrafi co opisa, podajc definicj lub opis,

3. wyjanienie czego - wyjaniam co przez podanie racji.

III. Spr o granice (przedmiot) poznania:

Dyskusja na temat granicy poznania trwa do dzisiaj - jest to spr midzy
realizmem a idealizmem.
Najprociej rzecz ujmujc, spr toczy si o to, czy przedmiot poznania
przynaley do naszego aktu poznawczego (jest immanentny), czy jest
transcendentny wobec aktu poznania. Inaczej zadajc pytanie: czy podmiot
poznajcy moe w akcie poznania wyj poza siebie (przekroczy swoje
wasne granice), czy musi pozosta wewntrz siebie? W jzyku aciskim
"przekracza" to transcendere, a wic chodzi o to, czy mona pozna
przedmiot transcendentny wobec podmiotu poznajcego. Problem granic
poznania bdzie rozumiany w zalenoci od tego, jak filozofowie pojmuj
rzeczywisto transcendentn.
Problem granic poznania moe by rozumiany na 2 sposoby:
1. Czy w akcie poznawczym mamy do czynienia jedynie z wasnymi
przeyciami, czy jestemy w stanie pozna co, co nimi nie jest? Moje
przeycie poznawcze jest tworem immanentnym (inmaneo pozostawa wewntrz). Odpowied na pytanie o to, czy podmiot
poznajcy moe wykroczy poza swoj sfer immanencji, jest
negatywna. Poznajemy jedynie strumie wiadomoci - jest to
epistemologiczny idealizm immanentny.
2. Czy w procesie poznania obcujemy jedynie z konstrukcjami naszego
umysu, czy jestemy w stanie dotrze do przedmiotw naprawd
istniejcych ("rzeczy samych w sobie" - termin Kanta)? Nasze poznanie
dotyczy jedynie konstrukcji mylowych, nie moemy pozna
przedmiotw naprawd istniejcych. Jest to epistemologiczny idealizm
transcendentalny.
Spr midzy epistemologicznym idealizmem a realizmem to spr o istot
poznania - czy tworzymy przedmiot, czy ujmujemy go?
Ludzie z natury s naiwnymi realistami.
1. Epistemologiczny idealizm immanentny:
Twrc i klasycznym przedstawicielem idealizmu immanentnego jest George
Berkeley (1685-1753).
Jedynym przedmiotem spostrzeenia zmysowego jest moje wasne wraenie.
Proces poznawczy nie polega na odkrywaniu obiektywnych wasnoci rzeczy,
ale na obcowaniu z wasnymi immanentnymi przeyciami.

Przedmioty rzeczywiste s postrzegane nie tylko przez ludzi, ale take przez
Boga, ktry wszczepia nam kombinacje wrae.
Koncepcja Berkeleya ogranicza si tylko do poznania zmysowego, w ktrym
nie wykraczamy poza wasne przeycia. Rzeczy materialne to nie realne byty,
ale zwizki wrae.
Berkeley nie kwestionuje istnienia dusz ludzkich. Uwaa, e istniej janie
duchowe.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------David Hume (1711-1776) dokona radykalizacji stanowiska Berkeleya.
Spostrzeenie wewntrzne prowadzi do samowiedzy. W dowiadczeniu
wewntrznym s nam dane nasze przeycia psychiczne. Nie istnieje co
takiego jak ja duchowa, mamy jedynie przeycia, ktre cz si na
zasadzie praw kojarzenia.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Podsumowanie:

filozofia Berkeleya to jedna z odmian interpretacji poznania,

poznanie nie polega na ujmowaniu obiektywnych wasnoci rzeczy, ale

na odbieraniu wrae, ktre s w naszej wiadomoci, a ich twrc jest
Bg,

istnie to znaczy by spostrzeganym,

Hume kwestionuje istnienie jani duchowych i rozciga tez Berkeleya

rwnie na spostrzeenia wewntrzne.

2. Epistemologiczny idealizm transcendentalny:

Twrc epistemologicznego idealizmu transcendentalnego jest Immanuel
Kant, ktry nazwa swoj interpretacj "rewolucj kopernikask". Jego
zdaniem dotychczasowa filozofia bya albo dogmatyczna (badaa obiektywn
rzeczywisto nie zastanawiajc si w jaki sposb jest poznawana), albo
sceptyczna (przekrelaa moliwo poznania).
Kant odrzuca zarwno dogmatyzm oraz sceptycyzm, prbuje budowa
filozofi krytyczn. Rewolucja polega na tym, e to nie przedmiot poznawany
jest w centrum, ale uwaga skupiona jest na podmiocie poznajcym oraz na
samym poznaniu.
Transcendentne dla Kanta jest to, co wykracza poza podmiot i jego
dowiadczenie, a wic byty metafizyczne - Bg i dusza.

