This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com

----

---- - - --------

- - ----

----

in

---------

BvRCARDIGOTTHELFFIISTRUVII
!,

ANTIQVITATWM

R O M A NA R V M
SYNTAGMA

DE SACRORVM CAEREMONIIS
SYSTEMA

ABSOLVTIVS

ADIECTA BIBLIOTHECA, FIGVRIS AENEIS,

ET INDICI BVS NECESSARIIS.

EDITIO TERTIA.

RNNS

} A:

--

---

kt
*
%
$
:stIllllll
lllllll|TEI
lllllllll:
SS *
SS $:$

|'sy,:,"Ny, ,,..
#N

I E N AE
Apud IoANNEM FELIC. BIELCKIVM
-

M D C C XXVIII.

-----

|-|--

|-1

|-.*

*----

|-
|--|

* .

|-|

|-----

|-|--|

-|

|-*

-|-|
-

|-|

|-----*

|-

* * * **
----

|---

*|

|-|

|-

----

--

------|-

|-|

|-|-|

||
--

|-|-

|-----!
|-|-|-

-!|

|-*_|

|-
|-

|-|-|-----

----|-*|

|-|-|-|
|-|--|-- -|

|-|

|-

|------

----|

|-|-|

|-|-----|

||-|-|----

|-|-|-|-----

.**

|-

|-

|-

*|-|-|

|-^~-----

----|-|

|-|

|-|-*|

|-|--

----

|-|

|-|-+

r.|-|--

----|-|

--

-|-|

|-|

----|
|--------|

{-----

|-|-----|

----

|-|

*||----|-

|-|-----

|--

|-

|-----|-|

----

* * *

sERENISSIMO PRINCIPI
AC DOMINO

D.N.

F. R. I D E R IC O

GV ILI ELM O
IR E G N I

B O R VS S I AE

H E R EDI

M A R CHIONI B RAN D E N BVRG I C O,

MAGDEBVR GI, CLIVIAE, IVLIA CI, MONTIV M
STETTINI, NORV , SSV BIORIVM
ET VAN DA LORVM, VT ET IN SILESIA, CROSNAE
D V C I, BVRG GRAVIO NORIMBERG ENSI, PRIN

CIP I

HAL BERSTA DII , MINDAE ET C A M I NI

CO MITI HOHENZOLLERAE, MARCAE ET

RAVENSBERG AE, DYNASTAE IN RAVEN
STEIN, LAVENBVRG ET BVTAV

DoMINO MEO CLEMENTISSIMO .

-.

FELicrATE v.
*"
-

SERENISSIME PRINCEPS

DOMINECLEMENTISSIME

-:

" .

is

. .

)AMZ%Ntiquitatum Romanarum
y%XV%/, Syntagma, ex ipf prifco
\ &% rum monumentorum fri
*

\# ptorumque colle&tione e
s rutum, TIBI, SERENIS.
|

SIME

DEDICATIO:

SIME PRINCEPS, tanquam maio

rum lucubrationum primitias fupplex of
fero. . Ingentes enim excelfi animi TVI
virtutes cum mente deuenerer deuota,

idque quod inter Principes tenes, fafti

gium, tacita: admirer animi reuerentia;
ad eminens illud SPLENDORIS TVI

folium accedere, & exiguum hoc, quid

quid eft laboris, cultu perquam obfequio
foad pedestuosdeponereaufus fui. "TV
quidem es, SERENISSIME PRIN
CEPS, qui tanto amore compleSteris
litterarum ftudia; tanta clementia vteris
erga harum cultores, vt firmum & com

mne prfidium abs TE fibi omnes pol

liceantur. TE iamdudum, qu inter re
liquas corucat, REGIA ita FRIDE
RICIANA colit MVSAGETEM: ub

TVA tutela agunt artes: ipf TE ve

Merantur Muf : TVIS aupiciis pro
deunt in publicum litterati, qui maxi
. ... .
):( 3
1llaS
-

tc
mas itas TVAS praedicant virtutes,
*

gratiffima canunt laudum TVARVM. .

prconia. Commendet , antiquitas
Romana Cfares fuos, Drufum atque
Germanicum: laudibus exornet iuuen

tutis principes,Caium & Lucium.TE.

certe'optimium IVVENTVTIS PRIN
CIPEM admiratur orbis: fpem patri
& communis imperii fufpicit Germania:
P R O P A GI NEM REGNI colit
Boruffia, veneranturque omnes prouin* .
ci. Felicem TE, SEREN ISSIME
PRINCEPS, iudicio Principum, feli*

&etijTE virtutibusTVIS. PerTEigituril

luftrior erit Boruffa: per TE ornabuntur

prouinci REGII PATERNAE MA:

ESTATIS SOLII: ipfa communis pa
tria, Germaniacunta,perTE.fluari%

inconcuffa Tripudiant TE DVCTORE

Mu: promouentur TVIS aupicisar:
tes, & fientiarum liberalifimae difcipli.
* -

i.

I3 ;

19 D .

nae: [tudia efHorefcunt, & mirumquan

tum confummiantur. Nunquam ergo
deerunt infignes heroicarum virtutum
TVARVM prcones, qui adprecabun
tur qu Principe digna, qui perpetu
mandent memori, qu in TE prcelf.
Quod fi & me in magno hoc TE fb.
miffe fufpicientium & venerantium po
pulo, pro TVA illa clementia, quam mi
rifice celebrant omnes, non quidem meo
merito, ed olo gratiae Tuae amplexu
admiferis, me quod mihi votorum eft an
tiquiimum, adecutum ee exitimabo.

TV autem, SERENISSIME PRIN

CEPS, cum Tibi omnium falus vnice

cordifit,fic proTVAfaluteoptimus quis

que nuncupabit voTA, DE CENNALIA,
TRICENNALIA, PERPETVA.

Preces
pro

Dedicatio.

pro Principis falute fndet Boruffia:

vota facient prouinciae: ipa upplicabit
Germania. Qui amat patriam ita agit,
DE V S TE fruet, addatque votis
omnium perpetuitatem. , IENAE III Kl.
MAII, MD cc VI. . . .
.
*-

sERENITATI TvAE
*
-

* *

*-

**

- -

A.
-

* *
-

".

--

- -

-.

"

dcuotitimusfbictimusque

Burcard GotthelffStruue.

PRAEFATIO.

L.

B.

Es Imidium/eculi fre elapum

e#, cum beatum parens, quem po# fa
ta veneror, primam 6ntagmati /uo iu
rprudemti mamum admoueret, &
-

>Zt* blico deimexamini im catbedra idem ex

-

poneret. Creuit inde bie labor in iuti

volumimformam, atque

adplau/am imter eruditos repert.

mom mimimum, Jp/e imter moui/eculi primordia, ntagma

prodo antiquitatum Romamarum, ex ip/a antiquitate eonge

fum. Abumaat emim orbi hodiermus tot elaborat iur
" materi , que ad naufeam vsque circumferuntur. Tot ex
tant iur 6/femata 6 prudentie , tot iur commentarii *

legum obffamtium reflutiomey: Cowfiliorum & deci/iomum

qua habemus, mumeras imiri vix pote 7. Immo tot extamf
elaborate defingularibus iuris materi differtatiomer, vt in

ommi iure mibil moui, quod pertraari posfit, reliquum .

Et 6 for/an ex fript recentioribu titulus ftngulare quid
prferat, mouitas im titulo latet, qui mutatur ape, non res.

In hac ita librorum abumdamti mole, cum pro ingemii ratio

me aliqua e/ent elaboranda, materiam mihi propofui, que
ad ip/os iur teatu pleniuw emodamdos plurimum comducit.
):(

):(

Jp/s

P RAEFATI O.

Ip/ia /ificet amtiquitatum, Romamarum caerimomia, publico

tradere comffitui,

`Particulatim quidem a

malt iam per

`tra&ata /mt ea, im iuum ordimem tamem & ema abf

/utius momdum comge/?a. * Sapius emim de hoc defe&u com

que/i fere viri vmdiquaque celeberrimi, qui non /olum vt

fppleretur iffe, babuere in vot, /d & ipfi operi manum
admouerumt.

Te/?amtur id cpti labores Pauli Mamutii,

Iu/?i Lipfii & e/aperiori /culo, Georgii Hieromymi Ve/bui;

ed im j% comtibus respertitit. .92g autem prodiere /6.
femata Joamm Romi, Hemrici Kippingii, & Petri Io/epbi
Camtelii, vt minora

taceam,

meces/as mag commendat

quam vtilitas:, cum mulla alia effemt, quibus imbrere pos

/int antiquitatum c//idi.
Ingemium ergo, quod ad imaa

gandas amtiquorum res fere matum, fecutu, tamti labor

9pua adgreffa fui, mom tam proprio mi/ua ingemio, quam di
> uima gratia auxiliatrice.
Intituto ad id va tali, vt
um quatuor partibus Romamorum ab/oluamtur antiquit

tes, ip/am laborem im totidem partes diuiderem, cum vma,

ferie omnia propomere mimium effet. Primum ergo ffntagma,
quod R r Trs exponit sacrosofu de diis & /hcris
Romanor'////? agit,mumc exbibeo, quodequentur/ao or
dimereliqua. Alterum quidem exbibebit //atum Romamorum
ciuilem, tertium militarem, & quartam comamicum, Pri...

.
*

}~

p RAE FATIO,

mum boc prater deorum bioriam & attributa, /acrorum

: crimomiaa,recer, ota , iuramenta, auguria 65 que

b& adfimia ; dierum diuerfitatem,fe/?a, templa ,/acrificia,f

cerdotia & qucumque ad res /acras faciunt, explicata con

tinet. In ingulis de ordine debito non ollicitu olum fai,
ed & quod mibi quam maxime cur fuit, vt mullum ritum
fine probata/riptoris prj/i au&oritate relimquerem, adla

boraui : quod quamti labor fuerit, ommes diiudicemt.

Vbi vero riptores deficiumt, im/pplementum artis momu

memta, mummos, lapides pri/cos aliaque vocaui.

Himc &

cum aliqua ex figur mag pateamt quam verb, addidi a

liquot nummorum eypos, aliosque ex atu defamtos ad

illurandum. maxime deorum babitum, motaaque inignia
eorum. Debitum quidem mitorem mom praeferumt a, con

domamdum tamen aliquid e?pro ratiome loci, qui &'pingem

di & /ca/pemdi perit deffituitur. Ne autem & recemtiores

criptores, qui rem aliquam ingulari tra#atupleniu expo

ferumt, effent ignoti, addidi quoque amtiquitatum biblio
tbecam : generalem quidem ommi operiArami/am, //ecia
lem autem de ngulis materi vnicuigue capiti prfixam .
Ita vt /riptorum edita cum breui vbique iudicio exbiberem,
Xitur Grcorum fcror, qui alia, cum Romamorum carimo

ni/pia confundantur; in quo & aberrarunt nonnun

);():( 2
... I

 R AEFATIO,

- -

quam recemtiores quidam,& ex amtiquioribu Seruiu . Do

matum, aliique Grammatici veteres, plane eparaui, cum ad

folos Romamos /pe&et traatio mea. Et licet Romani im ri

tibu / multa bau/erimt a Graec, beme tamem ab imuicem

/amt /eparamdi, mam/ere emim /ai cuique gemti proprii. In

bjoria deorum quidem, quamtum ad explicamdos mummos,

gemmauue/ola Romama mom/uffciumt, baut diffteor, mibi/o

mimu & im hoc Romama tamtum /ecutum, cum, f Deu con
ce/erit, eodem ordine eademque methodo, Gracorum etiam
amtiquitates pertraare amimu /t. Immo eodem diuimo
fauore antiquitates eque price ecclee Chritian, gyptia
caa, Lamgobardicas, Germanica, & gentium barbararum

im publicum prodere comffitui, Tu interim B. L, fruere la

bore notro, 6 conatibus faue,.

s
:

- - -- - -

PARS GENERALis
scRIPTORIBs,
or
DE
4N TI.@V1T4TIB ys RO MA'ORAM
I N VNI VERS VM EG ER E.

S.

I,

3Ntiquitates Romanas qui no(Iecupiunt,

illud in primis agunt, vt fibi de fontibus, e
\} quibus hauriend ill fint, profpiciant, o
JZ$&$ per riuos ex fontibus ifti deduos felicio

res hac in parte progreffus poffint fieri. Hi autem con

fiftunt vel in monumentis arte fatis, vel in monumentis

ingenii. Ifta cum nec in vnum locum coata, fed per

integrum fere terrarum orbem difperf, immo noftriin
terris inuentu fint rariffima , extra tra&ationis nor

metas conftitut funt5 ideoque de his tantum iam fermo

CT1t,

A-

S. 2. Mo

2.

. .
--

- -

I
-

- -

. II. - '
-

Monumenta autem ingeniiea dicimus , qu anti

' ,

quitatumRoinanarum friptores nobis tradiderunt ; ho-

, ,,

rum vero inftitutm cum diuerfum fit, aliis vel ipfas in *

genere illuftraatibus, aliis autem fpeciales quosdam ri
us, vel alias ad iitiquitates pertinntes partes fibi pro

* ponentibus, certum vt-in iisdem recenfendis (eruemus

f
'?

' ordinem, neceffe, erit; hoc inituto, vt primio loco dica-.

-

ii. af
it

mus deiis, qui antiquitates Rmanas vel in compendiis,

vel maiori fyftemate illuftrarunt, deinde de iis, qui in o- 3
peribus fuis& aduerfariis ad illutrandasantiquitates has.

$e faciunt, fubfequentur ifti, qui maiorum, vti vocan

tur, difciplinarum partes ex hisce iHuftrarunt, quibus

dein fubnetemus eos, qui lapides, monumenta&infcri

ptiones veterum vel in genere, vel particularium regio

num collegerunt , ad eaque fuere commentati. Qui
certas tantum ex antiquitate Romana partes fcriptis ex

plicarnt , fuis quosque capitibus in fequenti prfi

gemus.
'
, ,
..
. . III.
Bibliothecam antiquitatum Romanarum olim im
nobis dedit PHILI PPvs LA BB Ev s, S. I. in mantiffa amti
quariae /wpe/el, qu eius Bibliothec Bibliothecarum

adnexa eft, primum Parifi r 6* 1.* edita, p9ft curis fe

cundis autior Rotbomagi 1672. ?. tandem Lipffe r 692. 4
cura Adami Rechenbergi, qu vero folarn receffionem
'fcriptorum continet, nec tamen & hanc completam, nec
fatis elimatam. Plurium & clariorum fcriptorum, qui
ad res & antiquitates Romanas commentati funt vitas,
cripta & de iis aliorum iudicia, indutria non conte

mnenda congeffit M ART 1 N vs HANKI vs libris duobus

-

de

ANTIQv 1TArvM GENERAL 1s,

ae Romanarum rerum /riptoribuu, Lip/e 1 669. 4, editis,

licet multa adhuc fuperfint, quibus vtile alias hoc opus

fuppleri posfit. Eorum autem, qui antiquitates hasce Sytemaa
tum Scrie
in compendiaredegerunt, fane paucifunt. Inter Anglos ptorer,
eminet THOMAE GoDvvrNI Romane hiforie anthologia
libris quatuor defcripta , qu primum prodiit Oxomie
z 673, poft autior atque corretior , 623, tandem 1 67 ;

4. Angliceeft confcripta,&cumlibris IV antiquitatum,

quos ab hac in diario diftinguit Henningus Witte , ea
dem, qua prcipuas antiquitatis Roman partes iufto or

dine perfequitur, atque vti omnia eius alia, laudanda eft,

dignavt in latinam transferatur linguam, In Belgicam
tamen tralata et per Danielem Peenium, maximam par

tem aucta, &fub titulo Romeyn/che Oudheden prodit

4m/?elodami , 694. 4. Nuper demum TH o M As BELvs

Anglus, edidit Romam reitutam f amtiquitatum Roma

marum compemdium, Amffelodami 17 o o. 12 editum, fed

parui momenti eft tratatio,vixprimas antiquitatum li

neas attingens. Inter Belgas primo loco venit ANTO
NII THTSII Roma ilutrata, fue antiquitarum Romanarum
breuiarium, Amstelodami i 657, 12, acceffit Lipius dema
giftratibus&Fabricii Roma; fed necThyfium adgnofcit
autorem, nec hc editio prima eft. Prodiit enim iam
antea fub titulo, Fac biorica compemdium ex Iui Lipfi
operibu /mmo udio comeimmatum per 4maffa/fum a Valle
42uiet, 4rgemtorati 12 dein emendatum aConftantio a
Monte Laboris, Patauii 162? tandem iterum Argemtora
ti 1629. 12 Io. THvIL I o fine dubio hc tratatio debe

tur, qui & in dedicatione nomen fuum fubfcribit, quam

&eidemadfcribunt Ioannes Rhodius (f) & Iacobus Phi
A 2
lip
(f) de triptiz ppoititik P. m. 7.

4
L
1ippus Thomafinus (t). Vtile quidem eft opufculum,
ac quemadmodum titulus etiam prfert, compendium
operum Lipfii, qu de antiquitatibus compofuit dicen
dum ; fed vti nec Lipfii opera, ita neque hoc omnes anti

quitatis partes abfoluit. Poft hunc PETRvs IosEPHvs

cANTE LIvs, S.I. partes hasce fufcepitin tractatu de repu

blica Romama, ue de re militari & ciuili Romamorum, qui

prodiit primo Parifi , 6 4. 12 dein Vltraiei , 6 .
12 * adietis ex Panuinii & Lipfii operibus figuris atque
tabulis, demum ibidem 1 69 6. In cuius priori parte maxi

me occupatus eft autor in recenfendis bellis atque pr

liis Romanorum, in pofteriori, qu ad magiftratus, or
dines, familias, facerdotia &ritus, tum publicos tum pri
vatos pertinent, incompendium redegit. Aft notis tan
tum inhret rebus, nec iisdem omnibus, qu vero non

adeo frequentia, praetermittit, magis tamen ab hiftoria

bellorum Romanorum, qu fuo ordine, per compendi
um recenfet, commendandus. In noftris oris primum,
ni fallor, excufum eft amtiquitatum Romamarum compeme
dium P H 1 L IPP I c ARoL I, quod ob ordinem maxime

placet, licet quam plurima in eodem omiffa, & ea, qu

tradit, attigerit potius, quam vtrite explicauerit, prodiit
Pramcofurti 1643. r? dein 4ltemburgi, cura Micbael& Cbri
ffiami Lmdouici 1643. 4. In editione Francofurtenfi accef
fit prter Andream Dominicum Floccum, Pomponium
'Ltum & Henricum Bebelium de magiftratibus Roma
norum,etiam epitome ex PETRI s AN CT 1 F l E v R 1 1 Mom

tpeliemfir rebus memorabilibu, Lugduni fuperiori fecu

lo impreffis, qua & ritus quidam breuiter explicantur.
r

IIENRicvs KI P P IN Givs confcripfit amtiquitatum Roma

794
() elogi virorum illurium p, m, ipy.

$.
ANT 1Qv1TAT vM GENERAL1s.
marum libros I/^ primum Brema 1664 dein , 679 tandem

Prolixior quidem priori

Frameckere , 644 excufos. 8.

eft autor,aft multaintermifcet aliena,& qu coniungen

da erant, fpe disiungit, multa quoque reliquitintata

FRIDE RIc1 H1LDEBRAND 1 antiquitates e Roino con

trat & pro fcholis fcript, parum ad antiquitat cogni
tionem conducunt, prodiere Iene 1 657, 4 Pleniores
funt & fyftema maius conftituunt I o ANN I s Ros IN 1 am

tiquitatum libri X, qui primum prodiere Bafileae 13 3. f

cui dein Thomas Dempfterus, Scotus autarium adiecit,
quod cum Rofino Gemeue 1654.4 LugduniBatauorum Co
loniaeq5aliquoties impreffum, tandem & in editione Co
lonienfi 1 6, 9 Moguntinenfi , 682. 4 & Amftelodamenfi
z 639. 4 Rofino quoque Andre Schotti eleta adiun
&ta fuere, qu gentes atque familias, tribus, ludos, fefta
que Romanorum breuiter tantum & quafi in tranfitu re

cenfent. Sed fyftema eft diffufi iudicii, absque ordine

confarcinatum, & qu adhuc continet vtilia, ex Gyral
do, Panuinio aliisque antiquitatum patribus, multoties
paucis tantum mutatis verbis, defcripta funt,

Dem

pterus in autario potas frequenter excutit, eos ape

etiam emendat, non raro tamen friuole, aliqua vero ex
eodem in vfum deduci poterunt.
. IV

Maiori adparatu , qu ad res ciuiles, militares &

rituales Romanorum pertinent, explicare adgreffus eft
I o AN. BAPTI s TA CASAL 1 vs in tratatu, qui infcribi
tur ae vrb ac Romami imperii o/im //emdore, Romae , 6y o
f. edito, in quo plerasque rituum Romanorum partes

exhibet, fed ifi iisdem, criptoribus qui ad iftas de qui

bus

BIBL I O T H E C A

bus agit, antiquitatum partes commentati funt, Lipfio

inprimis, quam fpiffime vfus fuit, retentis ipfis eorum

verbis, femper vero eorundem adlegatis. Cuius & ex
tat Tripartitum Opw de veteribuu Aegyptiorum, Romamo
rum & Cbriiamorum ritibus, Roma 1644. 4 & Framcofur
ti 1631, in que fere eadem ratione vfus fuit. Eiusdem
conterraneus FRANCISCVS ROBORTELLvs ingens opus de

vita & viu populi Romami compofuit, quo omnem hanc

remimplere conftituit, fed tantum primi tomi , quem
in libros XV diftinxit, argumenta quantum ad genera
lia &pecialia prodierunt Bonomie 1 y y 9. f & cum iisdem
mouem dputatiome* de Romamorum prouimci, iudici, fe

giomibu, magiratibus, famili&, imperatorum cogmomimi

4ur, militum prmi& & parm, bomorum gradibus, qu fe
orfim antea prodierant Patauii 1557. nunc & partim in
Gruiano opere extant, partim eas cum mifcellaneis Ita
!i eruditis edidit Gaudentius Robertus,

Hic autem ex

Thuani (f) iudicio, variis fcriptis maiorem de fe opinio

nem excitauit, quam impleuit. Sigonio quoque fe op

pofuit, atque contra eum, praeteralia fcripta, qu in Gru
teri theauro critico, tomo fecundo continentur, epheme

rides quoque Patauimas compofuit , in quibus contro

uerfs antiquitates explicat, prodierunt Patauii 1y62. 4,
Noftri feculi eft IosEPH I L AvRE N T I 1, Lucenfis Po/y

mathia, ue varie antiqua eruditioni, libri ex. Prima edi

tio prodiit Kimcemtia 1 63 1. 4. altera autior, fpe & cor

retior Lugdumi 1 66 6. f. Loci communes fnt, qui va

ria continent fine ordine dispofita , pleraque tamen
qu ad ritus & antiquitates Romanorum pertinent, qu

hinc inde ex recentioribus maxime congeffit, fpe

t
1Cl1

(t) 4d 4mmum 1f67. lib, XXXIX. p. m. fi,

- ast 1ovttarvgi 6 tien atis.

iudicio. Au&oris tamefi cnfilium laudat Morhofius(f).

Apud Galls extat c aEs a R i s E Gos sE Dv b ovl Ar elegantiorum litterarum Profefforis Thefuru amtiquita
um Romanaumte Treor des antiquies Romanerpatrio
ermone confriptus & editus Pariff* i y r. f.* quod o*
pus vaftum eft, eruditum tamen, quodque defetum iu*
ti ytematis antiquarii hatenus upplere potuiet, li }
cet & non raro aliorum hac in parte errorem erret.

Haut ita pridem apud eosdem prodiit difiomarium am

tiquitatum Romamarum & Grcarum, quod in vfum Del
phini & Principum Burgundiac, Andium, Biturigum col
legit, digeffit & fermone Gallico reddidit PE T Rvs D A

N E T i v s, Luteti r69?. 4. :;. Continet illud defcriptio.

nem deorum, 'heroum & variarum rerum ad antiquita
tes Romanas Gra:casque pertinentium ex hiftoria & my

thologia veterum, fecundum alphabethi feriem. Loco

rum communium inftar eft, qui multas quidem res ex

plicant, omnem tamen antiquitatum complexum non ex

hauriunt, immo ad fcriptores, e quibus plenior cognitio
haurienda, parum remittunt. E Germanis eandem rem

egit vvoLFFGANGvs L ATZ 1 vs im duodecim de rep. Ro

mama libr Ffurti , y 9 f. editis, quibus non folum ma

gnitudinem & in exteras prouincias iura reipublicae Ro

man prolixe effert, fed quidquid fere rei Roman eft,

tum ciuilia, tum militaria, arma, naualia, magiftratus,
facerdotes-, facra , veftimenta, ritusque alios explicat.

Opus tamen eft maioris molis quam iudicii; deeft enim

& ordo & iudicium, atque in explicandis ntiquitatibus
illuftrandisque infcriptionibus, quam faepiffime labitur
autor. Propoferat fibi olim P AvLvs MANV IV s A-F
-

(f) Polyhift, lib, I c. XXI,

-

fic

BibL 1 o'rEc A ,
ficuti e Gefheri bibliotheca difcimus, antiquitates hasce
libris decem comprehendere, quorum fextum conftitue
rat librum de Legibus, Rom ab ipfo, dein fpius impref

fum, fed quatuor tantum eius, de ciuitate fcilicet, Senatu,

1egibus &comitiis vidimus, quae fatis de autoris peritia
in hoc ftudiorum genere teftantur. Eadem in animo ha
buit IvsTvs L 1 P si vs, qui Facem bioricam atque Ritua
\ lium libros in Lexici formam componere conftituerat,

vti illudteftatur Aubertus Mirus (f), qui & materiam

bancce ab annis triginta paratam & Locorum commu
nium libris colletam fuiffe teftatur, ob valetudinem,

autem & fatum prueniens non dispofitam & ordina

tam , qu omnino magnam antiquitatibus hisce lucem
adferre potuiffent, fed cum eo interiere. Similiter &
Gv 1 l I E LMvs c H ov L I vs, Gallus, in duodecim libris o

mnem rem antiquitatum Romanarum abfoluere promi

fit, quo fe etiam tratatu fuo de religione fpius refert,

modo hunc, modo illum citans librum. - Pleniorem au

tem de iis mentionem facit, (ff) vbi de nummis Iani

agit, atque ait : i//orum de/riptio /attus videbatur pa/m

im duodecim libr, quos de amtiquitatibu Romamorum com

fripfi. Et i//ud me hic liberabit a longiori huius iam fa.

cienda mentione, emans leorem breui temporeatisfaium
ri primorum hrrum meorum inhefiowe s. Generus

etiam eius in.bibliotheca fua mentionem facit, opus ta

men nondum vidimus. Simili modo & celebris ifte me

dicus Augutanus, GE oR G1 vs HIERoNTMvs vE LscH1

vs inter cripta fua edenda recenet antiquitate ideam,

quam omnibus numeris fe perfeturum dicit, ipfisque

veterum monumentis quam optime illuftraturum : aft
-

mul

(f) in vite de/griptione p. m, 19. (ff) p. m. 9. .

ANT 1Qv 1TATv Mr GENERAL 1s.

multa promifit viralias do&tiffimus, pleraque tamen ad

huc vel avxo@, vel nondum elaborata.. Operis iftius
etiam mentionem facit Lucas Schrckius in memoria ,
Velfchiana (t). . .
. . . . . . . . . . . 't, f: ;
*

5. v,

...

',

' Eos ita quivel cmpendia vel maiora fyftemata de

derunt, vidimus, nunc etiam fontes, e quibusifti fuahau

ferint, confiderabimus. * Illi vero fcriptores velantiqui

fintvel noui. Inter antiquos eminet titvs lvivs s.,.,.

Patauinus, cuius ex CXL libros XXXV tantum habemus ,,,';.
fuperftites,integrum tamen manufcriptum extare dicitur qui,
Conftantinopoli. Hic autem non hiftoriam folum re.
fert, in qua Polybium ftrenue fecutus,fd & res facrasat.

que profanas , magiftratus etiam fingulorum annorum,

, ita vt ad intelligendos Romanorum ritus'quam, pluri
mum conducat. Scfiptor alias terfus atque in concioni
bus difertus, in quo ftylum hiftoricum magis quam Pa
tauinitatem reperies : illud tamen in eo defideratur,

quod non vbique iufta annorm fupputatione vfs fe.

fit, quod irilim hotauit CarolusSigonius, cum Faftos
fuos ederet. Liuii quidem cauffam fufcepit Francifcus

Robortellus, in tratatu de conuenientia fupputationis

TLiuianae cum Marmoribus, cui tamen refpondetSigonius
ftis conftanter: vtrormque'fcripta contraria habentur ,
inTomo ecundo Theauri Critici Gruteriani e Editio-

nes Liuii optim fnt , qu ex emendatione Francifci

'Modii prodiit Framcofurti r 42 ? cura Iani Gruteri. f.

'

Trn notis variorum, cura Ioannis 'Friderici Gronouii

Aemffefodami 1664. * 1 II Vol.& cum notis IoannisDou-

v.

iatii in vfum Delphini Pari/t rZyi t?o, tt, 4 V t- -

(t) . 7 7,

mis

!
Io

. v- G s.

mis. ' Alter eft antiquitatum pater DioNts Ivs: H ALI

cARN AssENs 1s, qui Photio tete , antiquitatum Ro

manarum confcripfit libros XX, e quibus tamen vnde

xim priores tantum fuperfunt, editio optima eft Frideri*
ci Sylburgii, olim Francofurti y 6 edita, nunc recufa
Lip/ie 1691 f. licet prior fit emendatior, quibus origi
nem & potentiae progreffum Romanorum, variosque
eorum ritus fumma fide ac iufto temporis ordine com
**

... pletitur, qu a Liuio omiffa fupplet, reliqua vberius,de

-* *... "

ducit , atque fontes prcipuarum antiquitatum docet,

Bini: hi fcriptores pr cteris hic commendandi, in re

bus fcris praecipue & politicis , in quibus etiam nobis

vtramque paginam faciunt. Elegans tamen quoque eft
8 antiquitatibus hisce refertifiima P L 1 N 1 1 bif?aria mar

tural&,in qua & fedem & ortum plurium rituum & an

tiquitatum inuenies: optima editio eft, qu in vfum Del
phini prodiit cura Ioannis Harduini, Parifie , 6 y. 4
yel in eiusdem defetu, quae cum notis variorum, Lu
gduni Batauorum ex Hackiana edita 1 669. : * III Vol.

a. GE LL 1 1 moes 4ttic huc aliqua ex parte pertinent,

dum prter grammattica, varias etiam antiquitates illu:
ftrant : optima editio eft cum commentariis Antonii

Thyfii & Iacobi Oifelii Lugduni Batauorum 1606. ., Sic

ut & veteres Grammattici, vARRo de /imgwa latima,

s ExTvs. P om P E ivs F E s T vs de verborum Aegmificati

ome & I s 1 D oRvs in originum fibr& , quos cum aliis

coniun&im edidit Dionyfius Gothofredus Gemeue , yy.

i4. huc faciunt, quia dum verba enodant,

Variasqq

-que res defcribunt, Antiquiffimorum quorundam fri

ptorum, vi Po RT11 CA to Nis,

Q, FAB 11 P1cro

wis aliorumquc fragmcnta collegit olim Ioannes An

*

* *

lnluS.

*
s
R

B IB Lt OTECA t

I It

niusViterbienfis,Parifiis 151. f. qu dein eCommelinia

---, *,

no prodierunt fub titulo bioria antiqua ammo- ryg y. *

- *

qu quidem huc referenda , fed dum fragmenta{nt,

parum illuftrant, Annim etiam pleraque defuo finxiffe

t rw
*****
*: .
.*.*, *...*
-

inter eruditos fere conftat. Immo vel omnes hiftorici vel

plerique pot huc faciunt, quos tamen hic recenfere

omnino longum foret. Non tamen obliuioni funt man

dandi minores bioriaaeaguffa friptores, AE L ivsinquam

sP ART I A Nvs, Iv LIvs CAPIToLINvs, v vLcAT Ivs

GAL L1 c A Nvs, AE LIvs LAMP R1 Divs, T ReBEL.

1. 1 vs P oLL 1 o & FLAv Iv s vo P Is cvs, qui vitas Impp.

ab Adriano vsque ad Diocletianum debita cura& fide de

fcripfre. Ex iis enim optima rituum & magiftratuum,

qui fub Impp. conftituti, cognitio petitur. Editio pr
ftat, quae cum notis Ifaaci Cafauboni, Claudii Salmafii&
Hani Gruteri Lugdumi Batauorum impreffa r671. emenda
vior & locupletior priori, quam curauit Cornelius Schre

uelius Lugdumi Batauorum , 661. , notas enim conti

nt integras, easque egregias. . . Vnicum adhuc ex anti

quis Grcis nominare liceat f Lvt A RcHvM Chronen

fem, qui prter quaeftiones grcas, edidit quoque, que

fiomer Romamas , quas- feorfim edidit, grco-latinas
MARcvs zv E R 1vs Box HoR N 1vs, Lugdani Batauo
rum 1437.:4 libells quidem exiguus, fed qui certorum
rituum rationes atque origines non male docet. , ; Nec
inter minimas faciend Guilielmi Xylandri & eiusdem
Boxhornii in easdem animaduerfiones, huius etiam qu
ftiones Roman, huic editioni adnexae, in quibus varias
infcriptiones illuftrar conatur, lapfus tamen eius quos
dam, illuftre Belgii decus, Io, Georgius Graeuius in pro

legominis Tomi V cui ita quaetiones inerta, demon

trat

S. VI.

...

 I . . . . .

S. VI.

. .

. ;

Serioto

Inter nouiores , qui ex antiquis talia qu ad illu

rer ele?o
rum &f ftrandas antiquitates in genere faciunt, collegerunt, plu
res habemus, & inter hos quosdam eletorum fcripto
w.fx-14
,um l.a,. res ,- vt'i vstv M L 1 Ps 1 v M & eius difcipulum P H I
0%/4%
LI P PvM RvBE N1vM, vtrique ediderunt e/eorum /i.
bros, duor, quibus praeter multa fcriptorum veterum lo

ca reftituta, varios quoque antiquitatum ritus fparfim il

luftrant. Illius quidem, inter opera eius, qu ad Cri
ticam fpectant, Antnerpte a 6 o o. 4 &'alibi edita conti

nentur, huius impreffa funt Amtpverpia v6o. 4. Antea

iam 1 vLivs BARBARANvs promptuarium rerum ele

tarum praefertim in re Romana /erom 1564 & Pemeti

15 69 ediderat ; 4, quem tamen Thomas Dempfterus cri

ticum & compilatorem frigidum adpellat. Poft hosce

prodierunt c A s PARI s GEv ART 11 eleforum libri tres,
Luteti. 1 4 1 p. 4; doti & commendatione digni, atque
haut ita pridem ocTAv 1 1 FERRAR 1 1 eleiorum libri

duo, zquibus &acceffere epiole & im/eriptiomes, Patauii

-1679.4 qui praecipuam intereletorum fcriptores laudem

*merentur.,;IO ANN E s MI CHAEL, D i LH ER Rvs melior

Theologus quam Philologus,^ eleforum quoque libros

tres edidit Noribergae 1644. 12, quibus, vti titulus pr
*

fert, rituum tur fcrorum, tum fecularium farrago con

tihetur, fed parum illuftrant. Idem dicendum erit de

diffutatiomibus eiusdem academic, quibus etiam aliquas

antiquitatum Romanarum partes illuftrare adgreffus eft,

coniuntim iftae editae prftant Noriberga 1 6y 2. 4.. AL
-pvs M A NVT Iv s iunior ad variorum quaefita de anti
-quitatibus quibusdam breuiter quidem, aft dotiffime

-refpondct libris III de quafit per epiolam, qu conti

11CIl

.. .

ANT 10 v1t AT v M GENER A L1s.

13
nenturin tomo IV theauri Critici per Ianum Grute
rum colleti
1604. 3 qui & idem HADRI A

::

N 1 1 V N 11 amimadueronum /ibros, Kt continet, varias

antiquitatm partes egregie illuftrantes, &tomus fecun

us PETR i P i THoE i adutr/artorum //ciuorum libros
duor , qui ftis de celeberrimi huius viri in hac ftudio

rum parte peritia tetari poterunt, PET R1 sERVII,

medici Romani iuuentles ferie Roma 16ao, edita,
praeter alia, qu huc faciunt egregia, fingularia de Ro
manorum nominibus habent,

Laudandus etiam Gis- ,

b E RT vs cvp E Kys, qui in tribus ob/eruatiomum libr

tratefi 1 67 o, & editis &multa fcriptorum veterum
loca emendat, & varios;ritus eruit. ; Cui iungendus &
ANT o NI 1, BoRR EMANs1 1 partarum letomum liber,
qui aem/?elodami 1676. prodiit,&veteres quosdam ritus
non incomte eruit. Eiusdem unt vepere Gorinchemen
fer 4melodami editae i 0 7, y. quibus prter alia ex f

cris, de nominibus, die luftrico, ominibus & prodigiis

iisdemque procurandis, euocationibus deorum tutela
rium & aliis egregie differit. I, IoANNis N 1 co LA 1

..

vvE RN E Ri corpuculum, pbilologicum.Armfadti , 462. ia

editur , quasdam, quidemi attingit antiquitates, paucita

menetaftimandum"
-

: "" . -- !12:::: ) : ~i: ^, : : , ;

- , :, :, :, ES VII. . . . . ::::::. . . .

. In eruendis autem atque illuftrandis hisce antiqui- sariora.

tatibus, nullo certo feruato ordine, prolixiores fiunt alii, r//2duer.
inter quos primum locum merito damus ALEXANDRO fariorum

ab ANDRo, , qui fx confcripfit genialium die- maioret. ,

zag /ibras, quos,promptuarium antiquitatis veterisque
hiftoriae effe itVftius{f).', Non negandum quidem,
. ... ..

. . . ;;; ;

3 -

- -

(f) de biorici, latim lib. III, c, VIII, p. m. 4o9.

-

mul

'

I4

, ,

B1 Bt, I TH EC A' * * * * * -

multum eundem praeftitiffe in Romanorum antiquitati.

bus, nec tamen in omnibus eidem fides habenda, dum
vel ex fuo ingenio quaedam eum finxiffe, in aliis conie

&uris nimium dcdiffe , in quibusdam etiam fcriptores

non ftis probat autoritatis fectum fuiffe, ex opere
eiusdem accuratis penfitato conftabit. Ita vt cum.
commune refugium hucusque hic Alexander fuerit, quo
in Romanorum antiquitatibus recurrerent, multos vbi

que in harum illuftratione defetus licet deprehendere.

Multoties autem variis & locis &annis editum illud Ale

Xandri opus fuit, optima tamen efteditio, qu cum notis

Andrea. Tiraquelli, Dionyii Gothofredi, Chritophori
Coleri & Niclai Mercati prodiit ex Hackiana Lugduni
Batauorum 1673. . ' Inter quas maxime comrhendandae
Tiraquelli not, quae etiam ipfos fcriptores, ex quibus
fua haufit Alexander, faepe adnotant, Etiam quodam
modo huc pertinent c oE L1 1 RHoD1G1 N 1 ' leiomum

amtiquarum libri xxx Framcofurti , y op. f. ADRIAN 1

TvRNEB1 aduerfiria,Parif isso &vatifimum Aduer

@ ASAS BART! Pramcofurti 1 624

& 1 64? f editum LX conftans libris. Opera fanevi

rorum magnorum, qu in illuftrandis fcriptorum vete

rum locis fpe ritus quosdam, breuiimis tantum ver
bis illuftrant. Ita autem cum aduerfariishis atque fimi
!ibus comparatum,vt multa quidem illuftrent egregie,
* fed confufim tradunt omnia, finevllo ordine, immio bre

gius faepiffirne, quam fbieta requirit materia.'' Hisce

fi adiungamus commentatores Grammatticos , forfan

non aberrabimus. Inter quos eminersk xvivs in tom

mentario adr^irgilium primum remetii, 1492. f. edito,

potnitidiore charactere 1
ex
officinaAbrahami
Comme
"ini
... " * * *
.
*

..."

.---

- - -

ANT1 Qv 1 TATVM

GENERAL is:

15

fini Lagdumi Bat. 1446. 4 & qu cum eadem editione

fimul extant Aelii Donati nota non inelegantes.

Ser-

- -

uio aetate propior eft Lutatius, vel vti Barthio & aliis LA
c TA NT 1 vs PLA cID vs in commentarita ad Statium ,

quos ex Hygino,Seruio, paucisque aliis congeffiffe eum

ait Barthius

LAEV INI

T OR RENT 1H commentarii in

Horatium multifaria erudition funt referti, & ad illu

ftrandos quosdam ritus mirum quantum conducunt,

prodiere4m/*werpia 16o, 4. Ali ex ratione bibliothe Theaurus

cam Antiquitatuminftruit Thefauruw:amtiquitatum Roma.

Greaia

warum , qui infigni, IoANNis GE o RG 1 1 GRAEvi 1, .

celeberrimi viri, induftria prodiit, & colletionem con

tinet fcriptorum variorum & meliorum, qui ad fpecia

les quasdam antiquitatum partes commentati funt: o
pus fumtuofum, quidem ,,
prodire cpit

7raiei ad Rbenum , 49. f. % Dodecim autem tonhis

hocopus abfoluitur,fingulis fecundum certas fuas mate
rias dispofitis. ; Primus quippe tomus illos fcriptores

continet, qui de Romanorum qrigine, ciuitatis iure, co

mitiis &: fenatu agunt, vtpote Otauium Ferrarium de
origine Romanorum, Paullum Manutium de antiquoiu
re ciuium, comitiis & fenatu Romanorum, Carolum Si

gonium de antiquo iure ciuium Romanorum, imperio

iiRomano,&lege curiata, Nicolaum Grucchium de omi
-tiis Romanorum, cum fcriptis intereumi & SigoniumL

contrariis, Ioannem Sarium Zamociumeniqe dese

natu Romano. Alter qui de legibus, SCtis, iudiciis, L
tii & prouinciarum iure, coloniis etiam & prfe&uris,
nominibus item Romanorum fcripfere. * Sic Paullum

Manutium & Antonium Auguftinum de legibus Roma

nis, Carolum Sigonium de,antiquo iure Italiae, prouifi

2- :-

--

16

ciarum, itidiciis & nominibus Romanorum,

Sibrandum

Tetardum Siccamam de iudicio centumuirali, Franci.

fcum Hottomannum de magiftratibus, fenatu, fenatus,

conultis&formulis antiquis apud Romanos, NicolaiRi.

galtii,ifimaelis Bullialdi & Henici Valefii obferuationes

de pplis fundis, Onuphrium Panuinium de antiquis

Romanorum nominibus, Iofephum Caftalionem de an

tiquis fminarum&puerorum prnominibus. Tertius
*' & quarts
Romae a variis defcriptas
... .

"****, *

. 1i

. . . "

--

- - -

--

*** -

*,

continet,Guidoiiefiipancirollum, Sextum Ruffum, Pbli

um Vireth, Bartholomum Marlianum, Onuphrium
Panuinium, Georgium Fabricium, Alexandrum Dona
tum, Faminum Nardinum, & alios quosdam, qui fpecia

lia quadm vrbis Romae monumenta illutrant, prmi.

fis Fiancifci Robortelli vriis & IunioRabirio de hafta,.

Quintus comprehendit fcriptores eos, qui ad Ius ponti

ficim,fimulacra deorum & fcrorumi ritus faciunt. Cori
tinet quidem Iacobi Gutherii deveteri iure pontificio vr

isRmae libros quatuor, Ig.Andre*$efe pontifice,

&pontifictumximo exercitationes duas, Michaclis An
geliCaiyaria deorum fimulacra &figuras fcrorum,
uguftiniNiphi de auguriis librbs, flitjin Caefrem Bu
lgngeruni defortibus, auguriis&aupiciis,ominibus,pro
digiis, terr motu & fulniinibtis, Ioannis Baptift Belli
del iaftibus mpliguralis ditribam, Ioannem Pieri

um Valerianum de fulminum fignificationibus, Iutum

iipfim & Ezechielem Spanhemium deVeta,Hierony
mi Aleandri antiqu tabul marmoreae folis effigie or

natyplicationeri,Ioannem Baptiftani Hanfenium, Ste

phanuTrejierium & Erycium Puteanum deiureiuran
3o veterum libros, Plutarchi & Marci Zuerii Boxhornii
---

qu

*.

ANT1 Qv1T ATvM 6 en ERALHs.

17

Sextus continet fcriptores reve

ftiari, Lazarum Bayfium,Otauium Ferrarium,& Alber
tum Rubenium. Praeter hosce Ioannem Baptiftan Do
nium'devtraquepnula, Bartholum Bartholinum de p

quaeftiones Romanas,

nula, Aldum Manutium de toga, tunica atque tibis Romanorum & Theophilum Raynaudum de pileo, quibus
praemiffi Francifcus BerhardusFerrarius de veterum ad
clamationibus & plaufu, Petrus Berthaldus de ara, Bene

dictus Bacchinus de itris , Capar Sagittarius de ianuis

veterum. ' Septinun occupant fcriptores de gehtibus
atque familiis, Richardus Streinius, Antonis Auguftinus
& FuluiusVrfinus, Pancirolli notitia imperii vtriusque,&

Valerii Chimentelli marmor Pifnum de hofiore bifellii.

Otauum tem faftorum Calendarium fcriptores imi
plent, quos fo loco referemus,& prter hos IuliusCae
far Bulengerus de tributis ac ve&tigalibus populi Roma
ni, Vincentii Contareni de frumentaria Romanorum

largitione liber, Io. Schefferi Agrippa liberator, fiue dif

fertatio denouis tabulis, Barnabas Briffonius de ritu nu
ptiarum & iure connubiorum, Antonii Hottomahrii de
veteri rit nuptiarum obferuatio, Ioannes Meurfius &
Stanislaus Kobierzyckius de luxu Romanorum, Ioachi

mus Ioafines Maderus de coronis nuptiarum praefertim,

facris & prfanis. Nonus continet Oriuphrii Panuinii
deludis Circenfibus, triufnpho & ludis fecularibus libros,
Iulium Cfarem Bulengerum de Circo Romano, ludis

Circenfibus, venatione Circi, amphitheatris ac theatris,

Agefilaum Marifcottum de perfonis & Laruis, Marquar

di Freheri cecropitromachiam ex ardonyche exhibi

tam, Iufti Lipfii fermones Saturnales.

Decimus tomus

ad rem militarem Romanorum facit, in quo primus eft

*
-

Nico

LI .
*

Nicolaus Bergerius depublicis &militaribus imperiiRo

mani viis, poft quem Francifcus Patritius de re militari
veterum Romanorum, Ratbodus Hermannus Schelius in

Hygini Gromaticum, Fragmentum Salmafii de re milita

riRomanorum, Io. Henrici Boecleri de legione Romana

diatribe, Francifcus Robortellus de legionibus Romano

rum,commodis, praemiis, donisac poenis militum., Ery
cius Puteanus & Vincentius, Contarenus, de ftipendio
amilitari Romanorum, Michael Angelus Cauffeus de fi

gnis militaribus, Petrus Ramius de militia C. Iulii Caef

ris. Vndecimus prfert Ezechielis Spanhemii orbem
JRomanum, feu ad conftitutionem, de qua Vlpianus k. 17

4. de ftatu hominum agit, exercitationes duas, Faftos Ca

pitolinos, Idatianos & alios anonymi, Profperi item ,

3Chronica, cum aliis ad rem Confularem pertinentibus,

:Sertorium Vrfatum de notis Romanorum & fcriptores
prcipuos de monetis, ponderibus & menfuris; Ludo
uicum Sauotum, Marquardum Freherum , Robertum.
Cenalem, Lucam Paetum, Alexandrum Sardum, Prifcia*
num Cafarienfem, Rhemnium Fannium, Bedam, Volu
fium Maetianum & Balbum. Duodecimus varios cri

ptores continet: Vincentium Batium de calido, frigido&

temperato, Iulium Cfarem,Bulengerum de conuiuiis,

cnam liberam in paffione SS. Perpetu & Felicitatis,

Erycii Puteani reliquias conuiuii prifci, Andream Bacci
um de thermis veterum, Francicum Robortellum de

fudationis explicatione, Francifci Mari Turrigii notas

ad vetutifimam Vri Togati incriptionem, Martini Li

penii ftrenarum hiftoriam, Marcum Meibomium & Con:

tantinum Opelium de fabrica triremium, Ifaacum Vo

fium de triremium & Liburnicarum confruione,

Ullll

I9
AN r1QvIr ArvM c ENERAL1s.
,
bnm Philippum Thomafinum de donariis ac tabellis

votiuis, Io. Schefferum de antiquorum torquibus, Vin

centium Alarium de inuicia & facino veterum, Mich.

--

Angeli Cauffei figuras vaforum variorum & inftrumen

torum, Ot. Ferrarium de lucernis. Siniile quid antea

iamdum egerat de fcriptoribus Italicis GA v D E N r 1 vs

RoBERTvs, qui mifeeaamea italica eruditatomis IV colle
git & edidit Parme r69o. 1691, & 1692. 4 quibus Robor-*

telli, ConftantiriiLandi, IofephiCaftalinisomnia &Pau

liManutii, Onuprii Panuinii; Andreae Alciati quardam' '
comprehenf fit. * Alter tomus Seruii iuueniles feris,
Mariscottum de laruis, Liceti mifcellanea erudita, Ale
xandri Sardi de moribus & ritibus gentium libros tres,
Bonauentur Caftilioni,Mediolanenfis, Gallorum Inf

brium antiquas fedes, & Aeneae Vici de numismtibus.

antiquorum libros'II continet. Tertius tomus prter;
Manutium de legibus & Gyraldum de vario fepeliendi.
ritu, Venerium de oraculis& alia continet, quae ad fcri

ptores hiftori Roman & ordinem eandem legendi fa

deniqueManutiitratatum
Quartus
ciunt.
t u , f
non faciunt, exhibee de Comitiis
qu huc
Praeteralia,
' .. c :

VIII

, .

Harum qoqe antiquitatum vfm ad melius ex*$cripto.

plicanda ea, qu in maioribus, quas vocarit, difciplinis f , qui

occurrunt,6ftendunt scriptores aliquot infignes. Quan-*******

tum ad Theologiafn quiem, MArtynvs DE 6A, 1;

Corubenfis fcripfit fingularia locorum ac rerum friptu- illu

re /acr , ifi partes duis diftin&ta, quarum prior libros . '

VI, adietto libro VII de die natali acro & profano,
altera libres IV. continet , emeridatior editie prodiit
Lagdu
2.
-

2O

Lugduni 1667. quibus varia S fcriptur loca ex alia

rum gentium ritibus & profanis fcriptoribus explican
tur. leta autem funt fcra, qu difperfs continent

materias, non quidem fecundum ordinem librorum f

cri codicis dispofitas, quem defetum tamen index fup-,
plet, egregia alias, Idem exBritannis egit 1oANN s
povGHT E 1 vs Anglus, qui edidit amalea /cra, fiue
excurfu pbilologico* im varia S. Scriptura /oca primum

163 * edita , poft adiectis N o RT o N 1 KN A cH Bv L,

animaduerfomibus im AV. T. Aem/?elodami 1603. . Non;
minora praeftitit IoANNEs. PR 1 c AEvs in admotatio
nibus in varos mou teffamenti libros, accefereadnota

tiones in pfalmos, Lomdimi 1 66o. f. quibus non folum

textus,grcus explicatur , fed & eiusdem phrafeologia.

cum profanorum fcriptorum locutionibus amoene com

paratur. Non quidem ad fcra fidei myfteria haec fa

ciunt, ad melius tamen intelligendum fenfum littera
1em conducunt, ... Pricaeo autem qui ex latere tantum

huc pertinet, z AcH A RIAM B o GAN , addimus, cu

ius.Homerus hebraizamr continet comparationem Ho
meri cum fcriptoribus facris quoad normam loquendi,
prodiit Oxomii 164. Prodierunt poft hc epio/e Tbeo
logice 164 o. 12 fb teto nomine LIBERII D E s AN

* cto. A M o RE , quibus autor hiftoriam, opinionem.

& ritus fcros cum profanis conferre inftituit, fed non,
abfoluit, fola tantum ftyli collatione inftituta. Nemo,

* melius autem hanc rem perfecit quam ioANNE s oM-

P ART ivs, Genabenfis Gallus, cuius funt parallela fa

cra,&profama, ue mota im Gemem, 4mffelodami 1439, 4

editae, qibus non folas locutiones vti iam diti, fed &
exempla, facra, hiftorias, mores, ritusque ex fcriptis tum
facris

ANTIQyITATvM GENERA LIs.

11

fcris tum profanis quam dotiffime confert, Origi

nem huius conuenientiae exinde ducit auter in praef
tione, quod plurima ethnici hauferint e fcriptis Mofis,
qu in fuum dein vfum tranftulerint, idemque olim ad

gnouiffe patres ait : Reliquos IV Mofis ibros fe eo

dem modo illuftraffe adferit, quos tamen adhuc expe
&tamus. s AM v E L 1 s BocHART 1 fcripta quam im

fignia, omnibus contat. Geographia inprimis acra, Ca

domi 16y 1. f. primum, eiusdemque Hierozoicom Lowdimi
1603. f., impreffum, poft opera eius omnia, Phaleg, Ca
naan & Hierozoicon cum variis differtationibus antea

ineditis coniun&tim prodiere cura Ioannis Leusdenii &

Petri de Villamandy , Lugdami Batauorum 1 692. f.
qu non veterum folum cacozeliam, fed & quantum e

profanis fcriptoribus Scriptura fcra illuftrari poffit, e

gregie doceht. Eodem quoque, quo priores inftituto,
plantas etiam, mineralia atque gemmas, quorum in fa
tro codice fit mentio, illuftrare conftituerat, fed morte

praeucntus colletanea eius in amici, Stephani le Moy

ne manus incidere, qu adhuc exfpetat eruditus orbis.

Primani fallor,alis e fcriptis gentilium explicandi quas

dam feriptur facr pericopas fundamenta iecit Hva

Go GR ot ivs , Delphenfis, & quidem in prfatione

fua ad Stobaei florilegium Pariff , 623. 4 editum, vbi

occupatus eft, aliquot e morali difciplina & Theologia

partes ethnicorum cum Chritianis conferre.

Quan

tum vero ad noftras antiquittes in admotatiomibus fuis

ad Evangelia, am/?elodami 1 64 1. f. editis, & qu poft

hasce edita in retu Teamentum, varios veterum ritus

infpergit, Illud quoque olim feliciffime egit. DAN iE L

HEINsIvs, infarrarum exercitationam ad N. T. Abr

"

" xx.

818 trorHEeA -

xx. qui cum Ariftarcho eius fcro prodierunt Lugu

ni Batauorum 1639. f. qui & in hoc & in illis varia fcri

>

tur loca ex antiquitatibus gentilibus fumma laude &

induftria illuftrat, THE o D o R 1 1 AN s E N 1 1 AB AL
M E LovEN breuis quidem fed eruditus eft tratatus,
quem infcripfit 0p//ula, /ue amtiquitatum e /cr pro
famarum ecimem , cui adnexit conietanea, veterum
otarum fragmenta qudam & plagiariorum {yllabum,
prodiit Amelodami r 64 6. . Inter Italos habemus
A Lors 1 I N ov AR IN 1 e/efa fcra , quibus ex Perf
rum, Grcorum , Romanorum aliorumque populorum
ritibus nonnulla fcriptur doca illuftrantur , prodiere ,

Lugdumi 1 63 6. f atque inter eruditos non minimi

funt pretii. E noftris pariter id egi I o A NNEs coN
RAD vs D1ETERI cvs, in antiquitatum Biblicarum li

br tribus, fecundum ordinem librorum atque capitum

Sacr Scriptur dispofitis , quorum fpecimen primum

prodiit Marpurgi 1642, 4. Poft obitum eius dein ipfum

opus a Ioanne Iufto Piftorioeditum Gieff , 471. f. Si
milia & proponit IoANNE s HENRicvs vrs Nvs in
amale facr, Francofwrti 16 &. ?. editis & in fylua

Theologi fymbolic.

IX

-, *

E Iureconfltis non paucos quoque habemus, eos

re* deam- que fane fere omnes commendatione dignos. Inter

Aeripto-

*4ait4: Gallos plures funt,& quidem primo loco commendan

t"
" re
dusCiuili
BARNABAs
5risson
cuius/eleiarum
lu
lf
amtiquitatum
libro* vis,
quatuor
ex editione ex
quin
ta Heidelberga 1664, fata habemus. Immo pleraque

alia eius opera, qu Pari i 6 o 7. 4

fimul edita, ad il

Juftrandum Ius ciuile ex antiquitatibus faciunt, quae fuo

-

quo

Antiqvit AtvM s nm xal1s.

quoque loco inferemus, Inprimis vero egregium eius

opus eft de formul& & flemmibus populi Romami, libris
oto comprehenfm Pariff& , y 43. f. Frameofurti 1 y 9 a
& Megumti4 1649. 4 impreffum, quo gmnes tum in fa
cris tum ciuilibus, tum etiam militaribus occurrentes
formulas congeffit , addutis ipfis veterum teftimoniis
quam plurimis, ita vt manca plane absque eius ope tam

vtilis ad enodandos veterum ritus cognitio fuiffet.

Omni etiam deprdicatione digniffimus eft iAcoBv;s
cv 1 Acrvs, cuius elegantiorem litteraturam non{olum
omnia eius Opera, qu V voluminibus, additis & poft

humis, comprehenf collegit Carolus Annibal Fabrot<

tus Parifi 1654. f. tum vel maxime 05/?rmatiomum l
bri Xxi^ quos ad XL vsque perducere decreuerat, Co
lomie 1594 & fpius editi teftantur, dignivt omnium ma
nibus terantur. Eius difcipulus P ET Rvs F ABE R . ve

ftigia praeceptoris fui ftrenue legit , atque edidit nun

quam ftis commendatos Semerium libros tres, fuccef
fiue editos, Luteti, Lugduni & Coloni impreffos, o

ptima vero videtur Lugdunenfis 139 y. 4 quibus, maxi

me vero libro tertio, ad dutum quarundam legum, iri
amoeniffimum hunc antiquitatum campum digreditur,
& tum Ieges , tum ad illas pertinentes antiquitates e

fcriptoribus Romanis Grcisque pro merito illuftrat,

DE s ID E RI vs ' H E RALDvs hosce fequitur , qui in

qu4/?io?i&us fuis quotidian Parif adyo. f. editis , .ali

quas iuris partes de legitimatis maxime, expofitione in
fantum, nothis puriispue ex antiquitatibus hisce ex

plicat. Idem quoque egitin amimaduerfiemibus fuis ad

iuu4tticum & Romamum cum iisdem editis.

Opus vti

alia quoque Heraldi, maxime qu in patres quosdam

CQIll
*

14

--

B I B L I Grr H E c A

:.. "

commentatuseft,omni eruditione refertiimum. Huc

quoque pertinent Gv IL iE LM 1 ' FoRNER 1 1 feleio
mum libri duo, Hamouia ryo 7. editi & qu infignem
eruditiriem fapiuft * A G 1 B ri MENA G i amaemita.

tes iuria, Parif 464 &autiores : 6zz tandem Lip/:e

1 6? o. ? edit, qu tamen ad criticam potius fpe&tant.
Immo ipfas quoque Iuris Ciuilis leges eiusdemque pra
xin per antiquitates interpretariadgrei unt alii.

AN

t QN ivs quidem MoRNAcivs- edidit offeruatione*

ad xxir libros r & t^ Codic, Pariff& 1647. f quibus
leges ex fontibus fuis , primuis fcriptoribus fcilicet,
tum Romanis tum Graecis deducit, easque folidiffime,

explicat. Quin & tres pofteriores Codicis libri toti fere,

, qu ad antiquitates hasce, politiam imperii Romani &
magiftratus fub Imperatoribus conftitutos fpetant, do
cent , & absque harum cognitione folide intelligi at

que explicari non poffunt.

Ipfam quoque Iuris Ci

nilis praxin PETRvs AERoDIvs, quftor Ande

gauenfis, exemplis ex antiquitate dedutis, clariorem

reddre nititur in Pamde} rerum iudicatarum , quae.

primum Parifi 161r, dein iterata editione cura Philip

pi Andrea Oldenburgeri prodierunt, Geneve 1677 f &
fola veterum in variis cafibus fata praeiudicia continent.

Opus elegantiffimum, cui nil deficit, nifi quod autor

allegationes, e quibus fua hauferit, omiit. Subiungi
mus Iureconfultum noftrorum temporum confumma
tiffimum 1 A c o Bv M G HoFR EDvM , qui etiam

Corpus antiquitatum iuridicarum meditatus fuit, de

quo vero prter ideam operis nihil vidimus, vti Morho

fius (f) teftatur.

Sane huncce componendo eiusmodi

-

(t) Polybitor, p. m. 247.

ope

A NT I QvITATvM GEN ER A Lts.

25

peri dignumiudicaffemaut nullum, quippe raram eius

dem dotrinam &in elegantioribus litteris fummam pe

ritiam fatis fuperque teftanturaurei eiusdem Commemta.

rii im Codicem Tbeodofiamum, qui pfodiere Lugdumi 166. f.
Inter Belgas tum ob argumenti tum ob famae paritatem ,
primo loco nominare liceat illuftrem virum H v G o
NEM GR ot 1 vM , qui peculiares quasdam leges ex
vniuerfo Iure Iuftinianeo, Inftitutis, Pandetis, Codice

&editis,iufto ordine fecundum libros & ritulos dispofi

to, ex anriquitatibus ita illuftrat, vt verum exemplar ef
fe poffit, leges non nifi cognitis Romanorum antiquita
tibus vere poffe explicari. Titulus autem libri talis eft:
Florum pario ad Ius lutinianeum, prodiit prima & opti
ma editio Pariff 1642. 4 dein recufa .fm/?e/odami 164;.

rz.

Cui,ubiungimus 1AcoBI RAEVARDI

varis

rum, fiue de iura ambiguitatibus libros V, Framcofurti.

16oy. editos, qui ad antiquitates iuris fpius quoque
faciunt,

Dantur & inter Italos viri non minus hac in

parte clari.'i Primus inter eos laudari omnino meretur

Gv1Do : P AN CIRoL Lvs , qui Theaurum variarum

le&iomum vtriusque iuru confcripfit in IV libros diftin

&tum, quo intricatiffimas leges ex ipfoantiquitatum fon

te eruditiffime explicat, editus eft /emetita , 6 , /. f & Lu

gdum , 417. 4. Difcipuli eius 1. AvRENTI 1 P 1 G No

Rii Patauini, /ymbo/arum epiffolicarum ther, in quo non
nulla ex antiquitatum Iuris Ciuilis & hiftori penu de

promuntur & illuftrantur, Patauii prodiit 1 028. . Ex

Hifpanis vnicum nouimus F RAN c IscvM AB AMAT A,
qui fcripfit obfruatiome* lur Geneue 1 633.4, quibus

fepius quidem ad illuftrandas peculiares iuris materias,

*

quas proponit, in antiquitatum hunc campum

-*

el1t,

dit, plura tameni fub titulis promittit , quam praeftat,

farraginem prterea fcriptorum Hifpanorum rudi mo
le confarcinat. E noftris, non tamen eodem, quo prio
res, adparatu habemus, c HR I s T o PHORI . c O L E R r,

parergorum ad varior 7. & Codic locor, librum fingm/a

mrem, Altdorff, ex eajtiomecumda , 644, .v Non inutilis.

quidem liber, arrident tamen magis sc 1 P I O N IS GEN
T 1 L 1 s parergorum ad ar. libri, 1 / & Origimum /iber /im

gularis, Altdorf 1664. g.t. Vtrosque uperat indutria

c A s P A RI s M ANT z 1 1 , qui fcripfit fumdamenta vrb&
& orb, 4uguff e Vimdelicorum 1673. } quibus iuris publi
ci tum Romani tum Germanici fundamenta elegantif

fime docet.
-

stripte-

v ".

S. -

. .

l' of r

.. Nec defnt etiam, qui medic artis antiquitates

,'j,,;. nobis tradidere, qua de re Hal ante triennium dier

quitatum tatione publica egit rcH RI s T O P HoRvs c EL LA-,
7medica- RI v s , * prceptor olim, venerandus. * Inter veteres;

rum,

quidem fcriptores aliquos habemus, qui huc faciunt,;

inter quos P L I N IV s eminet, de quo fupra iam atum,
ad quem vaftiffimum opus, edidit cLAVD 1 vs sAL
MA s Ivs, fub titulo P/imiamae exercitatiomer im C. Hu/ii So-.

/imi Polybiora, primum Pari/ v2o dein adietis aliis,

7raie&7i 1630. f. edit, quibus quidquid fere adrem me-,

dicam exantiquitate illuftrandam pertinet, abfoluit, nec.

tamen in medicis folum fubfiftiti oravv, fed integrum

locorum fiiorum communium thefaurum hoc opere ,
exhaufiffe videtur. . Accefferunt vltim editioni eius

dem exercitationes de homonymis hyles iatric ante

hac inedit , quibus herbarum diuerfa nomina ex anti

quis deducit fcriptoribus , atque de manna & fccharo

/

ANT 1 Qv 1tATVM GENERAlIs.

27

commentarius. Coaui fint coRNE LIvs cElsvs &

scR I B o N 1 vs L A R G vs , illius quidem latinitatem ma
gis aeftimandam, quam medicinam ait, Heurnius, extat
editio Ioannis Antonii,van der Linden, Lugdumi Batauo.
rum 167. 12 , fed quae magis placet Theodori Ianfenii ab

Almelouen, Am(?elodami 1647. 12.

Im $cribomium autem

eruditiffimas edidit amimadueromes 1 o A s N s R H o

Divs , qu vna cum lexico Scriboniano prodierunt Pa.

tauii : 655. 4, quibus balnea, aliasque mgdicinae yete

rum partes e monumentis antiquis, quam elegantiffim
illuftrat. Celfi quoque editioiiem ipf meditatus eft,
qu tamen lucem non adfpexit. Siriiile qid olim quo

4ue fufceperat T H 9 M As , BARTH o L1N vs,a collatis

ad manufcriptorum plurium fidem impreffis Scribdiiii
exemplaribus, perfectas tamen iamiam in eundem no

tas, emendationes atque indicem, ferali flamma abfum

ta effe conqueritur (f). Non male quidem, licet non
eadem qua Rhodius induftria, R of ERT vs. Kev chg.
N1vs 3. Sereni Sammonici de medicina precepta /aluberrima illurauit, Am/?elodami 1662. 3. Inter nouiores

elegans eft, i A N N 1 s B Ev E R o vi c 1 1 idea medicime

peterum , Lugduni Batauorum , 637. &, qu quid circa

fingulas medicin partes apud veteres obtinuerit, e fcri

ptoribus antiquis deducit.

1oANNEs. NE ANDER

Bremenfis edidit mtagma, im quo medicim matalitia, /?

Eia, p/acita, propagatores & bioria comtimemtur, Brem

164. 4, iniquius tamen de hoc autoreiudicium eft Phi

lippi Labbei,,plagii &variorum errorum illum incufan

tis. y D o vicvs NoNN y sin distetico, fue de re ci

baria libr i/,4mtwerpie 1677, * cditis, quidquid ex an
,

2 . .. .

(f) de incendio Bibliotheca p, m.46,

-

t1qui
/

23.

tiquitatibus ad rem cibariam pertinet, collegit. Eodem

intituto 1 o ANN es BRvr ERINvs de re ciaria con
gefit libros xxir, quibus omnia ciborum genera Ro

inanarum aliarumque gentium rioribus vf olim proba

ta completitur, proftant Lugduni , y 6o. ' . * Hi P Po
c R A T I s magni Iuiuramdum recenfuit & dotiffimo

commentario illutrauit 1 o'A NNE s HENRIC vs ME I

- BOMivs, Lugduni Batauorum r643. 4,' quo medicorum

dignitatem, eorundemque officii partes, qu olim fue*

rint, elegantiffime compreheridit. Ad colletanea me
dicin antiquari pertinet ro A N N 1 s TA LENT ON 1 1
pariarum & recomditarum rerum thefuruu, in IV libros

diuifs, Framcofurti r6 o y. editus, quo multa ad medi

cim dignitatem fcienti fcriptorum focaiHuftrat. Idem.
git. c A s P AR A RE IE s in //o iucumdarum quaffio
2um campo, Bruxe/ , 46 r f & Framcofurti r67o. 4 im

preo, qui centum quationes medico-phyicas conti

net, quas vel exantiquitatibus, potiores tamen ex cauf
is naturalibus deducit. Non plane contemnendus
eft liber, licet trita multa continet,

fmmo &ad inte

rioris dotrinae , Chymi inquam hiftoriam, Roman

antiquitates aliqua ex parte conducunt.. Oftendit illud

oLAvs B o RR 1 c H 1 vs , vir & elegantioribus hisce

ftudiis, & Chymiae facris initiatus , fnfcriptis fis, qu
contra Conringium edidit. Primum eft de ortu & pro
greff Chymia, Hafni 1603. 4 alterum de Hermete Aegy
priorum, Hafai 1 674. 4 editum, quibus chymic artis *

'antiquitatem&veritatem non ab gyptiorum fofum f

cris, fed & ab ipfis Grcis atque Romanis elegantiffirhe
deducit. . rA coBvs T o L Liv s hunc fecutus, qui in
#ortuut fuis prter alia critica, hiftoriam Grcorum,
..

--

Phoe

ANT to vrAv NERALI s.

29.
Phoenicum & gyptiorum fabularem, qu &ipf inter
antiquitates Romanas fpius locum inuenit, ad Chymi
ca ducit, in multis quidem egregius eft, qudam vero,
qu comiparat, non ftis conueniunt, prodire autem,

fiaec fortita aem/u/odam 1637. y.

1 *----

-- ",

*-

- -

' ' i rp .

- 2. . .

, ' '.

" . . . . . .. . .

v.

*,

!-- 112 '

S, XI.

--

2, . . . .

Qid quo & photophistoprietic diiant

Scripteas,

quirates funequi illutrant: : Egregie id egit Drog ENEref ante

lA ERT rv s in libris X grc fcriptis de vita & mori* quicatums
Piofo

bu Phi/o/ophorum, editio eft optima, qu ex interpreta* phicarum"

tione Aldobrandini cum notis eiusdem & Cafauborti v
triusque Ifaaci & Merici, amplifimis denique gidii
Menagii commentariis, cura, Ioannis Pearfni prgdii
Lomdmi 1604. f. pofiterata editione cura Marci Mei
bomii, 4mfielodami , 692 4. Idem inftitutum perfec

tus eft. Ev NA p Ivs Sardianus, libro yno de mit philor

fopborum & sopbifiarum, qui grce & latine cur Hier.

ronymi Commelini prodiit y g 4, pot cum Verione

latiha Hadriani Iunii, Colonicae/obrogum, 1616. ,-Quod

fi huic quoque excellentiffimum-s-Ev R i BoETH 1 I

fcriptum ae con/olatiome pbilopbie, libris V conftans,

fetulerimus,forfan non aberrabimus, quod cum ope
ribus eius prodiit Bafile: 137 o. f, , & aliquoties quo
que feparatim impreffum , optima tamen eft edi
tio , * quam Ioannes. Bernartius recenfuit & com
mentario illuftrauit , prodiit, 4maverpia ex Planti

niana ido7. f, Nota enim, quashabet, funtegregia,

licet nec etiam contemnend, Ioannis Murmelii, &
Rudolphi Agricol not aliis, editionibus addi

t, Alios, quos adducere quidem poffemus, prter

3.

mitti

--

 toyv 1 18,

39

mittimus, dum ad bibliothecam philofophicam potius

fpetant. s ., .,-.: :. .

:) .. : ;

' .

. :s:XII.

::

...! --

1 Tandem cpnfideranda venient ea ingenii monu*,

re, In/eri. menta, quae ipfa, quae arte fata exhibent yel illuftrant,
ptionum hc enim cum oculis infpicere vel manibus tangere no
antiqua- bis datum non fit, de fcriptoribus, qui ea oculis noftris ex

" poferiit, qudafh dicenda erunt. Diuerfi autem funt

ifti , 1 alii enim vndique talia collegere, inter quos pri

` mus , quem nouims, forfn eft 1 A coBvs M azo

, c H I vs, Roman academi.bibliopola , qui epigram
mata fue inferiptiones antique vrbas congeit Rome urar,

f) Eundem fecutus : PETRvs AP 1 A Nvis, qui nobis

ddit infiriptioner/acro/anie vetuffar aam Romane tam

tum, a totius fere orb, adminiculante, BA rtholo

M AE o : AMAN ro y prodiere imgoffadti. 1334. f.: quas

tamen cum prioribus dubiae in plerisque fidei effe non

irrirherito vult Antonius Auguftinus. rae Nys. 14 c o

Prs Borssard Vs Antiquitatum Topographie Roma
m partes /ex edidit, e quibus duae priores quorundam

fcripta de vrbeRoma continent , reliquae vero partes,

lapides 3 ftatuas, mufiua aliasque antiquitates per Boif
fardum' colletas & per Theodorum de Bryeleganti
fime rioincifas reprfentant , prodiere Francofrei
zroz. f. Marr 1 N vs s M E rivs, Brugenis colle

grat infcriptiomesamtiquar, qu paim per Europam re

periuhtur, & cm Iufti Lipfii autario prodierunt Lgdu
mi rj??. f. : Ofnnium tamen curas atque operas fupe
rat ineriptionam Remanlarum corpus aboluti/imum, Io
fephi Scaligeri aufpiciis ab Hieronymo Commelino in

oatum, a 1 A N o GRvTERo vero abfolutum, prodiit in

.

&

C.

Com

--

- -

i ovav i GENERAtts

-a

Commeliniano foro, f. s fofephus enfrri ScafigerSmes

tii continuationem ffceperat, atque cxvnierfa Europa
colleta epigrammata ad Hieronymum Commelinum

transmiferat, vt eadern ex praefcripto dispofita publici iu

fis faceret, quo morte pruento, cura haec ad Gruterum*
delata eft, qui prter transmiff a Scligero multa, alia
tum ex editis fcriptis, tum ex fchedis adhuc ineditis con
geffit, maiori tamen quam priores fide , atque vtilii

mum hoc opus, celeberrimorum virorum ope adiutus,

iufto ordine digeft, & adie&is Iofphi ScaligeriXXV,

indicibus adornauit. ' Ad eundem fiippiendum facit,

TitoMAE REINEsir ntagma Ivfcriptionum Rome vefer
Lipfie , 6 z. /. editum, quodillas, quae ih Grutero omif.
f, infriptiones continet, adietis dotiffimiis crmen

tariis; quibus Gruterianam opus deftitutum; eoddtm.ali

as, quo illud ordme digeftum. p. iQugd fyntagma cum
neceffariis indicibus deftitueretur, illi tandem fequentii
anno prodierunt. Elaboratum quoque ab eodem, non-;
dum vero editum eponymologicum; quod pro meritor
laudant Ata Eruditorum, (*) dum expletam orhnibs
humeris, & partibus cognominum Romanoriim noti.

tiam fuppeditare poe dicunt. : Feliciffimum in illu

ftrandis infcriptionibus fuiffe Reinefium teftantur tum,

eius, variarum lefiomum libri tres , . qui prodiere, a/tezza

burgit 44o. 4, tum eius ad Caffarum Hofiwamaum:&

Cbr%ophorum Aaamum Repertum epifole, biofie 166 o. #

edit, & qu haut ita pridem prodiere ad Boffum do-;

ftrum fcript, fem 499. 12, licet ea, qu in prioribus.

huc faciunt, pleraque fyntagmati fuerint imferta. ' Pofb
hhc 1 A c o bv s s P o N ivs maxima in hisce prftitit,
. .

(f) ve/ April s "g

..

.. .

---.
*

edi.

1 L I

. . . A

edidit enim Mijfariamea erudite amtiqwitat&, in quibus

marmora, ftatuac, mufiua, toreumata, gemmae, numis
mata, Grutero, Vrino, Boisardo, Reinelio aliisque an-T
tiquorum monumentorum colletoribus ignota,& huc

usque inedita referuntur atque illuftrantur.: In decema

autem fetiones diftinta fuere, equibus prima Lugdami
1 67 9 prodiit, fecunda & tertia 1 643 , reliqu 1 64 5. f.

Elegantisfimum eft opus, multa enodans egregie. -Va

ria quoque infignia monumenta idem autor collegit &
illftrauit irihbro Gallico, cui titulus, Recberches curteu
/t damtiquit, qui prodiit Lugduni i1633. 4, & in alio;

quod eiusdem & G E o RG I 1. vvH E L E R 1, nobilis Angli

cura prodiit ub titulo, Voyage d Italie, de Dalmatie, de
Grece & da Lepant Amterdam 167o, 12, in guibus mula
taiiluftrat:fingularia... , Illuftris vir . M A KQy ARys
GvD E, Infcriptionum quoque opus collegerat, quod in- .

comparabile vocat Morhofius, (f) idque in publicum

proferri optat Meibomius (it). Incidit autem hoc
manufcriptum aliquot mille continens infcriptiones in

editas in manus Gruii, aquo auide haec exfpetat eru

ditus orbis.

1 oA N N rs

B 4 PT1:s TAE

F E R r TT z

mu/e lapidariae huc quoque faciunt, Peromae 1672. f. edi

tae, quae tamen multa continent fpuria.

quos memorauimus ,

Gv 1 l 1 E lMvs

Ex quo & aliis,

F LE ET vy o o D

Anglus, feletiores quasdam collegit, atque in quinqu

claffes digesfit, adietis breuibus commentariis, fub ti
tulo im/riptiomam amtiquarum 6/oge, Lomdimi 1 69 1. ,
Induftria viri laudanda quidem, nec tamen fine nuis

eft, vel in obtrufis quibusdam fuppofititiis, quas ex Fer

-

-r

..

(f) polyhift. lib. I. c. PII. in f.

(fi ) in addit. aa Vogleri introdu, p, m. 16,

i rctfgx
-

ANTIQv1T ATV M G ENERALI's.

33

retto potiffimum haufiffe ipfe in prfatione confitetur, .: &-,

tum quod &.alias non ftisiufte exprefferit. Indicibus
quoque deftituitur, adhaecce tamen admodum neceffa
riis, tum fcriptorum e quibus defumt, tum etiam nomi
num propriorum.

Adieti tamen breues commenta

rii, qui infcriptiones quasdam illuftrant. . Adiicimus ad

huc SER r o R11 v. Rs 4 ri marmora erudita cum ex

planationibus quorundam , quae vel in Grutero conti

nentur, vel pofthac reperta fere, prodiere italice Pa

tauii 1638. 4. qui liber multa continet non vbiuis ob
uia. Nuperrime demum vidimus r4 P HA E L Is Fa er erra, Caparis filii, inferiptionum antiquarum, que
im dibus paterm ad/eruamtur, explicatiomem & addita
memtum, Rom ex officima Domimici Amtomii Hercul, 1 692;

f, quae explicatio vti magna cum cura elaborata, ita ad

plaufum apud eruditos meruit non minimum.

S. XIII.

Sed & qu ad particulares tantum quasdam anti- Scripto

quitatum partes pertinent, infcriptiones illuftratas ha- re,, qui
bemus, Atbletica, quidem edidit & notis illuftrauit particula.
ocra v 1 vs FAL co w E rrys, Rome 1 663. 4. Eas res ques

autem, qu ad vota& donaria fpetant, eleganter ex- 4* f*

plicauit I Acob vs PHILIPP vs Thomasis vs , in ?"

Erudito traatu a donarii, ac tabe potiuu, Patauii ;'*:
edito idra. a. Sepulcralia monumenta illutrauit ...rarant.
s E PH P s M 4 L A T Es T 4 G 4 R v F f t vs in lucerna la

pidaria, qu titulos, monumenta, epitaphia, infcriptio

nes ac fepulcra tum gentilium , tum Chriftianorum in
~

via Flaminia & Arimini fcrutatur, prodiit Arimimi 1691. 4.

Statuas vero, gemmas & fculpturas, prterea, quae iam sarior,.

E=

memo- rew deia

B 1 B L 1 or H E c A

34

tu,gp*
memorati fcriptores operibus fuis interferuerunt, re
m &
& illuftrant alii. PRosPER ' M A N posivs

/culpturis. n hiftoria Romana (f) memorat

FLAMINI 1 v Ac

cAE feulptoris & ftatuarum artificis infignis, opus de am

tiquitatibu Roman , dubium tamen an editum fit.
L E o NARD I A F G vs TI N 1 gemme & culpture antique,
italice primum prodiere, dein aIacobo Gronouio inlati

' num verfae & addita enarratione breuiori edit Lugdu

mi Batauerum , 6 y. 4.

Eius & nouam editionem au

&tioremque Ioannem Petrum Bellorium Romae medi

tatum fuiffe tetantur Aa Eruditorunn (ff).

Manu

fcriptum adhuc opus L v D o v 1 c 1 c H ADR vc 1 Ar

terni, adducit Labbeus fub titulo, gemmarum antiqua.

rume apobragmata litterata retituta jutrata due
mi/ia, ex eius dayliotbeca cum ho/i & imaicibus, id

que apud Petrum Seguinum adfruari air, quod tamen.

lucem nondumvidit.

Addimus his adhuc T 4 b R 4 hae

M 1-G O R L 4E I dayliotecam , fuperiori fculo im

preffam , quam breuibus additis explicationibus Iaco

bus Gronoius denuo edidit Lugduni Batauorum i6oy. 4.

atque additamentis quibusdam adauxit clariffimus vir,

LAvRENT 1 vs BEGER vs , antiquitatis 'retaurator
eximius, Colomie Bramdemburgicae 1697, 4. Sane multum
celeberrimo huic viro tabul, gemm &
nummi veterum, quibus illuftrandis totum fe dicauit.

Notus enim eiusdem Tbefauru ex tbefauro Palatimo le.

ctus, qui gemmarum & numismatum in Cimeliarchio
Palatino olim adferuatorum figuras pariores, cum com
-

(f) p. m. &.
*

- -

men

(ft) men? Iunie idsr. p, m, 27;

*-

ANT I Qy TATvM GEN ER A L is.

nientario eruditiffimo exhibet, prodiit Heidelberga lgj.

f. Simile inftitutum fecutus eft in Thefuro Brandembur
gice feleo, dum gemmas &nummos rariores, qui in pla
ne regia gatza'cimeliarchii Brandenburgici adferan

tur, commentario illuftrat. Splendidum eft opus, cum

ipfius gatzae vere regiae fplendor talia requirat, prodiit
Colonie Brandenburgica 1696. f
-

* --

~~

S., XIV . . . . .
*

Particularium regionum antiquitates alii nobis de- scripto. .

derunt ; Hiffamiae quidem a D o L P H r s o c co publi- re, e am

cauit Heidelberge 15 o 6. f & L. A N D R E as R es e N-tiquitati

D r v s Lufitafius, in epiftola, de Traiami pomt& imfri- ** regie

ptiome
& intum
tratatu
de Ebora,
Colomia Pacem/,
alique
.4ge
par
Luftanie,
Hipanie
antiqutatibus,
extant
tomotum
fe- *

cundo rerum Hifpanicarum (f) atque feorfim * Colomi?

1 6 o o & , 613. . Ex parte quoqueHifpanicas antiqui
tates in dialogis uis vndecim illutrauit ANToN1vs
AvGvsT INvs , Tarraconenfis archiepifcopus , 4mt.
verpi 1617. f. Totius Gal/ie epigrammata fe tompo!

fuiffe ad eaque commentatum fe fcribit Gvf LIELMvs

cHov L ivs (ff) qu & fub edem autore adlegat

Gefherus, lucem tamen non viderunt publicam. YE
LI BIANvs Galli antiquarius dotiffimus, edidit mo
mumemta amtiqua gallice, Parifi 169 o. 4, quod fcriptum
plagulis tantum duabus & figuris aeneis quatuor conftat,

quod fpecimen effe voluit maioris operis a fe edendi,

quo montamenta non quidem Galliae natiua, in cimeliar

chium tamen regiumfumma cura & impenfis fegiis con

. .

(t) p.m. to.

..

'

(ff) de religione p.m. gr.

qui

 4
quifita, publici iuris facere eademque illuftrare confti

36

tuit.

Vtiliffimum certe opus hoc futurum fpecimen

editum probat, quod tamen quantum quidem nouimus,

nondum prodiit. Quarundam vero vrbium atque re
gionum in Gallia antiquitates plures illuftrarunt.

Et

quidem habemus 14 co 1 s P o N 1 1 imueffigatio

mem antiquitatum Lugdunenium iue Recherches d'anti
quits de Lyom , gallice confcriptam & Lugdumi 1 673. .
editam. Eodem fermone confcript Bituricem/ r regio
nis antiquitatet Romame a ca T H E Ri No to edita: 1633.
sic & dc aauiqu otracfe, /^aeuguffodumi momumemt egit

EM ND vs TH ou as Lugduni 1ro. . Qua: in vrbe

Cratiamopoli reperiuntur amtiquitater Roman, collegit
A LA RD rs 1 644, nec inelegantes funt. Antiquitater
ANemaufemfer 1 o4 N N s P o L D vs dedit Lugdumi 1 y 6o
f & poteum I oAN NE S I A co B vs GRAssERys Ba

fleenfis, de antiquitatibus Nemau/en/bus quaedam con

fcripfit, qu prodierunt Pari/ & 16o7. f. & Bafileae 1614. .

Diuimtonem/es amtiquitates & /?atuas ibidem repertas il

lutrauit 1 oa N N Es

Ric HARD vs Pariis f 5, .

Monumenta antiquitat Narbonenfia EL 14F v 1 N E T 1,

Piiauii & Burdigala rj 67 & 1372. . impreffae cum

figuris.

De Gal/ie Belgica amtiquitatibus egit PE T R rs

D 1 VAE v *, Louanienfis aemtverpiae 1 y 66. . & 1598.

ftatum eius inprimis , qui fub imperio fuit Romano,

commonftrans. Cultior & hisce veterum monumentis
horumque peritis eft Italia, & quantum quidem ad ipfas
Roman vrbis antiquitates attinet, de illis libro fecun

do, dum de ipf repblica Romana fermo erit, dicemus.

In vniuerf utern Italia disperfim qudam in itinere ,
fuo obferuauit GABRIEL s IM o N Florentinus, quas
.*, *

dein

ANT 1 Qv 1TA Tv M GENERAL 1s.

37
dein obfruationes gallice edidit Lugdumi yyz. 4. Ele
gantiffimum autem eft Romammm Mu/eum ue Tbe/guru,
erudite antiquitat M I cH A B L1 s 4 N G E L I c4 vs Er

d E L A c H a V s s , Romae , 69 1. f. editus atque in

quinque claffes diftintus : prima continet ftatuas lapi
deas, altera neas, tertia figna pontificalia & auguralia,

quarta lampades, quinta vafa & alia, qu CLXX tabulis

comprehena, & fingula commentariis dotifimis illu
ftrata. Secunda & tertia claffis tomo V operis Grae
uiani inferta eft, quarta vero & quinta tomo duodeci
mo.

A vi v s R v B Evs, 1tus Brixienfis , Italis

Roffus ditus, patria lingua edidit Memoria, Brixiem/er,

8rixia primum cditas 1 6 1 6. 4, quarum autem editio
nem nouam adornauit Fortunatus Vinaccefius, qui ad

iecit fpicilegium marmorum hatenus ineditorum, Bri

xi 1 693. 4. Momumemta amtiqua Veronem/a ror EL
ly s s a R 4 1 N 4 primum expofuit, /eromae ty4o, poft ci
uis eiusdem

o N v P HR IV s P AN v IN I vs libris oto

illuftrauit & iconibus ac variis infcriptionibus locuple

tauit Patauii 1647, f. Momumemta Patauima congeffit
atque explicauit s E R T o R 1 rs vrsa T vs , Patauii
162. f, qu explicatio multum ad gentium Romana
rum notitiam poteft conducere. CMarmora Pe/fimeas

quam plurimis infcriptionibus exteris, antea ineditis,

auxit & tam fuis , quam aliorum dotiffimorum viro
rum expofitionibus illuftrauit Carolus Cae/ar Malua//a,

Bomomi 169o. 4, in quo opere mult quoque antiqui

tatis partes & ritus egregie explicantur. Puteolamas &
vicinorum locorum italice dedit s c 1 P 1 o M 4 zz E L- 1 vs Napoli 159 1. st. Bellunen/s I oA w w Es P 1 E R 1 vs.

Valerianus, Memeti 1 62 o. . & Francofurti 1673. 4.

-

BERN

---

- -

38

per varp Is vs Tri Na G1 vs prb Vicentine ineri

ptioner reteres collegit 1577. 8 A RT H o L o M ae vs B v R

c H E L 4 T p s /ermones edidit epitapbiorum, /?meti iyg.

& memorabilium hitorie Taruffna promptuarium Taruii

1616, 4 & Peneti, agaz. 1 o A N N Es A N T on 1 vs c.4

s T 1 L 1 o w 1 vs amtiquitater edidit Mediolamem/er. Nea

politanam faam hitoriam 1 v L1 P s caesar c A p4
c 1 rs raris & curiofis infcriptionibus locupletauit Nea
poli , 6o7. 4.
In Siciliam pergimus, ibique videmus
G E o R G a 1 G y A L TE R 1 inferiptionum antiquarum 5
tabularum Sicili & Bruttiorum colle?iomem , cum eius

dem animaduerionibus, Me/ane editam 1624. 4.

In

Angliam fb initium feculi noftri, cura Arundellii Co

mitis tum ex Oriente, tum ex Latio monumenta qu

dam veterum graeca atque latina aduehebantur , quo

rum infcriptiones tunc iamdum edidit additis commen
tariis fuis 1 o A N N E s s E l D N ys, Lvmdimi 1 629, 4.

Perfetius tamen opus HvMP H RID I PRI D E Avx ,

quod infcripfit Marmora Oxomiemfia ex Arumae/iam, Sel

demiam, quae Seldenus academi legauit, alique com

flata, quae recenfit idem & perpetuo Commentario ex
plicauit, adietis Seldeni & Lydiati adnotationibus, hu
iusque Chronico Marmoreoantea inedito, Oxomii 1676 f. ,

Ops hoc & monumentorum raritate & explicationis

grauitate maxime illuftre, quod ad explicandas Graeco
rum hiftorias, earundemque chronologiam reftituen

dam plurimum facit. In Belgio habemus 1 04 N N 1s

ba Pri sr4E G R4 m m 4 r E amtiquitater i/u/?ri/mi
ducatus Brabamtiae, Amtwerpie r61o. 4 editas, & f R 4 N
c 1 sc 1 s rv E E r T 1 1 momumemta /epulcralia &* im/eri

ptiones ducatus Brabamtiae, Colomiae 1629. . 4mtiquitate*

Nouo

ANT1 Q VITATV M

G ENERALI s.

39

Mouiomagem/?* 1 o4 N N s s M T 1 vs pater primum

edidit, dein autiores in lucem dedit filius, Lugdumi Ba
fauorum 1674. 4 & cum Smetianum cimcliarchium pro

priuatis curis non male eet intructum, prter vete

rum rcliquias Nouiomagi repertas, ipfius quoque de
fcriptionem continent, cum explicatione letu non in

digna. - Germanianoftra incultae quidem his ftudiis, nec

tamen plane fterilis. Tulit quippe coNRADv M P Ev

T 1 N G E R v M, qui infcriptiones antiquas Auguftae Vin

delicorum & eius dioecefeos collegit Mogunti4; 1 y 2 o. f.
Maioritamen cura atque eruditione illuftris vir M 4 R
cys y EL SER ys , antiqua que Augue extant, mo
mumemta cum notis in tres partes diftributa edidit Peme

ti& 1594. f. qu dein cum eius operibus prodiere Nori

berge 1432. f Antiquitatum Colonie Agrippine (peci
men edidit

s E 84 s 1 4 N vs

B koEL M 4 ww, Colo

nie 16og.
Moguntinarum antiquitatum in vrbe at
que agro repertarum colleamea , nonnullas infcri

ptiones & imagines repraefntantia habemus , : qu

prodierunt t^fogumtiae zyzy. f. Circa Treuirenfium an
tiquitates occupatus fuit H R 1 s P H o R vs , B R o

v v E R vs in ammalibus Treuirenfus. ' Quod opus fingu

lare prftat antiquitatis, Germanicae tamen prfertim ,,
monumentum, olim quidem iam per Bernardum Gual

terum Co/omiae 1626 editum, fingulari autem fato fuppref

fm, nec publici iuris fatum vsque ad annnm 167o,
Leodii tribus quidem libris a Iacobo Mafenio adau
um, in lucem publicam fuit protratum. Eiusdem
Brovveri funt & antiquitates Fuldem/er, qu quatuor con

ftant libris,& prodiere dmt werpie z672. 4. Quibus fub

netimus rariffimum aeque & elegantiffimum opus F E R
DINAN

4o

B I B L T OT H E CA

*D1NAND1 FvR sTENBERG 11, Monafterienfis & Pa

derbornenfis epifcopi, dum momumemta Paderbormemfa *
ex hiftoria Romana,Francica & Saxonica eruit & dotif

fimis notis illuftrauit Paderborma 167o. & Am/?e/odami

1 67 2. 4. Quo in Mufarum hic Mecaenas fe non regendae
folum rei public, & qui demandatus erat, ftatui eccle
fiaftico, fed & promouendo litterarum ftudio natum,

exemplo docuit non contemnendo. Ipfe autorilluftris

pro eo, quo erat in eruditos amore, opus hoc fuum bi
bliothecis infignibus dicauit, de quo adhuc ex Bofiana,

cum Bofio mififfet dono, gloriatur bibliotheca noftra

publica. Sic &Regiomomtamas Boruffa,& has quidem 1y3
editas curae M 1 c HAE L 1s sc R 1 N 1 1 debemus, Lvc 1 1
cHR 1 sto P HoR 1 B o E t I c 1 autem , ciwitat& 4gri
gemtime amtiquitatum emarratiomer. Eodem inftituto
s T E P H AN vs z AMos Ivs edidit amalefa lapidum ve

tu/?orum & mommularum im Daciw amtiquitatwm, adietis

etiam commentariis, qui prodiere primum cum Wolf.
gangi Latzii commentariis de republica Romana, Fran

cofurti 1 yp. f. Sic &epigrammata qudam fiue infri

ptioms antiquas, quas per 1yricum iter collegit, edidit

R 1 A cvs AN c o N 1 T A N vs. Immo & ipfum LATzr

v M & sTEPHANvM t v R 1 NvM de lapidibu Dacic&

in Auftria aliquid emififfe ex fama ad fe perlata teftatur

` Zamofius in prfatione, quoru m tamen labores

-

parte, videre nondum contigit,

-

'

..
r

S.

$cripta
res, qui
particu.

' '

hac in

XV

Sed ne quid in hac ftudiorum parte prtermittere

videamur, de illis etiam, qui partiulari quaedam mo

humenta illuftrarunt, paucis agemus,
w

Primum inclaf.
hac

41.

A NT I Qv IT ATVM GENER A LIs.

clae facimus PETRvM c1AccoN1vM Toletanum, lari

aria 444
-

- - -

---

qui im celumme refrate, quam C. Duilio ob res aduerfus ZT.

Carthaginenfes in Sicilia feliciter geftas, S. P. Q. R. ,,,
pofuit, imriptiomem a fe conietura fuppletam, erudi- in-gra
tum confcripfit commentarium, prodiit Roma 1604 f. runt.

extat quoque in tomo quarto Thefauri Gruiani. Co

ghomen ei non idem gentilis, ALPHoNsv s c1 Acco
N 1 vs ex fmulacr& im columma Traiami, qu Romae eft,
vifis, vtriusque belli Dacici hiftoriarn defcripfit & edidit
Rome 1576. f. Cum autern contra, hanc Ciacconii ex
pofitionem qudam ab anonymo opponerentur, eius
' defenfionem fufcepit RAP H Ad L. FABRETTvs, Cafp.
f. Vrbinas , in fyntagmate, de columma Traiami , quod,
cum aliis quibusdam prodiit Romae 1633. f, quo multa,

quab vtrisque non ftis explicata emendauit, reliqua.

dilucidius explanat. Ab eodem Traiamo extru&i pomt

rudera in Dacia adhuc vifuntur, de cuius infcriptione ,

extat A M B R o s I 1 M o RAL I s Cordubenfis & L. AN

DREAE RE s E ND 1 1 epiftola, qu continetur Tomo II

hifpani illuftrat (f). Sic & columma 4mtomimiama a

PETRo , s A N CT o B A R To Lo ari incif, cum notis ex
tat excerptis ex declarationibus I o. P ET RI BE L Lo

RI 1. Sic & eorundem cura extant pi&ura amtique /?

pulcri Na/3miorum im via F/amimia delimeat & ari imcifa
a P E T r o s 4 N c T o B 4 R T o L o, exp/icatae vero & il

/uratae a 1 o4 N N p E T R o B L L o R 1 o , qu ex

Italico in latinam linguam per Ludolffum Neocorum

vera extant in Tomo XII Theauri Graeuiani,

Huc

quoque pertinet 4 1 E x 4 N D R 1 D E N 1 GR 1 s epj?o/*

ad

(t) , , ',

4%

B I B L IO T H E C &

ad Ioamnem B. ptiffam Cappemium de ve/u/i/me / piae?

, cuiudam incriptioni eraione, Bonomi e i 66 o. 4.

Non
infrequens enim erat Romanis fculptoribus, vel voces

fingulas, vel integras lineas, vel totas infcriptiones era

dere, & alia fuperinducere verba, cuius rei & in opere
Gruteriano veftigia non raro reperimus, quod tamen in

enodandis infcriptichibus difficultatein parit non mini

nnann.

r A L E R I y s c 11 1 y? E N T E L I. Prs

marmor Pi

$mum de hofiore fi quam optime illuftrauit, & de

fellarum differentiis apud Romanos erudito fermone e
git, prodiit Bomomie 1663. 4. & partem facit Tomi fepti
mi Thefuri Gruiani. Tomus quartus eiusdem The
furi aliqua etiam continet , qu huc faciunt, vtpote
o c Ta vi i FA L co N e R 1 1 de pyramide C, Cefii Epulonis

diffrtatiomem, eiusdemque ad Carolum Datum epiolam

de /atere ex aedificit veter ruderibus eruto, cum paries ad
imf?auramdum Pamtbei porticum dirueretur. In eodem
continetur 1 o 4 N w 1 s c H 1 F F L E r 1 r aqua virgo s

foms Roma celeberrimus &'prifa religiome /cer ex veteri

annulari gemma exhibitus, & do&tiffime illuftratus atque
I. y cAE H o L s r E N 1 1 im vezerempi?uram, mympbaeum
referentem commentariolus & de pila Staffilari dierta
s

tio. Dein amtique imfriptiom&, qua L. Scipiom Barbati

E expreffm e$? e/ogium, qu Rom reperta eft, exp/ama

tio.

Nomen quidem autoris non eft praefixum, illu

ftrauittamen eandem I A C o Bvs si RM o N D vs & edi

dit Pariff 1617. 4, cui dein quaedam, qu adeiusdem in

fcriptionis explanationem faciunt, addidit H 1 E R o N r
A1 Vs 4 L 4 N D E R Romae , 617. 4. Sequitur in dito
Tomo 1 o s E P H I c 4S7 4 L 1 o N 1 s explicatio ad im/eri

ptionem 4ugu/i, que iw ba e? obc/i/ei per Sixtum / am

*-

tepor*

sv irs.

43

reportam Flaminiamatuti, & P 6 T R 4 was 11 p 4x

& AE , de obc//?o commemtaritu, in quo deobelifcis inge
nere agit, & tandem doctiimus I os E P H I cAs TA
1 1 o N I s de co/umma triumpbali Imp. Antomimi -commem

-tariu ad Sixtum V fcriptus. Interalios marmor quod

dam antiquum , ante quinquennium Puteol repertum
italice illuftrauit 4 N T o N 1 V s B v L 1 F o N 1 vs, : Nea
pali 1694., 12. Inter Gallos prter Sirmondum, de quo

fupra diximus, rE Rr 1 N vs obelifum &3 fatuam Pene

ra Arelats imuentam ilufrauir, Arelatis rfo. 12.

Et cum

ante aliquot annos momtumeztam amtiquum im Guiemmem/?

, regioze repertum fuerit, CL A v D 1 vs NI c A s 1 vs, ab*

bas eiusdem expiicationem adgreffus eft & edidit Pa
ries y 6f 9, . . Inter Belgas huc referri meretur AL
E Er 7 1 R F B EN 11 de gemma Tiberiana & Augustea

diffrtatis dotiima, poft auoris mortem a Gruio

edita, cum duobus de re veftiaria libris, Antwerpie ry.
4 inde Tomo vndccimo Thefauri antiquitatum inferta,
&ecentior eft. G 1 s B E R c p & R r Harpocrates, cui
accefferunt momumemta eius amtiqtta antehac inedita,

Trajei 1 447. 4. & 1 694. 4 quod opufculum eft eru

ditifimum & omni antiquitatis cognitione reertii

mum. De eiusdem Harpocratis fimulacris egit quoque
1 AcoBvs GR o N ov I v s , in disquifitione, quam de
icumcula $megiama compofuit Lugduni Batauorum 1693.
-4. Tandem e Germanis fubnetimus AT HAN As11
k I RCHER I obelircum Pampbiliam , Rome t6yo. f. edi
-tum, quod fcriptum e{t egregium , abftrufm iitteratu.
ram hieroglyphicam, Aegyptiorum acra, eademaue cum
Grcis collata, litterarum originem & ipfas obelifci fi
:.

2.

F : z .

.. "

guras

44

I I .

guras , ex : ipfis veterum , monumentis , erudite expli

JCAJY

. XVI.

rCum autem in iftis infcriptionibus, vel fyllaba tan

\ tum, faepe etiam vnica tantum littera integram vocem
$ notet, alii in eo occupati fuere, vt ex collatione vete

, rum monumentorum tales notas explicarent, , Ex an

tiquioribus habemus v A LER 1 1 : P Ro B 1 , de, mot, Re
manorum interpretanda libeum, Notas iure a MA GNo
NE colle&tas & ; P E TRI DI A c o N 1 . de mot litterarum

: libellum, qui inter veteres Grammatticos extant a Dio

nyfio Gothofredo editos. . Probum quidem ex Mftis va
: rie emendauit ac notis illuftrauit Henricus Ernftius, $o
ra 1647. 4. , Superiori feculo e recentioribus A LDvs

, MANvT 1 vs iunior orthographie rationem e veterum

: fcriptis atque, monumentis colletam edidit. Vemeti
1 y 66, f, , cui dein alia addidit de veterum motarum ex

plamatiome, quibus genuina docet fundamenta legendo

rum marmorum & explicandarum infcri ptionum. . An
a te eum quoque T o RE L L vs . s ARA IN A Veronenfis ,

de imterpretatiome, litterarum amtiquarum , librum edi

ederat Kerone 1,4o. hvb Ertvs goltzivs in theau

ro rei amtiquaria, qui prodiit Amtwerpia 101?. f., easdema

: notas quantum d nummorum, explicationes faciunt,

Jexhiber. . IoANNE s , P RE TT E N 1 vs de mot atque f
, gl& amtiquorum librum edidit Citza 1609. 12, cui praemi

fit Iufti Lipfiiepiftolam XXVII centuriae I qu de no

tis agit, quam variis obferuationibus illuftrauit. , Omni

, um tamien curas fuperat s E R to R iv s v Rs Atvs, , cu

iius de mot Romamorum Commentarius omnium horum
inter

:
.

--

R o MAN o Rv M. GEN ER AL1s.

4?

;interpretationes continet , ita vt vix nota aliqua in eo

dem fuerit omiffa, omnia autem non ftis explanata ,

, cum alia aliam admittant interpretationem, prodiit Pa

tauii 1672. f. ; Huius mantiffam notarum in lapidibus

frequentius, occurrentium marmoribus fuis Oxonienfi

bus adnexit HvM PHRIDvs P RIDE vx , 0xonii
1 477. f. , Praeter editos autem Vrfatus in concinnando

Commentario fuo. vfs quoque, fuit aliis, adhuc inedi

tis, vtpote anonymo manufcripto Comitis Iacobi Zaba-

rell, alio Ioannis Rhodii, cui titulus Nota Iulii c. Aug,

, alio ofauii Ferrarii , vt exhisce fatis clare pateat, quan

ita induftria, in eodem vfus fuerit. B ARNABAs quo

, que bx1ssos1ys de formula : & THoMA s REIN
sivs sin epitolis, ad explicandas Incriptionum notas
, quam plurimum conducunt, de quibus tamen "
*
*
, iam fupra diximus. ' ' T

1 1, 1

pARS SPECIAL1S.
ID

Scriptoribus , qui ad Deorum Ro

-

vnamorum fabulae vel lj%oriam

faciumt,

5? D hiftoriam deorum Romanorum in

telligendam multi faciunt dum ex antiquis,

} dum nouis. Ex antiquis fine dubio primus

: eft H E s roD vs in tbeogomia , quam Ra

phael Volaterranus (t) in profam deduxit. In ean
dem vero luculentum dedit Commentarium LAMBER

a vs B A R AE vs , qui po eius mortem prodiit Am- .

felodami 163 #. #... obftetricante Cornelio Schreuelio,

cuius commentarii ftimatio eft maxima.

Prodiit alias

cum variis letionibus & notis marginalibus per Iac. Le

&tium, Aureli Allobrogum 1606. . & grce atque latine

cum Danielis Heinfii animaduerfionibus, Lugdumi Bata-.
tuorum 1 6 1;. ?. & cura Cornelii Schreuelii Brwm figae
1671. ?. Demum quoque ex editione accuratiffimi viri,

Io. Georgii Gruii, 4m/?elodami 166*. . qui & ad eam,

vti in Hefiodi reliqua, breues quidem, fed eruditiffimas
addidit notas, fub titulo lefonum Hefodearum. Ad He
icdi imitationem

BV R CARDV s

PTLADE s Brixia

nus, fuperioris tamen feculi fcriptor, quinque libros de

deorum gemealogi latine elegiaco carmine confcripfit,
qui in editione Bafileenfi amme zy47 ab Oporino excufa,
}Hefiodo adiuni, &in ea, quae Lip/ IJ91. . latine tantum
-

(f) Cowment.lxXxIII. p. w. ia24.

TO

47.

specialis. D E. D.1 Is.

prodiit,continentr. A Pro LLo Do RI Athenienfs Bi/io

tbecae Aeue de di libros tres tantum fuperftites habemus,
qui grce & latine prodiere Romae ryyy. 3. dein ex Comme
liniano, Benedicto Aegio interprete trop, & ex recenio

ne Tanaquilli Fabri, Salmurii 1661. .

Qu bibliotheca

prter genea}ogiam, fabulofam quoque de diis adducit

hiftoriam.

Plurcs de diis eruditus ifte Grammatticus

confcripferat libros, qui tamen temporis iniuria interci

dere.

Sextum enim v% fis& citat librum Harpocra

tion (f),

Librum decimum quarturn Macrobius, (ff)

vigefimum quoque ex Porphyrio citat Reincfius (fif).

Addimus & D I O D RV M s I C v L v M , cuius licet bi

bliotbeca biorica tota huc non fpetct, integer tamen

liber IV cum parte libri I & V huc, in fpecie faciunt,

e quibus minorum quorundam deorum genealogi,

cultus origo , & fabul non male petuntur.. Optima
eft editio, qu ex verfione Laurentii Rhodomanni cum
breuibus Henrici Stephani adnotationibus prodiit Ha
mouia 16o4. f. In quibusdam etiam PALAE PH AT vs de
imcredibilibus huc pertinet, quem in latintm fermonem

tranftulit, & notis illuftrauit Cornelius Tollius, amffe

Iodami r649, 12. poftea eundem edidit Martinus Brunne

rus, W?/a/ie 1643. , demum & cum dotrinis moralibus

edidit Paulus Pater, Iemae 1616. $, Exiguum tantum quod

fperftes habemus, cft fragmentum, licet ex eo dc au

toris propofito conftet, quod fabularum originem ex
hiftoriis, & fub iis latentem mythologicam veritatem

petendam effe doceat.

Nec minus inter deperditos

(t)

habe

(ff) Sarurm. I. c. XVII.

(fff) var. le, III, c. II, p, m. 327,

. . . .

.
-

11B LO TH CA

habemus, quos 'huc referamus. EvH E M ERvs qui

dem fcriptor antiquiffimus, hiftoriam de diis contexuit.

Frequens eiusdem apud fcriptores veteres fit mentio,:

nemo tamen de eo melius quam Latantius (f).

4nti

quus, ait, aufor ubemerus, qui fuit ex ciuitate Meff*a,

res geas tou, & ceterorum qui'dii putamtur, collegit, bi
fioriamque comtexuit ex titul&, & infriptionibus fcr,

qua in antiquiffm templ habebantur -- -- Hanc

ioriam & imterpretatua e$t Emmiua & /ecutu , qu v1
tima verba fine dubio haufit Latntius ex Cicerone'

(ft), vbi de Ennio, quod Euhemerum & interpretatus

&fecutus fuerit teftatur.

Fabulofus autem fcriptor ha

bebatur, i credimus Plutarcho de Iide&Oiride(ttt),

& hoc non folum , fed etiam 33sg), vti probat Voffius:

(ffff).

Ita & H 1 LlvM de ai librum compofuiffe

docet Macrobius.*

N 1 G 1 DI 1 & coRN E L II lA B E o

N 1 s libros de di idem citat (**). Et quidem Nigi

dium quoque faepius citat Arnobius (***).

Immo

plures adhuc adlegantur ab Arnobio , quos tamen o

mnes hic adducerc nimis longum foret. M AN 1 L 11
c HR E st 1 de deorum bymm libros in teftimonium vo
Scripto. cat Fulgentius,(****). Alii funt, qui deorum fabulas
res mye
thologi. exhibuere, quos MYTHoLo G os adpellant, illique vel

lati

(f) ihfiit. 2iu. lib. I. c. xi.

(ft) I. de Nat. D. c. XLII.
(ttt) . . I4a.

(ffif) de biflor, lat. lib. I. p.m.79.

(*) Saturm. I I I. t. 1I.
(**) Saturn. 1I1. c.IV.
{***) lib. 1 I I. p. m. 119. 12}. ia4.
(****) voce iniuges boues.
-

w
~

8P ETCI A LIS : D E : D II $,

49

fatini vel grci. ' Graecos quidem cum latinaverfiotie

coniun&i m edidit Thomas Gale Camtabrigie r6z/.y,
qua edit o le diuendita nouam Marcus Meibomius um

utibus Henrici;Wetfteinii parauit, editinemi fub titulo,

Opufcula mythologica, etbica &p%%a grce & latime, Am
felodami 1034. *. Editio eftnitida & emendatiffima, pri

orietiam auior. E quibus huc mxime faciunt P h pr

.w.r T vsi f., crw prws de matura deorumyqui deorum

-fabulas pbyfic explicare nititur;&is Altvs T 1 1 philo

fopkiid* di & mmdo liber, interprete Leone Allatio, a
quo Rom primuth editus 169*, Bat. 1639.
12, qui tamen de diis potius philofophatus quam fabula
<tus, myfticum {ltim, intelletufm fub fabulis latere in
inuens : b&R Act.* D 18;9fiue ut alii malunt H ERA

cL1T1 a/egorie in Homerices de ntentias, Con

-rado Gefhero interprete, aliquoties antehac edit, qui
bus Homerum allegorico de' diis: fermbne yfim fuiffe

probat. i. Reliqu horum opufculofumfiad phyfic vel

-moralia fpe&ant, ** Grci quideam fnt ifti, qui tamen ,

b cohuehiehtim religionis \Romanae &um Graeca huc

1maximepexitinert,** Adingimus etiam Lpcr a v 1 dialo
gr derw", eparatim cum choliis Georgii Syluani

editos Londim {634. 12. qui & inter opera eius extarit
grc, &iat, salwuf edita rv y.v& cum notis Theodo-,
riMarcilii, Gilberti Cognati&Io. Bourdelatii Parifs
rdig. f. * Vltima tandem & optim eft editio, qu ex :
verfione Ioahnis Benediti, cum integris notis Io.Bour
delotii, Iac. Palmerii, Tanaquilli Fabri, Aegidii Mena
gii, Francifci Guyeti; Io. GeorgiiGraeuii, IacobiiGronoi,

uii, LambertiBarli, IacobiTollii, e quibus plerquean

tea ineditae, accedentibus etiam ineditis{holiis ex bi
G
.
blio3
-

^3e

2:

B J B L to TH. E.C.A."

bliotheca Ifaaci Voffii, cura celeberrimi Gruii, 4wff*

, Modami 1647. . z. voluminibus prodiit, Terfus qui

, dem fcriptor eft Lucianus, fed ingeniofus nequam, qui
& deos&homines ridet, , L 1 BAN1v s quoqueSophifta.
fabule/w de di edidit bioria , qu cura Leonis Allatii
extantcum excerptis Grcorum, Romae 1641. 3. Alii
funt qui dicuntur Mytbograpbi latimi, qui Bafile* J7o.
f. ex recenfione Hieronymi Commclini editi 1 y9 p. . ^
inde cum cemmentariis, Thom Munckeri , 4mfelo
4fwi 1443. . a. 1'ol. Sunt ifti HirGINvs, qui antea

adcurante IearineScheffero prodieratdamburgi 1474. r.

Fa * 1rs PL a Nc 14D es F V L G a NT1 rs in mythologia
rum /ilim tribus, qui ambo ad explicandos poetas & ex
tricandas de diis.fabulas quamplurimum conducunt, &

'-a LBERicvs philofophus, cuius de deerum imagimibu

libellus, licetbreuiffimus fit, diuerfa tamen eorundem fi

mulacra, proutin monumentis depingifolita, egregie.

declarat, ' Fontes fnt ifti, e quibus fua hauferunt. 1 o

aNNEs BE c Accivs ia gemea/ogia deorum, quae pri

mum prodiit Regii 14fi. f. Poft cum adnotationibus Ia
cobi Micylli edita B4filee vga. f hine&in Italicum fer
monem vera per Ioephum Betui, Veneti 15 t 1 e,
& wae ra11s com Es in mytbologia primum /emeti&.
ay67.4, hinc Fracofrti 1641. , edita, quae ad explican
das fabulas non male facit, licet latinos poetas non tan
ra diligentia excufferit, quam graecos. Adie&a huie.
quoque GE o H re D 1 1 1 w oc R 1 1 mythologia mu/
mum, qu alias, cum, notis. Frid. Sylburgii & amouiae , 61 p.
4 prodiit. M. Antonii Tritonii mythologia Bononiae:
vo. 4. prodiit&rarior eft, quae varia eruit non incom

swipte- te. Haec ergo de fabulis, Inter ipfos autcm veteres.

quii

- s P E CIALIS DE DH is.

qui ad cultum deorum & religionem fpeant; habe-'** ***

fus fcriptores non contemnendos. * M. VARRo ille';,
Romanus multiformibus eminens difciplinis;,& in .
tuftatis indagatione rimator fecundum: Arnobium (t),

quo etiam ex Latantii elogio , , , nemo vnquam d9-.

tior, ne apud Graecos quidem, nedum apudLatinos vi
xit, libros quadraginta & vnum antiquitatam bumam4*
rum & aiuimarum confcripferat,iisdem omnem reman

tiquitatum abfoluens.

Quare & ob exquifitam tra

&tandi rationem hisce libris exhibitam ita Varronem.

compellat Cicero: (tt) tu atatem patria, tu defcript o

me* temporum, tu fcrorum iura, tu facerdotum, tu dome-

ficam, tu helican difiplinam, tu fedem regionam o to eorum , tu omnium diwimarum bumamarumque rerum mo

mina, genera, cauffas, offcia wperuifti.

Inter hoscevlti

mos tres deorum hiftoriae defignamerat, in primo deos

certos, in fecundo incertos in tertio cun&torum nouif-

* fimo, deos prcipuos atque fele&os exhibens, prout

haec nos docet Auguftinus (*) Sed dolendum eft, non

nifi leuia tantum fragmenta ex Auguftino aliisque col
leta nobis tantum fupereffe. Nemo autem inter hos
ce, qui extant, cultum atque religionem Romanorum

-melius perfecutus eft quam cicERo, tribus libris de

matura deorum, qui & feparatim extant cum notis Xyfti
Betuleii, Bafflee ryo & irr. 5, & Iac. Schalleri, Ar
gemtorati 1 64 r. 4. accuratiffima vero eft editio , quae

cum notis PetriLcfcaloperii prodiit Parif.146o. .

qui

G 2

(+) lib. V. p. m. tt.

(ff) Acad. Quaff. I. e. III.

(*) de ciuitate Dei lib. VI, c. III.

- B I BlroTHE C4 t

----

* . .
-

, quibus hber tertius, tefte Laantio (f), 'omhes fundi

fus religines euertit;ac delet, ait enim facilius fe poffe

dicere, quid non fit, quam quid fit, hoc eft, falf fe in
relligere, vera necire. Cui ubiungimus A. THE o
posri MARos11 opera, qu prodiere olim Brixie

r* o r & Parifi , y. 4. pofi cuin notis:Ioannis Ifaci ,

Pontani &To.Meurfii, Lngduni Bat. p7'& ada.3, de*
nuo cm eorundem notis cra Iac. Gronouii, Lngdami

Bat. 107o *, quibus, inprimis $aturnalim libris fetem,

dum omnes deos ad folem referre nititnr, varia de diui

nitatibus & facrorum ritibusvnoh, male illuftrat. Inter

Aatres, Venerandos ecclefiae patresyquidam dum gentilium, Ro

qui de di manorm maxime, religionem rident, multa huc faci
&omano

entia exponunt, MINvTivs FE l 1 x quidem obie&is

rum cri- non folum, qu ab ethnicis contra Chriftianorum fa

Pere.
cra fiebant, fefpondet, fed & Romanorum diuinitates
eleganti fermone ludit, in dialogo, quem infcripfit 0
&#auius, qui reftitutus primum a Francifco Balduino pr
diit Parifi , 6* o & Ffurti , 61 o. . inde cum eruditis
atque ex aliorum patrum collatione plerumque defum
tis notis Defiderii Heraldi, cum Tertulliani apologeti
co, Parifi , 6*3. 4. hinc cum obferuationibus Nicolai

Rigaltii, Pari i'4. 4. Integris autem hisce fuas de

in addidit Iacobus Ouzelius, qu omnium labores fupe
rant, in editione quam procurauit Lugduni Bat. a%z. 4,
cui etiam ob argumenti paritatem acceffit 1 prz 1 vs
F1 RM Pc vs M A TE RN vs de errore profanarum reli

giomum.

Nouitef demum Felicem, breuibus quidem

eruditis autem notis illuftrauit Chriftophorus Cellarius,

prceptor olim venerandus, cuius iucunda mihi fem

-

(i) I, c, XPI.

--

Per

&

s P scrA Lrs , DE DI 1s;

per eft memoria, Ha/e 1. #. Maiori adhuc verborum

pondere a r N o 8 1 v * 4 * R aduerfs gemter rip
/ibro* /eptem, qui brimum, recogniti & notis illuftrati

per Thomam Canterum, Pari/ 1639 editi. poft cum

animaduerionibus Deiderii Heraldi, Parii, i 6 o r. e

cum notis;Geuerhardi Elmenhorftii , Hamburgi i6io. 4,

cum paratitlisi i ummariis Leandri de Sto Martino &

notis Gothofredi Stevvechii.144. . Optima vero eft

editio, qu cum integris horum omnium commentariis
&caftigationibus ex recenfione viri celeberrimi, vti ti
tulus profert, prodiit, LygdumiBat. rr. 4, Virum hunc
celeberrimum fine dubio putamus. Claudium Salmafi

um, faepius enim amicis per epiftolas promiferat, fe in

Arnobium Commentarios daturum: editor autem hu

ius editionis Lugdunenfis , {e exemplar, natum fuiffe

profitetur manu viri celeberrimi emendatum, cuius eru
ditio & fama in his artibus, qu ab humanitate nomen

habent,veluti principatum teneat. Qualeelogiuma ne

mini melius quam noftro Salmafio competit. In ea
dcm vero procuranda occupatus, quoque fuit Antonius
Thyfius, Belgarum Iureconfultus. Prodierunt & fepa
ratim in eundem, * F L11 | G4Es4 RFs B v1 E N GERI
ecloga, quibus Arnobii fententias quasdam de Deo & a
nima explodit, & de diis gentium, Perfarum tamen ma
xime agit, prodiere Toloe 1412.4. multaque continent
-dotiffima. Arnobii difcipulus . I.A c T ANTIV s, pr

ceptorem fecutus, feptem edidit diuinarum inftitutio

num libros, quibus, chriftianae fidei veritatem probare
nititnr, ad quamvt eo faciliorem viam fibi aperiret, li

bris duobus prioribus falfam ethnicorum religionem de

fruit, eiusdemque futilitatem ipfisex Theologia genti

3
-

hium

$4.

. . 111

lium addu&isexemplis docet. Opera eiusdem prodie

re cura Antonii Thyfii , Lagdumi Bat. 162. 4 & Seruatii
Gallaei, Lugdumi Bat. 1660. , poft Camtabrigie 164 f. r.

optimavero eft editio, & quod emendata & notis illu

ftrata, quam procurauitThomasSparck, 0xamii 1644. &
& qu rariffima eft ex recognitione Iofphi Iffaei Rome
edita r6yo. f. Nouiffime demum V. C. Chriftophorus
Celiarius,cumfexmanu fcriptis aliis, qu prioribus edi
toribus nondum vifa fuerant, contulit, & cum eruditis
notis edidit Lipfie r6vf. 12. Breuiffimus eft crp ri ae

n vs de idolorum vamitate, quodidola dii non fint,quod

fcriptum habetur tomo II operum, & obferuationibus
Nicolai Rigaltii illuftratum cum Minutio Felice fepara
tim extat Lugdumi B, 1645. 12. Subiungimus hisce T Ex
rrLLiaent ad matiomes libror dwor, quos primus autori
fuo vindicauit in lucem produxit atque notis illuftrauit
Macobus Gothofredus, Gemeue 162y. 4 quibus, libro prae
fertim fecundo, vanitatem deorum gentihium oftendit,
horum diuinitatem deftruit, non nifiimmerentes ac f

dos in deorum numerum receptos deducit, inde multa

deorum minorum atque incertorum nomina, ex Varro

nis diuinarum libris adfert atque deridet.

Omnium

tamen hac in parte curas fuperant AvGvst IN vs &

svsEBivs. Ille quidem in aureo opere de Ciuitate

Dei, quod XXIV libris comprehenditur, & cum erudi
tis Io. Ludouici Viuis ac Leonardi Cocquari commen

tariis prodiit Frameofurti 1 661. 4 quo multa, qu ex

Varronis libris de gentilium diis hauferat,refutat atque
deftruit. Hic autem in prparatiome euangelica, quae
grce&latine cum notis Francifci Vigerii Pari 142?. f.

Prodiit, qua ProChriftiana rcligione aducrfus 8n

pnl

SPECIA L1s

* 55

DE -DIIs.

philofophos agit. , Internouiores abfolutiffimum eft o- Recennio.

pus L 1 L11 GREGoxil G tRALD 1 Itali, cuius /mt4- reu /ri

gmata xru de j*oria deorum inter opera eius ba/eapteres de

j;ro. f. olim edita,&nuperdemum cum commentariis**

Io. Faes atque animaduerfionibus Pauli Colomefii, &
indicibus illuftrata exhibuit Ioannes Lenfius Lugdami
Bat. 1696. f. Opus eft variae eruditionis, quo omnem
deorum hiftoriam,qui& Romanis & Grcis Afiaeque po
pulis culti fuere, eorundem quoque genealogiam fi
mulacra & cultum exhibet, licet non vbique debitum,

obferuet ordinem, in explicandis vero deorum cogno

minibus praecipuus et. Conterraneus Gyraldi v1N
ce w rr rs char ra rrys, imaginer deorum cum eo

mundem hiftoria defcripfit, qui liber Italice confcriptus,

& Wemeti primum amno. 1*7 1. editus, poft cum allego
riis Cefaris Malfatti & autario atque notis, Laurentii

Pignorii, Patauii a6a6, 4 & Vemeti 447. 4. Inde in

gallicam fuit translatus, atque latinam linguam ab An
tonio Verderio , & Lugduni , y1. 4 editus adietis:
LXXXVIII figuris neis, mutatis, quibusdam & dc fuo
additis. . Poftea fub titulo, Pamabeomantiquamam,Rotem.
burgi ad Tubarim 1633. prodiit, quae tamen editio ad
modum mendof eft, faepe etiam mutila. Emendatior
dein editio cura Pauli Hachenbergi prodiit Mogumtie
1647. 4. Optima tamen eft Lugdunenfis editio, & ty*
pis & figuris, neis, elegantiima, quae & fis qulibet.
locisinfert, quo in &reliquis praeftat, Ipf*autem tra
&tatus, letorem de diuerfis deorum fimulacris, prout:

velRomano,velGraeco morepingebantur;arboribus quo

que & vi&timis cuilibetdeo facratis, addita de fingulis

satione optime inftruit. Noftro feculo epitomes fuae

-

- *-

-. -. .

(erui

136

.2'' LITHECA 3

eruditionis qtiam parauit, primam partem effe voluit

FRA N c1 s c vs P o M E vs pantheon mythicum , eu fa

'bulofam deorum hiftoriam. Lagdumi primum 16 p. in

de Roma 1679 & Kemesi , 1643. 12 , editam, & nuper de

mum quinta vice Vltraiei 1697.12 impreffam., Ordo
quidem non difplicet, communia tamen funt, qu ad
fert, in fabulis plurimum hret,-& qu in cultu atque
officio deorum magis vtilia, prtermittit. ANGE Lvs

<quoque cavssE vs in prima claffe Romami mufei f

pra memorati, deorum-fimulacra, idola, aliasqueima
gines reas addita breui quidem (ed dot, explicatione
xhibet, Inter Gallos huc facit elegantiffimus liber
6v 1 L 1 E LM 1 c HovlI 1 de religiome Romamorum, quam
ex numismatibus antiquis illuftrat, qui primum Gallice
Lugdumi yy6, w 67 & iyr.*4v&' rjy7: folio, tandem /*
fali i672, Italice quoque prodiit Lugdumi 1569. 4. & Hi
fpanice Lugdumi yzy tandem quque latine 4mffeloda

mi 1636. 4. ' Qug in libro numifmata, qu fimulacra.

deorum prferunt, buxeis, & in nouiffima editione,
neis tabulis exhibentur, eaque breuiter illuftrantur, qu
fi non vbiuis fatis accurata, conatibus tamen fauehdum.

Idem quoque Choulius (f) librum fuum de matara deo

rum citat, qui tamen cum aliis ab eodem promiis ad
huc latet. Paucis abhinc annis Gallico fermone prod
iit LE o NA x D 1 *GAvLTRvc H II tra&atus de dit&

religione gentilium , qui breuis licet fit , nec integram

deorum hiftoriam abfoluens, ob perfpicuitatem tamei
fuam, qua non ipfosfolum deos, fed & honores iisdem

habitos exhibet, tanto adplaufu fuit exceptus, vt poft

quam fepties in Gallia typis exfcriptus in Anglicumquo
. . . . . . ... . . . . . . .
(t) . . .
-

... . . . . . . . .

8 PE CI A LI S

D E D I Is.

57

que fermonem tralatus Lomdimi 1671 & in latinum Leo

dii 1 674 prodierit, tandem quoque belgice verfus a
Francifco Halma prodiit apud eundem P?traie&i 1 69 o.

12. cui fimul editioni & gallicus textus & latina quoque
verfio adieta. Poftea anonymus quoque Gallus Deo
rum biforiam fue introductionem ad fabulam heroicamz ,
edidit Pari 1 693. 12. Per dialogos confcripta ea eft,
fed absque ordine, ita vt pro leuitantum fabularum co

gnitione foeminis magis, quibus & fcrata, quam erudi

tis fcriptafuiffe videatur. Adieta eft fabularum mytho
logia moralis, qu tamen ipfum fabularum intelletum
non fatis enodat, Inter Belgas quoque hanc materi
an pertratarunt aliqui. G E RARDvs quidem IoAN
NEs voss1 vs eruditum opus conferipit de Theolo.

gia gemtili fiue de origime ac progreff ido/o/atriae , cuius

prima vice quatuor tantum libri prodierunt aemeloda- .
mi 1641. 4, ..qui dein ab autore plurimum auti, adie

is aliis ex eiusdem autographo quinque libris poft

mortemiterum prodierunt Amtelodami r63, f & Fran
cofurti 167y. 4. Qu9d opus varia dotrina & polyma
thia in omni re gentili & Romana refertiffimum eft,

quippe non folum idololatri originem quatenus a ve

ro cultu aberrauerit, egregie docet , fed & fingulorum
deorum officia declarat. Spe autem diuinitates quas
dam, quarum facra in certa re conueniunt, pro iisdem

habet, qu tamen diuerf fuerunt,&, Romanis maxime,

femper feparatim cultae. - Praeter Theologiam quoque
gentilem vari eruditionis complexum continet. An
te huncce IVLIAN vs AVRE LIvs HAvRECH1 vs Le

fignienfis, de cognomimibus deorum gemtilium libros tres

confcripit Antwerpie 1541. Beflee 1543. & autiores Lo
-

Tanii

BIB LI O THE CA

vamii 1*69. . editos. Deorum Dearumque capita ex an

tiquis numismatibus collegit ABRAHAM vs oRT E
Livs, fed rudia adhuc pro more illorum temporumL,

quibus dein notas adiecit Philippus Gallus, amtwerpie

157g. 4. inde & Francifcus Svvertius 1602. 4, 4m/?elo

dami 14fo. & Bruxe/& 1643. 4, quibus plerorumque deo

rum hiftoriam eleganter defcribit.

Addimus & hisce

AN DREAE scHo TT1 eruditam de prifa religione 63

di gemtium traiatiomem, quam autarii loco, dialo
gum XII ee voluit ad Antonii Augutini antiquitates
Romanas, prodiit Amtwerpie 1617. f.

Inter Anglos emi

net E DvARDI Baronis HERBERT I DE CHE RBvRT

tra&tatus de religiome gemtilium , errorumque apud eos

cauis, Amtelodami 166;. e, qui naturali non olum co

gnitioni nimium quid tribuit, fed & tum in prcipuo

fummi ac veri Dei cultus genere gentiles cum chriftia

nis concordes fuiffe homines perfuadere nititur, vni

uerfae Theologiae Roman rationem exhibet, praecipuo
rum deorum cultum tradens.

Erroneas tamen eius

dem fententias circa naturalem Dei cultum , peculiari

differtatione a B. Mufaeo noftro conftat effe confutatas.

E Germanis GE or G 1 vs P i ct o R 1 vs Pamtapolim com

tra pbilofpborum opimiomes ediderat, quis verus Deus,

vnde gentilium dii, Baleae yy. , in qua apotheofin ,
Deorum tum Romanorum, tum exterarum gentium de

monftrat, qu dein etiam feparatim prodiit, eaque fa

bul de diis breuiter recenfentur atque perftringuntur.
Poft hunc E i LH 4 R D vs Lv 8 1 N vs facem poticam

fiue gemealogiam & res geas deorum gemtilium, virorum,

regum & Ca/arum Romamorum tabulis illuftratam Ro/?o

cbii y$, . edidit. h E N r 1 c 1 s chaE f 11 mytbolo

gi4s

SPECIA LI S D B DIIS,

59

gia, quae primum 163o, inde Stutgardie 1603, poft Stetti

mi 1649. 12 cura FridericiRedtelii prodiit, in vfum fcho
larum magis fcripta, quam vt folide inftruat. Cacoze
liam gentilium ex vero Dei cultu diertatione non in
eleganti demonftrauit Io. F A B R 1 c 1 vs, fub prfidio

Dilherri habita lema 1640. 4. Subiungimus B 4 L T # 4

sa R 1 s B E s E L 1 1 differtatiomes quatuor de theologia
gemtili ex amtiqu mummw& iurata, qu in academia

Wittebergenfi anno 16y habit, & licet non omnem

rem exhauriant, ad Theologiae tamen numismaticae no

titiam adprime vtiles effe poffunt.

Omnes hi funt, scripto
quantum norim, qui in genere ad deorum hiftoriam , re* , qui

faciunt: fuere tamen & alii, qui certas tantum diuini- 4* di

tates fcriptis illuftrarunt.

D di imdigetibu oratio- ff***'*

nem habuiffe CAT ONE M docet Feftus, voce fegue/ter."

cl AvD ivs quidem MENETRI vs cimeliarchii Bar- :"

barini, quod ab Vrbano VIII originem duxit, prfe- " '

&tus, occafione quatuor marmoreorum Dian Ephefiae

fignorum, quae Rom extant, qudam ad eadem at

que vniuerfum Diana cultum explicandum congele
rat, quae poft eiusdem fata Fridericus Vbaldinus edidit,

fub titulo symbolica Diane Ephefe fatua a Claudio Me

metreio expofita Romae 167. f. adietis fex tabulis neis,
ditas (tatuas, &varia numifmata exhibentibus, Io. PE

TRvs BE LL o R 1 vs hancce ftatuam fymbolicam de-

nuo edidit, & L vg AE HoLS TEN 1 1 epiftolam de ve

rubus Diane Epheffe, fuas quoque notas in numimata ,
tum Ephefiorum tum aliarum quoque gentium apibus
infignita adiecit, Roma 1634. f. Singula funt erudita,
Dianam fymbolum effe Natur, Grcorumque fuiffe Ifi
dem, eiusdem cultum atque yerua dotiffime explican
2

t|2.

8 IB L IOT H E CA.

"

tia. Notiffima funt initia Cereris, Graecis quam maxi

me decantata, nec tamen & a Romanis facris aliena, de
quibus egit 1 o A N N E s H E N R Icvs E G GEL 1 N G 1 vs,

Bremenfis Reipublicae Secretarius , fub titulo My/?eria

cerera Bactbi in vafculo ex vno onyche Sereni/ini G
Reuerend/mi. Principe Ferdinand Albert, puce Br.

fute & Lineburg, per spifiolamaa eundem euoluta, Breme

1442. 4. Et cum Ata Eruditorum Lipfienfium im (f) re
cenfendo hoc Eggelingii tratatu, in explicandis quibus

dam figuris ab eodem diffentirent, & vafculi figuras po

tius ad Cereris Eleufinia ducerent, edidit idem Cemf

ram cenure myteriorum Cereria & Bacchi 1644 4, quafa

tam a fe explicationem defendere conatur, & acerbum
nonnunquam agit cenforem, contra quam tamen vindi
cias dedit Io A CH 1 M vs F E LL E Rvs, antiquari rei
peritiffimus, pro relatione fua in atis fata defendenda
Lipfie 1633. 4. De Peffa & Peffalibu 6mtagma extat Iv
sT I L 1 P s I I , tum inter opera eius feparatim, etiam ,

4mtwerpia 1603. 4 excufum, nuper demum cum Gruii

tomo V editum, quod circa Veftam quidem non omnia

adimplet,Veftales vero virgines bene explicat.

Iunxit

eidem Gruius illuftriffimi viri, E 2 F c H i E L s s P 4 N

H E M 1 1 diatribam de Vea & Prytamibu, Graecorum, tunc

primum editam, qu quidquid de Veftae fimulacris, fym

bolis facris atque fignificatu mythico egregie dici pot
eft omnimodo exhaurit , atque fingula ex antiquiffimis.
monumentis & nummis illuftrat, ita vt ex hc, aliisque e

iusdem folidiffimis fcriptis dubium plane fit, an Spanhe

mii raram in hoc ftudiorum genere dotrinam, an in ge

:rendis publicis rebus prudentiam, magis admireris. Ad.

genium, eiusdemque facra facit c EN s R 1 N rs de die
(j) 44 annum tp, m, 144.

}
-

specialis De Drts. . . . .
&
matali, qui ex recenfione & cum notis Henrici Linden
brogii prodiit Hamburgi 1617. 4. Lugd. B. 1642. , & an

tea ex recenione Ludouici Carrionis Lugduni 50; 4.

Ex quo genii facra, & fefta Romanorumi natalitia quam
optime difcuntur. Prterea G E o R G 1 1 vv o N wae urer ,

di//rtationer de gent Iene r66; habita, geniorum deno

minationem, & naturam ex mente Platonicorum, deni
que etiam qua ratione diis ac hominibus adfignati fue

rint, non male illuftrant. Amtiqu tabu/ marmore /3.

l effgie mbo/que excultae exp/icatiomem dcdit H IRo
NTM vs ALE ANDER iunior, Pariis v17.4. Ex tabu
Iaautem, quam explicat, Pantheon quafi folem fcit, fub
eodem & Apollinem, & Bacchum & Herculem & Mercu
rium, & quemque deum alium latere putans. Dota ,

quidem inter hcce prfert, qu tamen non vbiuis tuto

licet fetari, cum pantheiRomanorum aliarumque genti
um quidem noti fint, illo tamen diuinitates non confun

duntur, fed manet vbique apudRomanos prfertim, cui

libet deo fuus cultus feparatus,de quo fuo loco pluribus.

De Matre Dem magma' 7 1 M o T H E r M non ignobilem

Theologorumvirum, quaedam tradidiffe teftatur Arno

bius f). Idem PRoc LVM LTc1v M & Millealax gi

egiffe teftatur Suidas, de vtroque autem opere nihil
ad nos peruenit. . Inter noftri temporis fcriptores ha
bemus La v R EN r 11 p 1 G N or 1 i de magme Dem ma
tris imiti tratatum , qui Part/ 1623. & 4m/e/odami

1609. 4 prodiit, in quo omnem matris Id cultum, ab

ftrufum iftum &figuratum ex monumentis antiquis Tor
naciNeruiorum repertis, eruit atque explicat. I Eidemi.

Pignorfo illuftrata quoque debemus Ifidis fcra, memfam.

enim fiue tabulam Jacam indubitat;antiquitatis, quam

(f) 46, Vp, m,izf

3.

' exPe

e rb L Hec A sPecr Af. Is pe DI I s.

ex Petri Bembi cardinalis mueo in uum cimeliarchium

tranftulerat Vincentius Mantu dux, exponitin tratatu,

quiinfcribitur Charaeres Aegyptii,//crorum, quibu4e

gyptiivtunture mulacrorum accurata delineatio e expli

zatio,& primum Wemeti 16oy. 4. poft & Framcefrtit6o?. 4 .

Vtrique editioni adietae figur ad ditam ta

prodiit.

bulam Ifiacam pertinentes. Singularia autem continet,

& plura hieroglypha enodat. Eandem tabulam quoque

explicare fucepit I o ANN Es FRID ER I cvs HE RvvAR
T vs AB HoHENBVRG in libro, cui titulus admiramda

ethmica Tbeologia myeria, Momacbi 1626. 4 edito, qui phy

fice eandem intelligi vult, atque de magnete fingulas fi
guras explicat, immo omnes de iis fabulas ad magnetem
effe referendas fibi perfuadet, aniufte, alii videant.

De

Domitiani mummo %aco dotam confcripfit epiftolam vL

Ricvs oB RE c HT vs, in qua de Ifidis fimulacris agit:
Impreffa eft argemtorati 1677. 4. De ffr in Ifidis fcris
yfitatis BENEDICT vs B A C C H IN vs Parm breuem

quidem, aft eruditam ediderat differtationem, fed cum

hc differtatio quinquaginta tantum exemplaribus excu
'fis, rariffima, eandem fafu Gaudentii Roberti Wltraie}i
1605. 4 recudi fecit Iacobus Tollius,& non minus dotas

addidit adnotationes, qu dein vna cum Bacchini differ

tatione Graeuiano operi innexae. Adiicimus hisce P l v
t ARcH I librum de I/ide & O/ride, qui inter opera eius
continetur, &varia eruditione eft refertus, in quo Ifiaco
rum facrorum fuperftitionem enodat atque declarat. De

c p P R 1 Harpocrate fupra iamdum diximus,ideo agmen

hic claudant 14 c s P o N 1 1 ignotorum atque obfeu
rorum deorum arae, Lugduni 1677, quibus obfcura quaedam
deorum nomina & epitheta eleganter enodantur &
-

erudite explicantur,

23L/B
--

...

. . . . . . . . . . . u-ji

: " . : "

--

Pe

---- - - -

-** * * * * : * ~ *
-

--

z ::

1Di & fcris Romanorum ,

... --

".. . .. ..

. ..

|--

*n.

***** : . .'; . . . . . .3. Hit

*::Pi;i, i.

st4 ARi ?

)E DIIS ROMANORUM.
-

>

; ,"t..3ft:^'' 2 '-23 t

II: . . . . . . . .

jjMnium rerum magnarum aBEO im

faortali: principia dici iami veteres agrio

# runt gentiles, teftanteid Cicrone (s). Ita

' etiam' dicendi initium a precationibus ca

piebant, cuius cauffm reddit Plinius (), quo nihil ri

te, nihilque proidehter homines fine deorum imrnor

.tatium ope, &onfi, honore aufpicarentur.* De Roma

* norum ita diis aturi, eorundem quoque morem fequia

'mur. Triplici autem genere derum cenfum olimi di

, ftinguebant: primum genus pbyficumeffe volebaht, Phi
-lofophis communey Stoicis prfertiffi, qui omnia ad ha
turam referebant, alterum
mytbicum,
fuum
'', .. .*.*.*
t Tquod
w poetae facio
. . . . . . . ::: * #ccf.

**

(*) iw yatinium e. yi. '(b) Pamgyr. ab initio,

* *

\ .

* 64

...":

J.

CAYFRMYx;
.

, "

"

r2r

''''

--- g. - " -->

-----. .

$ fabulis ingoluebant, t;

---

-- -

[...]

`icapabank

s
...
}-.
*

,aermad th

cer3oti, prout"fingula hac Tertullianse

- Ay-- it ITO.
*

: diuinis nos dogt (3). * Nos priora linquitus b ;

$ per tatata, & tertim tanturigens nftru'fii

' Maximiaiii autem gfuinitaturn Romnatur fui
... afi*iefiioieftj qui ignret y cm vnf ttin
obeundis parem noh efleputarent; illas autem omncs
recenfere, maxime incertas: atque minores, fatu foret

impoibile, immo nec noftrum eft ; nec, in

rum geiielogias inquirere nftri eftinftituti, qu pk

rumque tam confufae,vt qui ad eas commentati, vbique

Hreant. Ipfs quoque fbulas probra deorum coiiti

neates a crimipa praetermittimus, cum eas iam inutiles

indecoras ipfe Numa (d): de

tiis tantum, prcipuis adpellationibus, officio & cultu

nuncditri, Trs diuinitatum claes facit Cicero(e),

Jum ex veteri Iure Pontifici9;haec: Adducit verba : Di

, ait,& eos, qui clees femper babiti, calamte, & o/or,

quosquos in clum merita vorauerimt.

Herculem, Libe

:rum;4erculapium, Ceffortm, Pollucemi.?qirimmm y afio/a,

propterque atur 4omimi adfenfuimum, mentem, vir.

- tutem, pietatem, faem, earumgue laudum delubraanto.
Inde maxima deorum differentia oritur inter maiorum.

-gentium deos, quos innuit Cicero (f) & Latantius (g) &

minorum gentium, Maiorum gemtium dii dicebanturii,

, qui omnibus communes erant, & quorm muniain ad
:
: 1.
" : * : " . . . . .*....."
mini
(c) lib, Irad matipmer cap. I. (d) Diony, Halic.lib.u. p.

)
(g) I, c, XP.

* ** *

. .

().

t r

-i- -

.
.

DE DI 1 s RoMAN oRvM, , ,

65
miniftrandis vniuerfi rebus maxima. * Horum autem vi

ginti erant, iterum diftinti in confentes&feletos. . , I1

lorum feu com/emtium (h) deorum duodecim erant, fex

, mares& fex fmin (i), hoc difticho ab Ennio compre

henfi, (k)

** ".

Iume, Pe/?a, Mimeraa, Cerer, Diama, /emur, Marr,

: Mercurius, Iouis, Neptanus, Kalkanu, Apollo. "
,

, , , , , , , , tri i zgjo ai:s :s

: .:*:* * *

, ,
"

* ** *

Quem duodenarium numerum etiam nos idocet 4{ali

arnaffenfis (1) & Manilius, (m), qui fingulorum men

fium tutelae fingulos praeficit, atqe alii ('). E qui

bus confiffiis deorumi conftituitur, ideoque Confeiitcs

diti, quiaIouis exiftimati funt confiliarii&principes (o).

In Infriptionibus, antiquisidicitur modo confefus deo:

rum dearumque(9) modo confentium deorwm (3), vel

dii confentes, quibus tamen fempcr Iouis prmittitur .

nomen, Vf. , ,

sta . .

. . . . . . .. . . . . .

, , ... 1.0 M,
a .

--

. . -

. . . . . .CETERISQ, ca ii

e rar de

, DIS ! CONSENTIBVs

! *; ** *;j :*

vel dii dezque publici confentes (r).

Inde etiam dii

coeleftes (1), quos,& hoc nomine ab aliis maxime fe

le&is diftinguit Vitruuius(*). Alio quoque nomine dii

--

... ... .w

--

I ..? ' - . magna

(h) Augut.de civit. Deilii, IV. c.XXIII. (i) Varro de re

'upi li#;i.*. r.* (k) Apuleius de deo secrati, p. m. 4z.
Martianus Capella de mupt. Pbil. & Mers.lib. 1. p. m. tr.

(l)lib. Il n azt (m)Afteen R Haai (n) Su

Auge. LXX. Oudis Meter. Wz (-)Arnaul.
.s lII p, m. tj, Augftinst. k. (P) Grutrus P it, tr

(DGruteru-IInt (r) GruterPl. ()

-

-Riofi

Ar, ( t) de~rbim, #.**III.

4.

66

'

eAFvT

FR1MvM

magni dicti (3). ' Ad quos etiam pertinere putamus i

friptionem apud Gruterum (*) * * *** *** * * '
z : , :
..', r DI s. ... * : * ! -:
.

^:

. . .

1. - -

- - -

DEABVS

- -

--

QVE

CVM

. . IOVE, -

'

Hos autem deos duodecimaSaturno, Ope,Themide, La

tona, Parcis, Mnemofyne & aliis ortos fabulabantur (y).

His proxirhi intefimiorrii gentium de6seran* diife

---

&, quos & populares vocabant, quia ppulo hagis fioti;

& cnftitubant numerum otoharimi: atqu erat Iai
nus, Saturnus, Genius, Sol, Ofcus, Liber,Tls, Euna;
Auiworum gemtiu* dii variierant, qui nn vbique culti;&
leuioribu ciiris occpati, iideriiqe vel $emideiyqtios a- .
nima coeleftitib hominumeffigie in totius mundi com
moda procratos credidit antiquits (z), diftin&ti adhuc
ab Heroibus, iisdemque maiores erant, tefte Lbeon
apud Auguftinum (a). -Hi Shmidei poftquam in coelum
eb merita, vti putabht, vcati, diti dii indigeter, quos

memorat Liuius(b), atque defcribitHefidus apud Ma

crobium (c) his verbis;--. . - 3 --. :;;- t . . . . . .

Indigetes diuifato fummi Ioais bifant, ) :

ij quemdam bomimer, modo cum fper bumama tuemter, *

* fargi, ac mumifi,
iu regum *mumc
quoque
mat.
* ( ,
n t
: , "...' ... ". . .
-

Et Dionyliu Hallarma
()
2:124 . . .
-C

{)virgilius 4aa.Hi & i* &&. atqe i#$arius. Gtute

rup. Xxru mize paratir. .? (r) p.it.? e.
: (y) Halicarn. fib. Fir

?( P.

Wm.y.z. ... (a) de G. ### . (). Li. . .

(sjinfoinhs&p, #, 1 s.ix ) (d)`ub.yn.p.;47r.

DE D1 is "RMAN or v M.

67

x ),
Aazgy Busa, bicic, quorum anime retic? corporibua morta

hbus in etos adcendie disquepares bonores adepte ee

perbi&mta ** Itavt optime eos explicet Seruius (e),

qud {intdii ex bomimib& fai, qua im di& gemtes, licet

alias denominationis caufs adducat etiam Voffius (f).
Erant itaque qui ob res prclare geftas aut inuentumali
quod nobile inter deos relatifnt;quo Cicero refert Herw
tulem, Liberma, Aefculapium ; Caftorerh, Pollucem,

Quirinum, licet eorum adhuc fint plures. Hosce au

teE indigetes per Numici amnis vndas in clum mitti
putabant, idque ad exemplum Aeneae, qui primus indi
gitis nomine b Afcaniofuit adpellatus, fcundum Fe

ftum&Ouidiufh(g), eundemque Iouem indigetem fuif.

fe adpellatum Liuius innuit (b). Quare Tibullus Aene*
am ita adloquitur:

- - ) - rts c

zi

I/ic /m'er} eam te vemeramda Numici,^'* ***, \

pmda drum clo, mirit\imidige** \, >> >

***

Ita & Arnobius (a), imdigete* i, inquit, q wwe

repumt, & im alaei Numici cum ram& &pifficul& aegunt ?
licet ibidem non degebant;fedpereasdem tantum vndas
in coelum migrabant, habitationem vero eorundem de

kritir Lucans (k) durn canit:

ds
!!!
* Quaque patetterras inter, Luneque marw;": ":
semidei manes habitant, quoi ignea pirtti

innocus bita patientes arberg imi" "

' fecit,
* &
. .aternos
. . . . . . amimam
. * co4egitim
e : I *orbes. .,A. *, ,,,
His
!

t)::

(9%.....

Tim etyml. p, m.i.* (g) xi/?/etam. v. 4o4 & Gcllius

:
() ,
()" 14:
,
Pharal. v. 6.
"
' '' ' ' ' '

".

~
-

cAPvT PRIM vM

68

'Hisce inferiores erant Semones

,\,

quai femihomines, quos

ita defcribit Fulgentius deprifco fermone (1), quos, nec

calo dignos adcriberene, ob meriti paupertatem icut ane
Priapus, Hippona, Vertumnus

nec terremos eos deputare

vellent, pro gratiae veneratiome (m). Alii dicebantur Nos

uemfiler (n), de quibus diuerfa diuerforum eft fententia.

Alii deos nouos ee, alii nouem, & vel ipfas Mufs indi

gitabant, alii numina peregrina, quorum fententias vi

demus addu&as ab Arnobio (o), Varro (p) Nouem/ler a

sabim, ait.

Veriffimum tamen videtur, eos fuiffe, qui

ex peregrinis de nouo recepti, vel ex religione, vti mater

Phrygia atque Aefculapius, vel cum deuitis gentibus ad

Romanos translati, vcl cx oppugnatis vrbibus euocati,

dc quoinfra, Suaenim quibsqe gentibus certa fuiff

numina innuit Minutius Felix (q) vniuerf autem Roma
nis. De quo Prudentius (r)
: ; ; ;-->
immumeros po deinde deos virtute/bai.. ...
-

rbibu ex clarir peperityfbi Roma triumph, , ,

u interfamante, templorum armata ruina ca i s' si

*. dextera vi&or Aemulacra hoilia cepit, * -. ...

z, & captiua domum, vemeram * ceu mumima, vexit. ; . .

(f ~ : - C -- " i

i"

, .. . ...

! it ".

. . . . . . fit? . . 2

psos autem nouos Romani non nifiauoritate fenatus

fucipiebant, coniuncto & poteriori tempore conenfu
Imperatorm, quod late probat Petrus Faber ()

reChryfoftomus inquit(i): Ka);$ }i (fcil. j' aiyXi

(1): .1 . . . . . iri
a%
() ||.(?) ;
^.

IVde L.L. p.m. l. (q) iauio c.Pi, (r) lib. ifcon

. tra $ymmacbum y. 34i. (f) lib, iit sem effrjum . I,

(9 in p.aacorinii, n iss y " "

#
-

pE pris RoMANoRvM

69
g) a , & Tertul
fianus (o), vetus fuiffeecretam, ait, me qui Deus ab impe

rauore rom/orareewr, m a fmaru proarw. His adhe*

&innus quoque Diaoy. ' Decius eniri in deuotione pr&
exercitur ita exclamat apud Eiuium (*), Diai Nowemfiler,

Dij indigeter, Diui, quorum e# potea* merorum boium.

qwr. Hosce Dio (y) vocat zae}$yri&c.'*" Atque erant,

inon quiab exteris gentibus reeepti, in quo diftintierant.

aNoenfilibus, fd qui de nouoy auxoritate fnatus Rov .
mani confecrati , atque in deorum nrheruhm refati.

Qualis honos Imperatoribus plerisqtie eoilatus. Diftin

&am quoque claffetn faciunt virtutes diuin, propter
quas fcilicet homini dabatur adfceffsia coelum, quibus

, delubra conftituebant Romani.* Vitifho loco vniunt

diirufticani, quivel frugibus, hominibus fpe prerant,
numina infefta, culta tamen, ne damna inferrent, quo
rum praefes eft Pan, a cuius imperie pendent Fauni, Sa

tyri, $ileni,Nymph,Tritonesque.' Thimo&deos quos

dami peregrinosex Aegyptiis fnaxifrie fibi vehdicant R

man antiquitates & fifceilaiieos, qui incerti potius di

cendi, dum fpe ad nullam certam claffefh referri pof
: fint,&ignoti, dum parum cogniti. Particularim au

, tcm regionum & terrarum diuinitates dieebntur genii

loci, vl dii tutelares. i. Aliter quoque diftinguebtitur
diivelfecundum loca, quiiis adfignta, ita difcerneban
tur in coeleftes, terreftres atqueinfernos, (z) vel infupe
ros,inferos
atque medioxumos
(a), Grcis
8

: ,
--- :
-lli
n
.a
it
a
"r

*t.
s

1:15 "1.1c

, ,

:K.s

In
.

Ti

(n) apologetice . P. () Li. PIII, e. ix. ' (y);lib. EII p.

*^ m.49. (2) Liuius I *. x&XII.: (a) Ci#rk aa II f,
. 49,

. :-c

7o

nis locus clum eft, inferi, quibus infernus,vtPluto, Pro- '

erpina()quialias & di tygiditi (s); medioxumi vero,

qui in medio are {&dem habent, qualem locum, indigeti
bus fuieadignatum upra ex Lucano vidimus Sicali

perreftrcs, marini, fiuuiatiles, fylueftres& monten(es (3).

Communes hinc alii erant pluribus fimul gentibus (),

quos certatantum gens colebat, dicti proprii, quos etiam

tutela quam ab iisdem, exfpetabant, adpellabant:deo*
tutelarer,(f)&deey patermo* (g). i; Romanis fui praecipue

dicebantur Pemater, de quibus infra,'. Minutius Felix

(h) Romanorum vernaculos adpellat, quos fuiffe dicit
Romulum, Picum, Tiberinum, Confum.& Pilumnum ac
Pigumnum. Aliter Camillus in oration fua apud I;i
uium (,) deos,diftinguit in pwblitor, qui publicetemplis,

Iaris & puluinaribus celebrabantur, & priuatos, quorum

Lhonoria certis tantum familiis ftato tempore facrificia in
.ftituebantur., Licet etiam dii publici Romanis: w]'io

_,,,;diti fuerintHpiter & Fortuna (k), quia horum nutu

fuum confruari, atque promoueri imperium fibi per
:fuadebant Romani. Deinde diftinguebantur quoque
:;ab officiis, iue partibus hisce, quibus praeficiebantur, vt
_;alii.effent dii militares(1), alii:genitales, qui partibus

;praeefnt , qu9-aiunt pleraque Iunonis cognomina,

huptiales aliij&fepulcrales,& fic.porro , Di quoque fe
linetutis extant ininfcr. apd Gruterum (m)& diidebi

* **** *

* * * tiii,

cri . () Gur
@ Gru
xxfff n g. (e) p. III m.p. (f) Gruterus . L.z.
(3) p.

(g) Gruterus p. cial n.s. , (h) c. XXV. . (i) lib. Mc, Lti.

>

(k) Gruterus p, iit n.9.p CPI n. 3. (i) Gruterus pag.

AMLXVIII

w.a." (m) P 66CH/ . t.

-

, , f

DE

DI 1 s

RoMAN o RvM.

&

uii, triuii, quadriuii, ifti fcilicet, qui viarum curam ge

runt (~). Pergimusad deorum fimulacra. Nudiple
runquepingebantur dii, marespraccipue, fulminibus or
nati, radiis atquehaftis, Haftasenim ob religionis memo
riam eis fuiffe additas docet Iuftinus (o), cum iis olim
vfi fuerint pro fceptris. Inde quoque oblibamenta cum
pateris confpiciuntur in nummis & monumentis anti

quis.

Qu9sdam etiam clypeatos galeatosque pinge

bant, vt Martem, Palladem & Bellonam.

Singulis au

tem proprium adfignabant habitum, quibus diffingue

rentur, licet pro diuerfo refpetu diuerfimode quoque
fpe fuerint piti. Sic Iouem vt deorum praefidem cum
aquila & fulmine, crefcentem fub pueri figura hirco in
fidentis , aliter fub boue Europam rapiente fingebant.
Mercurius cum crumena, mercatorum deus, cum cadu
ceo, deorum internuntius. . Bacchus aliter vt potatd

rum ebriorumque praefes, aliter vt Orientis dominator.

Diana quandoque virgo , quandoque puerorum nutrix

1abita & multimamma, quandoque Priapina, Lucina &

obftetrix dea dita. Sic & deum Lunam, pollentem
deum Venerem, eandemque vt & frtunam mafculam

& barbatam colebant. Ifide quoqe ort diuinitatum

confufiones : vti Orientis populi Liberum, Apollinem
'&Bacchum vnum effe contendebant Numen, vocabulis

amplificatum tribus fecundum Arnobium (p) Aegyptii

fub'Ifide & Cybele fa quidquid modo diuinitatis erat,
comprehendebant. Romanis femper diftint manfe
re diuinitates & harum officia. *Ita enim ab earundem
-

- - -

COI1

() . tx . . (o) li , , )lib.
P. , iiy,

--

c Apvr

$z

PRIMM

confufionibus alienierant,vt piaculo opus effet, fi Deum

in precibus & fupplicationibus non fuo quemlibet no

mine inuocaffent, vel huic fimile quidpiam fuerit com

miffum. Coniungebant potius deos Romani,vnde Pan

theus ortus, de quo infcriptio apud Gruterum (q),

P ANT H E O
SA CRWM

quem taliter pingebant , vt vnius Dei figuris Serapidis

calathum, Aesculapii ferpentem, Iouis Ammonis cor

nua, Neptuni tridentem, Solis radios, Fortun temo
nem, Mercurii caduceum adderent, & fimul ob pedes
ac brachia abfciffa, Terminum, digitumque ori impofi
tum, Harpocratem repraefentarent. Sic etiam Diana &

Venus fpius fub Fortunae habitu cum temone : Pallas

cum tigride, thyro & vrceolo Bacchi intar in nummo
Antonini vifitur.

Vbi vero D I v o P A N T H E o vel

' P AN t H E o AvG. reperitur in infcriptionibus, vt apud

Gruterum (r)de Imperatoribus potius confecratis intelli

gendum effe bene monet Reinefius(f), cum etiam Dru

, filla Caii foror poft confecrationem ara,9ea fuerit ad

ellata fecundum Dionem (t), cum ex omnni diuinitate

eos fibi quidpiam adfumere putarent.

Ita in votis fuis

faepe quoque combinabant deos , vti docetinfcriptio

apud Gruterum (u)
HERCVLI. MER CVRIO
ET, SIL VAN O

SACRVM. ET
IDIVO, PAN THE O. EX,

V.
Inde

(q) p. 1 m. 2.83. (r)p. 1n.384 &p. MP m.t. (f) el.

i infrill p, ie. () Lib, LIX p, m.643. (u) p. In 4.

DE

DI IS

ROMANOR y M.

83

Inde paffim alias, Ioui & Fortunae, Ioui & Herculi, Ioui
& Marti, Ioui,Iunoni & Mineruae.

Varias autem ad

pellationes diuinitates fuere nat, idque vel pro ratio

ne loci, vbi colebantur, vel pro ratione cultus, vel pro
ratione opitulationis, quam a diis exfpetabant, vel fibi

fa&am credebant.. Inde Iouem adorabant iratum, fi

beneficiis non adficerentur, Veiouem alias dictum: Ve

nerem fingebant pudicam cum lafciuam neglexerant.

Solem colebant & Neptunum, cum vbertatem atque di
uitias fibi deberi fimularent. . Ex quo dein fa&um,vt

non propitios folum deos fibi conciliarent (), fed ira

tos etiam (y) ne nocerent.

DE
DIIS CONSENTIBp 5 .
Breuiter quidem aft egregie praecipuorum deorum figu
ras defcribit Arnobius (2), quas fingulas uis locis infe
remus : atque eadem ratione eorum quoque officia,

defcripta legimus ab eodem (a). ^ De fingulorum au

temin fpecie figura , officio & cultu nobis nunc fer

mo crit,
-

IVPITER

Iouem Optimum Maximum deorum femper credidit

antiquitas , quod tum ex omnibus veterum fcriptis at
que monumentis, tum ex verfibus Orphicis ab Apuleio

addutis quam maxime patet.

nt

Infinita eiusdem,

cognomina,& quidem propter fpecierum multitu

dinem, quarum diuerfitate fit multiformis, vti ait Apu

K z
leius
(*) Gruterus p. IP^ m. 9 & 1o. (y) Gruterus p. cxxx 2.
(2) lib, 1 A. m, 197. Ca) lib, IlfP. m, itg. Cb) de muww
o .,7.
.
. . . ~~
*\
*:
---

, *
*

84

cAPvT

PRIMvM

Ieius, praecipua tantumadducemus, Iouem capitofimum.

propter beneficia populus Romanus optimum, propter

vim maximum nominabat ( c ) ,* & quidem ante opti

mum, ideft, beneficentifirmum(d). In Incriptione an

tiqua' apud Gruterum (s)^ dicitur opTiMvs MAxi

Mvs &AE lvs AE TERRvs ivf P 1TER. Pater quo

que dicebatur, diuumque hominumque (f). Iouem
Statorem in bello cum Sabinis primus coluit Romulus (g),:

- ideo fic ditum, quod eius beneficio ftent omnia fecun

dum Senecam ly 5. eum cuftodeni orbis adpellat Cicero
(i). Ioui Elicioaram in Auentino dicauit Numa (k), Iouem

enim de clo ad fua facra elicifiue educi poffe putabaat

veteres, de quo Ouidius(*): J .

-i , elicium* clo te Iuppiter vmde mimorer . . . . .

-*. .mumc quoque te celebramt. Eliciumque vocamt,
...

in citis cultti currifique rete inirentur, nec rite cura

rehturfcra, infelix fuit Seruius Tullius (i). ' Ioui pri
&fori in bello curnSamnitibus templum vouit Papirius (n).

Salutarem atque hoffita/em adpellat Cicero (o) itemque

Imperatorem ( ), cuits fimulacrum fiue fignum apud Pr
eftinos olim cultum, capta vrbe Romam
detulit Titus
-rt i
- :-+& z r

(). Ioui Feretrio prima polia opima dicauitRo

* *** - - -

---

mulus(r), Inuemtori ob detetos Decebali thefuros fa

cel

.J. ff

x,_fr ".

... (c) Cicero pro (, CicerodeNat. D. 11 e.XXV. A

-igA95) iP.XII *4: {{ f) Sigig Vrro de L. L. , :
a iad"?. m. 42. '(g) Liuius I. c. XII. Diofiyf Hatic. lib. r i
w

p.m. t14. (h) de enefia lib. IVc, WII. (1) Catil. I c.V.

A (k), Liuius 1 c, XX. (1) III Fa. v. gaz. (m), Liuius I.

c. XXXI, Plinius, iI & Ltti, ' (n) Liuius X c. XL1I. (o)

Iii
de c.Fin..xx,
)Liuius
ivim lerrm
(q) Liui
us, KI
XXIX. (r)
c. X. LPII.'
*, *, *, *

\"Iii'i

~~----

----

---

----

--

-----------

---

--

DE

DI IS

85.

ROMA N ORVM,

ceIIum pofuit Traianus (1), Tomamr, Tarpeius etiam dici

tur ininfcriptione apud Gruterum (t).

Ditus & f/.

gurator, Tomitrual, Fulmimator, imbricitor etiam & sere.

mator. Plures eum vocarunt frugiferum, multi vrbis
cuftodem, alii amicalem, militarem, triumpbatorem,pro
pagatorem &aropeophorum fecundum Apuleium (u). Iu
piter Piffor vnde originem traxerit, docet Latantius.
(x). Inde plura na&us eft cognomina, dixerunt enim

eum opitulum, impuff^rem' cemtupedam ,/opimalem, rigi/

lum, a/mam, rumimum, & alia qu perfequi Iongum, vti
loquitur Auguftinus (y). Qui eadem noffe defiderat ad
eat Gyraldum (*), &, qui ex eodem fere omnia haufit
Rofinum (a), addi quoque poteft Briffonius (b). Figu
rae eiusdem pro ratione fabul variant: Cyprianus enim.
(c)inquit: totiem illum fium mom mag regmo quam viti
principem in terrenos amores cum ipfs fu fulminibus ar.

demtem , mumcim plumas olor affefere, mumc aureo imbre

defimere, mumt im puerorum pubeffemtiam raptu mimifir

aibus profilire exprimumt. *Pingebant eum plerumque

vti adparet in numrnis atqe monumentis veterum ,

flantem vel fdentem,fitidiifii,vel inferiori tandem par- Tab. 1 m.

te veflitum, capife fnili, cm hafta & fulmine triflco t. a. 3.
& aquila ad pedcs, qu propria eiusdem nota, vel fub
boue Europam rapiente, vel fub aquilafulguri innixa.
Ita etiam eiusdem figuram defcribit Albericus: pmgeba- .

tur,inquit;im tbromo eburmeo, im/a maieatgfedefedem**

fceptrum regium im mamu'temem*;7ilicet fimjra: ex alterae
K 3

'

(f) Gruterus p. XXI. m. f. (t) p. LXXIIm. y. (u) de mum

... do e, fin, (s) lib, 1c, XX. (y) de ciu.p.lib. PII e, xi..
(z) ffmt. It. (a) lib, II c, P. (b) deformali, lib. I p. m.
47. (c) ep, II.
'
-

36

CA P V T

PRIM VIM

vero filicet dextra, fulmima ad imferor mittemr, &gigan.

tes repreffos fulmime temem; fab pedibus & comcuicamr.

Juxta eum vere quedam aquila, que volans imter pedes fos
quemdam pulcberrimum iuuemem, filicet Ganymedem ra
ptum portabat, babentem in manu craterem, be Ioui

Lum propimaret.

Fulmina autem in manu tenentem,

cur pinxerint, huius in rationem inquiritPlinius (c)con

cludens: vt e flagramte /igmo carbo cum crepitu, /c a de
re cle igm expuitur. _ Ante eius pedes in templis
ponebatur Ganymedis effigies,& aquila, tefte Latantio
(*). Iouem Ca/um, Labradeum alias ditum cum bipenni
vidcmus, cre/^emtem fub figura capr, Ammomem cum fe

nili capite cornuto. Officium eius in eo ponebant, vt

confeffui deorum praefideret, & opem quam reliqui dii
ferre non poterant, etiam in rebus peruerfiffimis prae
ftaret, ideoque ad illum in extremis maxime neceffita

tibus preces fuas dirigebanr.

Inde eundem atque Her

culem deos magnosadpellabant Romani, . Eidem inter

animalia aries, bos, agnus, facra, inter arbores quercus,

fagus, {culus, ilex. . Singularis cultus erat Iouis Latia
r , Dei omni Latio communis, qui feriis latinis in

monte Albano fiebat. Cuius.cultus originem defcri

bit Halicarnaffenffis (f). Sanguine quidem humano
eundem ludis fuis placatum fuiffe volunt Chriftiano

rum patres, quibus fidem non habere temerarium effet,

illud tamen de pofteriori potius tempore effe intelli
gendum, infra dicemus de facrificiis,
*

IVNO.

(3) lib. II cap. xx. (e) b, 1 cap, xi, (f) ib. iv p. m.

.

**

DE

DI IS

87

RO MAN O RVM,

IVNO

Proximam Ioui facimus Iunonem, eiusdem & fororem

& vxorem, reginam plerumque ditam (g). Varia ac

cepit a Romanis cognomina : ita dita Flumiomia, quod

fequiori, fexui praeeffet, fecundum Feftum. Opigemiam
[quod pro Arnobii Offipagina legendum putem,] cole
bant matron, quod ferre eam opem in partu laboranti
bus credebarrt, fecundum eundem.

Februlw fiueFebru

alis ideo dita, quod ipfi illo menfe facra fierent. Popu
lomia mentionem facit Macrobius (h). Cimxia a nouae
nupt cingulo ipfi facrato dita, Caprotima a caprifico ar

bore, cui nonis Iulii facra fiebant, qu cognomina con

iunxit Arnobius ( ). Eam autem fingebant throno in Tab. 1
fidentem cum pauone ante pedes,& ferula in manu, ra- m, 7. .

rius ftantem atque haftatam. Apuleius (k) eam effingit

mulierem honefta forma, habentem in capite candidum
diadema, & fceptrum manu geftantem.

Eiusdem offi

cium erat,vt fminino fexui praeeffet, & diuitias homini

bus daret. Maxime vero vt matrimoniaaufpicata red
deret, ex quo Iugatima dita (!) &promuba (a), quod pro
Pomona apud Arnobium (n) fubftituimus, & partubus

praeeffet,ex quo Lucima dita(o). Vt enim apud Graecos

Dianam, eamque luciferam, fic apud Romanos Iunonem
lucinam in pariendo inuocabant , inquit Tullius (P).

Quo facit infcriptio apudReinefium (3)

IVNO.

(g) Cicero pro domo e. pen, Liuius XXII c. 1. (h) Saturm.

III c. xi. (i) lib. III p. m, ug. (k)xMetam. p. m. 2f}.
(1) Gruterus p..xxVII m. v. (m) Gruterus p.XX! n.3.
(n) lib, IIIp. m. ug. (o) lib, III. p.m.106. (p) hb, HI. de
.. 6s XXVII, (q) infer, YXX.

``

$8

cA Pvt

IVNONI
PRO

FILIA

PRIM'vM

LVCINAI

PARVA

LA BO RANTE

SVSCE P TO VOTO
STATILIA. D. D

com/eruatrix etiam liberorum domus Auguftae di&a (*)

& Iuno Placida conferuatrix Augufta(f). Colebatur a

defponfatis, nouis nuptis, fminis fterilibus & partu la

borantibus, ideoque illitatim pot enixum feliciter par
tum fcrificabant capram vel ouem 5 anferes quoque ,

ipfi dicat & inter flores lilia, qu late Iunonis refperf

candida fata fabulabantur, inde&rofa Iunonia dicta ,

Omnes quoque Calend facr (r), quibus immolabatur

agna vel porca, atque ea ratione dita Noue/a & Cafemda

r,& vti mihi videtur Patulcia apud Reinefium ( ), licet
a felici partus expeditione eandem fic ditam velit. Iu
nonem mometam nummus gentis Carifi capite fmini

no, crinibus circumplexis ac monili circa collum repr

fentat, cui dem vouit L. Furius ditator(3).

so/ita a

lias Sifpita vel Lanuuina aloco vbi culta (y), vel Graeco
rum more Ammonia dita, caprinis cornubus in Latio
8. ll.

culta, eiusque effigies in nummis gentis Papi, Procili

atqe Rofciae obuia. In nummo gentis Thoriae cum
galeavifitur expelle caprina, Cultus eius primum tan
tum Lanuuii;fed Romanis communis(?),poftipfi & des
a C.Cornelio Cos; quadriennio ante in bello Gallico vo

ta(.) Rom in foro olitorio extruta(e).

Licet alii pro

Iuno

(r)Gruterusp.XV m, 4. (f)Gruterusp. XXV m, 2. (t) Ma

crobiusSaturn. I c. IX,

(u) in/?r. XXXIII.

(x) Liuius

J^III c. XXVIII., ^ (y) Liuius VIII c. XIV. XXII c. I &

XXIII. c. XXXI. ' (2) Liuius PHI c. XIV. (a) Liuius
XXX*t. c. XXX, (b) Liuius.XXXI .LHI, `.
-

89.
Iunone fofpita Matutam hic fubftituant, quod tamen.
DE * DIIs

RoMANoRVM.

falfum effe tum ex collatione vtrorumque Liuii locorum,

tum ex eo, quod nunquam Iuno Matuta veteribus dita,

adparet.

Inde in nummis fpius I. S. M. R, feu Iuno So

pita Maxima Regina.

` fn extimisitali partibus celebris erat Iunonis La

cimiae cultus, ab oppido Lacinio fic dit,de quo Liuius(c):
in cuius ara fub dio fita perflantibus etiam vndique pro
cellis cineres fuiffe immobiles teftatur Plinius (3). Iunoni
42uiritiae in omnibus curiis menfs pofuit Tatius (*), ad

quam etiam fpetat infcriptio apudGruterum (f). Alia

eft/ororia, fiue fororum infpe&trix, de quaHalicarnaffen
fis (g). Sed quid; Jumome*, quarum mentio non infre

quens in infcriptionibus veterum? Vt(h)

IVNO N 1 BVS

W.
"

S.

L.,

M.

--&IVN ON I BVS

- -

N. :

. .
f

VO TVM

RETVLI T
*
-

Explicat quid fint Plinius (), dum ait: quamobrem ma

ior clitum populus etiam quam bomimum imte/igi pot
e$? cum finguli quoque ex femetipffr totidem deos faciam?
* Iumome*' Gemiosque adoptamdo fibi. Licet quidem com
muniter contendant, ytifolis viris genios, fic & fminis
tantum Iunones fuiffe adfignatas, aliud tamen tum ex di
L

to

(c) Liuius xxii. c. xxxiii., (d) lib, II c. CVII, (e) lib.

II p. m, 114. -(f) p. CCCVIII m, 1, (g) lib. III. p. m. 'jy.
(h) Grutcrusp. XXIV,n. 1 & j. (i) lib. II c, }'II. '

'cAP vT

PRIM v M .

&to Plinii loco, tum etiam ex aliis adparet. * Stoicos e

mim fingulis hominibus & genium & Iunonem dediffe
ait Seneca(k). Qu9 facit & verfus Iuuenalis(l)
ey per Iunonem domini iurante 'mimifro

quem quidem, quod de feruo effminato loquitur, ab

: ufiue intelligi volunt, quafi foeminarum mores induerit,
quod verum quidem, eo quod per genios non per Iuno
nes iurare foliti viri, fed cum domimi Iumonem ait Iuue
nalis, etiam viris eandem adfcribit. Ita & frequentes
- occurrunt
viri (n) infcriptiones, quibus vota Iunonibus foluunt
v

CN. CORN EL
NIKANO R

I V N ON 1 B V S

V. S. L. M.

Non autem fuis folum , fed aliorum etiam Iunonibus

vota oluebant (a)
IVN ON IB VS

G.

& ()

IV NON IBV S,
ET.

~\

IVLIAEA

SEXTILIAE

Iunonesautemearatione dita videntur, quod properis

alia, alia aduerfis preffe credebatur, vti infra de geniis
*

- i.

dice

(k) ep. cx. (1) Sat. II v. y6. (m) Gruterus p. xXly n.

2.3.4. y. &p. ccccX m. y. p. MLXV m, 6. (n) Grutrus

p.XXIV m, 4.

(o) Gruterus p. XXV m, ii.

~

---

|
|-|-|

|-----|
|-|
|-|-|

|-|-|-----

|-|-|
~~
|-|-|-~~

|-----|

----

----

|-|

|-|

-|

|-|--"|

|-|-*|
|-|

|-- - -|

|-|
|-|-|-|-|
|-|--

----

.|

|-

|-|

-----

|-|-|
-

---|-|-|-|

|-
|-|-

|-|

|-|

|-|--

|--|

----|
|-|-----

|-|-|

|--|

|-

----|

|-|-~
-|

|-- |--

-|
|-|-|

}|-|-|-|
|-|

| -|
|

--

--

--

--

--

--

--"
-

---

- .

.
-

1.

v.
w

--

--

--

--

--

---

DE

DI IS

91.

ROMANO RVM.

dicemus. . Maxime vero puell natali die hisce facra

faciebant, de quo Tibullus (p) canit:

-

: A'atal Iumo, /mfo* cape tbur& aceruor,

-

quos tibi dat temera, do&a pue//a mamu.

A POLLO
Mufrumpraefes,&folo oraculo Delphico cuique no
tus eft. Eiusdem cognomina apud Graecos plura quam

apud Romanos, pleraque vero a fabulis defumta, vt Py.

ahiu a Pythonefrpentefgittis confeto: Erymamthia,

ab apro Erymanthio,& fic porro. Prcipuum apud Ro.

manos erat Palatini, cui templum in Palatino monte poft

vi&oriam A&iacam dicauit Auguftus, additis & portici

bus cum bibliotheca latina grcaque(q); poftea quoque
aureas cortinas dedicauit(r),inde & mons iftePalatinus,

palatium fiue Regia Augufti in eiusdem tutela effe coe

pit, quare& APoLLo t vt E LARis ditus (|). Idem
quoque adpellatus 4iacur, ob deuitum ad Atium An
tonium nauali proelio , quod defcribit Dio (t) & Pro
-

pertius(u), qui inter alia canit: '

4fiu bimc traxit Phbua momimemta, quod eiua
Pma decem vicit miff fgitta rates.

... --

Quare & maual dius eidem (*)'

-

4tque

(p) lib. IV el. VI, (q) Suetonius Auguftos.XXIX. (*) c. LII.

(f) Gruterus p. LXXVI1 m. 1, . (t) lib. LI ab initio. (u)
lib. IV el, VII v,6j. (x)lib, lV el,l

91

CA PV T

PRI MVM

. 4tque vbi mauali ant /cra palatia Phbo,

Euandri profuga procubuere boues .

Sic & Apollo defemfor pro Auguftorum flute inuocatus

(y). Frequentes apud Gruterumextantinfcriptiones A
pollini Granno facrat:
-

A POL LINI
G R A NNO.

ET

, ' ' * SANCTAE

sRoNiAE

, ,
. .

SACRVM

.. .

& (z)
* * APO L LINI : GRAN N O
ET.

SIRONIAE.

SENTIB.

D IS.

PRAE

Q_ AXIVS,

AELI

ANVS, V. E. PRO C. AV G.

C.

' Quis ifte Grannus, qu fnta Sironia ? Graeca quidem

fnt hc, fed dum ad illuftrandm infcriptionem Roma
nam faciant, eadem huc referimus. Sironia Dea nulla
alia eft quam Ag]suc feu Diana , qu Hefychio Saro
nia dea a finu Saronico dicitur, finus autem hic Megari
dis Grcorum regionis pars erat. . Montem vero in ea

demMegaride fuiffe, cui nomen Gerania, Harpocration

tetatur, 3ezia inquit, isi e9. Myejg., Gerami

moms e$? Megarid. ' Belemi qoque cognomen in in

fcriptionibus eidem frequenter additur , quem Norici

plerumque venerabantur fecundum Tertullianum (a),
*

... . ^ , , ,
,.,. , idque
-

(y) Gruterus p.xxxvt1 m. y. () p, XXXVII m.u. (a)

4pologetico c. XXV.';

\", \" . . .

-DE

D II s

RoM AN or vM.

9%

idque ex Grcorum Abellio formatum, quod folem no

tabat, vti infra fub fole dicemus (s). Apollinem San
daliarium vicatim dedicauit Auguftus ( ). Quem qui
dem a fndaliis, calceamenti genere fic ditum volunt,

verius tamen avico fndaliari nomen habet,in quo dedi

catus, qui in regione quarta vrbis fuit fecundum Panci
rollum & Panuinium, cuius etiam vici Gellius (d) mentio

nem facit.

Pingebatur (e) Apollo facie iuuenili, fem- Ta. ,, .

er imberbis, dextra manu fagittas, arcum & pharetram i,. j.I.

(f), finiftra citharam tenens.

Inde Arnobius (g), cum

plefro inquit & fidibus pimgitur Delius rutbarj?a, ge/?us.

eruans cantaturi & nenia bitrioni. Laurea quando
que capiti impofita corona, & imagini additus Python,
ferpens triceps. In nummis fpe fub facro tripode, gry- m, 14. .

pho, Pegafo, lyra, aut ferpente pluribus gyris intorto

eundem notabant, vel curru vetum tanquam folis au

rigam vel laurum manu tenentem tanquam ludorum.

praefidem fingebant. De tripode ifto quid fuerit, fine
auffa disputant, cum ex nummis XVuirorum fatis pa

teat, fuiffe vas quoddam ternis nixum pedibus, cui infi

debat acerdos repona datura.

Et cum Muarum, au

gurum, cithardorum, fagittariorum ac vatum, Medico

rum quoque praefes putaretur, ab his generis hominibus
Medicinae quoque

maxima veneratione celebrabatur.

habebatur inuentor, fecundum Ouidium (h), indeque .

---

.s

''

L 3 : * *

Medi

(b) vid. f Pous de idol, lib. II c. XVII. (c) Suetonius

augufio cap. LVII.* (d) lib. XVIII c. IV. (e) Cicero de
Nat. D. lib. I e XXX, (f) Macrobius I Saturn, t.A.W.I.

(g) lib, VIP,m,ly7. (h) Metam. I v.szi,

*

* *

c A Pvt

94

PR 1 Mv M

Medicu ditus, cui dem dicauit M. Fuluius (i), cum iam

longe ante pro valetudine populi des effet (k) vota ..

Prterea & diuinitatis fcientiam largiri hariolantibus

putabatur (1).

Qu Apollinis officia optime coniun

git Virgilius (m), dum ita canit:

Ip/e fuas arter, /ua mumera latu Apo//o,
augurium cytbaramqae dabat, celererque /gitta*.
1le, pt depo/ri proferret fata parent,

/?ire poteater herbarum vfmque medemdi ,

maluit, & mutas agitare img/orius arte r.

!a

Colebatur & fub figura Solis radiato capite, atque tunc ,

dicebatur quoque Phaebu*, licet Soli etiam propria fua
finxerint natalitia. Sacr erant arbores laurus, iunipe
rus, malus5inter animalia equi,muli, tauri, gryphes, gal
lus, coruus etiam & delphinus, quod ex nummis XVui

rorum adparet,& cygni (n): palm autem Mufis.

D I A N A
Proximam huic facimus fororem eius Dianam, vir

ginem plerumque ditam (o); cuius cultus cum Graecis

praecipuus , cognomina etiani apud eos pleraque obti
nent. Romanis dita Lucima, vt (p)
DIA

() Liuius XL t. LI. (k)Liuius IV e. XXV. (1) Arno.

bius III p. m. 144. (m) lib. XII Aen. v. 433. (n) Cicero
Tucul, quaft,lib. I c. XXX (o) Gruterus p. XL inr, in
& 12. (P) p. XLI m, 4.

DE D1 is Rom ANorv M,

95

D I AN AE
L V C I N AE
IN VICT AE

--

cuius rationem refert Cicero (q), Lumae, inquit, a lucem

do momimata. Eadem e$? emim Lucima, itaque vt apud
Graecos Diamam, eamque Luciferam, ffc apud metros

nem Lucinam in partendo inuocant : que eadem Diana.

emmiuaga dicitur, mom a vemamdo, fed quod im feptem mu
meratur tamquam agamtibus Diama dia, quia mou qua
diem efficeret. Adhibetur autem adpartus, quod ii ma
ture/cumt aut /eptem mommumquam, aut plerumque mouem

tum e cur/ibua : qui quia mem/ atia comficiumt, mem/r mo

mimamtur. - Inde Infcriptio (t)apud Gruterum ,
DIANAE.
-

LVCIF

LW NAE

Quare in nummis etiam faepe Diana Lucifera, & apud

-

Reinefium (I) |
LV CINA

LVCIFE RA

dicitur.

Ita non lux folum, fed & grauid atque parturientes pu-ellae in eius tutela 5 de quo Ouidius (t)
Gratia Lucima dedit baec tibi momima lucus,

aut quia primcipium tu Dea luc& babes.

Parce precor grauidis facile Lucina pueller,

maturumque vtero moliteraufer onu.

& Ma

(4) II de N. D. e. XXVII. (r) p, XL. in/cr, 3, (f) in/r.

LVIll,

(t) II Faft, P.44y.

96

CAP VT

PRIMVM

& Macrobius (u) Lucima, inquit, a parturiemtibus inuo

catur : quia proprium eius mumus e$? , diffemalere rimas

corpor & meatibus viam dare , quod acceleramdo partui

flutare e$t: atque ea ratione DIANA MATER di

&ta apud Gruterum (*).

In eo autem a Iunone Lucina

differebat, quod cura primi partus, recens natorum in

fantum atque nutrimenti eorum Dian competeret,qua
re & multi mamma picta, &pro felici partu implorata
-

fuit ; fminis autem harumque partui preffet Iuno

Lucina. Epbe/e etiam cultum Romani ex parte fibi vin
/
dicabant , cuius figuram eleganter defcribit Minutius
Tab. 1 m. Felix (y), dum ait: Diama imterdum e$?a/te fccimfa ve
16.
matrix : & Epbeffa mammmult & verubuu [vti emenda
tius provberibus degendum putamus] extrua : & Tri
uia trim capitibua, mult mamibw horrifica.

Verua au

tem fecundum Holftenium erant fulcimenta ferrea ob

longa, qu brachiis fuppofita totam mammofi petoris

f',

molem fuftinebant.

' Triuiam vero fic ditam putat

Varro (z), quod in triuiis coleretur, inde Horatio(a)

dicitur diua triform , & Ouidio (b) triceps Hecate.
Triplex dicitur in infcriptionibus (c), & tergemina dita
-

eo, quod in quolibet orbe fuas habet vices. Ita lu

na in coelis, Diana in terris, Hecate apud inferos dita,
de quo Prudentius canit (d):
-

cum luna e, /ub/u/ri (Blender amiu :

um ccimfa iacit calamor, Latomia virgo e/; ,

-

(u)Saturn, VII c, fin. (x)p.XLF iner.5. (y) c. XXl. (z)

de L.L. lib. VI. p. m, 47. (a ) III ode XXII. (b) Metam.

P#1 v.177. (c)3ruterus p. xxPIII n. 6, (d) lib, I cow

tra Symm. v, 36.

ps p11s. v.

89

cum Anirs/?det flia, Plutonia toniums,

_ T imperitat furi & afat iura Megara. :
& verm, quar, Triuie /b momine demom : ri *. '
Tarzareum colitur.

Inde Claudianus ( e)

ecce procu/termar Hecate variata figura:

Atque Aufonius (f)

tergemima ej? Hecate, tria virgin ora diama.

Triplex enim eiusdem officium optime defcribit Hora
*ius (g), dum eam ita adloquitur :
-

Momtium cu/or, memorumque virgo,

| qua laborantes ptero puellas

ter vocatw aud, adim letho

- -

diua triform.
Sic Diana venatrix, Laphria & Pergamena alte fuccin- n, ig.

&ta crinibus in nodum contortis vifitur, arcum- manu

tenens, pharetramin dorfo, lunam dimidiam in capite,

ceruum aut canem venaticum ante pedes habens ; di

&ta ea ratione DianaNemorenfis,vteftin lapide prifco(h)
*

D I A N AE

N E M O R E S I. V E S T AE

& alio (i)

-D I A N A I. O PIF ER.
NEMO RE N S I

a pharetra Sabinis dita Ardoinna: (k) gas enim

pharetras notant. Alias adpellatur
RE

(e) de mptu Pro/rpina lib. 1 v. y (f) gryphe p. (g)

de xxlI. (h) Gruterus p. XL m.7.6 * (i) Gru
terus P, XXXIx n. t. (k) Gruterus P. kt. ". y.

*
-

c APvt.: fr rM vM

90

REGINA, VND ARVM. NYMPHA

NEM ORVM.

DE CVS

- _
*

Vndarum dicitur nympha regina, quia eandem nym

pharum praefidem aeftiuo tempore in vndis abluifolitam
#, l,

vel ex Atonis fabula notum eft. ' Quandoque etiam,

habitu alias confueto, gradiens dextra facem , fini

, 0. ftra venabulum prferens 5 vel curru veta cum dud
bus bobus aut ceruis, in nummis prcipue, adparet.
Canis & ceruus immolabatur, ideo dea xvvogq)a% & fe
ftum eius ogni wvvo%vTi; ditum (1). Nouae quoque nu

pt & primo partu leuat mulieres, Zonam tamquam

ipfius folutam beneficio illi dedicabant : venatores
vero arcum & pharetras,de quo Claudianus, (m)
Tibi /ape Diame
AMemalios arcu vematricesque pharetras
`fffemdit puerile decur. '
J .
Vti vero Apolko cum Sole, fic & foror eius cum fana ,
- *

faepe pro eadem habetur5 ideoque eam fpius cum huna

alcata in capite videmus.

ME RC VR I VS.
Proximum facimus eloquentiae'prfidem,Deorum

interpretem & nuntium, mercatorum & furum Deum

Mercurium, quem Horatius (n) ita adloquitur

Te camam magmi Iou & deorum mumcium.

*Arnobio (o) Cadaceator dicitur Cyffemiu, im algido f
-

*.

fu momte, [Cyllene fcilicet Arcadi] verborum excogua

tar & bominum, mumaimarum, mercium commerciorum
-

* *

*-

. (t) Reineius var. le#, I c, XV. (m) de IV Con. #:

w 16o (n) I Garm, od X (o) , I / m *

67??&

DE

D1 IS

9i

ROMAN ORV M.

qae mutator, Eodem fere- modo Caefr (p) de eodem,

inquit, omnium, inuentorem artium ferumae, bumc piarum,

atque itimerum ducem, bumc ad qu/?ua pecumia mercatu

rusque babere vim maximam arbitramtur. Nota eiusdem
eft perpetua caduceus, fiue virga fcrain medio duorum
ferpentum inter fe conuolutorum & fe mutuo infpicien
tium.Quare Arnobio(q)ge/?ator affabilium colubrarum di
citur.Pingebatur autem vt iuuenisimberbis,fiuevtArno

biusloquitur(r)glaber,atque oreleuis, cum petaso alato, Tab. tr .

vel cum galero Armeniaco, alatis quoque pedibus. Qu9 t. a.

facit infcriptio Veronenfis (f) apud Reinefium

SVM DEVS ALATIS Q V I CRVRIBVs

AET HERA-CARP O

QVEM PEPERIT MAGNO LvcIDA

MA 1 A IOVI

Manu caduceum protendit & oliu ramum; palleatus

nonnunquam & crumenam manu tenens, adftante ad

pedes gallo. Officium eius maxime in eo conftabat, vt

deos ad confeffuminuitaret, meliorisque vit prcepta e
coelo hominibus adnuntiaret; quare & MAXIMVS ET
CONSERVATOR ORBIS ditus(*): & cum mercatoribus
aliisque lucrum facientibus praefit, ideo in lapidibus ()
M E R C V R I V S N E G O TI A T O R & (x)

M E R C v R I V S. NV N D I N A T O R dicitur,

atque a mercatoribus maximefuit cultus, vtiOuidius ca

- nit (y) :
-

- Z.

M. z

Te

w, a "

(p) vi de B. G. e. XVII (q) lib. IV p. m. r4i (f) lib.

VI p.m. n7 () Reineius incr. LXXVIi (t) Reine
us infcr. LXXXI (u) Gruterus p. LV m, r. (x) Rei

ncfius in/cr. LXXX, (y) / Fa, p. 67a.

CA PVT

- P R I MVM

Te quicunque fuas profitentur vendere mercet.

ure dato, tribuas vt fbi lucra rogant.

pugillaribus quoque & lu&tationibus praeeffe dicebatur':

( z) compitis etiam, quare & DEVS VIACVS (a) &
ftatu compitales ab eodem Mercuriales, vel graeca no

tione Herm dit, Somni quoque praefes erat, cui

pro iucundis fomniis libabant, & non folum morituris
praeeffe, fed etiam animas ex orco iterum euocare cre
debatur; de quo Virgilius canit ( b )
& primum pedibu talaria me&ie
-

aurea, que flimem ales fue equora fupra,

eu terram, rapido pariter cum flamine portant.
tum virgam capit : bac amima, i/e euocat orco
patientes, alias fh triftia Tartara mittit:
dat/ommor,adimitque &* /umima morte re/gmat :
Ei ficus facra exinde Mercurialis dita 5 & inter anima

lia, gallus.

, , M I N ER V A.
.

Ob artium ftudia eidem iungimus Mineruam, Pal.

Aadem quoque ditam, fapienti & artium liberalium,

(praefidem, qu mentis filia, Iouis enata de cerebro, in

uentrix ole, magifteriis artium & difciplinarum varie
tatibus erudita, vti loquitur Arnobius (c). Figuram eius
ita defcribit Apuleius (d): Caput, inquit, contefa ful
sgenti galea, 6 oleagina corona tegebatur ipa galea, cy
peam attollems & baffam quatiems. Pingebant eam fto
' latam

(*) Arnobius lib. III p. m. m 4. (a) Gruterus p. L^m. y

(b) IP 4em. p. 299. (c) lib. III, p, m. irae ( d) *
Metam, P. m., a4.


s v,
latam plerumque vel armatam, oculistoruis velvt Cice

ro ( e ) & Minutius Felix (*) aiunt caefiis : adfpe&u Tab. ii m,

virili, capite galeato , galea vero quadrigis, pegafo ve13.4.
fphinge ornata 3 aegidem petore, manu nunc fiaftam ,
nunc clypeum, nunc etiam fulmen, interdum & oliuam

& vitori fignum, & vlulam quoque feu notuam pr

ferens, vti eam defcribit Torrentius(g). Qu defcriptio
cum monumentis veterum adprime conuenit. Habitum
'
quoque Virgilius (h) ita defcribit : `
4egidaque borrificam turbatae Pal/ad& arma,

certatim /quammis ferpentum aure que poleibant :

connexosque angde y ip/mque impefore diua

Gorgona, defetio vertentem lumina colo.