Immanentne dla Kanta jest to, co naley do wiata empirycznego

(dowiadczalnego).
Transcendentalne dla Kanta jest to, co jest podmiotowym warunkiem
dowiadczenia (co jest w nas? co jest w podmiocie?)
Refleksja transcendentalna Kanta to badanie, ktre wychodzi od wiata
empirii i poszukuje w podmiocie tego, co warunkuje i umoliwia nasze
dowiadczenie.
SCHEMAT POZNANIA WG KANTA - NA OSOBNEJ KARTCE
W umyle czowieka wystpuj elementy aprioryczne jako podmiotowe
warunki dowiadczenia - formy naocznoci (czas i przestrze - okulary
umysu). Porzdkuj materia zmysowy, ktry jest obrabiany przez kategorie
intelektu (z wielu wrae powstaje przedmiot).
Rzecz sama w sobie - noumen - jest rdem wrae, ktre s odbierane
przez okulary umysu, obrabiane przez kategorie intelektu, a nastpnie
powstaje przedmiot poznania. Noumen jest niepoznawalny, moemy pozna
jedynie fenomeny, zjawiska.
Filozofia poznania Kanta dokonaa prawdziwej rewolucji w historii poznania,
std susznie nazwa j "rewolucj kopernikask". Dotychczas uwaano, e
wszelkie poznanie musi dostosowa si do przedmiotu. Kant odwrci
mylenie - to przedmioty dostosowuj si do naszego poznania. W tradycyjnej
filozofii przedmiot przeciwstawiano podmiotowi. Kant uwaa to za wadliwe,
poniewa podmiot jest warunkiem przedmiotu. Przedmiot nie jest moliwy
poza podmiotem, bo zosta skonstruowany. Poznajcy podmiot go nie
stwarza, ale formuje.
Std fundamentalna rnica midzy Berkeleyem a Kantem - Berkeley uwaa,
e to Bg stwarza przedmioty, a Kant uwaa, e istniej noumeny, czyli
rzeczy same w sobie.
3. Oglne uwagi na temat moliwoci poznania rzeczywistoci:
3.1. Agnostycyzm:
agnostos - nieznany, niezrozumiay
Agnostycyzm (powszechny) to pogld teoriopoznawczy, wedug ktrego
wszelka rzeczywisto pozaempiryczna jest niepoznawalna. Agnostycyzm
czciowy uwaa, e jaka kategoria pozaempiryczna przedmiotw jest
niepoznawalna.
Agnostycyzm jest czsto bdnie utosamiany ze sceptycyzmem.
Nowoytni agnostycyzm zapocztkowali Dawid Hume i Immanuel Kant. Hume
nie uznawa materialnej i obiektywnej istoty rzeczy, wic odrzuci

agnostycyzm powszechny. Kant uwaa, e istniej rzeczy same w sobie, ale

nie s nam znane - agnostycyzm czciowy. Kant przyzna, e Hume obudzi
go z "metafizycznej drzemki".
W pozytywizmie elementy agnostyczne s widoczne u Spencer'a i Comte'a.
Istnieje take agnostycyzm religijny, ktry gosi, e niemoliwe jest poznanie
istnienia Boga i Jego natury. Rahner i von Grimmler przeciwstawiaj
agnostycyzmowi wulgarnemu agnostycyzm subtelniejszy.
Agnostycyzm wulgarny neguje moliwo wszelkiego poznania
wykraczajcego poza sfer bezporedniego, potocznego dowiadczenia, albo
poza nauk.
Agnostycyzm subtelniejszy uwaa, e poznanie racjonalne powinno zaniecha
odpowiedzi na ostateczne pytanie o sens, aby ustpi miejsca wierze.
Karl Rahner uwaa, e agnostycyzm religijny ma racj, jeli pokazuje nam, e
Bg jest Tajemnic, ktrej nie moemy do koca pozna.
3.2. Sceptycyzm:
sceptomai - szukam, roztrzsam; sceptikos - wtpicy, krytykujcy
Potocznie sceptycyzm jest uwaany za postaw wtpienia, nieufnoci,
wahania przy okreleniu jakiego stanowiska.
Filozoficzna szkoa sceptykw istniaa ju w staroytnej Grecji, a jej najbardziej
znanym przedstawicielem by Sextus Empiryk.
Wedug sceptykw niemoliwe jest osignicie pewnoci w dziedzinie
poznania teoretycznego i praktycznego, dlatego naley powstrzymywa si
od wygaszania sdw dotyczcych natury rzeczy.
Wyrniamy 3 rodzaje sceptycyzmu:
1. sceptycyzm teoriopoznawczy - podwaa moliwo zdobycia wiedzy
teoretycznej prawdziwej,
2. sceptycyzm etyczny - odrzuca uznane wartoci moralne (Fryderyk
Nietzsche),
3. religijny - odrzuca dogmaty lub religijne uzasadnienie wiatopogldu.
Sceptycy opierali swoj postaw na analizie drg poznania. Uwaali, e
istniej tylko dwie drogi poznania: bezporednie (dowiadczenie) i porednie
(wnioskowanie). Ani poznanie bezporednie, ani poznanie porednie nie
prowadzi nas do wiedzy pewnej, poniewa poznanie bezporednie opiera si
na zmysach, ktre s zawodne, a poznanie porednie opiera si na
wnioskowaniu indukcyjnym lub dedukcji.

Wnioskowanie indukcyjne bada ilo jednostkowych przypadkw i wyciga

oglne wnioski (od szczegu do ogu), jednak nie mona zbada wszystkich
faktw jednostkowych (np. widz 6 takich samych awek i wycigam wniosek,
e tak wanie wyglda awka, ale nie ma pewnoci, e wszystkie awki tak
wygldaj).
Dedukcja polega na wyprowadzaniu twierdzenia szczegowego od tez
oglnych, jednak tezy oglne nie maj adnych podstaw.
W zwizku z bdem logicznym obecnym w uzasadnieniu wnioskowania
sceptykw cechuje postawa powszechnego wtpienia.
Oprcz sceptycyzmu w tak skrajnej formie istnieje take sceptycyzm
umiarkowany i sceptycyzm metodologiczny Kartezjusza.
Sceptycyzym umiarkowany - moliwa jest wiedza, ale tylko prawdopodobna, a
nie bezwzgldnie pewna.
Sceptycyzm metodologiczny Kartezjusza - sceptycyzm to droga do uzyskania
wiedzy pewnej. Jest to mylowa, z gry zaplanowana operacja, ktrej efektem
ma by znalezienie prawdy niepowtpiewalnej. Polega na eliminacji z
procesw poznania uj niejasnych.
Caa postawa sceptyczna w ocenie wartoci poznania ludzkiego jest
nieuchronnym nastpstwem analizy granic i moliwoci poznania, jednak w
sceptycyzmie naley widzie efekty niewiary i wtpliwo w procesie
poznawania. Nie moe to jednak podway tezy o moliwoci samego
poznania.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------3 sposoby przeciw sceptycyzmowi:
1. sprawdzi, czy sceptyk sam sobie nie przeczy,
2. sprawdzi, czy przypuszczenia sceptyka s zgodne z naszym
dowiadczeniem,
3. stwierdzi, e prawdy podane w wtpliwo przez sceptykw s
oczywiste.
1. Jeli sceptyk mwi, e niczego nie mona pozna, to mona go spyta:
dlaczego tak twierdzi? czy jest pewny swojego twierdzenia? Jeli jest pewny
swojego twierdzenia to znaczy, e jest co pewnego i poznawalnego, a wic
jego twierdzenie jest faszywe. Krates, grecki sceptyk, podobno rozumia to i
dlatego nie odzywa si, jedynie rusza palcem. Zdaniem Arystotelesa nawet
ruch palcem wyraa jaki pogld, a przecie sceptykowi nie wolno mie
pogldw.