Eius artes docet Ifidorus (i) dum ait : hamc primam
praedicamt lamjficii y/m momffra//?, bamc etiam telam or

di/? & colorafi lanas perbibent. 0/iue quogue bane di

tumt jmuemtricem & fabrica, mularumque artium reper
tricem, ideoque id, vulgo epiffcer/pplicamr,& ab hifcefor

dibus adfcendit in coelum,vti La&tantius loquitur (k).

Hanc ob rem cum artibus praeeffet, Minerua quoque
medica ( ) colebatur, cui in quinta regione templum,

adfignat P. Vitor. Pancirollus quidem medicam fic di

tam putat a vefte fericea, fed falfum effe res ipfa fua
det, maxime cum ex aliis infcriptionibus adpareat, fa

nitati reftituendae quoque prfuiffe Mineruam; vt eftin

illa apud Gruterum (m)
...M

MI

(e) i de N. D e, xXx: (f) otrauio e, xxt: (g) ad Hor tii lib, 1 carm. XV. (h) ViH Aemeid. v. 429. (i) X/X
origg. e. xx. (k) lib. t e. XrIIt. ( 1 ) Gruterus p.
AMLXVIt. m. }. (m) p. LXXXI m, 9 & p, MLXPII m, 4,
-

.*

94.

* ,

CAPVT

2.

PRIMVM

MIN ERVAE

MEMORI
COEL I A. IV LIANA

IN DVL G E NT I A

M E D ICINARVM

.
*

EIVS. IN FIR MITATE

GRAVI. LIBERATA
<

D.

P.

Quia vero fpienti dea habebatur, in fcholis, lu

dis atque gymnafiis eius cultus maximus, de quo Iaco

bus Raeuardus(n). Quare & dedicabatur in omnibus bi
bliothecis atque academiis,in quibus & ftatuae facrat

quas hermathenas dicebant: ita enim Cicero (o) de vil

la fua ad exemplum Attic, academia dita : quod ad

me de Hermatbema frib, per mibi gratum e$t ormamem

zum academiae proprium mea : quod & Hermes commu
me omnium, & Minerua, fingulare e# eius gymma/i. Hinc
& cum fapientia percipi auribus folis poit, oculis fo
11is non poffit, vti inquit Latantius, (p) aures quoque

: argente eidem fuere dicat, vtiex infcriptione Placen

tina (s) difeimus

MHNERV AE, AVG

1. CALLIDIVs, PRIMvs
BRIXELLANVS. EX. ARG
*

*-

- LIB. IH. ITE M., L. CALLIDIVS

PRIMVS. AVRES. ARGENTE AS

V.

S.

L.

...

Prterea cum Ioue & Iunone tutelaris Capitolii

*

'

dea

K Coniei, lib. I c. X. p. m. g. (o) Cicero ad Att, 1. p

111 (P) lib. III. c. ix (q) Grutcrus p. MLXVII m. t

--------= <

-----

DE

95.

DIIS t ROMAN o R v M.

dea habebatur, inde cuftos vrbis Rom fpius diciaci

ceroni: & frequentes extant incriptiones (r)

I OVI IVNONI

&

M INERvAE

ineru capte aedicula erat in regione fecunda, de qux ' , '

Ouidius ()

Parua licet vide capte delubra Minerua,

quae dea matali cpit habere fo.

Nominis rationem variam adfert, vel quod eadem ac ca

pitalis feu ingeniof dea,vel quia ex capite Iouis profi

luiffe dicebatur, vel qu potior videtur, quod a Falifcis
quafi capta Romam fuerit deduta. Minerua Cata/iama

dicebatur a Q. Lutatio Catulo, qui ftatuam Euphranoris

opus, eidem dedicauit infra Capitolium. (t) Sacratum

illi erat Palladium,Veftalium cur demandatum, dequo,

infra; olea alias tanquam pacisfymbolum , fcra, & vi
tim pur, agna candida, taurus candidus, indomita
iuuenca. Capra vero quod oliuam lambendo fterilem

faceret, Mineru non immolabatur (u).

M. A. R. S.
Mars bellorum deus,fagatus plerumque, quando- Tab. II a ,
que nudus fperinieto pallio, cum hafta, quam Sabini
Quirin dicebant, atque exinde Quirinus dictus, & ga

y.

lea in capite, in manibus vel clypeum, vel tropum fe

rens, cum parazonio ad latus confpicitur; quali figura.

Martemvltorem fpe pingebant, cui dem bello Philip

. . . .

(r) Gruterus p. W. m. 3.3.j. 6 (f) Faff. HII.v. g;7.

CIher

: Plinius xxxi/. e, Wali. (u) Plinius Wiw/. e. L. exur.

96

CA*T

peafi pro vltione paterna votum dicauit Auguftus (x

Quandoque curru duobus equis ve&to trahitur, aurigante
:

Bellona forore, de qua infra.

Cum vero ob felices bel

li progreffus gradum proferentem, vitoriolam maxime

in manu tenentem fingebant, Martem innuebant gra
diuum, cui Salios legitNuma. (y)

Ob vitoriam quam

fperatam adepti, Martem colebant viforem, (z) qui &

MARS

VINC IVS

ditus, (a) & D EVS IN

VICTVS. (b ) Martem Colofeum , feu in coloffi figura

Scop opus, in templo apud circum pofuit Brutus Cal

laicus(c). Vtpacifer loco parazonii oleae ramum tenet,

& ftatione magis fedata fe fiftit. Non raro quoque Ma
uors ditus & vMauortiur, vt eft in lapide prifco(d)
A

MAW ORTIO
SACRVM

Sabinis ditus Camulu, vti ex infcriptione (e) patet,

CAMV LO.

SANC.

FORT ISS.

SA C.
Ita autem di&tus videtur a camo :

camus enim

genus afperi freni eft, quo caballi fuperbi (f) coerceri

folent , fecundum Ifidorum, cum equorum ferocium,
maxime vfus in bellis, ideo & Marti facrati & proprii.

Pellorum habebatur deus, quem pro felici belli progres

fiu implorabant, Sacra eidem erant ancilia, arma coeli
-

, .

tilS

(x) Suetonius Aug. c. xxix Plinius xxxiV. c. VIII. (y)

liuius 1 c. xx. (z) Gruterus p. LVIIl m. 6 & 7. .(a)

Gruterus p. LVIIl m. 8.(b) c. l. m. r.(c) Plinius XXXVI
c. I. (d) Gruterusp, LVII m. 1 & 2, (e) Gruterus P.
AL/I p. ut, & p, XL m, 9. (f) XX Origg. s, X/I.

pe : prrs RortA NoRw M.

"

tus delapf , vti putabant, fb Numa,vnaedita voceo.

mnium potentiffimiam fore ciuitatem, quamdiu in ea
manfiffent: ad cuius dein formam Marmurii cuiusdam
fuafu, vndecim alia formata, ne coeleftia interuerteren

tur. (f) fn eiusdem fcris nulla ligna nifi fraxinorum,

vrebantur: Caper &capra,lupi & prcipue equi dicati.

W E N V S.
Martiiungimus Venerem, Vulcani quidemvxorem,

Martis autem mafiam. Arnobio dicitr (g) Diomeia

proler , viri materfamilia, Troici, atque imteimi decor,

pub/icatrix.

Multa eiusdem fnt cgnomina, & vel

CXXX numerant 5 praecipua hic licebit adducere.

Cle plerunque dicebatur& Vrania (h), atque eo di

ftinguebatur a populari, quae capro infidens pingebatur :
fecundum Paufaniam. (i) Genetrici Iulia gentis tute/:

ri templum in foro fuo- poft pugnam Pharfalicam ex

truxit IuliusCaeark), VctriciVeneritemplumaltero con
fulatu confecrauit Pompeius.(l)Hanc avinciendo potius
quam vincendo ditam vult Varro(m), fed contrariantur

nummi,quiVeneremVictricem femper clypeo,vt innum- Tab. II m.

mo Caracall & Plautill, vel column innixam, vti in

t.

nummoTiti, haftatam, manu finiftra vel galeam, vt in

nummo Titi & Magn Vrbicae, vel vitoriolam prfe

rentem reprfentant, eadem ergo cum ea qu Grcis vixd

*

-:

(f) Plutarchus Numa p, m. 63. Halicarn. lib. II p.

(g)Arnobius lib, lp, m, 20. (h)Sruterusp. LIX m. 3 & 4.(i)
in Eliat.p. m. 3y2. (k) Appianus l. II de B, C, p. m. 47 &
49a Dio .lib.XLIII p. m.24 & XLIXp.m.492.(l) Plutar

chus Pompeiop. m. sj Plinius VIll e, VII (m) Varro de

L., L lib, IVp, m, 12.

98

C APV T

PRIMVM

qogg. vitoriam ferensdicebatur.(n )CluacimaVeneri quae

cum Cloacina eadem,templumin eo loco extru&um,quo
Romani & Sabini armis depofitis, pacem inierunt, & fa
&to facrificio fe purgarunt (o),locume|ue ad tabernas

fuiffe ex Liuio difcimus, ( p) Vrbe a Gallis occupata, ob

feffi in Capitolio Romani, cum ex mulierum capillis tor
menta fecient, dem Veneri Calue confecrarunt, tefte
Latantio (q) atque Vegetio(r). Murtia Venus ante Myr

tea, a myrto ipfi facra fic dita. (f) Verticordia celebratur,

quae puellarum animos lafciuos ad caftitatem verteret,
cui fimulacrum ex religione dedicatum memorant Va

lerius Maximus (t) & Plinius. (u) InVeneris Libi

*ime templum in luco pofitum, certam nummi fpeciem
pro quolibet defunto inferriiuffit Seruius Tullius. (*) A

<qua tamen differunt Libemtima & Liburma, quas libidinum

fpereffe tutelis ait Arnobius (y). Veneris quidem co

gfiomina, fed a libidine defumta. (z) Erycim votumfol

ditur infcriptione quinta apud Gruterum (a); ab Eryce .
Sicili monte fic dita, cui templum ibi extruxit Ae
neas.

(b) Sic & Aecidalia a Gratiarum fonte Acidalio

nomen accepit. Cypria a Cypro infula, Papbia a Papho.

* * * nde etiam Dea $yria fiue Affarte dita, barbaris qui

dem culta, ex quo tamen intelligimus infcriptiones va

rias, vt

" . . .

I, O.

(n) Plutarchus e. 1. (o) Plinius xP^ c. xxIX. (p) III c.

XLYIH.

(q) 1 c. xx. (r) iy c. IX. (s) Plinius c. l.

Plutarchus qu. Rom. Xx. ' (t) Pili c. XV. (u) VII c.
xXXV. (z) Dionyf. Halic. lib.ip p. m. zzo. (y) lib.
3II p. . 1;z. (z) Varro J^ de L. L. p. m, 37.

nus de, Ciu. p. lib. IV c, PHI, (a) p, LIX.

lik I. p. m. 42.
.

Augufti

(b) Halic.
-

DE

D1 1s Rom ANorv M,

99

1. , .
ET.

DEAE.

SVRIAE

uarum denominationum caufm adducit Diodo.

rus Siculus, (c) dum ita loquitur:

, 5,
) g 3 . 3

ai
% ,

xw9eeta rapia, in 5 g) oveia. Venu circa Erycem

Sicilie memtem , & Cytbera ip//am, & Papbum im Cypro,
Syriamque A/fe prouinciam, commora batur. 3god autem
crebro je illic exbiberet , & diutius /beret, accidit, vt
bi banc Deam incola vendicarent , eamque Venerem Eryci
mam, Cytheream, Papbiam & Syriam cogmomimaremt,

In ftatuis quandoque vifitur nuda, manu prehendens co- w. ,

mam aquis madidam , atque exprimens, quia e fpuma.
maris egreff effe putabatur: quare & Ouidius (3)
cum fieret, lap& affer erat, numc mobile/gmum,

muda Uenus madidas exprimit imbre comas.

Quandoque tanquam puella in concha e mari exeuhs, w; to.

veTmanu concham tenens, vel curru a columbis, cygnis m. ir.

aut pafferibus veto trahebatur.

Rarius currum tra

hunt leones;qualem repraefentat gemma elegantiffima,

quam feruat regia gatza Brandenburgica, ex qua eam ex

hibet Clar. Begerus in Thefauro Brandenburgico. (e) M,

Nonnunquam &Tritonibus veta adparet, de quo infra.

dicetur pluribus.
Quandoque ftolata,plerumque ta
men feminuda, rarifime armata adparet, cum pomo in
-

. .

* ..."

dex

(c) lib. Pp. m. 344. . (g) iil de 4rt. aw, v, 213 (e)p. I,
P, , 170.

"

12,

m, 1;,

C AP W T

- PRIMVM

dextra, temone etiam in finiftra, Form, generationis,

voluptatis & libidinum, caftitatis quoque habebatur Dea,
& maximum eius officium in eo conftabat, vt vel for

mam daret, vel libidinoforum inferuiret voluptatibus.

Hinc colebatur a foeminis cuiuscunque generis, maxime
vero puellis form, & maritorum cupidis, vel a viris for
mofas conquirentibus vxores, vel alias voluptati deditis.

Sacra erant myrtus, rofa,columba & cygni. Quare &

Aeneas
apud
Virgilium
de Venere
Ouidius
(g) - (f ), myrtum maternam vocat&
v,

dixit & e myrto [myrto mam vim&fa capitos

confiterat,] folium gramaque pauca dedit,

NEPTV NVS.

***
^

Neptunum proximum facimus, quem Arnobius (h)

defcribit, quod fit frater lou O/ympii germamus,tridem

<

ti armatui ferro, piffricum [belua marina (1)] domi

mwu atque mamarum, [certa pifcium fpecies , cuius etiam,
meminit Cicero, (k)] rex fafforum gurgitum, & tre

meumdi motator /li. In nummis faepe redux & cow/era

wator Aeuga/?i di&tus. Nudus adparet & barbatus cum ,

Tab. II m, tridente & delphino, qu eius not perpetuae. Qui e

i4,

nim Neptuno fimulacrum faciunt, inquit Hyginus, del

phinum aut in manu, aut fub pede conftituere videmus,

quod Neptuno gratiffimum effe arbitrantur. Quando

, if.
n. uf,

' que nauis acroftolium manu tenens, cum equis quoque

& cetis mari tranquillo incedens : adiunti comi
tGS

(f) Georg. I v. 2?. (g) III de arte am. v, g. (h) lib.

llI p, m, u#. (i) Florus IlIs. V n, l, (k) ll de Fin.
t. XXVIIl.

pe va pr ts, t-Rom ANoRv M.

IGI

tes Tritones, Nereides, Naiades & Sirene cuhn bucci

nis.

Quare ita in Cn, Domitii delubro in Circo Fla

minio Neptunus a Scopa efformatus colebatur, vt pro

pe effent Nereides fupra delphinos & cete & hippocam
pos fedentes : item tritones, chorsque Phorci & pri
es, ac multa alia marina, teftante id Plinio, (1) Rari

us in concha confpicitur Neptunus, quam currus lo

co.Tritones trahunt, vt in nummo Claudii : per equos
quoque in mari vehebatur, curru quippe infiftens duo
bus equis disiuntis trato, equorum tenens habenas ; de

quo Virgilius (m)

-, * *

fumgit equat curru genitor, ffumamtiaque addit . . .

frema fer, manibusque ommes effwmdt babemar. ,
Equorumaenim primus habebatur domitor (n); exinde,

rn.- fiue eqae/re di&tus, quem plerumque etiara i

pfi veteres cum deo Corif eundmi volnt, ex ea ma
xime ratione, quod Hippocratia Neptuni equeftris fe
ftum apud Arcades, Romanis ditm Confualia, fecun
dum Liuium r.o)&-(p) Halicarnasfenfem. Licet & fue

rint, qui diuerfs os velint. (q) Officium eius erat, vt

maritimis expeditionibus & claffibus. fiue militaribus,
fiuc mercatoriis praeeffet,ideoque pelagidicebatur Deus,
(*) & in numnao antiquo, 0mm pa*emae quor , quem &
aquarum fiutus commouere putabant.r, Hinc a nautis

() atque mercatoribus Oceanum peruagantibus maxi

me eolebatur, cui & mare ingreuri acra faciebant, &
e mari incolumes domum reuerfi,reducigrates agebant,
N

Eque

(1) XXXVI e V (m) VAen, v. gip. (n) Diodorus Si.

culus V p. m. 397. (o) Fr. IX. (p)I p. m, 26. (q) Halicarn.

lib. It p. m. ioo. (r) Ouidius vt itetam. v, zr. (s) Gcl

lius Il , XXVIII Ciccro II de N,'D, c, XXXV <

ds

17.

102

Rv

Equeftris etiam aurigatorum & fa&ionum Circenfium.

ftudiis prfidere & fauere putabatur,

..

.
-

--

CERES,

- :*

! *.*, *

** E mari in terram transfcendimus, Cererem confi

derantes ; eam quidem Pamdam & Liberam ditam,
quoque volunt, fed perperam, vti infra fuo loco pate
bit. In monumentis Romanis & praecipue familiarum

r,;. ii,, nummis fpius vifitur tanquam mulierftolata, fpicis cri

14.
-

. Ig.

nibus implexis, inde fmfe fpicea ferra coma dixit Tibul

lus ; (t) in quorum parteaueratanquam Cererisym
bolum confpicitur colonus terram arans, Quare & cum
gentibus atque familiis praeeffet, ab iis quoque nomen
adepta; vt Ceres Orciliana & conferuatrix Organiana di
citur inlapidibus (u). Vt Proferpinam, quaerens, cur

ru vehitur ferpentibus trato , ambabus manibus faces

ferens 5 de quo Quidius (x) ?
-: * : ... *, *.
ji- * ( i// duabu , .; ' ., .;,
a fammifera* pimus * mamibu* ficremdit ab Aeetma, . : ;
perque pruino/as tulit irrequio/a tenebras : , , , , , ,
quar & dea taedifra dita (y). Caniftrum, cornu co.
piae, cakamus, papauera & aratrum illi adiunta, atque ,
-

not eiusdema perpetuae. Mammofam quoque depi&tam

ex Lucretio docet Arnobius (z).

Primam hanc : ferro

terram vertere docuiffe perhibent, immo & leges, dum

pace Cereris amic leges vigent. Inde Ouidius(a) ,
-

. .

Prima

(t) lib. I el. X v, 2i * (u) Spon m/i/?ell. erud. amt. /. iii

m. 3*. 39 (x). V Metam, p, 34r. (y) Ouidius epiffo
la II v.,42.- (z) lik, Ill p. m, u y. & lib. KTA. m, zoy,
(a) WiMeram, v,347, . . . . . . . . . . .
-

pe Dirsi RoMANo Rvm.

Ioj
Prima Cerer vmco glebam dimouit aratro:
prima dedit fruges , alimemtaque mitia terrir:
prima dedit /eges : . Cerer /me ommia mamw
Itaque agricultur, frugibus & terr fertilitati prerat,
quare & frugifera dita (b) mater agrorum (c) & ma
ter maximafrugifera. Aglonis & his generis hominibus
maxime colebatur de qo Ouidius (d)

Pace Cerer leta e, vor orate colomi

' perpetuam pacem, pacificamque deam.1
Fruges offerebant ifti , & coronam fpiceam, de quo Ti
---

bullus (e)

. .

' & quodcumque mibi pomum mouu educat ammus,

/ibatum agricol pomitur amte deos.
Flaua Ceret , tibi /it moro de, rure corona
/pices, que templi pendeant ante fores,

Sacra eius initia dicebantur, quorum arcana enuntiare

nefas habebatur; de quibus canit Virgilius (f)
Jmprim venenare deor, atque ammua magme .
/acra refer Cereri, letis operata in berb.
Quercus fcra, & in fcris eius myrteis coronis ac e fimi

lacevtebantur 5 eidemque papauer offerebatur& por

ca matabatur. (g) Rationem eius reddit Hyginus(h)

Ceres ait, fruges /erere, boues domare,& alummo/ao Tri
pto/emo fruges /erere demonrauit, qui cum /eruiffet, &
fu , id e$? porcus, quod /euerat effodiffet, /em comprebem
dit & duxit ad aram Cerer & frugibus / per caput eius
poft, ridem Cereri immolauit,

VVL

* (k) Gruterus p. xxpt m. *. (c) Gruterus p. XXVI m.y.(d)

* 1P Faft, v,'4oy. (e) lib. I el. I v. 13." (f) Georg. I
*

v, 3;y. (g) Cato de R, R. c, cxXIV. (h)fab, CCMI.

*

..:* . * v. *

*Q

V V LCAN v S.
Vulcanum inter confntes mares vltimum facimus,
qui&umapifeo,vtiinquit Arnobius,(i)pingitur & malleo,
rab. iii man liber, fd dextera & fabrili expeditione fccin
Me le

*, 3,

tus, Altero quoque pede claudus & Veneris fingeba

tur maritus. In nummis caput eius eft barbatum, cum
petafo laureato & forcipe pone ceruicem, qualis in num

mis gentis Aureliae frequenter adparet: alias ex malleo

m.3.
h, 4.

& incude, adftantibus Cabiris fociis cognofcitur, vel

Palladi petenti fulmen tradit, vel eiusdem aufpiciis no

uam fabricat galeam.

In tutela Vulcani ignis eft , &
materies eius illius regimine conftituta; (k) ideoque ,

praeerat omnibus fabricinis metallariis, & ab illis, qui

rem cum igne habebant, vel metallis operandis occupa
bantur, chymicis, auri fabris, & ferrariis atque id ge
neris hominibus maximecolebatur. Spolia quoque ho
tium ex voto eidem accendebantur (1).

v.

-y E. S A.
Ignem igni iungimus,vulcano veftam ; hune
r:

quidem terreftrem, illum vero facrum ignem, ditam ,

Tab. III, P. R. Quiritium in nummo Vitellii,ad differentiamVe

*7, f
fl prifcae, matris Id alias, cuius cultus ab extra Ro
mam indubus. De imagine & figura eiusplane variant,

Sunt enim qui Veftae nullum fuie fimulacrum velint,

vtentes autoritate tum fcriptorum veterum tum monu

mentorum. Ouidius(a) quidem canit:

-

- Igm

(i) lib. PI p. m. 197 (k) lib, III p. m. u4. (1) Liuius

A! c. XXXVll, () Fa#. { , ay7,

1.
All _/* _22 -

---

|-

|
|-|

|-----

-|-----

|-|

|-|

|-|-|-

|
|-|

|-|-|

---|-

|-|--|
|-|-|

-|

|-|

.*|-/|-|
|

|-

|--

|--

----

-----"|

||

--

--|
|

-|
|

----

||-|-|
----|

--

|-|

|-|-|-

-----|

|-|

|-|-
|-|-- -

|-".|-|
|-|-|-|-|
|-|-|-|

- -|-|---

----|-|

----

- - -|--|-|

|--|

-----------|-|

.|-

--------|-|-|

|-}',

|-|

------

|-|

|-|

-|-

--|----.

|-|
-|

*------------*.
-----

----

|
|

----|

|-|-|-|

---------=~~~~-----

||-
|-|
-|-|
|-|

--

| 1

}
|
|
|

|
|
|

|
|

- ------

* - *:- ----

_**

------

** { .*,
--

|-|

r
"

~ ~~~---

|--

-|

|-----

-*

|-|-|

----

--

|-|

----*

|
|

----

|--

|
|

|-!

----

|-|

|-

|-|

----

----

-|

-~^---|
||-|-

~~

|-----

-|

|
|-|

|
-------|

|
----|

--

=----

*ae----|
|

-|-

|-|

-*

|-|

|-

|-

|-

|-|-*----

|-|

|-|-|

|-.*

|-----

= =

----

|-|

----

|-----

|-|

----

-|

) --;

- --

----|-*

.*,----*

----|

--

|-++

|-|-|

|
|

------

|---

~~~~ ~~~~
,
--

|-

|-v

** -

|-----

{
}

|
|

*.

pris .
Ign& inextim&u templo celatur im i/o :

105

effigiem mullam /?/?a mec igm babemt,

& paullo ante (n)
. mec tu aliter Ueam, quam viuam imze//ige flammam.

Suffragatur Plutarchus, qui a Veftalibus nihil prter i

em-facrum adferuari tradit.. Quare & nummi vete
rum fpius Veftam repraefentant fub figura ar, in qua

ignis ardet. Qu9d fivcro euoluimus Ciceronem, clris . 4,

verbis Veftae fimulacrum in vrbe Romanistribuit,ad quod

Q. Scuola Pontifex Maximus fuerit trucidatus. (o)Con

fifTfiant id nummi, qui Veftam reprfentant habituma
tronali ftolatam, velato capite, quod religionis fignum ,
erat : finiftra manu facem, vel tropum, dextra fimpu- m. 7, f.

lum, difcum vel Palladium prferentem, ftantem ante

aram, in qua ignis atdet. Rem totam (p ) decidit Ha

licarnaffenfis, qui prter ignem facrum in Veftae pene

tralibus arcana qudam adferuata ait, qu fine dubio

Veft fimulacrum continebant; idem confirmatLampri

dius. (q) Sic & Veftae fimulacrum ab terno igne ac
curate diftinguit Virgilius, vbi de Aenea canit : (r)
Sic ait , & mamibus vittas, J/e/?amque potemtem, , ,
etermumque adit& effert pemetralibus igmem : .
,
ita vt de eo nullum amplius dubium fupereffe poffit.(I).

Inter penates Romanorum colebatur ea, ideoque fpe

ciali nomine mater di&ta (t). Omni prerat religioni,
in genere,& igni facro, (u) quem perpetuo ardere con
---

uenie

(n) Fa. VI, v. 291. (o) III de N. D. c. XXXII. & IIIde

Orat. c. III. (p) lib. II. p, m. 126. (q) Heliogabalo e. :

VI. (r) Aem. II v. 2y6. : (f) Macrobius /at. Iii c. ip^ '
` (t) Cicero pro domo c. LVII & de haruff. reff, c. PI. Vir
gilius Georg Iv, 4or, (u) Ciccro II de N. P. *. xx/t!

ic

* c A Pvt p 1 Mw M`

``

ueniebat; ideoque Velleio (x) perpetuorum cuftosVe

fta dicitur ignium. Ei colend virgines prfunt, ait Ci
cero(y), vt aduigiletur facilius ad cuftodiam ignis. Adiun
&t enim erant virgines Veftales, perpetuam caftitatem
feruantes, de quibus infra, Infaufta quoquefomnia Ve-^

fta narrabant, ne adueri quidpiam exiis accidat de que

Propertius : (2)

. .

itat 3 bine cafe narratum fmnia refe,

neu i, neue mihi que nocituraforene.

DH

DII.5

SELECTIs
I A N V S.

Seletorum oto fuiffe diximus, quorum primus:

fuit Ianus. Antiquisfimus Itali rex habebatur, quo re
gnante emnium domus religione ac fantitate fuerint
munita: idcircoque ei diuinos honores ele decretos, &
eb merita introitus & exitus aedium eidem confecratus,
vti deeo loquitur Macrobius. ( a ) In facris eundeminuo
cabant Patrem, quafi deorum deum 5 Iumomium, tanquam

menfium omnium ingreffus tenentem, ideoque & Var

rone tefte, duodecim ar eidem dedicatae ; Com/ium a

Tab. III
..

propagine generishumani, quae Iano autore conferitur;

.3uirinum , a curi Sabinorum hafta ; Patulcium 65 Clau
fium, quia bello valu eius pateant, pace claudantur. (b)
Facie pingebatur gemina,ideoque bifrons ditus, quod
& prterita fciuerit & futura pruiderit, fecundum Ma
CTO

(x) lib. II c. vle. (y) II de LI. c. XII. (z) lib. II el.

XXX (a) Saturn, I c. IX. (b) Minutius Felix c, KKt.
z

DE PI Is Ro MANo RvM.
Hoy
crobium; alias yero rationes, adducit. Plutarchus. (c)

Jmmo & quadrifrons pingebatur laureato quoque capi- m. la.'

te. Aliam fimulacri figuram effert Macrobius: (d)ple- . . .

rumque fingitur , ait, mante dextra trecemtorum, &/ mi,

>

/?ra /exaginta & quimque mumerum temem r, ad demo/?ram.

dam ammi dimen/amem. Ianus hoc modo ad Argiletum

aNuma pofitus, vt index effet pacis bellique : () no

tas vero, quibus anni, temporis & ui fe Deum indicat,
vti inquit Plinius, (f) a Numa vel plane non additas , .

putem, vel fi additae, Iulii Caefaris aetate autas atque,

mutatas 5 cum Num annum trecentorum tantum quin

quaginta quinque dierum fuiffe certo conftet. ,. Claui

prterea &virga addebantur, quafi omnium&portarum

cuftos & retor viarum:indeque potis frequenter claui

ger ditus, & ianuis eundem omnibus preffe teftatur

nomen. (g) Pacis quoque bellorumque argumento co

litur, (b) ab eodemque preces&facrificia fua incoabaat

Romani.

Cum farre & vino eidem facra faciebant; ru

ftici autem vt effet propitius liberis, domui atque fami

liae, (i)inde Iuuenalis : (k)
Cum farre & vino Ianum Vetamque rogabat,

SATVRNvs.
Saturnus hunc fequitur Iani in regno fucceffor, Rex
tant iuftitiae , vt neque feruierit fub illo quisquam,
-neque quidquam priuat rei habuerit : fed omnia ,
communia & indiuifa omnibus fuerint, veluti vnum
-

--

O- 2

Cun

(c) queft. Rom. XXIV. (d) c, l. (e) Liuius I e,XIX. (f)

xxxiV c. XVUI. (g) Macrobius c. l. (h) Plinius c. l.

() Cato de R. Rut e cxxxIF. (k) at. VIv,3v6

--

C AP y T

Io9

-->

PRIM VM

cunctis eet patrimonium. (l) Rariime in monumen

Tab." III,
ll,

tis veterum adparet ; alias pingebatur homo fenex &

canus, barba prolixa, incuruo corpore, capite aperto,

triftis & pallidus cum falce adunca 3 (m) de quo Vir

gilius (n)

vitiator curuam eruans ab imagine falcem

Saturnusque/enex :
Dextra ferpentis portabat imaginem, qui caudam pro
priis dentibus commordebat, manu finiftra filium par
uulum ad os ferebat, quafi eundem deuoraturus, fecun

dum Albericum. Compeditis quandoque pedibus fini

gebatur vt ait Minutius Felix (o) atque Macrobius (p);

qu Saturnalibus foluebantur. Officium eius optime ,

defcribit Cicero (q) : Saturmum inquit, effe voluerumr,

qui curfm & comueromem f?atiorum ac temporum comti

Meret, qui deu graece id ip/m momem habet : ejw@- e
mim dicitur, qui ef? idem /patitfm tempor & tempus i/j
ad/gmabamt , & aure tat, veritat fideique i//um pa
trem faciebamt : Ideoque Martialis (r) eum fic com
pellat :

amtique rex magme poli, mumdique prior

fb quo pigra quies, nec labor v4us erat.
& Virgilius (!)
aureaque, vt perbibemt, il/o /ab rege fuere

.. .

/?cu/a : fic placida populos im pace regebat.

Regni enim eius tempora feliciffima feruntur, cum pro
*

pter

(!) fuftinus rLIII c. 1, (m) Macrobius sat. 1 c. PII. (n)

v.. Virgilius PIII Aem. v. 179. (o) O&auio c. XXI. (p)
* Sat. 1, c. WHI. (q) fi de N. D. c. XXV, (r) XII ep,

LIII, (3) K1II en, v. ya4, *

 pe p Iys Ao MANoRwM.

Io9

pter rerum copiam, tum etiam quod nondum quisquam

feruitio vel libertate difcriminabatur, inquit Macrobius.
(r) Hinc quotannis per Saturnalia fingulari cultu eum, .

venerabantur in memoriam feculi aurei (u), extra illud

tempus vix colebatur. Cultur alias hortorum praefi
dere dicebatur, ex eo vitifator ditus (x), & cuftos ruris
atque ramorum luxuriantium tonfor , (y) de quo Ma
crobius (2) : huic deo, inquit, im/ertiome* /urculorum,
pomorumque educatiomer,& ommium eiuscemodi fertilium
tribuumf ai/ip/imas : Tumc Romami etiam /?ercu/ium po

tabam*, quoa primus ercore fecumditatem agr compara

uerit : eumque ob inuentum hoc immortalitatemee
adfecutum docet Plinius (a) atque Latantius (). Hoc

fcrificii genere eum olim placatum fuiffe contendit La

antius (c), vt ih Tiberim de ponte Miluio mitteretur
homo 5 quod de antiquiffimis Latii populis intelligen

dum, non autem de Romanis. '

G E N I VS.
Tertius in ordine eft genius , quem defcribit Cen
. . . .

forinus, (j) quod ita nobis adfiduus obferuator adpo

fitus fit, vt ne punto quidem temporis longius abfce
. dat, fed ab vtero matris acceptos adextremum vit di
em comitetur. Duos autem quemque hominem forti
ri genios putabant, vnum, qui hortetur ad bona, alte
rum qui ad mala ( e ). Inde Ammianus Marcellinus (f)
3
Fa
(t) Saturm. 1 c. VIl. (u) Iuftinus e. l. (x) Arnobius lib.
III p. m. 117. (y) Arnobius lib. VIp. m. ip7. (z) r. l.

(a) lib. xP ti c. ix, (b) lib. I e. xx: (c) lib. te XXI.

(d) de die natal e. III.

(e) Seruius in Virgili Aen, Y1

v.73j. (f) lib. XXI p. m. ly$.

. . . CAP W T - PRIMVM

HG

Ferumt, ait, Theologi im lucem edit homimibus cumiis /l.

va firmitate fatali, huiuumodi quedam yelut aus refura
Tab.III m. mumim4 fociari. Seminudus ifte cum cornu copiaein fi-

13.

niftra, & calatho in capite , dextra pateram vel fimpu

'

lum tenens, ftans ante aram verbenis ornatam, quafi f

crificans, modo puerili, modo iuuenili, modo fenili for
ma confpicitur. Vti Ammianus (g) Iuliano Imperato
ri obfcura note in Galliis genium publicum cum cornu

n. 14

copiae, velato capite adparuie ait ; quali figura & in

nummo Adriani adparet cuminfcriptione GENio Popu
li Romani. Vniuscuiusque loci, rei atque hominis di

cebatur deus. Deorum quoque dicebatur genius 5 vt

genius Iouialis apud Arnobium (h) : & per genium ,

Iouisiurabant (1). Sic lapidem prifcum reperimus GE

NIO MARTIS fcratum
& in alio (1).

GENIO
M.

EX.

PLV Tonis

S.

F.A. B. | PH ILE ROS

S.

A RAM.

F.

C.

- Cum quo conuenit alius apud Gruterum (m)

. .

.. .
GENIO
IOVI STYGIO SANCTO

SACRVM.

.
--a

& alia Veronenfis infcriptio:(n)

IVCVNDITATIS
~

FLORAE Q_
S.
Genii

(g) lib. XXV p. m. 247. (h) lib. III circa fim. ( i ) Minu
tius Felix O&auio c.XXIX. (k) Reinefius infer. LXXXV.
(1) Gruterus p. MLXXV m. 9. (m)p, XXIII m. 6. (n)
Spon mi/?, erud, antiq./. III n. 46,
-

DE

pi Is RoMAN o RVM.

III.

hi diti
qui alias deorum anumina
adpellata vt.
eft Genii
in lapide
(o).,
. .
.

NV M I N I.

MERCWR,

SA C R.

Atque hc ab ipf eorum effentia diuerf, quare &:

Iunonefm de fuo numine ita loquentem inducit Virgi
lius (p)
- - - - quod /? mea mumim4 mom fim?
magma /t , dubitem baut equidem implorare quod
-

1, squam e$?.

. ..

Et Ceres ad Pfychen, apud Apuleiurh (q) Femur de

te tot mumimis fi viribus vltionem ffagitat: & paulo poft:
luno fefe cna totiu fai mumin augusta dignitate prefen
tat. Inde & incriptiones, quae NV MINI
STI vel NVMINIBVS

AVGV

AVGVSTORVM facr,,

ad Auguftorum genios referendas effe putamus. Qu9d

etiam docet infcriptio apud Gruterum (r):
GE NI O.

AC.

M AIESTA TI

IMP. ANTONINI, P II. FELICIS. AVGVST.

M. AW RE LI W S. AV RELIAN V S. DEVOTISSIMWS
NVMINI. E IV.S.
-

& alia apud Reinefium: (s)

---

N v MINI SANCTIssI Mo
GENIO

MVNICIP II

SACRVM

qu genium cum numine eundem facit. A diis ad

homines : non enim folum numinibus & geniis Augu
torum frequentia fiebant vota & per Caearis, iuramenta,
ed

6) Gruterus p. Lty m. 12. ) 4em. v. gio.

* (q) libro

VI ineunte, (r) p. MLXxxv m, 6, (*) inr. xC/I.

-\

vr - PRI.

IIZ

fed etiam priuatorum genii culti, non ab ipfis folum,

fed & aliis : vt GE NIO T. OPT ATI (t) : & , ^ .

(u) G E N. G E N I-A L IS , SPE I. HELPIDI I.

qu a natiuitate Helpidii ftatim videtur dicata. De fa

miliarum quoque geniis teftanturinfcriptiones : (x) .
GENIO. PATR,
V AL ER I AN AE

--

FAMILIAE

& (y)
GENIO

FAMIL., MONE TAL.

atque alia (z)

G EN IO.
D OM,

C ONSER VAT OR I
BALB INOR VM.

Sed & locis fui genii (a), inde frequentes infcriptio

nes : G E N IO L O CI. GENIO C O L O N I AE.

GENIO CIVITATIS.
PII.

GENIO

P A G I.

GENIO

MVNICI.

Ali Genio exercitus, co

hortis vel centuri dicat. Sic & operibus publicis fui

adfignati genii : vt (b ) G EN IO LA VA C R O
RVM M E T EL L I. vel horreorum Seianorum (c).

Alia non inelegans infcriptio : (d)

NVM, DOM. AyG.
SA CRV M.

'-

.*

gENIO. CONSERVATORI. HoRRE ORVM

G ALBIANORVM,
.*.

--

Of{i

(t) Gruterus p. XLVIp. 9. (u) p. CII m. a. (x) p. MLXXVI

m, 1. (y) Spon mic. erud. ant.. IIIn. 64. (z) n.7o,
(a) Feftus voce gemiu. Virgilius Aem. V v, 9j. (b) Gru
terus p. ClX n, 17, (c) Gruteru; p. CIXn, 6, (d)Gruterus
,, P. LXXV m. !e v
*
*.
* * * * *
-

f
*

DE DIIS * R OM A NOR VM.

{n}

Officium erat, vt homini,vel rei, quam in patrocinio

habent, adfint, eam tutentur, & infidias auertant, Exin
de & Deus Tutel di&tus (c).
-

DEo TvTE LAE >

-

* ~

GEN I o

; : . .

. . .. ..

: M ENTES

& (f)

DE O

T VT E L.

GENIO. Loci
vel fimpliciter tutela (g) ``

--

'

' '

` ` ' '

'

''

TVTEL AE. Av G.

S A C R V M.

Alias Genius aeternalis&paciferdictus.Ideo quisque fuum

in peculiari colebat genium, maxime die natali ; &
quidem vino, thure, floribus, fertis, choreis, Vreban
tur enim thura, genii caput fertis* & floribus ornaba- ,
tur, & lotus vnguentis perfundebatur, libato dein ,
mero. Qu9s ritus eleganterdefcribitTibullus (h) dum
canit-:

|-

- -- - - -

-- * *

Wramtur pia thura fac, wnamtur odorer, & . . . . i

quo* temer e terna diuite mittit Arabr.

#pfe faos genius adfie vifurus bonores,

cui decorent anctas floreaerta comas.
Iiu e puro dei/emt tempara mardo : . .

atque /atur libo fit, madeatque mero. . .

& alio loco ( i) :

. , ,

buc ader, e rentam lada Genium.gue chore

comcelebra, & multo tempora fmale mero.
. * * : * ,

Jlus
(e) Gruterus p. CW m, 3. (f) m, 2 (g) Gruterus p. Glv
n. t. (h) lib. II el II: (i) lib. I el pll, . . . . .
-

M4.

, G A PVT |

PRIMV IM " "r

1ius e itido fidemt mguemta capillo,

& capite, & collo mo/ia/erta gerat.
Maxime vero facra merum & flores, inde Perfius (k):
Funde merun genio
& Horatius (I ) :
* ,

; ' ' ". . .

tellurem porco, $yluamum lae piabamt,

foribuu & vimo gemium , memorem breui* aui,
& Ouidius natalem fuum celebraturus exclamat (^on):
da mibi tbur* puerpimgues faciemtia fiamma ,

quodque pio fa/um /ridat im igne merum, , , , ,

Hoftiam autem genio natali die immolare nefas , id qud
ex Varronis Attico docet Cenforinus (n), addita ratio

ne, ne die, qua ipfi lucem accepiffent, aliis eam deme

rent. Inde infcriptio antiqua apud Gruterum (o) : :

-

--

THVS. vr. : ..

NVM. FAR ET. OLEVM. . . , . ,

AD. SACRA. PRIVATA. DED IT , ,

P. FELICIAN Vs ,
.'

* ***

--

Aliud obferuabatur in feriis imperatiuis, cum nata

les Auguftorum celebrarentur: quod ex decreto adparet

apud Gruterum (p). Tunc enimimmolabatur taurus,

vt ex fragmento infcriptionis fratrum arualium apud
Gruterum (q) conftat.

IN. CAPITOLIO. OB. NA TALEM. NE

RoNIS. AV G. GERMAN ICI. IoVI. B.

IVNONI VACCAM. MINERVAE. VAC
CAM. FELICITATI, PVBLICAE, VA CCAM.
--

- -

--

-, *

- ,

CON

* (k) /at. II v. 3. (I) lib. I ep. I v. 142. (m) V Trf, el,

*. VI, (n) de die manli c. 11, (e) p. DCCCLV'n 3 (P)

P. ccgr, s. s (q) .,c . ; ; ; ; ; R

d E sprys * RoMANo RvM,

CONCORDIAE. V AcCAM.
GENIo. fps
--

VS. T AVR W M,

* 2: 0

ti

---

--

Agnurn tamen immolatum quoque docetHoratius(*);

-* . ridet argento domus::;*ara ca , fi i;p , `t
- viniaiverben, auet immolato *
*
*

"

pargier agno. '

Aliis feftis diebus porcus quoque immolabatur, de quo

Horatius(f) . . * - . . . . . . . .
: : . *, crus gemium mero

* *

. . . .

. .

.".1; : A ...........

*:: ::* curabi*,

& porco
pfco bimefri.
bimeffri.'* * ************
curab, 8
*

iocorum
prfertim geniis, vt
eft in f.:infcriptione
apud
Gruterum (t): 9
'
, e . LOTU
*

"-

GEN1: My N1gi Pi

(:

: '"
" "-

--

: "", "SCRO FAM CVM

. ... :,)', '
*
''*'*"
TRIGIN''
'"' ,
3'
. 12 ":...PoRCIS*
"
t '-
* : * > platani
. . . . foliis
. . . contexta,
. . . ."
Platanus eidem facra &1. corona
qu exin genialis arbor dicitur. Locorum etiam ge
-

nios flutantes colebnt, qui primum in illa fereban

tur; immo & ipfi locorum incol, quo

genios pa

trie
vrbistutelares
*
. . . ) propitios redderent
2 :* * * : :

- - -- *- -

--

*
-

* -- -

**

- --

...

. . .

-----

. . . .t,

a . . -

- -

--

***

--

Quartus eft Sol, princeps fiderm, deus inuitus

yel orjiipotens Mithra dis (u) ; vel fol Mithra.

facer & ternus ignis (z). Nudus plerungue, & ra- ra.ma. ,
diato capite vifitur, vel fub figura ftell adparet; ima-

ginem. .eiusdem
& omnem
. . . . . . . . . it
** -

aureum pinge
z
'reo
~ :--> * > ***

` (r) lib. iv odexi. (s) lib, III ode xvii. (t) Gruterus

?. c n. u(w) Gruterus p.XXXIit h. 1o.& p, xXxIr

m, 1, Rcincfis p, LXXXIX (x) Curtiuslib, I}^c, XIII,

i;.

CAP vr - PRrMvM - 7

re folebant Hunc tanquam fupremi deiproximum n

niftrum fingebant, & cultus eius in Oriente maximus,
prcipue apud Perfs, * Quare & nummi Imperato
rum, qui in Orientem expeditiones fufceperunt, fre
quenter adparent eum infcriptione: SOLI AETE R
NO, C O MIT 1 aut PROPVGNATOR I AV
AGV STO, SOLI INVICTO COMITI.

Vul

gus quoque Romanorum eum ob fplendorem maxime

colebat. Apollinem eidem aurigam, equos & gryphes

facros addebant; & virtutem folis, qu diuinationi cu
rationique praeeft Apollinem, vocarunt vti inquit Ma
crobius (y). Ad eundem folem quoque referimus in

fcriptiones AB ELLIONIDEO facras apudGruterum:

(2) guippe Cretes dixere, &
Pamphylii fecundum Hefychium. Exinde etiam Apol
linem Belenum dictum putem, quod frequens ei in in

fcriptionibus additur cognomen. ,

t

- -

* . . ..

. . .

- -

. .

*-

."

- * * * * *

. .

-- *

-- -

LV N.A.
.

"

--

* -

-------

-- -

"

. . .

..

..

. . .. .

. .

. . .

* Soror eft luna, Latona etiam, dita, quandoque

& deus Lunus 5

de quo Spartianus (a) Sciemdum, in- ,

quit, deciim quibusque id memorie traditum, ve qui

Lumam fmimeo /exu ac momime putauerit mumcupandam,

% addtus mulieribus fmper im/eruiat : ' at vero qui ma

-

*
-

rem deum effe crediderit, domimetur vxori, meque v/*

muliebres patiatur im/ dias. Campeftris alias quoque di
cebatur, quod in agris colendis obferuetur hic plane

va (b). Figura talis eft; vt equorum vel taurorum bi

-,

. .

. .

. . .

gave

(y) Saturn:;Ic, XVII. (2) p.XXXVII n.4.f, 6. (a) Caraca4

at

(b) Spon Mi/. erudiant.

ff, , 2.
-

/
~

DE

D11s RoMA NoRvM.

It?

gayehatur, cum luna crefcente prope humeros, gallo Tab.IiIm.

gallinaceo ante pedes : vt Deus Lunus vero `cum

14.

galero Armeniaco vifitur. Annorum dimenfioni, foe- m, 17,

cunditati , noturnis officiis, veneficiis quoque eandem

credebant, quin & prliis notrnis & itineri

bus (c). Sacer autem erat taurus.

O R C VS.
Sextus eft Orcus, quem graeco nomine Plutonem

alis, Latini etiam Ditem vel Diespritem adpellabant

'{d).* Di&tus quoque Iupitgr Stygius, (e) vel Summa
nus (f):

P L V T ON I SVM M A NO
' A LI IsQ. D1 s. " StrGI Is

Quem fic ditum volunt quafifummum Manium (g).

Mentionem huius Summani facit Cicero ( h ), atque ei
dem noturna fulmina attributa ait Plinius (i), ficut Io
uidiurna. Huius dem de coelo tatam refert Liuius:
(k) licet quis ifteSummanus fuerit,dubitauerit Ouidius,

dum ita canit: (1)

..

Aeddita, qu qu& & ef? Summamo templa ferumtur,

twm, cum Romam, Pyrrbe timemdua enu*.

Figuram Phutonis egregie defcribit Claudianus (m):

: - .

IP

Ipf

(c) Liuius 3XXII c, XI. (d) Cicero, de N. D. lib. II c, XXVI

Gruterus p, XXI m. , (e) Gruterus p, XXlII m. 6. 7.

(f) Gruterus p, CXXI & p. MXV m.7. (g) Turnebus

aduer. XVII c. IV. (h) I de diuin, c. X. (i) IIe. LIr

& Auguftinus de Ciu. Dei IV c. XXIII. (k) Liuius XXXir.

e, xxx: (1) v#fff. v.z.w. (m) i dempta prostr

pina v. 77,

* * * * * * **,

-- -

- -

 . . CAPvt. PRIM v. M . .

HI8

I?/? rudi fultu flio, migraque veremdu, . , , : ,

maieate /aet, /jualemt immamia fdo

fceptra fitu, fblime caput moe/?i//ima mubes

aperat & dire riget inclementia forma.

Tab.III. Erat emim, inquit Albericus, imago eius, bomo ferribil,

im folio fulphureo /dems, feptrum regmi im mamu temems

dextra : /mi/?ra amimam com/?rimgemr : cui tricipitem

Cerberum f pedibus collocabamt, & iuxta /e tres Harpy
.ia* habebat.Stygiorum vel inferorum habebatur praefes,
totius inferni retor, & mortuorum iudex, prmiia iis

' dem diftribuens & fpplicia : vel campos Elyfios ad

fignans, vel Acheronta. Inde Claudianus (b).

...

. . 0. maxime mo
arbiter, vmbrarumque potem*, cui motra laborant
f

% , ,

, , , amima ; , qui fimem cumf & /emima prae/es ,

aa/cemaique iicer alterna morte repend ;

ar

... qui vitam letumque reg.

Cauffamadfignat DiodorusSiculus (o), dum Plutonem
fepulcrorum ,: funerum, atque honorum qui mortuis
impenduntur,vfum introduxiffe fcribit. Coniux eius ha

bebatur Proferpina, Cereris filia, Libera alias dita; (p)

fabulam eius narrante Arnobio (q).

Tres fub eo iudi

ces, Aeacus, Minos, Rhadamanthus, qui de mortuo

rum geftis iudicarent.: minifter erat Charon, nauta,

qui demortuorum animas in alterum orbem deueheret.

Adiungebant Furias, Parcas, Harpyias : dethronoul

phureo quatuor manare flumina fabulabantur, Lethen,
Cocytum, Phlegetontem & Acheronta. Cultus ei fie
--

bat

(*) d.l. v. 5, (o) lib. Pip. m.37. (p) Ciccro IV in

/errem c. XLVIII, (q) lib. V. p, m, 17t,

m
tat vel pro defuntorum manibus, vel ab grotis, ne ,
ROM A NORvM.

D1 Is

pE

morerentur, vel ab iis, qui ex graui morbo liberati e

rant gratias aturi. Narciffus, adianthus & cupreffus ;

atque inter animalia omne quod atrum ipfi facratum ,.
Diuerfum ab hoc faciunt Plutum, diuitiarum deum, qui
locis fubterraneis & omnibus thefauris reconditis pr

eet; ed vnum eundemque vtrosque ee ex incriptie

ne apud Gruterum ( r ) adparet
-

IOWI. IN VEN TO RI
DIT I. PATRI

TERRAE. MA

, D ET ECT IS. D A C.

. .

THES AVRIS

CAESAR. NER
, . V A.

*:

in

s -

TRAIANVS
AV G
P.
SA C.

qua &thefurorum cura Diti fiuePlutoni adtribuitur.

- 1 :

BACCHVS.

c. * :

. . .

.
. .

. . ..

"

septimus eft Bacchus, honoris cauff Liber pater

etiam ditus (f), & Dionyfos (t). Alia vero a Grcis

impofita cognomina adducit Ouidius (u). Eius fimu

lacra partim pueriliaetate, partim iuueaili fingunt 5 pr
terea barbata fpecie, fenili quoque inquit Macrobius

(x), Sub biformi vero fpecie prcipue colebatur, quo

-"

--

**

.*

* f

(*) p. xxt m. r. () Cicero ii de Nat. D. c. XXIV, ()

Cicero pro Flasce c. XXV, (u) IV Metam, v. it. (*)
Saturn. I c. XVIII.

** -- .

---

- ?

cA Pvt

,120

PRI MvM.

nos ducit Diodorus Siculus(y),qui Indicum warawrwywv*

lbarbatum fuiffe formatum ait, Boeoticum vero rw xdXea
dia poegy pecie decorum, Adparetaliasnudus,capite quan

doque cornuto, vel muliebri figura, vti Ouidius (z)

canit :

tibi emim imcom/mta iuuemta,

tu puer eternus, tu formo/imu alto

comfficer clo : tibi, cum /me cormibus adas

?irgimeum caput ef.

Tab. III Coronabatur pampineis, hedera & ficulneis frondibus:

m. 19 ao. panthera & tigris vtplurimum prope pofita, de quo
Claudianus (a) :

crimali florem, edera, quem Partbica velat

tigr & aurator im modwm co//igit vmgue*
& Ouidius (b) :

ipfe racemifer frontem circumdatus vu

pampime,agitae velatam fromaibu baffam ;
quem circa tigres , fimulacraque imamia ymcum,
pifarumque iacem* fera corpora pamtberarum. ,
Vini habebaturinuentor 5 licet vitem tantum demonftraf

fe velit Tertullianus (c) ; ideoque ei attribuitur thyr

fus, uua, cantharus, de que Tibullus (d) :
65 tu Bacche tener, iurunda confitor vue.
Thyrfus autem hafta erat aculeata, cuius mucro hede
ra erat obuolutus (e), quam in orgyis Bacchicis quatie
bant (f) 5 de quo & Propertius (g)
bar

(y) lib. IH p. m, 29. (z) iw Meam. v. 17. (a) Idem.

ptu Pro/erpime p. 17. (b) iii Metam. v. 666. (c) apo.
logetico-c. XI. (d) b. II el. II (e) Diodorus Siculus,

lib. III p. m. auz, (f) Tacitus 4nm. XI c. XXXI, (g)

lib, III el. III.

p 11s v.

o ' bae edera legit im thyr/~ ~

. . .

.
-

--

& Sidonius (h ) :

camtharum & p6yrfu dextr4 lauaque feruntur :

mec tegit exertor, fed ramgie pulla lacerter.

Hinc ante vindemiam vtiex Columella (i) difcimus, f*

, crificia Libero, Libera & vais preoriis quam anctii
me fiebant. In quantum Orientis dominater habeba. Tab.IIIn.
tur, in curru cum leopardis vehitur. Nonnunquam eum at.
triumphantem centauris vetum in nummo rariffime ***.
Iuli Moefae; barbatum etiam &cornutum videmus, E
-

iusdem comites fuere Sileni, Satyri, Bacchae, Thiyae,

Mimallones & Baffarides nymphae. Laetitiae ac feftiuita-

tum habebatur praefes, non raro quoque dux Mufrum:

vnde poeta & hedera & lauro coronatiincedebant. Di

cebatur alias Deus fntus & magnus, vt eft in infcri

ptione Romana (k) ;

D E O S A N C T O N v MINI
DE O M AG NO LI BE RO
... I A TRI ET A D S T ATO RI
ET C O N S E R V A T OR I. H. L. CO LL
V E L AB R E N S I V M

Do M IT I v S S E C v N D v S C v R A T
ET

R EST AVRATGR FRAT R

-

S V I S

Caper eidem omnibus aris caedebatur (I) tanquam viti

bus inimicum animal, Sacra praeterea tigris atque afi
1
(h) earm. XXlI v. jo. () ab, XII c. XVIII. (k ) Spon

mi/:, trud, ant, /iil p. 27, (1) Tertullianus de / sia

esl c.,/.

..::: :eAPv: RIv

1t

nus (m) ; inter plantas & frutices pampinus, hedera,

& ficus ; inter arbores fmilax, abies atque quercus,

-, *

* . . .

~*

. .

. . .

VESTA PRISCA. :
-

. .
::

f : . . . . .. .

.. .

. .

- .

Septimtis inter felelos eft Tellus, Saturniconiux,

Iouis mater, Coeli filia. Varias hc nata adpellatio
nes : dita enim alias J/e/?a pri/?a ad differentiam al
terius Veft filix ; Fauna Fatua & bona Dea (n); Opis

item & Pro/erpiua 5 quarum denominationum rationes

adducit Macrobius (o ) atque Auguftinus (a).

Alias in

infcriptionibus frequentiffime dita magma Deum mater,

amater magma, mater Idea , dea Pbrygia, mater Deum mae
gna Idaea Pa/atima (b) & mater Berecymthia ( ). Eius

figuram optime defcribit Lucretius (d) :

Hamc veteres Graim dofi cecimere poetae,

--

fblimem im curru biiugos agitare leomer :

ar im /?atio magmam pemdere docemter
teffurem, meque poff im terra /j?ere terram.

4diumxere feras <T quod quamu& effera proler

* . offici& debet mo/iri pi&a parentum : i .
muralique caput fmmum cimxere coroma :
eximi mumita loc, quia fffimet vrbes,
Tab.III. Manu enim tympanum tenet, & altera fpicas quasdam ;
*

ai,

tolata alias, leonibus vecta, circa quorum colla moni

lia erant : addebatur & pinus eidem facra, adeandem

-

uet

(m) Plinius XXIP^ c. 1. (n) Arnobius lib. I p, m. zo.

Alib, J^, . 163. (o) Saturn. 1 c. XII (a) de Ciu. Dei
lib. PII c. XXIP (b) Gruterus p. XXJ^III m. 3. (c) Stra

bo lib. X p. m. 924. Virgilius VI 4evia, v, 774. (d)

#. I p. jg&. ' /14.

**

.*

pE pris

rowtANoRvM.'

que redinans Atys, amator eiusdem, peculiari habitu.

In nummis quoque vel leoni vel throno infidens, ad- n.a4.
ftante ab vtroqne latere leone ; manu vel fceptrum, vel
fulgur, vel tympanum, fruticem etiam vel cornucopi
prferens, faepiffime fedens, rariusftans vifitur, E Phry
gia eius cultus Romam delatus,&oraculorum iuffu ibi
dem introdutus, cuius ritum defcribit Liuius (e). Hinc
& facra eidem peregrina. Eamdem inquit Latantius (f)

Varro fribit, tamtae pudicitiae fiffe, vt menwo eam, quaa4

vixerie, pratervirumfum ma* viderit, mec momem eius aa
aierit. latirce ii mu/terer im operto /acrifcame & Bomam
deam momimamt. Communis omnium mater habebatur,

a qua & omnium rerum creatarum cultum dependere ,

putabant: quare & fumma parens dita (g). Idem nu- . ,
men ad vita funtos etiam fpetare ex infcriptione an

tiqua probare nititur Boxhornius (h), Vino eidem fub

latis adpellatione libabant tefte Plutarcho (1), & infa
cris eius obuoluta vini amphora ponebatur (k). Huic
dea Opi edentes vota concipiebant terramque de indu
ftria tangebant ; demonftrantes ipfm matrem mortali
bus adpetendam, vti innnit Macrobius (I). Finiebant
cum : ea preces & fcra, qu cum Iano iniuerant. Im

molabatur fcropha ingens foeta. Phryges eiusdem f

cerdotes, Curetes alias vel Corybantes diti: taurobo
lium eidem proprium, & Attidi criobolium (m). Ple
raque eiusdem cum Ifidc conueniunt, diftint tamen
nt deitates , vti adparet ex infcriptione (n).
MATRI DEVM ET ISIDI
2.

(c) lib, KXX to XIV. (f) I c. XXII, (g) Reinefius inr.

.. XXXIX #. 64. (h) qu</?. Rom. III. (i) quft. Rom.

"XX. (k) Latantius 7 t, Xxli. (i),1/aturn. c. X. (in)

Lampridius Heliogabalo c. Wfi,(n) Gruters p, XVI, i, ,

| : : : Cfvt * PRIMvm ::r

DII iw DiGEsTE.3 ~ ~
HERCVLES
' Cum autem, vti Cicero (o) loquitur, fufceperit vi
ta hominm, confuetudoque communis, vt beneficiis
excellentes viros in clum fama acvoluntate tollerent,
de iis quoque nunc fermo erit ; quos Deos Indigetes
vel Semiones adpellabant; eosque Cicero recenfet, In
ter eos primus eft Hercules, qui in infcriptionibus pri

fcis heros, defenfor, triumphator, placidus, pacifer, cu

bans, magnus, inuitus, antusadpellatur. In aliis Her
cules Pomderam, fine dubio ob fortitudinem : . Sommia

Tab. IV m. l&, quod & in eius deincubarent & com/eruator domua

1

27, 2,

*}

ripiorum dicitur ( p). Ab exuuiis leonis, vel corpo

ri vel humeris vel brachio inditis,&adiunta claua per
petuo adgnofcitur : vifiturtamen etiamfub figurapue
ri duos angues manibuscomprimentis, & Mu/agete, qui
alias Hercules Mufarum dicitur, quoque cum lyra. . E
ius duodecim labores vel notiffimi funt, quos prolixe ,
defcribitDiodorus Siculus(q). : Ducem eum fuiffe pr
ftantiffimum oppreffis (r)iuftitiam facientem idem fcri
bit. Cultus eius antiquiffimus, ob fata egregia ab E
uandro primum inftitutus, tefte eodem (f) & Liuio (t).
Hinc numen non minimum, nhilitibus maxime cultum,

immo ipfis quoque Imperatoribus, qui ipfius nomen &

formam fibi non raro vindicabant. Viam quoque imi

turi fupplicabant Herculi, quodpropter viam facrificium

.

ditum

; : *

(o) 11 de N. D. c. xxiii. (p) Spon mifcell. erud. amtiqw, >

/. III m. 6t. 6a, 63. (q) lib. IV p. m, 2t6, (r) ib, 1 p,

. 33. () P. m. g, (t) 1,,. II,

--

---

-- - -

--

----

- :

-" --

--

--

--

-"

w
-

--

--

* *

#:-

*!

-~

.* * *
-

* *

--

t"

-->

--

-*
-

-:

* *
n-

--> *

--

*
-

* *

---

- * *

*
--

--

--

- -

* *

* ,

:
-

->

*-

--

----

--

".

*-*.

--

--

--

---

--

- -

:
-

--

--

--

--

--- **

--

--

**
-

- - -

--

+
-

. . k.
--

---

-- -

*
-

* *

----

--

*-

pe p11s rem Anoxvw,

ditum Fefto.

12}

Eiusdem facris fmihis intereffe non li.

cebat, cuius inftituti rationes reddit Macrobius (u). Po

pulus arbor & acfcuius eidem confecrata, atque iisdem

caput eius redimitum : iuuencum iniugem eidem
matabant (*) |

DEV S

FIDIW S

A Sabinis Dei Fidei facra Romam traduta funt,vti

hos docet Varro: (y) Putabatur alias Diiouis filius (z).
Hunc autem fantum effe ab Sabina lingua putabant,&
Herculem ab Grca.

Hinc Herculem cum Sanco e

undem deum facit Feftus, (a) & Sabini Sancum fuum

eodem modo habuere quo Romani Quirinum, quod te

ftatur Latantius. ( b ) Exinde etiam infcriptione ve

teri pater Reatimus ditus, a Reate Sabinorum op

pido (c):

PATRI, REAT IN .
*

SACR,

&

SAN CO DE O

PATR. REATIN,

SA CRV M.

Pro cultus tamen ratione diuerfi,

Herculi quippe ex

Etiandri inftitutione facra grco ritu fecit Romulus, (d)

public vero fidei, cuius cultus iam a Sabinis in focieta
tem adletis in vrbem Romam erat introdutus, tem

plum extruxit & Numa, (e) proprium & folenne in- '
-

ftitu

(u) Saturn, 1 c, XII. (x)

e. l. (y) de L. Llib.
IV p. m. 14. (2) Varro lib. IV de L. L p. m. i}. (a) vo
, ee propter. (b) lib. I e. XI. (c) Gruterusp. XCVI m,

4. g. (d) Liuius I (, VII, (s) Halicarn, lib, I1 p.m.j4.

w r -

116

ftituens fcrum, ad quod flamines bigis,'curru arcuat

vehi iuffit, manuque ad digitos vsque inuoluta rem diui

nam facere (f). Tria autem habebat nomina, de quo

Ouidius (g):

--

3g cream, monar Sandio, Fidiome referrem

am tibi $emipater, tumcmibi samfus ait:
cuicumque ex ill deder, ego mumtu babebo:

. . t

momima terma fero ,/ic voluere Curer.

: Humc igitur veterer domarumt ade Sabimi, . ' ^

-*
imque 2uirimali comffituere iugo.
-

* *

Adpellatur enim vel Deus Fidius, Grcis Au; miss(h)

& Sancus vel Semo Sancus, vti teftantur infcriptiones a

pud Gruterum ( i ) ,

1.

S E M O N I

SAN co
-

D E O 'F ID I O
SA CR W M
~ & alia :

- SAN C TO
SE MON I

. . . . . .

' ' ' ',

-

SA N CO
DE O'F ID IO

SANCO FIDIO SEM OPATRI.

Singulare eft,quodfcribit Liuius (k), Vitruuii Fuma

dani ducis bona Semeni Sanco fuiffe confecrata, & in

de redatum s in facello Sanci verfus dem Quirini

pofitum. Mire hc adpellatio torfit interpretes, alios-
que fcriptores, dum alii Semonem Ianum legendum.*

putarent, inter quos prcipue eft Gyraldus (1). Iufti

rllS

(f) Liuius i r. xxt. (g) PI Fa. v. aty. (h) Halicarn.

lib. IVA. m. 2y7. (1) p. x3/I, m, y. 4. 7.
% (i) /. . w. .g,

(k) VIII .

pe : Dr Is Romanorvm.

Rzy

ftisMartyr (m)hanc infcriptionem SemoniSancofa&am

ad Simonem magum, quafi pro deo fuerit cultus, perpe

ram refert. Sed omnia ad noftrum Fidium referenda effe

ex ditis patet. Templum eidem extruxit Tarquinius Su

perbus, a Sp. Poftumio poft dedicatum (n). Cultus
Iratinem habet Halicarnaffenfis ( o ) & Liuius (p):
vt fides fcilicet ac iuturamdum proxime legum ac paema

rum metum ciuitatem regeremt.

Inde nummi adparcnt

idem publicam repraefentantes.

CAsToR & Pollwx.

Inter Semones Caftorem & Pollucem recenfot Hali

carnaffenfis , ( q) eosque fimpliciter Caftores adpellat.

Graecis dicebantur 291, quafi Iouis filii atque expe
ditionis Argonautic habebal,tur focii. Nudi fingeban
tur ftantes, vel equis infidentes, quandoque galeati cum Tab. Iprm.

clypeo & hafta, cum galea in capite, in cuius fummo

4s

ftell, eorum fidera. Quare Apuleius ( r ) eorum ca

pita ca/ides obbata [ obbat potius legendum pro orbi
tae, vt caffides obbat idem fint ac in obb, quod po

tuli genus erat fecundum Nonium, formam compofit:

taler autem fere formam habebat galerus Armeniacus, '
vti ex figura adparet ]//e/arum apicihu im/gmes comtege
re ait; indeque pileati fratres diti. Eos pro imperio
Romano curam femper geffiffe volunt; dum in eorum

prliis fpe duorum adolefcentium militantium inftar

-

vifi

(m ) apol. 1r pro Chriftianis p, m. 691. ( n ) Halic, lib.

, ixp. m. 617. Plinius VIII c. XLViii. (o) lib.tip. m,
* *. (P.) I c. XXI. (q) lib. VII p.m., 47%. (r) X.
team. A. m. 2/ f,

. . . . .. . .

CAFvf

128

PRIM v M

vifi fuerint, qui ftrenue pugnantes iis, vitoriam attule

rint, de quo prolixe Dionyfius Halicarnaffenfis (1) &
plura exempla adducunt alii (t). Quare Cicere (u)
eos ita compellat;

vos ommium rerum forem/um , come

filiorum maximorum , iudiciorumque arbitri, 6 te/les ce

4eberrimo im loco pratorii loeati, Ca/?or & Po/ux. . Hinc

& templa iis dedicata, & facra fata tanquam bonis &
felicibus diis, atque facratae agn candidae. Primum,
templum bello latino APofthumius ditatorvouit, quod
eo Romanorum exercitum prcedentes in fugam co

gerant hoftes. Eos quoquein mari,deos inuocant inquit

Plinius; (x) & Seneca (y) im magma ait, tempeftate, ad
paremt qua//?e//e velo imfidemter, adiuuari /e tumcpericli-v

tamtes exiimamt Polluc &,Caffor mumime. Quare Ca

tullus (z) canit ;

at veluti migro iadati, turbine nautis

lenius ad/pirans aura fecunda venit.
Iam prece Pol/uc , iam Ca/?or implorata.

tale fuit mob& ^ta/ius auxilium.

Salutares autem nautis effe credebant, fi gemini ignes
adpareant, trifte vero fignum fi finguli. Inde nautae ad
uera tempetate iactati vota faciebant Catori & Pollu

ci, (a) Qu9 facit infcriptio;(b)

CASTOs

(f) lib. VI p. m. 3rt. (t) Valerius Maximus lib. 1 c. Piit

Florus lib. I c. xl lib. II c. XH lib. III e. III Cicero it

4e Nat. D. c. II & Tw/?. quff. lib. 1 c. Xll. La&antius

II c. }7tSuetonius Nerone pr. (u) V in Verrem c. LXXII

(x) Plinius II e. XXXVII. (y) mat. quaff. I e. 1. (z)

*arm. LXXX ad Malliwm. (a) Cicero lI de immentieme

. XXXI. (b)a, MXV n, 3. T

` ` ` ` `

DE

D1 1s

Iz9

Rom A No Rv M.

CASTORI. E T.
POLLv CI
- SAC R W M

OB. FELICE M.
REDITV M.

N A VF R.A.G II.
EX,

1 N. PATRIAM

TOT.

SV PERAT IS

P E R IC V LIS

V OTO.

C. W. M.

S O C I IS

L.

M.

C. VALERIVS, C, F, A GELL vs.

.

AESCVLAP IVS.
Aefculapius Apollinis filius, vt fenex barbatus, cuna Tab. IVn.

pallio Grcorum more,baculum manu tenens, cui fr- J.

pens circumuolutus, vifitur : ita & ferpens altari in , ?.
quo ignis ardet, circumuolutus eundem prfentabat.
Arnobius ita defcribit (c) : de/eu/apiua , inquit, Deus
preftans,/anius deus, falut& dator, valetudinum pe%

marum propu/ator, prohibitor & extimfor /erpemt e$?

forma & circumfriptiome fimitta : per terram reptamr
cno mat, vt vermicul mor e$t, folum mento radit &pe.

ore : tortuofis volumimibus fe trabem*, atque vtpergt

reprorus pe, partem fi poremam comatibus priori;
adducit. ' Officiis ergo & medendi artibus praeeffe
& medicinae vfum primus apud homines introduxiffe, at

que medicus infignis fuiffe dicebatur ; ideoque eum ,

inter numina pofuerunt & agroti pro recuperanda fani
-

-tate fua & fuorum illum, filiamque Salutem fuere precati

vel egere grates (d) : & quidem vti infcriptio (e) a
pudGruterumhabet : o B . I N s I GNEM c 1 R c A , s E
" .R

N V-

(c) lib. WII p. m. 249. (d) Arnobius lib. III p, m, ut4,Grute

rus p, LXXII m, 9, (e) p. LXX m. J. . .

13o

CAP VT

PRIM VM -

N v M 1 N 1 s E 1 v s E F F E c T v M.

Immo faepius

quoque pro falute principum vel priuatorum. con

feruanda (f), Cultus eius Epidauri Peloponeficelebris.

Eptdawrus enim, inquit Liuius (g), imclita Aeulapii mo
bili templo quod quimque mt/ibus paffum ab vrbe diffam*,
mumc peffigia rebufforum domorum, tum dom diues erat,
que remediorum/a/utarium agrimercedemfacrauerant Deo.

Pergami quoque templum fuiffe,in quo curationis cauf

fa fomnia captare foliti, tetatur Herodianus (h).

Inde

ex decreto librorum Sibyllinorum ad Romanos dela

tus, de quo Liuius (i) ita loquitur : cum ciuitas peffi
femtia laboraret, miff, legat , vt 4efeulapii /gmum Ro
mam ab Epidauro tram ferremt ; amguem, qui /e iw ma
vem eorum contulerat, im quo ip/m mumem eff com/?abat,

deportauere : eaque im im/%lam Tiber egreffo, eodem lo

co /edes Ae/ulapio com/ecrata ef. Cur autem in hacTi
berina Aefculapio fedes fuerit adfignata, rationes inqui
rit Plutarchus (k). Feftus hanc innuit, quod groti a

medicis aqua maxime fuftententur. Filia eiusdem habe

batur Salus, eu Graecorum Hygiea ;

dicta alias in la

pide prifco (1) : D EA VALENTIA. Romanorum

enim infcriptiones eadem ratione Aefculapium & Salu

tem venerabantur, vti Gracorum Aefculapium & Hy

gieam (m). Aqua tamen diftinta erat Salus publica-,
w,7,

n, f,

inter virtutes diuinas culta.Figuram habet fmin ftan

tis, vel fedentis vel fcipioni innix, crinibus in nodum
contortis, Stans plerumque ante aram, cui ferpens cir
v

cum

(f) Gruterusp. LxvII n, uo. (g) XLVc. XXVIII. (h) Tib, IV c. PIII (i) lib. x iw fine & epitome libri XI. (k)

quaff. Rom. xciv, (1) Gruterus p. II m. ia, (m) Gru

terus P. LXVIII & LXIX,

de pr rs - RoM A NoRvM.

I34

cumuolutus, fimpulum manu tenens atque libans. Ser

pens enim autore Fefto, fluti facer, quod inftauretur

quotannis pofitis exuuiis, vt & medicamentis groti mu

tantur : Aefculapii comes dicebatur Telesphorus, cum , m. y.
bardocucullo, fiue vefte a capite ad genua deuoluta, v
ti defcribit Martialis ( n ). Opportune dum Aefculapius
hicce fub prelo fudat, Clariffimus vir, CHR is Top Ho

Rvs c E L L A R I v s ad me mittit filii Salomonis, pr

matura morte abrepti Origines & antiquitates medica,

quarum fupra iam fuit mentio fata, (o) autius a fe e

Singularia fane funt, qu continent, circa Ae

ditas.

fculapii prfertim ortum atque familiam , medicorum

fetas atque dignitatem 5

qu ex Grcorum Romano

rumque antiquis monumentis dilucide explicantur & cu

rate enodantur. 5', vt ea loco hoc conuenienti prte

rire mihi duxerim religioni.
-

OVIRINVS.

*... .

Romulus hic erat, autor &vrbis&imperiiRoma

ni, namque;& hunc in coelo cum diis uum agere pu

tabant (p). Quem armatum femper atque haftatum , Tab. IV 1.

pingebant, cum fratre Remo tamen quam fpiffime lu 10,
pam latantem : de quo Virgilius (q) :
gemimos buic vbera circum
-

ludere pemdemtes puero*, & lambere matrem

inpauidos.

Eius relationem inter diuos defcribunt Liuius(r), Flortis

(4) & Dionyfius Halicarnaffenfis (t). - Inter deos ita

R

que

(n) lib. XI ep. CXXVIII, (o) parte gemer. p. 26. (p) Ci

cero Tw/cul. quaft, lib. 1 c.'XII... (q) PIII 4en, p. 6;t.
(r) l, I c, XVI. () l, I c. I. (t) lib, II ,m l24,
-

 CA P v T PRI Mw M`

132

' que Romanorum tutelares habitus, & ex inftituto Nu

m alternis annis facrificio fuit cultus.

WERTVMNVS.
Vnum quidem eundemque cum Iano effe volunt
Vertumnum, fed perperam ; binos enim effe ex Ho
ratio difcimus, qui (u ) librum fuum ita adloquitur :
- T

vider

Pertummum Iamumque liber ffe&are. *

, Omnium autem formarum, quas diis fuis tribuebant,

capax habebatur, cuius fabulam integra elegia (x) de
fcribit Propertius. Antiquiffimum Falifcorum fuiffe re
gem volunt, qui vinearum & pomiferarum arborum f

fendarum ratinem tradiderif; hinc & frugibus autu

mnalibus pracerat, & fingulari fefto, Vertumnalia dito,
menfe otobri colebatur.

Et cum rnultiformis habere

tur deus, mentes quoque hominum in contrahendo ver

tere credebatur:

ita inconftantis animi homines Ho

ratius (y) Vertumnis natos dicit iniquis. Aliivero non

a vertendis mentibus, fed a vertendis rebus, quia mer

caturae quoque praeerat, fic ditum aiunt (z). Templum

eius in vico Tufco fuit, docente id Propertio, ex quo

ad circum maximum iter erat,fecundum Ciceronem (a)

Priapum genitalibus propriis inferiorem vocat Ar

nobius (b). Horrendam eius faciebant imaginem,dam
nu
w

{u) lib. I ep. XX. (x) lib, I/ el. II. (y) lib. II /at. FII
v. 14. (z) Afcon. Ped, in III Verr. p. m. lo7. (a) lib.
-

* in Verr, c. LIX,

(b) lib,

I P. m, 209,
-

DE

133

ROMANO RV M.

DI IS

dam atque ex ficu ftatuam eius formantes, in terram v

troque genu inclinantem, de quo Horatius (c):

olim trumcum eram fau/mu, imutile lighum :

cum faber imcertus /?ammum faceretme Priapum

maluit effe deum. deus inde ego, firum auiumque

maxima formido. mam fures dextra corcet,
ob/amoque ruber porrefu ab imguime palu :
af? importumaa volucrer im pertire arumdo
terret fixa, vetatque mouta confidere in hort .

Cum falce enim, quam defcribit Latantius, (d) femper

efformabatur atque herbis hortenfibus coronatus. Hor

torum praefes atque cuftos erat, vt furc. & aues abarce

ret : inde incriptio (e)
HOR TO RVM, CVST OD I. VI GIL I
CO N S E R V A T O R I. PRO PAGINIS
VILLICO RVM

atque Virgilius (f)

fnum lais 6 hec te liba Priape quotann
expeare /t e$7: cuos es pauper borti,
& alibi (g)

& cuffor furum atque auium, cum falce faligma

Helleffomtiaci fruet tutela Priapi,

Hellefpontiacus habebatur Lampfaco ortus, vti & Pru

dentius canit (h) :

, . bic deus e patrio pramobil He/effomto

, ; vrmit aduque Italo* fcr cum turpibus hortor,

inum laia, & bec votorum liba quotannis

accipit ; ,ac rur /eruat bimeta Sabimi, .
R

Tur

(c) lib. 1/at. VIII. (d) lib. II e. IV. ( e ) Gruterus p.

xcy n. 4, (f) eel. Pll v.32, (g) Georg IPv, tie. (h)
lib. I,comtra Symmacbum y. LII.
-

134

CAP v T.

p RIMvM

Turpiter adfixo pudeat quem vifere rumo.

Portumnum quoque vocabant eum, aulore Fefto &
veteribus potis grcis, quod tutum aduerfus tempefta
tes portum monftraret nauigantibus : qui idem cum ,
Iano Portumno, de quo apud Gruterum (i). Apuleius
(k) Portummus inquit, crule barb biffidus. Cum quo
idem videtur qui apud Gruterum (1) & Boiffardum (m)
dicitur s I L v A N V s

L I T T o R A L 1 s. Obfcoenita

tis praeterea, & omnis fpurcitiei praefes habebatur 5 ideo

que ab horticultoribus, nauigamtibus atque omni libi
dini, & lafciuiei deditis maxime colebatur.

J^IRT/^7 E. $ D IJ^INAE ,
Virtutes quoque diuinitus cult, propter quas ho
minibus adfcenfum dari in coelum putabant. De his
autem Cicero ( n ) ita loquitur : Fortumam a Deo pe
femdam, a /? ip/o /memdam effe /apiemtiam. gamu

memti delubra & virtuti & fidei confecremus, tamem hac

in no ip/:/tra videmu : (pei, /alut, Opis, Witorie
facultas a di expetem da e$?.

Omnes modefto habitu

foemineo , ftolat, fedentes fpe fingebantur cum fce

ptro & patera : quibus dein vel cornu copi, vel li

bra, vel temon,vel flores, vel fimile quidpiam additur.

v N .

Fortunae fimulacrum cum copia, cornucopia J&

gubernaculo fingunt, inquitLatantius (o) 5 *tanquam

hc & opestribuat,humanarumque rerum regimen obti
Tab. IV neat. Adparet enim habitu muliebri, cum cornu co

pl

(i) Gruterus p. XCV n. 6.7. (k) IV Mile p. m. 106. (1)

P MLXXI n, 3 (m) p. VI n, jo. (n) III de M, D, 6,
XXXI (o) lib, III c. XXII, Y. ' ' '
-

"d B p t i s RoMAN o Rv m.

135

pi & temone, ftans plerunque ; quandoque cuban- m. ir:

tem eam videmus in letifternio :
Iubilitatem fuam rot innititur.

quandoque ob vo- m. u.
Eius varia erant co

' gnomina : Siquidem Plutarchus (t) Seruium ait For

tun bom fei, auerrumce, blande, primigenie & pirili
templa condidiffe: templa quoque fuiffe fortun pro
prie, comuertemt & beme /^eramt , virgim atque vifeatae.

Erat & alia regia , publica, eque/?r , ob/equem*, mamem r,

felix, redux, adiutrix, alutaris, contruatrix. Barbatam
quoque fortunam exhibetReinefius ( q),quae adultos bar- m, 1g.
ba induit, quos honorare voluerit, vti inquit Auguftinus.
( r ) Mu/iebr fortuna dicebatur inde, quod C. Marcius
Coriolanus, cum exul Romanis bellum intuliffet, nec

armis ei refifti poffit, mulierum tandem, matris prfer

tim Veturi & Volumni vxoris precibus atque lacru
mis ceffit.

In cuius rei memoriam matronae a fenatu

petiere, vt illo ipfo in loco, quo preces fudiffent, tem- .

plum fortun muliebri dificaretur : quod & a S. P.
. R. decretum, area publica pecunia emta, deaeque ,
confecrata; & in ea templum & ara ex prfcripto pon
tificum condita, fumtibus fimul decretis ex publico, qui

bus facrum fieret anniuerfarium; cui preffet matrona,

quam ipfae deligerent ad id minifterium (f) Prneftis m. 14.'
fub duarum fororum imagine colebatur, vna vultu can

dido, altera atro: quarum illa fortum a boma, hc mala

vocabatur. Quare & fortun vota foluebant (t). Ma
l quoque fortun aram in Efquiliis confecratam ait
Cice

(P) qua#. Rom. LXXIP (q) cl. I m. CXXIp, m, yo.Spon

mj/?. erud. amt. p. m. 74. (r) de Ciu. Dei lib. I/e. XI.

(f) Halic. lib. VIII p. m, fay, Liuius ii c, XL, (t) Gru

terus P. LXXh m. a. 3,
-

136

CAP VT

PRIMVM

Quam & malam deteftatamque dicit.

Cicero (u).

(x). Officium eius nomen docet, cum quilibet for

tunam fibi adoptet propitiam, ideoque cultus eius ma
ximus erat & vniuerfalis. Quare & fortuma omnipotem*

di&a, (y) alias fortuna fupr (z). Defcribit eam Ci

cero (a) qui magnam vim effe in fortuna in vtramque

partem ait, vel fecundas ad res yel aduerfas. Ipfamque

rerum humanarumi dominam dicit (b).

Inde & fami

li eandem fibi propitiam adoptabant ; vti in lapidi

bus Torquatiama & Tulliama dicitur(c). Pro nominum
tamen diuerfitate peculiaris quibusdam cultus erat. Pri

migemiam quidem in augendis honoribus colebant: ma

xime vero Iouis pueri eam effe volebant, talem quidem,

qualis loui accidit, fibi precati.Quofacit infcriptio (d);

F O RTVN AE
IO VIS

/*

PVE RI

PRIMI GE N IAE
D. D.

E X

S OR TE COMPOS
F

Aedem huic in colle Qurinali extruxit Q. Marcius Ralla

(e). For* Fortuma ab illis colebatur, qui fine arte aliquavi

uebant; cuius templi meminit Tacitus (f), & vici Fortis

-

Fortu

(u) III de N. D. c. XXI. (x) 11 de L1 c. XI, (y) Vir

gilius VIII 4em. v. 334. Gruterus p. LXXII m. 2. (z)
Spon fet. III m. 7}. (a) de diuim. lib. II c. V & de
Officii, II c. VI. (b) pro Marcello c. H. (c) Spon.
/??. III m. 7i. 72. (d) Gruterus p. LXXV m. 7. Box

horn. quest. Rom, IV (e) Liuius XXXIV e. LH, (f)

4nm. II c. XLI. 7
-

DE

DI IS

137

ROMAN ORVM.

Fortunae lapis prifcus apud Gruterum(g) Fortunae virgi

mali nouae nupt zonam dedicabant, Fortun reduci pro
alute itu & reditu vota faciebant (h).

De Fortuna bu

iuce diei, Plinius ait (i): fuit &'alius Pytbagoras Samiur,

imitio pior, cuiu /gma ad dem Fortum e buiuce diei /?

mimuda, vmde & laudata /amt. Originem hic cultus ha

bet fuam a Q. Catulo, qui in bello cum Ambronibus

vouit facrafe facerevel

le fortun eius diei (k). Huiusque fortun vicus in ,

regione vrbis X fuit, fecundum Vi&orem. Cicero (I)
illam cum aliis iungit, dum ait : fortumaque /e ve/ bu
iu, diei : mam valet im ommer dies : vel reiciems ad

opem feremdam, vel foram : im quo imcerti ca/u /.

gnificamtur mag , vel primigemiam a gigmemdo. Singu
lare quid in fimulacro fortun aureae erat, quod ante ,
letum Imperatorum pofitum morti vicini ad filios &

fucceffores deportare iubebant (m): quod fimulacrum

etiam, rarius tamen in publicum ferebatur.

Inde For

tuna Augufta, Augufti, vel Auguftorum fpius in lapi

dibus Reinefianis (n).
W IRT V. S.

H. O N O S

Honorem & virtutem coniungebant Romani, vti Tab. ip

videre eft in nummo Vitellii & apud Gruterum (o) *
m. ty,
| x
-

v I RTvT I
E T

H O N OR I.

Indi

(g) Gruterus p. DLxxix m. g. (h) Gruterus p. VIII m. a.

(i) XXXIV c. VIII. (k) Plutarchus Mario p. m, 42o.
' (1) II de LI c. XI. - (m) Iulius Capitolinus Antonime

Pio c. XII & M. Antonino c. VII. (n) p, m. 7, (o)

P, X , 4.

c ArvT PRIM vM

133

Indicantes eo, illum folum & verum effe honorem, qui

per virtutem adquiritur. Virtus autem militari habitu '

plerumque confpicua, vel equo infidens, vel ereta ftans,
vel etiam fedens , variis armis, hafta, lorica, pilo & co
rona inftruta, clypeum humi pofitum finiftra fuftinens.
Honos autem tanquam foemina feminuda, cum cornu
copi atque haita pingebatur.
G L O R I A

Tab.l/m.
16, 17.
w

Gloriam & gaudium Romanorum, Exercitus, No

ui Sculi &c fpius per imperatorem vel militem laba
rum ferentem Conftantinorum temporibus videmus.
Quandoque vt in nummo Licinii, dextra tenet palla

dium, finiftra labarum, vel capite turrito adparet, ad

iuntis fpoliis, captiuis & roftris.
P I E T A S

Caput eius eft muliebre, eamque vel Auguftorum,

Auguftarumque
vel Romanam & fenatus, modo per a
zah. IJ^m, .
ram in quaignis ardet, adiunto fimpulo & arca thuri
13, 19.

fera vel per figna pontificalia & auguralia repraefentabant;

modo vel per Aeneam Anchifem portantem, vcl duos

fratres Catinenfes; aut vero per fminam puellos fo

uentem latantenque ; vel per matronam cpitevclato

facrificantem, ciconiamque notabant.
IV S T IT I A.

Iuftitiam a pi&toribus antiquis forma atque filo feu

charatere & figuravirginali, adfpetu vehementi & for

midabili,luminibus oculorum acribus, neque humilis ne

que atrocis,fed reuerendae cuiusdam triftitiae dignitate ,

pingi folitam fcribit Gellius (p). Alias quoque cum capite
diademate ligato, ed nudo a tegminepingebatur; alias
CWIMl

P) XIV c, Ir.

"

pr

B 1 1 s RoM AN oRvM.

139

cuf*libra& cornu copi in nummis adparet. Prifcis tem- T/;. Ipr,.

-poribus dicebatur fas: Aufonius in monofyllabis de diis
Sumt & clicolum momo04a6a. Prima Deum Far,
que Themis est Graiis.

ao.

Eam fecundum Feftum, Deam putabant effe, qu pr

ciperet hominibus id petere, quod fas effet, eamque id
effe exiftimabant, quod & fas eft. A Phurnuto defcri

bitur, quod dea fit, qu efficiat vt pata & conuentiones inter nos fiant & feruentur.
A EQvIT As

A iuftitia diuerfam faciebant quitatem, merito

autem eidem coniungenda. Siniftra vel haftam vel cor

nu copi, dextra libram tenet, ferpentem & rotam an- '

te pedes habet : & cum quitas publica in cudendis
monetis maxime requiratur, eundem ei typum adfcri

bebant, pracipue Contantiniano aculoid factum,cum Tab.Iva,

infcriptione Mometa Sacra Augg. & Ca/. No/?r. qui vfus at. .
monet figuram nummis imprimendi, Domitiani tem

poribus inualuit. Tandem ub Commodo ad terna

rium vsque numerum creuit, ita vt confpiciantur tres
fmin ftolatae , ftantes, qulibet ante aram, in qua i

gnis accenfus, dextra libram, finiftra cornu copiae feJICIltCS

s A L vs

Romanorum dea erat, ab Aefculapii filia, Graecis

Hygiea dita, alia. Lapides quidem vbi de illa Aefcu*
1apii filia loquuntur, eandem femper iungunt patri; &
quidem qui apud Grcos fculpti, Aefculapium & Hy
gieam, qui apud Romanos, Aefculapium & Salutem prae

ferunt (q). Infcriptiones autem, qu flutem publicam,

,

* *

,- S

(q ) Grutorus P. LXi ' . . .

per

. . ..

I40

CAP W T

PRIMVM

perpetuam, Auguftam, vel domus Auguftorum pr*e

runt, hanc noftram innuunt inter virtutes diuinas. Quip

ye & hc ante Aefculapium Rom culta, eique des a
C. Iunio Bubulco confule vota, cenfore locata, ditato

re fuit dedicata: (r) idque duodecim annis antequam

ex Epidauro in vrbem Romam reciperetur Aefculapius.
Aliud Saluti templum extruere decreuerat Nero, (f)in
memoriam liberationis e coniurationis periculo fatae.

Ex quo atque falutis augurio, de quoinfra dicetur pluri

bus,patebit,Salutem hancce omnis ftatus rei Romanorum

publicae, Auguftorumque habuiffe curam.

Figura eius

cum falute Aefculapii in nummis conuenit,

VI C T OR I.A.

Vitoria etiam dea, vt ex infcriptione adparet: (t)

D E AE

v I c T o R 1 AE
SA CRWM.

Frequens autem eius typus occurrit in nummis& mo

Tab. lP m. numentis veterum. Alata plerumque confpicitur, pal

aa. _ mae ramum & coronam prferens; quandoque orbi in

m. 23.
fiftens, clypeoque infcribens, aut tropaeum caduceumque
ferens cernitur: vel per tres forores fiue fata vitricia ,
in nummo Diocletiani indicatur. Sub Chriftianis Impp.
vitoria venerabile fignum crucis tenet: fi vi&tori effi
gies nauis roftro infiftit, naualem indicat.. Hanc etiam

*. 24.
-

Vitulam olim fuiffe nominatam , ex Pifone, fcriptore ,

veteri, nos docet Macrobius(u).
P A X

Tab,

IV

Pax quoque alata confpicitur, ferpentem concul

* r.

CallS.

(r) Liuius X c. r.

(f) Tacitus Amm. x)^ extremo. ( t )

Gruterus p. CIII n. u. (u) Saturn, III e. II.

----- -

--

--

* -

DI 1s - R o M A Norv M.

DE

4I,

cans pedibus, vel arma humiiacentia face accendens;&

fpius fmdata, publica, terma &perpetua dicitur. Sym

bolum eius funt du dextr coniunt, cum caduceo &
duobus Amalthe cornibus. . Huic autem primus &
ftatuam aramque dicauit Auguftus, Agrippa perfecit (*).
F ELI C I.T A.S.

Quid quod & Felicitas dea eft? aedem accepit, aram

meruit, fcra ei congrua perfoluta funt, inquit Augu
ftinus. . (y). Felicitatem autem Augufti & publicamat.

que tempora felicia matrona cum cornu copi & Cadu- Tab.iprm,
ceo notat. Seculi, vel reipublicae felicitatem per qua-

26.

tuor anni tempora, cornu copi, oliuae ramum, immo

r Imperatores ipfos fuosque principes iuuentutis de

sEcvR I TA s.

: ",

TRAN Qv I L L I TA s.

Securitas perpetua, Augufta, publica, reipublicae,

orbis & Pop. Rom. dita ; fedet vel column innititur, Tab. P m.
quandoque laurum aut oliu ramum prfert, addita & i.
cornu copi, fceptrum,ara, faces. . . Simili modo, fta

tione tamen magis fedata adparet tranquillitas, laureata,

corpore feminudo, remum & fpicam manibus tenens,

QV1 E S.

Quietis fanum prope vrbem Romam fuiffe Liuius

teftatur : (z) quae ipfa Deorum prouidentia parta di Tak. m.

citur in nummo Maxentii & Maximiani,
A B V N D A NT I.A.

V B E R T A S.

2,
**

Cum hafta fingitur, quandoque per cornu copiae

inuerfum, omnis generis frutus aut nummos effundit.
S 3

3.

S PE S

(x) Dio lib. LIV extremo, (y) de ciu. D, lib. IV c, XVIII,

(z) lib. IV c. XLI,

Tab. P. m.

cArvr f RIMvM

14?

S P E S.

Augufta, publica, Reipublic, perpetua, bona di

Tab. V. m.

citur; vt in lapide prifco: (a)

4.

A W G.

- -

S P E I.

S A C R.

Tanquam virgo iuuencula fmmis pedum digitis

incedens fingebatur. Perpetuum eiusdem fymbolum ,

lilium eft, quod manu prfert: quandoque & cum cadu

ceo confpicitur,
1.1 b E R T A S.

,^

Libertatis dem pater Tiberii Gracchi in Auentino

'

ex multaticia pecunia faciendum curauit dedicauitque. (b)

Tab. v m. Symbolum eiusdem & nota perpetua eft pileus,

HILARIT As

J.
-

zat, Vn.

*
f

Notas habet ramum & ferta.

7.

Laetitia fundata in ,

Crifpin nummo cernitur cum diademate in dextra, &

gubernaculo nauis in finiftra manu.

PROVIDENTIA,

:Tab, }m,

&

LAETIT 1 A.

Per globum & fpicas quas manu tenet, cognofcitur:

quandoque & cornu copiae,fulmina & caduceum prfert;

nonnunquam fceptro vel digito monftrat globuni lon

gius ditantem.

PRv D E NT 1A. sA PIENTIA.

Prudenti typus cum prouidentiae plane conuenit.

Sapientiae vero propria Palladis noctua,
CLEMENT 1 A.
Tab. }n,

IND v LG ENT I A

Clementia capite diademato repraefentatur, laurum,

3. , vel oliu ramum,fceptrumetiam vel pateram prferens.

Quip
(a)

Gruterus p, ct n, 6. (b) Liuius xxiy c. XVI.

pe

D11s

14

Rom ANorv.M.

Quippe & hc inter deas habita, cum in honorem Cae- ^,

fris templum extruxerint Romani, va j d7heunga
c )

->

C O N CORD I A.

Concordiae fymbolum eft cornix, vel du dextr TA, p,,

coniunt; comiugale typus eft pauo. Qu9d fi vero mi- y.

Hitum, exercituum Prtorianorum, prouinciarum Con- T
cordiam & fidem in eligendo imperatore indicare vole

bant, id fiebat per matronam ftlatam, inter duo figna

militaria ftantem, vel per duas manus coniuntas. Au

gutorum concordia per matronam edentem, ramum

oleae & caduceum tenentem defignabatur. Eam fic de
cribit Seneca (d) :
aperi
- Mart /amguineas que cobibet manta ;
que dar belliger faedera gentibur.

*
-

Et cornu retimet diuite copiam,

dometur temera mitior bo/?ia.
A E T E R N I T A S.

Vel Auguftae, vel Auguftiatque imperii dicebatur.

Sedens fingebatur capite velato, manu tenens folis & lu- Tab. ym,

n capita, vel globum vel Phoenicem, vel fceptrum, vel s io,

facem vel haftam : phoenix fpe cum capite radiato
eiusdem fymbolum eft.
I

F 1 D Es

Inter virtutes diuinas hc quoque culta, alia ta

men a Deo Fidio vel Piftio, cuius cultum Numa infti

tuit, templum Pofthumius dedicauit. Hanc autem in

ter alias virtutes, quibus delubra conftituta, numerat
-

Cice

( c ) Dio lib, xLIPp. m.a43. Plutarchus efareP. m. 734;

(d) Medra p. %.

I44

c Apvt

PRIM v M

Cicero (e). Notabilis inter vtrumque deum differen.

tia eft in de, Fidii quidem in colle Quirinali fuifl

fupra ex Ouidio(f) vidimus ; noftram autem Fidem,
virtutem in Capitolio vicinam Ioui effe voluere Romani

(2) Quippe eius aedem abAttilio Calatino inCapitolio fuif

fe dedicatam docet Cicero ( h ).

Dicitur & hc fides

publica, atque fub figura matron cum cornu copi ad

Tab. P m. paret. Fidem exercitus vel matrona inter duo figna mi
u,
iitaria, vel milites ducem fuum ftrenue fequentes repr
fentant.

MENs

' Mentem quoque ait Latantius, ( i) inter deos col

1ocauit fenatus, quem profeto fi habuiffet, eiusmodi
facra nunquam fufcepiffet. Cauffam addit Cicero (k),
quod a diis ad homines peruenerit, cultaque ideo, vt
bonas redderet hominum mentes. Ei dicata infcriptio

apud Gruterum (1):

M.

S E PT I M I V S.

. .

p I .

C. F.

P R AE S E N T I B v S
-

E X.

V O T O.

S. P.

Origo cultus bello Punico fecundo coepit, de quo Oui

dius (m) :

mem* quoque mumem babet, memti delubra vide

vota metu belli perfide Parme tui..

P W ID I C IT I A

--

Pudicitiam quoque vt Deam colebant, eamque vel

patri
() 111 de N. D. c. XXXVI. (f) P1 Faft. p. 217. (g)
Cicero III de Offic. c. XXIX, (h) II de N. D. c. XXIII.

(i) lib. t c, XX. (k) ft de N. D. t. XXXi. (I) p.

XClX m, 7. (m) VI Fa/f, v. 240.
--

DE

DI IS

I45

ROMAN o RVM,

patriciam vel plebeiam, quorum cognominum originem

docet Liuius (n). Comitiga/em tamen potius venera- T, pra.
bantur
pudicitiam,
& infedens,
Auguftarum
nummis
decoro habitu
muliebri Ita
in fella
cuius imo
duae co-

u.
w

lumb infident, fceptrum manutenens, cum infcriptio

ne, pudicitia Augut, pius viitur. . .

- PLE B.S

DEO RPM .

. .

Infimam fortem inter minorum gentium deos fa- '

ciebat plebs deorum 5 quam Auguftinus ( o ) vocat infi
mam turbam & (e) plebeiam,numinum multitudinem,

minutis opufculis deputatam ; (q)turbam quoque ple

beiorum deorum. Quo fpetant omnes ruri prfe&tae
diuinitates, & omnes vel vilioribus, vel minoribus cu

ris gccupati dii, de quibus Ouidius (r) :

ros quoque plebs /perum Faumi, satyrique

/luminague & nympbe, semideumgue genu.

| Di1 rz,57Ici

Eadem ratione, qua Romani duodecim confentes

colebant, deos Romanos ditos, duodecim quoque tan

quam agricolarum duces venerabantur: Iouem &Tcl

lurem, parentes magnos 5 folem& lunam, quorum tem
pora obferuantur i

Cererem & Liberum, quorum fru

<tus maxime ad vitum neceffarii 5 Robigum & Flo
ram vt omnia absque detrimento deflorefcant ;

Mi

neruam & Venerem quibus procuratio olei& hortorum

conuenit, vti nos docet Varro (f).

. .

PA N
-

(p) x c. xxiii,'* () lib. VII de ciu. p. c. ir. : (p) e. ii.

Cg) li.|1M c, XI, (r) in Ibin v. gr, (f) de & Awf?, c. I,

146

PRI
P AN

. . . * * *.

Princeps rufticorum deorum Pan erat, quem fub

nomine Fauni a Romanis, tanquam indigetum vnum,
facris honoratum & carminibus fcribit Halicarnaffenfis

(t). . Olim etiam Romanis Lupercus ditus (u), & im

uu, (x).

Figuram eius talem facit Silius Italicus (y).

pendenti /mil Pam /emper & omo

vix v//a imfcribems terrae veigia cormm.

IDextera laiuit cfa Tegeatide capra,
verbera lenta mottens feta per compita catala,

cingit acuta comas, & opacat tempora punus. ... --.

ac parua erumpumt rubicumda cormua fromte.
Stamt aures, fmmoque cadit barba biffida memto.
-

Paforale deo baculum, pelague /inforum

%elat grata /atur , temera de corpore dama. . .

Effingebatur enim facie caprina, rubro colore, hirtis

cornibus, cum cauda carta, pedibus caprinis, vel vngu
Tab. P^ m. latis, [vti Minutius Felix (z) loquitur] altero incuruo,

1},

fiftula etiam feptem calamorum ori admota. Fiftula ,

enim in fpecie dicata erat, de quo Tibullus : (a)
pemdebatque vagi paffor& im arbore votum
garrula /)/ueferi fi/ula /acha deo.
Paftorum habebatur deus, fyluarum venatorumque pr
fes, qui & fiftula eum fua canebant. Inde Virgilius : (b)
-

CMecum vma in 6lu imitabere Pama canendo.

Pam primus calamor cera comiumgere plures

imffituit : Paw curat oues, ouiumque magiflro*.

Ab eo
(t) lib, 1 p.m. 24, (u) lib, XLIII c. 1, (x) Liuius I
-

z. P. Macrobius sat. I c. XXII. (y) de B. Pum. libi

2IIIv.
(b)
etl,3az.
M 7, (z)
3t: -Offauio cap. XXI, (a) lib, il el P.
*

. .

--

- -

--

- **

DE

D1IS

I47

ROM A NorvM,

Ab e dicebantur terrores panici, qui ex improuifo, nec

iufta ex cauff exoriuntur: ex eo forfn diti, quod in
fyluis habitare dicebatur, in quibus ftridentia fpe ar.
borum folia nobis metum iniiciunt ; &in fyluis quoque
dmonum ope fpius varii horrendi fonitus audiuntur,
uas Faunorum voces (c) no&turnos quosdam inanes
que metus Cicero vocat ( d): alias de terrore fruftra
neo commoueri rwuwdic dicit (e). Hofce autem terro

res egregie defcribit Valerius Flaccus (f) dum ita canit;

damt tbere longa
%gma tubae, vox & medi emiffa tenebr.
Ho/?& babet portuu , foliti rediere Pelasgi,
Rapta quies, deus awcipitem /ympbauerat 1'r#em,
Mygdomie Pam iuffa ferem* /gui//ima matr ,

Pam memorum be//ique potem*, quem /uc ad hora,

amtm tememt, patet ad media4 per deuia mofer,
fetigerum latus, & toru e coma fbila front,
}'ox omme* /i per vma tuba*, qua comu, & em/er,
qua trepid auriga rot&, mourmaque mur

c/au/?ra cadume, talesque metur non Martia ca/7r,

Eumenidumque come, non triti ab ethere gorgo
4arfrit, aut tamt aciem raptauerit vmbr.
Ludu, & i/fe deo, pauidum praefepibus aufert

cum pecus, & profugi ermumt dumeta iuuemci.

Per eum quoque vniuerfae fubftanti materialis domi
num denotari, voluiffe veteres teftatur Macrobius (g).
Sacra eidem pinus, immolabaturque hircus & caprahir

fta. Miniftri erant Fauni, Satyri, Sileni, quibus eun

- dem

(c) ii de N. D. c. II. ( d) pro Clio e. XV. (e) lib.

X/(ad Fam. ep. xxiii. . (f). 4rgonaut, lib, IIiv, 43.

(g) Saturn, It, KXII, n

.
*

c Apvt

148

Pr. 1 MwM

dem fere habitum dabant 5 eosque incubos vocabant,

quos mulierum pudiciti atque infantibus rccens natis

infidiari putabant (b). Etiam inter Bacchi quoque co

mites ftyri erant, Silenus inprimis fencx decrepitus, a
fello infidens.
S T L V A N V S

Vel idem cum Pane hic fuit, vel parum diftin&tus.

Rufticus erat deus, cui facra, poft condita frumenta fa
ciebant agricol 5 de quo Horatius (1) :

agricole prici fortes, paruoque beati

comdita po/? frumemta leuamte* tempore feffo

corpus, & ip/m amimum e fim dura feremtem

cum fci operum , & puer & comit-ge fida
tellurem porco, Syluanum lafe piabant.
Ipfum quoque Syluanum porco placabant, vt canit Iu
uenalis, (k) cedere $yluamo porcum. ' Coronam e ferulis

& liliis ei tribuit Virgilius (1) :

pemie & agrei capit siluamus bomore
forenter ferulas & grandia filia qua/amr
In lapidibus eiusdem frequens fit mentio, falutaris, fn

&tus, fantiffimus & cuftos ( m ) di&tus, Lapis eft s 1 l

v A N A B. & Qv A DR I B 1 s ( n ) dicatus, qui fine dubio mi

nores yluarum prides notat.

T E RM I N V S

Antiquiffimus erat deus, cuius cultum vel Numa ,

Tab. V m. inftiruit ( ),vel vt alii volunt,Tatius Sabinus. Fingebant

14. cum barbata facie, manibus pedibusque truncum. Non
nuri

h) Auguftinus de ciu. D. hb. XV c. xxTii. (i) lib. fi

ep. H v. tyg.

(k) at. VI v. 43 (1) ecl. X v. 24. (m)

J p. Lxh^ m. 4. p. LXV m. 1. z. j. 4.J. 6. (n) Spon/. lI.

m, 26. (o) Halicarn.lib, 11 p. m. %y. -

DE

D11 s

RoMA NoRvM,

149

nunquam & vt folum ftipitem vel lapidem quadratum,

eum efformabant, vti canit Ouidius (p) : '

Termine, fue lapis, fue es de/ertus in agro

/?ipes ; ab amtiquis tu quoque mumem habe*
Et de Termino Apuleius: (q) ve! emim ce//icu/a//epimime
con/Geratta , vel truncus dolamine eff giatus , vet ceffes li

bamine bumigatus , pel lap vnguine delibatus : de quo .

more vngendi lapides terminales capite vndecimo dice

tur pluribus. Finibus regundis maxime prerat; ab eo

demque diti termini & lapides arboresque terminales.
Ideo deus pacis & iuftitiae cuftos dicebatur. Huic litaba
tur fub dio, nullum autem animal matabant, fed tam

tum Cerealia frugumque offerebant primitias, (r) quod

tamen poftea mutatum, & fus atque agnus eidemi im
molatus (f).
E O N V S

EV E N TW S

>

Hunc quoque Varro inter rufticos numerat. Si

mulacrum autem eius dextra pateram, finiftra fpicam ,

ac papauer tenens ab Euphranore fuiffe efformatum, Pli

nius docet (t ).

Quali figura etiam in nummis confpi

citur. Rem autem aliquam adgredientes eum fibiado

ptabant propitium (u).
R O B IG V S

Sacrificabatur ei ecundum egetes, ne rubigo eas

-

(p) faf. 'n v. dat, (d) Floridorum I ab initio.

OCCUl

(r) Ha

1icarn, lib. fip. m. 134. Plutarchus quaff. Rom. XV. (f)

... Alexander ab Alcxandrogemialium dierum lib. II c. XXII,

t) b, xxxye, Ful. (u) Grutrus p.c n7 #.

Tab, J7 m,
a

15o

' ' c Ap*7t '

P R1MVM

occupet, inquit Varro (x), quod & confirmat Plinius

(y) : Auguftino (?) dicitur dea rubigo.
MI N OR E S

D I I

R V S T I C I

Alii erant minores & obfcuri ruris dii, ipfis Roma

nis faepe non fatis noti: quorum officium & nomen ex

, Varronis libris haufit Auguftinus, (a) a quo nos ea mu

tuati. De Ruffma rura dicata 5

iuga montium, deo lu

' gatimo ; collibus deam co4atimam ; vallibus /a/omi

f am praefecerunt. Nec faltem potuerunt, inquit Augu
ftinus, vnam Segetiam talem inuenire, cui femel fege
tes commendarent : fed fata frumenta quamdiu

fub terra effent, prpofitam voluerunt habere deam,

sE 1A M :

cum vero iam fuper terram effent, & fe

getem facerent, Deam sEGET 1 AM :

frumentis vero

colletis atque reconditis, vt tuto feruarentur, Deam Tv

-

'T 1 L 1 N A M praepofuerunt : cui non fufficere videtur

illa Segetia, quam diu feges ab initiis herbidis vsque ,
ad ariftas aridas perueniret. Quare & Plinius ( b ) ait:
Seiam a feremdo, Segeam a /egetiuu aape//abamt : s qua
rum mulacra.im Circo videmus, tertiam ex i& momimare

fb te&#o religio e.

Tertiam hanc alii vvovv, alii

terminum, alii deum Fidium effe volunt ; quia tamen

numina hc fexus primarii, & quod potiffimum eft,cum
Seia & Segetia nihil habent commune, Tutilfimam po

tius putamus, femper coniuntam ; de qua Macrobius

(c) docet, quod apud veteres qui nominaffet falutem ,
Semoniam, Seiam, Segetiam, Tutilianam, ferias obfer

uaffet, feu diem illum fuiffe feriatum.

-

*.

Twamu & Tu

,"

tillie

(x) de L. L. lib. Pp. m. 33. (y) lib. XVIIi e..xxIx. (z)

lib. IV de C. D. c. XXI. (a) lib. IV de c. p, c, VIII,

(b) lib, X?!I{ e. II, (c ) Saturm. I c, Yi,

--

IDE

. D. I. IS:

1I

ROMAN OR V M.

ti*i*a a tutando diti, quod rebus fubitis & periculofis

preffent, fecundum Nonium Marcellum. - Fortunam ,

quoque Seiam dictam quidam volunt, idque ex corru

pto & minus bene intelleto Plinii loco, (d) quem ta
men- cum Gyraldo (c) ita reftituendum putamus, pro
Seiam legendo Seiani : Nero hoc [marmore candido
com/?ruxerat aedem Forzumae, quam Seiami aape//auit,a $er
uio rege /acratam, aurea domo complexus. Seruius enim

fortun dem dicauerat, vti docet Plinius(f), quam ,

poftea refecit, fortunamque Seiani adpellari voluit Ne
ro. Praefecerunt ergo, pergit Auguftinus, Pro/erpimam
frumentis germinantibus, geniculis nodisque culmo
rum deum Nodotum, de quo Arnobius (g) : Nodut
dicitur deus , qui ad modor perducit res ftas, Inuolu
mentis folliculorum deam Po/utimam ;

cum folliculi

patefcunt, vt fpica exeat, deam Patelemam. . Arnobius

tamen binas facit Pate!avam & pate//am, e quibus v
nam, patefatis, patefaciendis alteram prftitutam ait.

Cum fegetes nouis ariftis quantur , quia veteres qua

re hoire dixerunt, deam Hoilimam : florentibus fru
mentis deam Floram : la&tefcentibus deam Lafurtiam.

maturefcentibus deam maturam ; cum runcantur, id

eft, a terra auferuntr, deam Rumcimam implorabant,
Deus Spimiem/ r vero edebatur vt fpinas ex agris eradi
caret (h). Arnobius alios addit,

Putationibus arbo

rum inquit, Puta prfto eft: rebus petendis, Peta. Deus

nemorum Nemeffrimu eft ; & qu preft feugibus te

rendis , Teremf dicitur. Pitulim de pro frugibus f
. .

' ' ' **

cra

(d) lib.xxXYT e. XXII; (e) /%mt, xp'1 p. m., 444, , (f)

f : 4i#. VIH c. XLVIII. (g ) li. Yp, m u (h) Augu
*

#inu;ir + , D XXI.

. . . . ... -

/
152

cAPvt.

PRIMvM.

cra fieri teftatur Macrobius (i).

Populonie idem men

tionem facit (k), quod Iunonis alias cognomen. Au

guftinus (1) eandem coniungit cum fulgorg, & ne popu

tiones atque fulgora fierent, cultas fuiffe conie&tatur

Gyraldus. Diu Frutefe maxime facra faciebant, vt

fr&tus vberrimos caperent(n). Buboma deabobus prae

erat(n); Hippoma equorum atque ftabuli curam habe

bat: cuius fimulacrum in ftabulis confecratum, (o)quod
corollis rofeis & floribus aliis ornabatur (P) 5 de quo
& Iuuenalis ( q) :
t

iurat

hippomam, & fcies olida ad pra/epia ffax,

Paden mihi videtur cum Epona, de qua in lapidibus (r).

Formacem quoque deam effe fa&am arguitOuidius (i) :

Fa&ia dea e$t formax ;

/eti formace colomi

orant , vt fruges temperet ila fuaa .

Me!omia dea eft pollens potensque in apibus, melfiscu
rans cuftodiensque dulcedinem (t). Montium deus mom

timu dicebatur. (b) De Sterculime fupra iam fb Saturnio

diximus, ficut& de Priapo & Vertumno: de Flora,Pomo
na & Pale fub nymphis dicemus.
-

p :I

.- (i) Saturn. III c. II. (k) Saturn HI c. X1 Arnobiuslib,

...

IP^p. m. mg. (l) III de C. b. c. X. (m) Auguinus

i* 4e c. p. c. xxi. (n ) auguius i/ de . 40, e..

Xxxiv. (o) Tertullianus apologetico c. XVI. (p) A

, ,

>
``

puleius lib, III Metam. f. LI, Plutarchus parallel p, m.

zrz. (q) at. VIIt v. y (r) Gruterus p. LXXXVII

*.*.*. &. (f) Fe". H v. faj. Lactantius ! c. XX. (t)

Arnobius lib. IV. 131, ( u): Arnobas lib, Hp, w. ga.

DE

D11s

RoMANo RvM.

Ij}

"... D. I. I, Q VI P A R T V R I E N T I B v s
ET

I NF A N T IBV S

VE L

IN

VT E R O

v E L,

... RECENS NATis PRAEESSE CREDEBANTVR

Varro commemorare & enumerare deos coepit a

conceptione hominis, quorum numeros exorfuseft aIa
no , eamque feriem perduxit vsque ad decrepiti hominis
mortem : & deos ad ipfum hominem pertinentes clau
fit ad Naeniam deam, qu in funeribusfemum caritatur.

Deinde cpit deos alios oftendere, qui pertinerent non

ad ipfum hominem, fd ad ea, qu fnt hominis:ficu
ti eft vitus, veftitus & qucunque alia, qu huic vit
fnt neceffaria 5 oftendens in omnibus, quod fit cuius
cunque munus, & propter quid cuique debeat fppli
cari. Cum ita Varronis libros non amplius habeamus
fperftites, potior horum deorum ratio ex Auguftino &
Tertulliano petenda. A Iano exorfum Varronem cri
bit Auguftinus. Tertullianus autem (x) Deum Com/?
uium primum facit, qui confationibus concubitalibus

praefit. Concordant vtrique, tum quod a Iano femper

preces fuas exordiri foliti fuere; tum vel maxime ex eo,
quod Ianum etiam Confeuium ditum teftatur Macro
bius (y) : & quidem a conferendo, id eft, a propa
gine generis humani, quae Iano autore conferitur.Qua
re & Auguftinus (z) aditum eundem aperire recipiendo
femini ait. Ibi eft & Saturmus, pergit Auguftinus, pro

pter ipfum femen. Ibi Liber, quimatrem effufo femine

liberat. Ibi Libera, quam & Venerem volunt, qu hoc
idem bcneficium conferat foemin, vt etiam emiffo fe
mine liberetur. Omnes hi ex illis funt, qui feleti ad
V
pellan
(x) 11 ad mationes c. Xt. (y ) Saturm. 1 c. IX, (z) VII
-

de C. D. r. II,
*

***

carv r er rivu pellantur. * Sed ibi eft& dea Mema, qu menftruisftuo

154

ribus praeeft; quamuis Iouis filia, tamen ignobilis. Et

hanc prouinciam fluorum menftruorum, in libro fele
&torum deorum ipfi Iunoni idem autor, adfignat, qu
in diis feletis etiam regina eft, & hic tanquam iume Lw
cima cum eadem Mena priuigna fua eidem cruori praefi
det. [Iunonem enim Fluoniam, qu Arnobio (a) Flu
uionia dicitur, mulieres colebant, quod eam fanguinis
fluorem in conceptu retinere dicerent, inquit Feftus :

adftipulatur Tertullianus (b).] Ibi funt & duo, nefcio

qui, obfcuriimi, Vitumnus & Semtimu, quorum alter
vitam, alter fenfus puerperio largitur. . Verba hc
funt Auguftini 5 idem dicit Tertullianus, qui addit :
dehinc diespiter, qui puerum perducat ad partum [con
firmat Auguftinus, (c)] & candelifera, quoniam ad can
del lumina pariebant, & qu alias parturientium prae

effe nixibus dit 5 de quibus Feftus, mixi dii inquit, aa

pel/amtur tria figma im Capitolio amte ceffam Mimerue ge
mibus mixa, velut prafidemtes paremtium mixibus : per
uerfe nato partu, Po/?uerta ;

reto Varro Profae, Car

mentis effe prouinciam quoque fcribit. Illuftrat hc i

pfius Varronis verbis Gellius (d) quamdo igitur, inquit,
comtra maturam forte comuer/ im pedes, bracbi plerumque
diduf retimeri /0/emt, gritaque tumc mulieres emitumtur.

Huius periculi deprecamdi gratia aref?atutae/imt Roma dua

bus Carmemtibus, quarum altera Po/?uerta momwimata ef,

Prof altera, a rei, peruer/que partu &' pote/?ate &

pomime : Macrobius (e) quoque anteuortam & poft
uortam diuinitatis aptiffimas comites a Romanis coli ait.
Ab

(a) lib. III p. m. ug.

(b) c. l. (c) IV de C. D. c. XI.

(d) no. Att. XVI c, XPI, (e) Saturm. I. c. VII.

DE

DI IS

ROMAN O R.V.M.

-15

Ab effatu dlcebatur Farmu & aliis a loquendo Locutius.

Reliquos, alio loco recenfet Auguftinus (f), cum fub Io
ue, omnes diuinitates latere ex fententia paganorum ve
lit,vbi ait.: . Ipfepra/e momime Liberi virorum/emimibta,&'
wamime Libere fmimarum. Ip/? /e diespiter, qui partum
perducat ad diem. Ip/e fit dea Mema, quam praefecerunt
mem6ru famimarum, Ip/3 Lucima, que a parturientius
improcetur., Ip/e opem ferat ma/emtibu*, excipiens eor / mu

terr, & vocetur Opi*. Ip/ im vagitu os aperiaz & vo

ceturpetu V46ITANVS, [cuius & mentionem facitalibi,(g)

eundem ibi adpellando Katicamum, licet vtrumque rete

dcatur. Gellius enim (h) verbis Varronis ita loquitur ;

J'aticamus deus momimatu , pemer quem effemt voc buma

mae imitia , quoniam pueri imulatgue parti unt, eam pri

mam vocem edunt , qu prima im vaticamo 64aba ef. ' Id

' circoque vagire dicitur, exprimemte verbo /omum vocis re
cemti4,] * ip/ leuet de terra &' vocetur dea LEW4 Na. Ip/

cumas, tueatur ,& vocetur Dea cvNiNa, [qu vti paullo

ante ( i ) dixerat, cunas Romanorum adminiftrat5 fiue ,
vt Latantius ait (k), qu infantes in cunis tuetur, ac
fafcinum fummouet, alias & Gunaria dita ] Nom/e4=

lius, /ed ip/ im Deabu- i4a , qua fata mafcemtibus camamt,

& vocawtur Carmemter. Prffe fortuit, voceturque Fon
tuma. In diua rymiNa mammam paruulo immu/geat, quia
rumama dixerunt, veteres mammam. In diua potina poe

tionem minitret.In diua EpvlIcA etamprebeat [educam &

poticam alio loco eas

).Arnpbius (m)Vitam
2

& Po- i

() ir dc, c. D. c, xi, (g) lib. iv c. XIII. (h) XVI,

, c. XVII. , (i), cap. VIII. , (k) lib. 1 e. XX. (!) lib.
* 11^ de c. p. c. XXXI/ & lib. PI e, ix. (m) Arnobius
, III .. Hj: . . . . . . . . . . . .
w

156

cArv

PRIv

& Potuam vocat, quas vitui potuique procurare ait.]

De pauore infantium Pauentia muncupetur. Manam GE

nEram ortui atque partui praeeffe ait Plutarchus(n), ea
dem apud Romanos ratione habitam eam addens, qua

apud Grcos Hecate. Canis eidem immolabatur, vo

tque ab eadem petebant, ne quis domi natorum bo
nus fiat; cuius in cauffas fimul inquirit. Egerie quoque
nymph fcrificabant prgnantes, quod eam putabant
facile conceptam aluum egerere, vti inquit Feftus. Na

fio quoque inquit Cicero (o) dea eft, cui, cum fana ,
circumibant, in agro Ardeati, rem diuinam facere fole

bant. Qu quia partus matronarum tueatur, anafcen

tibus Natio nominata eft.

O/ilago memorabatur, quae

darat & folidat infantibus paruis offa ( p), qu & alias

(q) o/ pagima dicitur. Numaima Romanorum dea di

cebatur, a nono nafcentium die nuncupata, qui luftri
cus erat (r). Statilimum & $tatamum pueriti prfides
fecit Varro, fecundum Nonium Marcellum (1).

Fabu

/imo vero facrificaffe ait, cum primum fari coeperint. Car

mam deam vitalibus humanis praeeffe credebant, cui
Iunius Brutus pulfo Tarquinio, voti reus in Clio men
te facra fecit ( t). De Iunone autem & Diana, qu par

tubus pr cteris praeeffe dicebantur, latius iam fupra ,

diximus. Tandem quoque mulieri foetae ex Varrone ,

Auguftinus (u) poft partum, tres deos cuftodes adhi

beri commemorat, ne Syluanus deus per notem ingre

diatur & vexet : eorumque euftodum fignificandorum

*

caua

( n ) quaff. Rom. LI. (o) III de N. D. e. XVIII. (p) Ar

nobius lib. IV p. m. iyt. , ( q) lib. III p. m. inf. (r)
|Macrobius saturm, 1 c. XPI. i (f) cap. XII. (t) Ma
-siosius

Saturm, I. e. XII. (u) VI de C, D, c, Ix.

pe

D 1 1s

roM A NorvM.

157

cauff tres homines notu circumire limina domus, &

primo limen fecuri ferire, poftea pilo, tertio deuerrere
fcopis : vt his datis cultur fignis, deus Syluanus pro
hibeatur intrare : quia neque arbores caeduntur ac pu
tantur fine ferro : neque far conficitur fine pilo: ne

que fruges coaceruantur fine fcopis, Ab his utem tri

bus rebus tres nuncupatos deos : Imterciaomum a fecu
ris intercifione :

Pilumnum a pilo :

Deuerram a fco

pis : quibus diis cuftodibus contra vim dei Syluani,

foeta conferuaretur.

D II

N VP TIAL E,y

Matrimonium contrahentes quinque potiffimum

deorum ope indigere inquit Plutarchus (x) :

Iouis

perfeti, Iunonis perfet, Veneris, Suad ac Dian.

1Hymemaau communis nuptiarum deus habebatur; de quo
Claudianus (y),

6umc Mu/a gemitum legit Cytberea dwremqwe

praefecit thalam : mulum iumxiffe cubile
6oc /me , mec primas fas e37 attollere tedas.

& alibi eius figuram ita defcribit (2) :

aulce micamt oculi miueas imfecerat igmi

Jolque pudorgae gemas , dubiam lanugini, "miram

Cafaries imtomfa tegir. ,
ideo in omni nuptiarum folennitate inuocabatur.

Pe

culiares autem nuptiarum deos nemo melius nos docuit

quam Auguftinus (a), dum ait : Cum mas & fmina
inquit, coniunguntur, adhibetur Deus Iugatimus.Sed do
-

II1

(x) quaff, Rom, 11.- (y) in epitbal. Palladio dio v, 3t.

(z) p. 41. (a) de Ciu, b, PI c, IX,
-

158

CAp V T

. p RIMIV M

i I

mum eft ducenda, qu nubit, adhibetur deus Domidw

tur. Vt maneat cum viro, additur dea Manturma. -Ad

e(t dea Virgmemffi , vt virgini zona foluatur ; adeft de

us Subigui vt viro fubigatur : adeft dea Prema, vt fub
ata ne- fe commoueat, prematur 5 : dea Pertumda ibi

quid agit ? erubefcat,.eat foras, agat aliquid &ma

ritus. * Arnobius.(b) hifce addit Tutamum, cuius imma

nibus pudendis horrentique facino inequitare matro

nas aufpicabile docebant & optabant : quod &.con
firmat Latantius (c), qui eundem vocat Mutinum. Hic

autem nullus alius erat, quam ipfe Priapus, fuper cuius

immaniimum vti ait Augutinus, & turpiimum fa

fcinum, federe noua nupta iubebatur, more honeftifi
mo & religiofifmo matronarum : atque clare explicat

(d),Latinorum Mutinum apud Grcos ee Priapum. Ad

dimus hifce Deain Pirjplacam, qu a placandis viris no

fnen fertur adfecuta :* veneraiida quidemi,& ncfcio an

prcipuis, fed exquifitis fcrificiis colenda : ' vtpote quo

tidian ac domeftic pacis cuftos, in pari iugo

ipfa fui adpellatione virorum maieftati debitum ac f&

minis reddens honorem. Quoties vero inter virum &

vxorem aliquid iurgii intercefferat, in facellum huitis
De, quod erat in palatio , veniebant, & ibi inuicem
locuti, qu voluerant, contentione animorum depofi
ta, concordes reuertebantur, 5 , vti hanc Deam opti

me nobis defcribit Valerius Maximus (e). De Cimxj4

Hunone qu in foluendo nouae nupt cingulo prfto e

rat, fecundum Feftum, fupra iamdum diximus, Vltima

e diis nuptialibus eft Perfa , yna e populo numinum,
-

quae

(b) lib. IZ.p. m,1gi. (c) lib,.1 c, XX, (d) IP. de G.

AB, c. XI, (c) lib. II c. I, .. . ., , ,

, : :

pE D11s RoMANoRvM.
159
qu obfcnas&luteas voluptates adexitum perficit dul
cedine inoffena procedere ecundum Arnobium (f),
DII, QVI VAR I IS H OM INVM

- -

r.

--

AC TIO NIB VS E T TREBVS ALIIS

'

PRAEFECTI.

Vti reliquis rebus, fic & ationibus hominum fere

omnibus certos prficiebant deos, ' De fpe qu venit,

inquit Auguftinus, (g) /emi/ia ; de voluptate Po/upia;
de atu 4gemoria 5 de ftimulis, quibus ad nimium a
&tum homo impellitur, dea/?imula nominatur;/?remua ,

dea eft ftrenuum faciendo ; * Numeria qu numerare ,

doceat5 Camama quae canere. Deus Confia pracbet con

filia & dea Semtia fententias infpirat. Dea Juuemtas poft

prtextam excipit iuuenilis tatis exordia. Hifce addit
& (h) deam Murciam, qu prter modum non moue
ret ac faceret hominem murcidtam, id eft nimis defidio

fum. Inde Arnobius (i) eam vocat deam fegnium. Hor

tam deam ab hortando ditam putat Plutarchus, (k) qu
ad honeftas ationes hortaretur & incitaret. Catius de
us colebatur vt cautos fiue acutos redderet homines.De

Adeona commendabant adeuntes ;

Abeona abeuntes;

deae Memti vt bonam haberent mentem 5

deo }^olummo

& dea lumna vt bonavellent i deo Honorivo vtho

norarentur , dea niz vt pecuniofi effent: deo
4e/?u/amo & filio eius Argemtimo, vt habeant ream ar
genteamque pecuniam fecundum Auguftinum (1)5 qui
hos vltimos deos maxime ridet, dum ait: mam ideo pa
-

( f) lib. IP p. m. /jr. (g) iv de C. D. e. Xi. (h) lib.

IV de C, D. c. XVI. (i) IP p. m. 192. (k) que/?, Rom.
(1) ip de G. D. s. XXI.

XL,

c Arvt PRIM vM

16o

.,

trem Argemtimi Aefculamum poferumt, quia priu area pe

cumia im wfi effe cpit,po/? argentea. Miror autem, qaod

`aergemtimus mom gemuit 4urimum, quia & aurea fb/ecutw
e$?. 42gem deug i/*i/, baberemf, ffcut Saturno Iouem ,,
jta & patri Argentimo & auo 4e/?ulamo 4urimum prpo
meremt. Propter feffos inuocabatur diua Feffomia; pro

ptcr hoftes depellendos diua Pe/omia ; ab erroribus via

rum dea dicebatur 'Uibilia liberare.

In tutela funt

Orboma orbati liberis parentes, cui ara ad dem larium

conftituta (m) 5 in Namie , quibus extrema funt tem

pora, inquit Arnobius ( n). 4ngeroma

ilentii dea ha

bebatur, qu ore obligato obfignatoque fimulacrum ha

bebat (o). Verrius Flaccus Angeroniam dici ait, quod

angores ac animorum follicitudines propitiata depellat.

Iulius Modeftus autem ideo facrificari huic deae dicit,

quod populus Romanus morbo, qui angina dicitur, prae

miiffo voto, fitliberatus. Quod vltimum & Feftus con
firmat (p).

Lucrorum confecutionibus praefidere cre

debant deos Lucrior ;

Libertimam & Liburmam libidi

num fupereffe tutelis ; Limentinum & Limam cuto

diam liminum gerere & ianitorum officia fuftinere (q).

Petendis rebus dea Peta prerat (r). Forculus foribus,

8z Limemtimus limini :

Cardea vero cardinem feruabat

(f). Cloacima fimulacrum in cloaca maxima repertum

Tatius confecrauit, & quia cuius effet effigies ignora
bat, ex loco illi nomen impofuit (t). Herem Marteam
anti

(m) Plinius II c. VII. (n) lib. I^p. m. ;i. (o) Plinius

III c. V. (p) Macrobius Saturn. I. e. X. (q) Arnobius
lib. IV p. m. 192. (r) Arnobius lib. IV p. m. 19. (f)
Auguftinus VI de C. D. c. VII & lib. iv e. PIII. (t)
Laantius I c. XX. Minutius Felix oauio c. XXV. ''

DE pris

ROMA N 6RvM.

16i

antiqui accepta haereditate colebant, qu a nomine ad

pellabatur haeredum, & effe vna ex Martis comitibus pu
tabatur, fecundum Feftum.

Lauermam deam dicit No

nius, cui upplicant fures ; cui adtipulatur Arnobi

us (u) : inde Horatius (x):

pulcra Lauerna
da mibi fallere : '
-

'

Ideo & lauerniones fures, antiquidicebant, quod fubtu

tela huius de effent; in cuius luco obfcuro abditoque
foliti furta, praedamque inter fe luere, hinc & lauerna
1is porta vocata eft (y). Farina dea antiquiffima erat,

cui & acra intituta annua, 8 flamen attributus ; cul

tus tamen poftea defiit, cumiam Varro fcribat, vix no

men adhuc paucis effe notum (2). l'acuma dea vacatio

nibus preffe dicebatur, de qua Ouidius (a) : . . .
mumc quoque cum fiumt amtique /acm Kacume ante Vacunales fantque fedentque focos.
Eius & mentionem facit Horatius (b). Porphyrio Ho

ratii interpres Sabinorum deam putat , fb incerta fpe

cie formatam, aliis quidem Bellonam, aliis Mineruam,

aliis Dianam,di&am. Varro eandem effe ac Victoriam

putat ; fed cum nominis notationem fequimur, pro
Priam potius vti diximus, facimus deam. Picum qugque
Faumui & Tiberimum Romulus Romanis deos conftituit

(c) ; quos tres Romanorumvernaculos,vocatCypria

$us (d). Picum quidem Fauni pater, auguriorumhabe

batur peritiffimiu$, qui a Circeadamatus,cum eius con

iugi

(u) lib. III p. m. u6. (x) lib. I ep. xPi. v. 41. (y)
Feftus bac voce. (z) lib. V de L. L. p. m. 34. (a)
**z Fan. v. 307. (b) 1 p. x extr. '(c) IVe C. D.
6 XXIII VI 6. K. ( de idol. vaniate P. r, it,

->

... -e Agvt PRIMvM - 16:

jugium fperneret, mutatus fcrtur in auem fii rominis;
fignento inde duto, quia yicis , in aufpiciis fuis o
IIuius filius erat Faumur,

linm maxime vtebantur (c).

antiqufmus Latii deus (f). 2 ierimus vero Capeti fi

lius, & Albanorum Rex in vicino flumine fubmerfus ef- .

fecit, vt pro Albula Tiberis diceretur : Inde Tiberis

fluuii praefes habebatur, & deus * loci Virgilio dicitur

(g). Rediculi fanum quoque extra portam Capenam,

fuit, ideo extrutum, quod fecundo be}l6 Pnico An

nibal vrbem eppugnaturus , a diis inieto metu recef

ferit, fecundum Feftum. Quis non rideat deam (h) Ca
cam, quae Hercuh indicium fecit de- furto boum. Po!
turmo deo fua facra faciebant, cuius facerdotem Voltur

- nalem vocabant (i) : Socer autem Ianihabebatur(k).

-Notior tamen apud Hetrufcos cultus Volturn, [vtifrie
lius leg pro Voltumn] ad cuius fanum communiaE

truri populorum confilia agitari folita (1). * * * *

. . . . . . F. E. R O N I. A. --

. . . .

Hanc Nympham Campani dicit Seruius (m), a.

lias Iuno Feronia dita, vt eft in lapide ( n ).
-

rv N o N 1.' FERoN. ' ' .

" BARB1A, L. f. secvND'A'.

AEDEM. s 1 GN v M,
D.
Cultufm tamen

habuit peculiarem 5 quippe Virgilio,

....

-"

P o RT1c vs.

P. S. P.

(o)fim

(c) Arnobius lib, 7 ineunte (f) La&antius I c. XXII. (g) :

Aem. l/v, 3i. Varro IV de L. L. p, m, 9. (h) La&an
tius I c. XX. (i) Feftus voce Polturmur. Varro VI de.

L. L. p. m. yz, (k) Varro lib, p, m, n7. (i) Li.

'. ujus ire. xt. xit, & LXI. (f) ad .

* * () sponlil "....
-

---

* *

...

-- **

pe

- 163

RoMNo Rv M.

D1rs

(o) fimpliciter dicitur Feromia mater. Ei templum ex

voto in campis Italia Pometinis extruxere Lacones (p).
anum iftud, Sabinis que atque latinis fumma religio

ne colebatur; (q) in luco autem extrutum, & quidem

fummis dotatum diuitiis ; inde Silio (r) diues vbi amte
- ammes colitur Feromia /uco & Virgilio (f)
-- I
viridi gaudem* Feromia /uco. . . . .
,
icitur. Idem templum ex multo auro argentoque ex

tetatur Liuius (r). Libertorum habe

latur dea, in cuius templo rafo capite pileum accipie
bant, fecundum Seruium (u). Inde cum donum Fero

Iornatum fuiffe

ni effet dandm, pecunim pro fuis facultatibus con

ferebant libertin (x).Colebatur & flaminibus, qui con

ftabant ex muliebri'fexu; vti teftatur lapis prifcus apud

Gruterum (y)

..

:-

s c xMvRENAE - , * r . . . :
C.

t---

-- - -

C3ELERINAE

"

: F LA M.,rt F ER O N.

* Ex quo & a Iunone plane fuiffe diftintam videmus.

Arvs. tvti vs
-

Deus hic adpllttis eft;& ra eidem ftatutainin

fima noua via, qod'ifi eo lco diuinitatis vox edita e
Vox enim i
fta no&urno tempore edita, runtia cldis ante bellum

rat, vti teftatur varro'apud Gllium (z),

Gallicum fuerat: cuis expiandae cauffaara eidem extru

-

ta

1. ; *:

* (o)viir Aen, v364. (p) Halic. lib. II p. m. u.3. (q) Ha:

T 1ic. lib. iii p. mj.tiy (r}unic. lib. xiii*:?4, (f)