Tej argumentacji nie mona darzy zbyt wielkim zaufaniem, poniewa nie jest
wystarczajco przekonujca.
2. Rzeczywisto jest uporzdkowana, wadaj ni pewne prawa, natomiast w
zudzie nie ma takiego porzdku. W wiecie przez nas dowiadczanym
widzimy ten porzdek niemal wszdzie. Kad si do ka i przed snem widz
budzik na szafce nocnej, a rano dalej tam jest. Sceptyk moe powiedzie, e
jest to pozr uporzdkowany, ale prociej jest przyj, e to rzeczywisto.
3. Twierdzenia sceptykw s faszywe, poniewa widzimy, e co istnieje i
niejedno z tego, co istnieje, poznalimy. Jeli kto twierdzi, e rzeczywisto
jest snem, to odpowiadamy po prostu, e tak nie jest. Zdarzaj si przypadki,
kiedy si mylimy, ale s sytuacje, w ktrych rozsdne wtpienie jest
niemoliwe - np. 2 razy 2 to zawsze 4. Nawet, jeli kiedykolwiek pomyliem si
w liczeniu, to nie znaczy, e zdarza si to zawsze.
Trzeci sposb jest najwaciwszy, jednak w dyskusji ze sceptycyzmem nie
powinnimy czyni adnych ustpstw.
To, co sceptycyzm opowiada, jest oczywicie niesychan przesad, jednak
jakie rdo prawdy w tym tkwi i moe przyda si trzewo mylcemu
filozofowi. To ziarno prawdy polega na tym, e nasze moliwoci poznania s
bardzo niewielkie. Wiemy niewiele, a wikszo z tego jest jedynie
prawdopodobna. Pewnoci absolutne istniej, ale s niezwykle rzadkie.
Czowiek, ktry wierzy, e wszystko moemy pozna w peni, przesadza
rwnie, co sceptyk.
4. Krytyka filozofii immanentnej:
Filozofia immanentna:
Jest to specyficzna koncepcja poznania rozwijana przez Johna Locke'a, a
podjta przez Davida Hume'a. Zakada, e punktem wyjcia wszelkiego
poznania jest percepcja zmysowa, a intelekt w czynnociach poznawczych
spenia rol drugorzdn (opracowuje dane percepcji zmysowej i nie moe
poza nie wyj, a jeli wychodzi to tworzy metafizyk).
Takie ujcie funkcji poznawczej intelektu prowadzi do wniosku, e przedmiot
poznania nie jest dany podmiotowi, lecz jest przez niego konstruowany w
akcie poznania. Poznanie nie polega na uobecnieniu si przedmiotu w
podmiocie. Nie jest to poznanie rzeczywistego wiata.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Filozofia immanentna utosamia sposb istnienia rzeczy ze sposobem
poznawania ich. O rzeczywistoci wiemy tylko tyle, ile jej dowiadczamy
zmysami. David Hume twierdzi, e to, czego nie dowiadczamy, nie istnieje.

W rozumieniu nie odkrywamy nowych aspektw. Jeeli istnieje tylko to, co

dowiadczamy, to stwierdzamy, e tyle jest bytw, ile jest w nich wiedzy.
Prowadzi to do filozofii immanencji.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------W filozofii immanentnej zaciera si rnica midzy warunkami powstawania
wrae i wyobrae a samymi wraeniami i wyobraeniami.
Wraenie jest to najbardziej elementarne przeycie psychiczne, ktre jest
wywoane w podmiocie przez odpowiednie bodce fizyczne, odbierane przez
receptory zmysowe.
W spostrzeeniu, ktre rodzi si w podmiocie pod wpywem odbieranych
wrae, podmiot nie zwraca uwagi ani na wraenia, ani na wyobraenia.
Wraenia nie s tym, co poznajemy, ale tym, dziki czemu poznajemy.
Wraenia i wyobraenia staj si podmiotem naszego poznania wtedy, kiedy
kierujemy na nie nasze zainteresowania poznawcze. Naley dostrzega t
rnic, aby unikn bdw.
5. Epistemologiczny realizm krytyczny:
5.1. Droga wiodca do realizmu krytycznego:
Kady czowiek z natury jest naiwnym realist. Jak sta si realist
krytycznym?
Wedug fenomenologii nie mona pozna wiata bez porednictwa sensu.
wiat poznajemy zawsze poprzez sensy, np. sens nauczyciela, sens ksidza,
sens drzewa.
Przesd idealizmu transcendentalnego uczyni z sensw byty (Platon) - w ten
sposb zakryway wiat (Kant). Sens nie jest bytem. Umoliwia poznanie bytu,
jest czym w rodzaju wiata, dziki ktremu byty staj si poznawalne.
Kady sens posiada 3 wymiary:
1. Subiektywny (transcendentalny) - rne sensy przedmiotowe istniej
we mnie. Nie s przyczepione do obiektywnych rzeczy, to ja jestem ich
rdem. To moja wiadomo jest warunkiem powstawania sensw.
Jest ich siedliskiem.
2. Idealny - w sferze sensw obecny jest wymiar idealnoci, dlatego
mojemu poznaniu towarzyszy przewiadczenie, e jest ono niepene.
Fakt, e konkretne dowiadczenie upewnia mnie o rozdwiku midzy
idealnym sensem a konkretnym przedmiotem poznawalnym
przemawia za tym, e w procesie poznawania wykraczamy poza
wasne przeycia i konstrukty, np. poznaem jakiego ucznia, ale jest