( ; VII Aen. v. 776. , (t) Liuius XXVI a. Xt (u) adden.

\ , viu v rts. (x) Liuiur xxir c, I. , (y) p. GGGPIII

z: j (2 )*Wi.e. XVI.s. { * }

. ---

rv rx

164

&a (a). Belle in rem Cicero (b). 4iw, inquit,jfe ,

/oquems, quamdo eum memo morat, aiebat & loquebatur,
6 ex eo momen inuenit, posteaquam 6 fedem 6 aram &
women immenit, obmutuit.
MATvT A

MATER

Matutam matrema antiqui ob bonitatem adpella

runt inquit Feftus: Graecis di&ta Leucothea, cui primus

aedem pofuit Seruius Tullius, quam poftea captis Veiis

ex voto refecit Camillus (c). Matronarum habebatur
dea, a qua nulla fuis fed fororum tantum liberis bona.

precabantur
bebantur (e).; (d) atque aditu eius templi feru prohil

Ancillarum quoque dii deaeque ferebantur 4meub

&'4mcule,fecundm Feftum.Qujn & ipfas humani cor

poris partes pro diis colebant: quo facit infcriptio (f)

apud Gruterum :
vvs

B.

D.

* R V S I
"
.

. . . .

.;

P RO

6 s

& alia :

z.

v 1 R 1 B v s
| sAcRvM

So
(s) Cicero diain.e. xLV Linius Ve.
(b) 'n de die
aim. c. xxxmi. . (c) Liuius y c. xix & xxiii. (d)
* - Plutarchus in Camillo p. m. ji & qua. Rom. XVII (e)
4x4/*, . , (f) . , 4,6 % . "
-

** *

16;
Somnum etiam inter deos maximos olim reputarunt;
pe pris Romanorvm.

{icuti difcimus ex lapide prifco (g)

DI IS MAXIMIS
S No

HVIM ANAE

V I TAE
-

SV AW i3SIIM IS

C O N 3 E R W A T O R L. B.
SA CR W M

fragil& enim, inquit Plinius ( h ),& laborio/ mortaliam

i partes ia digeff*, infirmitat& /a memor, vtpertiomi
iu quque coleret , quo maxime imaigeret. Itaque nomi
na alia ali gemtibu & mamima im idem immumerabilia ,
reperimw. Ncc mirum,ad tam prcipitia lapfas fuiffe

gentes, mens enim vbi a Deo aliena, coecutit ; & a

nimus qui non pura rctaque mente Deumcolit,adma
tur trahitur inaniem.

"

D 1 I A Q PA 7 1 L E.S.
Neptuno iungebantur dii aquatiles,quosCatullus (i)
httorales deos vocat: de quo infcriptio (k); apud Rei
neium.

--

- REP TV NO

. .

ET

A o v A TILI .

DIs

Quales dmones aquatici erant Tritnes, Neptuni

miniftri, quos ita depingit Virgilius (I) :
Aumc vebit immam* Tritom & crula comcba
473 fef"/"72 f freta : eui laterum tenu bipidamanti
from: bominem prefere, im Priffin definit alaw, ,
-

...umea /emifero f peere murmurat vmda.

-

...

3 -

- -

Eo
) :

's) p. 1xzu . . (b) ii. s. ri. (i) arriz.

. " 2 ) (.r
lI : ) (. . .... ) (
*

166 .

Eodem fere modo hifpidum Tritonum corpus defcribit

Plinius, (m) qui & buccinam iisdem addit. 5 atque
0uidius de Neptuno: (n)

-.

caeruleum Tritoma vocat, comrbaque /0manti

inffirare iubet,fiuuuque & fumima/gmo
iam reuocare dato, caua buccina /amitur //i

~ tortili im latam, quae turbine crefit ab imo :.

buccima, que in medio concepit vi ara Aonto ,

littora voce replet ub vtroque iacentia Phaebo.

Nymphis quoque templa publica- vota atque dedicata
fcribit Cicero: ( o) qu Neptuno adiunt, diceban

tur Naiades,& Nereides, & quinquaginta Nerei-e Do

: ride numerabantur fili 5 'licet Catullus (P) centum.
nmeret, dum ait:

. * '^

..

t <- ". .

o cemtum aquorea Nerea gemitore pueffe. . * * *

Aufonio (q) nymph natantes incolaeque aquatiles
-

adpellantur. Fontes enim nymphisinhabitari putabant,

*

& frequenter easdem venerabantur; vt adparet ex va

- (riisincriptionibus(r)vt
. .MPHIs
-----sA CRvM &-NTM
* . NT
-FABVs &
t

---

, NT MP H Is

-- --

LIMP H 1 sQ. Av G.

----

......: -

DVL CISSIMIS

oB." REDITvM.

AQv ARvM

i : .-- PLAciDE, PRo si LI ENTivM **'^'^

: : atque alia * ' * ' * * * *
* *
s,
*
i. s. s."

LAvA.

) : : " AcB
:' , , , . . . .. . . .

,
* .

& a-

(m) f P. (n) Miam. I v. . (o) III & N D.

*

. XVII. (p) lib. HI el. MI. ' ( q) fefella v. 17o. 179,

(r) Gruterus p, xviii n,?.*, ia. . **

ANoRww.
RoM(1)
- dE - D 11s& alia
r '-->
-

: 167
-

Hv Ivs. Nr MPHA. Loci. s AcR1 cvsT o DrA. FoNTrs DoRMto.

DvM. BLANDAE. sENTro.

MvRMvR. AQVAE.

PARcE. MEVM. QvISQVIs. TANGIs, cAvA. MARMORA soMNVM.

RyMPERE. sivE.

BIBAs, sivf. LAvERE. TAcf;

Inter hafce fluuiatiles nymphas numeranda futurna,qu

iuuaret; & nymph Commoti ad lacum Cutilienfem

a commouendo fic dit 5. quod ibiinfla in aqua com

moueatur fecundum Varronem (t). Hifce folennia yo
ta reddebant agricola, qui & aquas upertitio voto
rum continuatione venerabantur (u). Fontes quoque

& fluminum capita facra erant, de quo Seneca (x)ma

gmorum, inquit, fumimum capita vemeramur: /i#ita ,
ex afidito va/?i amm eruptio ara* babet : ' co/umtur a
quarum

calemtium fomter & /?agma qaaedam ve! opacitas

5e/ immem/ altitudo /acrauit, `Pmmo fauando iffas tur

bare religiofum erat; cuius exempfum prbet Nero a

pud Tacitum (y). Inde Infcriptio apud Gruteruhi
F o NT 1 D y I No. ET GE Nro. Nv MIN1s. F o NT 1s. (z)

uare in augurumprecatione Tiberinum Spinonem, A

nemonem, Nodium & alia propinquorum fluminum no
mina contineri innuit Cicero (a), quod diuinitatem ar

guebat, cum augurum eet conecrare delubra.

-

I.

-- - -

- -

- - - -t,

- -

.
-. .

D 1 I AJ^ERR} NC 1 .'

* * Auerrunci dicebantur, qui nocendi vim habebaat;

quos placabant, vt mala ab hominibus vel frugibus ha.
. . . . .

"

. . . .

, tis

tr) sponi mart 7p. "sy (t) hb II de E.Ep:n tie

> (u) Virgilius ecloga V. (x) ep. XLI. (y) Amm. IV c.XXII.

(z) Gruterus.p., KGIV m, 7, (a) If & N.P. e XXe

-

/*
~

-168

caPvT

PRIMvM

- *

tis amoueantur, vti autor eft Gellius(b). Virgilius (c)

laeua numina adpellat, & Arnobius (d). Prcipuus in
ter hofce erat deus 4uerrumcua, quem precari folebant,

vt pericula auerteret (e). . Deum quoque, qui non iu

uandi poteftatem fed vim nocendi haberet, Keiouem ad

pellabant ; dempta atque detrata iuuandi facultate.

Aedes eidcm extruta erat inter arcem & Capitolium ;

& manu fagittas tenens pingebatur, tanquam ad nocen-

dum paratas; immolabaturqe illi humano ritu capra,
'vti difcimus ex Gellio (f). Mentionem eius quoque ,
facit Ouidius (g). Pauori atque Pablori fana, qu ante,
bello cum Fidenatibus vouerat Tullus Hoftilius, extru
xit (h). Mox a nefcio quo, Febr dedicata eit, inquit
Minutius Felix (i). Publice enim Febri fanum in pa

Jatio dicatum erat (k): quarePrudentius bene canit(l).

par furor illorum, quor tradit fama dicat
- , confe-raffe deas Febrem, Scabiemque facelis.
Hinc eidem pro liberatione, varie blandiebantur, vti e
xemplum extat apudGruterum(m) :
FE R I. DI VAE, FEBRI
f

`... :

SANCTAE,

F EBR I.

1. .

M AGN AB, I, f . . *

CA M I L LA. A M A TA. PR o. . ...i: - - >

FIL IO,

MA L E. A F F E CT O.

+Huc quoque pertinet Robiguu, de quo tamen fupra iam

dum diximus. Tempg/?ati de dem extra portam Ca
penam

(b) Gellius / c, XII. . (c) Georg. IP p.7. (d)lib.iII p.

*. nr. (e) Varro de L. L.lib. Vt p. w. J. (f) ib.
M. XII. ( g) Iti Fa. v. 447. (h) Liuius I c.XXyil.
(i) 0?auio c. XXV Valerius Max. Ifc. y. (k) Plinius

ii c. Vii Cicero lli de N. D, c. XXV. (1) Hamartigt

, , . (m) . . 1.
~.

DE

DIIS

169

ROMAN ORVM.

penam Kalendis Iunii dedicauit M. Marcellus, de quo

Ouidius (n):
-

te quoque tempeffa* meritam delubra fatemur,

cum peme e# corff, obruta claff, aqu.

Immo Cincio quoque vento Auguftus templum, cum in

Gallia moraretur, & vouit & fecit. (o)

Iouem autem ,

tempeftatum faciebant praefidem , vt eft in lapide

Prifco: (P)
-

| O V I, O,

M,

T E M PE STA TIVM
D IV I N A R V M.
IL E G.

III,

AV G.

Q: FA BI O.
L E G.

P OTENTr
D E D I CA N T E

CA LV I T IN O

AV G.

P R.

P R.

Quin & ventis fcra atque vota faciebant.

W INT 1 S

B O N A R V M,

TA TI V M,

TE M P E S

PO T E N T I B v S

L E G, I 1 1, Av G. D E D I ca N TE.
Q. FA BIO. CAL VI Ti No
L E G.

A V G.

P R.

P R.

* His autem tempeftatibus immolabant quoque vi&ima.

vt canit Horatius: (q)

libidimo/a immolabitur caper

& agma tempeatibus
& Virgilius: (r)
meritos ar maiauit honores

Tau
(n) 7 Fa. v. 19;.. (o) Seneca natur, qu<ff, J^ t. XI. (p)

$pon/ Ill p. 76. (q) poa, X, (r) ii anelao, 11f:

M vM
pv T p RrA
.c

17

Tatrtim Nepttmo .**.* um tibi pu/cher Apo/o,

migraw bytmi pe cadem, zephyri felicibus alawa.

ID E o R 7 Mntum A D I / NC7I.nt
alionibus certas praficieba

Non fingulista

diuinitates Romani, fed & cum vnum deum vnicuique

rei non fufficere

poe purarent,

alias hinc inde adiun

gebant diuinitates, qas in curarum partes dii vocarent.

B E L L O N A.

Martis comes erat adfidua, ideoque bellorum dea;

qu Marti in bellum euntiequos currusque pararet 5 hinc
& eandem eam cum Minerua volunt, fed plane aliaat
tribuuntur. De ea fic canit Silius Italicus (1) :
ipfa facem quatiemr, & ffauam /mguime multo
f?ar/a comam , medias acier, Belloma pererrar.
-

fridit tartareae migro / pefore Diua

lethiferum murmur.

Dicebatur hc alias fecundum Feftum, bellorum dea,

ante cuius templum erat columella, qu bellica voca
batur, fupra quam haftam iaciebant, cum bellum in
diceretur ; quod etiam docet Ouidius ( t), In eius
dem fcris facerdotes non alieno fed fuo cruore facri

ficabant. Setis namque humeris & vtraque manu diftri

&tos gladios exerentes currunt, efferuntur, infaniunt,vti

auctor eft Martialis, (u ) dum canit :

4l}a mimus / u lateramtur bracbia culr

cum furit ad pbrygior emthea turba modo r.

& Latantius (*), Eiusdem Martis coniugem faciebant

Nerie

(f) li". " v. zza. . (:) ** Faf. 2. gy. (u) lib.XI "p
LXXXV. (x) La&antius'} c, XXI.

DE

DIIS -

171

R O M A NORVM. T

A'eriemem (y) quam puell implorabant, vti liceat nu

ptiis propriis&profperis vti, vtque effent, qui eas inte

gras caperent, vnde liberos fibi, fuis pofteris, patri
pararent, referente Gellio (z).
N EM E SI S

Hc etiam inter deas militares habita, & cultum ,

atque venerationem apud Romanos confecuta (a). In

de D E A N E ME s 1 s dicitur apud Gruterum (b ), & NE

ME s 1 s. s AN c TA & s AN c T IssIMA ; in alia ;
-

v I R GI N 1. v I c
TRIC I,

D E A E.

S A N CT A E

NE ME SI.

Alata pingebatur cum rota ante pedes. Vltricem eam

facinorum impiorum, bonorumque praemiatricem ad

pellat Ammianus Marcellinus , (c) atque de eius fimu

lacro & officiis pluribus agit,
CVP ID.O

Venerisfilius, nudus, ligatis fpe oculis,alatus quan

doque cum pharetra & arcu fingebatur; eiusdemque of

ficim erat, vt Venerem in conciliandis amoribus ad

minicularetur, quare eam mater fic compellat (d) :

mate , meae vires, mea magna potemtia f/u*.

De Gratiis Veneri quoque adiuntis, infra fub nymphis

dicemus,
S.A. L. A CIA

Neptuno collocabant Salaciam, (e) eamque infe

Y

rio

(y) Plautus Trucul. au II /. VI v. 34. (z) XIII c. XXI,

(a) Halic. lib. II p, m. 134.. (b) p. LXXX m. 1. 2. }.
4. J. (c) lib. XIV p. m. jo. ( d ) Aen, i v, 64, (c)
Gsllius XIII c. XXI,
t

172

C AP W T

PRIMVM

riorem maris partem tenere putabant (f). A flo au

tem fic dita, fecundum Varronem, (g) & falum ciere fi

ue mare mouere putabatur, fecundum Feftum,

CA B IR I

Vulcano addebantur focii, deorum alias miniftri,

atque netaliorum inuentores : quorum religio apud
Samothracas maxima : hinc Samothracum imitia vo

cat Curtius ( h ). Eosque putat Tertullianus(i) magnos

potentes & valentes eff , quibus tres ift ar in circo ma

ximo dicat. Vulcani vxor habebatur Maia, (k) quam

tamen Mercurii matrem alias dicunt :
XIAu

inde reftitui

Gellium,pro Naiam Kulcam legentes Maiam J^ulcami.

I, V A,

H O R.A.

IV R I T E S.

Lua a luendo feu expiando fic dita videtur, (1)

eamque Saturni dicit Gellius (m). Horam vero Quirini,

quam alias iuuentutis deam Nonius dicit Marcellus (n).

Ouidius Herfiliam Romuli coniugem poft amiffum ma

ritum a Iunonein Horam mutatam fcribit,atque canit(*):
prium pariter cum corpore momem

mutat,Oramque vocat , quae nunc dea iumta 3uirimo e/?.

Eiusdem Quirini Iuritem idem facit Gellius.
L A R E S.

LE M V R E S.

Genio bono adiungebant lares, malo minifrabant

temures, Dii itaque domeftici erant, atque ab iis la
s'

rari

(f) Augutinus IP de C. D. c. X. (g) lib. IP de L. L. p.

m. 14. (h) lib. VIII c. III. (i) de fpr?acuta e. VIII.
(k) Macrobius Saturm. I c, XII. (1) Turnebus a duer.

XVI c. xx & xix c. XI. (n) Gcllius c. l. ( n ) cap.

L( n. 394,

( o ) Metam. XIV extr,

17;
rarium dicebatur locus ifte domus, in quo quilibet Deo
rum fimulacra quos colebat, conftituebat (p). ' Vocat
DE

DI IS

R o MA NO RVM,

autem ibi lares eletos & animas fantiores.

Lares e

nim effigies erant maiorum, quos, vti viui fplendorem Tab. ym.
famili promouerant, defuntos etiam pro eadem cu- 14,
ram gerere putabant. Quare eos pro falute & incolu , \

mitate domus impiorabant, vti habet infcriptio apud

Gruterum. (q) Imagines autem plerumque fuiffe aureas
videmus ex Suetonio (r) vel argenteas (1). Nec tamen
priuati folum erant lares, fed etiam frequentes occur
runt infcriptiones, laribus Augufti vel Auguftis & Cfa
rum dicat : alia quoque fic habet (t) :
L A R I BV. S.

PVBLIC IS.

SA CR V M

Lares ergo publici, anim erant defuntorum,qui

dum viuerent, de republica optime meriti, quasque coe

lo donatas fingularem pro eadem curam gerere puta

bant. Quales erant in re Romana Romulus, Auguftus
& alii diui Principes, vti id optime declarat Boxhornius;

(u). Quare & Lares dicebantur praeftites () :

Ca/ ffa tamem po/ti fuerat cogmomim ill,
quoa prae/amt ocul ommia tuta /ii.
Stamt quoque pro mob & praefumt maemibu* vrb,
& /umt praefemter auxiliumque ferumt.
Lares permarini prliis quoque naualibus prerant: qui
bus nauali prlio aduerfus Antiochi prfe&tos dem
vouit L Aemilius, vndecim annos poft a filio dedicatam ,
Y

3.

(y).

(p) Lampridius Alexamdro Scuero c. XXIX, ( q) p. CVI m.

1;.

( 1 ) Vitellio c. II.

( f) Gruterus p, CLXXI/ m. 7.

(*) p. CPI n. 4, (u) quet. Rom. PI. (x) Ouidius

YF f. v. 53.

i.74

CAP W T

PRIMVM

(y), Dein lares quoque autore Arnobio (z), vulgus

vicorum atque itinerum deos effe arbitrabatur ; inde

que Plauto wia/es lares, & quod in compitis fixi, ibidem

que culti, compitaler quoque adpellati, Inde infcriptio
habet L A R I v I A L I E T G E N I o L o c I (a). Grumau/es

quoque lares a Romanis fuiffe adoratos autor eft Arno

bius (b), qtios ad honorem porc, qu triginta pepe
rerat, fuiffe conftitutos docet Marcellus, &Diomedes (c).
Ante larum pedes accubabant canes, cuius rationem red
dit Ouidius ( J), dum inquit :
/eruat vterque domum domimo quoque fidus vterque eff,
compita grata deo, compia grata cami.
Ipfos vero lares publicos priuatosque folenni more co
ronare fo!ebant, (c) vernis etiam floribus ornare atque

aeftiuis (f). Quare & Euclio apud Plautum (g) inquit:

mumc tt/ulum emi & ba/e coroma* fforeas,

h.ce imponentur in foco notro Lari.

PEN A TES

Laribus cognata erant numina, atque prfides &

cuftodes dii habebantur, vel totius generis humani, vel

fingularum etiam ciuitatum atque domuum, Quinam,

Penates fuerint, ipfi inter fe difcrepant veteres.TVarro

quidem (h) deos effe cenfet , qui fnt introrfus, atque

in intimis penetralibus coeli, nec eorum numerum,nec

nomina fciri. Nigidius Penates deos Neptunum effe ,

-

atque

(y) Liuius XL e. LII. (z) lib. III p. m. 124. (a) Spon

/?f. III m. 9y. (b) lib. 1 p. m. y. (c) lib. l de dubia
perb, poffr. p. m. 979. (d) V Fa, v. 197. (e) Pli
nius XXI c. II. (f) Suetonius Aug. c. XXXI. (g)4u
lul. afu II/. VIII. Feftus voee domatica corom, (h)

Ara obius lib. III p. m. izy.

DE

D11s

RoMA NoRvM.

17;

atque Apollinem prodidit, Cfius Fortunam, Cererem,

Genium Iouialem ac Palem.

Alii eosdem ac Confen

res & complices faciunt (i). Macrobius (k) Pemater e

/? dixerumt , ait, per quo* pemitus 4iramus, per quos habe
mus corpus, per quos ratiomem amimi poffdemtts. Eff au
tem medium &thers Iouem, Hunomem pero imum abra cum_>

terra & Mimerttam /mmum aether cacumem. Nemo au

ts, melius, quinam fuerint dii penates, nos docere po

terit, quam Cicero, qui non vno loco eosdem adpellat

deos patrios, eosque (I) ita compellat: vos Pemates ba
triique dii ; & alio loco (m) : vos dit patrii ac pemazes,
qui huic vrbi atque buic imperio prfidet , qui boc impe
rium, qui bamc libertatem , popu/umque Romamum, qui haec
fe&a atque templa e/?ro mumime auxi/ioque /erua/??. Im
mo eos vrbis ac reipublic prfides vocat ( n ), vt inde

ftis pateat, eosdem effe deos penates, ac deos patrios.

uare & Virgilius (o) ees vocat patrios penates, & Ha
licarnaenis (p) eos Graecis dictos ait Ta7e3'8c, yers 9

s, etiam &c. Inde Virgilius (q) penates & deos

magnos coniungit, Ad quos fpeat infcriptio apud Gru
terum (r) :

DI I S

D E A B WS

PE N AT I B V S

F A M I L I. A R H B V S

io v
vE

D I I B ws

Romanorum ergo Penates, erant dii ifti tutelares, quos

ab ex

(i) Arnobius c. l. (k) Saturm, Irr e, IV. (1) pro srx.

zio e, XX, (m) pro Sylla c. XXXI. ( n) pro domo c.
(o) II 4em, v. 7i. (p) lib. I p.m.f4. (q)

ZPII.

II 4en, P. l, Macrobius, c: /. ( r) #, II , 9:
-

176

CAPVT

PRI M VM

ab excidio Troiae in Latium fecum attuliffe dicebatur

Aeneas.
Nomen vero & fcra ideo reticeban

tur, ne euocari poffent, & cum iis fimul,vti putabant,.

fortuna Romana. Religio horum erat maxima , vt in ,

confpetu eorundem fdera pangerent (f). Figuram

vero ex Timo defcribit Halicarnaffenfis, quod fuerint
caducea ferrea & nea, Troianaque tefta fitilis. Ipfe
vero fe Troianorum deorum imagines vidiffe ait, tan
quam haftatos duos iuuenes, habitu fedentium, operis
admodum antiqui. Aliierant certarum domuum pena
tes, quos paruos vocat Virgilius ( r), eosque flammis
adolebant (u). Inde & Larem & penates coniungit &

pro ipf domo dicit Liuius ( x ).

M A N
l

E S

Manes qui fuerint vari funt fententi, optime ,

tamen inter deos inferos referuntr, quianimis demor
tuorum preffe dicebantur. Ita enim veteri iure Pon

tificio decretum : deorum mamium iura /amfa effo, bo*

/eto dato, diuos babemto (y) : Quare & eos diis fupe
ris contrarios facit Cicero (z). Hofce etiam vt propi
tii efent, precabantur, vti Turnus apud Virgilium (a):
vos o mibi mamey effe bomi. Hisque & Telluri pro pa

tria fe deuouebant (b). Quemque autem fuos pati ma

nes (c) putabant, ideoque frequentiffimum monumen
tis fepulcralibus veterum inferibi D. M. - DIs M ANIBVS
vEL

D I s I NF E R I s M AN I B v s s A c R v M.

Alios e

nim deos fepulcris non folebant prfcribere Romani.

(f) Liuius I e. l. (t) Aen. VIII v, f37. (u) Aen. I v.

~

694. (x) I t. XXIX. (y) Il de LI c. IX. (z) To

pica c. XXIII. (a ) XII Aen. v. 636. (b ) Liuius ViH
I XX
It )
)cI

deny
, w ,z , -

s
-

pE D 1 Is i RoMAN ov M.

177,

N T M P HA E

. . .

.*

.-^ Nymphs Romani habebant varias, ad Graecprum

imitationem, Nymphas quidem montium, Orcades, `

dicebant.: fyluarum, Dryades: fontium, Hamadrya

des : camporum, Naiades : maris, Nereides (3).

Ita aliae adhuc erant nymph, quas a marinis numini

bus , ad qu fontiumnymphae fpetabant, diftinguit Ha-. .

ficarnafienffis (e), iisque prata & loca virentia conue

nire tradit.. Ali adhuc erant, quorum fna extare di-,

cit, & quas apud Grcos ortas ait, vbi coniungitNym
phas, Mufs, Horas, Gratias (f). Et has communino
mine dictas nymphas putem, quibus publice vota atque

dedicata templa fcribitCicero(g). Singulare eft, quod

de Clodio ait (h) : dem Nympbarum incendit, ve

memoriam publice recem/om tabul public& impreffm ex

timgueret.

Tabul ergo cenfori public in hac de

reponebantur, quod eo qidem fatum effe funt qui ve

1int, quod nymph arcendis incendiis preffe diceren
tur ; . fi tamen hc fuerit ratio, in Vulcani potius tem-'
plo tabul h fuiffent repofitae. Haec ergo potior mihi
videtur, quod hae nymphae Romanorum rebus fingulari

quadam cura connex erant. Egeria Numae familiaris:

Anna Perenna in Numico amne Latii merfa : Carmen

ta canebat fata: Palis fetum, Rom natalitia : Acca

Laurentia

Romuli nutrix : A Flora lautam nati h-

reditatem : ab aliis alia. De fingulis nunc dicemus

- ***

fpeciatim.

: :

* *

---,

(3) IGdorus VIII Origg. c. fin. Seruius a Pirg, * eel, IX

' ' v. 62. (e) lib. I p. m, 3o, (f) lib, VII p. m. 473.
(g) de N. D. lib. III c. XVII.;(h) pro iiose c. XXVII
Pamdox, e. I.
is . "
.
,

*.

EGERIA

.*

CAP v .T

PRIM VM

E G E R I A

PIanc finxit Numa Pompilius : qui cum pro con

tinenda imperita multitudine, Deorum metutm iniiciefi

dum eet ratus, fibi cum dea Egeria congreus noctur
nos effe fimulabat, cuius monitu qu acceptiffima diis
eent, facra inftitueret & fcerdotes praeficeret (i). E
am autem tefte Halicarnaffenfi (k), Mufarum vnafiL

fuie, contendebant veteres, quam ob Numae difcef

fum in fontem conuerfm effe fingebant (1).
-

A NNA P ERENN A

,
Ab annali tempore fic dita. 5 foror habebatur
Didonis, qu in Latium profuga facta, cum ad Numi
cium amnem no&te quadam oberraret, aquis merf ad

deos migraffe atque inde perennis dita effe credebatur.

De ea canit Ouidius (m) :

-"

Ipf loqui vif e$f, Placidi fm mympba Numici,

amme peremme latem* , 4mma Peremma voror.

Licet & ipfi veteres de eadem dubitarint, qu fuerit ;

quod idem docet Ouidius :
Sumt quibus bac Luma e$?, quia membur impleat ammum:
pars Themim, Imacbiam pars putat effe bouem.
Inuenies qui te nymphen Atlantida dicant,

teque Ioui primos amma dediffe cibor.

C A R M EN T A

Mercurii dicebatur effe pellex, ex qu fuftulit fi

lium Euandrum. ' Fatidica habebatur mulier apud Ro

manos, quae fata nafcentibus caneret. 5. cui & publice

-

quot

(i) Liuius re. XIX. (k)lib. II p. m. zz. (1) Oui

dius XV Metam v. 435. (m) III Faft, v, 653.

DE

DI IS

179

R O MA NORVM,

quotannis facrificabant Romani in ara ad Carmentalem

-

portam ereta fub Capitolio (n). Porrima quoque &

Poftuerta dit fuereCarmentae(o),vtifupramiomuimus,

P A L E S

Armentorum & pecorum gregibus praeeffe diceba

tur, dea paftorum (P) 5

quam precabantur, vt felices

partus daret pecori, pafcua falubria & a lupis ac tabe ,

-

immunia, Hinc Ouidius de ea (q) :

pelle procu! moros , baleamt bominerque gregerque
& valeamt vigiler, prouida turba , camer.

In eius honorem celebrabantur Palilia, eique libabant

late,

A cc a la vs En r a

Nutrix habebatur Romuli (r), dequa varia fabula

bantur() 5 diuinos tamen honores habitos omnes di

cunt, ita vt facrificium eidem a flamine Quirinali pu

blice fieret. Immo & fratrum arualium collegiam ei*
dem facrum, & feftum dicatum , Larentalia,

---

F L OR A

_ Numen habebatur antiquiffimum (t) 5 quod be

ne curare dicebatur, vt arua florefcant. Nobiliffimum

tamen fcortum fuiffe teftatur Latantius (u), quam ob , -

collatam in Romanum populum haereditatem, habue

rint diuinam,
-

f , . . .

Z. 2

. .

POMOs

) (Hale ,iH In may ) (.PIPM () -Ar

..}
*

` ` nobius lib. III p. m. 119. (q) Faff. IV v. 743. (r) Plu

tarchus Romulo p. m.
4uaft. Rom. xXi!

..^ jius, Pre, VIH, Macrobius ft t s. X. (f) Gelliust. l.

(t) Varro I^ de L. L p. m, aw. (u) 1 , &

*.*

18

c Arvt

pr 1MvM

*** *

Hortis pomisque praeeffe credebatur, nympha fub

Proca rege inter Hamadryades culta. Defcribit eam,
Ouidius (x) :

Rege fb hoc Pomoma fuit, qua mulla latimas '. .

inter Hamadryades coluit flertius bortos : - , :

nec fuit arborei /?udiofor altera foetur.

.Vnde momem : non f;luas illa, mec amner,
rus amat ; & ramos felicia pomaferenter.

- .

Varroni(y)dicitur pomorum patrona, qui & fingula- .

rem flaminem eidem attribuit, pomonalem ditum.
Hanc cum Etrufcorum dea Nortia, cuius mentionem fa

cit Liuius, (z) eandem faciunt, cum Aramee Nortia i

dem notet ac Pomonam 5 (a) quod & facile concedi
poteft, cum Pomonam in Latio alias extra vrbem
Romam fuiffe cultam ex eo conftat, quod via Oftienfi
in agro Solonio ad duodecimum lapidem, diuerticulo a
milliario otauo, locus Fefto dicatur Pomonal, ab hac
dea fine dubio denominatus.
-

F v R 1 AE. P A R c AE. GR AT 1 AE

..

Tres mulieres vetitae Parcas notabant; nuda horas.

Grati ex vefte pellucida; Furiae ex additis facibus co

Tab. V m, gnofcuntur. Grati quidemVeneri adiungebantur nu

17,

ero tres; quas nudas potiffimum&indifflubiles finge

bant, vnam quidem auerfo corpore exprimentes, duas
vero ad nos verfas 5 easque gratiam hominibus conci

liare putabant 5 de quibus Seneca (b) : mum dicam quae

-

* .. .. . . . . .

- -

, ,

/
-

(x) XIV. Memm, vi faz.

(y) VI de L. L. p. m. f2. (z)

- Liuius ii c. III. (a) Beger tbef. Bmmdimburg. p. I p,

DE D 11s RoMA NokvM.

Igi

' re tres Gratie, & quare /6rorer/mt,&qua*e mai&g, im

- plex, quare ridemter, imuemes & virgimes,/o/ataque acpe/.
/ucida ve/?e ? a/ii quidem videri, vo/wmt pmam e/*, que
det bemeffcium : alteram que accipiae, tertiam, qu red- .
dat. - Alii tria bemeffkiorum gemera ; promeremtium, red
dentium , famul accipiemtium reddemtiumque. Licet
quidem:fuerint, qui nudas eas fuiff pitas velint,iisdem ,
tamen cohftanter contradicit non Seneca folum, fed &

Paufanias, (c) qui & earundem infignia apud Grcos

monftrat 5 vnam quidem rofam, talum alteram, myrti . .
frondem exiguam tertiam prferre ait. ' Parca, tres es- . .

fe (d)voluernt, ait Lactantius,vnam qu vitam homini*

bus ordiatur,alteram qu contexat, tertiam qu rumipat
ac finiat, dit eodem ordine Clotho, Lachefis, Atropos.
Et quidem Atropos prteriti temporis fatum, quod ne
Deus quidem faciat infetum. Futuri temporis Lache
fis, a fine cognominata, quod etiam illis qu futura funt,

finem fuum Deus dederit. Clotho prfentis temporis

dicebatur habere curam, vt ipfis ationibus fuadeat, ne .

cura, folers rebus omnibus defit (e). Itaque vitae mor- ^'
tique hominum profpicere dicebantur, quibus & pro
conferuanda fine dubio vita, fpius vota nuncupabant
&foluebant: de quo varii teftantur lapides,vt(f)
-

PARC is. Avg. sack.

,

, , , L.

c AssIvs.

VE R VICI.

n 1 Gri Nvs, v i v i R. av G
*

y.

S.

L.

, ,,

artialis(g)-vocat lanificas puellas,vbi

canit;
3 *
* * *

* : **

* - --

(c) Pauanias hb. Ix p. J4 er lib. i p. m. 3r.

Lam

(d) .

tire.x... (e) Apuleius de mando p.m.14 (f) Grut

rus p. KGFil v, p. to, n, la, (g) lib, Pep Lly -

---c A?vt

PRIM vM

. . . Lamifica* muffi tres exor4re puella*

contigit: ob/eruant, quem atuere diem. . . .
-

Alia tria Parcarum nomina adducit Gellius ( h ), Nona,

Decima atque Morta; qu nomina enodat Voffius (i),

qui & fata eas adpellari flitas probat, quod ex Apuleio

-(k) alias atque Fulgentio (1) difcimus. Tres itidem fa

ciebant Furia, Plutonis miniftras,nomine Aleto, Tifi

phone & Megra; quas furoris deas exiftimabant&fce
lerum vltrices. Tunicis ad talos demiis, cingulo pe
-&usineintiseasdem defcribit Strabo.
habitu e*

Tab. v m. riam adparentin nummo Philippi neo ab Antiochienfi

18,

tus cufo, manibus tenentes clauem, tdas, pugiones &

{erpentes, qu femper iisdem adfignabantur. Similis
eft figura quam fupra Dian Triui attribuimus, idque
autoritate Michaelis Angeli Cauffei (^). '. Nec tamen
aberrabimus, i cum illutriimo Spanhemio(n), Segui

no (o) atque Patino (p), eandem figuram ad furias ad*

plicemus. Hecate enim inferorum dea aeque furiis pr
erat, quare figura triforrnis Triuiam iftam ; addit vero
pugiones, td, ferpentes, furias denotant. . Immo ipfae
furiae forfan nihil aliud, quam Diana ifla triformis, quae
per coelum, terrarm & inferes celeratos agitent.

Sum

mam hanc conuenientiam docet Dido apad Virgilium

(q), dum exclamat:
moturni que Hecate triuii vlulata per vries :
-

& dire vltrices.

-

.
:

vbi

(h) fit &XVI, i (i) II de ido/;. *,. XII/. {k) c. 1.;: .

C1) lib. I. p. m. 164. (m) de deor, fimul. ab, XIII.T

(u) . 44 Iulian, ce p. 4.

4e summi
7,099,

( o ) numifa fel,

Imp^ exare p. m. 3fi, (q) Ales, 1/.

. . .

- *

. . .

DE pris RoMANoavM.
- g;
vbi Seruius: Ecatem, inquit, cauff imuocarvltio&. ' Pm
de etiam furia vocat : /ed v/rpatiue modo dira* dixi. '
A'am airaim cie/w,friaim terr, Eumemide, apud inferos.

Habebamtur autem deae, quibus Athenis fanafn & apud

Romanos lucum fuiffe confecratum Cicero arbitratur.

Ab inferis in terras miffae dicebantur, vt fupplicium de

mrtalibus fumerent, hine feelerati furiis agitari, & per
vniuerfm mundum agi credebahtur, ind Cicero (r)
friae, iniquit, ale fimt 4ecalatrices & vimdicer fatimorum
&/?e/erum. Qugd & alio loco ()melius adhuc explicat,

dm ait : agitamt, & imfefamtmr impios Fwria, mom ar

denriburtad, feue im fau,a angore con/iemtia, His

Arnobius (*) quoque fungit discordias.
r

.. .. . .. . .

. . . . . . . . . r it

: 3

JD II . P E REGRI NI ,
Peregrina fcra fecunduniFeftum alias dicuntur, qu
aut euocatis diis in oppugnandis vrbibus Rorham fnt ,

collata, aut qu ob quasdam religiones per pacem funt

petita : vt ex Phrygia Matris magn, ex Grcia Cereris,

Epidauro Aesculapii, quia coluntur eorum more, a qui

bus funt accepta. Peregrina hc erant facra, qu licet

peregrino more colebantur, apud Romanos tamen erant
recepta: Per peregrinos autem deos hic intelligimus
eos, qui publice quidem a Romanis nofi recepti, a priua
tis tamen quibusdam fuere culti 5 quorum memoria
cum in nummis atque infcriptionibus Rornanis non in

frequens occurrat, de iisdem quoque hic agere neceffe

erit. Per priuatos vti diximus, qtiosdam, horum cul
-

tus

(r) III de N. D. c.2:PIII, () i de LI (, XIV. (t) lib.

.. , .

. . .

184:

carvt

rRIM vs.

. .

tus primum Romam irrepfit, qui fana hisce priuata au

&oritate extruxerunt, qu tamen Scnatus demoliriiu,

it, narrante Dione (u) :, reftituta autem perarufpices,
-

fed iterum deieta(*); tandem fub Augufto denuo de

reta (y). . . .
. . . ..
-

. ..

. . 1 s I S.

o S I R I,s

Ab Agyptiis ad Romanos priuatim dutus erat cul*,

tus Ifidis afque Ofiridis,Serapidis quoquc diti, quos in.
watris vtero, corpora iamdum mifcuifle fingebant (z).
ab. V n. Pingebatur autem Ifis capite turrito vel cornuto, fiftrum
J/. dextra tenens, fpe & continuatis vberibus,vti & eius
igmaginem & habitum late defcribit Apuleius (a). Sin

gularem effigiem in pompa feftiua prferrifolitam idem

Exhibet : j)rmula, ait,faberrime cauata fmdoque rotum-,

do mir exfrim/ecus fimulacr Aegyptiorum effigiata. Eius
rificium mom altiufcule leuatum : im camalem porrefum,
4ongo rihulo promimebat. Ex alia parte vero multum rece

dem* /?afie/4 ilatiome adbarebat aw/? : : quam comtor-.

to modulo uperedebat ap quamea ceruici tricto tumore,
fblim. Haec numinis veneranda effigies , - vti eam ,
-

adpellat , qu in pompa, facrorum poft , ciftam,

{ecretorum capaccm prferebatur.

Qualem figuram

defcriptioni Apuleianae adprime conuenientem ex

Tab. }^ m. hibet inter deorum fimulacra Cauffeus (). Hu
*? ius numen vnicum addit Apuleius,(c) multiformi fpe
cie , ritu vario, nomine multiiugo totus veneratur or- . '

bis. Macrobius dc ea (d) inquit.:

/* 7, religio

me

K) lib. XL p, m. 142. , (x) lib. XIII. p* m. ip3. (y) lib.

XLVII p. m.}}6. (z) Plutarchus de Ifide & Ofiride p. m.
356. (a) lib, Xt ineunte Metam. (b) de deorum fimu

atr* tab. 3* 33,34,3r (e) Xi fram f irs () S

zur e. XX.

*.

- DE

D11s

18

RoMANoRvM.

- me celebratur, qu e}? vel terra ve/ matura rerum ubiacens

/o/i. Hinc eff quod comtimuat vberibus corpus dea omme

demfetur : quia ve! terrae vel rerum matura alia mutri
tur vniuer/as, Frugum habebatur, legumque inuen
trix, immo vniuerf natur dea : vti adparet ex in
fcriptione apud Diodorum Siculum (e). Quare & Ifis
fruifera dicitur(f) & exorata alias, atque ob diuerfitatem

nominum qu eidem imponebantur, myriomima, Po

tis fpius limigera, idque ex eo, quod facra Ifidis in li
nea religiofaque vefte celebrarentur. Fratrem autem ,
que & maritum fenem cum calatho in capite, fruges
oftendiffe, leges tuliffe, atque deorum, cultum prcepif
fedicebant. Medicin quoque praeficiebant vtrosque, vt
cft in lapide prifco (g)

is I D 1. ET. s E R A P

SA C RW M

P R O

* -

F I L I O L I.

v,

S A L W T E . .

sv sc EP T A
S A V R A N A.

F E CIT

uare in alia infcriptione DE vs MAG Nvs s E RAP Is

dicitur, & alia (h) :
I,

S.

I.

P.

D.

M.

I-S. ID I

S A L V T A R I

PR o. s ALV TE.
MoD est I.
-

Q. v ERG I L 11

CASS 1 A.
W.

S.,

MATER

D-

In qua priores litteras Sponius explicat IouiSereno, Iu

-

noni

(e) lib. I . m. 23. | (f) Gruterus p. LXXXIII n. 9. 10. it.

12. 13. (g) Thomafinus de domari cap. XXXIV p, m
zzo, ( h ) Spon /, III m. 12.

186

c p v T

PRIMvM

noni placid, Diis Magnis. Apollini iunta eft in mo

numento prifco apud Sponium (i ), & dicitur Clatrae . .
Cuius Clatr etiam templum in colle Qujrinali adgno
^

fcit P. Vitor, Vox incognita quidem eft, non tamen

plane ignota, Clatrum enim prifcis dicebantur ligna ,

vel ferramenta transuerf, quibus muniuntur feneftrae,

vt eft apud Horatium (k)

obieios caue e valuit f frangere clatros
& Columella (1) /r tram ruer/, c/atrare dixit.

Plautus

(m) femeram clatratam. Quare a fiftro dicitur clatra,

quod talibus conftat ferramentis transuerfim pofitis, ita
vt clatri figuram faceret. Sacra eius myftica erant, vti

infra fub facerdotibus dicetur pluribus.

A NV B IS

Proles habebatur Ofiridis & Nephthyas, capite pin

Tah. V m.

j, " gebatur canino, quare & Cynocephalus dictus Minutio

Felici (n).Hinc Lucanus (o) eum adpellat/emideum camem;

Prudentius(p) camiformem /atramtemque 4mubim, Sedulius

(q)/mibomimem camem, Virgilio (r) dicitur /atrator Amub
-

Tab, J
n. 22.
*1, 23.

m, 24.

AP 1s. HARP ocRA TE S. c A NoPvs

Bos vittatus flore inter cornua infignitus Aepim no

tabat. Harpocrates filentii deus, ex digito ori impofi

to cognofcebatur. Camopus hydri inftar, ventre tumi
do, facie humana, cum flore in capite, in nummo Ot
tonis vifitur, Ruffinus enim (f} Canopi fimulacrum hoc

modo defcribit, quod fuerit pedibus exiguis, attrato

. .

collo

(i) /?f. HI m. 3;. (k) de arte potica v. 473. (1) IX

ae R. R. r. I. (m) mil. glor, a?u II/&. IV v. 26. - (n)
Oauio c. XXII, (o) lib. VIII v. ;2. (p) Apotbeo/?

v. pr. (q) in opere pachali. (r) Aen. VIII v., 69se

(f) biff, eccl. lib, XI , XXVI,

De p11s RoMANoRvM

187

collo & quafi fugillato, ventre tumido in modum hy

dri, cum dorfo qualiter tereti, Hc Romanorum nu
mina fatis qu eorundem religio fuerit, arguunt.Qua
re deuota mente diuinam illam gratiam venerari nobis
competet, qu nos a tam coeca gentium fuperftitione
liberos , Chriftianorum facris imbui voluit.

Mentem,

ergo animumque c H R 1 s T o deo totum tradamus, nec

nos ad idolorum, qu mundus amat, cultum abduci

patiamur.

* * * * * * ** * * *
CAP / 7" SEC VND VM

l
~

De

sAcRoc AEREMONIIS.
R zM 1z*R E E 7|
%#3Vs Sacrorum dicebatur olim Ius Pomti
'% ficium, (t), & iu Pomtificale(u), iu religio
m & iu cremomiarum (x). Qu9d ab He

trufcis accepere Romani, cuius leges praeci

puas Cicero refert (y). Ordinatum hoc a
Numa, qui iuris pontificii erat peritiffimus, qui & fa- ..
cerdotia inftituit, facrorum ritus docuit, & omnia, qu

ad religionem ac cremonias pertinent, oto libris iux

ta totidem facrorum claffes complexus eft (z). Hc au
tem prout in commentariis fuis confignauerat Numa_>
A a

An-

(t) Macrobius Saturm. III c. II. Liuius XXX c. I. Cice

ro pro domo c. XIV. (u) Cicero de LI. It e, XXII (x)
cicero pro domo c. XII. (y) II de Ll , ViII, (z)
Halic. lib, II p, m, ia4,
-

I88.

C AP W T

~ SE CV N D VM

Ancus Martius per Pontificem Maximum in album re

ferri, & in publico proponere iuffit (a). Qui exinde
di&ti libri pomtificales (b), & Gellio (c) libri /cerdotum ;
Tacito (3) libri cremomiarum.

Pontificatu enim fta*

tas folennesque cremonias contineri putabant (s), Et

quidem cum nondum apud Romanos in vfu effent co
lumn re, quernis. tabulis hos facrorum ritus fuiffe ,
incifos teftatur Halicarnaffenfis (f): qu vero tandem ve
tuftate abolit, exatis vero regibus rurfus in vfum voca

tae per ummum pontificem C. Papirium

Longiimo

tempore poft, feptem latini totidemque grci libri de

Iure Pontificio ab eodem confcripti, prope eius cadauer

in arca lapidea reperti fere, vti teftatur Liuius (g).

Qui tamen libri, cum pleraque diffoluendarum effe reli

gionum animaduerteretur, iufu fenatus publice in co
mitio concremati fnt (b). Agebat autem Ius Ponti
ficium de religione, de rebus diuinis, cremoniis & fa

cris, de quibus folos pontifices & confuli & fcire volue

runt (i). Qu enim ad facra pertinebant, a pontifici
bus maxime, vt religione obftritos haberent multitu
dinis animos, fppreffa (k). Fuere autem inter vete
res, qui in ipfum hoc ius pontificium commentationes

fufcepere.

M. VA R R o quidem, de quo iam fupra, in

antiquitatum diuinarum libris fine dubio & Pontificalia.

pertratauit, cum inter fe fint commixta. De L. C AE
S ARE.

(a) Liuius I c. XXXII. (b) Seneca sp. CVIII. Hora

tius II ep. II p. 26.

(c) XIII, c. xxi. (d) Amm. III.

c. LVIII. (e), Cicero de aruff. re/p. c. IX, (f) lib.

III p. m. 17?. (g) Liuius XL c. XXIX.

(h) Latan

tiuj ! . XXI1. (i) Cicero pro domo c, Xil... (k) Li

uius. VI, e, I,.

DE , s A croR v M. cAERE Mo N11s.

189,

sAR E teftatur Aurelius Vitor (1), quod Pomtificalium /i.

bro, confcripferit. Iu/ii vero Ca/r decimum fextum , '
au/?iciorum librum citat Macrobius (m), qui & F A B 1 v M
MAXI M VM s ERv IL IAN VM Pontificem in libro duo

decimo adlegat. T R E B A T II de religionibus libros ab eo

dem adlegatos videmus ( n). . Sic & circa res fcras oc
cupati fuere LA BE o A N T I s T 1 vs & A T T E IV s C A P I

to (o). FE NE sT E L LAM in pontificales libros com

mentarios compouie tetatur Seneca (p), F A B1 1 P 1.
cT o R 1 s de iure pontifici libros citat Macrobius ( q).

RvT IL 1 1 GEM IN 1 libros pontificales idem adlegat ( r )

atque Fulgentius(f). c Lo AT 1 1 libros facrorum Feftus
( t ) citat. : Inter recentiores F R A N c I scvs HoTTO

MANNvs fub nomine FRAN c 1 sc r v 1 L L 1 E R I I, ele

gantem confcripfit tratatum, eumque rariffimum de re

/igiome Romamorum ex im/?ituto Num, Gemeua jg. f &

Argentina cum Cardinalis Poli de eccleialibro, ecun

dum Gefherum : in quo primas Romanae religionis li
neas pertratat. Egregii vero funt I Aco B 1 G v T HE
R 11 de Peteri iure Pomtificio libri I}^,Pariff i62, 4 & nunc

prtem conftituentes Tomi quinti Thefauri Gruiani.

Quibus quae ad pontificum curam, officium & dignita

tem, templorum contitutiones & differentias, facro

rum atque facrificiorum ritus , & cremonias faciunt, e

rudite enodat; licet non plane fine nuis eiusdem effe

laborem ipfe Gruius in prfixa prfatione oftenderit.
A a 3

Virum

(1) deorgent. Rom, p.m., 4 fo. ( m)Saturn. I c. XPI. (n)

saturm. ii c. y & VII. (o) Gellius I c. XII & IV r.

PI. Fetus voce itere fana, e proimurium. (p) ep.

`

CPIII. (q) III Saturm. c. II. ( r) Saturn. 1 c. XKf.

() voce aruale, frutres, (t) voce molurum.

-

19o

c Apv T sec vNDvM

Virum enim ait, diffufae letionis, fed qui nonnunquam

non fatis, qu legerat , concoxerat , nec fatis, ante

quam qu excerpferat & obferuaret, chartis mandaret,

expenderat. Suppofititia funt, qu cvRT 1 vs 1 N G H I
RAM I vs edidit Hetru/?arum amtiquitatum fragmemta, Flo
remti 1647, 4 qu Scornelli prope Volaterras reperta ,

reliquias effe voluit a Syllano tempore antiquiiuris pon

tificii, a PR os PER o colleti.

Sed acerrimum na

&tus eft cenforem, LE o N E M A LL A T I v M, qui im eae

dem fragmemta amimaduerffomes dedit Pariffi* 164o & Ro
mae 1642. 4, quibus Inghiramii fraudes detexit, luculen
ter probans, ea nec orthographia, nec charateribus, .
nec tylo antiquitatem apere, ritusque & vrbes in is
nmemoratas longe effe nouiores. Nec tamen ipfius In
ghiramii ftum effe,vult Voffius (u), fed eiusdem ve
rum autorem facit T H OMAM FoEDR v M, qui vixe
rit anno CIO CCCCXC, aliis GvIL IE LMv M PosT E L L v M

autorem creditum fuiffe addens, licet Allatius Inghi

ramium pro vero autore conftanter habeat. Refpon
det quidem Inghiramius, in epiftola Italica, quam
tamen Allatius fub nomine Bemmom Durckbumdurkhi

Slaui, alio tractatu Colonie 1642, i2, edito, ridet,

HEN

R1c vs ERNST 1 vs dein in Inghiramium oberuationes

publicauit4m/?e/odami 1693. 12, quarum tamen autorem

PAG 4 N1 N y M G A V DE N 7 I VM facit Io. Rhodius. (=)
Religiones, facra & folennia coniungit (y) Cice
ro, qu in communi facrorum iure apud Romanos ob
ueniebant. Sacra quidem dicebantur ipf folennia, quae

dijs fiebant, fefta &facrificia,qu deorum cultui deftinata.

-

Sacro

{ u) de hif#. lat, lib. 1 c. 1X, (x) de /?riptis/uppefir, p, m

fly. (#) de are, re, c. P.

w

.*

*.

DE scRo RvM

cAE REMoN 115.

Sacrorum ritus communi vocabulo olim

cremonias ;

19f

dicebant

diuinitatis autem cultum, religionem ,.

Hanc definit, Cicero (z), quod fit, qu fuperioris cu

iusdam natur, quam diuinam vocant, curam cremo
niamque adferat, Ita & in cultu deorum tam folliciti e

rant Romani, vt rite & inirentur & curarentur facra. (a)Ni

hil enim magis arguere deos putabant, quam negletas
cremonias, intermiffumue folenne. (b) Maxime vt

patrio feu apud Romanos recepto more, fuo quaequeritu

facra fierent,curabant, cum hoc non obferuato, fi externi

ritus fuerint introduti, nihil que diffoluend religionis

efe putarent. (c) Quare in veteri Iure Pontificio
fcriptum : /eparatim memo babesfit deor, meue mouor :
fea ne aduenas , nifi publice ad/citor, priuatim colunto. (d) De Sacris autem & facrorum cremoniis edicebat colle

gium Pontificum, cum Numa ftatim ac crearet pontifi

cem, eidem facra omnia exfcripta adfignataque trade
ret. (e)
Et quidem vbi de interpretanda religione,

quidpiam obueniret, ad pontificum collegium ea refe

rebat Senatus,in aliis rebus fua autoritate ordinabat o
mnia. De priori infra dicetur fub pontificibus.
De
altero varia extant exempla. Ita portentorum procu
ratio reieta fuit ad confules. (f) Ifidis atque Serapi

dis fana, qu priuati extruxerant, demoliri iuffit fena

tus, (g) Nouendiale facrum practor Vrbanus ex Scto
edixit & piacularia fcra ex Sto fata. (h) Supplicatio
Inc

(z) ut de inuentione s. LIII. (a) Varro lib. P1 p.m. f6.

(b) Liu.us w c. XVII. ( c) Liuius XXXIX t, X?I. (d)

ero it de LI c. PIII. (e) Liuius 1 c. XX.' (f) Gcl

lius iv c. VI. (g) Dio Caffins lib, XL p. m. i4i. (b)

Liuius XLII c. III.

391

CAP VT

SE CVN DVM

nes decreuit fenatus ( i ) atque dies Circenfibus addi

dit : (k) fetos imperauit. ( ! ) - Maioribus, minori
busue magiftratibus negotium dedit, vt curam haberent,
ne qui alii quam Romani dii, neue alio more. coleren
tur. (m) Huius enim rei potiffimum curam habebat
Senatus.
Quare circa Bacchanalia in vrbem Romam
priuatim introduta , patrum curam videmus. (n) De
facris Aegyptiacis Iudaicisque qu irrepferant, fatum
patrum confultum. (o) Ita vt in iis rebus maxime ,
quae ad feruandam religionem, inftituta maiorum, &

pontificum decreta facerent, curam fuam interponerent

atque autoritatem. Tria autem in deorum cultu ma
xime confideranda veniunt 5 qu velante eum, vel in ,

eodem, vel poft hunc fieri confueta. Antequam ad f

lutandos colendosue deos ingrediebantur, puritas re
quirebatur & fntimonia, & quidem vti dicebant, pura
mamus ; curn omnis prfatio fcrorum eos, quibus non
funt pur manus facris arceat, vti inquit Liuius. (p)
Quare & Alcumena apud Plautum (q) immortales
manibus puris vt fibi auxilium ferrent, inuocaffe dici

tur. Rem ita diuinam faturi abluebant manus pedes

que 5 inde Plautus, (r)

mumc lauabo vt rem diuimam fariam,

& Ouidius ( f)
-

Ats

(i) Liuius XXXt c. VIII. (k) Cicero Philippica ii c. xLIII.

(1) Tacitus Amm. Ii c. XXXII. (m) Liuius ip^ c. xxx
& XXXIX c. XIV. (n) Liuius xxxix z, xp'III, (o)

Tacitus 4nm. II e. LXXXV. (p) XLvc. V. (q) A m.

phitr. 4u P/i, I v, 4t. (r) aulul. afiu tiI /;. I. ()

F4#, ,

ZZrs
-

dx s Ac RoRvM c AE RE MoN 1 1s.

I93
4 , dea placamda e$? , bc tu comuerfs ad ortu,
dic quater, & viuo perlue rore mamur,
& Dionyfius Halicarnaffenfis (t)cum facrorum pompam
defcribit, ait,

yvioavvsc lot mamibus ip & /acr aqua pura expia

t.

Quare & Marius apud Plutarchum (u) : wJaus

poquam lauerat mamus , eas ad clum atto/em r vota ,

di& facit. . . Malluuium latum autem in commentariis
facrorum dicebatur, manus qui lauet : a quo mallu

ui dicuntur, quibus manus funt lautae, perinde vt qui

bus pedes, pelluui ( x). Non autem folum manus pe
desque, fed integrum fpe corpus abluebatur. Comffat
enim inquit Macrobius (y), di fper /acra fafurum
corpor ablutiome purgari. Cum vero infer litamdum ,

e$t, /at aum videtur, adffer/o /ola comtimgat. De

priori Virgilius canit (2) :
domec me fiumime viwe

abluero

& alio lco (a) :

*
Ammana cana mibi mutrix huc e rorem,
dic corpus properet fluuiali pargere lympha.

Caput tamen maxime abluebatur, de quo Iuuenalis (b)

ter matutimo Tiberi mergetur , & ips

vorticibus timidum caput abluet. - - - - - - - .

& Perfius (c) :

' _

...

Tiberino in gurgite merg

"

- - - -

mame caput, b terque,

*

B b.

atque

(t) lib. VIII p. m. 473. (u) in vita p. w. 424. (*) Fc

, ftus hac pace. (y) saturm. III c. I. (z) II4en. v, 719.

- (a) en, IP v, 694, (b)/af, P7 P. ja#. (c) /4f, II v, ty,

c APvt

194

secyNDv M.

atque Apuleius (d), antequam adprecaretur matrernL

Dem ait :

meque prozimus puriffamdi udio mari

ao lauacra trado /pties /bmerfo fufibu capite.

Inferis

vero diis facra facientes adfpergebantur ramo laurus vel

oliuae.

Ita Virgilius (*) Chorineum cum fociis Mifeno

iufta foluentem funebria inducit, & addit :

idem ter focios pura circumtulit vnda,

argem* rore leui, & ramo felic oliua.' * *
Poftea vfi in facris adfpergillis, quibus & homines & va

f aqua pura adfpergebant : & quidem locus ifte in ,

quo circa templa ad vfum facrum incluf erat aqua, di
cebatur fauiffa (f).

Requirebatur autem aqua viua;v

ti Ouidius (g) dixit, viuo rore. Ita antiftes Romanus

apud Liuium (h), Sabinum, qui Dian bouem immo

fturus erat, ita adloquitur : quidnam tu boffes paras,

imceffe /acrificium Diame facere : * quim tu amte viuo per
funder fumime : imfima va/e praffuit Tiber. Ex quo
etiam loco difcinhus, quidintelligatur per aquam viuam,

fluens cilicet & fluuialis. Idque adpellabant pure la

uare ; de quo Tibullus (j) :
quiduepie, dum /acra colir, pureque lauari
te memini, 6 puro faccubuie toro.
-

-->
-

& pure lautum (k), quod explicat Feftus, per aqua pura
lauatum.

'

Sed & qui manus cde atquefanguine pollutas ha

bebant, prius expiare easdem neceffe erat, ItaSeneca

Hercule Furente (1) canit :
$44e

** (d) libro XI ineunte. (e) Aem. VI p. 229. (f) Feftus

* bac voce. (g) IV Fap. v. 774. (h) Liuius I c. XLV.

* (i) lib. I el. III v. 2;. (k) Liuius XXXIX. c. IX. (1)
y, l:.

DE

s AcroRvM

c AERE MoNirs.

195

mate manantes prius

manus cruenta cede & hoffii expia.

Quare &Ouidius (m) fuos ridet, tanquam nimis faciles

'

qui tritia crimina cedis

~*

fuminea tol/i po/ putat agua.

Arcebantur ergo a facris omnes profani, qui vel crimi
nis, vel flagitii cuiusdam confcii erant, atque ifti ad fa
, cra , non admittebantur aerv dQoaia/aw& * uiacua amte
3 quam expiatum effet crimem , vtf loquitur Halicarnaffen
; fis (n).
-

Hinc Virgilius (o) exclamat ;

procul, o procul effe profani

, Comclamat vates : totoque abj?ite luco.
Ita Tantalus apud Senecam (P) omnes monet,
ne/acra manus

iolata cede, neue furiali malo

ad/?ergat arar.

Quod fi autem tale quidpiam commiffm, luftratione,

opus erat per aquam viuam.

Prohibebantur etiam f

cris quibusdam, arcanis non initiati, fi facra effent my

ftica. Quidam etiam vel ob tatis vel dignitatis fequi

orem conditionem vt facrisinitiarentur prohibebantur,

`atque tales voce praeconis fubmouebantr. (q) Imm

etiam facra myftica aperire nefas habebatur, quin po
tius aeternis cruciatibus talem garrulitatem puniri puta

bant, cuius exemplum praebet Tantalus, de quo Oui

dius (r) : .

. .

querit aquam im aqu, & poma fugacia captat

Tamtalus : hoc i/i garrula limgua aedit,
: "
cati
(m) II Fa, v 45. (n) lik, IVp. m.32j. (o) K14en.
v. 2j. (p) Thyeffe v. py. ' (q) Suetonius Nerone *.

XXXIF (r) II am, el, la r, #.

>

196

CAPvt

sE cvNDVM

Caflitatem etiam note ante facra feruaretenebantur, v.

ti canit Iuuenalis (f) :

ille petit vemiam, quoties mom abimet vxor

comcubitu, /acr ob/erwamdque diebus,

magnaque debetur violate pama cadurco

& Tibullus (t):

1'os quoque abeffe procul iubeo, di/eedite ab ar

que tulit beerna gaudia moie Kenu.
Et egregie Cicero (u) caffe , inquit, iubet /ex adire ad
deor, addens 5 cafto corpore & animo debere adiri,

illud quidem vel ad/?er/iome aqu, ve! dierum mumero

tolli, amimi labem mec diuturmitate vamefere, mec mami

bus vll elui poffe. Venere tamen polluti aqua viua fe

purgabant, de quo Perfius(x) :
-

Hac famfe vt po/as, Tiberimo im gurgite merg

mame caput b , terque & motem fiumime purgas.

Immo & poft fomnia impura vel infaufta loto corpore
expiare fefe folebant, quod difcimus ex Silio Italico, .
qui (y) ita canit :
-

4ue dum abigo menti, 6'fb lucem, vt vj/ fcumdemr,

oro clicola4 , ac viuo purgor in amme.

& Virgilius (')

mox aeneam mmurque reliquit.
Surgit, & atberii ffeam* oriemtia /l
/umima , rite cau pmdam de ffumime palm
/uf?ulit.

--

Weftes hinc induebant puras (a)

ca/?4

(f) /at. Pt v. ya4. (t) lib. II el. 1 v.it. (u) II de Zi

c. X. (x) /at. II p. y. (y) PITI Pumicor. v. 124, (z)

4em. VIII v. 67. (a) Tibullus II el. I v, 1}.

, "

DE s AcroRv M c AEREM o NII s. ' 197

ca/?a placemt fper , pura cum ve/?e pemite
& mamibus pur fmite fomt aquam.
Pura autem veftimenta quae fint, explicat Feftus, fcili
". .

cet non obita, non fulgurita, non funeta, non macu

lam habentia. Seruius (b) e/? inquit, pura *^/? /imea
& purpurea. Purpura mar vicem ad pr.
, . . bet,
rie
.. eez
fimum vero ffumim , quia cum vere prif

flumem imumdaffet , ffomte a /imum ma* j/e, Plmius se

tumdu dicit. Ideo magiratur&f , pcaturi togampre
textam habemt & mamus ablatar detergere lime mamti#
bu curamt,

Pauperes quidem veftes abluebant, ditio

res vtebantur vefte feftiua immaculata & alba. Huc fa

cit Ouidius (t) :

More patrum Grace velate vefila alb

tradita fppo/ro vertice /acra ferunt.

',

& Silius Italicus (d)

-

ante araa fat peffe facerdos

effulgem* miuea.
atque Ouidius (e) . . _
T ipf ego tbura dabo fumoff, camdidu ar

Ideo dicebantur candidati, coronatique & thura libari

tes ( f). Praeterea requirebantur wafa pura, vinum, far

purum, hoftiae pur, de quibus infra fub fcrificiis.
Loti dein atque expiati, corpus habitu modefto com

ponebant, de quo Seneca (g) : Sim imtramuu, inquit,

templa compo/i, ad/acrificia acceffuri, vultum fbmit

timus , togam adducimus , fi im omme argumemtum mode
ia fimgimur. Pnulas quoque deponebant, de quo Ter.
B b 3
tullia
(b) ad Virgilii XII Aen. v. up, (c) III Am. el. XIII v.
-

27. (3) lib. III v. f. I(e) II Am. el. xiii. (f) Sue

tonius 4wg, s, *cVIII, (g) Wii mat, quaff, c, XXX.

I98

* -

C A p vT

S E C VN D V M

tullianus (h) vt e$7, inquit, quorumdam poffz pemul&

orationem facere : fic enim adeumt ad idola mationes.
DE

CAEREMON I 1S,
DE O RVM

QVI IN IPSO

CVL TV OBSERVA BAN TVR.

Generales ift erant cremoni,

ado

mnia facra prparabant quicunque ad ea acceffti. A

li in ipf cultu, dum ad deos iam accederent, quocun

que modo honorem iis habituri, erant folennes. Dum

enim magiftratus vel facerdos rem diuinam face
ret , facrorum minifter publice exclamabat, Hoc A
GE. Cuius moris erigo petenda eft a Numa, qui Pytha

goricorum more, vt fcra absque omni ftrepitu deuote

fierent, cenfuit, vtilatius defcribit Plutarchus (i), eius

que rei veftigium remanfiffe addit, quod dum pontifex

maximus aufpicaretur vel immolaret, miniftri exclama
rent, Hoc A G E. Qu9 ipfo vt attenti ad rem corpore
& animo prfentes rem facram tratarent, innuebatur.
Antiquiffimum etiam erat, dum rebus diuinis, qu
publice fierent, vt faueremt lingu imperabatur, vti ait
Cicero, fk) quod non, vti plerique exiftimant, a fa

uore trahi, fed imperari filentium teftatur Seneca, (1)

Qu formula apud poetas frequens. (m)

erant

Vari autem vocesin deorum cultu apud Romanos

recept, Diis enim litare idem erat ac eosdem pla

care: propitiare, libare, tbura dare, adolere in facrificiis

locum habebat: homores vero di babere dicebatur, dumr
vel vitima, vel feftis diebus alioque honore colebaR

tur: adorare de precibus dicebatur: implorare pro pr

ftan

>

" (h) de entione e XII. (i) in Numa p.m. (p. - k) I

de diuim, c, XLV. (l) de via beata c. XXVIf.

Brillonius de formulis P, m. f.
-

.
..

(m)

de sAcro RvM c ABReM oN11s.

ftando auxilio.

199
Boni ominis erant verba falutare deos,

iisque grates agere. Salutare quidem religionis erat,&:

vel de cultu quotidiano, tum in templa euntes horis prae
fertim matutinis falutatum deos venire dicebantur; ve!

de cultu feftiuo intelligebatur. Hinc Scipio apud Liuium ,

(n)ait: umcapitolium ad Iouem optimum Maximum, Iumomem

que & Mineruam, caterorque deor, qui Capitolio atque arci

preident , alutandos ibo. Grater vero agere pro praeftito
dicebatur auxilio, quibus faepe etiam addebant facrificia.
Huc facit Liuius, (o) vbi poft fedatum bellum Puni
cum fecundum prtorem edixiffe refert, vt ditui des
facras omnes tota vrbe aperirent, circumeundi falutan

dique deos, agendique grates per totum diem populo

poteftas fieret,
Stantes quidem deos flutabant, quod innuitMar

tialis : (p)
.
I. ' . ' * mult& dum precibu Iouem /lutat,
-

fans ummu, repinus vs4ue in ngaer.

Dein capite operto, quod capite velato olim dicebatur,
quai obduto.Hinc Plutarchus : (q)rs 9s8; nevozu
") k. Quare & in monu
mentis facrorum,Veftales, fcrorum miniftri, aliiquef
crificantes capite velato vel vefte ad aures adduta ad
parent. Cuius moris originem ad Aeneam refert Vir
gilius. (*) Saturnum tamen & Honorem aperto capi
te venerabantur; cuius rei rationes quasdam adfert Plu
tarchus. (f) Idem & Herculi fiebat, vti teftatur Ma

crobius, (t) addens rationem, ne quis in de dei ha

-

bitum

(n) XXXVII! &. I.(o)xxx c. xvii. (p)xit ep,LXXVIII.

(q) quest. Rom. . (r) III Aen. v. 4of. (f) quest,

kom...a & au, (t) saturn. Iu . Fi.

sE cv NovM

cAPvr

20C)

bitum eius imitetur, cum ipf operto fit capite. Mu-

lieres folutis & demiffis crinibus, quod nudis paffisque
crinibus dicebant, in certis & extremis neceffitatibus

maxime publicis, diis fupplicabant, Ita Virgilius ( u )

Phrygias mulieres crinibus paffis templum Dianae adiuis

fe ait, & Silius (x) Italicus:
* fumditu immiffu* gemita, precibusque per alto*
ad coelum muras c/angor, /ar/?que falut
-

^ rimibus exululamt matres , atque vbera mudamt,

Inde corpus circumagebant quod a Numa intitutum,

qi aeyaxvv&v v6ses30%ss , (y) de quo ritu paffim a

pud veteres. Dextrorfum autem fiebat haec verfio, de

3uo Plinius (*) im adoramdo, ait, ad dextram oulum.
referimu, totumque corpus circumagimus. Proinde Pali
nurus ad verba Phoedromi, quo me vertam meio, feftiue

refpondet, / deor /aluta , dextrouer/am cenfeo. (a) . Sic

& Suetonius (b) de Lucio, qui Cfarem adorare infti
tuerat, ait, mom aliter adire aua e$t, quam capite vel4* -

to, circumuertensque f deimde. Pluribus de hoc ritu a

git Aloyfius Nouarinus, eletorum libro fecundo, quem
infcripfit circuitum facrum. . . .
-

Et cum antiquiffimus fit Solis cultus, atque in o

mni idololatria fine dubio primus,in omni dein Theo

logia gentili verfio ad folem Oricntem orta, de qua

Virgilius: (c)
-

firgit

. . .

(w) Aen. I v. 469. (*) lib. xii . y4. (y) flutarchus

Tin Nama p. m. 69. (z) XXVIII c. II. (a) Plautus
Curculione au i /'. I p, 69, (b) Vitellio, c. II. (c)
en. *TII v, 3.

- - -

- -

---

. .. . *

*- :

D E sacRokvMra caEREMoN11s,
frgit efierberii fedfans orientia/9ri -

ZOI:
:

lumina, rite cau vndam de fiamine palm

fffufit, ac tales effdit ad atbera voces

-

& alio loco: *( d).

--

' - - - -

- -

- - -- - - z3 -

ili ad/argentem conut;lumina falemi

**.*. damt friges mamibus //w,
s . . . .
Diferte Latinus Pacatus in panegyrico Theodofio\.
dito (e) mom vt diuim , inquit, rebu operamter, im ,

eam caeh plagam ora comuertimus, a qua lac exordium e. .

I., Receptm'quoque apud vters erat,vt deorum fi

mlacra fcularntur; rarius quidem os atque mentum,

quod Herculis fimulacro fatum teftatur Cicero (f); fre

quentis

, genua, quibus religionem quandam ,*

iiieffe putbant,gg & mafius,has quideni dextras, d&*

qu Lucre (#) : . . . . . . . . ********
* *

.. . .

. tum portas propter affema

---

/gna, manus dextra oftendumt attenuari

/2pe/alutandum taiu pretergue meantum.

* * ****

& Luciais (i) , ,

siv ar. %a) pauper quidem deum, eiu tamtum dextram*
exo/aatus, /ibi redais propitiam, De pedibs teftatur

Apuleius (k), dum iniquit : * exofflat veigi& dez,qua

gradibus brebat argemto formata , ad/o* di/fedumt /a
rer. . Quidam autem, ctimi profario ore ipfs des at
tingere vererentur, veh dm ob fimfacra deorum in ba
fi conftituta, illud non liceret, capita.fubmittebant &
dextram ori admouentes labiis premebant & ofculaban
. . ..

a r:

{ C ck .. 3 *)

a -

... "

(tur,

(d) Aen. XII v, tz ( e ) Ie, vit (f) IV in Perzemne.

xciy.\Piidius xt\r. XLP. *( g) Piiiiius' e. l. \ (h) lib.

I vig. (i) a6, 96on, p. m. 7. ed, Bened (k)
lib. xi; Mram. p, m,\a@..*. s *, , vi-* . . J) "
-

26?'

:': cAPvT - secvNpvM ,

,-

tur, de quo Plinius (1), im adoramdo, inquit,ad dextrami

oculum referimus : & clarius Minutius Felix (m) : Ceci
/iu/ fimulacro Serapid demotato [ vt pu(gua fperitioa

folet, mamum ori admouens , efculum labi impre/it. Hie

ronymus (n) : , qui adoramt, lent deoulari mamum
& capita fbmittere, Apuleius (o) 5 admouentes oribus
fi dexter4m, primore digito in ereum po4icem re/dew

te, vt ip/m pror/a deam Kemerem religio/ r aaoratiowi

bas venerabamtur. Quod manu venerari deos dicebant,
indeque vox adorare orta fuiffe videtur
Diceba
tur etiam hoc oula iacere (q) & iafare ba/a ( r ). Vo
cabaturque ofculum labratum, quod gloffae veteres in
terpretantur & . d
ue etiam moris erat, cum fanum quodpiam praeteri

rent, vti de Aemiliano teftatur Apuleius (f ) : wuj deo

ad boc aui /%pplicauit : mulum templum frequemawit :

famum aliquod prtereat, mefa* babet adoramdigratia ma

mum labr admouere. Spe quoque tacitas preces, cum

anteirent aram, concipiebant, hoc effato vtentes,faue- `

a mibi. Ouidius (*) : .

ipfe ducem dederat, cum quo dum pa/fwa luffre,

ecce lacu medio /acrorum migra faui4a . ., . .
- , ' ara vetu //abat tremul circumdata camm.

Reitit , & parwo, fauea* mibi, murmure dixit.

dux meus :

& /imi, faueae mibi, marmure dixi.

Procumbebant etiamin adorationibus, more apud

OmniC

(1) l. e. (m) Odauis e. H. (n) I adv. Ruiaam eap.L.

(o) lib. IV Metam, p. m, yy ed. Elmemb. , (p) Lapfius,
ele&f. 11 e. I. Pithus aduerf. /bce/. lib. 1 e. VIJ. (q)
Tacitus bija. I c. XXXVI. (r) lutenalis/ar. I v, g.

(f) apol, priore p, m.jto. ( t ) VI Memm, Puj2J,

---

pe sAeroxvu ceremoniis,

gej

omhes gentes femper in diuinis recepto, vel ingenua,

vel vnico tantum genu, altero fiexo,& planta interra ,
pofita. Immo & in extremis neceffitatibus vel aliis,vt

poenas darent violatorumfcrorum,iniuntum fuiffe vi

detur, vt genubus tellurem.perreperent, caputpoftiil

liderent, terram & limina folumque templorum ofcu

larentur ; de quo Tibullus (u) :
* nos ego te#urem gemius perrepere/pple*
-

*-

er mi/Grm fnfa tundere pffe caput : -

non ego, i merui, dubitem procumbere templi,

& dare /crata ofcula liminibus, .

Quidius (*) :

vt templi tetigere gradu , proeumbit vterqu

promuu bumi, gelidoque pauems dedit oula/gxo.
Viri fpe barbis, mulieres crinibus humum yerrebant,
de quo Liuius (y) : frate pa/im matres crimibus tem
pla verrentes , pt
irarum cleium fmem expofe

il

remt. Atque alio loco (z) : Pmdique matrome im pue

blicum effue circa dem delubra dicurrunt, crinibus pas
r aras verremter, mixa gemibw, /pima* mamtu 4d clum,
ac deor temdemter. Arnobius (a) : cum per ommia/p
plices premt templa, cum deorum amte aram pro/?rati, limima

jo/azomuerremt o/ul&. Ita Lucanus de matronis (b) :

a lacrym /?arfere deor :

he pefora dura

affixere olo : lacerasque in limine acre

attomite fudere comas,
& Claudianus (c) ; .'.. ;
-

---,

-I

mumi

(u) lib. I el. P. 4r. Lucanus it v. af. (x} I Me&m. v.

gzj. (y) iii c. VII. (z)xX/T c. IX. (a) b. I p, m. ay,

{b) liv. 3o. (c) de landiim Stren*. r.a*. `` ...

to4

','

z: expvt o sscvspvx za

-muro inibus votus vacas;.&/opp/ic,crime

verr bumam.*. *.

... --.

. . .

Polybius Hannibalem ad portas defcribens (d), ait :

z, , ,

, g
, ,
mulieres vero circa dem delubra difurrum*,//icia di

faciunt, adium facrarn pauimenta crimius par mun

damt. I* mamque if& mos ef, quoties im aliquo ipgmio

re & grauiore periculo patria ver/atur. Ad aras autem.

aduoluebantur fupplices, vt Seneca canit (e) :

afufu aris,/applices tenda manus .

zarar4 peffen, fata . .
& Propertius (f) : . . . . . . . . . . . .
-

--

nunc o Baccbe tuis humiles aduoluimur ar. '

pe cAERE Mon11s post cvltvm.

"
. . . Finitis precibus & deorum cultu, confidere confe
trerant Romani, idque ex inftituto Num, inter cuius

prcepta PIutarchus (g) quoque refert, * xa9i3; agyr

Ixwawts: 3 ' cauffmque redditanc, quafi atinibus
- explicatis prioribus , onfideant cram diis, vt aufpi
centur ab iisdem afias. Quod & in Chriftianis carpit ,

'Tertullianus (h) item, ai5quod ad/gmata oratiome afi.

#more? quibudam, mom perfficio ratiomem.

Inter

preces autem, vt quidam putant, nunquam fedebant,

fed poft easdem, & finito, demum cultu. * Singulare ta
men quid erat in facris matris magn dem, quifeden
tes vota concipiebant, vti ait Macrobius(i). -.*:'> :3
* *
, n
Quod
.(d) lib. IX. p. m. 7ff, (e) Oedipe v. 7r. (f) hf e'-x.
s (g) in Numa p. m. p. (h) de enationa dominica c.

Xll. -(j) saturm. 1 c. X, . . . . . .*. . . ( I }

>

s4 Is

Quod fi in cremoniis hifce quidpiam negle&tum,

praetermiffm dicebatur; fi quid vero perperam fatum,
commiffum: vti infra capite quarto, vbi de expiatione

fermo erit, dicetur pluribus.

* . ...

..".

CA P V T TERT I VM
.*.*.*.***

--->

*** * ~ . -* * .

" ... * *

--

*** **

PREcIBry ROMANORza
-

B cultum diuinum rite, vti diximus,

$prparati, adque folem Orientem verfi pre
ces inibant Aras autem tangebant & am
Sg plectebantur, cum facras res tangere iam

dum pars religionis effet.

Litare enim fola non pote

rat oratio ,'nifi & is, qui deos precatur, etiam aram ma

nibus prehendat5 inquit Macrobius. (k) Habebant

autem ar anflas quas tenebant, hinc Virgilius: (1)
talibu4 oramtem dir arasque tememtem
** T. aadie ommipotemr:

.. :

2 . .. . . ..

--

-vbiSeruius meceff erat, ait, am/2* a /acrificamtibu* temeri,

quod miffacerem*,grata di facrificatio mom efft. Ita &

Plautus: (m). . ; ;

2 * ** * . . .

.;

..

. .

Premus ahma, ambo te obfcramur,. .., . . . . . .

aram amplexamte* bamc tuam ^ ;.

y & Horatius: (n) . . , . ' , . ,. ,. . . . .
s Immunik awam /frenigit manur, ..... . . . . . . ...
* , , nam umptuo/a blandior hofia
-

{ }

* * * ** * **

* **

- -

--

* , C c- 3

- - --- mpli

(k) saturn. IIIc. II. (1) IV Aen. v. zig, (m) Rudente

" aa-III/, ... (1) it 4XXIII, '

'

------ s .
- ae
--

zo

eApvT

T ERT1 vM

molibit aueros penates

farre pio, & aliente mica.

Pellici tamen exNumae lege prohibitum erat, aram ra
-

momi, me tangat, & A: tangai, Humoni crimibu demis/frag

mum fmimam cedat, adlegante Fefto.

Menfs quoque

tangere dicuntur,vti Ouidius canit* (o) ,

tamge mamw mem/am , targwmt quo more precater. *
quod de menfis domuum quotidianis plerumque intel
ligunt, ad aras tamen potius referendum, quas etiam,
menfas adpellabant. Dcinde & deorum figna tangere ,

confueuerant &quidem fimulacrorum genua, atque pe

dum plantas tangebant; de quo Arnobius. (p) Ita e
mim non pider bac fgma, quorum plantas contingitis &
contreiati orantes ? & Prudentius; (q)

perfidu ille Deo, quamu mom perfidus vrbi,

' 4uguffum caput amte pedes curuare Mimerus

ffil , & fleam lumomis lambere,planit

Hercul aduolui, gemwa imcuruare Diama.
Habitus autem orantium fic eft, vt mamibau extem/* iw
-

clum precemur, inquit Apuleius, (^r). Sic Camillus a

pud Liuium (f) precatus effe dicitur manus ad clum

tollens.
Horatius ( t ) coelo fupinas manus fer
re dicit, quod alias manibus elatis precari dicebant :
de quo frequens occurrit mentio apud poetas.(u) Hinc
Seneca inquit: ( x) mom fmt ad clum eleuamda manu;

mec exoramdau e# adituu,* mos ad aures fimulacri, qua

M4 f

ail

(o) I Amor. el. iv. (p) lib. Plp. m. 202. (q)

P. f22. (r) de mundo p.m. 7;. (f) V c. XXI. (t)
lib. Iii
XXIII. (u) Briflonius de formul p, m.iy.
(x)
ep.ode
XLI.
w

 v "s.

ze?

amag exaudiri posmus, admittat. Prope e$t a te Dew,

fecum e$t, imtus e$?, Et quidem vultu reto (y) .
boc reco buleu, folum boc (3 palidus optas.

' oculis ad fidera latis: (2) ,

- -253 ofi.
-- ti ----

at pater amcbi/es oculos ad/iaera latu

extulit, & calo palmas cum voce tetendit.
-

at pater 4mcbi/?s pasfir de /ittore palw

aumma magma vocat.

_ (*

:39,

Pa:

',

Ad aras quoque manus extendebant, de quo Tertuf.

1ianus: (b) alius ad clum /pplicet mamu temdit, aliu

ad aram fidei, quam in Capitlio Ioui Optimo Maximo

olim vicinam effe voluerunt, (c) Expanfis ergo ma
nibus precabantur, non vt quidam volunt,in crucis for
mam contratis. Complicatas item in coelum tolle

re confueuiffe ex eo Virgilii (8) probare volunt,dum

canit: ' ' '

--

- - -

duplice tendunt ad fidera palma*.

Deos auteminferos contrario geftu, manibus pronis,

fiue ad terram demisfis adoraffe patet ex loco Macro
bii,(e), quo de diis euocandis agens,ita concludit: cum
te4wrem dici: mamibu terram, tam git, tum fouem dicit:
mamus. ad clum tollit: cum votam recipere dicit, mami

peiu tangit. Atque huc forfn facit Virgilius (f)

/bmis/ petimur terram.
.
In ipfis his precibus deos in genere vocabant pa
tres, de quo La&antius (g) itaque ait, Iwpiter a precam
.

. .

. . . . . .

..

. . .* *

tibu

(y) Iauenalis/at. X v. rtg. (2) Virgilius Aen. It . 4ts.

(a) Virgilius Aen. III v. 249. (b) Apologetico r. XXIV }. Cicero III de officii*t. XXX. (d) 4em. I p. 9}. (e)

HII.84*#rn, c, I2

(f) llI enry, # : (g) 1 *, lli.

** *

>

, :III

palmis, etiam pasfis fiue patentibus: (a). '

- -

2os

- -

cAFvT TEKTrvM * . - .

Hibui pater vocatur& saturmu & Liber& cateri Jeinceps

dii : deas autem vocabant matres.

Sic & illos deos

fantos, bonos, pulcros, magnos, dominos: Deas almas

fpius dicebant, de quibus plura apud Briffonium. (h)

Religio etiam Romanis erat maxima, deum deamue

iufto nomine fuo compellare, dum votum fe, nifi hoc

obferuato, obtinere non poffe putarent. * Hinc fi de iu
fto dei nomine dubitarent, edicere illud quiefcebant, ne

alium pro alio nominando falf religigne populum ad

Iigarerit,vti ait Gllius, (i) Et tundicebn fpe quis.

qis es, (k) vt Virgilius: (1)
;
-

equimur te ancte deorum quisquis es:

vel dubitantes loquebantur,vt eft apud Virgilium: (a)

an bbi oror, an nympbarum fanguin vna . "

Quandoque officii tantum nomen exprimebant, vti In

fcriptio antiqua apud Reinefium(n)habet;
... n

.. .

DEO.

Qv1, vt As.

. s s c o -

-- " --

. -

MENT vs E s T
, ,
,
Immo & tali formula vti confueuerunt, sr pevs
-

si D E A Est : (o)vel fiue tu deus es, fiue dea (p).

Iummo &de cognomine quoque folliciti erant: hinc v

ria adducebant deorum cognomina, addebahtque tan
dem,{eu quo alio nmine inuocari volueris. Ita Catul
. . .. -- -

- --

lus

(h) de formulis p. m. 44. (i) II a. xxvIII. (k) Plini- .

us II c. VII. (1) IV Aen. v. 376, (m) 1.Aen. v. 3ig?
(h) p. m. 17i. (o) Macrobius Saturm. III c. IX. Gel

Iius II c. xxxiii, (P): Arnobius lib. III p. m. uo4, Ca

to de Re ruica c. XXir. ,

, ,;

DE

2or9:

PRE I BV S.

luspoftvaria qu adduxerat Dian cognomina,

concludit : (q)

mi
-

/ r quocumque tibi p/atet /ama momime.

Non infrequens quoque erat

'

DI s* D A Bvs , vel D Is

DE AB vs

oMNiBvs , DIs

DE A B v sv. PE N AT IBvs, D Is
DEAB vs Tv TE LARIB vs

vefalius rei peculiaris vota facere, de quo pasfim teftau

tr infcriptiones: qu dicebantur comprecationes deos
rum, quia plures dei fimul implorabantur. (r) . .

Fo RMv L A p RE cv M.

,Formulas autem precum folennes maxime adhi

bebant, eas a Iano femper aufpicati (f), de quo Ar
nobius (t) lamum inquit im cmfis antepomit precibus,
& viam vob pamdere deorum ad audiewtiam creditir:
Cauffam reddit ipfe Ianus apud Ouidium (^u) :

mox ego. Cur qaamu aliorum mumima placem,

, Iame tibi primum thura merumque fero.

pt pois aditum per me, qui limina ferus
ad quoscumque vel, imjuit, babere deor
In Vefta vero omnis & precatio & fcrificatio extrem
erat ( x).

Precum autem formul pro modo rerum & tem

porum variant. Decius Conful pro exercitu fe deuo

uens apud Liuium (y) ita precatur : Iame, Iupiter,
Mary pater, Quirime, Belloma, Larer, Diui Nouemffter,

Dii imdigetes, Diui, quorum e$t pote/?a* mo/?rorum, bo

-

fr???,

(q) im hymno Diana XXXV.

(r) Gelliiis XIf/ 2.xx"

II de N. D. c. XXVII. (t) lib. III p. m. 117. (u) I

Fa. v. 171, , (x) Ciccro c. l, (y) VIII c. I*
***

...

cArvit tert ivm

2IO =

--

iumque, diique Manes, vos precor, veneror, veniam pe

to, feroque, & M. Manlius apud eundem (z) : lupiter,
optime maxime , fumoque reguma, ac Mimerua , caeterique

di deaque, qui Capitolium arcem que incolitis. Sapius con

iungebant precor, qufoque. Ita Scipio in Africam tra
iiciens, ita precatur (a) : Diui diuaeque, qui maria ter
ras que colitis, vos precor qua/oque s vti que in meo tm
perto ge/?a fmt , gerumtur , p^/?que geremtur, ea mibi, po

pulo plebique Romane, ociis nominique Latino, qui popu

/i Romami, qutque meam feam , imperium, aufficiumque
terra, mari, ammibusque /equumtur, beme verrumcemt. A

1iam ad Martem habet Cato (b ): Mars te precor qu

fque, vt fies volem*, propitius, mibi, domo familiaque
mo/?r. Vocem etiam imploro, inuoco atque obteftor,

adhibebant. Ita Cicero in Verrem (c), cum potiores

deos nominatim compellaffet , addit caeteros deos deas

que omnes imp/oro atque obte/?or. Sic & Velleius (d):

Iupiter Capitolime, Gradiue Mars, perpetuorumque cuffos
Ve/?a igmium , vos pub/ica voce obte/?or. Singularis eft
precationis formula Bruti apud Halicarnaffenfem: (e) Iu
piter, inquit, diique ammer, quibus cordi fmt res morta

Jium. Et alia apud Apuleium : (f) Regima cli /ue tu

Cerer/eutu ca:/e/?ia Kenus, /eu Phaebi/oror, /eu mourm vlu
latibus horremda Pro/erpima , quoque momime, quoque rita
quaque facie te fas e? imuocare: tu me iam mumc extre- ,
mi* rummis /////?e. Aliam agricolarum in luftrandis agris

vfitatam precum formulam, videmus apud Catonem. (g)

-

Has

' (z) pt e, xvi. (a) Liuius xxix *. xxvii. (b) de Re

Aruffica c. CXLI.
*

Iib.

IJ^ p. m. 26'.

..

CXLI,

(c). lib. VII c.f.

(f)

( d ) 11 exente, (e) ,
(g) de R.

Mefm, .XI infunfr.

* .

DE

RoMAN oRvM

\ .

PREC IB vs.

2H

Has vero preces non propalam femper effundbant, fed

taciti fpe preces in templo deis adlegabant, vti loquitur

Apuleius. (h) CauamredditSeneca: (i) vota ait, bo

mime , parciu* faceremt / palam faciemda effmt : adeo et

iam deor, quibus honef?is/ime fiipplicamus , tacite malumu

6 intra mo/metip/or precari.

- -

Varia autem precabantur, quantum quemque ne

ceffitas vrgebat, quemuis deum deamue pro officio fuo,

vti pluribus fuperius egimus.

In genere autem vt dii

fint volentes atque propitii, vt dexter atque volens ad

fit deus, vt veniant, adfint, audiant placidi precantes, ac

cipiant preces, faciant quod quisque optauerat, coeptis

votisque adnuant & placido vultu precantes refpiciant,
omnia bene eueniant, atque verruncent, feruarent, fer

rent opem, -Exinde & in fermone frequenter vtebantur

hac formula, di$ beme iuuamtibus , (k) qu apud Liuium
pius occurrit. Spe & quod atum eft vt dii adpro-
-

bent, precabantur. (1). Ita & deorum auxilium im

plorabant hac formula, dii immortales o/?cro ve/?ram .

fidem,(1), faepe & concife dii ve/?ram fidem.. (n) Im
mo dei cuiusdam in fpecie fidem implorabant, vt tuam
fidem }^emta : (o)

Iumo Lcima tuam fidem (p).

In ,

calamitatibus publicis maxime pacem veniamque dem

expofcebant, orabant etiam vt parcerent, De his & fin

gulis precum formulis pluribus agit Briffonius (g), Auer

-

Dd 2

ruil

(h) de deo Socrati, p. m, 44. apol. p. m. ;op. (i) de beme

ficu H c. 1. (k) Luius XX/H1 c.XXXI1. (1) Cice
ro II ad Fam. ep. XV. Liuius X c. XIII. (m) Plautus
4mp6:tr. afu 1./?. I. (n) Captiu. au II /?. III. (o) Cur

cul. afu II/c. II. (p) Aulul, aa IV. (q) de formul p.

m, 76, 3/:47,

212

CAP V T

TERTIVM

runcos deos itaimplorare folebant : te preror que/que,

vti /es volem rpropitiu mibi,familiaqae mo/?ra , vti tu mor

bos vi/6r imui/6rgue. viduertatems va/#itudinemque , cala

mitates , imtemperantiasque probieyfir defendas, auerruw
cesque e. ( r)
Ipfis precationibus pera&tis, non tantum qu pre
-

cati fuerant, vt rata eent, rogabant, fed & fpe blan

.ditias addebant, vtendo formula fic. Exemplum habet
Martialis : (f)

' fac rata vota patris, fic te tua diligat vxor ;

gaudeat & certa pirginitate foror.

Perpetuo /c fore mices : fic demique mom fiat

tam longe Bromio quam tibi, Pbaebe, romae.

Et fi prima vice a diis fe non exaudiri putarent, auge
bant preces,vt Horatius de Diana. (t) ter vocata audir.
* ^ Vota quoque, fi optata impetrauerint, faciebant, fe,

Deum illum in primis culturos, templa eidem difica

turos, dona oblaturos, & alia: quod Perfius (u) prece*

emaces vocat &(x)

aut quidmam e$? qua tu mercede deorum

emeris auriculas.

Cum vero res e voto non uccederet, conuitiis petebant

deos, vt eft apud Statium: (y)
alio tibi perde pao
Iupiter bumc crimem voti reus amte dicaram :

fi pariter virides mati libare dediffer

4d tua templa gemax.fed mom ratus ore fcerdo*
dammat4que precer. ferat hac quae dignior vmbra e$t;
Ita .

(r) Cato de R. Ruff. c. cxLII. (f) lib. 1 ep. cxxv. (*)

(ib. III ode XXII. (u) at, H. v. 3, (x) v. 21, (y)

Theb. VI v. 196.

pe

RoM A N oRvM

PRE c IB vs.

21;

Ita de morte Germanici teftatur Suetonius: (z ) que

defumus e% die, lapidata fmt templa, /uer/ dem ,
are, lares a quias dans familiares in pulicam abuech,par
tus comiugum expofti,

*: *

* ***

* * * *

cAp vr De
gvarrva

* *
.

...

J^ARIIS PRECATIO Np^M

GENERIBVS, co/MPRE c.47'IoAIB vs,
D E P V L S O R r 1 s, obsecrA Tro Neys,
P 0 & TVL 4 T 1 O N I Bys, P R o cp R 4 rio N 1.

B Vs E t si Mulis GEN E Ris.

3Recatio a precibus difert, & magis fo

lennis erat apud Romanos, Precationes e
nim dicebantur de omnibus precibus fcer

*&$ dotum atque magiftratuum publicis, qu fo

lenni more fierent. Qua ratione folennis Comitiorum

precatio (a) dicitur, qu comitiis prmittitur. Augu
rum quoque erat precatio publica (b), & vota Tacito
(c ) dicuntur precationes fauftae. - Ita precationem &

fcrificationem coniungit Cicero (*), quas in ea dea,

quae eft rerum cuftos intimarum, in Vefta fcilicet, defi
nere dicit.

In omnibus autem hifce & facrificiis dici .

Romanis mos erat, Populo Romano Quiritibusque (e).

Dicebatur alias folennis deorum comprecatio (!), vel fo
Dd 3
len
(z) Calig. c. y. (3) Cicero pro Murama,ab initio. (b) Ci
cero il de diuim. c. XX. (c) Tacitus Anm. IV c. IX. (d)
- Cicero HI de N, D. c. XXyi, (e) F ffua voce diei. (f)
-

'Liuius XXXIX c. XV.

- - - o v A R : : '
lenne carmen precationis, quod prfari, priusquam po
-pulum adloquantur, magiftratus folebant, cum omni

214

-um 1 eruiu initia a diis immortalibus facicuda vcteres

vellent, vti fupra ditum.

Comprecationes quidem di

&ae videntur, quod plures deos fimul comprehenderent.

Em enim de qua Liuius agit, populum admonere ait,
hos effe deos, quos colere, venerari, precarique maio

* res inftituiffent 5 quas & in libris fcerdotum & in ple

risque antiquis orationibus expofitas effe ait Gellius;
qui & Sabinorum comprecationis formulam quandam
obfoletam adducit.

Prmiffis autem deorum nomini

bus, precabatur magiftratus : vt ea re* mibi, magira

tuique meo,populo plebique Romam e beme atque feliciter e
uemiret, vti ex Cicerone (g) difcimus. Sic & cum Phi
lippo Macedoni regi bellum effet inditum, Senatus

decreuit, vt confules maioribus hoftiis rem diuinam fa

cerent, quibus diis ipfis videretur, cum precatione ea:

(b) quam rem fmatu populuaque Romamus de republica,
deque iweumdo mouo be//o im amimo baberemt , ea res vti po

pulo Romamo fciisque ac momimi Latimo beme ac feliciter e

aemiret. ' Augures quoque talicomprecatione fuiffe vfos

ex Cicerone (1) difcimus, qui im atgtrttm precatiome

fumimum momima videmus , ait. Precatio vero maxima

Seruio (k) eft, cum plures deos, quam in cter partibus

auguriorum precatur, euemtuque rei &om poitur, vt iw

melius iuuet, quod 3 perb o/?emditur : e/?o mumc /o/ te

f , &' bc mibi terra precamti. Harum igitur precatio

num publicarum atque folennium vari erant fpecies,
quarum prcipuas a Plinio ( ) memoratas videmus, dum
| ait .
^. (g) pro Mur.sma ab initio. . (h) Liuius XXXI c. //. (i) it
-

de diu, c. XX (k) ad XII dn, r, 7% (1)XX/Til f. l.

\

pE vARiis P R E c A tro NvM oE NERin vs.

si;

ait : vifima cdi /we precatiome mom videtur refrre,

mec deo* rite com/li. Preterea a/ia /ume verba impetram. i
t&, alia depu/r&, alia commemtatiomt* Gutheri us (m) lo-:

cum `mendofum adgnofcit & in eodem reftituendo v1-,

tra modum anxius eft 5 facilem tamen ex antiquitate,
admittit emendationem atque interpretationem, Vi-,
&timas enim fine precatione cdere non referre ait ; fi-i
ue non conducere, non effe pium atque legitimum ,.,
Dein tres precationum fpecies adducit, alia verba effe ,,

ait impetrantis, alia depulforis, alia commendationis.,

Easdem fpecies monftratValeriusMaximus(n),qui & alias.'
addit, dum ait : prtfo etiam m/?ituto rebua diuim o-,
pera datur, cum aliquid commemdamdum e$7, precatiome :

cum expocendum, voto : cum oluendum, gratulatione:

cum im quirendum ve! ext& ve//ortibus, impetrito : cum,
folemmi ritu peragemdum , /acrificio. Quo etiam offemta
tionum ac fulgurum demumtiatiomer procuramtur. Com

mendationis verba vti Plinius vocat,in precatione con

fiftere ait Valerius. Preces h erant confuet, cum diis

vel populum Romanum Quiritium, vel varias neceffi

tudines fuas commendarent 5 vti diis immortalibus quid
piam commendare olim quoque non inconfuetum , &
Ciceroni ditum (o).

Huic contraria erant verba de

pulforis, qu portentorum depulf vocat Valerius, at

que hc fcra dicebantur depu//oria (p), quibus diis fup
plicabant ob portenta, qu euenerant, vt dii eadem qu
minati fuerant, depellerent atque auerruncent. Qua
le facrum depulforium erat cum Rom Gallus & Galla,
grcus & Grca in foro boario fub terram viuidemiffi
* in

(m) de Vet. I pont. hh, Ive. Xtv

(n) lib I. c. 1

(o)pro

Muram c. I, (p) Ammianws Marckliinus lib. XXV *:}'.

116

carvr ov Aarv

in locum fxo cenceptum (3): In cuius fcri precatio

me priuit Quindecim virm collegii magifter, quodinomnibus depulforiis inde fatum crediderim, Atque hc
quoque ob/ecratio dita videtur.Claudius enim Imperator,
(r) vt ob dira vifa obfecratio haberetur, edixit, quami

pfe, iure max. pontificis, commonito pro roftris popu

lo, priuit ; facra enim depulforia ob dira alias infti
tuebantur, vti diximus.

Eadem ratione Cicero(s) pro

curationes effe inftituendas & obfecrationem ait, cum,

agri terr motu quodam nouo contremicunt, & inu
fitato aliquid fono, incredibilique prdicunt. Ita &
ob ingrauefcentem morbum, terrores atque prodigia ob
fecrationem a populo, duumuiris preuntibus, effe fa*
tam teftatur Liuius ( t).

Sic & Falifcorum metu, ma

- tronarum in templis obfecrationes fatas idem ait ( u ),

precibus a diis petentes, vt exilium ab vrbis tetis tena
plisque ac Romanis manibus arcerent. H autem ob
fcratiohes vel in viiurfi vel plures dies pqpulo fuere in
di&tae (*), Communiter quidem obfecrationes cum fupplicationibus pro vnis iisdemque habentur, fed contra
riun patet ex Liuio (y), qui ait : ea prodigia beffi
maioribu* procurata, & fpplicario circa ommia pu/uimaria

& ob/ecratio im vmum diem imdi&a. Alio loc ( z) fup

piicationes ab obfecratione diftinguit, atque obfecratio
nes circa omnia puluinaria fatas ait, ne quid prter
mitteretur, quod aliquando fatum effet. Differentia
in eo maxime ftetiffe videtur, quod fupplicationes eft
-

-,

-ent

(q) Liuius XXII c. LXII. Plinius XXYIITe, II. (r)Suetonius

Claudio c. XXII, () de Aruff, re.fin, (t) IVc. XXI.
(u) Liuius P^ c. XVIII (x) Liuius xxvi c.xxuIl. (y)
Liuius XXVII t. XI. (z) XXXf c. IX. -

pE vARiis raecAT1 osvw GENErrb vs. siz

fat feftiuae quibt; fupplices fierent diis,ad eos placan.
dos, his autem adserentur obfecrationes, qu in ipli

precibus confiabant, vt dii iram auerterent, vt Fefius

inquit : o* os facro im quibuaam precatiomibus e?,pro

pe: ob/ecre , *f vos placo, pro /pp/ico. Quod mgis
adhuc Patet ex Liuio, (a) vbi ait : obcratio a populo
guumgir preeumtibus faa, Erant ergpreces pblic,
& verbis conceptis fiebant.

Cum obfecratione in quibusdam conuenire viden

tur poulationes, quas in, cremoniis rebusque diuinis

adgnofcit Arnobius (b). Ob offenta, enim& portenta,
vel fi quid in facris prtermiffum, aut commiffum, de

cernebantur, De quo Cicero (c) exauditu im agro pro

pinquo.&'/burbamo e#/?repitu, quidam recomaitu, & hor- `

ribilis: fremitus armorum, decea re friptum ef ,. pe

fulatoner decretas e/?-Ioui, Saturno, Neptuno, Te4uri,
\ di& c/eibur. : Sic. & (d) ob oftentum quoddam,
Telluri poftulationem deberi : ait. Quare & fulmina,
poftulatoria Seneca dicit (s), quibus facrificia inter
miffa, aut non rite fata repetuntur. Ab hac diftin&ta

erat po/?u/io, non vti Iac. Gutherius putat (f), vt haec

inferis diis competeret, fuperis poftulatio, fed vt poftu

lio fit illud ipfum, quod ad expiandos deos prftabatur,

fiue hoftia, fiue donum, fiue fimile quid j poftulatio
vero confifteret in precibus pro auertendo malo. Vide- '
mus hoc ex Varrone (g) a Procilio inquit, relatum, im ea

loco [ tunc lu Curtius] debiff terram, & ex Scte

-

ad

(a) Ip^e. xxi. (b) lib. ly p. m. 14?. (c) de art/?.

re/?. c. X. (d) c. XIW

(e) I. Nat.4ue#, c, XLIX,

(f) de vet, lure Pontif lik. IV c. XV (g) lik, IP de

L- . . 26. .
*

-*

cArvr v AktvM
ad baruffices relatum, effe reffomfum, deum Mahum poffu

213

homem poulare, id e$f, ciuem fortiffmum eodem mitti. :

ILiuius (h) explicat , deos qufitos expofcuiffe id, quo

plurimum populus Romamus poffet. Hoc ergo erat poftu
lio,illud ipfum quod dii piaculi loco poftulabant.
Diftint ab his erant procuratiemes , & magis ge

nerales, qu quidquid ad placandos deos decretum,fub

fe comprehendebant, vtiLiuius hac voce vtitur(i). Sic
prodigia maioribus hoi procurata fcribit Liuius (k) &
quod idem eft, boius maioribua expiata (i). Hinc & no
uendiale facrum editum, & aliis procurandis prope to

tam ciuitatem operatam fuiffe ait (a), concluditque :

bac procurata.

Ex quo fatis clare coniicimus, omnia.

ea, qu ad placandam iram dem fuere celebrata, fb

generali procurationis notatione fuiffe comprehenfa ,
ita vt procurare nihil aliud fit quam expiare, vti hc
bina coniungit Cicero (n). Singularem procurationis

fpeciem videmus apud Gellium(o), qu fiebat contra

riis religionibus, quod tamen inuentum primo fo au-^
tori male ceffit. Totam rem verbis Gellii exponamus:
Statuae, inquit, Romae im comitiopo/ta, Horatii Coclit for

*i/mi viri de clo taa e$t, ob id fulgur piacul /uem

alum, baruffices ex Etruria acciti, imimico atque hoiliim

populum Romamum amimo, imf?itueramt eam rem comtrari

religiomibus procurare, atque iam atuam faferumt im

jmferiorem locum perperam trawspomi, quem // oppofitu

rircum vadique aliarum adium mumquam i/wraret.. Quo4

m ita feri periaent, delati ad populum proditigue s
fant 5

(b) Pif e. PI. (i) xxyii c. xxp. (&) xxvi r.xxIII

> & XXX c. II. (i) Liuius XXX c. xxxvIII, (m) xXI

, L1I. (n) If de diuim. c, lxur, (e) 1z c, }.

- *

De variis prrcA rrorvw eneriBvs. u,

fint s & cum de perfala conf/refemt, mecati fame :
comffititque eam atuam, proimde vt verae ratiomer po#

comperta momebamt, im locum editum fabaucemdam, atque

ita im area Kulcami fblimiori loco atuemdam : eaque,
res beme & proffere reip, ceffe, In eo ergo conftbat,
vt folito plane contrarius admitteretur ritus cultusque,
vt dum diis fperis in elatiori loco facra fierent, ea dein

in loco inferiori haberentur ; quod tamen Romani

<tanquani infauftum reiecere.

Alia precatio erat,qu fiebat conceptis verbis, de qua

Plinius (p): vidimuu, inquit cert precatiomibus obfcrafc
f fmmor magiratur. Et me : quid verborum praeterea
tur, aut prepoerum dicatur, de ripto praeire aliquem
rurfsque atium cuodem dari qui attemdat, alium vero
-

prapomi, qui faueri lingu iubeat : tibicimem camere, me

quid aliud exaudiatur : vtraque memoria im/gmi, quo

ties ipe dire obrepentes nocuerint, 7uotierue precatio er
rauerit : * fic repemte extis adimi capita ve! corda , aut ge
mimari viima amte. Et quidem pontifex maximus pr

cipue verbis ex tabulis pribat, vt in deuotione Decii, . .

fatum (i), Quales precationes etiam in obfecratio

' nibus fat (r). T Sic Heluidio prtori in dedicatione ,
Capitolii verbis priuit Pontifex (f). Id quod folen

nes preces dicit Ouidius, & olenni voce in vota upe

ros vocare Seneca (t). Inhis prcipue precibus folen
nibus dici moris erat Populo Romano Quiritibusque ,
fecundum Feftum, vel populo Romano Quiritium (u).

Pitulatio pontificum erat, quam late defcribit Ma

CTO

(p) XVIII c. II. (q) Liuius VIII e. IX. (r) Liuius

IV c. XXI. (f) Tacitus biff. IV c. LIII. (t) Oedipo

v, 3o4. (u) Liuius VIII, c. IX,

 y
crobius (x). vitulari dicit, e# voce lctari, Karro emiw
in /ibro quinto decimo rerum diuimarum ita refert ; quod

(220

pontifex im fcr quibufdam vitalari foleat , qtiod Grci

*vocant. Has tot interpretatiun ambages quan

Terba doa eloquentia Maronis expret

Letum?ue choro paana canrnter.

- r

Vitulationem ergo dicit fcrificii nomen,effe ob laeti

tiam fati. Qua ratione & Plautus (g), lurn * vttu/or
' meritoque, dixit pro omni gaudio adfectus facra facio ;
& Feftus vitulans explicat, quod fit latams gaudio vt pra
fo vitulus. Vitulam enim quam tamen vitoriam effe

yolebant, quidam etiam faciebant deam, qu ltiti

Prit_(): ,
Con/ecratio apud Romanos varia erat ; vel
dum ex hominibus deos facerent, vel fimulacrorum diui
norum, vel bonorum. Quidquid in facrum yfum,
transferebatur, dicebatur confecrari. Ita confecrabant

Romani templa & delubra (a), deorum fimulacra , b),

aras (c)5 dii quoque qui publicerecepti,confecrari atque
dedicari5(d) donaque quae diis offerebantur, confecrari

dicebantur (e), idque fiebat per pontifices. Prter hc

cum bona, poffeffiones, pecunia, qu hoftium, ciuium

ue damnatorum fuiffent, diis addicerentur, confecrari

dicebantur ; quod fiebat per tribunos. Ita Scipio
nem Africanum, Carthaginem de confilii fui fententia

confecraffe dicit Cicero (f), vt vefigia calamitatis o- .

ften

(x) Macrobius /at. III c. II. ( y) Perf au II /?. III. p.

i. (z) Macrobius c. l. (a) Cicero II de N. D. c.XXIII,
(b) Cicero I de diuin. c. XXIII. (c) Cicero II dedi
uim. c. XXXII pro domo c. LlII. (d) Cicero II de N. D.
s. XXIJ^ & xxxi. II de LI c. XI. (e) Cicero IP im Per

. XXIX, (f) Ciccro Il agr. c. XIX. ,

- - .

-->

-------

-------

pe vA RIrs PREcATI o NvM cENERIBvs.

zzi

ftenderet. Agrum Tarquiniorum, qui intervfbem ac

tiberim fuit, Marti confecrabant, inde campumrMar

tium ditum, ita vt & religiofum haberetur, fegetem,
-in illo natam confumere, vt eam potius defetam cum
ftramento in Tiberim funderent (-).

Non fecus aca

grum ab hoftibus captum diis quoque confecrare moris

erat (}).

Sponte vero agrum confecrare ius pontifi

cium prohibebat ( i ) : we quis agrum com/crato, aur

argemtt /cramai modus effo. Qu9d ipfe Cicero ex Pla
tone ita explicat ( k) terra vt fotu domiciliam /crum o
mmium deorum e$t. Quocirca mequ eterum idem com/

crato.

aurum, autem & argemtum im vrbibu:& priua

tim & im famt* imuidio/a res e}7.

Ciuium prterea da

mnatorum & caput & bona confecrari folebant. Ca

put quidem eius, qui contra leges fecit, confecrari fo

litum fuiffe apud Ciceronem (1) videmus. Sacro/amfum,

inquit, effe mubt! pote$#, mi/ quoa populus p/ebrque/mxj/c

: deimde /amiomes /acramde /mt aut gemere ip/ aut

obteatieme & confcratione leg aut pm, cum caput e

iu, qui comtra facit, com/ecratur. Sacrofantum fieri hic

Cicero dicit, quod confecratur : Lex Papiria autem ,

vetabat iniuffu plebis des, terram, aram confecrare ,

(m). Lata hc a Q Papirio tribuno plebis, quam Ci
cero autem de ipfa facrarum dium atque a
rarum confecratione intelligit, non de priuatorum vel
damnatorum domiciliis, addit enim :

meque id fieri f*

erat, meque quaquam fecerat, meque erat cauffa, cur pro

bibemao mom tam deterrere videretur quam admomere.

At

(g) Liuius Hr c. y. (h ) Cicero pro domo r. XLIX. (i)

Cicero II de LI e. 1X. (k) II de LI c. XyiII. (I) prw

Balbo c, XIV, (m) Ciccro pro dom c. XLIX.
-

-- :-

cApvr ov Akrvm

212

Atque hoc eft quam fcrorum deteftationem dicit Geffi

us, eamque comitiis calatis fieri ait (n). Nonius enim , ,
Marcellus facrum deteftabile & confecratum dici autor

eft. Licet pofteriori tempore C. Le&orii domus par

rem, propria autoritate confecrauerit Senatus(o), quia
{cilicet priuati cuiusdam fuerat poffeffio. Et quidem f
crofan&t qudam res erant, ipfo genere, quales des
facr 5 vel fiebant obteftatione. Obteftatio haec erat tibi

cinis, vti eam vocat Cicero (p). Moris enim erat, vt

dum ciuiutm damnatorum bona aliqua Cereri vel diis
confecrarentur, foculo poito in rotris, adhibitoque ti

bicine , per tribunum plebis id fieret (q), qui fimul

syerbis vtebatur prifcis atque folennibus (r). Confecra
bantur autem bona eorum, qui quouis modo tribunum

plebis interpellaffent vel in ordinem coegiffent. Ita ,

P. Rutilius tribunus plebis Tiberii Gracchi bona
confecrauit , quod in multa pignoribusque eius, qui

tribunum adpellaet, interceioni non parendo, e in

ordinem coegiffet (!), Sacr enim leges dicebantur, qu
ribunorum corpora & tribunitiam poteftatem facro fan
&a & inuiolata effe iubebant 5 {i quis contra fecerit,
facer erat, & bona eius Cereri confecrabantur, v. 2**

8 g- (!), emo ergo tribunos in

uitos cogere poterat, aut prohibere, ne cognitionem de
lege perferrent ad populum (u), ni poen ifti obnoxi- .
$us fieri vellet.' In iure militari eadem ratione fcrata ,
-

lex

n) XV c. XXVII. (o) Suetopius Aug. c. }. (p) pro do

me e, XLI/III. (q) . XLIX. (r) c. xLWII. | (i) Li
taiu* XLIII c. XVI, (t ) Halic. lib. VI p. m, 4io. & lib.
X P. m. 6j4. Plutarchu Gryccbir p, m, 632.
m, 67,

fit. lib, Y P,
-

(u) H4

be vAR11S FREcArroNvM GENEkr" vs. *zj

lex dicebatur (x), cuius transgreffores diis fcri ac diris
deuoti effe iubebantur. - Sacrofntum ergo erat vel ge
nere, vel obteftatione tibicinis, vel confecratione legis,
quales erant leges fcrat, vel poenae in transgreffores
qui facri fiebant. Mos enim erat Romanis, vt quos vel
lent impune occidi, eorum corpora deuouerent deo cui
piam, tertivt , pracipue diis inferis, vt effet Diti facer,
9ua r& xavz9evia Auds (y). In ipfis vero bonis, qu
diis facrata, alia confecratio erat, dedicatio alia: Con
fecratio quidem bonorum dicebatur ciuium damnato

rum, qu exinde religiofa fieri dicebantur (z). Dedi

catio templorum, ararum, fimulacrorum , & qucunque

diis donabantur 5 , vti hc bina expreffe diftinguit Ci- !

cero (a). - Alia ratio confecrandorum animalium erat.

Ita lucum Iunonis Lacini pafcua habuiffe media Liuius

(b) narrat, quibus omnis generis facrum deae pafcebatur

pecus, fine vllo paftore, ex quo magnos frutus fatos ait,
columnamque inde auream folidam fatam atque facra
tam. Simili religione Cfar equorum greges in traii
ciendo Rubicone confecrauit, quos vagos & fine cuto
dia dimifit. Tales erant anferes, quibus cibaria publi

ce locabantur, & canes qui alebantur in Capitolio (),

vt ignificent, fi fures venerint.
Solennes prterea erant exfecratiomes, qu dum ,
blic erant tum priuat. - De publicis quidem exem
-

pluminCraffo habemus fingulare,quem ad bellumParthi

cumeuntemAteius tribunus plebiscum retinere non po
-

fet,

(x) Liuius II c. xi & VII r.xLI. (y) Halicarn. lib. II p.

m, 34,

(2) Cicero de aruff. re/p, c. XV.

(a) pro do

20XL, (b) XX7 , III, (c) CCSEC Pr S;

Re/^io r, XX,

...

- ...

"

1:4

cAPyt, Qw ARTvm . .

t, focum ad portam accendit, quo cum perueniffet Cra

{us, thureinieo;atisque libaminibusAtteius dirascapin
ti eius- atroces:& horrendas, imprecatus eft, immanes.

deos & tetros inuocans atque adpellans. Has autem*

Romani, tefte Plutarcho, arcanas & vetuftas habebant,

tanta vi prditas putantes, vt nemo aduerfus quem con*

cept, euitare illas queat, nec bene etiam concipienti
bus, eas cedere (d). Idem.fiebat, cum eos, quos ho

ftes patri iudicarent, diis inferis deuouerent, vti Maxi

mino cum filio a fenatu accidit (c).. Priuat vero e

rant , cum aliquem diris execrationibus incefferent(i);

vel in caput alicuius iminas, periculaque. deteftarentur

(g). Ita. populus ob: * periculum, ab elephanto
rum fpetaculo diras: Pompeio poenas; fuit, impecratus
(h). Druus morti vicinus meditatas compoitasque ,
diras imprecabatur (i). s De MerulaVelleius Patercu

lus (k): . incir 1emy: /aperfi/oqu: alcariua /angui.

me, quos /pe pro //ate reip, famem, dial& precatur, erat,
adeos im execratiomem Cimme , partiumque eiu. tum preca*
tu, optime de rep. meritum /piritum reddidit. Deuotio
nibus quoque aliquem impugnare dicebant(1), licet de

uotiones hae magicis artibus fuerint, fat. Quare de- '

uotiones & veneficia fpius coniunguntur. (m) & coniu

gium deuotionibus petere dicebatur (n). Quare inter

facra magica, impios deos inuocare, deuotiones & infe
.

lices

(d)PlutarchusCnfop.orf. (e)CapitolinusGordiano e.VI.(f)

SuetoniusClaudio e XII, (g)Liuius XXXIX c. 1. (h)Plinius
VIII c. PII.

(i) Tacitus Amm. PI c. XXIV. (k} lib. It

cap. XXII. (I) Suetonius Caligula c. III. (m) Taci

tus 4mm. III c. XIII, IV c. LII. (n) Tacitus Ann. XII c.
/,X.

*.

DE vARI I s "REATI v ENERI vs 2:3

1ices preces referuntur (o), Certis autem verbis& car
minibus
cofitabant ( p ). (s).T
Qu9d
'gi
diris imprecatiorfibus
Plinius
exprimit defi
,

- ~, v
- -

Id autem quod religione foluebatur, dicebature.

fecrari. Ita enim Feftus : refcrare, foluere religiome, v.

tique cum reus populum comitits orauerat per deos , be eo

periculo
-liberaretur, iubebat magiratu
eum refcrare.
Plautus ( r )
*
~

refecroque, mater, quod dudum scraueram.

& (f) obfecro te, refecro. Cum enim per verbum obf
cro quem adloquerentur antiqui, iurmerito eum quafi
adftringebant, quo cum defungi forfan non poffet, re
fecrabant, ne religione teneretur.

Liuius (t) exfolue

re religione animos dicit, cum voti fcilicet religione te

nerentuf, qua dein liberabantur,vt in deuotionibus fie

bat._ Ab, hac refecratione ad id ducimur, qua ratione

res liberat fuerint religione. Qu quidemiiniuffupo

puli dedicata, fcra plane non erant (). In aliis & qui

em mobilibus rebus, facrorum alienatio fieri poterat,

de qua Cicero (*). . Am quibus verba fcrorum aliema

tio fiat, docere homeffum e$t, vt e?.: quibus / facra
retineri, defemdique poffmt, mom boneum ej :' de quo
tamen infra capite nono, cum de priuatis fcris fermo
erit, dicemus pluribus.

Expiatio publica erat, & locum habebat, cum pia

-

- -

F f

culum

(o) Tacitus Amm. XVI c. XXXI. (p) Tacitus Anm. II c.

LXIX & IV c. XXII. (q) XXViII c. II. (r) Aulul.
a&u p^/?, MI p. 4. (f) per/ ata 1 fe. I v. 49. ibi &*
Taubmannus. Turnebus adu. XIX c. XXP. Pithoeus adu.

1 c. x, (t) VIII c. IX. (u) Ciccro pro domo c. LIlI.

(x) de Orator, c. XLlI,

126

Qy ARTv M . . ; ; ;

c Arvr

culum diceretur effe commiffum. . . Piacu/i autemw dice

batur contrafa effe commiio, inquit Arnobius (y), fi

per imprudentiae /ap/m, aut im perbo qutspiam, aut /im
puuio deerrarie, aut curf im /olemmibus lud , curricu
l que diuina : commi// omner:/?atima im religiones cla

pmat /acras, / /udius conitit, aut tibicem repemte comtie

cuit :

aut /? patrimus ille qui 1'acitatur puer, omit per

igmoramtiam lorum, aut terram temere mom potuit. Tunc

enim fi in quopiam erratum fuerit, repente extis, adimi
capita vel corda credebant, quo litare non poffent (z).
Piaculum ergo dicebatur commiffum, fi quid in fcris
vel prtermiffum, vel contra morem & prter religio
nem facrum fuerit peratum 5 vel vt Liuius (a) loqui
tur, vbi negletas caremonias, intermifumue folenne,
T)ii arguerent, De hoc vero lex extat in iure pontificio
(b) : ' /crum commiffm, quod meque expiari poterit,

publici cerdotes expiamto : ' Commiff ergo piacula ,

expiare neceffe erat per piacularia. Quod dicebatur/
crum piaculare (c) vel facrificium piaculare (d), vel pia
cularia (e). Fiebat id per certas hoftias & caeremo
nias, per pontifices prfcriptas. Publicus enim/cerdos
x iure Pontificio inquit Cicero (f), imprudemtiam com .
flio expiatam metu liere, audaciam im admittend rel;

giomibus fdis dammet, atque impiam iudicet, Quare &

pontifex maximus piacula ir dem conquirere iuffus.

Ita qui ferias imprudens polluiet, porco piaculum da

.

re de

--

(y) lib. IV p, m. 14?. (z) Plinius XXVIIIa. II.-- (a) Li

uius V c. XVII. (b) II de Li c. IX. (c) Liuius XXIX
e. XIX.

(3) Liuius XXIX c. XIX. , (c) Liuius I c, XXI,

(f) II de Ll c. XV. Liuius XL p, XXXVii,

DE vARiis PR c AfroNvM 6ENERrpvs. *;

re debebat, prudens vero expiare non poterat (g). S
pius quidem fi piaculum commiffum, reiterare facra ne-'

ceffe erat, quod in feriis latinis fatum videmus, Et fi

quid in creatis magiftratibus negletum, vitio fatum di-'
cebatur, cuius expiatio in eo conftabat, vt abdicarent

>

fe tales magiftratu & aufpicia repeterentur (h). Quan

doque & ne quid praetermitteretur, obfecrationes fa-'

&t (i). ' Vt plurimum piaculi luendi cauff hoftiae ma

&tabantur, piaculares dit(k)vel victim piaculares (1).
Alia expiatio erat imfelicibus ligm vrere: de qua .* .
Macrobius (m) arbores, inquit, que imferm deorum a-^
uertemtium im tutela /mt, ea, infelices momimamt, quibus
portenta prodigiaque mala comburi iubere oportet. Fa
&tum hoc pro placandis diis auerruncis, quibus lignis.
qu ipfis deftinata, facra faciebant, pacemque expofce

bant. Statius (n) belle exprimit, vbi canit :

. .

.*

: :

Triffibu imterea rami*, temeraque upre//o . ,

dammatus flammae tbortg :

,
- -

Ali adhuc erant luratiomet, Romanis que atque

aliis gentibus vfitat, Generales quidem erant qu fiebant aqua pura, qua & expiari credebant crimina, vti
ditum, fed alia adhuc, erant qu magis folennia, Pri

mum quidem, exercitum luftrare moris fuit apud Ro

manos, quod dicebatur /acrificium lurale.. Hoc Tul
lus Hoftilius poft deuitos Albanos inftituit (o). Ita .
Seruius Tullius perfeto cenfu exercitum inftrutum in:
-

F f

cam

(g) Macrobius Saturm. 1 c. XVI. - (h) Liuius J^ c. XVI,

(i) Liuius XXXI e. IX. (k) Arnobius lib. VI p. m. po.
Varro Pt de L. L p. m. yy. (I) Plinius Panegyrico c.
XXXiV. (m) Macrobius Saturn, II. c. XVI, (n) VI

Theb. v, 34. (o) Liuius . 1 r. XX*lII, * * * *

-

118

c Apvt

Qy ArtyM

campo Martio fuouetaurilibus luftrauit (o). Quod dein

continuo eruatum, vtcenu perfetto vrbslutrareturper

ccnfores. Ante expeditionem quoque luftrabatur exer

citus, vti nos docet HalicarnafTenfis ( g ), quod ante ,

bellum cum Sabinis, confules antequam contra hoftem
profeti, luftrauerint exercitum, astrezvr t, srarv.
Idem poft vitoriam de Latinis reportatam a Pofthumio,

fatum (r) ait, Noui confules ftatim ; oft eietos reges,

vrbem luftrarunt (1). Si
mile pot interemtos patria proditores (t) bellumque, .
inteftinum fatum (u). Ex quo etiam videmus, luftra

tiones hafce purgationis cauff fuiffe inftitutas, quo fn

guis aliaue crimina, vel quidquid deliti inhreret ci
uibus, expiaretur purgareturue, Luftrabantur ergo diis,
vti Virgilius canit (x):
' luftramwrque Ioui , votirque incendimu arn*
vbi Seruius : aut /w/?ramur, id e$7, purgamur, vt Ioui
facra faciamu. Cum fcra facere non poffent, fi velpol
luti vel quopiam effent inquinati. ' Templi quoque ,
aream luftrare moris erat. Immo ambarualia tale pia

mentum luftrale erat ; atque paftores armenta fua lu

ftrabant Palilibus, vti fub feftis dicetur. ~

-* * Deuouiomes public erant, cum fe pro patria&po

pulo Romano Quiritium deuouerent. Primum deuo
tionis Roman argumentum reperimus ub-aduentum,
Gallorum Senonum in vrbem Romam, vbi Romani M.

Fabio
pontifice maximo prfante carmen, deuouerunt
L.
f&
-- *

(p) Liuius I c. XLIV. Halic. lib. IV p. m. 22f. (q) lib.

IX p. m. 69. Liuius XXXVIII c. XII, (r) Halic. lib.

PI p. m. 3y4. (f) lib. V ineunte. (t) lib. /p, m, 323.

(u) lib. Xp, m, 643, (x), IH Aem, v, 2 p.

DE v AR 11s precAt ionvm o E N E ribvs.

129

fe pro patria Quiritibusque Romanis (y). Sic & M

- Curtius iuuenis egregius, poftquam fe diis deuouerat,
in patentem terr hiatum fe prcipitauit (z). Spe
& ipfi Confules pro populo Romano fe deuouebant,v
ti exemplum in Decio reperimus apud Liuium,(a) qui
& ipfum deuotionis ritum defcribit : Cum enim De
cius Valerium pontificem maximum inclamauerat,vtver

bis praeiret, quibus fe pro legionibus deuoueret, ponti

fex eum togam praetextam fumere iuffit, & velato capi
te manu ubter togam ad mentum exerta, fuperteum,
fubietum pedibus ftantem, deuotionis carmen effari,

& quidem praemiffa precatione, vt populo Romano vi

toriam dii profperent, & hoftes terrore, formidine,
morte adficiant, haec quoque fuere addita verba : /cut

verbis mumcupaui, ita pro repub/ica 42urritium, exercitu,

/egiomibta , auxilii* populi Romami Quiritium, legiomes au
xiliaque hoium mecum diir mamibus te/urique deuoueo.

Quibus verbis ditis, Decius incintus cintu Gabino,

armatus in equum infiluit, ac fe in medios hoftes immi

fit. Non autem femper neceffe erat, vt conful , di&ta

tor vel prtor, cum legiones hoftium deuouerent, fei
pfos, fed quem velint ex legione Romana fcripta, ci
uem deuouere. Moris enim erat Romanis, vt poftquam

euocata effent numina, vrbes quas oppugnabant, vel ex

ercitus hoftiles deuouere; vti formulam talis deuotio

nis videmus apud Macrobium (b), in qua reperimus,

quod ficuti hoftilem exercitum diis manibus deuoue
bant, ita & certos quosdam ex fuo exercitu, quos Ma

crobius vicarios vocat, pro fe, fide, magiftratuque.fo,

-

F f 3

&

(y) Liuius P. c. xLi. (z) Liuius Pit c. Wt. (a) Viii t

IX.

(b) Saturm, lH c, I&

zgo

cArvr ovartvM

& pro pop. Romano, exercitibus, legionibusqueRoma

nis dabant ac deuouebant Imperatores & ditatores,&

fe, fuamque fidem, imperium, legiones, exercitumque'

qui in rebus gerendis funt, bene fluos finant effe ad
dentes : Si %aec ita faxitir, vt ego feiam , femtiam, imte/
ligamque : ttmc quisquis votum hot faxir, vbifaxit,re
&ie fum e?, ouibus atris tribus, Tellus mater, tegae
Iupiter obteffor, Atque hc verba folennia Ciceroni(c)
dicuntur verba certa. Pofteriori tempore, quos hoftes

iudicabantpublicos, deuouebant diis inferis vei-exfecra

bantur; qtiod Maximino cum filio accidiffe diximus.
Hc tamen inter vtramque erat differentia, vt ifta vo
Juntaria effet, & pro Romanorum republica fieret: qua
re & vota pro hifce fiebant, & dona frugesque fuper
talem amultitudine virorum ac mulierum congefta,quod
Curtio fatum Liuius (d) fcribit ; iila autem patri
hoftibus fiebat & cum confecratione conueniebat. Ex

hoc igitur veteri deuotionis ritu originem duxit,vt dein

ceps fe pro Auguftorum flute deuouerent priuati, De
Sexto Pacuuio enim ait Dio Caffius (e), quod fein ple

no fenatu ad mrem Hifpanorum xa9 )

ovv% a, com/ecrauerit , ve! deuouerit .

potius, & a/iis exemplum dederie /imi/e faciemdi. Ex quo

more inde tratum ait Caffius, quod Imperatores fibi

propitios reddere volentes, iisdem fe dicant effe deuo

tos. Ita Caligula (f) aliquem qui fe pro flute ipfius'
deuouerat, cun&tantem, pueris tradidit verbenatum,in
fulatumque qui votum repofcentes, per vicos agerent,

quoad prcipitaretur ex aggere. De hoc etiam intel

-

ligen
(c) II de N. D. c. III. (d) VII c. PI. (e) lib, LItt p.
-

m. yto, (f) Suetonius Caligula s, XXVII,

pe v AR118 PRE cArronvM GENER'in vs. 231

ligendus Suetonius, vbi de Caligula inquit(g) : > vt ve
ro im

aduerfm va/etudinem ; incidit, permofamtibus cun

di& circa palatium , mom defueramt, qui depugmaturos /?.

arm& pro /alute gri, quique capita /a titulo propo/eo

veuerent. Hc adulatio frequens occurrit in infcriptio

nibus his verbis : D E v oTvs NvM 1N 1 M A I E s T A

i Qv E 1 vs (h) quod per hafce litteras initiales fae

pe & exprimebant D. N. M. Q. E.

Vltimo loco inter precationes folennes referendae

funt euocatiomes deorum, vel ad facrificia, vel ex op

pugnatis vrbibus, , In facrificiis quidem Iouem coelo de
uocare conabantur, qui exinde dicebatur Elicius. So
lenni carmine ad id fuere vfi, cuius formula in Numae

commentariis continebatur. Rite tamen iniri neceffe ,

erat (i).

Tullus enim Hoftilius cum non rite initum,

aut curatum id facrum effet, iram Iouis follicitati praua

religione expertus, fulmine i&tus, cum domo confla

graffe dicebatur. Prftigia ergo magica erant, cuius au
tores fati illiciti iuftas luerunt poemas.

Alia: exvrbi

bus oppugnatis deorum erant euocationes, de quibus

Plinius ita loquitur : Perrius Flacctts autores ponit,qui
bus credat, im oppqgmatiomibua amte omnia /olitum a Ro
mam /cerdotibus euocari deum, cuius im tutela id oppi
dum effet : promittique i/i eumdem, aut ampliorem /o
cum apud Romamos, cultumue. Durat im pomtificum d;i
plima id /crum : comfiatque ideo occultata, in eius

dei tutela Roma eet, ne qui hoium imili modo agerent,

Addit Macrobius (k) rationes, quod aut alitcr vrbem.

(g) caligula c. xiv, (b) Grutertis p. CCLXXII. (i) Li

uius i c. XXXI, Plinius XXFIII c. li, (k) S***
1II c. IX,
-

- -

23?

...

carvr

Qv1Nrv M.

capi poffe non crederent, aut fi poffet, nefas aeftim

rent, deos habere captiuos. Ipfum euocationis carmen
idem adducit Macrobius : $i deus / deae ef, aut popu

tu, ciuitasque Kartbagimiemffr e$ im tutela, teque maxime

i//e, qui vrb buius populique tutelam recepiffi, precor, ve
erorque, vemiamque a vob peto, vt o* populam ciuitu.
*emque Kartbaginiemfm deferat ,4oca , temp/a, /acra, vr
bemque eorum relimquat, absque b abeat, eiquepopu*

lo ciuitatique merum, formidinem, obliuionem iniiciatis,

proditique Romam ad me meorque vemiat , mo/?raque po
/oea, zempla, fcra, prbr acceptior probatiorqae fit, mi
Aique populoque Romamo, militibusque meis prpofirifiei,
vt feiamuuimteffigamuaque /? ita fecerit , voueo vobi* tem
pla lados que facurum.

Atque ab his euocationibus or

ti dii nouenfiles,vti fupra ditum fuit.

", !
*.
# * *
* * *

cAP v T gvinTvM

eD

POTIS ROMANO RPM

::#Nter particulares antiquitatum Roma
narum criptores non minime atimandus
eft I Aco B vs PHIL IPP vs T Ho MAs INvs,
% cuius elegantiffimus de domari ac tabe!&

Totiu tratatus Patauti /434. 4 editus; in quo prter ge

neralia, ipfas votorum fpecies, pro variis hominum ne
ceffitatibus & differentiis vtpote nubentium, agrotan
tium, nauigantium, agricolarum, magiftratuum & fimi
lium , & qua ingulorum vota atque donaria fuerint,
egre

De vot Is RoM A NorvM.

33}

egregie illuftrat : extat & in tomo duodecimo The

furi Gruiani. H E N R I cvs

N o R I s I vs, e familia ,

Auguftiniana , nunc Cardinalis, fingularem edidit dif

ertationem de voti decennalibu Roma 1644, qua varios
errores Chronologicos in hiftoria alias receptos ex ipfa
votorum, fub imperatoribus, conftitutione emendat. I

dem quoque plenius adhuc egit ANToNivs P AG vs in

differtatiome bypatica,/eu de Com/ulibus Cefreis, Lugdumi
1642. 4 edita, qua Auguftorum confulatus, regulis ex de
cennalibus plerumque defumtis firmat, veramque chro
nologiam retituit., CAR o Lvs D v FRE sNE in dif
fertatione de inferior& eui mumifmatibus, tempus quo &
fufcepta & foluta vota accurate definit, & qu adnum
morum yotiuorum intelletum faciunt,dilucide declarat.
Maxime apud Romanos folenne erat vota conci

pere, fufcipere vel nuncupare. Origo quidem antiquis

fima a Romulo, qui in bello contra Sabinos fugae io
rum fiftend cauffa, Ioui Statori templum vouit (1).
Erant ea vel publica vel priuata. Priuati quidem in o

mni neceffitate, pro quacunque dimplenda conditio

ne vota nuncupabant ;

vtpote pro felici euentu nu

ptiarum, facilitando partu,pro reditu, pro felici frugum

prouentu, pro fua & aegrorum falute ac fimilibus, de ,
quibus Thomafinus. Illudque quod vouebatur, diceba
tur votiuum :

hinc tabella votiua, ara votiua, tem

pla votiua, ludi votiui, clypeus votiuus, donum voti

uum. Ex eo ort & tabell votiu, qu velinfcriptum
votum continebant, vel poftquam voti compotes fati,
ex voto fufpenf, in quibus defcripta fortuna alicuius,
vti Horatius canit (m) :
G g
pt 2
(1) Liuius Ie, Xll, (m) H/at. I v. 3,
-

-:

cAFvT ovINTvM

234.
-

1*^ ommt*.

votiua pateat, veluti decripta tabella,

vita fen.

In iftis tabellis autem vota, feu quidquid a diis preca

bantur, notatum erat, addita & mercede, quam voto

rum compotes fati pollicebantur: quod Cicro (n) vo

ti, fponfionem vocat, quo obligamur Deo. . Teftis eft
de eo Lucianus, qui'in philopfeude (o) de quadam fta
tua agit, qu nonnunquam bafi fua relita, notu per
des ambulauerit, addens : 7vXo) i 3 g xevr doo)
,
ej, , g & ..

, ,
z multi amte pedes eius oboli iacebamt, item alia quo

que momifmata mommu/a argemtea cera, eius cruri adfi

aa. Lamineque ex argento, vota alicuius, aut merces re
f/itut /mitat, eorum, quos ille febre liberarat: Quas ta
bellas obfignatas ad genua dein fimulacrorum deicuius

v `i

dam, cuius officii effet res petita, adfigebant, quod fige

re vota Iuuenali dicitur ( p ). Et cum easdem tabulas.

cera adfigerent, vti ex Luciano vidimus, Iuuenalis (q)

'gemua inierare deorum id adpellat, Indeque Apuleius.

in apologia priori (r) ita ait : votum in alicuius atue
femore aa/gma/i. Turnebus quidem (f) ipf deorum fi
mulacra cera illinita fuiff contendit, & tum voti ver
ba infcripta, contra quem tamen agit Ianus Rutgerfius
(t), qui hanc votorum adfignationem iuftius explicat.
Priuati quidem plerumque vouebant templa, vti adpa*

' ret ex infcriptione apud Gruterum (u).

*

M ER

(h) II de LI c. XLt. (o) p, m. 4g2. (p) /at. IX v. 159. (q)

fat. X v. J.7. (r) p. 3oz. () lib. XX& aduet, ubc
s, XIX, (t) var, left, lib. P. c. P. (u) p. XXXII m, J.

\,

oE votrs Rom. ANoRv.M.

,2

- i
-

T E.M.P L V M

| Ex

voT o - SV S

sc

L.

v.

GV sTA NVS
-

*.

L.

. . .

Aras: (x) '

L. M.

'
YO VI

M. O.

S E R V A T O R I

C O N S E RV A TORI

P.

AE LIVS.
EX.

C H RES TVs

VO TO,

PT O. AR AM

SV S C E
C ON SA

C R AW IT

ftatuas & figna 5 quo faciunt frequentes infcriptiones

Ex v oto sIGN v M cw M BAs E. D. D. L. M. (y)

Porticus (z) :

aurum quoque & argentum, variaque

vafa & ilsdem confeta, vti fub donariis infra dicemus,

atque fimilia.
Frequentiffim autem erant hoftiae,
quas in plerisque votis reperimus. Ita Virgilius (a) A
fcanium his verbis inducit :

Iupiter omnipotems, audacibus ammue capt&. ;. .

Ipfe tibi ad tua temp/a feram folemmia doma,
& ftatuam ante aras aurata fronte iuuencum'
candentem. . .

"

". . .

.. ,

Votis autem nuncupatis, voti rei 5 impetrz

- tis vero his, qu petierant, votorum compotes atque

G g 2 , ` ` ` `** damna

(x). Graterus p. XVIII n. 6.. (y). Gruterus p, XVIII n..

(z) Gruterus P. LKIX . 4. (a) X en, v, 69,

w

'cAPvt

QyiNTvM

--

damnati effe dicebantur, atque tunc vota foluere tene

bantur. Sic Virgilius (b)

/^ob latus ego boc candemtem im littore taurum

contituam ante aras, voti reu. e
Macrobius quidem (c) voti reum vocari ait, qui fufce
pto voto fe numinibus obliget, damnatum autem, qui

promia vota non oluat: Liuio tamen (d) votorum

damnari idem eft, ac votorum reum effe. Atque dum
vota foluere, ponere, reddere, perfoluere, exequitene
bantur. Hinc infcriptio apud Reinefium (e)
EX.

VO TO,

ID O NI y M .P O S V I T.

idque per confetas has litteras v. s. L. M. Potum ,

Soluit Lubem* Merito, notabant. Huc facit infcriptio (f)

DE O. M.A. G.

"NO. AET E R N.
L.

STATI VS,

o D o R v s.

DI

Qv o r

sE. P.RECIB Vs
t

. . .

.' F C 1SSE T

V.

S.

L.

M.

& alia (g)

L. SERVIL, SPERAT VS !

Do M1 No. 1 Nvic, Don

L I B E N S.

ANIMO

P O SVIT

ARA. MERcv R II.

Voti

(b) V Aen. v. 296 (c) HII Saturn, c. II. (d) XXVIII e.

XLV. (e) p. m. a6. (f) Gruterus p. XVII m. 7. (g)
,

, Gruteru* p, Llll. p. 4..

---

Dz vor 1s RoMAnoxvM.

237

voti ita damnati, quidquid vouerant, diis offerebant

atque praeftabant. Extruebant templa, aras & porticus,

erigebant ftatuas, matabant hoftias, offerebant aurum,
argentum & varia pretiofa, qu dicebantur dona, vel
vti Thomafinus contendit donaria (h) ; licet & loca,

in qu hc donareponantur, donaria dita velit Gellius

(1) atque Ifidorus (k). Fi&tilia & teftacea primitus fuif.
fe hc dona Thomafinus probat ( i ), quod deantiquis
fimo concedimus tempore, omnis luxus experte , quo
& ftatua plerarque ex fitili materia contabant; fecus

de equiori, cum & in religionem luxus irreperet. Ta

bellas autem donis fuis in accepti beneficii memoriam
addere folebant, & quidem in iftis tabulis fpe fuperati

periculi cafum & varia fata depingi curabant : vti de

pita naufragii tabula teftatur Iuuenalis (m)

merf rate naufragu aem

dum rogat , & pi&a /? tempeate tuetur

-

& Perfius (n)

,

& cantet, f naufragus,afem

protulerim ? cantar cum fraia te in trabe pi?ume

ex humero portes *

De quo & Cicero (o) tu , inquit, qui deor putar buma

na megligere, nonne animaduertis ex tot tabelle pii,

quam multi vot vim tempeat effgerimt, im portum
que flui peruemerimt. Hiftori infcribebant titulum,Dei
deaeue nomen, vouentium item; locum, tempus & vo
-

Gg - 3

ti oc

(h) 1 de domarii, cap. P7 &*/%qq. (i) II c. X. (k) XV

Origg. c. P. (1) tap., II. (m) /t. XIV v. joz. (n)
at. l v, ff. (o) III de N. D, c. XXXVil. .

238

c Apwt Qv INtwM

vi occafionem, mercedem etiam, feu quidquid diis vo

uerant, continentes, de quo Propertius (p) :

pro quibua optat fcr me carmime dammo,

fribam ego, per magmum e# falua pue44 louem,

~*

8z Ouidius (q)-:

ipfe ego thura dabo fumo/ r camdidus ar,

ipf feram amte tuor mumera vota pedes.
Adiiciam titulum, fruata, Nafo , Corimma,
tu modo fac titulo mumeribuuque locum

spe & addebant veftimenta, in quibus feruati, vincti

1a, & fimilia; de quo Horatius (r) :
me tabula facer

potiua parie* imdicat vuida

upendie potenti

* *

veimemta mar deo.

. .

* *
* *

Ex quo loco videmus naufragos poftquam naufragio e

uaferant, prter tabulam, veftiment quoqueNeptuno

fufpendiffe.

Idem circa curationes morborum moris

erat, vt in tabella mali auxilium notarent, eamque in

templo eius dei, quem fibi opitulatum fuiffe putabant,
ufpenderent 5 cuius rei memoriam in infcriptione vi
demus Aefculapio dicata, quama adducit Gruterus (f).
Partes autem adfetas ex re vel fitili fieri curabant &

templis adfigebant, vti ex ipfis veterum monumentis

probat Thomafinus (t). Sufigebantur hacdona tem
plorum parietibus vel columnis, vti videmus ex Liuio,
(u ) vbi de Marco Aemilio cenfore : adem Iou im Ca
pitolio, colummasque circa poliemdas albo locauit, & ab b
.

colu

(p.) Il1 el. XXVH1 v, 49. _ (q) li 4mor. el. XTI1 p. ay.

T(r) lib. Ioae Vv, g. (f) p. m. LXXI, (t)p, p.& 77,

( u ) XL c, Ll,.
. ..
.. .
*

DE

Z39.

V O TIS R OM AN O RVM.

eolumnis, que incommode oppofta videbantur, /gna amo

uit : clypeaque de columnis & igna militaria adfixa e-,
mm gemer demft , & Virgilius (x).

'

doma tulit, /? qua ip/ me pematibus auxi,

fffemdiue tbo/o, aut /acra adfj?igia fixi.

Ex quo Virgilii loco etiam tholis fufpenf fuiffe donavi

demus. Tholum autem Ifidorus (y) explicat, quod fit
Yeluti utum breue, quod im medio tefo e/?, im quo tra
bes coumt. Latantius Placidius autem (z) tholum in:
media templi camera locum effe ait, in quo vouentium.
primiti aut exuui figebantur. Videtur fane fuiffe lo
cus elatior, eminens, ita difpofitus, vt qu dona fufpen
f, facilius confpici poffint.
Varie autem in templis.

ornatos fuiffe hos thlos ex Arnobio difcimus (a), qui

multa templa tholis aureis & fublimibus elata effe fafti

giis aif. Templorum parietibus tabell non adfigeban-.

fur folum, fed fpe etiam inferebantur, Pericula etiam,

qu euaferant 5 vti Domitianus e pcriculo, quod a. .
Vitellianis impenderat, liberatus, patre rerum potiente,
modicum acellum Ioui coneruatori aramque pouit,.

cafusque fuos in marmore expreffit (b). Immo etiam.

prlia, aliaque terra marique feliciter exata parietibus.
penicillo vel fcalpro effingebantur. Sic M. Valerium ,
tabulam piturae proelii, quo Carthaginienfes,& Hiero

nem in Sicilia deuicerat, in latere Curi Hoftili pro

pofuiffe: L. Scipionem tabulam vi&tori fu in Capito

lio. pofuiffe : Auguftum duas tabulas impreffiffe paris

ti&;

(x) x 4m, v. aez. (y) xixorieg. c. xix. (2) ad

lit. II Tbeb. Statii v. 754. (a) lib. VIp. m. 13, (b))

Tacitus biff, III c. LXXIV. '

v

'

'

--

capvr ov1nt v M

240

ti & alia fimilis argumenti tradit Plinius (c). Nonnun

quam & loco tabularum adfigebantur clypei, votiui di
&ti, qui a rotunditate quam praeferunt, hoc nomen ad
epti: qualem clypeum nobis exhibct Reinefius (d). Im

mo clypeos fuos ipfi fpe dedicare folebant, quod docet

, Incriptio (e).

N E S T OR I

A v G. NE PETE
H I C.

E.T.

LVD O S.

S T A T V AE.

Ov A M.
E T.

FE CIT.

DE DICATIONE
PA T R O N I

IPsE.

9 osv IT

C LT P E I. S V I.

M V N I C I P I B VS.
E PW LV M

ITERV M.

IN E PE S IN IS
DE DIT

In variis quidem templis & locis fcris fufpende

bantur h tabell, frequentiffimam tamen Ifidis vide
mus mentionem fatam. Exinde pitores ab Ifide pa

fci feftiue dicit Iuuenalis (f), quia tabellis pingendis `

vitunn quarebant.

f quando potica/argie
tempe/?24. gemuu ecce aliud di/ertmim awdi,

& mifrere iterum, quamquam fimt catera /ort

eiudem, pars dira quidem, /ed cogmita mult,

& quam votiua tetantur fana tabella

plurima, piores qu& me/it ab Ifide pai ?
uamuis enim, qui naufragio euaferant,cafum pi&tum
111

(c) xxXy c. IV. Thomafinus de domarii, c. VII. (d) p.

m. 441. (e) Gruterus p, CCCCXLI m, 7, & p, CCCCXCKT
*.4,

(f) at.

XII v,

DE vot Is RoMA NoRvM,

24:
ia templo Neptuni figerent, vt innuit Britannicus ad

ditum Iuuenalis locum 5 de recepto tamen more , ex

Aegyptiorum fuperftitione, in templo quoque Ifidis, cu- .
ius facra
veneratione in vrbe colebantur, ta

bellas ponebant, tanquam qu mari periclitantibus o

pitularentur. Quare & Tibullus (g)Ifidem ita adloquitur:

mumc dea, mumc fccurre mihi, iam poffe mederi
pi&#a docet templ multa tabel/a tuus.

uare & in nummo quodam veteri, confpicitur Ifis cum

filtro, addita infcriptione, Vota Publica (a ). Arboribus
fcris quoque adfigebantur dona, de quo Virgilius (1):
forte /acer Faunifoli, oleaf?er amar
bic /?eterat, maut olim vemerabile /igmum :'
feruati ex vndis phi figere dona folebant
Lauremti duo, & votar fffemdere ve/?ey.

Atque hoc dicebatur vota debita foluere, reddere &qui

dem merentibus diis lubens meritoque. Vti autem vo

ta rata valere, fic irrita cadere dicebantur; de quibus &

aliis votorum formulis prolixe agit Briffonius (k).
TA

M A G 1 & T R A TV WM.

Iisdem fere ritibus conftabant vota, qu nuncupa

bantur atque foluebantur a magiftratibus.

Vel enim ,

pro felici euentu belli vota nuncupabant, i bellatum,

profpere effet (1), vel pro valetudine populi, pro qua
dem Apollini votam teftatur Liuius (r).

Sic & vale

tudinis cauffa Conful Apollini, Aefculapio, Saluti do

na vouit (n). Atque talia vota ex Senatus confulto,con
H h

ceptis

( g) lib. I el. III v. 27. (h) Choulius de religione p, m.

272. (i) - XII Aem, v. 746. (k) lib. I de formu
l p. m. py. & /eqq. (1) Luius XXII c. IX. (m) LM
c. XXV. ( n ) Liuius XL c. XXXVII.

crvr ov 1NTvM

242

ceptis verbis nuncupabantur. Quale votum M. Anicius;

Giabrio conful, preunte Licinio pontifice maximo nun

cupauit r o ) : Si dueum, quod cum antiocbo-rege /ami;

populus u/it, id ex femtemtia fmatu populique Romam*
comf &7am erit ; tum tibi Iupiter populus Romamus ludor
magmos dies decem comtimuos faciet : domaque ad omnia
pulvinaria dabumtur de pecumia, quamtam /ematus decre

uerit 3gque magiratus eos ludor quamdo vbiquefa

xit , %i /udi re&e fafi, demaque data re?e fumto. Quod
votum erat conceptis verbis, quod in omni quoque deotione, de qua capite priori diximus, folenne erat. At
que talis voti exempla reperimus & apud Liuium p),
vbi ludos Ioui donumque vouere confulem iuffit Sena
tus, cui prouincia Macedonia euenilet,cuivoto cum Lici
nius pontifex maximus iatercederet, ex pecunia incer
ta voueri non licere adferens 5 licere tamen pontifi

cum collegium decreuit, votaque praeeunte pontifice ,

maximo fufcepta. . Spe & in medio belli difcrimine ,
Imperatores dubio Marte pugnantes templa plerumque
& ludos diis vouebant,quoniam tum prcipuus votorum

locus, cum fpei nullus eft (q). Exemplum Romuli in

pugna cum Sabinis Ioui Statori templum vouentis ad

fert Liuius (r).

Idem & Appium Claudium in bello

contra Samnites ita precantem inducit (') :

Be//oma ,

f, bodie mobu viforiam du , a37 ego templum tibi voueo.

uod votum nifi poftliminio comprobaretur, vel de ma
nubiis vel de proprio foluendum erat. Maxime vero
folenne votum erat, cum cenfores luftrum conderent

vt folito fcrificio, preunte ex tabulis pontifice, diiro

-

garen

(o) f.iuius XXXVI c, 11. (p) XXXI c. IX. (q) Piinius

/'III c. XVI.

(r) I c, XII, ( f) X c, XiX.

DE vot Is Rom AN orv M.

243

garentur, vt populi Romani res meliores facerent, quod

.Scipio Africanus cenfor fatus mutauit, & cum fatis ma
gnas bonasque eas putaret, precatus, vt eas perpetuo in
columes feruemt(t). Sed prter hc cenforum vota, alia ,

erant, qu Ditatores, confules & prtores cum in pro-,

uincias proficifcebantur, nuncupabant, eaque non fo
lum conceptis verbis nuncupabantur, fed & in tabulas

prfentibus multis referebantur, fecundum Feftum. Nec

enim nifi votis rite nuncupatis, in prouincias profici
fci mos erat. Quare arguebatur C. Flaminius, quod non

aufpicato profectus in Capitolium ad vota nuncupanda,

paludatus inde ad prouinciam (u). Et Cicero Antonio
exprobrabat, quod neque facrificiis folennibus fatis, ne

que votis nuncupatis profectus efet paludatus (x). Et

quidem vel hoftias maiores, vel ludos, vel certam pecu
e niae fummam , aliaque dona vouebant, fi per quinquen
nium refp. in eodem ftatu fuiffet (y). Dita haec vota
quinquennalia (z ), ab iis tamen, quae Imperatorum,
tempore fieri folita, diftinta. . Eodem modo & ex de
creto Senatus ludi vouebantur Ioui , donaque circa e

mnia puluinaria dari, fi respublica decem annos in eo

dem ftatu ftetiffet (a). Inter alia autem fummis necef
fitatibus adduti, Ver Sacrum vouere folebant, de quo ta

men populus prius confulendus erat. Singula hc de

fcribit Liuius (b) ; ; L. Cornelius Lentulus pontifex maxi
mu, conalemte co//egium prtore, ommium primum

lum confulemdum ae vere fcro cenfet : imiuffpopuli vo

,

H h

ueri

(*) Valerius Maximus lib. iJ^ c. 1 m. ro. (u) Liuius XXI

extremo. (x) Philipp. W c. IX. (y) Liuius XXX c. XXII.

' (z) Liuius XXXt c. IX. (a) Liuius XLII v. XXVIII.

(b)

Liuius II c. .

244

capvt

ueri mom poffe.

ov 1 N rv M

Regatua im baec verba populus :

Uelit

iubeatisme hoc fic fieri, fi res publica populi Romami gui

ritium ad quimquemmium proximum, ficut velim eam, fal
wa /eruata erit hie duell, datum domum duit populus
Romamus gu*itium, [quod duellum populo Romamo cum
cartbagimtemfi e, quaque duella cum Gall fmt, qui c

Alpes fmt ] quod ver attulerit ex fiffo, ouillo, caprimo,

boui/o grege, quque profama erant, Ioui fieri, ex qua die
fematus populusque iufferit. Qui faciet, quamdo volet, qua
4ue lege po/et , facito : quo modo faxit , probe fafum ,
ffo. Si id moritur, quod fieri oportebit, profanum effo,
meque /ce/us effo, f, qu rumpet occidetue imfeiems, me fraus
effo / quis clepfit, me populo /celu effo, meue cui cleptum e
rit. atro die faxit inciens, probe factum eto, ante id

ea fematu populuque iufferit fieri ac faxit, eo populus /0

tutus, liber effo. Videmus hinc, ver facrum fuiffe pe-cus natum inter Kalendas Martias & pridie Kalendas
Maias (c). Feftus explicat, qu proximo vere nata effent
animalia. ' Qui etiam liberos eo contineri putat, quod
tamen cum crudele videretur pueros ac puellas interfi
cere, perdutos in adultam tatem velabant, atque ita

extra fines fuos exigebant. Idque a Grcis haufre Ro

mani, docente id Brionio (d).
O TA'

P JYB L I CA!

Prima vota publica vniuera Italia pro falute Pom

peii , cum in Campania grauiffima tentaretur valetudi

ne, fufcepit ().

Quod & Iuuenalis innuit, dum ita ,

canit ( f) :
prwui
(c) Liuius XXXIP c. XLIV.
g?.

(d) lit. I de formul p. m.

(e) Velleius Paterculus. II c. XLVIII.

li. XLI p. m. Ur. (f) at, X v. 133.

Dio Cafiius

DE

vor s

RoMAN oR vM.

X245

prouida Pompeio dederat Campamia febres

optandar, fea multe vrber, 5 publica vota vicerune.

Ex quo dein originem traxit vt pro Cfarum falute vo

ta publice nuncuparentur. Pontifices quippe & facer

dotes, immo & vniuerfus fenatus vota pro incolumita

te principis fufcipiebat (g). Vota autem haec alia quot- .
annis nuncupabantur, alia fingulis luftris vel decenniis. `
Prima nuncupabantur principio anni (h), eu pot Ka
lendas Ianuarii die tertio, vti docet Caius (i); & quod
idem eft, pro more veterum loquendi, tertio Nonas
Ianuarii, connumeratis ipfis Kalendis. Eadem die qua
Cicero natus eft ,
dza, as ), 8 ' 8 -, pot diem

tertium Kalemdarum, quo die mumc magi/?ratus pro primci

pe vota gumcupamt & fcrificamt, vti inquit Plutarchus

(k). Capitolinus (1) inquit, amte tertium Nomarum
diem, vot ipfis , milites Matermum La/?iuium , /ematorem
mobilem ducere im ca/?ra voluerumt. Ipfe enim dies adpel

1abatur vota :Clarius id ptet ex infcriptionibus fratrum

arualium apud Gruterum ( m), qua- teftantur Kl. Ianua

rii Sulpicium Camerinum Magiftrum Collegii Fratrum
Arualium, immolaffe in Capitolio pro falute Neronis
varias hoftias, fubfequitur :
-

IS D E M

C O S.

I I I. N O N A S.

I ANV A R

sv l p i ci v s. c a M E RIN vs. M a G1 S T E R. coLLE G 1 FRA

TRv M. A Rv a Liv M. NoM IN E voTA. Nv N cvP Avir

P Ro. s Alv TE, NER ON I S. H h 3.

ET

(g) Tacitus Amm. IV c. xvii & xii c. LXVIII, (h). XVI

Ann. c. XXII. : (i) l. CCXXXIII S de P. S.

(k) in

vita Ciceronis ab initio (1) Pertinace c. VI. (m) p.

m, CXVIIl.

cAPvt

246
-

CCTAVIAE.

CONIVGIS,

Il 1 O. Q V AE.
RANT.

PERsolvir. ET. IN.

M.

"

ET

VICTIMIS. IMMOLATiS. IN. CAPITO

S V P E R I O R I S. A N N I,

PAVIT, PRAEEVNTE..

. .

Qy ARTv M

MA G | S T R I, VO V E

PROXIMvM.

ANNvM.

NV NCV

APONO. ' sa tvRNiNo

Kalendis itaque Ianuarii, quibus ab Augufti temporibus

& in acta principis iurabatur(n), vota oluebantur, quae
III Nonas Ianuarii ante annum erant nuncupata. Exin

de incipientis anni folennia hc vocat Tertullianus (o).

Quare & Kalendas Ianuarii & vota, feu ipfum votorum

diem, expreffe diftinguit Suetonius : (p) duplicem au
tem quantum ad loca,votorum nuncupationem facitTer
tullianus : primam in principiis, fecundam in Capito
1iis. In principiis dicebantur, qu in caftris nuncupa
bantur 5 cum principia dicereturille locus, qwi religio
.ni & iudiciis facer. In Capitoliis, ea qu in vrbe Ro
ma folennis erat.

Addimus & tertiam fpeciem, dum ,

curante commilitonum & prouincialium pietate, vota ,

fufcipiebat proconfl vel proprtor (8). Addebantur
hifce votis fequiori tempore ex omni imperio Rmano
dona, qu folidis obryziacis, vel auri maffa conftabant,
illudque dicebatur aurum ob/atitium (r). Alia vota fin

gulis luftris fufcipiebantur, de quibus Suetonius (f) ait:

vora qu im proxtmum /u/rum // ipt mos e?. Originem
huius ab Augufto ducit Dio (t), cui per luftra imperi

um prorogatum : 2)g rsr. inquit Dio, ka) i usta, riu

-

2, '
?
'
%
e
A
Cgg ,
"-

(n) Dio lib. LVII p. m. 4o7. (o) de coroma militir, cap. LH

(p ) Nerone c. XLVI. (q) Plinius Xep. CI. (r) /ege vmca
odic de votorum oblatione, (f) Aug. c. XC}'11, (t)
lib. LIII p, m. yo6, jo7.
-

BE

voT1s :-RoMANoRvM.

247

, i
, g.

") uam ob cauffam po/?eriores quoque impera

torer, etfi mom ad certum tempua , /ea per omme vitae a
tium i imperiam deferatur, tamem /mgul, decemmia fe
fum pro eius remouatiome agunt, quod &adie etiam^ fit. Ea
tamen differentia, vt non imperium fibi, exacto decen

nio, Scto confirmari peterent,fed vltro adfererent. Quod

de Tiberio firmat Dio Caffius ( u ), de cuius imperii
anno vicefimo, ait :

, ,

. , 6
?' g , Con/les Tero Ltt
ciu, Pate//ius & Fabius Pri/us decemmalia mumcuparum?
qua/ & ip/ vti Auguf?o imperium prorogaremt. Ita Se
uerus poquam decennium attigit principatus fui, con
giario populo & prtorianis militibus dato, eis tot au
reos dedit, quot annos imperauerit ( x ).

Decennalia .

quoque in Gallieno Salonino memorat Trebellius PoI

lio (y). . Cefferunt ergo, in locum votorum, qu Cen
ores libera republica pro felici tatu reipublicae nuncu
pauerant. Non enim pro folis imperatoribus vota fie
bant, fed etiam pro ftatu publico ubzse' xegveg}.

gag g dnaogie vti inquit Dio (z) & Plinius (a), cum

prioribus folutis , noua vota nuncupata Traiano nuntia

uerat, addit : precati deor, vt te remque pub/icam ffo
remtem & imcolumem ea bcnigmitate /erarent, quam fi

per magmas plurimasque virtutes prcipua famfitate comfe

qui deorum homore meruiffi. Precabantur autem impera

toribus vitam prolixam, itmperium (ecurum, domum tu

-

,,

tam,

(u) lib. LPIII p. m, 636, (x) Dio lib. LXXVI ab imitio, (y)
in vita c. HII (z) lib. LVIII,
- -

(a) C fp, CI.

c Apvr Qvi R rv M

248.

5t

tam, exercitus fortes, fenatum fidelem,-populum pro

bum, orbem quietum (e). Votaque faciebant hisverbis:
CO R N J B V S

A v RO

D E c o RA T is vo v B w v s Ess E F v Tv R v M (c).

TvNC

T 1 BI

rv P : T E R

BOVE

Quod

idem docet infcriptio fratrum Arualium apud Gruterum

& infcriptio alia (j)
...

V O T A.

F A V E N T IN V S.
. S V S CIP I T.

BIS.

D E NI.

. . .

. ,

O R181 S.

v r. M Act s t. RE P Et FN s. av R AT A. FR o NT E. BI.

coR NE s. vbi per vota bis deni orbis vota vicennalia intelliguntur. Idque etiam per tabulas olim agebant ;

quod verba Suetonii notant (*), vbi Auguftus fe, quam

quam con/ripte paratque iam tabula megauit /a/epta
?um , qu mom effet foluturur. Docent id quoque tabel
lae votiuae, quarum aliquas expreffas videmus apud Brif
fonium, (f) & Plinius qui epiftolam ( g)-{uam ad Tra

ianum ita finit : precati deor vt ve/imt ea fmper /olui

/emperque gnari, Priora enim foluenda erant, ante
uam noua fufciperentur. Qu9 facit alia Plinii epifto
la, (h ) vbi ad Traianum :

pota, Domime, priorum am

morum mumcupata alacres /atique perfoluimus, mouaque

rurfs curamte commilitomum & prouimcialium pietate /
/epimus. M. Antonini & fuccefforum temporibus in
nummis reperimus PRIM I D E C ENN A L Es, s E c v NDI
DE CE N N A L E s, VOT A s O L. DE CEN N. II, voT A sv

sc E P. DE c EN N. III. Prima primo imperii anno ini

bantur, fecunda decimo imperii anno ineunte, tertia vi
gei
-

(b) Tertullianus apologetie. e. XXX.

(c) de corona c.

XII. (d) p. XXVII m. 4. (e) Augu/?o t. XCVII, (f)

4e formulis lib. II p. m. 104. (g) lib. X ep. XLIV.
> (h) dub.

, Cl.

DE

VOTIs

249

ROMANOR vM

mo imperii anno :l primis enim decennalibus folutis

fecunda fufcipiebantur. Vicennaliorum alia erant vota
alia vicennalia edita. Nuncupabantur decimo imperii
anno, foluebantur vigefimo Hunc in M. Antonininum
mis tria reperimus decennalia, tertia enim decennalia
nuncupata quidem fuere, nonque foluta, quia per vi
ginti quatuor tantum annosimperium tenuit. * Non ra
ro vota quoque multiplicabantur, de quo Tacitus ( i ),

fmatu ait, vterum Poppae commemdauerat di , votaque

publice ffeperae, qua multiplicata ex%lutaque. Hinc po
fteriori maxime tempore fpius: in nummis, vel coro

nae vel labaro vel cippo infcripta videmus vor. x MVLT.

xx vot decemmalibus , multiplicat vicemmalibu. In aliis
sic x s I c xx & s I c xx s I c xxx. Cum enim decenna

Hia feliciter perata effent, eandem felicitatem quoque

vicennalibus adprecabantur. Quo facit &lapis prifcus

t IBE RI i Avg. cAES. PRIMA .

. .

D E CENN A L 1A. F 4 cT A, vo T A ,
***. . . . V I CE N N A LI A. . $ V$C5 P T ,

Haec autem vota omni ltiti public genere nuncupa

bantur atquefoluebantur ; immo ma&abantur profalu

te principis hotiae, edebantur Circenes, celebrabantur

fea cumpompaplendidiffima, liberabanturcaptiui (k)
magna, argeni vis inter populum difpergebatur. ('}.
Fos & tfioros in publicum edcere, vicatim epulari,
ciuitatem tabern habitu abolefacere,.vin9 lutum $9*

gere tunc folenne erat inquit Tertullianus (m). Vlti

-

. . . -- : * ~ * . . . . .

. . . I. i
. .)

In 18

....

(i) Aun, xy el XXI (k) Euebius bi, ece anex

arxxvt. : (i) de vinonstantimi(IIIe, XXI. (m)4
polgetic e, XXX/,

75o

c Apvt

qvrntvw

mis Imperatorum temporibus, ob decennalia haec, mu

nera quoque fuie addita ex Symmache difcimus,quiad
Theodofiumita fcribit (n): Diu paremtibu* tu ob de*
cemmium ngul mimor/mma decreta e#. Etiam Diutw fra
ter mam/aetudim& vere cum tertium lurum awi lmperia
la exigerer, parciere mumifirentiakonomia aferitur. Nume
im amorem tuum udia mora creuerum*. Nam mil/e/?x
cemta* auri libras, decemmalibus Imperii fwi/%/?& deuotus

ordo promifir, vrbam powderibu conferamdam, id e}i,tru

vim largior examime. Ex quo etiam, dum de luris
agit Symmachus, videmus, per fingula decennia vota ,
quidem fuiffe nuncupata, quolibet autem quinquennio
ob donorum oblationem quamadpetebantlmperatores,
fuiffe fluta. Quare & Nazarius in panegyrico fuo de
Conftantino : quintum decimum ammum maximw prim
ep* /alutar imperii degit, /?a auguramur iam vicemma

dia,& venturidem/operiorum felicitatefancimus: qui & de

votis Licinii, Crifpi &Conftantini Cfarum hc fubdit:
quinquennalia beatiimorum Cearum occupatos mgaudia
4abemt, fed im deimat decemmi& iam vota properamtia &
fpes volucres confiterune, borum debinc compotes propa
> gabimus optabilis bomi/riem (o). Succeffu temporis natales
quoque & quo fufceperant imperium, dies celebraba
tur (p), quo & iusiurandum a militibus & prouinciali

bus praeftabatur, & vota publica fiebant (q), quod et

iam ex tabula votiua docetBriffonius (r). Inde pro qua
libet fere neceffitate in Imperatorum fauorem vtanun

cupa

"

(^) Symmachus * ep. xxVI. (o) Carolus du Frefheiw ,

4iffert, de infer, eui mumjfiw. m. 4. (p) Plinius x ep.
t3' ciii. - (q) Pliniusx ep. Ly. (f) lib, II arfr
mal . , 194,

PE ve t'is RoMAN o kvm.

*

2;

cupabantur publica, vt pro flute itus ac reditus (f).

Hinc Ammianus de Iuliano Caefre (t): Cum eumpro.

#k*||k:

feum deduceret multutudo promi/cua , itum felicem, redi

tumque gloriofm exoptamr. Sic ludi votiui pro reditu

Augufti ex SCto fa&i (u).

Sed & pro ipforum, quiex

domo Augufta erant, flute atque incolumitate vota re

ferebant, quod de Germanico teftatur Tacitus (x). Ne

ro autem grauiter tulit, quod pontifices Neronem quo

que & DrufumCaesdiis commendarent,&acquarentura
dolefcentes fenet fu (y). Inde quoque coepit, vt in

omnibus epiftolis vota facerent fecundum Dionem (z),

& priuatim alias pre Principum falute vota fol

uerent : quo facitinfcriptio apudReinefium(a);

1 N.

H.

D.

G NA IV S.

D.

G EN I O

V IN O O N 1 V S.

M A R TI S

MESS O R

V. S. L.

L. M.

in qua litter in H. D. D in honorem Domus diuin no.

tant. Immo non pro fe folum fed fuis etiam priuati

yota fciebant atque foluebant, quod docet lapis pri

frus (b)
FX
-

V OTO

D ON VM

rosv i T. c, T.B TT 1 v s:
|F Est vs.

E T. SVI S.
-

PRO. s E

L. D. D. D.
I i 2

Hmm9

(f) Gruterus p. 11 w. 12. Suetonius Caligula c. XI/. Brif. .

fonius c. t. (t) Ammianus lib. XXIII p. m.}yy. . (u)
Gruterus p. XI m. r. (x) 4nm. II c. LXIX. (y) Taci

tus Ann, l e. XVII.

(z) lib. LVII p.m., dos. (a) p.

m. zz. (b) Thomainus de donarii F. m. tzz,

- --

cAPVT sextvM

252.

Immo pro aliis :

. . .

IOW I

O.

M.,

\ T E R.T I v S
PRO

B l w O.

S.A. L.W. T. E

P E T R O N 1 I M E R v L AE

P. PETRoNII F.

W.

* * *

*.

S.

* * * ** * * *

CAP vT sexTVM
. eD

`.

IMPETRITO, SC1ENTI
AVGVRAL I, HAR VSPIC VM

D I.

SCIPLINA, o RACVL IS, PRO DI GIIS,

S O RTI B VS

ET* , SA RIS

Ma G 1c1s.

--

Nter Veteres qui adOraculorum & ma

gi naturalis apud Romanos notitiam fa

ciunt, fcriptores habemus aliquot, pleros

&5 que tamen deperditos. vERANII quidem

Augurales libros citat Feftus (c), vti & APP 11 Pv LCHR 1

libros augura/& diiplimae (d). Scripferat hunc librum Ap

pius ad Ciceronem, de quo ipfe teftis eft Cicero (e ).
Et pro eo grates agit, eumque ad commune otium er
uare iubet ( f).

Vti autem pontifices fuos habebant

pontificales,ita & augures fuos habebant augurales, in

quibus omnis eorum fcientia perfcripta erat, ad quos
proudcat Cicero (g) & Seneca (h ). Alii vero erant,
*

(c) pece paludati. (d) vece/liftimum. (e) 'uiad

ep. IV. (f) III ad Fam. ep. IX & XI, (g) I de diui
matiom* c., XXXIII, (h) Seneca ep. CVIII.

Ulli

DE IM P E TR 1 to, sc IENT r A. AvcvRALr. 15;

qui ad harufpicum difciplinam faciebant, Etrufcorum ,
barufficimi, fulgurales & rituales libri, quos idem ad
ducit Cicero, Fulguralium quidem mentionem quoque
facit Ammianus Marcellinus (1), qui & libri exercitua

les arufpicum eidem diti, atque de tonitruum & fulgu

rum fignis iudicabant. Ritua/es autem, ait Feftus, momi
mabamtur Etru/?orum /ibri, im quibus perfriptum, quo ritu
candantur orbes, are, edes acrentur, quafanitate muri
uo iure port, quo modo tribu , curia, cemturie diffri

fi, exercitus com/?ituamtur, ordimemtur, caeteraque

eiumodi ad be//um ac pacem pertimemtia, quos & adlegat
Cenforinus (k). CORNE LI I LA B E o N 1 s de oraculo 4

poim Clarii librum citat Macrobius (1). Sibyllimi at

que fatidici libri in cura erant Quindecim virorum fa

cris faciundis... Notior eft hiftoria, quam vt eam hic
adducamus, de anu quam Sibyllam nuncupabant, qu
nouem fecum ferens libros, Tarquinium Superbum ,

[male apud Latantium (m) Prifcum] adierit, immen

fum pro iisdem expofcens pretium 5 derifa mulier im
focum qui, prope erat, tres de iisdem proiiciens, pretio
tamen reliquorum fex non imminuto 5 & cum nihi

lominus pro delirahaberetur, alios tres in flammam pro

iiciens, idem pro tribus reliquis, quod de omnibus nouem antea, pretium expofcens. fnufitata res tanquam
diuinitusmiff accipiebatur,emebantur libri, pretio quod

poftulauerat anus, atque in facrarium condebantur,vti

totam hanc rem narrat Gellius, ( n ) atque Halicarnaf

fenfis (o). Vtebantur autem iis ex Scto, fi quando fe

I i

3.

ditio

(i) lib. XXIII p. m. a4f. 246. (k) de die natali e, xi &

XVII. (1) .c. XP/II. (m) I c. PI. (n) I c. XIX:
( o) lib, IV p. m. 2yy.

254

Apvr

sex tvm

ditionibus turbaretur ftatus reipublicae, vel funefta cla

des accepta, vel prodigia atque portenta adparuerant.
atque tunc deos confulere iubebantur XVuiri. Quare ,
etiam libri fatales di&ti Romanis (p), vtiLiuius(q) quos
modo Sibyllinos dixerat, ftatim fatales adpellat : tetrae

prodigia mumtiata fame, decemuiri libros Sibyllimos adire

iubebamtur, qui imffet fatalibus libr, retulerumt patri
bu. Alii ergo fine dubio fuere & priuati Etrufci libri
fatales, quibus ex Varrone aetatem hominis duodecim,
hebdomadibus defcribi ait Cenforinus (r).

Adferuati

vero fuere vsque ad bellum Marficum in cella fubter

ranea templi Capitolini, inclufi arc lapide, tandem.

vero cum Capitolie concremati, aliique ubtituti ex a
liis vrbibus partim adlati, partim defcripti (f), Dicit
enim Latantius(*) ex F E N E st E llA, quem diligentiffi
mum fcriptorem de XVuiris facit, reftituto Capitolio,
retuliffe ad fenatum C Curionem Cof. vt legati Ery
thras mitterentur, qui carmina Sibyll conquifita Ro
mam deportarent : itaque miffos effe P. Gabinium ,
M. Otacilium, L. Valerium, qui defcriptos a priua
tis verfus circa mille Romam deportarunt. Cum vero
multi fupponerentur, inhis quoque deletum habuit Au

\ guftus (u). Horum librorum infpetionem pofterio

ra tempora filent, reduxit tamen vfum Aurelianus (x),
& poft eum Iulianus (y). Demum palam abdicati a
Theo
(p) Liuius I c. XI/. xxii c. LVII. (q) XXIIe. IX. (r)
de die maal c. XIV. (f) Halicarnaffenfig e. l. (t) La

antius 1 c. VI. (u) Suetonius Auguffo'e. xxxi. (x)

Vopifkus Aureliano c. XVIII, (y) Ammianus Marcelli- .

nus lib, XXIII p. m. 36..

pE 1MPEtrito, scienti A AvGvxAl 1. zy5

Theodofio M, & iuffu Honorii concremati 3 id quod

queritur Rutilius (z)

'

mec tamtum Getic graffatu proditor 4rm,

amre Sibyine fata cremauie oper.

Praeter hos erant & carmima Marciama,a vate quodamif

luftri, cui Marcii nomen, confcripta, quorum conqu
fitio ex Scto quandoque fata (a).

Hancautem Marcio

rum vatum diuinationem adpellat Symmachus,(b) &

caducis corticibus incukata ait, vti Cumanos monitus

lintea texta. In priuatorum manibus tales librivatici

*ni haut facike relinquebantur, ea potiffimum ex ratio

ne, ne externi facrorum ritus introdueerentur. Quare

& Scto editum, bello Punico fecundo, vt quicunque
1ibros vaticinos precationesque aut artem facrificandi
confcriptam haberet, eos libros omnes htterasque ad
Praetorem deferrent (c). Ex feculo quarto habemus
svl 1 vM oBse Qv EN r E M, cuius de prodigiis liberim
perfetus tantum ad nos peruenit. Cum enim prodi

gia ab V. C, vsque ad Augufti tempora, ferrnone fo

perfecutus fuerit, prior pars plane deperiit, ita vt ini
tium tantum habeamus a L. Scipionis & C. Laelii con

fulatu. Fragmentumhoc primusin lucem protraxit AI

dus, ammo Pro? ; poft, priorem quae deperiit partem ,
ex fcriptoribus Romanis fpplere conatus fuit Conradus
Lycofthenes, quae fupplementa editioni Bafileenfi ayye

adieta,additis afterifcis, qui fupplementaabObfequen

tis verbis diftinguerent, qui tamen cumin editione Lug
dunenfi poft fata, omiffi, in cauffa fuere vt Lycofthe
nis addita paffim pro ipfo Obfequente haberentur. Sua
-

at

(2) Itimemuris lib. II v. fi. (a) Liuius XXV e.xH. (b) .

#. p. Xxxlw`, `(c)'Liuius XXV t. 1.

256

CAP V T - S EXT VM

tamen Obfequenti in recentiori editione vindicauit Io

annes Schefferus, Amfielodami 1679 4. Enotrorum tem

porum fcriptoribus habemus quoque quos huc feramus.

E priori quidem feculo AvGvsTiNvs N 1 P H vs phi
lofophus infignis de auguri confcripfit libros duos Ba
/ileae 1534. 4, & Marpurgi 1614. 4. quorum primo ipfas ve
terum opiniones de auguriis, & quibus auguriorum fu
perftitio conftiterit explicat, altero omnia hc repro
bat & ipf veterum fundamenta refellit. 1 o ANNI P 1 E
Rio VALERIAN o de fulminum /gnificatione declama
tionem debemus, quam occafione fulgurum & often
torum, qu Kl. Iulii anni M. DXVII adparuerant, cum
Leo X XXXI Cardinales crearet, confcripfit. Cum e

nim quid portenderent illa, anxii effent omnes, ipf ,

non folum fulminum fignificationem inanem,nec de ea
dem disquirere Chritianis effe conueniens oftendit, &

fi vel maxime fulmina quid portendere quis vellet,lon

ga antiquiffimorum temporum obferuatione indutus,
non nifi tranquillam Chriftianorum quietem, & fi quae
res geratur, felicem euentum iis portendi contendit. At
que ea ratione fulminum differentias, partes templiau
guralis & varia adducit exempla., Multa eruditione re
ferti funt c AsP AR1 s PE v CERI de precipuis diuinatio
mum generibus Commemtarii, quibus etiam magnam fibi
famam parauit autor, prodiere l/itteberg 3, ; qui
bus in id intentus, vt veras atque propheticas prdi

ctiones a upertitiois & diabolicis bene ditinguat, ha

rumque fontes monftret & condemnet. Singulas quoe
que diuinationum & fatidicorum tum deorum tum ho
minum fpecies, hiftoriam & qu in fingulis vel veravel

vana,expofuit egregie IANvs i AooBvs boiss ARDvs

-

lIn

DE IMPETRrro, scIENTIA AvGvRAL 1. zz

in tratatu fo pofthumo, eoque hodiehum rariffimo,
de diuimatiome & magicis preffigi,

Prodiit additis ipfis.

vatum effigiebus, per Theodorum de Bry eleganter aeri

incifs, oppembeimi 14o2 f. in quo & fimul varia de pro

phetarum, facerdotum,phoebadum, Sibyllarum & fimili
um oraculis extant. Negandum quidem non eft, inva
riis diuinationum fpeciebus, & tum praeftigiorum ma
gicorum, tum vaticiniorum exemplis atque locis ex an

tiquitate eruendis egregium ee Boiardum, ed nimis

quandoque credulum, & telum quod exorfus fuerat,ci
tius nonnunquam abrumpentem. Elegantiffima aeque
atque dotiffima eft 1 o A N N 1 s B A PT 1 s T AE B E L L I de
partibu templi augural diatriba, qu prodiit 1437. ax,

qua ipfas auguralis templi defcriptiones, & quid dextra

fit auguralis, egregie explicat. Omnia vero, qu cir
-ca diuinationes gentium ritibus obferuata fuere, explica

uit Iuliu, Caefr Bulemgeru. Inter opera enim eius Lu

gduni 6z fconiunctimedita, tomo quidem primo con
tinentur & libri fex de oracul&, fortibus, auguri, aufpi

cie, ominibus, prodigi, terre motu e fulminibus. Sin

gula fecundum partes fuas examinat atque ex fcriptori
bus Romanis & Grcis dilucidat egregie, vt in hifce ma

teriis primas fine dubio ferat. Partem conftituumtcum

valeriani, Niphi & Belli opufculis, de quibus modo e

gimus, tomi quinti Thefuri Gruiani. s 1 B r LL 1 N A.
RAcvLA ex Codicibus antiquis depromfit& notis illuftra
uit ediditgue 1 o ANNEs oB soPoE vs, cum interpre
tatione latina Sebatiani Catalionis, Parii tipo 4. Ad

ie&us quoque o N v PH Rt 1 PAN v 1 N 1 1 tra&atus de $i

byll. Melius tamen fecerit, quicum Scaligero, Cafau
bono, van Dalen aliisque

g celeberrimis, h

258 . . . . . . c Arv sv. . . . . .

byllina pro fppofititiis habuerit. Nec enim ipfaSibyl
larum vti fingebant, effe poffunt, cum ea vti diximus,
concremata 5 nec ea quibus Romani vfi, cum antiquis
fimum loquendi morem minime feruent. Immo ex ver

bis fatius elici poterit, a Chriftiano quodam potius effe

confita, ad conuincendas gentes, cum tali fraude pia ,
haut raro vfi fuerint veteres Chriftiani.

De veritate au

tem horum carminum varie inter fe difceptarunterudi

ti., E R A s M vs scHMIDT I v s quidem, tribus orationi

bus de Siby & libr Siby/iw illa tanquam genuina.

laudat & defendit 5 prodiere eius nouo Teftamento.
adiet Noriberg 164 f. Hunc fecutus eft Is AA cvs
vos s1vs, qui ingulari libello defendendaeadem uce

pit, & multis probat vaticinium de Chrifte rege, ethni

cis non fuiffe incognitum. Quare & hc ab ethnicis
confcribi potuiffe, cum ex multis conftare dicat, ante ,
aduentum Chriftiea fuiffe fcripta, licet a Chriftianis mul
ta interpolata non neg&t. Prodiit hic de Sibyllinis a
liisque qu Chriftinatalem praeceffere oraculis, libellus
Lugdumi Batauorum 163o 12.

Poftea cum eiusdem pa

ziarum. ob/gruatiomum libro, Lomaimi r6@y. 4.

DA
VID BL o N DELLvs in ao de Sibylis tractatu erudito,
praeter earum hiftoriam, carmina quoque poft natum
Chriftum demum confeta, declarat; prodiit gallice cba
rentomi 1649. 4.

Contra hunc, pro Sibyllinorum ma

xime carminum autoritate agit IoANNE s c RA ss E

T vs, S. I. Gallus, qui differtationem fuam de oraculo

rum Sibyllimorum veritate Parifi edidit 167? 12. Patrum.

plerumque nititur teftimoniis, quiveritatem hifce Sibyl
linis adftruxerunt.
Blondelli tamen cauffam fufcepit

ioANNEs MARc Kivs, in diffrtatiomibu

:

DE IMP Et Rfto, scienti A AvgvrA11. :;o

duodecim, Frameckere 1642. . editis, quibus&contra Vos
fum & Craffetum agit, fua argumenta contra Sibylli
norum au&oritatem firmat, aliter fentientium graiter
refutat, & Sibyllarum hiftoriam aliaque neceffaria per
fequitur egregie. Noua quidem differtationis fu editio
ne qu Pari/ 1634. 12 fata, refpondet ad Marckii ar

gumenta Craffetus, fed nec hanc refponfionem inta

&tam ifte relinquere voluit, quin repetitas Craffeti ine

ptias de Sibyllinis oraculis explodat in prfatione, quam

praemifit exercitationibus fuis iuuemilibu, in academia Fra
neckerana habitis, prodiere Grninge 1636. 4. Necmi
rum tam acerrime pro Sibyllinorum carminum auto
ritate contendere pontificios, cum purgatorio in iisdem
cauffa fit dita. Plenius omnem rem Sibyllarum tra
tat sERvAT 1 vs G A L L AE vs, indiffertationibus fuis de

$iy4 , earumque oracul , quae prodiere aemffelodami

16. 4 adietis figuris neis, quibus omnia argumenta,

quae in hanc & illam partem adferuntur, veterum in

primis teftimonia ad examen vocat, &tandem re bene
examinata diiudicataque Marckium contra Craffetum
defendit, omnemque Sibyllarum hiftoriam exponit. DA
NIEL CLASEN 1 vs Helmtadienis,tractatum compouit

de oracul gemtilium, & vaticini Sibyllim , tribus libris

conftantem, qui Helmf?adti 1673, 4 prodiit. Quod fcri
ptum eruditum eft & elegans,' oraculorum antiquita
tem, cauffas & cremonias inueftigans, qu apud gen
tes obtinuerint, docens, Sibyllarum ortum atque hifto

riam illuftrans, atque de earum vaticiniis controuerfi

am declarans. GE o R G Ivs MoEB Ivs de oraculorum eth

micorum origime, propagatiome & duratiome Lip/e 166. 4

tratatum ediderat, in quo diabolum horum autorem
K k

fa

..

C AP W T

SE XT-V M.

...

---

facit. Sed contra eum egit A N T o N 1 v s v AN D A L E N,

cuius de ethmicorum oracul extant differtationes duae, qu

prodierunt 4mffelodami 16$. f. . Quarum prima non in

firmis argumentis oraculorum defetum cum nato Chri
fto denegat , & exemplorum potius autoritate ad Theo
defii filios ea duraf probat. Altera gentilium vatici
nia nec daemoni adfcribenda, nec fupra naturam fuiffe_.

probat, fed omnia vatum & fatidicarum mulierum pr

tigiis attribuenda Vtrisque varia non proletaria de ,
{cris tauroboliis, libris Sibyllinis, & variis oraculorum

fpeciebus intermifcet 5 demum de ethnicorum confe

crationibus fchediasma adnetit.

Sed in iterataeditio

me, quae Lipf e facta 1633.4, tratatus fui, fe defendit con-.

tra van Dalen Moebius, oraculorum etiam edes & fon

tes exhibens, qua in re cum diuinis conueniant, vnde

f

futurorum cognitionem habuerint, & quo vsque dura

uerint, docens. Moebio tamen refpondet van Dalen
in nouo tratatu, quem Belgico idiomate emifit de ora

cul ethmiaorum aem/?eloaami w67. , qui in plerisque qui

dem cum priori conuenit, in aliis tamen difcrepat at
que locupletior et.
'
Diuinationum genera apud Romanos varia erant,

alia artis, alia natur (d), Omnia comprehendit Ci- '

cero (e), dum ait : qu e$? autem gem*, aut qua ciui
tas, que non aut ext pecudum, aut monstra & fulgura ,
interpretamtium, aut augurum, aut arologorum, aut /or
tium, [ea emim fere art /mt] aut fommiorum, aut vati

cinatiomum [baec enim duo maturalia putamtur,] praedifi

me moueatur ? Eadem fere enarratidem Cicero(f),v.

s

(d) Cicero I de diuin. c. VI & XVIII. (c) I de diuinat,

c. }'I, (f) de diuim. II c, VI,
-

bi

p E IM P ET RIT o, sc I ENTIA A v GvRA LI.

2i

bi loquitur : quid exiimamdum e$7 de comie&ura eorum,

qui ext aut auibus , aut offemt,aut oracul, aut/ommi
futura prfmtiumt. Nomaum dico, quam bc/gma mu4a ,
Jnt, ffam iecoris, corui cantus, polatus aquile, felle tra
iefio, voce rfwremtium, /orte*, fommia. Sex ita diuina
tionum erant fpecies : prima per exta, ex harufpicum

difciplina 5 altera per aues, ex augurali fcientia ; ter- '

tia ex fideribus , per aftrologos 5 quarta per fortes 5
quinta perfomnia; fexta pervaticinationes, Sibyllarum
fcilicet & oracula: de fingulis nunc fpeciatim.
D E o A}^G VR A L F - DISCIPLINA

Augurium atque aufpiciumvnum idemque erat, qui

enim primum afpices diti,poftaugures adpellati(g).Ser
uius (h) quidem ab inuicem diftinguit ea, & aufpicia,
omnium rerum effe, auguria certarum ait : aufficari
addit, cuiu etiam peregre licet ; augurium agere mi
im patri fdibus mom lieet. Verum quidem eft, quod
ii qui extra vrbem Romam, Coff., duces militares, aliique
aufpicari dicerentur (i), vfus tamen fcriptorum, ea fe
cit promifcua. Ita Cicero (k) cum dixerat, rerum bene

geremaarum auoritates augurio comtineri, alio loco (1)

dicit ; mibi/ publice fime auffici nec domi mec militiae ge
ri. Vtraque iungit & confundit, dum Vatinio obiicit :
(m) am qui tua /mper fic egiffes aufficia, fer auguria
diffo/uturar. Dicebatur hc difciplina auguralis, vti Ci

cero ipfe augur eam adpellat mo/?ram difiplimam (n) &

conftabat ex fignis atque aufpiciis (o). Licet ad qua
.

tuOr

` (g) Pftarchus quaff. Rom, LXXII. (h) ad III Aemeid. v.

zo. (i) Liuius XXVII c. XVI. (k) de aru. rep. e.
IX. (1) I de diuim. c. II. (m) im /atim. c. PIII. (n)^

*71 ad Fam. ep. VI, . (o) Cicero II de LI c. /III.

*

261

c'Arvr sexr vM - - - -

-- -

tuor potiffimum referri poffent, vt fumerentur aufpidi

ex auibus, ex terrenis quibusdam animalibus, ex
clo & ex diris. Auium augurium optime defcribit Ci

cero (p ) mom igitur inquit, ex alit volatu, mec e camtu

finidro ocin vt in notra diciplina eft, nee e tripudisol
liffima aut fommi tibi auguror. Aufpicia enim vel ex o
re vel ex volatu feruabant, Aues e quarum volatu au

guria capiebantur, dicebantur alites, vti ex Cicerone,

vidimus; vel prpetes qu fecundum Gellium (q), op

portune pruolarent, aut idoneas edes caperent, feu

aupicia facerent properrima.
cum (r)

Seruius ad Virgilii lo
-

& volucrum linguas & prepeti omina penna

ait, prapeter aut fperiora tememe, & prpeter vocamtar]

aut inferiora & dicumtur imfera. Prapetes autem ideo,quia

ommes aue * priorapetumt volando. Feftus vero fic di&tas

putat, quia fecundum aufpicium faciant prteruolan

tes. Ab iis quoque ipfos locos prpetes vocabant, quos
aues prpetes occupauerant (f). Ofcinesautemfecun
dum Appium Claudium erant, quae ore camemter facie
bant au/picium, ve coratus, cornix , mafua :

que vero a

/ ac polatu,vt buteo/mqua/,aquila,immifflu,vulturiu,

pica aut Martius, Feroniuque & parra & im o/imibus &im

alitibus babemtur, inquit Feftus, Qu9 ex genere quoque
fuperuaganea dicebatur ab auguribus auis, qu ex fum
mo cacumine vocem emififfet, dita ita, quia fuper o
mnia vagatur aut canit. Siniftra autem aufpicia vete
ribus habebantur faufta(t).Rationem redditVarro quin

to epiftolicarum quftionum apud Feftum : a deorum

ede,
(p) vi ad Fam, ep. VI, (q) Vlc. VI. . (r) ad III.Aen.
v, 261. (f) c. i, (t) Plutarchus quaff, LX/H.

pe 1M pet Rrto, se1 ENrra Av Gvr a l v. 26;

fde, inquit, cum im meridiem /pe&es, ad /mi/?ram fimt
partes imiemdi exorientes, ad dexteram occidemter : f
&um arbitror, vt fimi/?ra meliora aufficia, quam dextra e/.
f exiimemtur. Aliae autem aues a dextra, ali a fini
{tra ratum faciebant.

Sic a dextra coruus, a finiftra cor

nix (): & quidem folis ab ortu felix augurium dabat.

coruus, vti Horatius canit: (x)
--

offinem coruum prece /a/?itabo folis ab ortu.

Quo & facit notum illud Virgilii (y)
-

-T /pe fimifira caua pradixit ab ilice cormix

& Plautus (z)

Impetritum, inauguratum e#, quou admittunt aues,

, ' Picus & cormix ej? ab lawa 3 coruus porro ab dextera

tonhadent,

"

In: ofcinibu qu6que malum habebatur men, fi auis

occineret (a). Qu9d fi vero aufpicium fauftum, aue*
admittere vel addicere dicebantur: (b) infauftum, cum ,

aues non addicerent. (c) Vnde & bomi auibus rem gere
re de re felici prouerbium ortum eft, Prout auteih au
gurium fuftum vel infauftum fuerit, varie quoque ab au

* gurii euentu denominabant aues. Sicboniominis erant

admi/ue, qua confulentem iuberent (d) : bane, lete,
prepetes, ecunde, pulcre, albe , candide, augute,faute,
aufficata, felicer, Mali ominis erant alterae , arcule, &
inebr, qu in aufpiciis vetabant aliquid fieri. Remores

aues dicebantur, qu a&turum aliquid remorari compel

kbant. Ita & Cliuia dicebantur aufficia, qu aliquid fie
. . .

ri pro

(u) Cicero 1 de diuin. c.jt, e?xxxix. (x) InodeXXVI!

v. nr. (y) ecl. I. v. zo.. (z) Afinaria attu H /e. I w. n.

(a) Liuius PI c. XLI, (b) Liuius I c. LP.

uius XXVII c, XY, (3) Fsftus pote admiffae,

(c) Lie

264

.*

2 :

vr

SEXT.V.M.

ri prohibebant, vti hc difcimus ex Fefto. Quare & Cli

uina auis Labeoni prohibitoria dicta apud Plinium (e).
Inter infelicia omina reputabatur, fi adparerentvolsgr,
qu fe vnguibus & roftris vellebant. Quare & inter a
lia portenta, qu ante Iulii Cfaris trucidationem acci
derant, reputabatur, quod pridie Idus auem regaliolum
cum laureo ramulo Pompeian curi fe inferentem,vo>
lucres varii generis ex proximo nemore perfecutae, ibi

dem difcerpferunt (f) , Inaufpicata alias dita lugu

bres, funere, ferales, dir, moet, auer, obcoen,

inceflae, triftes. Incendiariam quoque aueminaufpicatam

facit Plinius (g), propter quam fpe & vrbs luftrata, li
cet qunam fit auis dubium, ipfe, ex aliorum tamen o

pinione talem effe putat, qucunque adparuerit carbo

nem ferens ex aris vel altaribus,

Sic & buboneminter

inaufpicatas refert (h). Prcipuus tamen aquil, corui,

cornicis & vulturum in aufpiciis vfus erat. Neque illud

hic prtereundum, differre auguralem Romanorum di

fciplinam ab Etrufca, alia enim Etrufcis finiftra erant,
alia Romanis (i). Romulus quidem Etrufcorum difcipli
nam fequebatur in omnibus, Numa vero ordinatis fa
cris, aliqua ex iisdem immutauit :
TR 1P VD 1 TM

$ 0 L L 1 TI M M.

Alterum aufpicii genus dicebatur tripudium folli

ftimum, atque hoc non de auibus fed pullis capieba
tur. Ditum hoc putant (k), quafi terripudium, feu ter

ripauium, cum pauire prifcis idem ac ferire, & pulli pa

fcendo terram feriant. Si autem conieturis propriis a
liquis
x
(g)
(e) x c. XIV. () Suetonius Ca/are c. Lxxxi,
c. XIII. (h) Plinius X c, XII. (i) Ff de diuimatiore

c. XXXVI. (k) Cicero II de diuinas, e, KMXIP.

D IMPETRI to, scien** A avgvr A L 1. 26;

liquis locus, tripudium a tripode ditum putem. Non
enim folum in facris Romanorum varius tripodum v.
fus, fed & in oraculo Delphico Grcorum vates in tri- .

pode fedebat,

fatum exinde vt omne oraculum vel au

gurium tripudium diceretur. Hinc tripudiare idem ac

exultare, quia in talibus oraculis faltabant facerdotes,

& ille qui augurium ceperat. Sua tamen cuique mane

bunt integra. Adferuabantur autem in certa cauea pul
li, quorufim curam habebant pullarii, quibus cum iuffu
magiftratus aufpicantis ab hifce offerebatur offa, fibene
pafcerent & aliquid ex ore decideret, tum aufpicanti
nuntiabaturtripudium folliftimum, quem ritum clare de
ducit Cicero (1). Puls autem inquit Feftus, dabatur

pullis in aufpiciis, quia ex ea neceffe erat aliquid deci

dere, quod tripudium faceret, id eft terripauium ; Ex

inde aufpicium coatum yocat Cicero (m ). Bonume

nim augurium effe putabant, fi pulli, per quos aufpica

bantur, comediffent, prfertim, fi eis edentibus aliquid
ab ore decidiffet, fin autem omnino non ediffent, ar

bitrabantur imminere periculum. E contrario malum

habebatur, omen, fi pulli non pafcerentur5 fi ex cauea

tardius exierint (a).Videmus id ex hiftoria TiberiiGrac

chi, cuius capiti cum periculum immineret, pullarius
uoque adparuit o , 24") xoui#o, qui
efcam pullis fuis obiecit, qu tanien prter vnam folam
non prodiere, quanuis homo caueam edulo concuis
fet : ac ne hc quidem pauit, fed fublata finiftra ala

protenfoque crure refugit rurfus in caueam. Quod fin

gulare prodigium Graccho ante mortem violenter illa
--

L. 1

taIl

() .. () 14, ru,o xr (a) .

- l

c Arvr sExTvM

266

tam fuiffe narrant (o). In hoc augurii genere filenti

um dicebatur quod vitio carebat, ideo peritus vt adhi
beretur neceffe erat, qui filentium quid fit, intelligat
(p). Modus is erat : is qui aufpicabatur, ita impera

bat, dicito, /i/ilemtium effe videtur, nec fafficit, mec cir

cumfficit, atim reffoomdet filemtium effe videri. ' Tum il
le, dicito, pacuntur aues,pacuntur. que aut vbi ? tune
adferebat im cauea pullos pulariur, vti narrat Cicero (q).
Magnam huic augurio autoritatem tribuebantRomani,
Hi emim, inquit Plinius (r), magiratu mo/?ror quotidie
regumt, domosque ipfis /as claudumt aut referant s hi fa
fes Romamam impellumt aut retimemt, iubemt acies aut pre
bibemt, vioriarum ommium toto orbe partarum aufficer.
Cum Plinius ait, claudere eos atque referare domus,
comprobatum illud videmus ex Tiberii Gracchi, quam
adduximus, hiftoria ; qui tribunus plebis cum effet,
antequam ad concionem in Capitolio frequentem domo
exiret, primo mane in aufpicium vocauit pullarium ,
non addicentibus tamen pullis ([). Quippe antequam

magiftratus crearentur vel prlia inirentur in aufpici

um vocabantur(t) pulli, & fi vetante pullario quidpi
amagerent,infauftjim habebatur: idque euentu compro

batum effe putabnt (u). Hoc aliquando aufpicium.

mentiri

. pullarius, tripudium folliftimum nuntia

turus conuli, cum non eet (z).

S ER

(o) Plutarchus Graccb p.'m. }2* (p) Cicero e. 1. (q)

/

c. l. (r) X , XXI. (f) Plutarchus c. l. (t) Li- ` '

uius x c. XL. (u) Cicero II de N. D. c. III. 11 de diui

satione s. XXXIV, Valerius Maximus I c. IP. , (x) Li

wius X t, XLl.;

DE IMPET RIT o, scIENT IA AvgvRALI. 267

--

-. .

SER VAR &

DE

COEL69.

. . Tertium augurii genus dicebatur feruare decoelo,

dum attente circumfpiciebant, num qua coeli parte ali
quid fe oftenderet; vt fulgur, tonitru vel phoenomenon
aliquod, ex quo diuinationem quandam poffint capere.
Vndecim fulminum genera adgnofcebant Tufci : ` Ro

mani duo tantum ex iis feruabant, diurna, quae Ioui at

tribuebant ; noturna, qu Summano (y). Genera ful

-minum alii tria faciebant, vt Ccinna apud Senecam :

(7) comfiliarium, cum aliquid in animo verfantibus aut
fuadetur fulminis i&tu aut diffuadetur : auoritatis,
quod poft rem fatam eam bono maloue futuram fignifi
cabat : atu fulmen habebatur vbi quietis nec a
gentibus quidquam nec cogitantibus quidem, fulmen ,

interuenit. Quod aufpicium ditum putat Serius, (a)

quod non petentibus nobis ad ea, qu in animo habe
mus, iure ominis offertur.

Varias alias fulminum con

ftituebant differentias, quas ex eodem Caecinna pleras

que adducit Seneca (b), & quidem dicit effe poffulata

ria, quibus facrificia intermiffa, aut non rite fatarepe
tuntur. Momitoria, quibus docetur, quid cauendum fit.

Peffifera, qu mortem exiliumque portendunt. Falla

cia, qu per fpeciem alicuius boni nocent, dant con
fulatum, malo futurum gerentibus 5 & hreditatem ,

cuius compendium magno fit luendum incommodo.

Deprecamea, qu fpeciempericuli fine periculo adferunt.

Aeremptalia, quibus tolluntur priorum fulminum min.
4tteffata, qu prioribus confentiunt. 4tterramea, quae
L 1

(y) Plinius II e. LII. (z) II mat. quaf. c. XxxTx. Am

mianus Marcell. lib. XXIlI p. m. 246, (a) ad l/4rv.

v t.) b
6
)/
nat4ug II

in

268

cAPvt

sex TV M

in inclufo fiunt. obruta, quibus iam prius percuff nec

procurata feriuntur. Regalia, quorum vi tangitur vel
comitium, vel principalia vrbis liber loca :

quorum

fignificatio regnum ciuitati minatur. Imferma , cum e

terra exiliunt ignes. Ho/pitalia, qu facrificiis ad nos.
Iouem:arceffunt, & [vt verbo eorum molliori vtar] in
uitant. -4uxiliaria, quae aduocata fed aduocantium bo-.
no veniunt.

Alia fuhminum nota diuifio erat in

perpetua, finita & prorogata. Perpetua dicebantur,quo

rum fignificatio ad totam vitam pertinere dicebatur,'
nec vnam rem enuntiare, fed contextum rerum per o

mnem deinceps tatem futurarum completi. Atque

hc familiaria in totam vitam fatidica dicebantur,iquae.

prima familiam fuam cuique indepto, vel in nouo ho

minis aut vrbis ftatu fiebant.

Fimita ad diem refpon

dere dicebantur, nec vltra decem annos portendere pri

uata , praeterquam aut matrimonio primo fata, aut na

tali die. Publica autem non vltra tricefimum annum, prae

terquam in dedutione oppidorum extendi. Prorogatus

dicebant, quorum min differri quidem, auerti tollique

minime poffint (c). Fulmen autem fi a finiftris ad dex
tra adparuerat,Romani ex Etrucorum diciplina pro fau

fto habebant (*). Laua emim fulmima proffera babebam.

*ur , inquit Plinius (e), addens ; perplurimum referre
vnde vemerimt fulmima, & quo conceerint. optimum.

Autem effe im exortiuas redire partes, ideoque cum a prima

faeli parte vemerime, & im eamdem comcefferimt, /ammam

portemdi felicitatem, cetera mimus effepro/%era aut aira ; at

4ue exi maxime dira, que $eptemtrionm ab occafi, attim

**. .

- . . . . .- : * ,

" ... . . .

gunt.

(c) Plinius m. e. zn. seneca natur. quaff. 11 c. XLPTI &

XLKIII. (d) Halic, lib. II p. m. 3o. (c) II c. Li.

- ?

de 1M PET R1 to, s c1 ENTIA AvcvRA ti. 269:

gumt. ' Qudam etiam fulgura enuntiare fas non puta- .

bant, nec audire, prterquam fi hofpiti indicentur aut

parenti, Infera fulmina quae brumali tempore ex terrae

rumpere aiebant, faeua maxime & execrabilia habeban
tur (f). Fulmen igitur finiftrum aufpicium ad omnes ,

res, prterquam ad Comitia dicit Cicero (g). Quod qui

demreip.cauffainftitutum fuiffe addit, vt comitiorum vel.
in iudiciis populi, vel in iure legum, vel in creandis
magiftratibus principes ciuitatis effent interpretes. In.
commentariis enim augurum fcriptum haberi teftatur,:
(h)

1OVE TO NANTE, F v LG vRANTE coMIT I A.

P o Pvl 1 H AB E R E N E F A s.

Immo fi inter ipfa comi

tia tale quidpiam fuperueniret, vitium dicebatur, quod

comitia turbabat (i). , Nec etiam tribunus plebis agere
cum populo poterat,cum conftaret de coelo effe feruatum.
(k) Tant igitur autoritatis habebatur hoc augurii ge
nus, vt & fummam vim fulminum iudicarent, & quid

quid exta, quidquid aues minarentur, fecundo fulmine a

' aboleri putarent (1). In omnibus autem Comitiis vel
legum ferendarum, vel magiftratuum creandorum, vel
iudicii publici, antequam inirentur, Confules, aliique ,

magiftratus maiores, feruabant de coelo, & vel aufpicio

rem geri adferebant, vel colleg obnuntiabant, hac for
mula wtentes, A Lio Die 5

quoipfofolennem conuen

tum & populi fuffiagia prohibebnt, impediebantque,

(m) vti infra libro fecundo, de Comieit dicetur pluribus.
Fulmina vero alia certis quibusdam facris atque preca
*

*.
-

--

r *
* *

L 1, 3

*
-

tio

* -

(f) Plinius 11 r. Lrr.\ (g) II de diuinatione c. xtTTi &

XXXv^ ' (h ) 11 de druin. c. XVIII. (1)Liius XL e.
- XLII. (k) Cicero in Varinium c PTf. ( l) matur quet.

Ii c. XXXIP, (m) Di9 lik, XXXVIII. p. w. 67.

- *

17o

cAP vt

spx Tv M.

tionibus vel cogi dicebantur vel impetrari (n). Inde

que fulmen impetratum.

Impetrare terminus erat au

guralis, dicebaturque de eo, cum faufta atque finiftra

fulmina a diis petebantur ; fiue cum Iupiter elicieba
tur, qui exinde Elicius dictus (o). Quale petiit Tul
1us Hoftilius, cui tamen cum facrum non rite curaue

rat, non folum nulla oblata coeleftium fpecies, fed ipfe

ira Iouis fulmine i&tus, cum domo conflagrauit (p ). In
deque Plinius (q) cum verbis an aliqua vis infit, difqui
reret, alia verba impetrantis, alia depulforis, alia com

mentationis effe ait : quod conuenit cum iis, qu an-.

te dixerat, certis precationibus impetrari fulmina. Qua
re & Cicero (r) magnam vim effe & in impetrandis con
fulendisque rebus ait 5 & auibus magnas res impertiri,

vel vt alii legunt, impetrari folere idem dicit (f).

Impetratum enim veteribus idem erat ac ratum(r). Hoc
autem impetratum fpius, antiquiffimis prfertim tem

poribus, efferebant per impetritum, pro vno enim eo

demque adgnofcit Feftus. Inde Plautus (u)
Impetritum imauguratum e$?, quouis admittumt auer.
Non ergo habent, cur tam anxii fint in hac enodanda

voce, Gutheriis (*) & Bellus (y); modo legendo im

petrito, quafi in petra fixo : modQ partito, quia tem

plum augurale incertas regiones partirimos erat; mo

do aliud quid fingendo 5 quiavti diximus impetritum

nihil aliud erat quam impetratum.

PSPI

(n) Plinius HI c, LIII. (o) Plinius c. 1. (p) Liuius I. s. .

XXXl. (q) XXVIII c. II. (r) 1 de diuim, c. 11. (f)
I de diwim. c. XV. (t) Macrobius Saturm. 1 c. VII. (u)

afin. actu II c. I v. it. (x) de vet. iure pontif lib. IV

f. Xt/ (y) de partibu templi augunvl c. I.

- -

/*

de IM P Et Rito, scie Nt I A Av GvRAL 1.

A P 1 IA

471

D 1R1

Quartum capiebatur ex diris, fiue fignis triftibus ;

` de quo Cicero (z) dirae , inquit, /cut catera aupicia ,

aut omima vt figma; mom cauffas adferumt, cur qia eue

miat , /d emumtiant euentura, mi/ prouider.

Exempla

habemus paffim apud Liuium, dum boues locuti, lapidi

bus pluerit, infantes bicipites nati, des facr fulmi
ne tat &c, & late defcribit Ouidius (a) :

Arma ferumt imter migras crepitamtia muber,

terribilesque tuba*, auditaque cormua clo.

pramomuiff mefae, fol quoque triff imago
lurida /0//icit prbebat lumima terr.

Spe faces vi medi ardere fb affr,

fape inter nimbos gutte cecidere cruenta. crulus & vultum ferrugine lucifer atra

fparfu erat, /par/ lumares /amguime curru.

triffia mi/e loc Seygiuu dedit omima bubo

mille loc lacrymauit ebur, camtuque ferumtur,

auditi, /am & verba mimamtia luc.

Quae prodigia procurare mos erat, de quo fupra.

RITV S : E T

L OC WS

A PTGVR II

Ritum augurii folennem defcribit Liuius (b). Au

gur cum aufpicari vellet, in locum auguriis deftinatum

fe conferebat.

Alius autem locus erat in ipfa vrbe in

monte Palatino, forfan illo ipfo loco, quo Romulo duo

decim vulturum augurium adparuerat 5 quippe Romu
lo Palatinum montem

diavieaov

teftatur Hali

carnaffenfis ( c ). Clarius hoc patet ex eo, quod aufpi

cia captare olim intra pomoerium moris. Antiquiffi
-

v,

IllulIll

(z) 1 de diuim, e. XV7I. (a) XV Metam. p. go, (b) I

, XVIII,

(c) lik, I : W

e Arvr sext.vn .

272

mum autem Romuli pomoerium Palatini montis radici

bus terminabtur (d). . Locus is dicebatur auguratori
um, quod in regione vrbis decima in 111O1lfE Palatino
adgnofcunt Petrus Victor, Onuphrius Panuinius, Mar

lianus & alii. Atque is locus fingulari modo ad id in

Tftru&us & dificatus fuiffe videtur, cum in lapide pri

co (e) videamus, Auguratorium cum dilapum,retitu
tum fuiffe ab Hadriano. Illud autem & auguraculum
& arcem fuiffe ditam ex Fefto patet , & refpondebat au

gurali, quod in caftris erat. Publicum enim locum in

Vrbe ad auguria deftinatum fuiffe ex Dione Caffio(f) ad

paret, qui de belli ciuilis temporibus cum Cfar Romae,

Pompeius Theffalonic hiemaret, hunc fimulacrumvr- `

bis intituifle cribit

locum ad capiemda aufftcia publicum feciffe. Idem
auguraculum intelligit Liuius (g) vbi, ait : Numam
ab augure dedufum fuiff im arcem, Atque hc illa i
pfa arx erat, ex qua fecialis in pangendis fderibus gra

minis herbam puram adferebat (h). Alius augurii lo

cus erat in pomoerio, de quo Gellius (i) ; pomrium
inquit, e$7 /ocus imtra agrum effatum, per totius vrb cir
cuitum pone muros regionibus cert determimatus, qui fa

cit fimem vrbami aufficii,

Ex quo etiam videmus, hc

duo fub vrbani aufpicii nomine fuiffe comprehenfa. Et

quidem in omnibus vrbis collibus pomoerio inclufis,au

fpicia captari folita, excepto folo Auentino, ex Gellio

& Fefto difcimus, idque ideo, quia obfcnis auibus A

-

--

uen

-(d) Gellius XIII c. XIV. Feftus voce profimurium. (e)

Gruterus p. CXXVIII m. 4. (f) lib. XLl p. m. 179. (g)
Liuius I c. XVIII & X c, VII. Cicero III de officii, c.

XVI, (h) Liuius I c. XXl}% (i) c, l.

*.

ne IMrerRIro, scisstra Avova ALI, 27;

uentinum putabant ominofum, ob aufpicia Remi.Tan- .

dem quoque extra vrbem ^ miA*;, vti inquit Plutar

chus (k), captabantur aufpicia. Tempus augurii erat
mediam, clo tranquillo, quod (1) dice

9ft ntem
filentium,ab eo, quod fileretur, vti explicat Varro.

(m) Rationem habet Plutarchus (n), quod cum venti

pirent, aues non contantermaneant, neque firma ex
hibeant auguria 5 itaque tranquillo clo captanda augu

ria, ita vt apertis vti liceat lucernis. Quare filentio fr

gere Feftus ait dici, cum quis po# me;am moem au ,
/picamdi cauffa ex le&ulo fo /lemtio / rrexit, & /iberatur
a lecto, in /olido fe po/uie,/edetque me quid eo tempore deii

ciat, rurague fe in lefum repofit : hoc emim e pro

im auffici vacuitas. Quare ,
:::::yitiimediam
ait aufficimtur.

& Macrobis ( o ) po$

mo?em,

Dionyfius Halicarnaffenfis (p) w tv 9eyv j} dilucu

lum, 3. quidem illo ipfo die, quo quid agendum erat :

poft exortrii enim flem agefiant, aufpicatique & egif

eadem die dicuntur ().*Alio autem modo augri

um captabnt augures'pblici, alio modo aufpicban
tur magiftratus 5 alio modo Imperatores in caftris. Au
gures publici quidem Numa Pompilio inter oto f

terdotiorum generaalia fuere intituti, vt igna diuini:

tus edita ihterpretrentur quid portenderent, idqe ex

quator iftis grlis difiplin partibus (r). Hi au

tem auguria aliter non capiebant, nifi fuerint confulti (f)
-

. * * * * atque
: : : :M m
.

*."
:-(k) Marcello p. m. goo. (1) Liuius XXXIV c. XIV. Gel
lius III c. 11. , (m), de L. L lib. V p. m. 3r. (n) quaff.
* Rom. Lxxi. * ()* safrm. i c. iii."- (p) lib. II p. m, 3o.
(q) Macrobius c.l. (r) Halicarn.lib. II p. m. r2y. (f) Halic. lib.

Liuius KiiI.**e. XXIII.

111,p.jw.aoi, Liuius ip^ c. xxxi,
. .
.**
***

cAPvt sext v M

274

-->

atque dum pro more in agurali difciplina recepto deos

diebantur conflere, Indutus fcilicet augur confultus
erat laena vel trabea, fedem capiebat, vel cubabat capi
te velato, lituum dextra tenens (t), qui baculus erat fi*
ne nodo aduncus, atque Rmuli fuiffe putabatur, quo

vrbis regiones cum eas conderet, direxrit (u). ifto

lituo defcribebant coeli regiones, primum quidem in .

partes quatuor, finiftra ab Oriente, dextra ab occaf,an

tica ad meridiem, poftica ad feptentrinem (x). 4nti

ca, enim fecundum Feftum (y), diccbantur quae amte

nos funt, que po/* nos fant, p/ica dicuntur - 6 dex

tram amticam,/imi/?ram pofficam dicimus. Sic etiam ea c

li pars, que fle illustratur ad meridiem, antica ptique no

minatur ; que ad eptentrionem et,potica ; rurumque

diuidumtur in duas partes, orientem atque occidemtem. In

fedecim partes coelum diuidebant Tufci. Prima eft a

feptentrionibus ad quinotialem exortum : fecunda

ad meridiem, tertia ad Aequinotialem occafum: quar

ta obtinet, quod reliquumi eft ab occf ad Septentrio

nes. Has iterum in quaternas diuifere partes, ex quibus
oto ab exortu finiftras, totidem e contrario adpellaue
re dextras, vti videmus ex Plinio (z). . Romani autem

non nifi priores quatuor adgnofcebant (a). 'Scrupulum

quidem fiouent iiuius (b) & Dionyfis Halicrfiaffen

fis (c), qui dextras auguralis templi partes ad meridiem,
lauas ad feptentrionem tatuunt: Sed diuerfas tem

pli auguralis fuiffe diuifione fufe probatBellus, ita vt

-

' ''*

* * * : . . .. . . .

dm

(t) Liuius I c. XPIII. (u) Cicero I de'diuinationee, XVII.

(x) Varro VI de L. L. p. m. 47, (y) voce poticum. (2)

e. lily... (a) Il de diuin. e. Kwill, (b) le, xrut.

(c) , II, , f*,

DE IMPETRI to, sc IENT 1 A AvGvrALI. ' 27;

dum Oriens fpetetur, meridies faceret dextras, fpten

trio finiftras ; cum vero, meridies, orientis partes a

finiftra, qccidentis a dextra erant. Semper tamen vti
ex Liuio videmus, regiones ex oriente ad occafum de
terminabantur. Oritur illa diuerfitas ex eo, quod au- -

guralis Romanorum difciplina ab Etrufcorum difcrepa

bat, vt alia Etrufcis finiftra effent, alia Romanis (d). At

que hoc in Etrufcorum difciplina adpellabant partiri fi
dera ,

de quo Statius (e):

fic fatus, & alto

nmembra locat /opulo. tumc plura, igmotaque iungit

amumima, & immem/ fruitur caligime mumdi.
Poquam rite diu partiti / dera, cum&#a*
pertegere amim& , oculque fequacibu aurae,
: Dicit ignota iungit numina, qu augurum erant com

precationes Ciceroni (f) etiam not, quas Halicarnaf

fenfis (g)ta, vo ivxa? legibus praefcriptas preces vo
cat.

Locus ita defcriptus dicebatur templum , de quo

Varro (h) : im terr , ait, dium templum locus augu

rii aut aufficii cauff quibusdam comcept verb fimitur.

Comcipitur verb& mom idem vmdiquaque. - Im arce ita,s.

Teaque meta fmto, quoad ego e, relimquam, & mumcu

pauero. .04a per arbor, quidquide?, quam me /emtio di
ziffe, templum teumque ferto im fimiffrum. 0/a verar
bor, quidquid e$ quod me femtio dixiffe, templum tefum
que ferto im dextrum,, interea comcretiome, confficions,

eoreumiame, vtique ea rtfi/me femff. Locus quidem cor

ruptus, fruftra tamen in eodem reftituendo laborant
* -

M m

Bu

, (d) Cicero II de diuin. c.xxx!I. (e) Thebaid.III.4&f.

( . (f) de diuin. III . (8) . . . 4. (h) i,

, .44 a Vi ..47.

276

cApv r s ExtvM

# ~

"

Bulengerus (i ) & Iofephus Scaliger(k). Qua ex ve

fteri Hetrufcorum lingua hc defmta fnt verba, qu
pe propria erant, & non nifi ex prifcis tabulis refti
tuenda. Senfus autem mihi talis videtur : Aufpican
tem hac voce refca nunc metam feu limites adfignare,

| prout itos nuncuparet eu effaretur, inde determinare

regiones a finiftra ad dextram, feu ab oriente ad occa
fum, vt vera fpetione vti poffit, quae per tria verba ob
foleta intelligitur. Vocabatur ergo & te/um quippe te

fca per loca augurio defignata explicat Feftus. Commu

" niter quidem templum augurale arcem quoque dictum
' volunt, fed perperam. Templum enim augurale ab ar
ce bene diftinguit Varro. Nec templum dici poterat,
nifi locus augurio deftinatus, conceptis verbis lituo

effet determinatus (1). Liuius autem augurem, Numam