on daleki od ideau.
3. Intencjonalny - czy si z wymiarem idealnym. Sens dotyczy czego,
nie jest tylko dla mnie. Sens jest zawsze sensem przedmiotu i
prezentuje mi go. Jadc rowerem w mglisty dzie widz jak plam i
nie wiem co to jest. Otwiera si horyzont sensw - to moe by
samochd, drzewo, motor. Zbliam si i widz samochd. Ta realizacja
jednej z wielu moliwoci to faktyczno. Nie jestem jej twrc,
prowadzi mnie do wniosku, e w poznaniu wykraczam poza wasne
konstrukty i przeycia.
5.2. Teoria odbicia:
Naiwny realizm posuguje si najczciej teori odbicia.
Poznanie wiata polega na odzwierciedlaniu si go w umyle. Atomici
(Dendryt z Abdery) uwaali, e atomy w procesie poznania oddzielaj si od
przedmiotu i wdzieraj w nasz dusz. To stanowisko udoskonali John Locke.
Nazwa on ludzki umys tabula rasa, czyli czyst tablic, na ktrej z czasem
co si zapisuje.
Teoria odbicia pojmuje poznanie jako relacj o charakterze przyczynowoskutkowym, fizykalno-empirycznym.
5.3. Realistyczny model poznania - koncepcja arystotelesowsko-tomistyczna:
Koncepcja arystotelesowsko-tomistyczna to radykalna modyfikacja teorii
odbicia. Punktem wyjcia jest szczegowa analiza zmysowych zdolnoci
poznawczych czowieka.
5.3.1. Poznanie zmysowe:
Arystoteles i w. Tomasz pokazuj, e proces poznania ludzkiego rozpoczyna
si od dowiadczenia zmysowego - dochodzi ono do skutku dziki
uzdolnieniom (zmysom).
Wyrniamy zmysy waciwe i wewntrzne. Wadze zmysowe zawsze
funkcjonuj poprzez narzd cielesny (wszystkie czynnoci poznawcze
wykonuj za pomoc narzdu empirycznie stwierdzalnego).
Zmysy waciwe (zewntrzne) to such, wch, wzrok, smak. Pozwalaj nam
na kontakt ze wiatem zewntrznym. Z kadym zmysem zwizane jest
doznanie.
Zmysy wewntrzne to pewne uzdolnienia zwizane z opracowaniem dozna
zewntrznych. Nie dostarczaj nam nowych wrae. Ich lokalizacja jest w
okrelonych partiach mzgu.
S 4 zmysy wewntrzne:

1. Zmys wsplny - peni rol centrali, zbiera razem dostarczane doznania,

bez niego nie mona byoby odnosi wrae do przedmiotw.
2. Pami bierna - magazynuje doznania zmysowe i umoliwia
caociowe ujmowanie dozna.
3. Pami czynna - zdolno wywoywania i ujawniania zmagazynowanych
spostrzee (przypominanie sobie).
4. Instynkt - inaczej wadza konkretnego osdu. Jest to najwaniejszy
zmys wewntrzny. Umoliwia podmiotowi ocen dozna jako
poytecznych lub szkodliwych dla niego.
Wspczesne psychologie filozoficzne i naukowe z kategorii zmysw
zachoway tylko wyobrani i pami. Praktycznie nie mwi si o czym takim
jak zmys wsplny i instynkt, ale dalej bada si funkcje, ktre tym wadzom
przypisywano. Obecnie zmys wsplny to pierwsze porzdkowanie
spostrzee, a instynkt to wtrne porzdkowanie spostrzee.
5.3.2. Poznanie umysowe:
Poznanie umysowe jest moliwe dziki intelektowi.
Naley odrni intelekt od umysu:
Umys - pojcie szersze znaczeniowo, jest to caa sfera duchowych wadz
czowieka, poznawczych i podawczych, a wic intelekt i wola.
Intelekt - umysowe uzdolnienie czowieka.
Poznanie ludzkie to realizacja monoci, czyli proces aktualizacji zawartych w
czowieku moliwoci poznawczych. W poznaniu zmysowym te moliwoci
poznawcze reprezentuj zmysy - zewntrzne i wewntrzne. Aktualizacja
nastpuje przez dziaanie bodcw na zmysowe receptory. W poznaniu
intelektualnym proces ten jest bardziej zoony, poniewa poznanie zmysowe
dokonuje si w wyobraeniach i jest zawsze ujciem jednostkowm i
konkretnym, a poznanie intelektualne dokonuje si w pojciach i jest ujciem
oglnym.
Oba poznania tworz jedno procesu poznawczego, wic musi istnie jakie
przejcie od uj zmysowych do uj intelektualnych. Arystoteles wprowadza
do procesu poznania ludzkiego 2 czynniki, bez ktrych nie mona waciwie
zrozumie procesu ludzkiego poznania - intelekt bierny i intelekt czynny.
Ani intelekt bierny, ani intelekt czynny nie posiadaj narzdu cielesnego
(mzg nie jest narzdem intelektu, bo wwczas byby to zmys). Jest to jedna
z rnic midzy poznaniem zmysowym a poznaniem intelektualnym. Druga
rnica dotyczy charakteru poznania - poznanie zmysowe jest ujciem
jednostkowym i konkretnym, a poznanie intelektualne jest ujciem oglnym.

Mimo rnic poznanie intelektualne jest genetycznie zwizane z poznaniem

zmysowym. Bez uj poznawczych zmysowych nie byoby uj poznawczych
intelektualnych - nie ma niczego w umyle, czego nie byoby wczeniej w
zmysach.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Funkcje poznawcze intelektu biernego i czynnego:
Punktem wyjcia poznania intelektualnego s wyobraenia. Bez danych
dowiadczenia zmysowego intelekt byby tabula rasa. Waciw wadz
poznawcz poznania intelektualnego jest intelekt bierny. W nim zostaj
przyjte pojcia, ktre wytrcaj go ze stanu monoci poznania i powoduj
stan aktualnego poznania. Dane dowiadczenia zmysowego musz najpierw
przej w pojcia. Czynnikiem, ktry powoduje przechodzenie, jest intelekt
czynny - jest wiatem, ktre nawietla wyobraenia, odmaterializowuje je,
uoglnia i przeksztaca w pojcia. Wtedy dopiero stanowi akt pojciowego
poznania.
Przeobraanie wyobrae w pojcia to abstrakcja - wybieramy z wyobrae
wspln tre i ujmujemy j w oglnym pojciu, a wic dochodzimy do istoty.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------rdem poznania jest spotkanie - czowiek spotyka byt. Poznanie ludzkie nie
polega na konstruowaniu przedmiotu, ale na ujmowaniu rzeczywistoci
istniejcej poza ludzk wiadomoci i niezalenie od niej, na odbieraniu
informacji od bytu informujcego. Poznawany byt oddziaywuje na wadze
poznawcze czowieka - to czowiek si zmienia, nie poznawany byt.
5.4. Stanowisko Poppera w sporze realizmu z idealizmem:
Idealici zarzucaj realistom naiwno, a realici uwaaj, e idealici s
nieobecni w wiecie, a idealizm jest czym "wymylonym" przez filozofw.
Karl Popper zwraca uwag, e realizm zdroworozsdkowy nie jest wcale taki
naiwny, ale uwaa jednoczenie, e w spostrzeeniach zmysowych nie ma
bezporedniej i niezmiennej wiedzy o wiecie zewntrznym, a teori umysu
jako pojemnika informacji uwaa za naiwn i bdn.
Popper uwaa, e realizmu nie mona ani udowodni, ani zasadnie mu
zaprzeczy. Realizm jest niedowodliwy i nieobalalny. Podobny status maj
tezy idealizmu, ale nie mona obu tych stanowisk uzna za rwnoprawne.
Kada nauka zakada realizm, wic trzeba posiada naprawd mocne
argumenty, aby go podway, a tych - zdaniem Poppera - idealizm nie
posiada. Jedyny mocny argument idealistw to zwrcenie uwagi, e tre
spostrzeenia jest zalene od podmiotowej struktury aparatu zmysowego

czowieka.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Gwne argumenty Poppera:
1. Realizm jest czci zdrowego rozsdku, a zdrowy rozsdek jest
wanym skadnikiem ludzkiego aparatu poznawczego.
2. Wszystkie argumenty przeciw realizmowi s wymylone przez filozofw
na podstawie bezkrytycznego przyjcia bdnej teorii umysu.
3. Cae przyrodoznastwo implikuje realizm - jeli nauka jest prawdziwa to
realizm te musi by prawdziwy.
4. Wszelka dyskusja wobec realizmu jest ujta w jzyku, a jzyk ma 2
funkcje - opisow i argumentacyjn - ktre zakadaj realizm.
5. Idealizm prowadzi do absurdu, poniewa implikuje stwierdzenie, e to
umys stwarza cay wiat, a filozof, ktry zaprzecza realizmowi, jest
megalomanem.

IV. Spr o rda poznania:

1. Racjonalizm genetyczny (Leibniz) a empiryzm genetyczny (Locke):
Jest to psychologiczna wersja zagadnienia rde poznania - pytamy o genez
naszych poj, sdw: czy wrd poj s jakie pojcia wrodzone, czy
wszystkie zostay uksztatowane przez dowiadczenie?
Racjonalizm genetyczny (natywizm) - koncepcja, ktra przyjmuje istnienie
poj wrodzonych. Jej przedstawicielem jest m.in. Leibniz. Natywistyczna
koncepcja siga ju Platona, ktry uwaa, e dusza ogldaa wczeniej idee,
a proces poznawania jest procesem przypominania.
Empiryzm genetyczny - koncepcja, ktra przyjmuje, e wszystkie pojcia
zostay stworzone przez dowiadczenie.
2. Racjonalizm metodologiczny a empiryzm metodologiczny:
Jest to epistemologiczna wersja zagadnie rde poznania - pytamy o rdo
poznania niezawodnego, penowartociowego: na jakim fundamencie naley
oprze poznanie, aby byo rzetelnie uzasadnione?
Istniej dwie pary przeciwstawnych stanowisk: racjonalizm metodologiczny i
empiryzm metodologiczny oraz racjonalizm i irracjonalizm.
Racjonalizm metodologiczny vs empiryzm metodologiczny - przeciwstawienie
rozumu i dowiadczenia (aprioryzm vs aposterioryzm).

Racjonalizm i irracjonalizm - przeciwstawienie rozumu i si irracjonalnych.