' ftatim ab initio in arcem deduxiffe ait, antequam adhuc

determinat effent regiones. Arx ita folus ifte locus in

' Palatino monte, auguriis vrbanis deftinatus dicebatur.

Augures ifti quidem, licet augurium fecundum fuiffet,

non ftatim adquiefcebant, fed aliud infuper, quo prius

' firmaretur, expetabant, de quo Virgilius ( m ) canit :

da deimde auxilium pater, atque bac omimafirma.

vix ea fatua erat /emior, fbitoque fragore

imtomuit /euum , & de cao /ap/a per vmbrao
f?e//a facem ducens multa cum /uce cueurrit.

Horum etiam confuetudinem fuiffe contendit Seruius,

(n), vt fi ad aquas veniffent, inclinati aquas haurirent,
exinde & manibus & fufis precibus vota promitterent,
-

wt vi

(i) de auffici c. xii. (k) im mot ad lifum parroni,

loeum: (1) Liuius I c. KVIII, (m).4en, liv, ya, (n)
ad IX 4em, v, az,

* *

. . .

. . . -, -

pe 1M'P et Rrro; sc 1 EN rrae Avgv RA li. 277

vt vifm profperarent dii augurium, quod aqu inter

ceff disrumpi putabant, de quo & ipfe Virgilius (o): ,

6 fe efatus advndam

proce/it, fammogue bauf degurgiee ymphar.

Vrumque tamen cum magiftratus de coio feruarent,
'neceffe nori ert. ' Dicebantur autem vel de coelo fer
uare,velaues confulere & augurium agere (p) ; aues vero

addicere vel non addicere (q), vel ratum facere(r), A

lia res erat,cum aufpicarenturMagiftratus,qui coelum non
vti augures partiebantur, fed taernacula capiebant (f),
"quod Graecis'dicebatur oxhyfi. ' Totam rem exponit Plu
tarchus (t); dum inquit
' ,

'

, o
) , cum autaretar
' cm/i/, im domo extra prbem, vel tabermaculo ad id comdw

/edebat ; quod fi qua de cauffa redire im vrbem mu/&

dum vi/ r cert& /gm cogeretur , relimquemdum erat prius

* tomdufum tabermaculum, & quaremdum alterum, ex quo

' de imtegro ffeiiomem faceret. *Ex quo Plutarchiloco vi

demus, fuiffe extra vrbem loca qudam circumfepta,quae
' ' pretio conducere magiftratus, qui aufpicarentur, fole
' bant, fb dio tamen fuere, vt adfpetus vndiquaque li
' ber effet: vti in hortis Scipionis aufpicatrn fuiffeTibe
' rium Gracchum teftatur Cicero (u). 5 Neceffe autem e
m
rat
-

:
------

(o) IX. Aem. v, za. (p) Varro de L. L lib. ? p. m. 37.

C. q) Liius* XXVII. c. X*t:** ( r) Cicero, Ade diuin. c.

" 3xxx (1) Cveto H 4 diuin. t. 3xx". (t) Mr

e . 3, () ; , 1.

.. .

; , , ,

; carvt sextvm

yrat vt rite caperetur tabernaculum ( x), quod & talem,

vim habebat, vt & fi non rite captum, omnia haberen
tur vitiof (y). Qujd autem per tabernaculum non ri

re vel vitio cptum intelligatur, difcimus ex Cicerone,

& z) vbi de Tiberio Graccho :. po$? ex prouimcia litteras

Ad co4egium mifit , f cum legeret /ires, recordatum eff.

vitio fibi tabermaculum captum fuiff? im hort Scipiom,

quod cum pomriumpoea intraffet, babemdi/ematu cau/

ja, im redeumdo cum idem pomrium tram/ret, aufficari
[effe oblitu ;, jtaque vitio creates effe comfales. Obfcu
fus quidem videtur locus, enodandus tamen eft, De ea
dem cauff loquuntur Cicero & Plutarchus, fcilicet de ,
tabernaculo, quod vitio captum a Ti. Sempronio Grac
cho, alter ergo ex altero explicandus, Cum enim extra
, vrbem aufpicaretur conful, figno certo non ftatim adpa

- rente, negotii cuiusdam [vti Gracchus fenatus habendi]

cauff in vrbem reuerteretur ; confeto vero negotio
rediret, & pomoerium transiret, dum repetendum ab

integro erat aufpicium, Gracchus ergo cum pomoeri

eum transeuns aufpicium quod prima vice deferuerat, in

alio loco redintegrare effet oblitus, tabernaculum vitio

: cepiffe dicitur Ciceroni, quia ceperat quidem taberna
culum, illud tamen miffo priori aufpicio, non, mutaue
-rat, exinde non rite captum dicebatur : , cum vitium in

-aufpiciis effet illud, quidquid contra morem confetum

-vel religionem geftum,vt adparet ex Liuio (a). Spe
- &tionem inftituebant magiftratus vel in loco libero, fub
dio, capto tabernaculo, exeuntes, qu liberior effet ad
.

. . . . .

. ... . .

pe

(x) 11 de-diuinatiome e. XXXp. *(y) Liuius Irc.p'II, XLP

. KII. Cicro I dediuim, c. KWII, , (z) II de N. D,

..IP. (a) lib, KLIt, WWIII. .

..

DE IMP ErRrro, se ENTA AvgvRAL 1. 279.

fpetus, vti de Romulo habet Dionyfius Halicarnaffem.

fis (b) 6 5
$e/& & xe%wp xaeig, Surgem* aiiluculi tempore e taber
maculo exibat tans ub dio in loco libero Ex Plutarchi

tamen loco fpra adlegato videmus, ex ipfo quoque ta

bernaculo fatam 9aw fpetionem. Tunc immola
tis rite vitimis Iouem precabantur,vtcoeletia figna fau
fta adparerent (c). Sedentes vero auguria captare foli
fos fuiffe exifte Plutarchi loco videmus, quod & confir
mat Seruius ad locum Virgilii (d)
".
. .. . ..
)
*
.
acrata pae edebat.

Cubantes tamen in leto auguria quoque qurere foli

tos fuiffe.diftimus exFefto: idque tum obferuatum fuif.
f putem, cum in ipfo tabernaculo aufpicabantur. Inde
profpe&um in vrbem & agrum capiebant, atque im-
motis oculis coelum intuebantur ferenum (e) & de c

lo feruabant ; quod magiftratuum proprium erat (f).

Adhibebant ad hc augurem publicum, qui eorumiuf

f exfequeretur (g). Vnicum.tamen fignum fufficie

bat, nec alia vt in auguribserantexfpetanda (h).Ter
tius locus auguriorum erat in caftris, qui dicebatur au

gurale (i), ante quod exftruta ara auguralis (k). Di

batur illud etiam teaiplum, vt ex Liuio (1) difcimus,
qui Q. Petillium & C. Valerium in Gallia interfe fortitos

inducit, qua quisque parte hoftem adgrederetur, vbi

fbiungit
: Falerium aufficato frtitum conabat, quad
.....
ima
x

= .

......ri. . .

--

... {b) iii. ij. m. ro.T(c) Liuius i e.xviII. Halicarn. c. i. *

* (d) 4em. IV v. 4. (e) Liuius e. l. ( f) Gcllius XII!

*.xip. (g)'Halic lii, itp. r. (h) Dio Cau

lib. XXXViirp. m. 6z, (i)Tacitus 4mm. ii c. XIII. (k)
* ,

Tacitus 4mm. XP* c. XXX.

"

*(1) Liuius XLI

*

, XVIII.

18o.

- c ApvT : sex TvM

in templo fi/et: in Petilioidvitiofacium, quedextn" tem

plum rtem im / re/la im temp/um /atam, forts ip/?. pour
yit. ' Vtebantur autem aufpicantes Imperatores reliquis

auguriorum generibus, * Sic Fabio, aduerfus Metapon

tinos & Tarentinos agenti aues non addixerunt (m) L.

Papirius ante pugnam cum Samnitibusin aufpicium mi-,

fit pullarium ( n ). Ante pugnam enim , cum nihil a

pud Romanos nec domi, nec militiae, nifi aufpicat9ge

reretur, aufpicari femperabimperatoribus,aduocatis i
confilium aufpicibus, folenne erat. -^ ,. .. ...,.-.. ...
A P 1 { 0-R M " PEC 1 S

Aufpicia prout euenerant, erant vel oblatiua, vel

impetrita vel ftatiua. Oblativa, quae non.pofcebantur,

atque dum in poteftate erat videntis,vtrum id quod fu

bito euenerat aufpicium, ad fe pertinere velit, an re

futet & abominetur (o). Impetrita erant, qu optata
eueniebant. Stattma in quibus confiderabatur, quo in

loco auguria peragi debeant (p), . Alia aufpicia ab ac

cidenti diftinguebantur. :Sic Iuge aufpicium cum obue
nerit, augures prcipere dicit Cicero (q), vt iumenta iu
beant disiungere. Hoc autem (ecundum Feftum eft, cum

Qu Fefti explicatio
Ciceronis verbis magis conuenit, quam Seruii}qui ad
verba Virgilii (r) .:.;., J * . t. ' . , 1 g. , ,
quatuor bic primum omem, equo* im gmmime vidi
ne prodituro magiftratui plauftrum disiun&tis bobus ob
, ueniret, obferuatum fuiffe ait. Cicero enim augures
iuntum iumentum ftercus facit.

prcepiffe dicit, vt iumenta disiungerentur, ne iuge au

:

pi
(m) Liuius xrvat e, xrt (n) Liuius x e, xi, (o) Ser
-

.* { *: ... ; ;

** . . . .

uius d Virgilii Aen. XII . a6o. (p.) Seruius ad Aeneid.

P4 (3) 4 day,

XXXYZ ()4%%7,

, D E 1 M P ETR 1 ro, sc* ENTIA AvGvr A I. 1. zgi:

fpicitifh euefiat, quod Seruii verbis eft contrarium. Pe

deffria aufpicia nominabantur fecundm Feftum, qu
dabantur a vulpe, lupo, erpente, equo, caeterisque a
nimalibus quadrupedibus. * peffifera cum cor in extis;

vel caput in iecinore non fuiffet. * Piacularia qu fcri

ficantibus triftia portendebant, cum aut hoftia ab ar,

profugiffet, aut percuff mugitum dediffet, aut in aliam

partem corporis, quam oporteret, decidiffet. Caduca
aufpicia erant, cum aliquid in templo excidit, veluti

virga e manu. . Latius tamen

vt et
iani comprehenderent varia omina, vt fi pileus vel coro
na de capite, tunica de corpore decideret, equus ephip
pia deiiceret vel fimilia.

Peremmia aufpicia memorat

Cicero (f) 5 explicat Feftus, quod perenne aufpicari

dicatur, qui amnem aut aquam, qu ex facro oritr, au

fpicato transeat, & alio loco (t) ait : amm e$7 im Ti

berim profiuens, quem magi/tratus aufiicato tran/eunt,cum
im campe quid agere polumt, quod genus aufficii peremme
vocatur. ' Cleia fecundum Feftum dicebantur, cum ,
fuhminat aut tonat, fiue cum de coelo feruabatur. Alia ,

ab obieto diftinguebantur.Sic quae ante confulum crea

tionem agebantur, aufpicia confularia dita ( u ). Alia
erant aufficia militaria, qu eodem quo reliqua, modo,

antequam prlium iniretur, peragebantur, E quorum

mumero erat, quod ex acuminibus ditum, idque totum

erat militare (x): de quo & Arnobius (y) an Martium

inquit, dj/rimen oewmter /em prelti fmi ex 4ca
nimibus aufficat, Ex terrae enim infixis fignis milita
-

.. N n

--

ribus,

() II de N. D. c. III. (t) voce Petronia. (u) Cicero

pro Muram4 ab imitio. - (x) Cicero II de diuinatione c.

, xxXVI. (y) lib.,II p. m. yi.

w

- c APv - sv + r , , , ,

282

ribus, quae infra acuminata erant, fuiffe capta, probat

Cafpar Geuartius (z), ita vt fi facile humo euelleren
tur, fauftum prberent omen, contrarium fi difficulter.
Quale exemplum refert Valerius Maximus(a) de C, Fla

mihio. Sublata tamen hc aufpicia poftea, cm bella,

er proprtores & proconfules adminitrarentur, quin

aufpiciorum ius nullum : hinc ne impedirentur

aufpiciis ifti, letica operta iter facere folebant tefte Ci
cerone (b), Magn apud Romanos autoritatis erat
augurium /lut, cuius mentionem facit Cicero (c). De

fcribit illd Dio (d), quod fuerit genus diuinationis, quo

robetur, concedantne dii, vtpopulo faltem poftulnt.
Ad id deftinabatur fingulis annis dies, quo nullus exer

citus ad bellum effet profetus, nulla pugna fuiffet, a

lias purum non capiebatur & ob figna infelicia impedic

batur. Itaque non nifi quieto imperio fieri poterat. Hoc

intermiffum per aliquod tempus reftituit Auguftus (),

' & per viginti annos omiffum Claudius (f). . . , ,
A P 1 / O R V M! 4 s
Tant apud Romanos autoritatis erant aufpicia,
vt nihil maioris rei nifi aufpicato ne priuatim quidem.
gereretur (g). Bellicam rem adminiftrari nifi aufica
to nolebant (h): Magitratus nonnii aupicato sfei;
--

tur (i), exinde Confules aufpicato renuntiati diciitiir

--

::

(K)&

(z) el. ... H. (a) I c. PI, (b) II de diuination, c. :

XXXVi. (c) 1 ae diuimatione c. XLPt1. (d) hb. XXXI'11
p. . 4o. (e) Suetonius 4ugao c. XXXI Dio lib. LI
*p. m. 47. (f) Tacitus Amm. XII c. XXII. (g) Cice
ro I de diuinatiome c. XPf. . (h) Cicero II de diuima

tione c. XXXVI. Liuius XX c. I, (i) Halicarn, lib. Ii

. ?/, &1.

DE IM PET R1 to, s c1 ENti As AvGvR A Li. 2.

(k), & plebeium magiftratum nullum aufpicato crea
ri ait Liuius (1), quod tamen poft mutatum. Solenne
enim ante Comitia auguria v facere., Ditator, crea

batur note, filentio, vti moris fuiffe ait Liuius (a), fi.
ue aufpicato. Sic & antequam leges promulgarentur,
auguria fiebant (n). . Templa non nifi per augures in

augurabantur. Matrimonia adhibitis aufpicibus contra

hebantur (o). Et fic de reliquisrebus,gu maioris ef.

fent momenti. Quidquid ergo captatis prius aufpiciis
peragebatur, aufpicato fieri (P) 5 quod autem negle

tis fiebat aufpiciis, nullis aufpiciis (q), vel, contra au

fpicia fieri dicebatur (*). . . . . . . . ' ' . . . .
. 115, 2, 4s 1c1o

R1, s . . . . . .

In rebus publicis aufpicii is primo tempore penes

patres folos erat, fiue penes, magiftratus patritios ()

-

ex oratione P. Decii adparet,

ret ,, qui ad patritios ita
-

(i) : emperita audita ani eadem, pene, voi aupica

eff, *9* /olos gentem fabere, vog /3/os iuffum imperium;
& aufficium domi militieqtte. Poftea vero cuni & con.
fles ex plebeiis fierent, aufpicia quoqu ceffere magi

ftratibus plebeiis, cum omnes magiftratus maiores

- aufpicandi habuerint, poteftatem , Clarius id patet

x Liuio (u), qui poftquam, bellum contra, Her:

.*.* ******** N. 11 2. y s".
ni

(k) Cicero pro Murama ab imitio. (1) PI c, XLI. (o).

, IX c. XXXVIII. (n) Halicarn. lib. X p. m. ojy. Liuius

Ix e, xrxix (o) Cicero pro Cluentio c. V e de di

'.' uimatione i t. x1. - (p) Cfero pro Murama ab imitio.
- -' Liuitis P. r. XLl. (q} Cicro pro claewtio t, P. (i)Ci:e
i ' cero ad Atticum VIII ep. III de /eneute c. IV. (f)

... Liuius iP c. VI. PI *. XLI, . (t) Liuius X c, Wii ( u )

PII c. W, . . . .

. .
-

. . .. A

; ;

184 -

cArvr

sExTvM

nicos L. Genucio confuli ex plebe demandatum

fuiffe dixerat, addit : im exffeiatiome ciuitas erat, quod

primus ille de plebe comfa/ be//um f auffici& geffuru e/c
fet ; perinde vt eueniret res, ita communicator homores

pro bene aut fecta comflsa babitura. Aufpicari neceffee

rat, cum bella nii aupicato geri non poterant. Con
fl autem dicitur fuis aufpiciis rem geffiffe, aufpicia er
go habebat. Cum vero conful ifte male rem geffiffet,

fremebat populus : iremt; crearemt con/ifer ex plebe ,

tramyferrewt aufficia, quo mefs effet. Translata ergoau
fpicia dicuntur, a patriciis fcilicet ad plebeios.Tandem
etiam cum lege Ogulnia& pontificatus & auguratus ple
bi fuere communicata (x). Patet id quoque ex eo, quod

cqnful confli obnuntiare poterat, bnntiatio atem

aufpicia fequebatur. Hoc tamen moris erat, vt cum ,
nullus effet magiftratus patritius, aufpicia ad patres re
dirent (y), vti per interregnum renouata aupicia vi
emus apud Liuium (z). Diuerf autem inter feerant

augurum aufpicia & magiftratuum. " Augures quidem,

ex certis fighis, quae fata, flgure, tnitru &c. comi

tia impedibant & dirimebant. Rem explicat Cicero,

(a) qi pftquam dixerat, facilius quid agi poffe vi ma

giftrtus, quiii iure fcerdotii, concludit tandern: mo*
ihim ['d ugurbusfoquitur, qui ipfe agurj'inquit
yimtiatiomem /o/um babemus, omfles & reliqui magi/?ra
tus etiam ff??7iomem.' Ioue enim fulgurante vel tonan

te omitia haberi nefas, inde fulmen finiftrum ad omnes

res bonum adpellat, Cicer9 , prterquam ad comitia-,

fi tale quid
Quod
bonum,
plane .nllum
ad hc
quia
plam,

v.
s
vvv
A
*z;
(}
(x) Liuius xr. Pfff& ix. {y) Cicero ad Brutum ep. V.
(z) Liuius rc, xXxI. (a) Philippica 11 c. XXXII.

Dr IM Per Rito, scre NTIA AvgvRALI. g5

piam acciderit, nuntiabant augures publici, quibus ta
-

men mentiri aufpicia nefas erat. Videmus ergo ex Li

uio, vitium de coelo, quod comitia turbaret, interue

:niffe (b). . Talem autem nuntiationem auguribus com- .

petiiffe videmus ex Ciceronis loco fuperiori, & ex ver

bis veteris iuris pontificii,cuius fragmentaCicero adducit
(c) : queque augur iniufta,mef/?a, bitio/, dira, defi
xerir, irrita infe&aque/anto, quique non paruerit, capi

vale effo, Magiftratus autem vtrumque habebant,& nun

tiationem & fpetionem : ommibus emim magiratibus
aufficia damtur, inquit Cicero (d). Augures non nifi

iuffi de coelo feruabant, &, comitiorum praefertim tem

pore, fpetionem non habebant, fed.fi fulgur vel toni

tru acciderat, nuntiabant. Magiftratus autem & de c

w

Ho feruabant & obnuntiabant, hac formula vtentes, A

L 1 o D 1 E. Bene ergo intelligendus eft Feftus, qui fpe
tionem duntaxatauguribus conceffam ait, quorum con

filio rem gererent magiftratus, non vt nuntiando pof

fent impedire qucumque vidiffent. Loquitur enim i- `
bi de obnuntitione : Nuntiare quidem augurum e
rat, fi vitium de coelo effet factum, obnuntiare foli po

terant magiftratus inter fe. Non ergo eft, cur Manu

tius (e) argumento verborum Fefti, praepoftero ordine
Ciceronis verba collocata putet, Prterquam enim quod
non facile illud concedendum, illa quoque Ciceronis
verba cum aliis collata eundem fenfum faciunt.

Ne

gabant enim fas effe cum populo agi, cum de coelo,

feruaretur (f), quod lege Aelia Fufia ftatutum erat,
*** *

--

11

;v

.*

, (3)

(b) x . XLII. (c) II d Li c. VIII. (d) I de LI

c. XII. (e) de comitiis Rom, c, VIH. (f) Cicerotro
dowo c, XV.

>

.
286 . . . . . .

. cAP v T. sext vri

' - (g). Nec tamen habitis Comitiis, fed priusquam ha

berentur, nuntiare debebant (h), nec ipfis diebus co

- mitialibus de coelo feruare magiftratibus licebat, quod

- lege Clodia conftitutum erat (1), cum antea ipfo comi

tiorum die, cum populus in fuffragia ire vellet, de coe

lo eruarent (k). Maioribus vero magitratibus hoc
tantum competebat (1), licet & tribunos confulibus

, obnuntiaffe videamus (m). Liberum tamen fuiffe pu

camus, magiftratibus, huic tribunorum obnuntiationi
parere in comitiis prcipue centuriatis , cum illo ipfo

edito, quo quis dies comitiis centuriatis futurus, edice

batur, ex veteri forma perpetua additum , ne quis ma
giftratus minor de coelo feruaret ( n ) 5 maxime cum ,
ex augurum difciplina nos doceat Plinius (o), neque ,
diras, neque vlla aufpicia pertinere ad eos, qui quam
que rem ingredientes obferuare fe ea negauerint. Et fi
vel maxime tribunorum obnuntiationi aliquam vim ad

tribuerem,ipfos quoque tribunos fimul fuiffe augures

putarem, Aufpicia enim pro magiftratuum diuerfita
te erant vel maiora, vt confulum,prtorum, cenforum,

ideo maiora dita, quia horum aufpicia magis rata ha

bebantur, quam aliorum 5 alia minora, qu reliquo
rum erant magiftratuum, vti videmus ex Gellio, (p).
Proconfules & Proprtores aufpicia nulla habebant (q),
-- ,

& um

(g) Cicero deprouine, Conul. c.pen.in Watin.c. PII pro Sextie

c. XV. (h) Cicero Philippica II c, XXXII, (i) Dio
lib. XXXVtli p. m. 67, Cicero im Aei/mem c. IV, poj? re.-'
ditum c. V. (k) Dio- c. l. (1) Gellius XIII c. XI/.

(m) Cicero Philippica II c. XXXVIII & ad Atticum 1/

ep. 111,

{ n ) Gellius c. l, C o ) Plinius XXVIII c. II.

(p) Xut c. Xr. ($) Cicerotidediuinatione c.<xx/t.

pr 1MPEt Rito, sc1 E Nt 1 Av Gv RA Lt.

g7

& cum legimus aufpicato ad bellum, profe&os, foli e

runt confules vel praetores. Et quidem colleg tantum
fibi inuicem aupicia vitiare & turbare veliretinere di

cebantur (r). Ita cenores inter fe, practores & con

fules inter f, vitiare vel obtinere aufpicia poterant, &
conul conuli obnuntiare ().

Cenor vero nec con

fuli nec prtori obnuntiare poterat , fedcolleg tantum 5

prtor vero confuli, quia, eius habebatur collega, ea
dem, formula vtendo, A L I o D I E, quo ipfo impedie

bantur comitia & in alium diem differebantur. Ob

nuntiabant autem fiue fecundum fuerit aufpicium, fiue
aduerfum (t). Immo ementiebantur fpe aufpicia,ob
nuntiantes, fi vel plane nihil viderint, vel audierint, cu
ius Cicero Antonium arguit (u). Bene ergo Cicero

(x), maximum & praftantifimum in rep.ius effeaugu

rum dicit, cum eft autoritati coniuntum, cum conci
lia vel inftituta refcindere vel habita dirimere, vel le

ges tollere poffint. Nitebantur vero rationibus politi

cis, atque ideo retenta fcribit Cicero (y), vt multos inu- '

tiles comitatus probabiles impedirent mor 5 vel vt

clarius , dicam, quo conful confuli obnuntiando, eius
conatus reip. noxios poffit reprimere : vti videmus, Bi
bulum legibus Cfaris obnuntiantem apud Suetonium

( z). Magiftrats quidem antequam in campo Martio

aliquid agere vellent, Petroniam amnem aufpicato trans
ibant (a). Cum enim nihil inaufpicato gerivellent, Con

fules quoque antequam comitia haberent, feruabant

COCIO

' (f) Gellius c, 1. (f) Cicero Philippica II c, XXXIII. (t)

Dio e. . (u) Philippica II c. Xxx111. (x ) 11 de L!

c. XII. (y) III de Ll c. XII. ( z) Ca/are c, XX, (a)

Feitus wote Petromia,

433

- - - - - - c Apvir sext vm -

w t

coelo vti ex Cicerone (b) adparet.* Et quidem is, qui

comitia centuriata habiturus erat, augurem publicum,
fibi in aufpicio effe iubebat , his verbis Qv. FAB 1, TE
m 1 H 1 1 N A v sp 1 c io. E ss E voL o (c). ' Veritatem,

autem auguriorum fpretam?& fpeciem tantum retentam

idern dolet Cicero (d), dum ait : "baec certe, quibus v
rimur, fue tripudio, fue de calo, / mulacra fant aufpicio

rum, mufficia mullo modo, ~Ante quidem ipfi confules fer

uabant de clo, poft vero fauftum aufpicium nuntiare
iubebant, licet nullum fa&tum. Singulare erat in lege
curiata ferenda, vbi tres augures adhibendi (e). In
confulum aliorumque magiftratuum creandorum comi
tiis, haec lex Romanis obferuata, vt candidati e tento

riis diluculo prodeuntes, preces quasdam fub dio pera

gant, inde ex auguribus vnus, qui re publico ad eius
modi negotia adhibetur, fulguris fignum a finiftris da
tum pronuntiat, etiamfi nullum fit datum, atque tunc
aufpicato creati dicebantur, vti haec defcribit Halicar
na(fenfis (f). Qupd fi forfan aufpicia non rite adhibi
ta, vel aliud vitium fatum, de eo iudicre colfegi

um augurum fpetabat (g). Quod & tantm habebat

vim, vt & fi vitio creati magiftratus dicerentur ab au

guribus, abdicare fe cogerentur magiftratu (h),' I

De HAR vs Picy M

Discrp Li NA

Harufpicum difciplinam ab Etruftis haufere R6

mani , e quibus & primos harufpices Romulus legit
-

(i),&

(b) It de N. D. c. IV. ( c ) Cicero de diuimat. II c. xxxIV.

(d) c. l. & fi de N. D. c. 111. (e) Cicero Iwadaet.

ricum ep. vlt. (f) lib. II p. m. *i. * (g) Cicero ad

Planeum lib, x ep, XII. de N. D. lib. 11 c. fP. (h) Ci
cero e. l. Liuius li s. XII Gr XLP e, xii.
*

-----------

pe Mrrir, scrrr: A AvovRAL, ase

ci),&quidem vnum nomine Tages, Pueruw aufpicii
diigiipam duodecim Etruriae PP\s dedie,i fabla
baatur (k).] in quo autem haec difciplina,confiftat Gi-.

cero,nos docet (!), in impetrandisfcilicet gonfulendis-.

que rebus, in montris interpretandisiac procurandis,
fcundum tradita. In duobs, ergo Conabat, in ,
excisinfpiciendis, &in
oftentis interpre-;
tandis. Quare & Cicero(m) harupices ditinguit inex-s

"

tipices & eos, qui ex fulguribus otentisque praedice

rent :, & alio loco(n) coniungit harufpices, fulgurato

res & interpretes oftentorum. Primuim ex exis diiu-;

dicabant, in quibus dum adhuc palpitantia, obfruabant
an itu naturali poita, ana, integra & vegeta, vel au
cta ; an vero tabefacta, morbida, pallida, vlceroa,

languida, liuida, quibus dein portendebant,dequo O

uidius, (c) :

. .

protina eryptar niuenti pe#ore fibrar 22 se

& Seneca (P):

- - - -- - ,

. . .

erepta pias exta peioribus trenunt,

/iramtque yeme, corque adhuc pavim flit,'

,at ille firas traiat, ac fata ip/icie ; .

, 3* adhuc caletes yi/ enum vemas motat

.. .

Ex quo 1oco & videmus ,.exta trepidantia adhuc, fiue.

vtVirgilius(q) adpellat, fpirantia introfpeta fuiffe, quod
femper conulere exta dicebant veteres, vt Virgilius :
. . . . . . . - - -
/piDionyfius
Halicarn.,li
(i)
b. II p. m. m. (k) Fetus voce
Tages. Cenorinus.de die nual c. XVII. (1) I de di
* aimatione c. H. '(m) 1 de Aiuim, c. Vi & II c. XI. (n)

ti de diuin. e. tiit. (9) x steam. r. g4, (?) Thy

ete v, 7j. ") 174th. v. .
"

... "
-

r 4. . . . t

z9e i
"cAPvt sexrvni
| i pinntia conaht ext
# "#

" )

Dicitur ita hic diuinandi modus Ciceroni pre/enfe per

exta, (r) Suetonio extiicium, (f) Tertulliano extorum,
imfficium (t). Maxime vero obferuabant , an aut abfit ,

aliquidautfuperfit(u).Itafine corde exta reperta(*); ie

cur abfumtum & caput iecinoris defuit (y): 'Caput e
mim Iecor inquit Cicero (z), ex ommi parte diligemtiff;.'
me comfideramt , fi vero id mom e3? immemtum, mibi! putamt
accidere potuiffe triiur. Quippe infeliciffimum erat, fi
aliqua pars abeffet, atque exta peffifera dicebantur. Re
pente enim extis adimi corda vel capita aut geminari?
vi&tima ftante putabant (a). Atque tunc exta faepe fi-'

ne capite effe dicuntur (b), vel caefum caput in extis re

periri dicebatur, vt eft apud Ouidium (c) :

victima nulla litat : magnosque intare tumultua
fira momet, cae/mque eaput reperitur im* ext&.* *
Ltum e contrario habebatur omen; fi iecur duplica

tum, vti ex hiftoria Augufti videmus apud Suetonium,

(d). Cor enim & iecur prcipua qu infpiciebant, &
iecinoris quidem caput, fi de euentu belli effet facrifi
cium, in duas diuidebant partes, familiarem alteram, e

qua fua cuenta augurabantur (c), & hoftilem, e qua ,

Hoftium fata. Tria quidem obferuabant prcipue, fi
bras, fiffium & caput. Inde Tibullus (f) : 3--

4.

viden'

(r) topica c. XX. (f). Nerome , L/i. (t)adw. Afarc.

(u) Cicero(l de diwim, c. LII. (x) Cice

- \ lib. I p. 13.

ro e. l. Suetonius Ce/are c. LXXVII, (y) Liuius XXX,

e, H & XLI c. XV. Cicero c. l. (z.) Cicero II dedi
, vim. c. XIII. (a) Plinius XXVIII c. II. (b ) C cero

II de diuin. e. xP. (c) XP Mrtam. v. gi3. (d) u.

guo t. XCP & Plinius 11 c, XXXVII. (e) Liuius Fut
*, IX. (f) , II :l. I.

- -

- -

~ *

, o

--

, , . idem' vt felicibu r

- ?

ri " -- rr -

gnificer placidor, mumtia fira deos ?''. | .' .

E
3.

Fibras autem explicat Ifidorus (g }. quod fint iecor, ex

tremitates, fcut extreme partes foliorum in vitiua, fue
gua/i /ingue emimemtes. Fiffum & fibram in extis vale

re adgnofcit Cicero (h), atque iecorum fiif erant vti

ait (i) : quo modo colata e. inter barupices diffiplina ,

gue pars inimici, que familiar effet : [quod ffmperi

?ulum, quod commodum aliquod offenderet. x qo v
triusque fortun figna ex fiffo patuiffe difcimus.] Ex
ta vero cum omnia faufta effent,pronuntiabantur bona,
lta, felicia]: tri[tia vero irata & dira, fi mali ominis

effent, vti infra fub facrificiis. Vtebantur hoc extifpi

cio antequam rem aliquam arduam adgrederentur.Qa

re & Imperatores Romani antequam introirent curim,

i immolabant,extaque per harufpices infpici curabant (k).

Confules antequam inprouincias irent, exta confulebant
(1)." Maximie de pugn exitu exta cohfulta, cuius ex

empla occurrunt frequentiffima (m). Nec certis in re

bus fine ratione erat hoc extifpicium, in loco praefertim
ad caftra capiendo & folo hoftili. ; Cicero quidem (n)
ad hoftiam eligendam ducem effe putat vim quandam ,

fentientem, qu toto confuf fit mundo, & inter ipfm

extorum immolationem eorum fieri poffe mutatio
nem. Melius tamen Democritus apd Paulum Diaco.
num (o), fpienter inftituiffe veteres putat, vt hoftia
-

ruin

--

(g), lib. XI erigg. c. l. (h) I de aliuim. c. X. (i) III

, , , de N. D, c. VI & xii. 1 c. LII & It c. VI. (k) Sueto. '^
nius Ce/. c. LXXXI. Nerone c. LWI. ( l ) Liuius XXI1

c. t. (m) Liuius Pifi c. ix. Halic. lib. III p, m, 14o. 142.

-- 144. ( n ) c. l, (o) lib, II.

:
-

- * * ** .* * *
*

- -

--

exivir sexrv

rum immolatarum infpicerentur exta, quartif^ ex habi

tu atque colore, tm flubritatis tum peftilenti figna

percipi, nonnunqam etiam qu fit vl fterilits agro.

fum vel fertilits futura. Nec autem exta fluihintwd

fpiciebant, fed ex aliis quoque fignis antequam immg

rentur hofti, conieturabantur. Itafi hoftia tid f:
rificiam dua reltaretr, fgeret, gits diro

Rmnis quam plurima. Prcipue ver tfifts fcrifi

ciorum notas, fue dira figna latius decribir Senec in ,

' edipo (p). 'Atque hc fecundm Feftni, piaculari

aufpia pebatur;`qtia: fcrificantibstiftia por

teridebafit; cin aut hft ab ara prfgifft,'atit per

cu rntigitum dedifft, t ih alirfi prtetn crporis

decidiffet. Deifide exhmma quque,

--

thtire adhibito, hiofa fif, aqu, & afiis qtt dhibe

bnt,judiebant
-

rit colres, fi
r.

frniert, f varisfirnm dede

639

cerulea flui mia olerani hot"..."

" fanguinea furfa ; , fhimum in teefr afe'

| vti cnif Sneca (3). Si flamma in partes das difcef.

frit, fi hubes filmi dnfaadparurit,ti crubfving qubd

'libabari;infrixtfrt,'&f... itr & i
r (r) de barfpicibus ait : ab aqua aufTab igmi peri- \
caa monent. At practer exta verbatur & hacharupi

gurri diftiplina tjith circa fulguri & oriiin, vti exfa ,

fectidum,montraaut flguranterpretari Ciceroceniun

gie(). Quare harupicum pecies erantfulguratores (t).

Rem

(P) * v zoradsff ( q) Oedipo v. gug. (r) II de di

-

/ ain. * XIti. (f) I de dain, r. Pt. ( t ) Nonius Mar

; ceilus cap. i m. 3y,

, -.

/
-

- : ivrrrkir; sertirk Aveyrii ;

Rem melius explicat onftantinus M. legeIata (u),quae
alatio notro 4tf ceter- operibus
talis eft : '/ #
public

'# confliterit, retento more ve

ter ob/eruamtiae, quid portemdat ab harufficibus requira

tur & diligentiftme coletia ad nfiram fientiam

referarur. I Ex qua Iege etiam, qu inter hos atque au

gures ferit

diiudicandum erit. Augures qui

dem, vti diximus, queduis phoenomenqn, quod deco

lo ex diciplina auguraliobueniebatofruaant & nun

tiabant. Harufpices autem in confilium, fi fulgure loca
publica fuerint tata , quid portenderet, vocati., Et qui
em duplex erat rati, vefaedes fcr & de coe-

19 tangbntur, vel loca afia. Prius fi fum inter pro

digia fimerabatur; de qibus'Etfufci vates, harufices
confulebantur (x). "Ex quorum reponfo (y) procura
fi eadem moris erat (z). I Alia foca erant qucunqn^ ,

eent, fnlineta , dicebantr flgurita, & ftatim.

fiebant rligiof, quod'ca deus fibi dicffevideretur (a).
Dicebatur Iocus ifte qui acro percuus
fulmine, atque bidente vel oue ab harufpicibs confe
crabatur, qufrm calcare nefs(c). Quare Perfio( ) eui
famm bidemtal dicitur. In vf atfmfuiffe dicit vetus

Ferfii fcholiaftes (e), vt augures vel harufpices adati de

Hetruria certis temporibus fulgura transfigurata in Iapi
es
infra terram abfconderent,
oues
3 cuius impetratione.
- C, .
-

--

--

. .

. . . ... . . .

-:{a) lege 1. C.Theod. de inf & templi... (x) Li

uius 1. c. L'I. (y), Liuius XXI!^ c. X & XLIV. XXXII !

z.J. (z) Liuius,XXXII c. 1. & 1X. XL! c. IX. XXVII c.

XXV (a) Fetus voce fulguritum. (b) Fetus voce
bidemtal. Nonius Marcellus eap. 1 m.j 64. (c) Scholia

ta Perii ad at. Il (d)at, ti v. 27. (e)at. VIv sty.

--

- .
-

--

-*

, cpyr sexryw - ~ *
oes immolabantur, Dicebatur, is Iuuenali aliqu

194

publira fulmima comdit. Condebantur erg

- #"#"#"#lmina,*******(*)*g*:
fit, dum cnit : `
nior,

' Arums differ/ fulmim& igme* ,

eoligit, 8 terre mafto cum murmure condit,

datque loc mumem : ' /atr tnc admouetar

. . . . . .

. .

. . .

. . .

- - "=""

elea ceruice marem. '.', ''

1:2 loco
1.: (g)
, .: 'I
& alio
-

* -

"

: =- !--

.. . .

-
*

* **

,' '' is it f , , , . .

: " ""

Tarpeiis qui/pe di : thura negarant ........

iwclufm Tu/?o vemeramtur ceffite flmem. ,
Fulmini ita condito operculum imponebatur puteai
, ,

---

dictum, ita tamen vt fmperforamiiie aperto clumE

pateat. Videmus id ex Plinio (h ) : Ficus Rumina, in

quit, arbor im foro ip /cra fulguribui ibi condit&. Pu

teal impotum loco facro, fulguribuu ibi comdit. Quod &

confirmat Halicarhaffenfis (i), qui locum hunc operc

lo impoito, puteal adpellatum ait. Hoc vero nefas e
rat integi, fed neceffe erat, vt femper foramine aperto
coelum pateat (k).* Refert huc Gutherius (1) lapidem
quem in feptima vrbis regione colIocat P.

Vitor, nec fine ratione, cum in lapidem transfigurata

fulgura fub terram fuiffe condita viderimus, 'Inde &i

pfi loco lapis impofitus, cum hac infcriptione : FV L

GVR coN D IT v M (m), fpe & ara atque fcellum ( n ).
Qu9 facit & infcriptio apud Gruterum : A R A P Ro
tv R. FVLGET R A E (o), Semper tamen hc loca fepie
. .

"

. . . . - N -

ban

(f) Lucanus lib. 1 v. 4o6. (g) lib. VIII circafinem, (h)x/ c.

XVIII (i) lib. IV p. m. 2o4. (k) Fetus voce Seri
' bomiamum. (1) de vet. iure pontificio lib. III c. P. (m)Gru
*

terus
p. CXXXtinS, ry (n)Fetus,c.l.- - - (o)
p. cXXXIIn,7.
- " - .
- ... *... -- - -->

- -

- *

DE 1MPETRiro, screstia AvovRALI. 29;

bantufG p) cum illa calcarinefasefet ca), Dicebant

& alia e de coelo taeta ai- (r). Rationen habe

Plinius (f), quod omnia a fuperiore coelo decidentiaL
obliquos habeant i&tus, hc autem, qu vocantur ter

rena, retos, Obftitum enim Emniodicebatur obliquum;

Im fulguram quoque imterpretatiome eo profecit /iemiia, v?
vemtura alia finito die prcinat .: ' & am peremptura fine

fatum, aut apertura potius alia fata, que lateamt immame

rahilibu, in vrrogue public priuatque experiment in
quit Plinius (t) Nec minus inter prodigia refereba
tur, fi homines de clo tati atque exanimati effent (u),
quorum membra colligebant harufpices, de quo Sene

ca ( x) : ecquis regum erit tutt, cuius mom membra 6a

fufficer colligamt. 2god / dii placabile*, & aqui delifa

ptemrium, mom f?atim, fu/mimibu per/?quumtur. Homi

nem enim ita exanimatum cremari fas non erat, con

di terra religio tradidit (y). Ad arbores fulguritas fi

qui fcrificia qudam fecerint, dicebantur ftrufertarii,

&ferto fcilicet quodam facrificii genere. - Strues quidem

& fertus liborum genera erant, qu crebrius ad facra ,

ferebantur, inde cum ad arbores fulguritas talia liba

tulerint, dicebanftur ftrufetarii (z), . . s'.
,

... * *

* * DE

ORA C V^L IS

Oracula definit Cicero, quod fint illa, quae inftin

&u diuino. adflatuque fundunrur (a). . . lis non tam ,

claruere Romaniac Graeci 5 licet & iis quoque haut raro

.

fue

7p) Varro lib.xi}^ de L. I. p. m. 2f. (q) Ammianus lib.

XXIII p. m. zq6. (r) Feftus bas voce. (i) Ii c. Lfr. _

(t) Ii c. LIII. (u) Liuius XXti c. XXVi. (x) 1 de

ulimemtia t, pt1. (y) Plinios u c. tip, ,(2) Feftus
vote frue* & fertum, (a) Cicero i de diuinar, r. XPEii.

c ..sg ' ' . . . . .

fuerint vfi. Delphici inprimis graculi auritas apu

196

Romanos maxima grat, ad guod legatgs fpe & dona.

mittebant, confulturi deos de rebus amduis,(b), Maxi

me vero per magnas,clades, prodigia & fata extraordi*

naria terfiiRciiiani, Delphos ad oraculum mifcre fci

fcitatum, quibus precibus, (ppliciisque deos poftnt pla
care, & qunam futura finis tantis, cladibus foret (c),
Legatique Delphis Romam redeuntes refponfum ex fcri
pto recitabant, fecundum quod res diuinae & fupplica
tiones ex Senatus confulto decernebantur (d). ; Erat

quidem apud Grcos aeque celebre, Jovis Ammonis,&

Iouis,Dodomi oraculum, qu & Grci femper adibant
(e) ,.fed.alkgmanis ea confulta , nondum apud fcripto
res reperi. Solis vero Heliopolitani oraculum aTraia
no confultum memorat Macrobius (f). .Modum ora

culi defcribit Strabo, (g) qui de Delphico : aai j a.

, , ,

' . 3 ' .
g , ' ,
, 3
. , oraca

um ipum, aiunt ee cauan profunde pecum, Laditu man

admodum lato :

ex ea iritum efferri furor diuimi ef

ficacem : * pra orificium, tripodem um f/imem, quo

com/emfo Pythia, zi/piritum,exceperit, carwme flutaque
pratiome /ortes ab ea promumtiari. . Porro po44* quosdam
e//
v

(b) Liuius I e. L/7. p^ c. xyi. xxix e. xr. (c) Liuius

XXII c. LVII. (d) Liuius XXIII c, XI, (e) Cicero

de diuin. I c. xLiII. (f) faturn. 1 c, XI. (g) lib, ix

P. m. 28%.
*

--

 E 1MPETRI ro, scie NT IA, AvgvrAlr. 197

effe fami admimjfiror, qui prof oratione editw iverfa mu

merosque redigan Antiquitus ergo ligato ermone e
debantur oracula, quod vero poftea defiit; cuius in ra
tiones inquirit Plutarchus, ingulari edito libello, 8 non

minimum.effe iudicat,potices abufum, cum ea varii

impofores &. pracfigiatores adsdefraudandos falfis ora
culis fuis homines male vterentur, licet verior videatur

fententia, non femper praefto'illis fuiffe tales facerdotes,

qui refponf carminibuspoffint efferre. Cicero quoque ,
difputat, qui fiat quod non eodem modo, quo olim o

racula fo tempore Delphis edantur,& rationem quam

alii adducunt, ridet, euanuiffe vetuftate vim loci eius,
vnde anhelirus, ille terr fieret, quo Pythia, mente inci
tata, oracula ederet (h). rr, Ex quo etiam videmus, credi

dif veteres, vim terr mentem Pythi diuino adflatu

concitare, (i).: Alii quidem mores, ritus & crimoni
in'reliquis occurrunt:oraculis,fed cum ad res Graecorm

fpe&ent, o nos referimus, de iis fuo tempore aturi.

DE

PRO DIG IIS

In prodigiis Romani admodum fuperftitiofi erant,

eaque fingulare; quid portendere non folm putabant,
fed &iniannales referebant, & de iis procurandis erant

folliciti (k), Dicuntur autem qu contra naturam cu

iusque rei fiunt, & varie adpellantur 5 offemta, portem
w, mo*/?na &'prodigia , qu vna eademque fijnt. Orie .
'bantur partim ex clo, alia ex terra, qudam etiam ex

hominum pecudumue gonceptu & fatu, fecundum Ci

ceronem (1). ' Exempla varia pafIim occurruntinhifto
. . *.

. . . ----

. .

* - *

5: PP

."

riis,
-

--

(h); Cicero mt. de aliuimz c. LPII. ) (i). Cicero de diuima

\rjave.t. e.xtx., (k)2-Liuius & e. XX, XLitt c, XIII. (I)
I de diain, ki XLH., vse. A (z)
si o v .

198
Arv sv . . . ,
riis, qu omnia adducere nimis lopgutn foret, aliqua.
tamen melioris il!uftrationis gratia adducemus... ItaL

clum ardere vifum eft plurimo igne (m), & terra in

genti motu concuffa (n). Sic carne pluit, quem im

brem ingens numerusauium interuefitando rapuit (o):
lapidibus pluit (p) : des:facrae de coeld tat (q) :
voces horrend editae: boues.locuti : monftra nata &

varia meteora atque prodigia cleftia in agro & urbe ,

vifa (r): & plura alia, in quibus recenfendis totus eft

Bulengerus libro quarto., Haec autem portenta atque ,
prodigia varie procurari mos:erat; vt feriae indicta, per

quas omnia. delubra pacem Dem expofcentium vire

rum mulierumque turba impIebantur (f). . Supplica
tiones indit, & ad omnia, puluinaria res diuin fa
t 5 maioribus, hoftiis diis: facrificatum (t). e. Non

nunquam & vrbs luftrata:(u); & populus vt coronatus

effet, inditum (x). Plurimam tamen partem, libri Si
byllini ex Scto aditi,& qu ifti prodidere, fcra decre*
ta (y).

* -

::

: :

"

DE sorris vs #

o q ri ,

Generalior vox fortis apud Romanos erat, ita vt

quoduis vaticinium vel oraculum notaret, vti Cicer

(z) fortem Croefo editam dicit, quod de oraculo ei fa
&to intelligit. Vt plurimumtamen pro tali vaticiniq di
cebatur, quod nullo confilio humano fd fortito cafu
*
-

, ,

! :)

'i
xv: it
:) : :::: ': ; ; ;
, ; ;
-

(a) Tijg, II s. v, (o) iiuiusxis. x. (o) Liuiuit.i.

(p) Liuius XXXVte. xxxvii. ( q) c.l.' '( r)'Liuius **

II c. XLlI. (f) Liuius III c. . (t) Liuius XXXI r.

i & XLV. t. XVI.. (u) Liuius XLV r, xyl.: (?)(i;
nius XLIII c. xIII.. (y) Liuius III, c. x. XXXI. s. AlI

& XLV c. XVI. (z) Il de diuin, es XXXili:' : {

DE IM Perkito, scentIA AvgvRAL1. 299.

ita euenit;vtiCicero fortem defcribit, dumait(a): quia

fors e# ? idem propemodum quod micare, quod talos ia

cere, quod tefferas, quibw in rebus temeriiaj& cafu mox ..

' nitie mee con/lium va/et. Erant adiae priuat ali publi
c. Inter publicas ob vetuftatem maximi fiebant for
tes Pranetiwe, vel Pranettina fortuna fortes dita. (b),

ob fortunae cultum , qui ibi prcipuus, vti narrat Cice

ro (c).. Originem harum late defcribit, dum ait : Nu
nerium Sofcium. Preveinorum monumenta declarant,
bomeffum bomimem , & mobilem, fomni crebr&,adextre

mum etiam mimamtibu rum iubiretur certo im /oro /ilicem

cedere, prterritum pi/%, irridentiu, fi civiuid Age
re cpiff?i*r, imaque perfrao /xo frtes erupiff, in ro.
bore ii/ulpt priarum litterarum met. Is efi hodie la
cw /ptu religiof propter Iou pueri, qui labiems cum Iu
nome im gremio fortum e dem * mammam aapetem* cafii//;.
me colitur a matribus, ' Eodem tempore, i// loco vbi mumc

fortuma fia eder e 574 me! ex o/ea fiuxiff dicumt,- baruffi

aesque dixiffe, fmma mobilitate i//a, fortes futurar, eorum

que juff ex il/a olea arcam effe faiam : raque romaitas
forter, que bodie fortune monitu tolumtur. Magna harum
rat autoritas, quippe Suetonius autor cft de Tiberio
(d), cum vicina vrbis oracula disiicere conatus fuerit,
rneftinarum fortium, maieftate territum eum deftitif- '
fe. Ali fortes public quoque erant apud Crites,

de quibus agit Liuius (e). Sortes Antiatinas in hifto

Aria Caligulae memorat Suetonius (f), & vidiffe fe apud
An
r r
*,
ii de; diuin. c. XLI. (b), Valerius Maximus I c. H.
--, -

** *

-.

Suetonius Domitiano c. XV. Propertius II eleg. XXXII

v. 3. (c) II de diuim. c. XLI. (d) c. XIII. (e) lib.

-:
I c. XII & lib, XXI c. I, (f) c. LVII.

Joo

" cAFvT sExTvM

**

Antium promoueri fortun fimulacra, ad danda refpon

fa fcribit Macrobius (g). A Romanis quoque conful-.

rab. P w. t h fortes, quod teftatur nummus Q. Ruftii, qui for
2y.

tes hafce Antiates fubfiguris duabus muliebribus galeatis

exhibet. Falerinas fortes laudat Pkutarchus in Fabio(h),

ea vocans yeguuata. Apenninas fortes Ioui Confuli

addidit Firmus (i) : omnes a locis fuis fic di&ae,Erant

autem fortes tabellae vel teerae ligne, quibus infcri

pta certa verba, quas in arcam conietas mouebat &in

de vnam poft alteram ducebat puer, easdemque ordine,
-

prout edut, componebat, vt certus fenfus inde poffit

elici (k); quare & /orter dwcere dixit Iuuenalis(J). Ar
ca iffa in quam condebantur fortes, fat erat ex olea.
(m), quam aliquando obfignatam Romam deuehi iuffit
Tiberius(n).Pro aduerfo admodum habebatur,fifortes fua

fponte fuerint extenuat Exemplum eius adfert Liuius,

'dum inter alia prodigia illud quoque refert (o), Caere for

tes extenuatas & paulo poft ait (P) : Faleri calum fndi
2j/m , velut magmo biata ;* quaque patuerit, ingewr/w

'mem effuff : fortes /a omte attemaataa, vmamque

excidiffe, ita /riptam : Mavors t E LvM svvM
coNcvt it. Qupd idem confirmat Plutarchus in Fa
bio (q), qui tamen plures decidiffe & disietas fuiffe ,
3it g) 24, ,
9yeguuvov. Lipfius (r) quidem legi mauult extaenia
tas, cum fortes iftas taniis vittisquecbuclutas autumet,
f. . . . . . . . .

it?

(g) /aturm. 1 e, XI. (h) p. m. 174. (i) Vopiftus im vi

a c. III. (k) Cicero II de diuimatione e.*XLI. i ( 1)
(n) e. LXIII. (o) lib. XXI

P. f.. (m) Cicero t. I,

li
. LXII. _(p) li. XXII c. W. ( q) p. m. 174. * * (f)
--

slei, c. XII.

pe 1M PETRiro, sIENTIA AvgvRALI. 3o1.

ita vt frtes extenuatae nihil aliud noterit, quam vittis.

& tniis fuis folutas, qu tamen fntentia nec moris
nec verbi aritiquitate nititur. Profperum enim incom-,
muni vatum fcientia erat, fi omnia* maiora atque au

&tiora adparerent; vti gudrigas fitiles infaftigfum de

lubri Iouis Capitolini deftinatas, quod;in fornace cre

uiffent, felix fortunatumque Romanis rebus omen por

tendiffe au&or eft Plinius (f), * E contrario trifte por
tentum erat, fi qu res folito mihor, tenuior atque de
fetior adparuerit, ti ek hafuicum diciplina notum

eft. Quo facit fingulare illud, quod de Seruiliorum

familia narrat Meffala (t) : * babet, inquit, triemtem ,
acrum, cui umma
fcra quotammis

***

faiume, quem ferunt alia creuiff, alias decreuiffe $ideri,

&* ex eo aue bomorem aut demiutiomem familia figmifica
ri. Immo triftiffimum erat,fi plane quidpiam vaticinio
deftimatum euanefceret. Sortes ergo attenuatas ditas

putem, fi plane euanefcerent. Exemplum talis euani

tionis extat & apud Suetoniurh (u), cum fortes Prne
ftina obfignata, Romamque deuecta in arca non fue
re repert, quod inter triftia retulit Tiberius. Sic dum
Liuius attenuatas fortes ait, ita intelligendum putem, e

uanuiffe ex arca tabellas iftas ligneas, vnamque iterum

cum infcriptione fua de clo decidiffe. Ita pro maximo

habebatur portento Spartiatis,quod fimia, quam rex Mo
lofforum in delitiis habebat, & fortes, ipfas & ctera -,
erant ad fortem parata difturbauit,& aliud alio dis
*fipauit, narrante Cicerone (x).-* Neque hodie ifta for
*tilegii fpecies incognita, & rhabdomantia adpellatur.
*
* * * * * * P p* * ** *
* * (*Sor
t(f)' /ib, XXVIII a. 11, (t) apud Plimium XXXIV c. XIII. '
(u) in
e. LXIIi. (s) J. de win.-tXXXIV. '

- a

3oz.

, ,

Sortium oracula confulentes que conflere deos atque

fortes dicebantur, & fi inde retulerint refponf, fortes

tollere dicebant, de quo agit Tibullus (y);:,.;..,., ...,

- diciturante mnes enalai: deas , ;

ida fatras patriarter ter fo@u f.

--.

retulit de triui omima certa putr

& infcriptio apud Gruterum (2)

*

* *

, , ,

s ACR f # 5 - ... . . . . . ;
..
: sysQ88?G. :) : ;-

...,

so8. S . -
. GALLIO t . . . . . .

is t

: - -

- vs stl., ; ; ; ** ~~~~ .
MEDOLAENS *.*.* `, s: A.

qugd fi autem felix extiterit fors, gratum teftabantur

animum :* quo facit alia infcriptio Prneftina (a), ta
:

FoRv , , , , , ,
1 ov 1 S. PvERI. , . . . . ; :,

, ,

' : PRIMIGENIAE -. . : , ;;.,-..,

. : ; , ; ; D:D-- ' * * * : ei oli

, . SoR. ros ~~~~~

i

FA CTVS

. .

; t

Nor Hvs. Rv F 1cANAE - -,

'

ii i

X. * F. '* PLOTILLAE 1.- . , , '* ,; ..:.:;

Aliae fortes erant priuat, . Sorte quidem mult resa

pud Romanos dirimebantur, vti confules inter fe for

tiebantur prouincias (b): Liuius etiam C. Valerium &
C. Claudium confules fortitos inducit, ex qua quisque.,

.regione hoftem adgrederetur (c), vbi fortem in fitella

,

. ..

: t 3. ...
-

in

(y) lib. 1 el III v, la (z).cxxxtin. 6, (a). Lxxva

n. 7. (b) Liuius XXVii t. XXXVI. XXXIV. c. IV. (8)
Miuius

XLI. c, XVlII,

! --> < *.*** *

*
-

it
-

DE IMPET Rato, scientia AvevRAL1, 3e,

in templum latam dicit., Modum hunc fortis haufere ,
Romani a Graecis, quem, qui apud Meffeniacos defcri

t aufanias () : , G,
, ai ,
" , g
4ans, aqua plenant mittunt ortes, re ira contttuta, vt ors
2tra prior extiti/et, i//e regiomem acciperet. Sortes ita .
tali erant, qui proiiciebantur in fitellam aqua plenam,
& cuipus falus fue forg, prius fupernatauerit, ille vitor

erat. $9tfes hae ytplurimm ligne erant, vel popul

/edmameda*, mum ia aut pqpulma r*, aut abie
*."**

gma e$$ tuae

- -

- -

v{ etiam a*.go&ili laterculo baei;*ve$,& fubdole ex

argilla,ke pxfiat (f) falpnigminaqua facile foluer

bantur & liquefiebant, quod ex eodem Pkauto yide

mus (g):

- -

- -

***}?dvtimam ia quidem, /cut Hercule praedicam?

., quondam progmat, iffa in rtiendo/or* delicuerit.

Rfreiiirh'is fe'ad'hiftriam, qam Pauftis

de'rsphorite'narrat, quod fbdofo ill modo, dmi.
fors Ariftodemi liberorm exterra fole exficcata con

ftans, delicuerit, Meeniam obtinuerit. Ali priuato

rum fortes erant, diae Wirgi/iame atque Hakerice, de ,
-hnibuscfhequens apudhitori Augutforiptorcs (h) flt
-mentiopiofh eo autem conftbant, vtHomerum vel Vir

ob
gilium,euoluentes, verfus qui primp ftatim intuituI

, , i.

(4) jra,

;(/t

()

(Pauanidst al...vig) v.. Gh) Spartianus Hadriamo

;\.,^..'Limpwidiuaigahdr Seiwr* c, XIP.\ Trebelli

us Pollio Claudio c. x. .. . . . . (...)

584 ; *
* CAP vr sex rvs 1 : :
: :
uenirent, notarent, quos ea de quibus ambigerent, de
cidere putabant, quod etiam in facro codice medii tem
poris Chriftianis non infrequens fuit. Alias fortes quan
doque quarebant per talos, vt de Tiberio narrat Sue
tonius (i), quod Geryonis oraculo , forte trata,admo
nitus, vt de comfltatiomibus im Apomifomtem talor aureo*
iaceret : euemit, vt fmmum mumerum iai ab eo effe
deremt : ' bodieque /ab aqua vi/amtur ii tali.Morem hunc

fine dubio traxere a Grcis, apud quos narrante Paufa

nia (k), ita obtinebat : )

, " dipino
qui emim fortes eomfi/it, precatur amte fimulacrum, fm
tosque talor quatuor mittit im memfam. Ex ipfis enim ta

form notis, qu in ludis priuatis vel lucrum vel da*

mnum adferebant, capiebnt idicium, vti Proprtius

(1) caait : , --95 2 ss :: Caiiiigil " "::::.gd
-

.*

; : * ~ *-ii:

me quoque per talos Venerem quarente "

damno femper fabfliere canes , : k: , "

atque hoc eft, qod Cicero talos iacere(m) dixit. Sic

& priuatim fortes ex vrna educebant futura pradien
tcs fortilegae , de quo Horatius (n) : " T.

- -

. , . mamque inae ftum mihi triffe, Sabello .

. quodpuerotecimit diuina meta anu vrna : :

:Aliud fortis genus;eratcummicarem, aligit:(o). 'Pri

mum hangortem, t 23 Jawadaow Maie, Helenamin

ueniffe auctor eft apud Photium (p) Hephaeftio, atqe,

**

Cllll

(1) ga, 777 (k).4biak774 (1)

*, lib.'{V. el. IX. v, 17. )(m) VI.de diniu.\e, XLlai (fi) I
-: erm. /&r, ix, svy-mo? (9 ), Cicero II* diiim. \a, XLI

(P) P. , 247. ed. Heath, , , , , :

.
-

/w

DE 1M PET R 1 to, sc 1 ENtr A. avgvr A l 1. y o,

~cum Alexandro fortientem viciffe. A Graecis haec fors
ad Romanos venit, eafnque defcribit Nonnus (q) :
* --

.*, *,

3 . " ".
,

- -

* erat forfitio imdiffret mamuum iaibus /quem, varior di

gitorum modor, quos interdum fblatos erigebamt, alior
im pugmum imcludebamt compreffr im vimcalum. In rebus
*emendis vendendisque vfus huius fortilegii olim erat

prcipuus, vti Varro in Parmenone (r):micandum erie

* cum Graeco, vtrum ego illius mumerum, am i/e meum /?

* quatur, ita vt prouerbium fuerit ortum, digmu, quo cum

* in temer micej , quod de eo dicebant, cuius fidem bo

nitatemque laudare vellent (f). Hanc tamen fortem.
poftea fuftulit Apronianus prfectus
vrbis,wti habetpri
5 (. . . .
v

fcus lapis
(!): ' ' ' ' ',
E X Avcro Rit Are"
- -

->

*
**

- -

v - * -

, .
-

TvR cI. AP RoNIA NI. v. c

' ' * *** PRAEFE c Ti. ' vrbis

-

* *

'

.*.*, f

RAT I o. D o cv 1T. v T I L ITA T E. sv A

s - D E N r E. co Ns vet v D 1 N E. MI --

CAND I

- *.

SV M MOT A.

SVB. EXA G i O--

PoT 1 v s. P Eco R.A. v EN DER E, i QyA M ,

D I G IT IS.

C ON LV D E N TI BV S. TRA D E R E

-Alias fortes ex terra editas Cicero (u) ait, autoritatem

habere vetuftatis, quas vt in rem apte cadant, diuini

- -

Q_q

- -

tuS

(q) Dionyf. lib. xxxiit . 77. (r) apud Nonium Mar

cellum cap. 1/^ m. yoy... (f) Cicero de Offc. III c. XIX.

( t ) Gruterus p, bxLFl n, , (u) Cicero Ide iuim.

.) III
-

.* * * : - - , , . . . . . .",
-

.. . .

*
-

306

sexTv M

cAPv T

--

.tus fieri iudicat. Quod fortis genus nihil aliud videtur,

quam qu Grcis geomantia dicitur pulueri infcribi
alias olita, nec notro tempore incognita.

Sortes con

uiuales primus introduxit Elagabalus ( x ), quas in co

chlearibus habebat fcriptas, ita vt quisque exhiberet in
conuiuio, id quod per fortem cochleari infcriptam cui
libet obueniffet. Aliae erant circulatorum fortes, quae

per mem/m magicam edebantur, quas latedefcribit Am

mianus (y); fed magi potiusfpecies, quam vt inter for

' tes referatur. Aliis prterea qu fortibus non abfimi

les diuinationum peciebus vtebantur priuati. Pycho
mamtia quidem Appium vti folitum teftatur Cicero (z),

qu in animarum euocationibus conftabat,& cum Grae

orum wsxvopartea conueniebat, dum mans exorco e
uocatos percontabantur.' Plinius vocat vmbrarum in
ferorumque colloquia (a). Dicebantur hc /acra mefa
ria, vti Cicero (b)ea adpellat, Vatinium ita increpans:
gu tantua furor, of cum inaugita ac mefaria'/acra /~/e
per , cum imferorum amimas elicere, cum puerorum ext&

di& mamibus mafare flea. Fuiffe autem in vicinia A

uerni lacum ait idem (c).

pnde anima excitantur obcura vmbra, aperto otio

alti dcberomt fa//o /amguime , imagimes mortuorum.
Euocationes hae manium fiebant ad fepulcra (d), ad
que has magorum caerimonias aduocariolebat (e) Mer
duriuu carminum vear, & i//ex amimi Kemur,& humawa

ium com/?ia, & mamium potem* triuia, & quidem veris

"... "

>

illos

(x) Lampridius Elagab. c. xxir. (y) lib.XXtxp. m. 3*7.

' (z) de diuim. I c. LVI. 1. Cicero 1 Tw/cul, c, XVI, (a)
XXX c. II. (b) im }atimium e. VI. (c) 1 Tu/culc. VI.
(d) Horatius ep./&XVII. (c)Apuleius apol.priorip,m.apf

~
--

D E 1M pe tR 1 t o, scIE N t 1A Av GvRA li. 3oy

-

illos nominibus ciere neceffe erat, qu in litteris fnis ;

leguntur (f) Tempus obferuabatur, dum4/em* eet 4-;
ma, vti canit Horatius (g) s

nox es Diana, que filentium regi

s...,

arcana cum fiunt /acra

. .

quod Virgilius (h) vocat

tacite per amica ilentia luna

---

vbi Seruius tacitam lunam male pro fereha accipit. Di

cebatur luna filens tempus illud nouilunii, quo otiof .,

agit luna & non lucet, exinde filere dicebatur. Alias

luna extrema & prima (i), quod a noua luna crefcat.

ad plenam, & inde rurfus ad nouam lunam decrefaat.

Qure & Horatius canit (k) : .

-

fimul ac maua luna decorum,

protulit or, tume offa legum* berbasque mocemter. *

Ipfm quoque lunam & fidera e coelo carminibus poffe
euocari credebant, vti canit Horatius (1) :

queidera excantata voce Theala,

T famamque clo deripit,

& Virgilius (m)

Earmima vel clo poffmt deducere lumam. .

Propertius (n):

at vos dedu}e quibu e falfacia lumae,

& labor in magic acra piare fock.
Atque hanc artem Theffalicam dicebant, quia a Thes
flis & inuenta & tradita, quod late probat Geuartius,
(o) atque Piccartus (p). ' Ritus vero quibus manes e
-

Q_q 2 -

lice

(f) Latantius II c. XVII. (g) ep. P v. fr. (h) Aen.)

11 p. 2y. (i) Varro de R. ruff. lib, I c. XXXVTI. {k)

* lib. 1 /at. PIII. (i) epod. }. v, 4f. (m) ecl. VIII, v.

/;(n) lib, I*l, l, (o) UIIfl: c, XVI, (P)peric, crit, c. t.

--

* ' 'c Ap'r sexrwm

308

~: :

licerent, animas refponf daturas, late narrat Horatius i

. . (r). - Ali facrorum magicorum fpecies erant aefixio- ;

mes atque excamtationes : Compreheridit hc Paulus I

&tus, dum ait (r) : *qui /acra impia mourmawe vt quem
obcantaremt, interfireremt, ob/igaremt , fecerimt, faciem da

ue curauerint : aut cruci /afguntur, aut bestis o brici-" umrur. . Tres ita fpecies facit, obcantare, interficere ,
obligare. Obcantabantur vel fruges vel homines. Di
cebantr hc incantamenta carminum (1), quia certis. . .

verbis atque carminibus conftabant.- Qualia Virgilii fe

rebantur incantamenta amatoria ( t ), cum & ipfe loqui
tur (u)

* -

- *
->

me&fe tribu mod& termor Amarylli colorer, . .

--

nee Amary li modo, e Vener, dic, pincula neio.

Atque talia incantamenta animum fubuertebant, de quo

Plautus (*):

. .

preffgiator forte aut vemeficus.

bamc excamtat tibi familiam.

* >

Qualia & erant ferpentum incantamenta, quae Marfo

rum cantu contrahi credebantur (y).

Sic bina legum

duodecim tabularum fragmenta adlegat Plinius, (z) qui

fruges excamtaffet , & qui malum carmem imcantaffet. Al

terum erat per facra magica interficere, de quo Tertul

lianus (a) bomicidium inquit, ferro, vememo, magic de

fixiomibus perficitur. Idem eft, quod Plinius (b) ait,

alefigi diris deprecationibuu memo mom metuit. , Diros/acro

rum ritu comfingere adpellat. Tacitus (c), qui & exem

-

plum

(q) lib. I /r, vilI. (r), lib. V/?mtemt. tit. XXIII. * (f)

&
- *

* Plinius xxviii c. II, (t) c. l. (u) ecl. /iff v. 77.

, (x) Fagmemti, Amphitr. au i//e. III v. 7. (y) Plinius
* ei, (2) c.l. (a) defestatulu.c.II, (b) el. (c)4mm. XVI f.KHII,

pe 1M PETR i ro, scie Nri A. A vo vRAL 1. 369

pfum dduit de Germanico, Pifonis & Plancinifican

- -

, tationibus extincto ( d) : repertebantur, ait,alo acpa

i rietiu erut e bumamorum corporum re/iquiae, carmima &
deuotiome*, & momem Germamici plumbe& tabul im/u/.

ptum,'/muffi cimerer, ac tabe o/ui, aliaque maleficia ,

qu& ereditur amima mumimibus imferm fcrari. Tertium
erat ob/igare. Huius certi erant modi. Videmus enim

fub Aureliano in certis locis fata fuiffe fcrificia, quae

barbari tranfire non poffent (e). Plinius autor eft,Ve

ftales nondum egreffa vrbe mancipia fugitiua retinere.

in loco poffe precatione ( 1 ),& qu alia fimilis erant ge- .

neris. In facris hifce magicis talpis praccipue vteban

tur. Nulla enim aeque credumt exta, inquit Plinius (g),
mu4um refigioma capacius iudicamt amima/ : vt fi qu cor
eius recem, palpitamsque deuorarit, diuimatiomir & rerume
efficiemdarum euemtua prommttamt. Vtebantur etiam cer

tis coenis magicis, quibus initiabantur (h). Atque has,

& varias alias facrorum nefariorum fpecies recenfet in
originibus fuis Ifidorus (*). Ali prditiones erant ex

manu fronteque vel aftrorum motibus, qu fiebant per

atrologos. Priori pra dictionis modo vtebantur pau
peres, altero diuites, vti canit Iuuenalis {k) :
mediocr erit, ffatium /u/?rabit ptrumqae

metarum, & /ortes ducet, fromtemque mamumque

prabeit vati crebrumpoppy/ma roganti,

- 2

Diuitibus refponfa dabit Phryx augur, & inde ;

comdu&us dabit arorum mumdique peritu *. , ,
atque aliqu femor, qui publica fulgura comdit,
:
Q_ 3 . . . .
ic

(d) Am ii e Lxix. (e) vopiftus Aurel e rbiti. (f)

-- Plinius XXVIII t. 11. -(g ) Plinius xxx c. Iit. (h) Pli

nius XXX c. II.(i) lib, VIII Origg. c. IX, (k%t, Pt vj 34.

31Q,

cAPvT

sExTvM

Sic alii ex aqua, & ex fphris, & ex are, & ftellis, &.
lucernis, ac peluibus, ac - fecuribus , cribro, farina ;
& multis aliis modis diuina promittebant (1). In fter-:
nutamentis quoque vti Plinius (m) narrat, aliisque re
bus epe quarebant upertitionem. Digitis petinatim:

inter f itiplexis adfidere grauidis, vel cum remedium,

alicui adhibeatur, veneficium erat (n). . . Et qu alia e

' rant praeftigia, qu omnia referre nimis longum foret,i

somniorum diuimationem optime defcribit Cicero (o),

dum ait : quae vigilamtibus accidumt vatibw, eadem mo-!
& dormiemtibw, .yiget emim awimus im /omni&, liberque
v

femfihus ab ommi impeditione curarum, iacemte & mortuos

pene corpore. ui quia vixit ab omni termitate, verfa
tusque e/? cum immumerabilibus amim, ommia que im ma
tura rerum fumt, videt, fi modo temperat ef , modic

que potatiomibus ita e$t adfe&u, vt /pito corpore ipfe vi

gulet. Qui autem de iisdem iudicabant, dicebantur a
pud Grcos onirocritici, Romanis fomniorum conie
&ores (p). Somnia fi terrerent, dicebantur fmmio
nam miw., quas cfis vi&timis auertere-& expiare cona
-

bantur, vtitanit Seneca (q)s:

...

- ;

delubra & ara, petere com/?itui fcras,

ce/r litare viim mumen dem,
vt expientar moi Jamami mine

& Tibullus (r) :

->

. .

ip/e procuraui, me poffemt /?wa mocere . -

Jmmia, terylf deueneramda mola
. .

..

. . . . &a.

*
-

(1) Pliniss xxx c. 11. (o) XXPIII c. II. (n) Plinius

xxxiii e. Vi... (o) i de diuin. e. Li (P) iero.it

de diuin.t. LK
i el, v. tj.

(4) Seneca 9&awia. vszj4, (r) lika

* , T: ,

,.

* *

f*
r

... *

DE IMPETRITO, sc IENTIA, AvGvRALI. - 31r

& alio loco (f) :

>

v.

at matum im cura hominum gemus omnia ma

frre pia Alaramt & faliemte/ale, :, , , ...

...

' .& Plautus (t):, --, ,- .-, . . , ,.,. . . . . ., .,

ree dicit, vt commemimie, /mmium marrat tibi.

Sed mulier,poquam experrefae*, prodigiali iaui,

aut mo/a /a//a bodie, aut thure comprecatum oportuit.
Modo ergo Ioui prodigiali, m9do Vefta: narrabant fo

mnia, qu vit fuerant infaufta.. ; ; . .,.,.. .

* D E r 47 i Bys, sorrite gis er

s r m rr 1 s g E nerv s t

= }

Homines quosi diuinationibus hifce adhibebant,

pro diuerfitate varii erant. ' Generalis vox videtur: effe

$at (u), & vaticimaeor, fub qua diuerfas eorum fpe

cies completi voluere*: , vt apud Ouidium (*). ***,
--

cimus ab imperioferi nii tale piana,

* * * *mde tamem viiiar pariinaror 6aea: `'** **

'& ipfi libri quibusvtebantr, dicebantur yaticim}'(y).

'Varias autem vatum diffrentias ex Ennii loco difcimus,
quem adducit Cicero (z), dum ait :*

mom babeo demique mauri Marfim augurem,'** ***

non picanor arupices, non de circo atrologos, ``nom fator comieore, mom interpreter femmium... *

- Nom emim/nt ii aut/iemtia aut arte diuimi, ' ;

* * * feafperffitio/ vates, impudentesque barioli :

';

aut inerter, aut infmi, aut quibua egeas imperat;:

qui /ibi/emitam mom fpiumt, alteri mom/?ramt viam :
** .

..

. .

---

qui

(f) lib. {II /, IP v, 9. (t) ampbit, au II /?. II v. uof.

". . (u), Liuius XXV c. l., ( x) lib. 1 de Ponto el. v. 41.

(y) Liuius c. l. (z) 1ik, I & diwin, tatuntri

-

:}

jn 1

e Arvr sexrvM

quibtu diuitias pollicemtur,ab bis drachma, ippetume,

de b iuitia fbi deducamt drachmam, reddamt caetera.
Paullo ante coniunxerat fortilegos*& *eos, qui quftus
cauff hariolantur, ita vt hoc loco omnem diuinatorum

familiam exprefferit. De auguribus & harufpicibus cum

inter facerdotia faciant fpeciem, fuo loco dicendum e
-rit aftrologi ex aftrorum curu prdicebant, inquo pr

-ftabant; Aegyptio more ad nos etiam perduto.'- Ter

tullianus (a) vocat talem qui tellarem eoniettat & vola

. ticam ffeat, fuuenali dicitur arorum mumdique peritus
(b). Per 1/aco* comieiores alios non intelligit, quam,
, qui alias a fanis: quibus femper, inerant, diti fanatici,
: Liuio (c) fanatico carmine Vaticinantes, in quo conu
-niebant cum Gallis, matris Dem facerdotibus, de qui

bus infra. * Defcribit eos Iulius Firmicus (d): faciet

eum addua cuiudam demon interpe//atiome pul/ari,fa
ciet etiam im templ& mamere /ordide,&'/c/mper imceae

re, & qui mumquam tandeat comam, & qui aliquid ve4it
qua a di& diium bomimibus mumpiare, quales folemt effe

im templ, qui vaticimari com/geuerunt, A fortibus legen

dis diti,/ortilegi, qui iisdem erant, Qccupati, | drioli di
cebantur, qui circa aras idolorum nefarias preces emit
tebant & funefta facrificia offerebant, iisque celebrita
tibus daemonum refponfa accipiebant , fecundum Ifido

rum (e). Habitus vatum horum erat incomptus, bar

.ba impexa, capillitium fordidum, veftis inculta, inde,

.
. . .
capilum promittam incipiamque hariolari

Plautus (f) . .

* .

Free

(a) de pallio e. V. , (b) /at. pr v, yfr. (e) xxxViiI c.

: XVI.

(d) lib. III e. /tt. (e) Origg. lib. VIII c. IX,

(f) Rdemfe s II/. III w.. *% ` ~ - $ &

-

--

. .

DE IMPETRIT o, scrENTI A RvovRALI.

1.

33

Frequentius iatabant caput, vti canit Tibullus (g) :

bec cecinit vates, 65 te bi, Pharbe, vocauit,
-

** ia&auit fu/a fed caput amte coma. '

'.

Durii'vaticinabafitur, lintea erant induti,

luceramque,

prferebant, de quo Seneca: (h) /aurumque limteatui

mex & medio fucermam die prferems conclamat. Vifio
res ex hifce plebeii vates diti, in foro, circo & vicis ad

ftipes corradendas vaticinabantur, ita vt Iuuenalis (i)

Caflat :

- **

. .* *

Plebeium im circo poffeum e?, & im aggere fatum.

Quare & fallacem circum adpellat Horatius, & de cir

co dicit aftrologos Ennius. Et cum in vicis quoque ,

quaeftum agerent, vicanos harufpices idem dicit, de quo `

& Tibullus (k)
-

.
:i!!

, *

retulit e triui omima certa puer.

' Iuuenalis addit & aggerem, quem de aggere Tarquinii

Superbi communiter interpretantur, quod non abnuo

quidem, fed quod huncce circo maximo propinquum , '

faciunt, minus fit rete. ' Circus enim maximus in re

gione vrbis vndccima erat, cum aggerTarquiniiinquinta !

fitus effet. Et quidem vrbs Roma ab oriente cfaude
batur aggere Tarquinii Superbi, inter prima opere mi
rabili, vti inquit Plinius (1).

Munitio ergo vrbis erat,

pone quam & tales vates habitarunt. His & fimilibus

perfonis Quinquatribus quoque ab iis qui talibus vte

rentur, quidpiam datum ee, dicimus ex Plauto (m),

qui ait :

.. .

. .

. . .. . .

da
(g) lib. II el, p. er.(h) de vita beata t, xx 71, () fat.
--

R r

V1 v. Joo. (k) lib. I el III, (1) lib. III e, P. (m) ,

-

liteglor. ai, III/, I. v. 27.

.*

* *

Arv. s . st

14
-

da quod dem 3uim quatribue

^ pracamtatrici, comiefrici, bariole atque haruffice,

ex quo concludo, hoc Mineru fefto euentuum fata ex
quirere, fuiffe quoque fingulare. Sed tota hc res vt
cum Cicerone (n) concludam, inuenta eft fallaciis aut

ad quaeftum aut ad fuperftitionem aut ad errorem.

-

cap r septiMVM
--

De

IWR AME N7 I.S.

c :

RO MA

N QRM.

$E Iureiurando veterum, Romanorum

inprimis, librum habemus I o A N N 1 s B A

, PT 1 s T A E, HANSEN 1 1, qui To/o/ primum ;

%, prodiit 1414, 4, & ipfos iurandi ritus atque

z

aiitiquitates erudite deducit. Hunc excipit sTEPHA

-

Hys TR E l 1 ER 1 vs, cuius de iureiuramdo liber, iuramen

ta prout iure Romano obtinent, confiderat. E RT CI 1
PyTE AN I./fiedia/ma, de iureiuramao antiquorum iudi

cum in, fpegie agit, quod cum ad Libonis Puteal praefta

ri icebatur , idem quid fit explicat, prodiit alias Medio
/ami 1606, 8. Omnes tres autem partem conftituunt To
mi quinti thefauri Gruiani. , ,

, Iuramenti religionem, Numa inftituit, ea ratione ,

vt fides ac iusiurandum, proxime legum ac poenarum,
metum ciuitatem regerent, ideoque fidei folenne infti
tuit, ex quo Dei Fidii cultus fuit ortus (o). Iusiuran
-

(n) lib. II de diuim. s. XLI. (o) Liuius I c. XXI.: .

dum

| - pe I vR AMENT 1 s fRoMA N o Rv M.,

315

dum 'autem apud'Romanos inuiolate, fnteque habi- '

tum, fruatumque effe moribus & legibus multis often

di poteft (p) : Nullum enim vinculum ad adftringen

'dam fidem iureiurando maiores artius effe voluernt

(q). Variis autem in iuramentis fuis vtebantur formiu

' lis, inde apud comicos vulgata hc : po/, adepv/;prpol, ecafor, bercle, meherale, mediu, fiiu. Mechpor
autem & mehercules iusiurandum erat, inquitFeftus,qua
i diceretur, ita me Cator, it me Hercules, vt ubu
diatur, iuuet. Studiofeveroveteribus obferuatum feri

' bit Gellius (r), vt nequc mulieres Roiiian per Her

culem deierent, nec viri per Caftorem ; ita vt meber

c/e viris, mecaffor fminis competat, edepol & fminis

& viris fit commune.

Frequens iurabant per deum , in

primis Fidium, vt apud Plautum (f) : _ * *

per deum Fidium quar : iurato mibi

* prterea per Iouem, prfem, per Cererem, & quod i

dem erat Ectere, fecundum Feftum : per mare, per ter
rar, per deos Pemater, de quibus & ahiis formulis latius

agit Briffonius (t). Sic & per caput fium(o),&per ca

put alteriu (x), per oculos fos (y) per flutem fiiam(?)

per caput & capillos Dei quod Nouell Lxxvti prohi

bitum : per off paremtum, vt Propertius (a) :

e/ tibi iuro per matr , & offa paremt,

/ faffo, cim beu /t mihi vterque grau
R r

per

(p) Gellius PII c. xVIII. (q) Cicero III de offci c. xxxi,

(r) XI c. VI. () Ainaria attu I t. I v. f. (t )
lib. VIII de formuli, p. m. 707. (u) l. III . 4. ffde iu
mament. (x) Iuuenalis/at. VI v 17.

(y) Propertius

I el. XV v. 33. (z) l, V pr, & l. XXXIII f de iureiur.

(a) lib. Il el. XX,
-

'

16

cAP v r - se p r1MvM

perparentes etiam, vt apud Ouidium (b) :

per mea tela faces, & per me4 tela fagittas,
per matrem iuro, Caefreumque caput.

, Per Romuli cafam , perque veteris Capitolii humilia te>

,ta & arternos Vefta: focos fitilibus etiamnum vafis con
tentos iurat Valerius Maximus (c). Antiquiffimus iu

randi mosper acra, a 9 isgov (d). Maximum autem ,

olim iuramentum fuit per fidem fuam (e), quod & Ro
manis patrium putabatur (f); & quodapud eosdem non
infrequens erat, per gemium iurare, domini inprimis,v
ti videmus ex Seneca (g), qui obiurganshortulanum u

um, admodum negligentem, addit: iurat per genium">

, meum, fe omnia facere, in nulla re ceffre curam fuam.
., Ex quo per gemium Ce/r iurare ortum eft. Teftis eft

Vlpianus, (h) & quod idem erat per Princip deuemera

tiomem ( i ),& per flutem principum (k), Sic & per ter
' nitatem falutemque Principis (1) Graeci dicebant duwti

. mmo tant apnd Ro

manos autoritatis hoc iuramentum erat, vt Tertullia

nus (m) etiam teftetur, citius apud eos per omnes deos,
".

quam per vnum genium Cfaris peierari. Chriftiani ad

hoc iuramentum fpius adigebantur, qui tamen non ,

pergenios Cfarum, fed per flutem eorum, qu eft

auguftior omnibus geniis, iurabant,teftante eodem Ter
tulliano (n), Per fceptrum quoque & haftam iurabant
-

ha

| (b) TI de Ponte el III v. 07. (8) lib. ive. Irn, (d)

Halic, lib, VT p, m. 410. 6'4U. , ( e ) Halic.lib. XIp, m.
791. ( f) lib. IXp. m. y67, (g). ep. XVI.' (h) l?XI}!
6. de iureiur. (i) l. II C. de Rebu, Crealit. (k) l.
XLI C. de tnam rafionibu. (I) Plinius X ep. LXXXi/.

{rp) ayolgetico t. X.XP?il. (n) apotogrtico t. XXXfi.

pe Iv RAMENT is Romanorvm.

(o), haftam enim pro diis olim colebant (p). Quare

.& ex templo Iouis Feretriifumebant fceptrum, per quod
iurarent, fecundum Feftum ( q). Per tumonem mulieres
plerunque iurare folebant, vt apud Plautum (r) :

per fpremi reg regmam iuro , & matrem familia,

Iumomem, quam mevereri & metuere ef7par maxime.

Per Venerem etiam viri mulieribus quas deperibant,

:
(f)vo/atil
vt Ouidius
iurare
arcu,
puerique
vemerem iuro,
per folebant,

me non admit crimin ee reum.

F0 R M L A

/ &A N D & .

Jurare ex animi fui fententia quemqte voluerunt,

inquit Cicero (t), cuius rationem reddit Quintilianus
(u), /emtemtiam, inquit, vetere* quod amimo fem/iffemt,ve
caverumt., id cum e$t apud oratores frequemtiffmum, tum
etiam im 1/u quotidiamo quasdam reliquia* babet. Nam &
iuraturi ex amimi nori /emtemtia dicimu. Addebant haec
verba : SI s c IE NS F A L Lo (*). Aefopus iurare cum
-

cpiffet, vox eum defecit in ilko loco, fi fciens fallo,

ex quo folennem fuiffe formulam videmus. In publi
cis maxime & folennibus iuramentis, Iouem Lapidem
iurare dicebantur, de quo Feftus (y): Lapidem, inquit,
remebam iuraturi per Iouem, bac verba dicemter, /?/iems

fal/o, tum me Dieffiter flua vrbe, arteque bomi* eiiciat v

ti ego bumc lapidem, Eundem hunc ritum defcribit Po
lybi
R r 3
(o) Virgilius XII 4em. v. gr. * Valerius Flaccus friaergom.
v, 7o7. (p) Iutinus XLIII c. III, (q) voce Feretriu,
(r) amphitr, aia Ilf. Hr. aol. (f) II Am, el. Pli.

[t) acad. quafi, lib. i}^ c. XLVII. (u) init. ont. lib.
VH1c. V. (x) Cicero VII ad Fam, epi I. (y) voes
,
*

38

cA pvr se prrMvM

lybius,(a) & de Amibale iurante Liuius (a) ait : x

gmum ua mamu, &extra filicem regimems, / fateret, fe
: uem caterosque precatu deos, ita Je matarent, quemad
modum ipfe agmum maafft , /?tumdum precatiomem caput

pecud faxo effit. Quare& Gellius(), Iguem lapidem

iurare, fntifimum iuramentum effe habitum ait. In
priuatis iuramentis vtebantur variis formulis, vt deos
*mibi velim propitios, qua vtitur Cicero,(c) ad quem Afco

nius Pedianus, gemus e$f, ait , iur&iuramdi, id e$?, quod

dicimus : tamtum mibi diuimitag faueat, quamtum verum

e$? i//ud, quoddico tibi. Alia non infrequens, ita viuam,

qua vtitur Brutus apud Valerium Maximum & Cicero;
(d) me viuam etiam (e),differeam/ vel difpeream hifi(f),
me fim fluus (g). Ita me deus amet, vel ita me dii a

ment, Comicis frequens eft. Dii me perdamt habemus

'apud Suetonium (h) & Comicos.
2-2.

... LOC MS

E.T

RITVS

I WR AND I.

Solemnia iuramenta in Capitolio prftanda fuiff ,

Plinio
ex
(1) difcimus : aliiinquitim ipf Capitolio fal
Jumt , ac fulmimamtem peiemmt fouem.

Locum veroiura

menti iudicialis fuie in comitio ex loco Plauti (k) di

fcimus, vbi Choragus commonftraturus, quo in loco

quisque inueniatur, addit :

qui periurum comuemire vult bomimem, mittto im co

-

Wtt,

-,

. .

ad

(z) III c. XXV. (a) xxt c.xLy. (b) 1 c. xxt. (c)

diuim. im Verrem c. XIII. -(d) IX c. XmII. 11 aa Fam.
ep. XIII & M ad Atticum ep. XV. (e) II ad Fam. ep.
xiii. (f) c. l, (g) Cicero xyi ad Arr. ep. XII (h)
Tiberio c. xXV & LXVII. (i) 11 c, yII, (k) Cur
eul. actu IV e. I v. g.

--

DE IvRAME NT Is RoMANoRvM.
ad aram, qu Puteal Libonis dicebatur.
Perfium (1) :

...

319.

Quare apud;

fi Puteal mulra, cautu vibice ffage/at

, .

de eo dicitur qui peierat.

Hoc autem inquit Porphyrio (m), fedes Prtoris fuit,
prope arcum Fabianum, ditumque, quod a Libone il
lic primum tribunal & fubfellia locata fint. Feftus(n)ait:
-

Scribomiamum aape//atur amte atria puteal, quod fecit Scri

bontus, cui mgotium datum a. fematu ferat, vt conquire

ret /acel/a atta?a. Scribonianum hic adpellat, quia ex.

genteScribonia erat familia Libonum. Qu9d etiam com-,
probat Ouidius (o)s
qui Puteal Ianumque timet, celeresque Calendas,

Aram, autem fuiffe- patet ex nummis gentis Scriboni, T., v,;

quibus ara confpicitur cum infcriptione P v T E A L sc R I-.
BoN.

26.

Idque in Comitio fuiffe videmus, ex Sexto Ruf

- , v ^

fo( p), qui coniungit fenaculum-aureum, puteal, Libo

nis & Comitium, Quare & idem-ee putant cum illo
Puteali, fub quo Accii Nauii auguris cos atque noua

cula defoffa, quod in comitio fuiffe teftatur Cicero (q),

eamque hiftoriam narrant Liuius(r) atqueDionyfius Ha
licarnaffenfis (f), licet idem puteal vertat per tatae cum
potius fuerit @ga*, arjua putei operculum 5 ficuti &*

in glois exponitur wulov, & Cicero clare innuit,co

ti & nouacul defof fuperimpoitum fuiffe puteal. ,

- Quare & Pomponius (t) Puteal definit, quod fit quo

pute
, (1) /ar. 1P v. jo. . (m)'im Homtii lib. 1 ep. XX. (n) vo
ce Scriboniamum. (o) lib. HI de remedia amor. p. 16;.
(p ) de regiomibus vrb Roma lib. I p. m. 34. (q) I
ale aiuin, c. Xp71. (r)-I c. XXXPI. ([y li. II1 p. m.

204, (t) l. XIV f deadionibus empti & venditi.

-

* -

3to

puteum operitur. Inter iurandum autem tangebant a

iras, quod difcimus ex Cicerone (u ) ergo & ait, qui /? a
tam temem*, iuraret, crederet memo.** Hinc Virgilius (x): ,

tango arar, medio1que igmey numina te/?or

& Iuuenalis (y) :

atque adeo imtrepidi quacumque altaria tangum?

atque alio loco (z) :
... "
'
fa/u erit tefa , vendet periuria famma
exigua , & Cerers tamgens aramque pedemque.
Immo fuper ipfas vitimas ardentes, fiue aras tenentes
in quibus ardebant vi&tim, iurabant, de quo Halicar
nafientis (a) , (b) :
qoutov (c). Cum Iouem lapidem iurarent, in foederi
bus maxime, filicem manu tenebant, de quo fupra.Qui
iuramento fe cuipiam vellent adftringere, dextram ifti
us contingebant, morientis maxime, cum fe executu

ros ea, quae vellet, promitterent (d). Milites iuran

tes gladium protendebant, exemp!a apud Halicarnas
fenfem(e).

1 TR AM E NT 0 R M , D 1 YER w T As

Iuramenta alia erant publica, alia iudicialia, alia

priuata. Publica conceptis femper verbis praeftari di

cebantur(f), cum verbis praeirent pontifices (g), quod
exemplo Decii fe , deuouentis videmus, apud Liuium,

{h). `In ciuilibus Prtores, in prouinciis Proconfules

-

--

prl

(u) pro Flacco t. XXXVI. (x) XII Aem. v. zet. (y) /at.
` XHI v. 29. (z) fat. XIV, **, (a) .I. . 4:
(b) lib. I/^ p. m. 2j7. (t) lib. P p. m. 277. - (d)Ta
citus Ann. II c. LXXt. (e) lib. IV p. m. 266, & lib,

IX p. m. 567. (f) Gellius II c. XXIV, (g) Liuius XLHI

fo

XVI,

(h) PIII

c. IX.

.
-

--

.
-

* **

De 1 vKAMENT1s RoMANoRvM
321
pribant ( i), in militaribus Imperatores. Cuius folen
-

ne exemplum in P. Cornelio Scipione refert Liuius(k).

Atque id in verba alicuiusiurare dicebant (1), In ver

ba enim iurare alicuius, eft iurare hoc ipfm, quod il

* le prit fiue ditat, fiue praeiurat per f ipfum aut per

alium inquit Prifcianus (m). Atque in talibus iuramen

tis Romanos vfos fuiffe hac formula, ex amimi /wtemtia,

difcimus ex Cicerone (n), dum ait : quod ex amimi
tui femtemtia iurauer, /cut verb concipitur more mo/?ro,
jd mom facere, periurium e$?. Ab hoc diuerfae praeiuratio
me *, qu fecundum Feftum dicebantur, cum aliiquidem
conceptis verbis iurant, poft quos in eadem verba iu

rantes tantummodo dicunt idem in me. Exemplum,

' ' habet Liuius (o), vbi poft centurionis iuramentm, o

mnis exercitus in fe quisque iurat.

Alia fiebant a ma- .

giftratibus, dum inirent munia. SicConfules deigna

ti iurabant 5 quod de Traiario teftatur Plinius pane
gyrico (p ), quod confule preunte, iurauerit cum fo
lenni execratione, fi falleret. * Dum iudicesiurabant,iu

rare in leges dicebant (q). Magiftratum autem plus

quinque dies, nifi qui iuraffet in leges, non licebatge
rere (r). Sic & confulatu abeuntes, iurabant, fe nihil

contra leges feciffe (f). Haut raro omnes quoque ma

S s
giftra

(i) Plinius X p. xcvu (k) xxu Lui (1) gp.xv

p. 4. Seneca ep. XII f. Florus u1c, XVI & paffim Ta

citus. (m) lib. XIV c. VIII. (n) , de Offici lib. IIt c.
XXIX. (o) Liuius II r. XLV. (p) c. LXIII, LXi/.
(q) Cicero pro Sextio c. XVI pro Cluentio c. XXXIII
de Inuemtione c. XLIV & XLP. (r) Liuius XXXI exe
unte, (f) Cicero P ad Fam. ep. II im Pifonem a, lit,
Plinius Panegyrico c. LXV, . . . . .
. . . . . *
t

322

CAP Wr T

SEPT I MVM

giratus & fenatores ad prftandum iurarnentum adi

gebantur, de quo Tacitus (t) : /?matus, inceamtibus
primoribus, iusiuramdum concepit, quo certatim omnes ma
iratus, ceteri vt /mtemtiam rogabamtur, deor teffe* ad
tuocabamt, mibtl ope fa fafum , quo cuius quam //au lde

retur, meque f pramium.aut homorem ex calamitate ciui

um cepiffe. Hinc Senatus iuratus dicebatur populo ( u ).
Hoc autem de neceffitate non erat, fed dum demum fi

ita conuenerat (x).

Immo & ipfum populum ad iura

menta adigebat fenatus :, vt Brutus poft eietos reges

populum adegit, neminem Romae paffuros regnare (y).

In legem facratam feu tribunitiam iurare tenebatur o
mnis populus (z). Mutato ftat, in nomen quoque ,
Imperatoris fingulis annis iurabant magiftratus. Exem

plum in Tiberio habet Tacitus (a), idque ineunte an

no, de quo fupra fub Votis diximus. Exin quoque Tri
umuiri reip. conftituendae autores fuerunt, vt in ata

Iulii Cfaris iuraretur (b), quod dein in demortuos po

. fteriores Impp. ceffit, vt Augufti'(c) ; indeque quot
annis a magiftratibus fiebat Kalendis Ianuarii (d). In
viuorum etiam ata a Senatu decretum iuramentum, re

nuente tamen Tiberio atque Nerone (e). '-Iurabant in

fderibus fnciendis, preunte apud Romanos patre,
patrato (f). Et quidem Romani louem Lapidem iu
Ia
-

v.

'

(t) I hift, c, YL1. (u) Liuius xxyT e. XXXIII er XLII

., c. XXI. ',. (x ) Liuius XXX c. XL. , (y) Liuius libro II
imeumte. (z) Halic. lib. PI p. m. 4io. (a) 4mm. 1 c.
, J'III. . (b) Dio lib. XL}I p. m. 37. (c) Tacitus Anm,
II^ c. XLII & XVI e. XXII. (d) Tacitus aemm. XIII c, XI.

* Suetonius Galba c. XVI. (e) Tacitus Anm. l c. LXXI

4mm. XIII c. XI. (f) Liuius 1 c, XXIV,

* -

pe ivKAMENT1's Rom ANorvm.

3.;

rabant, additis Martis & Quirini numinibus, lapidem.

manu tenentes & poft dicta verba folennia, de'quibus
fupra, eundem manu eiicientes, de qritu plenis P6
1ybius (g). Aeneas fdere cum Ltino regit,ftri.

&to enfe per folem, terram, Iouem, Iunonem & Mar

<tem iurat apud Virgilium (h), diis enim tftibus Pa

cem firmari ait Tacitus (i). p .
: ,
-

IVRA MENTA

I VDICIAL I A.

' "

Iudices ante decidendas lites iurabant (k),&Pr.

tor iuratus, optimum quemque in fele&tos iudices refer

re debebat (1). _ Prfidum atque prouinci Retorum ,

iuramentum legibus praefcribitur (m). Vterque pars,a
&or & reus in iudicio iurabant iuramentum calumni

( n ). Vbi lis aeftimanda,inlitem iurabant (o). Iura

banttetes, vtentes pro more, verbo arbitror (p). Im

mo in ipfis expediendis litibus, iurisiurandi rligio in.

vfm veniebat (q). Et quidem duplici modo veliura
pant:fe non feciffe (r), vel fatisfaciebant, de quo Mar
tialis (f)
-

nil in te cripi Bithynice : credere non vie

&5 iurare iuber ; malo/tisfacere.
Exempla apud Suetonium, (t): licet & hoc, iuramento

interpofito nonnunquam fiebat, de quo Plautus(u):.'

S s 2
aut
-

(g) III c. XXV. (h) XII Aen. v. z. (i) Ann, xire. ,

-

XLVII. (k) Cicero de lmuemtiome c. XLIP & XLP.

(1) pro Cluentio c. XLIII. (m) l. vlt. C. ad L. Iuliam
repetumd. (n) Ciccro pro Milone c. XXVII. (o) Ci

cero pro Fonteio c, 1. (p) gicero acad. quafi. lib. ir

exeumte, pro Fonteio c. IX. (q) l. 1 7. de iureiuram
do. (r) /. V s, zr de iniuri. () lib. XII ep. LXXXIX.
(t ) C/are c. LXXIII claudio c, XXXII.' (u, 4m

phitr. au Ili/e. II v. .

314

CAP W T

SEPTIMW M.

aut ftisfaciat mibi ille, atque adiuret imfper * .

.
mole effe dia.
Admittebantur tamen tum in publicis tum iudicialibus,

iuramentis, qui pro aliis iurarent (x).

PRI YA TA

1R AM E N TA!

In familiari loquendi more faepius iurabant, atque

dum formulae iftae, de quibus fupra, locum habebant,
vel certis aliis in rebus. Solenne quidem erat, ad pri
uatas tamen neceffitates fpetabat de vxoribus iusiuran
dum, cuius verba a Cenfore ita concepta erant : vt
tu ex animi tui /emtemtia vxorem babes ? ad quae cum

Cato Cenfor interrogaffet, L. Porcius Nafica facete re

fpondet, habeo equidem vxorem, fed mom bercle ex amimi
tui femtemtia, vti rem narrant Gellius (y) atque Cicero
(z). . Quin & a cenforibus ad iuramentum fe vxorem.
liberorum cauffa habere adigebantur (a). Iurabant&
mariti fe vxores non effe repudiaturos (b). Iurabant ,
inuicem, vt fi quid alteri obtigiffet,alter moreretur(c).
Iurabant amantes per Venerem, mulieres per Iunonem.
Iurare autem Flamini Diali fas non fuiffe docet Feftus.
P ER PTR I VM.

Iurare ex animi fui fententia quemque voluerunt,

deinde ita teneri, fi fciens falleret , inquit Cicero
(d). Hinc fi fcientes fllerent, periuri habebantur, &
qui ad verba iurauerant, verbis conceptis peieraffe di
cebantur(e), Falfumenimiurare & peierare Cicero di
tin

(x) Liuius XXXl exeunte. (y) IV c. XX. (z) III de

onst. c. LXIV., (a) Gellius IV c. III. (b) Suetonius
Tiberio c. XXXV. ( c) Seneca lib. Il centr. X. (d) a
cadem. quaff. lib, IV c. XLYII. (e) Cicero pro Cluen

tio c, XLVIII & Valerius Maximus IP c. I.

pe IvRAMENTIs RoM AN okvM. , 32;

ftinguit (f) mom emim faffm, inquit, iurare, peierare e ;
/ed quod ex amimi tui ntentia iurauer , /icut verb com
cipitur more mo/?ro , id mom facere, periurium, e$7. Iupi,
ter autem trifulcum in periuros telum gerere credeba*
tur, hinc Virgilius (g) canit :

**

audiat hec genitor, qui fa dera fulmine ancit.

uare & in iuramentis fpe addebant execrationes. I.

ta apud Dionyfium (h) lege facrata ftatutum, vt folen

nis cuiusdam facramenti transgrefforibus a diis & Se
monibus accideret contrarium, tanquam grauiffimo ob
ftri&tis piaculo. ' Immo eodem ftatutum : fi quis con
tra fecerit, facer efto*: >& bona eius Cereri dicata fun

to, & qui eum occiderit, purus a cde efto. Ita curia
Rubrio equiti Romano obiectum eet violatum periu
rio numen Augufti, Tiberius refpondit, deorum iniu

rias diis cur effe (i). Poft feuerius in eos, qui per prin
cipem peieraffent, tanquam in criminis laef maieftatis
reos animaduerfum eft (k). : Periurii ita pna diuina
exitium : humana dedecus habebatur,vtiex veteri Iu

re Pontificio Cicero habet (1). Ex quo etiam dum de

periurio in iure Pontificio ftatutum, Pontificem quoque

antiquiffimis temporibus cognitorem & iudicem fuiffe ,
videmus, cum ad ipfum rerum facrarum religiofarum,

cognitio fpetauerit, illud tamen de criminis potius

expiatione, quam de iurisditione quadam ciuili intel
Jigendum, bene ex Plauti verbis, libe* iurare, fame meo
powtifex periario es ? notat Gutherius (m). Cehforurn
S s

ergo

(f) IIl de Oftc, c. XXIX. (g) XII'4em. o. 2oo, (h)'lib.

VI p. m. 4to. (i) Tacitus 4mm. I e. LXXIII. . (k) /.

11 C. de rrb. cred, (1) 11 de Llc, Ix, (m) de Ver, iu

re pontifiio lib. II t, III.

*
a

/
-

376

* /

. . . . cArvr

SEPTA MVM

ergo erat, vt dum salios fmores notarent, periurii reos

notis atque ignominiis adficerent (n). * Immo periu

vos
aliquo nuo
notari credcbant,
Taflat :
*
ita yt Horatius (o)
*

* *

v#a / iur tibi peierati '- '

pema, Barime, mocuiffet vmquam - '

-I : dente f migroferes, vlvno" ,

"

turpior vngui

." g . .

Crederem.

: --

1yra MewrorrM a DF1N 14.

_

Abiurare Romanis idem,erat, ac periurio negare,

quod quis debebat., Ita enim abiurare creditum dixit

Salluftius (P) & Plautus (q),qui abiuram?, ait, quidcre
ditum eit.

Inde & Virgilio (r) abiurate rapine dicun

tur, quas peierando ncgauerant (fe,amoui{fe. . Comit

rationes in vtramque partem fiebant, inmalamquidem,
cum cert perfon contra principem vel rempublicam

iuramento fe inuicem obftringerent. Qualis erat Ca

' tilinaria, in qua pignus coniurationis additum,:fanguis
humanus,- quem circumlatum:pateris bibere, autore ,
JFloro. (f). Melioris not erat coniuratio militaris, de

qua infra. iuratio fignificat id, quod defideretur, non

poffe praeftari, ait:Feftus, Sic omam copiam eiarare Ci
cero dicit (t), quod idem eft, ac iurare fe non habere,
--

vnde creditoribus fatisfacerent ; fiue fe s alienum ex

foluere non poffe.Sylla enim ditatoreinquit Varro(n),

-

Omnes,

(b) Gellius W/I c.-XVIII. Cicero III de o/#ci r, xxxii.

_' (o) lib. II. ode ViIt. (p.) Catulim. c. XXV. (q) Cur
. cul, a&fu IJ^/?. 11. - ( r) J^III aeneid. v. 6;. (f) Ip^ c.
I. (t) lX ad Fam, ep. XVI, (u) lib. Vae L. L. p. m.yf.

"

"

DE

IVR MEN TIS

327

RM N O RVM,

omnes, qui bonam copiam iurarent , ne effent nexi,dif

foluti.

Eierare iudicem Cicero (x) dixit, pro facramen

to reiicere, vti explicat Prifcianus (y). `Eiurare paren

tes & liberos dixit Seneca, quafi iuramento eos negare,
vti in confolatione ad Marciam explicat, eiurare paren
tes, non adgnofcere, nec pro talibus habere : & cla

rius (z) quid, inquit, mom dam dari, quidam & felera
ti patres /int, pe tlos auer/ri & eiurare ius fasque / :

Addimns vltimo loco & imprecationes, Quibus enim,

mala precari vellent, iis deos iratos adprecabantur, vel
dii deque te prraamt, imfe/ctemt, eradicewt, ma/e /%r ti
ibi, male tibi eurmiat ; proficifcentibus,vnam viam &

perpetuan. Imprecationes autemitas fpius ita auer

-tebant, vt in eorum, qui male precati fuerant, capita ,
+eiicerent , Ita Cicero (a) Te, ait ad IX Kl. Iwmii/abro

frami [quod illorum capiti /e, diffparam* periiffe] & Sene

ca (b) : qu mon, ait, admoneatur, vu de uis cogi

tet, tanquam dirum omem repuat, & in capita inimico

rum, aut ipfiu, imtempeiui momitor abire i!a iubeat ?
vel etiam hoftibus ea euenire optabant, Immo fi quae
imprudentibus forfan exciderant, contra aliquem, cum ,
quo in gratiam redire cupiebant, in caput fuum reci
dere precabantur, qu aliis imprecati fuerant, de quo
Tibullus (c):

... '

& mala qua tibi dixit dememtia moffna

igmo/eas :

capiti fimt precor illa meo

Exemplum de Rufo quodam tradit Seneca (d).

-

CA

(x) ir de omt. e. Lxx (y) xlix c, V7II. (z) 7 de

I beneficia e iP. (a) Pini ad Fam, ep. 1. ( b) com/al.
ad Martiam c. Ix. (c) lib f el, tI. (d) IPde bentf.
c, XXYII. Briffonius lib. 1 de formuli, p, m. ue.
-

Avv ;

328
*

* ***

* * *

* *,

cAPyT ocTavy M
. . . eD .. , . .

-*.

. .

KALENDA RIO RO MA.

NORVM ET DIERVM DIVERSITATE,

* . . * *

**

jAria dierum apud Romanos erat obfer

7$ vatio, quam feruare religiofum ducebant,
% Sed cum hc in vulgus non effet nota, per

& Kalendarium proponebant eam ; quorum

varia habemus ex marmoribus antiquis defcripta, & e
ruditorum in eadem commentaria. Infigne antiquita
tis monumentum feu KALENDARIVM vetus R OM A

N v M, prout in vrbe eo vtebantur, marmori incifum.

adferuatum olim fuit in dibus Mafforum, e quibus il
lud expreffum fuis infcriptionibusinferuit Gruterus (e),
quod & cum breui PETRI c I Acco N 11 explanatione in
tomo otauo Thefauri fui primm effe voluit Graeuius.
Qui tomus otauus cum plures nobis exhibeat faftorum
Kalendarium fcriptores, fingulos eo ordine quo exhi
biti, recenfebimus, & reliqua qu eo non continentur,

emus. Vocabantur Romanis, qu nunc Kalendaria

dicimus, fafti; quorum alii maiores, minores alii. Ma

iores alias magiftratuum fafti di&i, defignandis confuli

bus deftinati, de quibus fuo loco dicemus. Minores hu

jus loci proprii, alias Faffi Kalemdares diti : & defcri

buntur a Fefto, quod fint libri, in quibus totius anni fi

at defcriptio. Debebant hos Romani Num, qui non

folum

() , .

... .

. .

DE

KA LENDARI o

R o MA NoRvM,

329

folum ad curfum lun annos defcripfit, fed & nefafios

faftosque dies inftituit (f), quorum curam fingularem,
attribuit maximo pontifici (g), vt ipfe dierum haberet
rationem, & eum confultum plebs veniret. Ita vl

tra quadringentos annos fcri omnis, humanique iuris

fcientia, auctoritas & explanatio ex intituto Numa pe
nes folum permanfit pontificem, vsque ad annum V. C.
DL, quo C. Flauius criba pontificum, fatos circa forum

in albo propouit, vt quando lege agi poet, ciretur;

quo ipfo gratiam populi in tantum promerirus, vt huius
adplaufu aediiis curulis fieret(h). Inde varie emendati

hi fafti, nunc a Cfare, nunc ab Augufto, qui demum

faftos re tabul in foro ad ternam cuftodiam inci

di curauit.

Dicebantur inde fati vrbani, qui in

vrbe variisque huius regionibus, atriis quoque priuato

rum propofiti fuiffe videntur, cum varia horum effoffa

fuerint fragmenta, In hos etiam & priores quidem men
es, commentarius quai perpetuus unt ovID 11 ex Fa
f?orum libri, ita tamen, vt ad Fefta potius faciat, quam

reliqua. Aliorum vero qui de faftis inter veteres com

mentati, monumenta intercidere.

Sic L. c 1 N c I 1 A

L I M E N T A T I librum citat Macrobius (i). FvLv 1 v M

N o B 1 L ioREM faftos in de Herculis Mufarum pofuif
fe ait idem (k). MA sv R 1 1 s A B I N I (1), coRN E L 1 1
LABE oN Is, CA II L I CINI ANI (m), N I SI ( n ), a

liorumque fatos idem citat. BAEBI I MA CRI de fafs

diebus librum adlegat Fulgentius (o). Fafti vero rufti
T t

ci,

(f) Liuius t c. xix, (g) Liuius 1 t. XX. ( h ) Liuius

ix e. xLIT.. (i) Saturn. I r. XII, (k) c. l. (1) Sa
turm. 1 c. IV. (m ) Saturn. I c. XPI. (n) Saturn. I
c. XII, (o) de prico ermone n. 6.

c Apvt ocr AvvM

ci, dies feftos tantum notabant, rufticis in agris obfer- *
uatos. Cum enim ifti agro colendo occupati, tot quae
vrbanis praefcript erant faftis, folennitatibus vacare ,
non poterant, paucorum tantum dierum feftiua obfer
uatio iis praefcripta 5 quales erant maxime Kalend,
Non, Idus & Nundin, additis hifce qu ad fingula
rem agricultur rationem fpetabant, vt Zodiaci fignis,
dierum longitudine, tutelaribus menfium diis & regu
lis fingulorum menum oeconomicis. Vti videmus ex
marmore quod ex bibliotheca Farnefiana publicauit Boif
fardus atque Gruterus (p ) & cum notis Fuluii Vrfini ex