Racjonalizm to termin wieloznaczny i ma inne znaczenie, gdy
przeciwstawiamy go empiryzmowi, a inne gdy przeciwstawiamy go
irracjonalizmowi.
2.1. Aprioryzm a aposterioryzm:
W tym sporze chodzi o ocen rol, jak odgrywa dowiadczenia w naszym
poznaniu - czy nasze spostrzeenia zawdziczamy zmysom, czy introspekcji?
Spostrzeenia informuj nas o przedmiotach wiata fizycznego
(dowiadczenie zewntrzne), a introspekcja o naszych stanach psychicznych
(dowiadczenie wewntrzne).
Empiryzm wszelkich odmian, w tym take aposterioryzm (empiryzm skrajny),
przyznaje dowiadczeniu dominujc rol w poznaniu, a aprioryzm podkrela
rol poznania apriorycznego, czyli niezalenego od dowiadczenia.
2.1.1. Aprioryzm skrajny:
a priori - z gry, pierwej
Przyj co a priori to znaczy przyj co bez podstaw, bez potwierdzenia
empirycznego.
Aprioryzm skrajny to pogld, w ktrym tylko rozum, a nie dowiadczenie,
zaznajamia nas z prawdziw rzeczywistoci.
Heraklit i Zenon z Elei krytycznie patrzyli na zmysowo poznania - uwaali,
e zmysy nas myl.
Parmenides odrzuci dowiadczenie jako rdo poznania i ca wiedz
wywodzi z przesanek a priori. Platon natomiast mwi, e prawdziwym
bytem s wieczne i niezmienne idee, a wiedza zmysowa i dowiadczenie to
tylko mniemanie.
Wiedza obecna w rozumie jest wrodzona. Czowiek rodzi si z gotowymi
pojciami, ktre dowiadczenie uaktywnia i aktualizuje.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ocena skrajnego aprioryzmu:
1. pozytywna: ugruntowa przekonanie o rozumnoci czowieka i pogbi
wiar w si ludzkiego rozumu,
2. negatywna: zanegowa warto dowiadczenia, przez co opni rozwj
nauk empirycznych.
W czasach nowoytnich spr midzy aprioryzmem a aposterioryzmem nabra

nowego charakteru - nie chodzi o to, czy rozum, czy zmysy prowadz do
wiedzy, ale o to, czy wolno przyjmowa dowiadczenia, ktre nie opieraj si
przynajmniej porednio na dowiadczeniu.
2.1.2. Aposterioryzm - empiryzm skrajny:
a posteriori - od nastpnego
Aposterioryzm uwaa, e wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opiera si,
przynajmniej porednio, na dowiadczeniu. Pogld ten krytykowao wielu,
m.in. Husserl, Scheller, Heidegger. Dziki tej krytyce skrajny empiryzm zosta
zastpiony w XX wieku przez empiryzm umiarkowany.
2.1.3. Empiryzm umiarkowany:
Kant zaklasyfikowa sdy w dwie pary przeciwstawnych stanowisk:
1. sdy aprioryczne - sdy aposterioryczne
2. sdy analityczne - sdy syntetyczne
Sdy aprioryczne to sdy niezalene od dowiadczenia, np. kwadrat ma 4
boki.
Sdy aposterioryczne orzekaj na podstawie dowiadczenia, s jego
uoglnieniem (np. kraje socjalistyczne rozwijaj si wolniej od krajw
kapitalistycznych).
Wedug Kanta waniejsze s sdy aprioryczne, poniewa s to sdy
uniwersalne i nieograniczone dowiadczeniem, s absolutnie pewne. Sdy
aposterioryczne maj walor prawdopodobiestwa, poniewa moe pojawi si
twierdzenie, ktre zaprzecza sdowi (np. kraj socjalistyczny lepiej rozwijajcy
si od krajw kapitalistycznych).
Sdy analityczne orzekaj o podmiocie w orzeczeniu to, co mieci si w treci
podmiotu (np. Gdask jest miastem - orzeczenie nie wnosi nowej treci do
podmiotu).
Sdy syntetyczne - orzecznik zawiera informacj, ktrej nie mona
wyprowadzi z definicji podmiotu (np. wszystkie ciaa s cikie).
Wedug Kanta waniejsze s sdy syntetyczne, poniewa zwikszaj nasz
wiedz.
Podsumowujc, zdaniem Kanta dla rozwoju nauki najwaniejsze bd sdy
syntetyczne a priori - wzbogacaj wiedz i s pewne.
Najbardziej znani przedstawiciele aposterioryzmu umiarkowanego to
Arystoteles i w. Tomasz z Akwinu.
2.1.4. Aprioryzm umiarkowany:

Aprioryzm umiarkowany utrzymuje, e istniej uprawnione twierdzenia

syntetyczne a priori. Twierdzenie jest syntetyczne, gdy nie ogranicza si tylko
do wyuszczania sensu terminw zawartych w tym twierdzeniu, ale jest
twierdzeniem rzeczowym, ktre moe by potwierdzone lub obalone przez
dowiadczenie (np. pierwszy cesarz Francuzw by niskiego wzrostu).
Wikszo twierdze syntetycznych opiera si na dowiadczeniu, dlatego
aposterioryzm przeczy istnieniu twierdze syntetycznych a priori.
Najwybitniejsi przedstawiciele aprioryzmu umiarkowanego: Kartezjusz,
Leibniz, Kant i Husserl.
3. Racjonalizm a irracjonalizm:
Racjonalizm - stanowisko goszce rozumno czego, uznajce zasadnicz
rol rozumu w rnych dziedzinach bytu, poznania, dziaania. Jest to take
postawa dopuszczajca jedynie przekonania lub decyzje speniajce
okrelone warunki racjonalnoci.
Odmiany racjonalizmu:
a) Racjonalizm metafizyczny (ontologiczny) - byt jest racjonalny, a wic
okrelony, niesprzeczny, podlega pierwszym zasadom bytu, posiada racj
dostateczn tego, e jest i czym jest. Jako racjonalny jest dostpny poznaniu
intelektualnemu, jest zrozumiay.
b) Racjonalizm teoriopoznawczy - poznanie intelektualne to nie tylko rdo
wiedzy, ale rwnie ostateczna instancja w ocenie wartoci ludzkiego
poznania, a take ustala warunki poznania naukowego. Intelekt nadaje si do
tego, poniewa jest samozwrotny (refleksywny - potrafi siebie zanalizowa i
skorygowa) i odrnia w przedmiocie badanym to, co stae i istotne, od tego
co zmienne i przypadkowe. Wymaga racjonalnej koncepcji wiedzy.
c) Racjonalizm religijny - doktryna religijna nie moe by niezgodna z
ustaleniami rozumu, musi by przez rozum pozytywnie potwierdzana.
We wspczesnej nauce za klasyczn formu racjonalizmu uwaa si:
1. pogld, e podstaw prawomocnego poznania jest jedynie
dowiadczenie zewntrzne lub wewntrzne oraz poprawne, logiczne
rozumowanie,
2. pogld, e poznanie powinno by intersubiektywnie komunikowalne i
sprawdzalne.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Irracjonalizm - stanowisko, ktre neguje lub ogranicza warto rozumu w
dziedzinach bytu, poznania, dziaania oraz postawa, ktra dopuszcza lub
akcentuje przekonania pozbawione racjonalnego uzasadnienia.

Odmiany irracjonalizmu:
a) Irracjonalizm metafizyczny - byt w ogle lub w pewnych aspektach jest
nieracjonalny (pozbawiony racji dostatecznej, niezdeterminowany lub
wewntrznie sprzeczny).
b) Irracjonalizm teoriopoznawczy - poznanie racjonalne ma ograniczone
zastosowanie, nie obejmuje pewnych dziedzin, jest powierzchowne i
nieadekwatne. U podstaw ludzkiego poznania le motywy pozaracjonalne
(emocjonalno-wolitywne). Powszechnego radykalnego sceptycyzmu nie
mona racjonalnie obali.
c) Irracjonalizm aksjologiczny - wartoci maj charakter pozaracjonalny, albo
s racjonalnie niedostpne.
d) Irracjonalizm psychologiczny - w bycie ludzkim s aspekty pozaracjonalne,
ktrych nie da si wyjani.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Poznanie irracjonalne a poznanie racjonalne:
Podstawowym kryterium rnicym poznanie irracjonalne i poznanie
racjonalne jest wierno lub niewierno poznania wobec rzeczywistoci.
Cechy poznania irracjonalnego:
1. poznanie jest irracjonalne, jeli nie przystaje do rzeczywistoci,
2. rodzi irracjonalne czyny i zachowania - skutki moralne poznania,
3. osoba poznajcego - kim jest ten, kto prezentuje wynik swojego
poznania,
4. stosunek poznajcego do wasnego poznania - jeli wszystko, co i jak
poznaje, nie budzi jego wtpliwoci i nie ma w tym krytycyzmu, to
najprawdopodobniej to poznanie jest irracjonalne,
5. stosunek poznajcego do poznania innych ludzi - jeli nie liczy si z
innymi to jego wyniki maj wtpliw warto.
Cechy poznania racjonalnego:
Kultura europejska wypracowaa pewien model poznania racjonalnego, ktry
mona nazwa klasycznym:
1. jasno, precyzja i przejrzysto (Kartezjusz),
2. jest rzetelnie uzasadnione (mona je wyprowadzi z zaoe uznanych
za pewne),

3. krytycyzm - moe by skierowany przeciwko irracjonalizmowi (ma

wtedy charakter polemiczny albo sceptyczny, dy do uzasadnienia
swoich racji) lub przeciwko samemu racjonalizmowi (wwczas peni
funkcj kontroln - kontroluje stopie jasnoci i oczywistoci oraz
prawidowo przeprowadzanych rozumowa, adnie to uj prof.
Strewski: Jeli rozum zna siebie, wie, e nie jest nieomylny.),
4. jest intersubiektywnie komunikowalne - mona je przekaza drugiemu
czowiekowi za pomoc jednoznacznych sw,
5. jest intersubiektywnie sprawdzalne - kady czowiek w odpowiednich
warunkach moe sprawdzi suszno lub niesuszno danego
twierdzenia,
6. jest nakierowane na prawd (prof. Strewski: Prawdziwo jest
ostateczn racj racjonalizmu).
Klasyczny model racjonalnoci w XIX wieku w nurcie pozytywistycznym uleg
pewnemu zacinieniu do rozumu naukowego. Poznanie racjonalne uzyskuj
nauki szczegowe. Zrodzi si kult rozumu naukowego, pojawio si pojcie
scjentyzmu (wzory poznania naukowego w naukach przyrodniczych).
Wszystko, co wykracza poza poznanie nauk szczegowych, jest eliminowane.
W XX wieku zdecydowanie krytykowano racjonalizm, ale krytyka skierowana
bya przede wszystkim w stron rozumu naukowego. Mdro polega na tym,
aby nie da, by jeden typ rozumnoci mia obowizywa we wszystkich
regionach rzeczywistoci, polega na zrozumieniu, e istnieje wiele drg
prowadzcych do odkrycia rozumnoci w rnych dziedzinach bytu. Mdre
jest to poznanie, ktre jest odpowiednie do waciwej sfery bytu.
4. Prawdziwo poznania:
4.1. Prawda w sensie logicznym i metafizycznym:
Prawda w znaczeniu logicznym (epistemologicznym) to zgodno intelektu z
rzecz.
Prawda w znaczeniu metafizycznym (ontologicznym) to zgodno poznawanej
rzeczy z ide, ktra tkwi w naszym umyle - zgodno rzeczy z intelektem.
Potocznie posugujemy si prawd w znaczeniu logicznym, czyli orzekamy o
poznaniach, e s lub nie s prawdziwe. Zazwyczaj za pierwotne siedlisko
prawdy logicznej uznajemy sfer twierdze i sdw - jest to pogld
wprowadzony przez Arystotelesa, a utwierdzony przez Kanta.
Rozrniamy dwie koncepcje prawdy: klasyczn i nieklasyczne.
4.2. Prawda klasyczna:
Klasyczna definicja prawdy, wywodzca si z ducha filozofii Arystotelesa,

odkryta przez Izaaka Ben Salomona, a podana przez w. Tomasza, okrela

prawd jako zgodno midzy rzecz i rozumem (rzeczywistoci) - veritas
est adaequatio rei et intellectus. Ta definicja zyskaa na przestrzeni wiekw
wielu zwolennikw, a jej krytyka pojawia si dopiero w XIX wieku.
4.2.1. Krytyka klasycznej definicji prawdy:
Krytycy klasycznej definicji prawdy rozumiej "zgodno" jako
"podobiestwo" i susznie zauwaaj, e myl moe by niepodobna do
rzeczywistoci, a mimo to by prawdziwa. Obrocy klasycznej definicji prawdy
odpowiadaj, e czym innym jest akt mylenia, a czym innym jego tre i
sens. To nie proces sam w sobie powinien by podobny do rzeczywistoci, ale
tre. Krytykw to nie zadowala, uwaaj, e podobiestwo nie jest pojciem
ostrym, poniewa jest to czciowa tosamo cech i nie wiadomo, jaka ich
cz musi by wsplna, aby mona byo je uzna za podobne. Nie
rozumiejc, na czym ma polega ta zgodno (adaequatio), odrzucaj
klasyczn definicj jako nierzeteln.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------4.2.2. Nieklasyczne definicje prawdy:
Niektrzy filozofowie, w oparciu o pogldy staroytnych sceptykw, uwaaj,
e nie mona w aden sposb stwierdzi, czy nasze myli s zgodne z
rzeczywistoci, i dlatego odrzucaj klasyczn definicj prawdy. Doprowadzio
to do powstania nowej definicji prawdy jako zgodnoci myli z ostatecznymi i
nieodwoalnymi kryteriami. Twierdzenie prawdziwe to takie, ktre wytrzymuje
prb kryterium ostatecznego, przed ktrym wyrok kadego innego kryterium
musi ustpi. Nie musi by zgodne z rzeczywistoci, byle zgadzao si z
ostatecznym kryterium.
W zalenoci od tego, co jest uwaane za ostateczne kryterium, koncepcja
przyjmuje rozmaite postaci, tzw. nieklasyczne definicje.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Przykadowo koherencyjna teoria prawdy definuje prawd jako zgodno
myli midzy sob. Zwolennicy tej teorii uwaaj, e kryterium decydujcym
jest zgodno twierdzenia z innymi przyjtymi i opartymi na dowiadczeniu
twierdzeniami - nie mog by ze sob sprzeczne i musz ze sob
harmonizowa.
Zwolennikom tej teorii zarzuca si, e sama zgodno myli midzy sob nie
moe stanowi wystarczajcego kryterium prawdy. Inaczej kada
konsekwentna i zwarta bajka mogaby rwnie dobrze uchodzi za prawd.
Cho koherencyjna definicja prawdy jest wtpliwa to posiada warto jako
prba zrozumienia, czym kierujemy si przy uznawaniu twierdze w naukach

przyrodniczych.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Inni upatruj ostatecznego kryterium w powszechnej zgodzie - w zalenoci
od tego, jak rozumie si "powszechn zgod" (nie chodzi o wszystkich
yjcych ludzi), koncepcja ta przyjmuje rne postacie.
Jeszcze inni uwaaj, e ostatecznym kryterium jest oczywisto, ktra czyni
dane twierdzenie cakowicie niewtpliwym. Zwolennicy tej koncepcji staraj
si okreli, na czym ta oczywisto ma polega, np. Descartes okreli j jako
jasne i wyrane przedstawienie stanu rzeczy, ktrego dotyczy dane
twierdzenie. Z kolei neokantysta Rickert wskazuje na powinno - twierdzenie
jest oczywiste, jeli odczuwamy, e powinnimy je uzna. Norma ta nazywa
si norm transcendentaln, poniewa ley poza nami, jest od nas
niezalena.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Inna, do popularna koncepcja prawdy, rozwija pragmatyzm. Zwolennicy tej
koncepcji uwaaj, e ostatecznym kryterium jest poyteczno, a prawdziwe
twierdzenie to twierdzenie poyteczne, czyli np. wchodzc do ciemnego
pomieszczenia chc zapali wiato, wic szukam wcznika po prawej stronie
drzwi. Jeli wcznik tam by - twierdzenie byo prawdziwe, jeli nie - faszywe.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------Powodem, dla ktrego niektrzy filozofowie odrzucali klasyczn definicj
prawdy, byo niewaciwe sformuowanie zasadniczej myli.
4.2.3. Waciwe sformuowanie klasycznego pojcia prawdy:
Prba uchwycenia istoty "zgodnoci" nie jest tak beznadziejna, jak
przedstawiaj to krytycy klasycznej definicji prawdy. Zgodno nie polega ani
na identycznoci, ani na podobiestwie. Twierdzenie jest zgodne z
rzeczywistoci, gdy jest wanie tak, jak to twierdzenie gosi, np. twierdzenie,
e Soce jest wiksze od Ziemi, jest zgodne z rzeczywistoci, poniewa
Soce jest wiksze od Ziemi.
Zasadnicz myl klasycznej koncepcji prawdy mona wyrazi w ten sposb:
myl m jest prawdziwa, tzn. myl m stwierdza, e jest tak a tak, i rzeczywicie
jest tak a tak.
Takie sformuowanie klasycznej koncepcji prawdy pomaga zwalczy argument
sceptykw, e nie moemy dowiedzie si, czy jaka myl jest zgodna z
rzeczywistoci. Jeli sceptycy twierdz, e nie mona dowiedzie si, czy

myl, e Ziemia jest wiksza od Soca, jest zgodne z rzeczywistoci, to

twierdz jednoczenie, e nie mona tego sprawdzi.