hibet Gruius. Inde ex recentioribus varii fuere, qui

330

in faftos Romanorum Kalendares commentati.

Inter

quos primas, ni fallor, fert s I BRAND vs T E T A R Dvs

s 1 c C AM A, Frifius, cuius prcidamea im fa/?oy Kalemda
re* Camp yoy. 4 extant, ita vt dierum diuerfitatem,
qu apud Romanos obtinebat, erudite commonftret,

& fecundumi difpofitionem Kalendarii Romani, fefta ,

ludos, aliaque folennia optime explicet. Addidit quo*
que de veteri ammo Romamo, Romuli & Numae Pompi
lii antithefes, quibus rationem mutationis docet. Iis
dem faftis illuftrandis totum fuum librum quartum de
ftinauit Ro s 1 N v s. Aliud Kalem darium Romamum ex O
uidii Faftorum libris, Columella, Plinio, Cedreno a

liisque formarunt recentiores quidam : vt T H o M A S.

D E M P s T E R vs, D I O N r S 1 vs P E T A y 1 vs , & qui idem

expofuit P ET Rvs GA ss E N D vs ; additus quoque ftel

larum & fiderum coeleftium ortus & occafus. Prter ho

fce Ka/em darium extat petus, circa tempora Conftantii

Impcratoris, ConftantiniM. filii, confcriptum & Valen

_

(p) p. CXXXVIII,

tlI1C)

De kA LEN D A Rio RoMAN o Rv M.

tino cuidam dedicatum.

331

Prmus illud fine menfium i

maginibus publicauit 1o ANNEs GE oR GIvs HER

vv A RT vs A B H o C H E N BVRG, quod Vranologio fuo
inferuit Dionyfius Petauius. Poft hunc AE G I D 1 vs Bv
c ER I v s idem kalendarium ex fehedis Heriberti Ros

vvedi, quas ex vetuftiffima membrana defcripferat, edi

dit, & Commentario fuo in Victorii Aquitani canonem
Pafchalem adnexit Aentmverpiae 1633 f. fed aliquot & men
ibus & figurismancum. PETR vs tandem LAMB E clvs
ex antiquiffimo bibliothec Vindobonenfis codice inte
grum edidit Kalendarium, cum fingulorum mentium fi
guris, quibus Aufonii tetrafticha fubfcripta, quod Kalen
darium addito breui fed erudito commentario , biblio

thec Cfare inferuit, ex qua transfumfit Gruius. Sed

& fuere alii, qui de anno & temporum ratione apud Ro
manos publicis fcriptis egerunt. Rariffimus de hac eft
f E T R I v 1 o L AE tratatus, /emeti primum editus 1546,

qui tamen breuior eft nec omnia exhaurit : vti & HA

DR 1 AN I I v N 1 1 de amm & mem/u liber, qui anni a
lias & menfium partes erudite explicat, Ba/ileae primum
editus , , cui adnetit Faftorum librum, fiue Heme

rologiom rerum memorabilium, quolibet anni die a

&tarum, qu tum ex antiqua, tum recentiori hiftoria
defumta. Io A N N I s L A L A M A N T I I de ammo Romamo li

bellus, eiusdem mutationem prout aNuma & Iulio C

fare contigit, menfium item Romanorum rationem ex

plicat. 1 a coBvs CH RI s T M ANNvs fingulari libello

Kalendarium Iulianum illuftrat : Io s EPH v s scALI
G E R in fuo de veteri anno Romanorum libello annum,

fupputat, & veterem intercalandi modum docet. Con

tra eum tamen agit D I o N rs IV s PE T Av 1 V s, libro fe
T t

CIl
* --

332

VV

cundo de dorina temporum (q), libro neno ( r), at

que fequentibus, qui etiam vti mihi quidem videtur,ac
curatius annum Romanorum concipit. Poft hofce fe

quuntur apud Gruium sA M v E L 1 s P ET IT 1 ec/og cbro

mologica de ammo & periodo veterum Romanorum, qui
bus multa reftituit contra Scaligerum. vv 1 L H E LMvs
I. A N G I v s in fuo de annis Chrifti tratatus libro primo
totum caput XV anno Romanorum deftinauit, quo di
uerfas de anno Romuli opiniones conciliat, cyclum
Num & epocham anni Romani oftendit. ER rc I v s
P v T E A N v s vero in Bisfexto fuo multas difficultates, quae
-ex intercalandi apud Romanos diuerfitate coort, fu

perat, huiusque rationem erudite exhibet 5 prodiit a

lias Louamii 164o. 4 cui & debemus de mumdim Romamo

rum librum perelegantem, quem nouam Faftorum facu

1am infcripfit, cum priorem nouam temporis faculam,

effe voluerit. Egregius plane eft PE T R I T A FF 1 N I de

reterum Romamorum ammo /ecu/ari, eiusque potiffmum per

fudor /culares celebritate, horumque cbromo/ogia, liber, in

*quo non folum annum fecularem,qui erat apudRomanos,
ex hiftoria atque chronologia accurate deducit, fed & o
mnia in ludis fecularibus exhiberi folita folennia facra,

pompam aliaque feftiua dilucide declarat ; prodierat o

lim Tornaci 1640, 4. Ad particulares fpetat I oANN 1.s
BAFT Is TAE BELLI de die, ac men/ Pharfalici eomfiiu,
qtti /o/?itiali /?atuitur, diatribe,prodiit cum templo eius

dem augurali, To/o/. 1643. 12. qua multa explicantur a

lias haut obuia, vt de Natali Augufti atque Pompeii &
varia fcriptorum loca illuftrantur. Agmen tandem in
Grauio claudit PETRI Mo RE sTELLI Pilomu/us, fue a
ae

(q) cap. LXXI.

(r) cap. XLP.

DE

KALENDARIo

RoM ANorv M.

333

de triplici ammo Romamorum, mem/ibus eorumque partibua,

aeque die ciuili & diuer/tate dierum libri quimque, pro
diere alias Lugdami v6oy. 4. qui fane egregius eft, non ,
quidem in chronologicis tam follicitus, vti priores ple
rique, ipfam tamen anni, menfium & dierum diuerfitatem optime explanans. Hi funt fcriptores, qui thefau
ri Gruiani tomum otauum plurimam partem exhau

- riunt; quibus adhuc adiungimus L 1 L 1 1 GR E G R 1 1 GT

R A L D I de amm & mem/us librum, Ba/ileae 1541. & edi
tum 5 qui varias annorum, menfium atque dierum fpe

cies, inditiones & fimilia enodat ; quibus dein Ka

lendarium Romanum Grcumue fubiungit.
Tempus fuum Romani vel pro more aliarum gen
tium diftinguebant, vel fingulare quidpiam in eo at
tendebant.
4euum quidem omnibus gentibus vnum,
idque aeternum, Seculum vero varie denotant gentes:
Romanifeculum conftituebant centum annorum(I).Sunt

quidem qui Horatii (t) locum adlegantes

eertus pmdemor decies per ammo*

orbi& & camtus referatque ludor

ter die claro, totiesque grata
mofe frequentes
feculum centum & decem annorum definire volunt :

fed probatiores editiones legunt certos vt demos decies

per ammor, vt fenfus fit talis 5 precamur vt certus or
bis, centum annis reuolutis cantus referat & ludos. 4m

mum autem /ecularem definit Taffinus (u), quod fit in

ter centum annos, quibus conflatur feculum,poftremus,

T t

ita

(f) Varro de L. L. lib, P^p. m. 32. Feftus voce /eculares.

Cenforinus de die natali c.XVI. (t) carm, /?c. v, ao.
(u) de ammo /ec, p. I c. 1 m, 6.

334

' c A p vT

ocTAvvM

ita vt vltimi diei fui curfu, feculo finem imponat. Lu.

frum vero tempus quinquennale dicebatur, a luendo
{ic ditum fiue foluendo, quod quinto quoque anno ve

&tigalia & vltro tributa per cenfores perfoluerentur (x).

Ita Cenforinus (y) Romanis annum magnum ditum ,
adferit, tum ait: Idem tempus ammi magni Romam fuit,

quod /u/irum adpellabamt : ita quidem a Seruio Tu4ie

jmffitutum, vt quimte quoque amm cemf ciuium babito,lu
frum comderetur ; /ed mom ita a po/?er fruatum. Nam,
cum imter primum a Seruio rege comditum /urum, & id,

quod ab Imperatore reffafiamo } & Csfre III Co//afum

e$t, ammi imterfuerimtpaullo mimus fexcemt quimquagimta,
iuffra tamem per ea tempora mom plura, quam /eptuagimta
quinque famt fafa, & poea p/ame fieri de/erumt. Rur
tu tamem ammus idem magnus per Capitolimos agomas c

ptus e? diligemtius fruari : quorum agomum primus a

Domitiamo imffitutus fuit, duodecimo eius & Ser. Corwelii
Dolabe//e comfulatu. Luftrum ergo fcriptoribus quinquen
mium notat, atque a Seruio Tullio primum inftitutum,

qui primus inftrutum exercitum in campo Martio fuo

uetaurilibus luftrauit, idque conditum luftrum adpel
latum, fecundum Liuium (z). Qui mos dein ad reliqua
tempora tranfiit, vt quolibet quinquennio per cenfores
luftraretur ciuitas, vtilibro fecundo pluribus. Ammum Ro
mani habebant triplicem 5 Romuli, Num Pompilii,
& Iulii Cfaris, qui in quibusdam etiam ab Augufto cor
rectus, Romuli annus a Martio menfe incipiebat (a),
eratque decem menfium, quod vel arguit Decembris
1I1

( x ) Varro c. l. fof. Caflalio obferu. dec. 1 c. X. (y) de

die natal cap. XPlff. (2) I t. XLIIti, (a) Macrobi
pus Saturn, I c, XI.

de kalenda Rio RoMAN or vm.

;;;

menfis adpellatio, qui vltimus tum erat, nomine ergo

& ordine decimus 5 dierum vero quatuor & trecen
torum^: Menfes autem ita difpofuit, vt quatuor ex his
tricenos & fingulos, fex vero tricenos haberent dies. Hic

annus Romuli erat fecundum Macrobium. De quo &

Ouidius (b)

tempora digereret cum comaitor vrb, im ammo

com/?ituit mem/s quimque 4a eff/,
Sunt quidem ex recentioribus, inter quos Iofephus Sca
liger & Sibrandus Siccama, qui Licinium Macrum & Fe
neftellam fecuti, Romulum iamdum duodecim menfium
annum inftituifIe volunt :

fed facimus cum Cenfo

rino (c), qui ait : mag lumio Graccbamo, & Furio,&*

Varroni & Suetomio alitaque credemdum, qui decem mem

fum putauerumt fuiff, vt tum Albam erat, pmde orti Ro
mami. Sed cum is numerus neque folis curfui, neque
lunae rationibus conueniret, multum incommodi fecum

habebat hic annus. Nonnunquam enim vfu veniebat,

vt frigus anni ftiuis menfibus, & contra calor hyema

libus proueniret.

Quod vbi contigiffet, tefte Macro

bio, tantum dierum fine vllo menfis nomine patieban

tur adfumi, quantum ad id anni tempus adduceret,quo

cli habitus inftanti menfi aptus inueniretur. Secutus.
ergo Numa, qui anno hoc Romuli addidit dies quin
quaginta, vt in trecentos quinquaginta quatuor dies,
quibus duodecim lun curfus confici credidit, annus ex
tenderetur : atque his quinquaginta a fe additis, ad
iecit alios fex, retratos illis fex menfibus, qui triginta.

habebant dies, id eft, de fingulis fingulos : fatosque

quinquaginta & fex dies, in duos nouos menfs pari ra
tlOil &

(b) Faforum 1 v. 27. (c) de die natali cap. XX.

J

336
C AP W T
O C T A V VM
tjone diuifit : ac de duobus priorem Ianuarium

nuncupauit 5 fecundum dicauit Februo deo. An

nus ita Num conftabat diebus trecentis quinqua
ginta quinque , cum Ianuario vnum adderet diem.
Totani rem exponit Macrobius (d), dum ait : paul
lo post Numa in honorem impari numeri, ecretum
Boc amte Pythagoram parturiente matura, vmum adiecit

diem, quem Iamuario dedit, vt tam im ammo quam im mem

fibus /mgul praeter vmum Februarium, impar mumerus fer
uaretur. Nam quia duodecim mem/?*,/?/nguli aut pari,
aut impari mumero putaremtur, comfmmatiomem parem ,
faceremt; vmu pari mumere imfiitutu , vmiuerfam puta
tiomem imparem facit. Ianuarius igitur, April , Iumius ,
Sextil, September, Nouember, December vmdetricem& cem
?bamtur diebus : & quimtamas momaa habebamt. Acpo?
Idus im ommibus ad fptemdecim, Calemde computabamtur.

uMartius vero, Maius, 3gimti/is & O&ober, die , tricemos

fmgulos pe/idebamt : Noma im b ptimam e eramt, Si
militerque po$7 Idus, decem &'/ptem dies im fingul, vsque
ad equenter Calendas computabamtur. Sed olu, Februa
rius vigimtj & o7o retimuit dies : quaff imfer & di
mimutio & par mumerus comuemiret. Hc de anno Numae

Macrobius. Sic ad lun curfum annum inftru&tum pu

tabant, fed cum adpareret, de folis curfu, qui trecentis
fexaginta quinque diebus & quadrante Zodiacum confi

cit, deeffe quidpiam,aliquot dies intercalares more Gr

corum commenti funt 5 ita vt otauo quoque anno no
naginta dies, ex quibus tres menfes tricenim dierum,
compofuerunt, intercalarent.
Hunc tamen ordinem
Grcis vfitatum Romani imitati funt fruftra 5 cum enim
Gr

(d) Saturn. I c, XIII.

 337
DE KALE NDAR1o RoMA NoRv M.
Grci trecentis quinquaginta quatuor diebus annum or
dinaffent, Numa vero diem adhuc vnum Ianuario men

fi addidiffet, ditus Grcorum numerus atque ordo con

uenire non poterat..Sed pergit, Macrobius ; momdum
Boc errore comperto, per otto annas, nonaginta quai per
fundendor Grecorum exemplo computabant dies: alterm
que amnis binor 6' vicemos, alternis termos vicenos que in

tercalares expenfant intercalatiomibus quatuor., Sed a.

auo quoque amne imtercalares, o&o adfuebamt dies ex/ m.
gu/& quibus vertent anni mumerum apud Romamor/per
Grcos abumdaffe iam diximu. Hoc quoque errore iam ,
cogmito, bac ffecies ememdatiom imauta e$7. Tertio quo
que dtennio ia interca/andos diffenfahant dies , vt nen ,

managinta, fea/exaginta fix intercalarent : compenfar

viginti quatuor diebus prp i4 , qui per totidem ammos fs
pra Graecorum mumerum creueramt.

Ommi autem imterca

latiomi, memfir Februarius deputatus e : quomiam & vl

timus ammi erat, ,, Eundem intercalandi modum a Nu
ma - introdutum perhibet: Liuius, (e) dum, ait;
Muma ommium primum ad curfm lumae , im duodecim mem
fex de/ribit ammum , quem [quia tricemos dies fngul
mem/ bus luma mom explet, defntque die* /olido ammo, qui
%/?itiali circumagitur orbe] imtercalaribus mem/bua imter*
pomemd, ita diffem/auit, vt quarto & vigefimo amaq. ad
metama, eamdem /?/& vmde or/? effemt, p/em ammorum ar
mmium ffati dier congrueremt. . Hc autem intercalan

di apud Romanos ratio, vt non confe&to Februario,

prout Graeci, fed poft vigefimum tertium diem inter

talarent,Terminalibus fcilicet iam perais, dende re

1iquos quinque Februarii dies poft intercalationem fub

, , , ,,V u ~, ,, , , , iun
(e) lib, I c. , "

r ,, .,

; ; ; ;,

38'
CAP v T. bct Aviv M
iungerent. Nec tamen ftatum hoc erat firmumque, vt
femper poft vigefimum tertium Februarii diem interca
larent, fed cum faepe eueniret, vt nundin modo in an
ni principem diem, modo in nonas caderent, vtrum
que autem perniciofum reipublicae putabatur, tale reme- .
dium, quo hoc auerteretur , excogitatum, vt dies ille ,
quo, abundabat annus, a Numa adietus, eorum per
mitteretur arbitrio, qui faftis praeerant, vt cum vellent,
intercalarent, dum modo eum in medio Terminaliorum

vel menfis intercalaris ita locarent, vt a fufpeto die ,

celebritatem auerterent mundinarum.
Hoc eft quod
Romani veteres volunt, menfem fuiffe atque diem in

tercalarem. Ex quo explicandus eft Liuius, (f) dum ait:

boe ammo imtercalatum e$t; tertio die po? Termimafia Ca
lemde imtercalarer fuere.'* Erycius quidem Puteanus (g)
Liuium emendare conatur, legehdum ratus poftridie,

quod tamen non opus effe putatierim; Tertio enim

diepot, frequens Romanis et locutio, & vnicum tan

tuif notat diem ifterfneditm. Quare Liuii locum ita

intelligo, intercalatum eff e nn, ita vt inter Termi
nalia & Kalendas intercalares vnicus effet intermedius
dies ifte abundans,di&tus intercalaris. Alio tamen loco

idem Liuius dicit,(h) poftridie Terminalia intercalares

fere.** Alias ftatim poft Terminalia vti diximus,inter

calabatur ; ihter Terminalia enim & regifugium fuiff

intercalatum innuit Feftus. Menfis erg Ferarius di
cebatur intercalaris,vti Liuius (i): de L. Scipione agens,
ait : triumpbauit mem interca/ario, pridie Kalemdas Mar
fia*;'* Grci talem menfem vocabant. p 33, Roma

storo;

: ':

': ': '1: .

. .

. ri

(f) lib. xLm. c. xi. (g) d. bi/ixto cap. II. (k) xLv ,
t. XLl. (i) lib, XXXVII c. LIX, '

DE

KAL END AR 16

RoM A NoRvM,

339

ni Mercedomium (k) Quare & dies intercalares in pri

feis Romanorum kalendariis adpellantur Mercedonii. I

pfe etiam menfis , feu colletio dierum, qui inter Ter

minalia,& Regifugium intercalabantur, dicebatur imter
ca/ar/,-,-,lnde bene inter fe Kalend Februarii &Kalen
d intercalares funt -diftinguend, licet h Februario

menfi quafi infererentur. Illas Cicero (l) dicit Kalem

das intercalares priores : has fimpliciter dicit Kalemaas
intercalares (m). Eadem quoque ratione Liuius(n) il
lum ipfium diem, que intercalatio incipit, Kalendas vo
cat intercalares, Illae ipf funt, qu Cicero alias my
fteria vocat, vt ad Atticum (o) fcribit : cum /cies Ro
me imtercalatum /e , mec me , velim ad me /riba certum,

quo die myeria futura fimt, &fubfequenti (p) : facies

me im quem diem Romam4 imridant myeria, certiorem;.
Occurrunt Kalend iftae intercalares etiam in Faftis tri

umphalibus de C, Duilio, quod triumphum egerit Ka

lendis intercalaribus. . Sic & in iisdem de L. Cornelio

Lentulo, quod idibus intercalaribus de Liguribus tri,

umphauerit. ; Ratio autem haec erat, vt ftatim poft Idus
Februarii vnden Kalend Mercedonii feu intercalaris

menfis numerarentur, & poft Idus intercalares, XVI

Kl. Martii. .Melioris,intelletus gratia tabulam quam

Erycio Puteano () debemus, hic fubiungemus ,

Februarius. . ',' , , , Intercalaris
Kl. Februarii

Dies I
V

Noma
--

Dies I Kl, intercal.

V Nome
V v A., 2, >

XIII

tk) Plutarthus in Nurmap. m. 72.ss (1) lik.kt ad Fam. ep,

* xp^.

(m) pro guimtio c. XXV. (n) lib. XLiit e. XI

lib. XLV c. XLIV. (o) lib. V ep. vlt. (p) lib, V1p.
1.

(q) de biexto c. XIII,

/

, -

\.

34o

cArvr

, , --,

'

XIII

idu, ' ^ ''^ XIII Idus ' ' ' ' ' '

XIV

xi K/. Imtercalares XIV K/, Martii, hic t

XV

XVI ix * *

-^ ' xVII

dies in menfe

****** 'Mercedonio XXII -

yiii * ' ' * ' ' ) dierum omittebatur.

' ' ' XV , x}^ Kl. Martii '

XVIII PIP
XIX
VJ

XXIII PII KI, Martii.

hi funt XXI dies Mer

XXI
"
. ."
: ''. i... ."
cedonii
* ' . XXH - III -' '
' ' 'XXIV WI.Regifugium
'* XXIII Pr. K/. Imperra/ares ' XXV }^
*

1:

Terminalia

XXVI I}*

, xxvII iir

* .

."

'

"

' ' XXVIII pr. Kl. Martii

Quando autem primum intercalatum fuerit, ipfi inter

fe difceptant veteres. Cum alii eius rei originerh Ro

mulo adfignent ; alii Numam Pompilium inueniff ,

contendant, alii Seruium Tullium primum intercalaffe

commemorent ; alii deniqueDecemuiros, alii Martium

confulem autorem faciant 5 , refererite diuerfas diuer
forum fententias Macrobio (r). Sedcumiidem exVar
rone antiquiffimam legem commemoret in columna
rea inciam, L. Pinatio & Furio Coss: latam, cui men

tio intercalaris fuerit adfcripta, quod ftum anno V.

C CCXCII, nec Martius conful, nec Decemuiri primi

efie poterunt autores, vtpote temporeinferiores.Qua

re quod vero admodum eft fimile, res ad Numam redi
bit, cui & adfcribit Cicero ({). Verum, ait Macrobi

us (t), fuit rempus , cum propterfiperitionem imtercala

ev

tio

(r) Saturn, 1 r. XIII. () lib. 11 de Legibu c.XII, (t)

Satarn, I c. XIV,

DE

KALEND A R to

Rom ANo R v M.

341

tio omm omiff e : mommumquam vero per gratiam /

cerdotam , qui cum publicam proferri vel immimui com/?/
to ammi dies volebamt, medo auio modo retrafio dierum

prouemiebat, & fb ecie ob/eruatiom emergebat maior

romfffom occa/o. Negotium enim hoc datum erat pon
tificibus, eorumque arbitrio intercalandi ratio permiffa.
Horum plerique , inquit Cenforinus (u), ob odium ve!
gratiam, quo qu magiratu cttius abiret, diutiurue fum

geretur, aut publici redemptor ex ammi magmitudime im

lucro damnoue eer, plus minusue ex libidine intercalando,

rem fibi ad. corrigemdum mamdatam vltro deprauarumt ;

& breuiter Solinus: (x)Sacerdotes plerumque gratificamtes
matiomibus publicamorum, pro libidine fa fbtrahebamt tem
pora , ve! augebamt. . Quare & Cicero (y) in prouincia
agens, ab Attico fuo fpe petit, vt curet ne quid inter
caletur 5 imperium enim fibi prorogari nolebat. S
pe & eximebantur dies illi praefertim, quibus cum po

pulo agendi fas erat, vti Cicero ad Q. Fratrem fcribit

(z) : Lemtulus mom impediemte collega, fic, imquam, bo
nus, vt meliorem mom viderim, dies Comitiales exemit o

mmes : & paullo poft: Cato comciomatus e$f, /? comi

tia baberi mom fiturum,// bi cum populo dies agemdi e/?mt
exempti. Sed poftea, inquit Macrobius (a), C. Caefar
omnem hanc inconftantiam temporum, vagam adhuc
& incertam, in ordinem tatut definitionis cogit: ad
nitente fibi M. Flauio fcriba : qui fcriptos dies fingu
los ita ad ditatorem retulit : , vt & ordo eorum inue

niri facillime poffet & inuento certus ftatus perfeueraret.

Erg C, Cfar exordium nou ordinationis initurus,
; *ra

, ,, , V v

* *** ***
-

3-

dies

(u) de die matali e, XX, (x) cap., 11I. (y ) lik. V ep. IX

& XlIl. (z)lib. II ad Q. Fr. ep. VI. (a)Saturn. I s. XIV.

24

.tvP
ocA
T Avv.M
c.

ies omnes qui confufionem adhucpoterant facere, con

fumfit : eaque re fatum eft, vt annus confufionis vl
timus, in CCCCXLIIII dies protenderetur. Poft hoc

imitatus Aegyptios, folos diuinarum rerum omnium.

confcios, ad numerum Solis, qui, diebus CCCLXV &

quadrante curfum conficit, annum dirigere contendit,

& paullo poft : Iulius ergo Ce/ar decem dies ob/eruatio
mi veteri fuperadiecit : vt ammum ccc& LX^ dies,qui.
bu, Sol lurat Zodiarum, effceremt. Et me quadrams deef

ft, fatuit vt quarto quoque ammo sacerdotes qui cunabamt,

7memffbu, ac diebus vmum imtercalaremt diem : eo filicet

memfe ac loco, quo etiam apud veteres memff, imtercalaba

tur': id e$t, amte quimque vltimos Februariimemfi, dier;

idque biffextum cemfuit momimamdum. - Biffextus autem,

dicebatur eo, quod duobus diebus continuis numera

rent fexto Kalendas Martii, duos dies pro vno compu

tantes, quod indicant verfus fequentes,
-

piginti Feruu oio,

& fi biffextus ferit, fperadditur vmu.

Et tumc b fxto Mart& tom/ribe Kalemda*. - .

Quo facit & Celfus lege XCVIII de verborum fignifica

tione : cum /extum Calemd e$t, inquit, mtbil refert,
vtrum priore, am pofferiore die qu mauu fit , & deinceps
xtum Calemdas eius matal&: dies e$? :

mam id biduum

pro ymo die habetur. Fecit hc Iulius Caefr, dum effet

Pontifex Maximus, & intercalario menfe, [fiue illo i

pfo qui intercalabatur] fublato, annum ciuilem ad folis

curfum formauit, vti inquit Cenforinus (b). Quibus
autem menfibus & quo modo Cfar decem dies fper
additos difpertitus fuerit, eosque inferuerit, late tradit

(b) de die natali tap. Xx,

... ---

--

DE KAI E NDAR1o RoMAN orvM

343

Macrobius, ( c) quod in hoc potiffimum conftabat, vt

Ianuario, Sextili & Decembri bini accederent dies; c

teris finguli ; iique dies extremis menfis partibus ad

derentur. Annum autem ciuilem hoc modo conftitu

tum edito palam pofito publicauit (d), quod naxime,

fuo more ridet Cicero. Cum enim primo anno Iulia
no diceret aliquis, cras orietur lyra, refpondet iile, &
quidem ex edito, vt apud Plutarchum eft in Caefre_,.

( e ) Atque ab eo ftatim tempore ad noram vsqae aeta

tem annus hic ditus eft Iulianus (f), . Ille ipfe autem
annus primus a Cfare ordinatus, dicebatur annus con
fufionis, de quo clare Suetonius in vita Cfaris (g): am

mum ad curfm fla accommodauit, vt tredemtorum /exa

gimta quimque dierum effet : & imtercalaria mem/e/b/a
ta, vmus dies quarto quoque ammo imtercalaretur, Qu9
autem magis in pofterum ex Kalendis Ianuariis tempo
rum ratio congrueret, inter Nouembrem ac Decem
brem menfem interiecit duos alios : fuitque is annus,
quo hc conituebantur XV menfium cum intercalario,
quitex confuetudine in eum annum inciderat. Diese
nim addi, confundi, mifceri omnino neceffe erat, cum ,

Fafti per intercalandi licentiam vitio pontificum adeo

turbati effent illo tempore, vt neque meffium feri
ftati, neque vindemiarum autumno competerent, vtii

dem inquit Suetonius. Quod & confirmat Dio Caffius

(h) atque Cenforinus, qui confufionis annumiuftiusad

huc Macrobio fupputat, quod quadringentis quadragin

ta

quinque diebus
*.

conftiterit,
-

cum Macrobius
CCCCXLIIII

(e) saturn, 1 . xir, (d) e 1 (e) p.m. 7r (f) Cen

orinus de die natali cp. XX. (g) cap. XL. (h) lib.
XLIII p, m, 227,

344

CAP vir

ocTA vv M

CCCCXLIIII tantum faciat. Sed cum facerdotes, ad

quos hc cura fpetabat, hunc perbiffextum intercalan

di morem non fatis intelligerent, fatum,vt per vitiofam

intercalationem tota anni ordinatio.corrumperetur. De
quo ipfum Macrobium audiamus loquentem. . Nam,in
quit, cum oporteret diem, qui ex quadrantibus confit,quar

to quoque ammo comfefo, antequam quimtus imciperet, im

tercalare :

illi quarto mom pera?o, /ed imcipiemte, imter

calabamt. Hic error /ex & trigimta amm permamffe : qui

bua amm imtercalati fumt dies duodecim , cum debuerim?
/

imtercalari mouem. Sed bumc quoque errorem /ero depre

&emfm corrextt Auguus, qui ammor duodecim / me imter
calari die tram/ gi iu/re : vt i//i tres dies, qui per ammor
trigimta & fex vitio facerdotal fimatiow excreuerant,
fequemtibus amm duodecim , mullo die imtercalato deuanu
remtur. Po boc-vnum diem ecundum ordinationem Ce.
/ar, quimto quoque imcipiemte ammo, imtercalari iuffe : &

ommem bumc ordinem are tabul ad atermam cuodiam ,

imciMomi mamdauit, Idem confirmat & Solinus (i). An
no ergo V. C. DCCXLV labente, C. Martio Cenforino

Afinio Gallo Coff: Auguftus nouo edito fanxit, duode

cim annos proximos fine intercalatione tranfigendos ef

fe. Ex quibus plane fequitur, ordinationem anni qualis

nunc eft, deberi Iulio Cfari, corretionem vero erro

ris, qui circa biffextum irrepferat, Augufto, vt ergo

Ammianus Marcellinus fallatur, qui biffexti inftitutio
nem Augufto tribuit, cum fecundum facerdotum erro

rem cum primo confundat.

D E

UM E N S I B PT S

Poft annum iuftus ordo ad, menfes nos ducit, qui

-

(i) c. l.

VdIldS

-- -

--------

DE

KAL EN DARI O

345

ROMANO RW M.

varias adepti adpellationes, haut tanen fine ratione im

otas. Marti quem genitorem putabat, primum anni
menfem deftinauerat Romulus 5 i (k) quodimutauit in
de Numa, qui Iamuarium in Iunonis tutela primum effe

voluit, tanquam bicipitis dei menfem, refpicientem ac

profpicientem transati anni finem, futurique princi

pia. (1) | Alias rationes cur a Ianuario anni feceritifii

tium Numa, refert Plutarchs: (m) e quibus non mi
nima hc eft , quod poft folftitium brumale de nouo

curfum fuum fol incipiat.

Quare & Ianum huius rei
rationem reddentem ita inducit Ouidius: (n) ' ' . * *
brama naui prima ej?, veterique nout/ima /2tis: " "
* primcipium capiumt Phbus & annu idem.
** **

Secundum dicauit Numa Februo deo, qui luftratio:

num potens creditur, & in tutela Neptuni effe voluit.
Luftrari autem inquit Macrobius, (

eo menfe ciui

tatem neceffe erat, quo ftatuit, vt iufta diis manibus fol.

uerentur. Ditus autem Februarius , quod extremo
menfe anni populus februaretur, id eftluftraretur ac pur
garetur fecundum Feftum. Februa enim ea omnia ad
iellabant Romani, quibus malefatorum confcientiae

purgarentr, delerentrque peccata aut manes defuri

orum placidi redderentur. (p) Ita Ouidius: (q)

'

Februa Romami dixere piamima patres.

* mumc quoque damt verbo plurima /: fdem.

. Vltimus olim menfis erat anni atque duodecimus 5 vti

J -

X x

(k) Macrobius Saturm. I c. XII

tra

(1) Macrobius Saturm.

I c. XIII, ( m) Numa p. m. 72.6 que/1. Rom, XIX.

( n ) Fa/forum I v. 163. (o) Saturm. 1 r. XIII. (p) Plu

tarchus in Nama P. m, 72, (q) II Fafi, v, 19, .

346

CA p v T

oc T Av v M

tradunt Varro, (,) Cicero (f) atque Plutarchus : ( )

Terminalia etiam eius menfis diem anni extremum con

ftituebant, de quo canit Ouidius (u)

:
w
qui /?quitur Iamum , peter fuit pltimur ammi.
Tu quoque /acrorum, Termine, fim eras.
Cum enim intercalabatur, inferiores quinque dies duo

decimo demebantur menfi ( x ). Mart/ta erat tertius, at

que in tutela Mineru, initium anni veteris & in Latio
& poft Romam conditam, eo quod gens erat bellico
fiffima , aliis tamen gentibus modo tertius & quartus,
modo quintus & fextus fuit, narrante Ouidio (y) Qua

re cum prifcis Romanis effet primus, mult huius reli

quiae in eo refedere. Huius enim die prima, inquit Ma
crobius (z), ignem nouum Veftae aris accendebant, vt
incipiente anno cura denuo feruandi nouati ignis inci

peret. Eodema quoque ingrediente menfe, tam in regia,

curiisque atque Flaminum domibus , laure veteres no

uis laureis mutabantur. Eodem & publice & priuatim

ad Annam Perennam facrificatum ibatur, vt annare pe
rennareque commode liceat : hoc menfe mercedes ex
fo!uebant magiftris, quas completus annus deberi fecit ;
comitia aufpicabantur, ve&tigalia locabant & feruis coe
nas adponebant matron, vt domini Saturnalibus : il
1, vt principio anni ad promtum-obfequium honore ,
feruos inuitarent. Quai tus eft April , quem a Venere
(a), in cuius tutela erat, qu Grcis Aegiws , fic di
,

ctum

(r) lib. }^ de L. L. p. 32. (f) de LL. lib. II c. XXI. (*)

quaff. Rom. XXXIP. (u) 11 Faff. v. 49. (x) Varro
c. l. (y) III Fat, v. 35. " (z) Saturn. 1 c. XII. Oui

diusk III Faft, v, jj, (a) Macrobius Saturn, 1 c, XIV,

de

KALENDAR to

RoMAN o Rv M.

347

&tum putant, alii vero ab aperto anno, quod verno tem

pore aperiantur omnia. Quare & Ouidius (b) :
^ mam quia ver aperit tumc ommia : demfaque cedit
frigor afferitas , fetaque terra patet :
Apri/em memorame ab aperto tempore difum.

Alii aliunde ducunt (c). Quintus in tutela Apollinis

menfis erat Maiua, a Maia fic ditus (d), quam Vulca
ni vel vxorem vel terram habebant (e). In Mercurii
tutela fextus erat Iumius, vel a Iuuenibus, vel a gente ,

Iunia, vel a Iunone, fic ditus ; vnaquque enim fen

tentia fuos reperit defenfores (f). Ipfae autem Kalem
de Iunii fabariae vulgo vocabantur : quia hoc menfe ,
adult fab diuinis rebus adhibebantur (g). Sex reli
qui menfes ab ordine a Martio computato adpellati. Sic
* Quimti/& , licet addito Ianuario & Februario feptimus

effetmenfis, nomen tamen retinuit, inque tutela Iouis

erat. Sed poftea inquit Macrobius (h), in honorem,
Iulii Cfaris Ditatoris, legem ferente M. Antonio, Mar
ci filio confule, Iulius adpellatus eft : quod hoc men

fe ad quartum Idus Quintilis, Iulius procreatus fit. Plu

tarchus (i)quidem a Cfare, qui Pompeium fuperauit,
fic ditum ait, Sed potius credimus Macrobio, cum &
Dio menfem, in quem Caefaris natalis incidebat, Iuli

um ab eo ditum commemoret (k).

Quod & confir

mat Feftus, Iulium menfem adpellatum, quod eo men

{e natus fuerit Cfar.

Otauus menfis erat Sextile,in , ,

x

tult.Ce

(b) Faf. In v. 37. (c) Macrobius I Saturn, e. XII, (d)

Plutarchus in Numa p, m, 72. (e) Saturn. I c. XII. (f)
Macrobius saturm, 1 c. XHI. (g ). c. l. Feftus voce re
- frina fab4. (h) Saturn. I c. XII, (i) in Numa e, l.

(k) lib, XLIVp, m, 242.

cAPv T

348

ocTAvvM

tutela Cereris, quem de fuo nomine adpellari voluit

Auguftus (1) 5 non quod menfis effetnatalis, fed quod
eo fpius euafiffet vitor (m). Quod latius explicat Ma
crobius (n), verba Senatus confulti adducens : Cum

imperator Ca/ar Auguus mem/e Sextili & primum comf

latum inierie, es trmplos tres in prlem intulari

es

ex Iamiculo legiones dedufe, /?cutaque fmt eius aufficia

ac fidem : & Aegyptus hoc mem/e im poteatem populi Ro

amami redafa ft : atque ob hax cau/a* bic mem/ * buic im

perio feliciffmus /it , ac fuerit, placere /ematui, vt mem/ r
Auguf?u adpelletur. Plebifcitum quoque fa&tum in ean
dem rem, Sex. Pacouio tribuno plebem rogante. No
nus in Vulcani tutela menfis eft September ; qui licet
varias fubinde adeptus fuerit adpellationes, principale
tamen nomen retinuit,

Sic Tiberii nomen huic men

fi imponere volebat Senatus, intercedente tamen ipfo

Tiberio Imp. ne fieret (o). . Caligulain memoriam pa
tris hunc menfem Germanicum adpellauit (p). . Domi
tianus Germanici nomine adfumto, Septembrem men
fem & Otobrem ex adpellationibus fuis Germanicum,

Domitianumque transnominauit : * quod altero fufce

piffet imperium , altero natus effet.Sic & ex fubfequen
tibus imperatoribus quidam de fuo nomine adpellari vo
luere Septembrem. Ita menfes Septembrem atque Oto

brem Antoninum atque Fauftinum adpellandos decreuit

fenatus, refpuente id Antonino (q). Commodus menfem

hunc adpellauit Herculem (r). Tacitus de fe adpellari vo

-

luit,

(1) Plutarchns in Numa c. l. (m) Dio lib. LP^p. m. yz,

(n) Saturm. I c. XII. (o) Suetonius Tiberio s. XXMI.
(p ) Suetonius Calig, c. X}'. (q) Iulius Capitolinus
in vita c. X. (r) Lampridius Commodo cap. Xl.

'de

kA LENDARI o RoMAN oR w M.

349

luit,idcirco quod eo menfe & natus & fatus Imperator(f).

Decimus in tutelaMartis menfis eftO&#ober,quem vero fuo
nomine Domitianus inuaferat, vtiinquit Macrobius (t).

Nec tamen id diu fuit, fed iugulato Domitiano, prifti

num refumfitnomen (u).

Vndecimus in Diana tutela

erat Nouember, quem Exfuperatorium adpellauit aliquan

do Coinmodus (x), vti vltimum atque duodecimum ,
qui in tutela Veftae erat, adpellauit Amazonium. Sed
hacc induta adpellatio haut longe durauit, reftitutis pri
ftinis nominibus, vt ifte Nouember, hic adpellaretur

December. . . . . . . . . . . . . . .
DE

K4 L. E.A D 1 $, N o N. I s ,

I.D I B /^S ET

, : ", : r = t + a_z i s D 1 E b z s . : , ,
Confiderato menfium ordine, de ipf horum diuifio
ne erit agendum, Quilibet autem menfis habebat Ka
lendas, Nonas & Idus. '. Kalendae in tutela erant Iuno

nis, Idus in Iouis, Nonae nullum adgnofcebant deum.

Hinc Ouidius: (y)

vimdicat Aeu/omia, Jumom cura Kalomda :

Idibtu alba Ioui gramdior agma cadet.

Nomarum tutela deo caret : ommibus i/?&

me fa/are caue,proximus ater erit.

alemde adpellabantur primus, quisque menfis dies:

Nominis rationem exponit Varro (z) & Macrobius (a)

dum inquit : Pri/?& temporibuu , amtequam fa/?i a Cm.

Flauio friba imuit patribus im ommium motitiam prode
reneur, Pontifici minori bec prouincia delegabatur, ve no
-

3.

A.2

() Fl. Vopicus in vita c. vlt, (t) Saturn. I c. XII (u)

Plutarchus in Numa c. 1.

(x) Lampridius im vita cap.

XI. . (y) 1. Fa. v.jj. (z) lib. }^ de LL. p. m.;j. (a)

Saturm, 1 c, XP.
-

356

cApvr - oc r Avv M.

ue lune primum obervaret adpeium, vifamque regi/acri

ficulo numtiaret.

Itaque facrificio a rege & mimore pomti

fice celebrato, idem Pomtifex ca/ata {rd e$?, vocata im ca

pitolium plebe] iuxta curiam Calabram , qu ca/& Romuli
proxima e$7, quot mumero dies a Kalemdis ad Nomas / per

effemt , promumtiabat : & quimtama quidem quimquies di

io 1yerbo xax, /ptimamar repetit fepties prdicabat.
J^erbum autem Grcum e$7 , id e$? voco : & hume

diem, qui ex h diebus, qui calaremtur, primu effet, pla

ruit Ka/emda* pocari.

Primum menfis diem fiue Kalen

das fubfequebantur ftatim Nomarum dies, fine dubio fic

di&tarum, quia abiis femper ad idus nouem dies putaban
tur: (b) Vel fecundum Varronem & Feftum quod No
nis noua luna oriatur. (c) Menfes autem alii habe
bant fex nonas, quatuor alii ; vel vti Macrobius loqui- '

tur,aliis quintus aKalendis dies,aliis feptirnusNonas facit;

idque ex inftituto Romuli, qui aliis menfibus triginta &
vnum, aliis vndetriginta adfignauit dies. Cfar autem
ftata facra cuftodiens, nec in illis menfibus, quibus bi
nos adiecit dies, ordinem voluit mutare Nonarum.

JDiuerfitas ergo earum comprehenditur dito verfu.

Sex Maiu, Noma* , O&ober Iulius & Mars

'

2uatuor at reliqui,

Illud tamen in Nonis eft fingulare, in nullius dei pecu

liaris eas effe tutela, vti diximus.

Idus quilibet menfis .

feruat o&to, atque ftatim poft Nonas incipiunt, di&t fi

ne dubio quod diuidant men{em, cum iduare lingua ,
Hetrufca fit diuidere; ( d) omnesque tribut erant Io
ai, Inter Idus & fequentes Kalendas conftitutum eft fe
.
.
. .
decim
-

(b) Saturn. 1 c. XP. (c)lib, X. de L. L, p,'m, 3y. , (d)

Saturm. I c. X/^.

de Kalenda Rio roMAN o RVM,

351
decim dies effe numerandos, ita vt a maiori femper nu
mero. fieret initium, fecus ac numeramus hodie, ita vt

poft Kalendas ftatim dicatur fexto Nonas, [vel in aliis

quarto,] inde quinto, quarto, tertio, pridie, demum No
nae 5 poft has octauo, feptimo , fexto, quinto, quarto,

tertio, pridie, inde Idus 5 poft has decimo fexto Kalen

das, decimo quinto & fic porro: Vltimus femper men
fis dies dicitur pridie Kalendas.^ Quod autem in Kalen
dario Romano Nonas, Idus & Kalendas femper effera

mus in accufatiuo, hc eft ratio, quod ellipfis fb ea.

numerandi ratione lateat 5- v. g. dum dicimus fexto
nonas Maii, fenfus eft fexto ante nonas Maii : decimo

fexto Kalendas Maii, id eft decimo fexto die ante Kalen

das Maii , & fic de reliquis. (<) Ita etiam Romani fcri

bebant, omiff fpe ellipfi : vt eft apud Liuium ( )

amte diem III. Nemarum 3gimtili ; vel amte diem ter

tium Iaus Novembr ; (g) amte diem quartum Iaua De- .

cembr (h); id eft in diem quartum ante Idus Decem

bris, quod clare exprimit DionyfiusHalicarnaffenfis, (i)

qui primos tribunos creatos ait iuteg zig rm we} /,
134, 2sas,24, die quarto amte laus Decembr, & Plu

tarchus (k) genium Roman locutionis fecutus, Ro- '

mam conditam ait ,

fiue vti Romani exprimunt, XI Kl. Maii ; & alio lo

- co( i ) pugnatum ait cm Tarquiniis, we}

Maeris pridie Kl. Martii. Quare cum in Codicibus pri
fcis, fpius extarent bin initiales 4. D. qu ante diem
-

ImO

(e) Macrobius saturm. 1 e.xpT. (f) xxvirc. xxiii. (g) **

Cicero IV.ad Atticum ep. H1. *(h), xxXix e. LI1. (.) ;

h4, VIP, m.4uo. (k). Numa P, m, 25

cola ., , ,
-

(1) in Pohli-

"

cArvt ocTAvvw
notant, ex librariorum incuria perperam fuere coniuri

351

t.

Ex his ergo qu diximus patebit, cur a maiori

femper numero incipiant Romani, quia fcilicet propius

' venit numerus ad Nonas, Idus vel Kalendas. Quare &
dum poft Idus numeramus Kalendas, femper fequentem
addimus menfem 5 vti poft Idus Ianuarii, femper fcribi

-mus decimo fexto Kalendas Februarii; quod talem ha

bet fenfum, die decimno fexto ante Kalendas Februarii:

in Nonis autem atque Idibus menfem retinemus pro

prium,in quo verfamur. Litter initiales A. B. C. D.
E. F. G. H. quarum ferie totum Kalendarium contextum,

dies Nundinarum demonftrant Romanis aeque folennes. Singula vt melius pateant, ipfum quoque Kalen

darium Romanum fubiicimus, ex quo omnia patebunt

dilucidius.

1 A N "A R 1 vs

7 Z TrS

I, F KI, Ianuarii, Iamifeum,

1. Kl. Iulii N quo die apud

Iumom Iou & Aefeu

Romamo* fiebamt migratio

lapii,

.' S

mes in edes aia?.

2, VI Nonas N

2. IV Nonas F

3. III Non. C

-3. V Non. N

4. pr. Non. C
6. VIII Idus F * *

.*

marer, Fflum Fortume

muliebr.

8. VI Id. C

7, Nonis N Non e Caprotina

8. VIII Idus N LYDI

9. V Id. Agomalia
1o. IV Id. EN.

5. III Non. NP Popu/ifgia.

' ' 6. pr. Non. N Ludi 2 po/i

5. Non F

7. VII Id. C.

* 4. IV. Non. NP

9. VII Idus N LVDI

II. III Id. NP feffa Carmem

z C Infurne C4 R. -

Io. VI Idus C LVD1

II. V Id. C Ludi Apo//imares

-

I2.pr.

DE

KALEND ARIO

II. pr. Id. C . .

ROMANORVM,

35;

12. IV Id. NP LVDI

..

13. III Id. C. LYD. IN circ

1;, Idus, feffum Ign NP

14. XIX Kal. Februarii EN 14. pr. Id. C M Er ck

15. XVIII acriffcium Car 15. Idus NP MERck Fg?um
, Caf?oris & Polluci,
mentu. Festam Porrims
& Po/uerte
16 XVII Kl. Augufti F.

16. XVIICFetumConcordi
^ 17. XVI C '-' ' '

13. XV C

19. XIV C
-

Merck. Alien, dies

17. XVI C M E R cx
18, XV C As er ek
I9. XIV NP MERK, Lucaria

--

zo. XIII C

2o. XIIICLndiviiorie ca/.

it. XII C

21, XII C
22. XIC LPD I

- 12. XI C.
23.

25. VIII NP Furzzafa;

25. VIII C.
26. VII C

Polluc.

23. V C
* --

'

26. VII C LYDI - -

zj. VI C Feffum Caffor&

19. IV F

23. X Neptuma/er /ud;

24. IXC

27. VI C

28 V. '29. IV C
3o. III C

3o. III N Feum pac,

*
31. pridie Kl. FebruariiC

31. pridie Kal. Auguftic.

F E B R V.A. R.I. P. S.

A y G W S Ty$.

. Kalendae Februarii N

1. Kl Augufti N

2. IV Non. N

2. IV Nonas C H o c p 1 E.

3. III.

Non. N

CAESAk, vcr. Hisp.

-

3. III Non. C
4. pr. Non. N.
5. Non

6. VIII ldus N

4. pr. Non. C.
5. Non F

s. 6. VIII, Idus F

7.VII

e Apv T

354

O CTAvv M

7. VII IdusN

7. VII Id, C

g. VI Idus N '.

8, VI Id, C

9. VIdus N

9. V Id NP. hoc pe cas

mo, IV Id, N.

S4R. HISPAL[N. W1C1T

Io. IV Id. C \

II. III Id. N.

II, III Id. C. '

ii. pr Idus N ,
Iz, pr. Id. C
13. Idus, Feum Ioui* e*f. 13. Idibus NP Diama /atra
matal Augu/?4. Dies fe
& Faumi. mefaffu, dies Fa
s. biorum NP

fius foruorum & ancilla

_9

14. XVI Kl. Martii N

15. XV Kl, Lupertalia N

'

14. XIX Kl. Septembris, F

15. XVIII C

16, XIV. N

17, XIII Fefium guirimi NP;

I8. XII C

* *

I9. XI C ".

".

, ,
-

17. XVI NP Portunalia ad

pomtem Aemyl.
,
18. XV C

-->

. . .

I6, XVII C

19. XIV F. P. Vimalia poe

2o. X

2o. XIII C " .

(riora
2I. XII N Conualia,

2I. IX Feralia F . '

22. VIII Cbarj/?ia C

.-

13, VII Terminalia NP,

' 24. VI N Regifugium

25. V.
.
26. IV EN ' :
' '

17. III NP Equiria im tam.

po Martio.. ' ., . .

22.

XI EN

23. X NP Vulcanaliain Cire

co Flamin.

24, IX, C

25, VIII NP Opicom/|ue im

Capitolio. .
26, VII C

27. VI NP Pulturnalia

$. pr, Kl. Martii c ' 25, v NP

29. IV F
-

- - -

- + -- * ,

-----

\.

\.

3o. III F

-.

.*

,' .,.'. ' ' . . . .

31. pr. Kl. Septembris C

MAR

pe

KAL ENDAR Io

M A R r 1 vs
r, Kl. Martii. NP Feum ,
Mart & Iumom. 4(mcilia
ferumtur.
-

2. VI Nonas F

3. V Non. C

4. IV Non. C

35

RoMANoRwM,
*

se er EMA E R
1. Kl. Septembris N. . '.
1. IV Nonas N

'' ' '*

}. III. Nonas NP
4. pr. Nonas C Ludi Romani
f. Non F. LPD 1
.

6. VIII Idus F L prdu *

7. VII Idus c Lydi . '

5. JII Non. C Feffum Veffa.

6. pr. Non. NP Feffum Weioui, 8, VI Idus C Lyd ;

7. Non F

8. VIII Idus F

9. V Idus C L p^ D
ro. IV Idus C I. p^ D I

9, VI I Id, C : - -

- - - ->
1o, VI Id. C . . . .
. ---

11. III Idus C L prd r . . .

12. pr. Idus N L / D 1

ui. V Id. C

13. Idus , Septembris

I2.

, . , , : ...

IV ld, C

NP

Prator maximus clauumpan

13. III Id. EN

git.

14. pr. Id NP altera Equiria 14, XVIII Kl. O&tobris F

iuxta Tiberim

--.

oy .

1;. Idus NP F/um Amma Pe.

renwa,

** -

15.gni,
XVII Ladi Romani
& mat
=

16. XVI C
I
16. XVII Kl. Aprilis F
17. XVI Kl. NP Feffum Bacchi 17. xv c
'
:
13. XV C . .
' .
18. XIV C
f;
19. XIV N Quinquatria Pal 19, XIII C
. . . . . {.
*
Aladia tapte.
2o. XlI C M. e Rk , - ~~y
zo. XIII C
21. Xl C M ER k `` ` ` ` s'
21. XII C
Q -

*>

--

ax. XI N

-- - - - -

*3. IX NP M. E. R k ,

a3. X NP vltimus dies guim

14. VIIIC, H. D. av G v sts
- quatruum , Tubilurium
24, IX C Q. R. E. x. C. F
25. VIII C Hilaria

- " -

26. VII C

* -

N AT. L. v D, c 1 R C.

25. VII C
26, VI C -

37. VI NP Hoe die Co/ar Ale 27. V C

xamdriam recepit,

'' Matr dem,

*

an -

". .

**
- -

--

Lauatio
Y y 2

>

28, V

cArvx ocr Avvn 28. V C Feffum Iani, Consor- 28. IV C * ,. .

die, Pac & $alutis,
, 49. HIC _ _ _ .
29, IV C
* - -
39. pridie Kl. Q&obris C.E.
3o. III C . .
.
pulum Minerue.A4editrimalia.
-

, -

31. pridie Kl. Aprilis C

,

.
,

AP R L1

o 7 o B E R

1. Kl. Aprilis, Fefium /eme, 1. Kl. O&obris N .

virilis
. ~ 2. VI Nonas F . .

Ol S.

2.

3. III Non. C

3. V Non. C

A. pr. Non. Heb & Matri 4. IV Non. C ' '

Dem Megalem/s ludifiant.G. f. III Non. C.
5. Non Feffum publicae for- 6. pr. Non. C.

."#
sp , po,
7. VII Id. N. L VD1

* N?*9***..

*-

8. VIII Idus Q&obris F

9, VII Id, C

8, VI Id. N. L. P. D 13.

9. V Id. N L VD I

- VI Id.

12, IV Id. N L*D1 IN CIRC a, v Id. c

11. III Id. N

'N typicergs

li

* Vid N***

vg, idibus Feffum Ioui, vio. 13. Iii Id. NP, Fontinalia
gris. LP DI NP
14, pr: Id. EN
14. Y!
XVIIIKl,
Kl. Fordicidi4
Maii N NP, / 15.
Idus NP
16 XVII Kl. Nouembris F.
--

17. XVI Kl, C

a6. XVI N y^d I

17. XV N L}'Di
18. XIV N LVDI

18. XV Kl. C
19.xiii N CER. L. pp.1 in * XIV KI. NP Armilur
1 R
2o. XIll Kl. C
20 XII N
~ 21. XII Kl, C.
ai. XI NP Palilia. Rem4 ten- 22, XI Kl, C
dita.

2: X N
-

23, IX

DE xA #sp430 Rox4NoRvM.
23. IX W m alia prions
24. VIII C

23. . l.
24. IX Kl. C
2f VIII Kl, C

**.
-

xf. VII NP Robigalia,

357

26. VHI Kl. C

. a6. F

27, VIKI. C. Lyp, FICToR

27. V C

8. IV NP Fefium Flore & 28. V Kl, CLVDi

JVee.

29, IV Kl. C LVDI

. .

19. III C LVDI _.

3o. III KI. C. LVpt . . . .

3o. pridie Kl. Maii Q. LVDI

#1 prid. Kl Nouembris C

- 444 I z $ .

1. Kl. Nouembris N.

1. Kl. Maii N

2. VI Nonas Maii ompita 2. lV Nonas

lia F ,

3. llI. Nonas.
4. pr. Nonas

3, V Non. C
4. -IV Non. C
5. III Non. C

5.
6,

6. pr. Non. C
7. Nonae N
8. VIII Idus Maii F

VIIl Idus N
Nou

*. .
-

*
8. viid, C Lvor
. .

9, VII Idus N Lemgnalia Fe 9. V Id. C LVDI

fum Mercatorum
uo. IV Id. C L}'pt ,, .
1o. VI id. cfestam Marti B J. III Id. LVDI '-'.
v

vltoria

mi, V Id. N
12, IV Id, NP* LPIDI MART.

LVDI

. .

~~

13. idibus Nouembris NP

Epulum indistum

iN CIRC

14. XVIII Kl. Decembris F

13. III Id. N

-14. Pr. ld.-C

--

12. pr. Idus Nouembris C

>

rum probatio

15. Idus Maii NP feftum.

15. xvii C trp. PLEB. IN

CIRG, ,

"Mercuri;

16. XVI C

14. XVll Kl. Iunii F

^ 17. XVI C 18. XV C Agomia

17. XV C
18.

- 19. XIVC *:

19.

zo. XII C
Y 2

9
2o,
XIII Lun Vulcaui fune

358

carvt octavvm

an. XII NP
22. XI N

. 21, Xl C`

..

2;. IX c _ '

23. X Tubiluftria
24. IX 2. R, C. F.
25. VIII C
26. VII C
27. VI C
28. v C
29.

2.2. .

24. VIII C.
25, VII C
26. VI C

.
-

. . .

7. V

28.

IV *C

... -

29* III F

i. pridie kl, Iunii C.

o. III

1y N1 7s

3o.
pr. KI. Decembris

- - D E ce u Er.

1, Iunonia
Kl, Iunii
N. Feffa
Carma,
1, KI.
N
Monete,
Martia
& 2.
IV Decembris
Nonas
-

Tempeatis
a, IV Nonas F

3. III Nonas
4. pr. Nonas.

3. III Nonas C

3. pr. Nonas C Bellom effum 5. Nonae F

5. Nonz . . '. *

* *

6. VIII Idus

>
*

g, VIII Idus N *

VII Idus C 7, viiidus N. tudi Pifatorii 8,7. VI

Id. C

. VI Idus N. Fetum Mentis

im bapitolio ** ' ' * 9. V Id. C Faamalia
io, IV Id. C
' ' '
9.
v
Id.
NP
Effum
/fa
.
. ii. III Id. AGON, NP '
fo, IV Id. N

'

I2s pr. Id. EN

ur. III Id. N Matronalia
'13. Idus NP :
* *
1. pr. Id. N
- ;. Idus N Minora ggim qua i4. XIX Kl. Ianuarii F Bru
-

s, malia

' tria Palladi, fiunt. T I**

14. XVIII Kl. Iulii N

15. XVII Kl, Q-sr. D. F
13. XVI C T '
17. XV C

i;. XVIII KI. NE coNs.

16. XVII C
17. XVI Saturmalia imeipiunt

18. XV C ' " .

18, XIV C

- XIII

19. XIV NP opalia & satur

m4li4 -

**

zo XII

kalenda Rio Romanonym.

de

;; .

zo. XIII C Sigillaria

zo, XII C
21. XI C

21, XII NPAngeromalia Ange

21. X C

*one dee. . Diualis

23. IX C : '
22, XI CCmpitali4
24. VII C Feftum Forti, For- 23. X NP Larentimalia
tune,

24. IX C

25. VII C Feffam Larium & 25. VIII C

26, VII C

Iouis Statoris

26, VI C

. . .

27. V
zg. IV C

19. III F . .

.. . .
-

_ .

33. pridie Kl. Iulii C

DE
-

27. VI C

28 V.

29. IV F

3o. III F

--

3i, pr. KI. Ianuarii C

DIE Ro MANo R rM CIP ILI

E I V S 9 VE

DI V is I o N E

Poft menfes fequitur dies Romanorum ciuilis, qui

noftrae eft confiderationis. Diei principium Romahis
a media note erat, fecundum Plutarchum (m) 5 qui
eius rei in cauffas inquirit, & hanc reddit prcipuam ,
quod ab folis ortu & occafu id commodefieri nequeat ;
ideo vel a meridie vel a note media computandum ,
ab hac tamen melius, quia tunc fol curfum fuum ad
nos vertat. Romani ergo dies fingulos adnumerabant

a media note, vsque ad mediam proximam, & qui ho-`

mines in his viginti quatuor horis nati, vna die nati di

cebantur. Quj enim poft folem occafm ante mediam

notem natus, is ei dies natalis, a quo die ea nox coe
pit, contra vero, qui in, fex. notis horis pofterioribus

inafcitur, eo die natus dicitur, qui poft eam notem di

. . . .

) gue, Rom, lxxxiii.T

. . . . . . . . . . .
w

c A pvt oc tAvvM
36
luxerit ; ita decidente ex Varrone Gellio (n).

Dietm

ciuilem autem Romani diftinguebant in diem atque no

&tem naturalem, Vnumquemque poft reperta flaria ,

diftinguebant in duodecim horas quales, ita tamen ,
vt diurn no&turnis nn fint pares ; nec vnius diei ho
Diem enim naturalem,

r cum alterius conuenirent.

incipiebant a Solis ortu, & definiebant in folis occaf;

omne ergo tempus quod inter ortum eft folis atque oc
cafum faciebat diem (o), quod diuidebant in duodecim

horas inter fe quales, qu tamen rationetemporis mo

do longiores erant, aeftate 5 modo breuiores, tempore

hyemali. Cum ergo diurn horae erantlongiores,bre

uiores noturn 5- & fic e contrario, nifi quod vtro

que quinotio & verno & brumali, hor diurn atque

noturn effent pares ; de quo Virgilius (p):
libra die fommique pares vbi fecerit borar.
-*

Quare & tardos men/es idem Virgilius (q) adpellat eos,

quibus hor fnt longiffim, & tardae moes hybernas
dicit (r). Ita cum in duodecim horas quales diem ,
& in totidem notem diuiderent, meridies femper ho
'ra fexta erat diei 5 hiedia nox, hora fexta no&tis. Inde
Gellius
diem Rofmanorum ciuilem a fexta notis

hora oriri it, feu quod idem eft a note media, vti di
ximus. Atque ea ratione hora prima diei, illa ipfaho
ra erat, qua folexortus, de qa Horatius (t) :
Si te grata quies & primam/mmus im boram
deleclat.

Quar
(n) nod. Att. lib, III c. 11 (o) Cenforinus de die nas
-

li ap. XXIII, ( p ) Georg. 1 v, 2. ( q) Georg. I p.

32. (r) Georg. II p. x. & 4emeidos 1 p.7}*, (f) c.l.
- " (t) lib, I (p. XPll v. 6,

- .
-

DE

KALEND A R1o

RoMANoRv M.

361

i*tam diei horam Virgilius (u) notat, dum canit:

Inde, vbi quarta feum cali colegerir bons.

ua ratione vero Romani fuas fuerint difpertiti horas,

dcet Martialis ad Euphemum (x). :

primafalutamte*, atque akera comtimet bom,

exercet rauco* *ertia cauffalicor.

hn fxta
quintan
quierpurios
laffr,extendie
fptimaRoma
fim labores,
erit.

#g/irit in nonam nitid ; v#auapa/g/?r,

imperat ;extru&orfamgere moma foror.
Hora-libe/orum decima eff Eupbeme meorum,
'temperat ambroffa* cum tua rura dapes.

O&aua maxime hora ceffbant ab officiis publicis, de ,

quo ad Mecnatem Horatius (y): s '

stremuus & fort&, cauffrque Philippu agendi,

- cfarur, ab offei& oauam circiter omamT ' . '
~dum redit.

.*.*

* * *- : . . . . . . .

--

Biei partes bifarias faciebant alii, quas meridies &{{&er

nebat: ' vt aliud amte meridiem effttempus, afiud po?

meridiem. Quadripartitum alii faciebant diem, eum.
que ficut in re militari, in vigilias quatuor diuidbant
(2). Plura tamen diei no&tisque tempora fbnotabanr
afii, qu expficata videmus apud Varronem (a);Cert
forinum (b) & Macrbium (e), e quibus haufere re
centiores Grammatici. * Breuiter ergo ea, qu ad in

telligendos potas faciunt,hicenodabimus, A media

no&e diei diximus capiinitium. Primum igitur diei tem
Z, z. : (pus
-

(u) Georg, fff v.3:7, (x) tib. Irepigr. Pm. (y) t8.
1 pf. WH v. 46

(a)

(z) Cenbrinus de die mut. e. XXtII

Ltk ?, (b) 4. XX (c) S4

turn. 1 , iit

* --

'

-- - - - - -

36

ec,

pus dicebatur medie mai inclinatia (d), Cenforing

e media noe (e). Ga/ cimium quitur(f), cum gal
li eo tempore canere incipiant, quos yigiles no&urnos

ide voct Piinius (g). Inde conticmium, cum & gal. .

li conticefcunt, & homines, etiam tum quiefcunt (h).
Deinde dicebatur ante /wcem (i), p9ft quod, diluculum,

id eft, cum dies dignofci incipit, de quo Cicero (k):

Et cum po/? bonam primam nof occifle e//?t primo dilu
culo mumtius hic 4meriam venit. ' Liuius (!) vocat pri
ma luce. Secundum diluculum vocabatur mame, cum,

!ux videtur,folis ;. . ab omine boni nominis fic ditum,

quod antiqui adpellabant manum, Varrone (m) tefte

atque Macrobio (n). '. Poft hoc ad meridiem ; tunc i- .

pf meridies;qufi inedidies, fiue medius dies Ciceroni

(o) ditus. Inde de meridie ; porro tempus occiduum,

cum occafi proximus fol eft, & mox/ premapoteffa ; hoc eft diei nouiffimum tempus. Solis quidem occa
fum diftinguunt alii a /prema, hanc illi pofteriorem , ,
facientes, adlegantes hanc in rem fecundum Cenfori

num, legem ex XII Tabb, qua fcriptum, so L o cc A-

svs s v PREMA TEMP ESTA s Esto : ita,vt fol occa

fus hic idem notet, ac fo! poftquam occidit. SedVar

ro, Macrobius atque Feftus legunt Solis occafus fupre
ma tempeftas efto, vt hic omnino cum fprema prov
no eodemque habendus. M. Pltorius tamen plebifci

tum poftea tulit, quo tempus iubet effe fpremum.,,

., - . ,

--

quo,
*

(d) Macrobius e. l, (e) e.-l. (f) Apuleius metamorpb. . . r .

libro Viii ineunte, (g) Hifi. mat. x c. xxi. (h) Ma-,

crobius c. l. (i) Cicero in ad Brutum p. iii. (k)
pro Sexto Roio c. 1. (1) XXY c. IX., XXXVII c, V. (m)
c. l. (n) c. l. (o) Grat, e, XLVII. . . . . . . . ,
-

*
-*.

/
---

\.

DE KAespA Rio RoMANorvM.

}6;

(quo prtor in comitio fpremampronuntiauit populo;

{iue cum iuris dicendi finem fecit, plebifcitum adlegan- ;
*

te Varrone & Cenorino. Supremam excipiebat Veffera,

a Grcis trata, qui gavieg, a ftella Hefpero dicunt, Di- '
citur & ve/per Liuio (p): fic primo veere dicit Iulius

<Cfar (q). ^efferum autem vocat Cicero ad Atticum

3(r), Plautus (f) e/peruginem , vnde ad Grcorum IIla
' gis linguam Seneca (t), Hefperuginem. Porro crepu
fulum, fic fortaffe adpellatum, quod res incert crepe
r dicuntur, idque tempus no&tis fit an diei incertm.

Seruius (u) quidem matutino tempori iungi putat cre

ipufculum : ' quod tamen contra veterum eft autori
+atem. Ita Ouidius canit (x) : ; . .
*

7ualia fablucent figiente crepufula Phbe

3. Lucanus 6) : :
longe repercu/o mituerecrepu/ula Po.
Crepufculum fequebatur tempus, quod dicimus a.
-

-*

minibus accenis, Romanis prima face dictum. (z) Ho

ratio dicitur hoc tempus,prima lumima 5 (a) alias primae
temera. Apuleio (b) poff crepu/culum ; addit hic no
tem prouetam & altiorem , quas tamen alii non ad
gnofcunt partes: , Vltima erant mox concubia,&demum
intempefta 5 quibus mediam notem addit Cenforinus. , .
Concubia nox dicebatur dum omnes cubant (c): fi/em
-

- -

Z z 2, .

... .

., tium

, n 3: s ,

**...*

,,

{p) lib. XLV c. VIII. (q) lib. II de B. ciu. c. XLIII. (r) ;

lib. II ep. IX. (f) Ampbitr. a?. 1 fc. I p. u. (t) e.'
dea v. 377. (u) in Virg. H Aen. v. 263. (x) Amor.
I el. /.v. y. (y) lib. II, v. 334, ** (z) Gellius '.
. . III c, II, (a) Epift. II p...py. (b) 11 Metam. v.36.

(c) Liuius XXV c, IX, Ciccro de diuim, t c. XXYII.

-

* -

_*

t
-

364

vv

' tium mo& alias dium, feu prima quics, vt eft apwi .
Virgilium (d) :

Tempas erat, quo prima quie* mortali* g*#

incipit.

Varro quidem hanc atque intempeftam no&em eati

dem facit, fed hc concubi fccedjt, , Definitur aMa

crobio, quod fit, quae non habet idoneum tempus rebus

gerendis. Ita Cicero : (e) , Ripemfe mefe imtempea
feruorum armatorum tomcurfw atque impetws, Virgi
lius: (f) & /am4miwmimbo mox imfempe4 temebat.
B E

H 0 R I&

Incognita antiquitus Romanis erant horologia,{d

diem folum in certa tempora diftinguebant, quae pro
, nuntiabantur. Et licet apud Grcos ab Anaximene ,

Milefio inuenta fuerint fciateria, (g) ferius tamen hoc

Rom contigit. De hoc Plinius:(h) duodecim tabulis or

tus tamtum &* occafs momimamtur : po$t aliquot ammo*

*ia&ua e& meridier, acce/3 tom/ lwm id promutiamte,
wm Curio imter offra & Graceffa/w preffexifft alem
lem.

A columna emea ad careeren inclinante dere

premum promumtiabamr. Sed hoc ferem amtum diebus vr

que ad primum Pumicum be//um. Florianus Senticenfis e

mendare conatur di&turn Plinii locum ita : po$t aliquot

ammos adie&u e ? meriaier a Cae/ome comf/e, dum ad tu
riam inter rofra er Gretoff/in preperiffet talem fler vm.
$num e columma area &c. ' Caefoni ergo confuli adinuen
tum meridiem effe tribuendum ait. . Sed in conie&uris

fuis infelix eft. Letionem enim, ab accenf promun

tl

(d) Aeneid. II w adr... (e) PT Parr, c, xliii. (f) Me

*eid. IH v. 5yy. (g) Plinius IIc, EXXPl. (h) lib, VIF
... ,

"

. .

be KALENDAR+o Roman orvm.

56;

*iatum meridiern confirmat locus Varronis, (i} ex Co

onio: pratorem accumfm folitum effg iubere, vbi ei vide
batur, boram effe tertiam, itemque meridiem & 6oram
sew4w. > ic praetor iubebat accenfuna, miniftrum pu

blicura, vt pronuntiaret horam, quam ex certis fignis

conietabatur; hic exclamabat.

Ex vmbra enim ra

diisque folis prout certa loca attingerent, meridiem a

fiasque diei partes capiebant Romani ; non fecus ac ru
ftici noftri folent. Ita fi inter Roftra & Grcoftafin qu

roftris vicina erat, prtor profpexiffet fokm, exclama

re iubebat meridiem.

Sed hoc cum non nifi fereno

tempore procederet , de alio fuere folliciti Romani.

Inde introducta folaria, fecundum qua horas fuas di

inguebant. . Quodnam autem primum Rom fuerit

conftitutum, de eipfi difceptant veteres,

Plinius (k)

quidem ex Fabio Veftali, princeps Romanis folariumho

rologium ftatuiffe tradit ad dem Quirini L. Papirium ,

urfretii, cum hanc dem a patre f6 votam dedica
*et ; idque fa&tum ante annos du6decim, quam cum

Pyrrho effet bellatum. ' Alii in Capitolio, nonnulli ad

wdem Dian in Auentine, primum horologium ftatu
tum dicunt (1), hc enim tria ifta loca fuiffe videntur,
quibus folaria pofita. M.Varro, eodem Plinio (m) te
fte, primum ftatutum in publico fecundum roftra, in ,
columna tradit, bello Punico primo, a M. Valerio Mes

{la confule, Catana capta in Sicilia : * deportatum int

de poft XXX anns, quam de Papiriano horologio tra
ditum, anno vrbis CCCCLXXVII. Illud quidem con

ftat, nullum in foro eo prius fuiffe (n). Sed cum hoc

ad
-{#} lib. V de EL, p, m. 44, (k) lib. He. LX. (1) Cen
M

_*

' ' 3

: -

fosinusde dit saali tap.zKIII. (m) t, l, (n) Cenominuttk

*

__

366

-- &

CAPvT

ocTAvvM

**

ad clima Sicilia: effet defcriptum, ad horas Roma non?

conueniebat 5. paruerunt tamen illiannisvndecentum,

donec Q. Marcius Philippus, qui cum L. Paullo cenfor
fuit, diligentius ordinatum iuxta pofuit, idque munus

inter Cenforia opera gratiffime fuit acceptum. Sed &

tum nubilo coelo incert fuere hor vsque ad proximum

luftrum. ' Tunc Scipio Nafjca primus aqua ftillante di-

uift horas que notium ac dierum, idque horologi*

um fub tecto dicauit anno vrbis DXCV (o). Ipfm hoc

horarium ex confuetudine nofcendi a fole horas, fola

rium coeptum vocari (p). Solarium enim, inquit Var-

ro (q), ditum id, in quo hor in fole infpiciebantur;

quod Cornelius in bafilica Aemylia & Fuluia inumbra*

ult. ^ Locus is publicus dicebatur ad folarium, in quQ

verfbantur homines, vti innuit Cicero (r): vixitfem*

' per imculte atque borride ; matura tri/?i ac recomdita fuit ;
non ad olarium, non in campo, non in conniaits peratue

e/?. Cum autem modo longiores effent hor, modo

breuiores, ipfa quoque folaria horarum vel augmenta ,
vel decrementa monftrabant.

Vitruuius ( s ) enim cum

, mchanicam horologiorum docuiflet, fubiicit : cum

oc ita fit defriptum & explicatum /ue per buberma* lime

a*, /^ue per effiua*, fiue per aequimo&ialer, aut etiam per
mem/?rua* im /ibieiomibus ratiomes horarum erumt ex ama
'~ /emmat defribende , /biicienturque im eo multa parieta
res, 6 genera borologiorum, ; defribentur rationibut
6 artificio//r. . Ommium autem figurarum defriptiomum

que earum effeius ymua , vti dies equimoiial , brumal

quf,

(o ) Plinius VII c. LX. (p). Cenforinus e. l. (q) lib.

de L. L. (r) pro 2uintio c. X, (s) de architeti,

(ib. IX c. IXs

->
-.

pe kalenn Arro romanorvni,

367

que, dtem,So//?itial im duodecim partes eywahter/ diu

u. Patet id quoque exverbis Plinii(t), vbi de obeli- .
fco, qui eft in campo Martio :, ei, qui e$t im campo,di
utu Agga/?uae addidit mirabilem 1/m ad deprehemdemda*

fl mbras, dierumque ac moium magmitwdimes , f?rato

lapide ad obelici magnitudinem, cui par fieret ombra Ro
me confeo die fxta hora, paulatimque per regulas [que

/mt ex re imclu]/ngul diebua decre/ceret, ac rurfu au

eferet, digma cognitu re* & ingemio fcumdo, in ho

rologiis hydraulicis quoque, qu Scipio adinuenit, ea
dem horarum varietas obferuabatur, de quo Vitruuius:
im b etiam aut im columma aut paraffatica, hor defri

umtur, qua* /gi/um egre*iems ab imo virgula/ gmificat ih

diem totum, quarum breuitates aut cre/eemtia, cumeorum ad
ieu aut exemtu im/ingul diebus & memfibu perficere co

git. Ea tamenintervtraque,hacin parte erat differentia,vt

in folariis line vel aeftiu vel hibern vel quinoia

fes vel menftru effent, quibus augmenta vel decremen

ta horarum monftrabantur , alias nimius Iinearum nu

` merus fuiffet ; cum hc mutatio in hydraulicis iftis qiian

tum ad fingulos dies perficeretur. Nec autem femper

tali folario vel, horologio vtebantur , cum in publico'

tantum loco talia expofita. Proceres quidem Romani

pueros habebant, qui nunciarent horas. (u). Rufticia

pedum numerum metiebantur vmbras, indeque horas.

inumerabant, quem modum in fingulos mnfes pr
fcribit Palladius. Aftrologi&horofcopi vtebantur horis
arquinotialibus,de quibus intelligends eft feriper Ma
riiiis.

In folariis autem ipfe circulus includens dice

baturhemifpharium; acsverointermedia,tylus; quem

,

, ,"

*...*

*.

.*

Ct) xxx/7 c. x. (a) Suctonius Dimitiane IWX .

~

--

Gr
-

/*

>
*

368

, ' Ag

84 %
--- --

------

graeci gnomona (x) vocabant; & partes in quashemi

fphrim pro diuerfitate tempris defcript, line: vti
videmus ex Perfio, (y) qui canit:

'empe bc adfidue ? iam darum mame fmeffra*

imtmat, &amguffa extemdit lumine rimar. . .

Stertimur imaomitum quod deffamare Falermum.

ffficiat, quimta dum fimea tangitur bmbra. . . .
quintam fineam feu vmbram , horara poft ortfim folis

cmputat quintam, quae meridiei eft prxima. Ab iftis

autem horologiis hydraulicis, de quibus diximus, ali

erant clepffdra, quarum vfus in iudiciis. AGrcis h ad

Romanstranslt,idque tertio conflatu Pompeii,quem
au&tor dialogi de corrupta eloquentia. (z) primum ad

ftrinxiffe dicendi tmpora ait, &veluti frns impofuit

fe eloquenti, Petebarit ergo clepfydras, qui in iudicio
litigabant ; dabantiudices(a). Accuatorexlege ex,
reus nouern accipiebathoras (b) ad 'dicendum;Thoras.
vero per clepydras dimetiebantur, VidemusidexPli

nio (), qui ipfe patrnus, de cauff quarh egerat: dixi

bor pame quimque: mam duodecim clepffdr,qa, /3afioff.
/ima acceperam,fimt addit quatuor: ex quo'quatur le

pfydris fioram fuiffe dimerifos patet, it tafiien vt {pa

tidiores effentali; ali minus patio. Prterlapou

tempatio addicendum conceo, ilentium clepydra in

dicebatur. (d) Sed mndum prterlapfo,diefidi qui
dem finem poterafit facere,yti videms Plinio quinque
horas fuiffetfatas, (e) 'giffe tantum tribs & dimidia,
-

non

(*) iu. "m . () ..

itio. (z) cap. ixxviii. (a) Piinii ep. ii. (b)
Plinius IV ep. ix, (c) tt ep. xt, (d) Plinius ic, xxiii,
(*) I. f,
-

369
' non autem oratori habebatur decorum, cum ipfius effet
omne fpatium ad dicendum conceffum adimplere. ' De
fcribit clepfydram Apuleius : (f) /ic rurfm, inquit,
praecom amplo boatu citatus accu/ator quidam /emior ex
frgit ; & ad dicemdi /at
ffatium vafculo quodam
im vicem ,
Jurg
7
coli graciliter fi/tulato ac per boc guttatim defuo infufa a
qua, populum fic adorat.
Conftabat, ergo ex vafculo,
quod in altera parte in coli modum anguftiore forami
ne fiftulatum erat, vnde aqua guttatim deflueret.
Id
autem vbi requireretur, vel aperiri vel claudi poterat:
DE

KALENDAR IO

R OM A NOR VM.

fi quidem aqua effet inhibenda, & fiftenda ne deflueret,

claudebatur, fin mittenda, aperiebatur. Dum enim te

ftimonium dicebatur, aqua inhibebatur, vti Apuleius

ait: lege, pauca im primcipio , deimde quaedam de pi/ibur.

4e tu imterim, dum legit, aquam f/?ime. Erant enim cer
ti homines qui clepfydrarum curam habebant, qui a
quam vel fuftinebant, vel finebant fluere, qualem idem

puleius (g) compellat: at tu , inquit, licebit aquam

fia fiuere. Namque optimi viri litteras ter & quater a

deo guantous temport diffendio leitarem.

D E | D IE R WM

D I V E R S I T4 T E .

Numa inquitMacrobius, (h) vt in menfes annum,

ita in dies menfem quoque diftribuit : diesque omnes

aut feftos aut profeftos aut intercifos vocauit.

Idem

nefaftos dies faftosque fecit, addit Liuius. (i) Genera

lis ergo dierum diuifio erat in feftos, profeftos atque in

tercifs, Fei diis facrati dies erant, quibus fecundum

Macrobium infunt facrificia, epul, ludi, feri, de qui

bus fequentibus agetur. Hi autem & fafti effe poterant,

*

Aaa

`(f) lib. III Metam. p. m. 39. (g) apologia p. m, 3}.

Saturn, I c, XKI. (i) I c, XIX,

11sque

(h)

376

CAP v T

oct Avv.M.

iisque iudicia exerceri. (k) Profei dies adpellaban

tur, quod procul fint a religione numinis diuini, fiue ,
omnes dies qui non erant fefti, fecundum Nonium: no
bis l/^erckeltag. Atque hac ratione dies etiam diuide
bantur in faftos atque nefaftos. Fa/?i dies fecundum,

* Varronem (1 ) dicebantur, quibus certa verba legitima

fine piaculo, prtoribus licet fari, qu verba certa fiue
folennia explicat Macrobius, (m) quod fint do, dico, ad
dico. Clarius Ouidius: (n)

Ille mefaffus erit, per quem tria verba / lemtur;

fa/?us erit, per quem lege licebit agi.

`-- *

Fafti enim dicebantur omnes dies, quas hodie adpella

mus iudiciales 5 quibus de iure agere non erat prohibi
' tum, quare & in tribusiftis verbis omne iudicum munus

pofitum: quod erat iudices vel arbitros dare,ius dicere,

* prdia fuo domino, vel debitorem creditori addicere .
Fafti ergo dies non ii folum erant, qui per litteram F in
Kalendario notati, qui proprie tales erant, fed & dies

Comitiales, quia comitialibus & cum populo , & lege

agi poterat: hoc quidem obferuato, vt vno quidem die,
non que vno tempore poffit fieri: populo enim in fo
rum vocato iuri dicundo nullus locus. Alii autem nefafti

erant toti, &proprie fic diti, quibus prtorius plane,

non dicebat, alii prima, media & poftrema diei parte Fa
fti, reliquis nefafti. Ita Seruius (o) : item fe&um eff,
Deos aliquoties tamtum Kalendis, aliquoties Idibu, patici

mari : mommumquam diei vel prima, vel media, ve/ po

rema parte : vmde e/? im iure fi/ia dies, id e$7, mm ,
ft/4

(k) Cicero pro clio ab initio, (1) de L. z. hb.

P.p. m.

if.
(m) Saturn.
44 MT 4em, p. 37. I c. XPI, ( n ) Fa. I v. 47. (o)
v,

DE

37.

KALENDARI o, RoMAN oR v M.

totus religiofu, Faftos quidem totos notant Kalenda

riaprica per litteram F. Fatos prima parte per F. P, cum

mautiriishoris tria verba fari icebat, vt Vinalia men-!

fe Augufto notata, de quibus Feftus. N. P. mota .

ri olent, qui mefa/?i priores fmt, quorum pars amterior

fis : % feruiliberati/umt , delefua babemtur, exercitua/cri

umtur & im prouinciam ire licet : /acra quoque imffituta ,

funt & vota nuncupata olui & edes acrari olebant. Fa

tos media notant per EN. quai endoterciosiue inter
cifos deorum hominumque communes. Faftos poftre

ma notabant per NP id eft nefaftos primo ; matuti

nis enim horis ius dicere non licebat, fecus de pome
ridianis. De quo Ouidius : (p)

mec toto perffare die fa iura putari; : '

qui iam fuffu erit, mame mefaus erat.
Mam/imul exta Deo data fmt, licet ommia fari,
verbaque bomorata libera praetor babee. . '
-

Hofce intercifos dies defcribit Macrobius: (q)i/orum,

dierum inquit, quibusdam bor fas e, quibujdamf, mom
ef? iu dicere. Nam, pergit, cum boia cditur, fari me
fas ef?. Inter cefa & porrea fari licet, rur/a cum a
doletur, mom ficet. Inter caefa autem & porreta tempus

in facrificiis inter vitimam cfm & exta porreta ob

ueniebat, quod & Cicero tangit, cum ait ( r): me quid
imter caef & porrefa [vt aiumt] omer mihi addatur,aut
temporis : prouerbium inde ducens ad tempus, quod'
inter hfitationem eft rei coept & perficiendae. Sic &

alii dies in Kalendario notantur Q. REx. c. quamdo'

Rex comitiauit, quem diem in honorem regis fcrorum'

nota

(p) I Faft. .49 (q) Saturn, 1 c, XPI, (r) Vad Atti

, III,

- --

- -

372

cAPv T

ocTAvvM

notatum ait Feftus, Qgo enim die rex veniret in Comi

tium, eius partem anteriorem nefas haberi, pofterio-
rem fas ; quod fi tamen alius pro. rege in co
mitio facra fecerit, totus erat faftus. Propter re
gem facrorum dies hic ex parte nefaftus, cui in
comitium nifi hoc die, ire non licebat : quod nec ma
giftratum, nec verba ad populum habere poterat. Ibat

enim in comitium facrificii cauffa, quo properanter per

acto, protinus fuga fe e comitio proripiebat: vnde &

notas illas Q. R. c. F. alii interpretantur. 2gamdo Rex
Comitio fugit, Nam explicat Feftus, dum ait : Regifu
gium dies motatur im Fa, VI Kalemd. Martii, vt ait Per

fiu, ita diu , quia

: Rex Tarquimiui Roma fugerit:

quod faffm effe arguit imcita im libro Fafforum & Iulius

de Feri, qui Saliares virgines, & Salios adeffe dicumt Re

gi Sacrorum, cum facit /acrificium im comitio, quo faoa

zim fugit.

: ee, qui legerit in Fa

/ die* ta/g*,2, Rex C. 5. id eff, 2uando Rex comitia

######
ri Regi Sacrorum im comitium, nec ali ire licet, qui mo*
videtur aafcitus ex Etruria. Alius notatur Q. ST. D.

quando tercus delatum i eu cum ex aede Veta ter

us in aluum Capitqlinijtm fuerit delatum, qui dies o

dem Fefto auctore, totus habebatur faffus, Nefaffi dies.
fftis erant contrarii, per quos nefas fariprtrem, do,
dico, addico : feu quibus nec agi nec is dici poterat.

<2uod/ tum, inquit Varro, (f)imprudem; yerbum emifit,

4i', quem manumjt, ille mihilominus e# liber, d vitio;
vi magj?rata pitio creatur

ecius magitratus, Pre-,

tor qui tum fatus e?,/ imprudem* fecit, piaculari %ffi

-

-- -

() lib. P. de L. L. p. m. 35.

fatia

DE

KALENDARIO- R OM A NORV M.

373

fafa piatur. Atque his neque lege, neque cum popu

lo agere licebat 5 lege, quod faftis : cum populo, qod
comitialibus effent contrarii, Cauffs tamen agere &.
conciones habere & leges promulgarelicuit.* ItaCice-,
ro (t) ad III Jaus Februarii dixi pro Be/?ia, de ambitu a-,

`pud Pratorem. Is autem dies in Kalendario notatus per.

N. Agi ergo cum populo nefas erat, quod Comitiali
bus folis licebat; fecus ad populum, qu inter fe diuerfa. Nam cum populo agere inquit Gellius (u), e/? roga
re quid populum, quod /affragi /uis aut iubeat aut vetet;
comciomem autem babere, e$? verba facere ad populum /.
me v//a rogatiome,

Concionari enim omnibus diebus ad

populum licebat. Leges etiam hifce promulgari pote

rant, ferri vero fiue proponi in publico non nifi comi

tialibus. Patet id ex rogatione, quam G. Cato Tribu

nus plebis de imperio, qod Lentulo abrogandum,pro

mulgauit, quod poft IV Nonas Februarii & ante IIX I

dus fecit (x), qui omnes in Kalendario per N notati e

rant nefafti, Ex profeftis alii comitiales erant, compe
rendini, tati & praeliares, Comitiales ecundum Macro
bium (y) erant, quibus cum populoagilicebat, feu qui
bus populus conueniebat ad ferendum fuffragium: qui

in Kalendario per C notantur, de quibus Ouidius (z) ;

e/? quoque quo populum fas e$? includere /ept ; ;
, e? quoque qui mouo femper ab orbe redit.

Faftis quidem lege agi poterat, cum populo femper a

gi non poterat, comitialibus vtrumque poterat (a). E
rant enim comitiales dies, qui comitiis gerendis apti at
A aa 3

que

(t) 11 ad g. Frat, ep. III. . (u) XIII c. XIV. (x) 11ad

Q. Fratr. ep. Hl. (y) Saturn. I c. XVI. (z) I Fast.
v. JG, (a) Macrobius c. l.
-

que dicati erant, per quos, tamen ex lege Pupia Sena

ts haberi non poterat (b). Hi autem quibus habe
batur fenatus, dicebantur dies fnatorii, quibus Kalen

d Non & Idus pr reliquis erant deftinat 5 hinc

eas littera C non videmus notatas. Sub initium qui

dem anni primis quinque diebus, excepto biduo comi

tiali, fenatus haberi poterat (c). Poft Idus Ianuariian
te Kalendas Februarii fenatus, excepto vnico die, ha

beri non poterat, nec menfe Februario toto, nifi per

fetis aut reietis legationibus (d), Feftis quidem &
nefaftis omnibus fenatus haberi poterat, non que pro
feftis omnibus, fed iis duntaxat, qui non erant Comi

tiales. Quibus autem profeftis fenatus hberi poterat,

iis cum populo agi non licebat 5 aft quibus profeftis
fenatus haberi non poterat, cum populo quidem agen
di licentia erat, non autem femper agebatur, cum ex

eorum voluntate id penderet, penes quos populum co

gendi poteftas erat. Extra ordinem tamen per dies
que comitiales fenatus fuit habitus (e). Sic etiam XVI
Kl. Februarii fenatum fuiffe habitum difcimus ex Cice

rone (f), cum tan(en poft Idus Ianuarii omnes fere di

es effent comitiales. Immo etiam comitia poftquam,
dimiffa, {enatus vocari poterat, de quo Cicero ad Atti
cum (g). Comitia dimittumtur : fematus vocatur. Dies
comperemdimos defcribit Macrobius (h), quod fint tales,
quibus vadimonium licet dicere.

In iudiciis enim Ro

manorum moris erat, vt ab vtrisque litigantibus fibi

-

inui

(b) Cicero ad g. Fratr. ii ep. 11 & xii. II adFam. ep. iy.

(c) Cfr I Ciu. c. W. (d) Cicero I ad Fam. p. V.

%(e) Cicero VIII ad Fam. ep. VIII. (f) : ad Fam. rp,

AK (g) A ad 4rt, p. XI, (h) Saturn, I c. XPI.

".

DE

KA L'EN DARIO

RO MAN O RW M.

37;

inuicem denuntiatio fieret in diem tertium, qui voca

batur perendinus ; vti videmus in notis Valerii Probi I.

D. T. ' S. P. im diem tertium /|ue peremdimum, atque

tota hc atio vocabatur comperendinatio, Namque
cum in rem aliquam agerent litigatores, & pna fe f

cramenti peterent, pofcebant iudicem, qui dabatur poft

tertium diem ; quo dato, deinde inter fe in perendi
num diem, vt ad iudicium venirent, denuntiabant (i). .

$tati vero dies erant, qui iudicii cauffa, cum peregrino

coram prtore peregrino inftituebantnr (k), Lex enim
et XII Tabb. Si atus dies ft cum hoe, venito. Ho
ftis autem prifcis Romanis dicebatur, quem poft adpel

labant peregrinum (1). Alii dein dies erant praliares

alii non prliares. Illi dicebantur omnes, quibus fas
eft res repetere vel hoftem laceffere. Iu/?i dies conti

nui funt triginta dies, quibus exercitu imperato, vexil

lum ruffi coloris in arce pofitum eft, Iungit quidem ,
hofce dies cum prliaribus Macrobius, non autem con
fundit. Prliares quidem non nifi bello iam indi&to lo
cum habebant, & omnes ifti dicebantur, quibus non ,
erat interditum vel exercitus ducere vel prlia inire ,. .

Iufti vero dies dicebantur, antequam bellum effet indi

&tum. Romani enim ob iniurias quas fibi putabant effe
illatas, bellum inituri fecialem mittebant ad gentem ,
hoftilem, qui Roman ciuitati ius fuum repetat, res ab

latas, per clarigationem repetat, vel autorem in

iuri noxaeue dedi cupiat. Qu9d fi tempus ad de
liberandum petunt , decem conceffis diebus reuer
titur & vsque ad tertiam petitionem exfpetat: ela
pfis:
(i) Afcon, Ped. in Verrem de prat. vrb, p. m. 76, (k)
-

Macrobins c, . (1) Cicro de Off, 1 c, XII.

376

CAPVT

OCTAVV M.

fis autem triginta diebus, fi non impetret ius fuum,

obteftatus fuperos atque inferos difcedit, vti rationem
hancce nobis exponit Halicarnaffenfis. (m) , Interme

dio igitur inter hofce triginta dies tempore, ruffumve

xillum in arce pofitum, de quo & Arnobius : (n) cum
parat bella, figmum momfinat ex arce, aut fecialia iura
trafat ? Durante quo tempore nihil hoftile cum iis

agi poterat, quia fpatium hocce triginta dierum ad de

liberandum conceffum, ideo dies iufti ditum; ratione
ex foro ciuili duta, cum confeis aeris ac debiti iudica

tis triginta dies conquirend pecuni cauffa concede

bantur, quos dies decemuiri iuftos adpellabant 5 velut
iuftitium quoddam & iuris quafi interftitionem atque ces
fationem. (o) Erant autem alii dies, quibus nec pr

lium inire, nec deletum habere, nec militem proficifci,

nec nauem foluere, nec etiam vxorem liberm quren
dorum cauffa ducere fauftum habebatur. Atque iftivo
cabantur mom praliares. Vnde feriis latinis, fefto Satur

nalium, fefto Ditis & Proferpinae pralium fumere plane

* nefas habebatur. (p) Hoc autem in tantum,fi ipfiin
ferrent bellum, fecus fi exciperent, tunc enim nullum
diem obftare putabant, quo minus fecuritati fu pro
fpicerent. Prter hofce erant certi dies, quos adpell
bant atro* ; hosque velut infaufta adpellatione dam
narunt: quales putabant omnes poftridianos, (q) To
tam rem ex Verrii Flacci de verborum fignificatione li
5ro quarto exponit Gellius, (r) J^rbe, inquit, a Gal

/a $emomibus reciperata, L. Atilitu im /ematu verba fecit 2.

Sulpi
(m) lib. UI p. m. 192. (n) lib. II p. m. gr. (o) Gellius
ko$. Att. XX e. I. ( p) Macrobius e, t. ( q ) Macro
bius c. l. (r) Gcllius ^ c. XVII,
-

* *

DE KAL E NDARI o RoM'A NorvM.

377

sufficium 7}i}umum militum ad ae?iam aduerfiu* Gaffor,

pugmaturum rem diuimam dimitam di gratia poffridie idur
feciff; tum exercipum populi* Romam? occidivme occifim,

& po$ diem eertium eius diei, vrbem prater capitolium ,

captam eff* * complurerque alii femator* recordari//

dixeramt, quefie* effigeremdi gratia res diuima poffridie,

Kalemdu , nmas ; idi, a magitrit populi Romami fa&#4 .

effee, eiu %e% proximo deimceps praefio rem publicam male

geam eff, tam Sematus eam rem ad pomtifices reiecit, vt
ipfi, quod videretur,/?atueremt. pomrifices decreuerumt mul

/m b diebus /crificiam re&e fturum. Eandem caus

fm adfert quoque Liuius (f). Atri autem dies ex eo.
fuere adpellati, quod veteres felicia omina albo ; in-

faufta atro colore notarent, de quo Perfius (t): '

queque fequenda forent, es que vitanda vici/im

i4a pri reta, mox baec carbome hota/?i. T ;'

Atque hi fequiori tate mefffi etiam'& pofferi diti f
endum Nonium (u). Hos qoque dies neque puros
neque comitiales effe volebant, nec iisdem parentare ,
quia tunc Ianum Iouemque praefarineceffe fit, quos rig
minare atro die non oporteret (*). Similis obfruatio

nis erant dies immomimales : omnes dies ante quartum

alendas vel Nonas vel Idu$, ' Cauffam^ex Q. Claudii

Annalibus adfert Gellius ; quod pugn Cannenfiscla
des vaftiffima ante diem quartum nofias Sextilis fuerit
fata (y), ideoque Pontificm decret atri hi dies iudi
cati fecundum Feftum. Ab his diuerfi erant dies religio
f? , quos multitudo imperitorum praue & perperam ad

pellauit nefaftos. Dicuntur autem fecundum Gellium

Bbb .

. . . . . . . (),tri

(f) li, . . (t) /at, 7. (ii) , 1 ,

(x)* Macrobius*, 1. (y) p^ c. x/Tr. "

.
-

40.
.

..
*

2
~
*

373.

..

c A Pvts o CtAvvM * * *

- . .

(z), trifti omine infames impeditique, in quibus & res. ' .

diuinas facere & rem. quampiam nouam exordiri tem-;

perandum eft. De quibus, & Cicero (a) : maiores,

inquit, nori fmeffiorem diem effe voluerumt.4/ienfis pu
gme , quam vrbis captae ; quod hoc malum ex illo: i

taque alter religiofus etiam nunc dies, alter in vulgusi

gnotus, Inter religiofos prcipue habebatur, quo cla
des Allienfis accepta, de quo & Liuius (b ), dum ait :

Tum de diebus rehgio/is 4gitari cptum, diamque, a. d. XV

Kalemdas Sextiles auplici clade infigmem [quo die ad Cre-'

meram Fabii ceff:, qi;o,deimde ad A/iam cum exitia vrb.

faede pugmatum] a pecriore clade 4//ien/m adpeffarumt,

imfignemque rei mulli pub/ice priuatimque agemde /ecerunt.
Quare infaufti ominis res habebatur, quod Vitellius Pon

tifex, eodem die Cremerenfi Allienfique cladibus infi

gni, edixiffet (c), Duos quoque dies poft latinas ferias
fuiffe religiofos ex, Cicerone difcimus ( d). Sic & po(&
interfetum Cfarem Idus Marti inter dies infauftos
relat, atqe parricidium nominat, ac ne vnquam eo
die fenatus cogeretur decretum (e). Sic diem natalem
Agrippina vt inter nefatos eet, decreuit Senatus (f).
Auguftus fingulari religione dies quosdam obferuabat,

ne at poflridie nundinas quoquam proficifceretur, aut

Nonis quidquam rei feri incoaret (g). Dies igitur re

ligiofi, ait Feftus, fnt, quibus nifi quod neceffe, eft,

nefas habetur facere, quales funt fex & triginta atri, qui
adpellantur, & Allienfis, atque ii quibus mundus patet.
..

..

. ~~ * : *,

*, * * * * * ~

Mun

. (z) iJ^ e. IX, , ( a ) lib. IX ad Atticum, ep. W. . (b) lib.

VI c. 1. (c) Tacitus Hiff, H c. xci. (d) H ad g.

Fr., (e) Suetonius Iulio c. LXxxviii. (f) Tacitus

' ' 4iim, Xi/ s. XII, (g) SuctQnius 4ug. c, XCHI.

pe xA LENDRio RoMA norvm,

379
Mandus autem fecndmi eundem patere dicitur ter ni

anno, diebus his : geftridiey61tarialia, & ante diem,

fextum Iduum Nouebris: *ado autem inquit, wo-'.
men impostum est abgemnd, qui ra nos st : fr
4. ewim ejus eff, pft ex

% qu intrauere, *cognofere p

tuit , admil i4e eius inferiorem partem veluti comfecratam

d& Mamibus, clau/im ommi mffb dieu, qui fiipra fri.

pri/ me, maiores cem/aerum** qtio*religiofjriudicauertim*

<a de cauffa, quia quo tempore ea gwe clia &abditare.'

/igion deorum Mamium effemit , veluti im /ucem quamdam

adduceremtur\& patefferent, mibi! eo tempore im Rep. geri

voluerumt : itaque per eos mom cum hoffe manu cow/erebamt,

mom exercitw

# , mom comitia babebamtur, mom a

liud quidquam n rep, mi quod vltima necetas admo

mebat , admimj/?rabatur. -- Sacrum hoc Diti patri &

Proferpin dicatum fcribit Macrbius(h). Is quoque,

dies, qu6 petius Veftae patebat, religiofus habitus.Tpe

muu autem vocabatur } effe , locus intimus in de Ve-

ftae, tegetibus fptus, qui certis diebus circa Veftalia a
peritur (1).
.>
*:
* ***,* ,
*
***...* ... * * * *~ * .
r
- -, -4.

- -

.
.

#
k
[*** ** *

... "

--

cAp T. Now!"M i." . . . .

FERiis
RMANoRPM
Vide feriis Romanorum fcripfre, ad-

modum fnt pauci. Ex veteribus quidem.

*: vERRIvM FLA ccv M, 1v i 1 v M MoDE-

# sTvM (k)& T 1T vM de feriis (1) citat Ma

*
1.

** * ** *B b b

(#)turm,Saturn.
I c. XVI. (i) Fetus voce pemu.
I c, IV, (l) S4tarm, l c. XVI,

cro

(k) Sa

--

/
-

` 3so

ca Pvto Nonwm k n za

Srobius ; qui tamen omnes iniuria temporum inter- s

cidere. Ex recentioribus,t}i;0 RESTELLI, Tbeo-,
logi Galli, extat Apius, fue de priforum Romanrum fe-,
ri liber , Lugduni r6oy. 4, editus, poft thefuro Gruia
no infertus, & elegans eft, licet non omnia exhauriat.
1,1 L 1 v s G REGoRIvs GTRAL Dvs pleranque fynta

gmatis fui decimi feptimi partem,

detinauit ,

ed,

pro debito eft bretior:s kvpov? Hi gosp 1NIAN*

de fe(t ethnicorum trfatias Tiguri gef edita gene
ralis eft, vfum tamen prftat non minimum. HoANN 1 s

LyD ovic i R vELL I religia gentium circafefta, leuifi

mi eft momenti, prodiit.Ce4i3 a6%, 12. Fefta, autem cum

pleraque efent ftatiua, Rofinus totum librum quartum,

qui de feftis agit, ad dutum faftorum Romanorum di,
fpofit, , ;idque peculiari tratatu, egit siBRA Npys
' T E T ARDvs sI C CAMA , in prcidam e fis in faflo*,

Kalendare* Romanorum, Camp Joy. 4 editis, qu totam,

rem fftorum optime declarant. Prcidanea autem in

fcript ea, qu maiori Faftorum operi duodecim libris,
abfoluendo prmittere voluit, vti ipfe autor eft. Cui

adiungimus P A v Lv M M ERvlAM , qui vltima capita.

tratats fi defcrificiis,feftorum tratationi deftifiauit,
atque reliquis que prolixior eft & accuratior 5 quem
etiam fpius, cum rem optime exhauferit, fuimus f
cuti. Inter peciales fetorum criptores v ERAT 11 li
brum de frplicationibus citat Macrobius (m). Cereris
fcra in Eleuffmi& fuis eruditiffime explicat 19 ANNEs

Eyrst ws, tiigdumi Batauorum 10 p. 4' licet ad Grca ,

magis faciat. Integram/?remarum ciuilium bioriam per
fecutus eft M ARTiNvs L 1 PEN 1 ys, Lip/. io7o. 4 fecun

`". . . . . . . . dum
(to) sarurn, iit r. Pi, ,, ..., , , y
-

PE

FERtis

RoMANoRvM.

381

dam originem, ritum &temporumfcceffionem propo

fitam tractans*materiam, - Ritum antiquum & hodier-, u
/

num Bartama/iarwma fingulari commentatione illuftra-,

uit 1GANNEs NicoLA1, qua prodiit Helmtadti zozo. a.
-

F$? 0 R & M

D // RS 12A.

* Fefti dies diis facrati fnt,inquit Feftus, pofterior,

tamen aetas hominibus tales quoque {crauit, Sacraau
temfeftiua erant vel publica, vel priuata, Pub/ica aut,
diis omnibus erant communia, aut fingulis peculiaria.
Communia dicebantur alias Pamaica/aria, de quoFeftus:
Pawalicular dire&atur dies, idem Cemmumigarium, m que
wmibtu di commmmiter /acrifca*a/*r. * Peculiaria deo

rum fcra erant , qu certo cuique numini adfcripta.

Hcque erant varia, vt populariae : qu vniuerfus po

pulus, aut pars eius maxima faciebat, fecundum Feftum,

& vel prb vniuerf populo, vel pro populi tantum par^
e fiebant : * qualia erant paganafia & mamtama. ' Illa,

diuerfa quidem ab iis, qu ruftici faciebant in pagis,&

celebrabantur ab iis, qui humiliores vrbis locos incole

bant : hc ab iis,: qui montes inhabitabant & vocar '

bantur Septimomtiwm ab his feptem montibus, in queis
fita vrbs eft. Feri non populi fed maontanorum, vti
inquit Varro (n). Alia erant fcra cnria/ia, quae curia
les eiusdem curi faciebant, curione maximo facra cu
rante, quibus magna ltitia vna epulabantur : Ita Ci

cero de oratore (o): tahts effet in bomine iucuuditas, &"

amtu im iocamdo lepor, vt dier imter eos curi fuiff vide
retur, comuiuium Ta/culani. Municipalia facra municipum
erant, antequam ciuitatem Romanam adipifcerentur,

quae obferuare eos volunt pontifices, & ex eo more fa

: ,

(n) lib, P. de

Bb b

. cere,

* p. m, Jj, (o) lib, I c, VII.

n
-

c Apvt NoNv M

382

cere, quo fuiffeat atitiquitus, fcndatim Feftum.* Ali

denique patritiorum facra erant, alia plebis: de qua di
ftin&tione conful in oratione aduerfus Canuleium (p)

quam, inquit, aliam vim promiua commuia babent, mi

^ot qui matu fit, ignores cuius /anguim, quorum facrorum
fe ; dimidius patrum t; dimidius pleb. Addirnus &
ferias prcidaneas, qu fecundm Gellium (q), non fuo

proprio die celebratae, fed ob impedirnentum aliquod

ita alium dilat, vel prius at.
*

- * - '

FE TA * G E N RA L A

"

---

** Inter generalia deorum fefta erant svpp I. rc'At io

N E s, Tacito (r) quque fpplicia dit atque Salluftio.
3Triplici ex ratione decernebantur a Senatu, vel enim,

pro felici fucceffu & euentu rerum peragendarum, Sic

decretam memorat Liuius (4), quod Scipio in Africam
prouinciam traieciffet, vt ea res falutaris populoipfique
duciatque exercitui effet. Similiter quod exercitus Ro

manus tum primum in Afiapofuiffet cftra, vt ea res pro

fpera & lta eueniret (t).

Maximie cum bellum iam,

declaratum, fupplicationes indit, quo bene atque fe

iciter eueniret bellum, quod populus Romanus iuffiffet
(u). * Secundo decernebantur ob res profpere geftas,at
que edicebatur, vt ditui des facras omnes tota vrbe
aperirent, & circumeundi falutandique deos agendique
grates per totum diem populo poteftas fieret (x). .-Ita

'Senatus ob rem de Perfeo egregie geftam a L Aemilio

. . .

Il

(p) Liuius 1x . . (g) lib. Ive. vt. (r) Annal, mit

r. LXIV. bello lugurtb. c. LP,

catil. c. Ix. Varro ae

R. R. c. V. ({) lib, xxxe, 1.-(t) Liuiuslib.xxxvii.

, XLVII. (u) Liuius XXI c. XVII, XXXIt, VIII, XL^
4. II, (x) Liuius XXX c. XVII, . . .
*

pe ferris RoMA Norvm.

is,

confle, ih quinqe dies fupplicationes circa omnia pul

uinaria decreuit, hoftiisque maioribus fcrificari iuit.

(y).o; Sic & vitoriae naualis ergo in vnum diem fup

plicatio decreta 6? ) & dona diis miff*(a). Decret :
autem fupplicationes Imperatoribus bellicis, ad exifti

mationem magis quam ad gratiarum diis a&tionem: qua

re & fupplicationem triumphi dicit prrogatiuam Ci
cero (b). Licet & non raro fupplicatio quidem decre
ta non autem triumphus- (c). **Et quidern decret
non in vnicum tantum diem, fed & in pHures, vt in
triduum (d). Ita Cn. Pompeio primum decem diermi

fupplicationem fuiffe decretam, confe&to bello Mithri

datico tradit Cicero (e). ' Quindecim dierum fupplica-.

' tio decreta Cfari, confe&to bello Gallico, quod tmem

ante id tempus acciderat nunquam, autore Dione (f)
& Cicerone (g). Eidem quoque Caefari ob res bene ,

geftas fupplicatio in LX dies decreta (h). ' Atque hic

ierum cmulus fingulari hominis dignitati tribubatur.
Sic pft bellurn Africanum fcrificium quadraginta die
rum decretum(i). Poft deditum bello Mutinenfi Anto
nium, Cicero cenfuit,vt fupplicationes per dies quinqua

ginta ad omniapulmaria conftituerentur (k). -Singu

dare, quid in Cicerone, cui ob detetam Catilinariam ,

coniurationem togato Senatus, non vt multis benege

tae, fed vt nemini conferuat reip., fingulari genere,
fupplicationis, deorum immortalium templa patefecit,
-

..",

* -

- -

vti

- -

(y) Liuius XLP^ c. II. (z) Liuius XXXVII c. XLFII. (a)

Liuius IV c. XX. (b) ad Fam. lib. XV ep. V. (c) c. /,
(d) Liuius XXX c. XL, (e) de prouinc. conul, t. X.

(f) lib, XXXIX p. m.y4. '(g) ae prow. conf c. X. (h)'

Dio lib. XL p. m. 144. (i) Dio lib. XLIII p. m. 222,

(k) Cicero Philippita XIV xir,

.
v
vt ip( de fe in Pifonem (1). Supplicationes hae magaa

384

fiebant folennitate. Senatus enim {a ad templa cene

rebat, qu patebant omnia (m) 3 * ingensturba non vi

rorum modo fed etiam fminarum conferta tota vrbe,
deorum immortalium templa petebat, pro fe quisque,

ex concione ad gratias diis agendas ibat (n),' Quando

que & fupplicabant coronati (). Publica alias cele.

brabantur facrificia, & epul, atque per totam vrbem.

feftiuitates, Quare cum fefti eent dies fupplicationum,

inter nefaftos, quoque fuere habiti, quibus nec de iure

agi, nec conciones haberi poterant.) Docet id nos C

lius, dum ad Ciceronem, ita fcribit (p): aeriter mo* tu*

fpplicationes torferunt, imcideramus mim im difficilem ne

dum : mam Cario tui cupidiffma, cui ommiba* ratiomi

bus comitiales eripiebamtur, megabat *amodoparipoe,

decerni upplicationes. Ita Curio metuebat, ne ibi per
cumulum dierum in fupplicationibus io tempore foli

tum, poteftas cum populo agendi eriperetur. Tertia.

fupplicationum fpecies in rebus aduerfis, vel ad placan
dos deos, vel auerruncanda prodigia, vel morborum a

uertendorum cauff inftituebatur. Ita poft infelicem pu

gnam ad Thrafimenum lacum, edita fupplicatio (q).
Auerruncandorum prodigiorum calafa fupplicationes
decretas memorat Liuius (f).

Ita in triduum quoque,

pro collegio decemuirorum imperatm fuiffe in omni

bus compitis, quod luce inter horam tertiam ferme &

quartam tenebr obort fuerint, tradit idem (f).

Sic
& ob

(1) c. III, (m) Liuius XXX r. XE. (n) Liuius XLV c.

11. (o) Liuius XXXVI t..XXXV. (p) 4d Fam. hib.
VIII rp. XI. (q) Liuius XXII c, X. (r) X c, XXIII,

(f) lik, xxxr111 c. XXXVI.

> '
DE FER11s RoMANoRvM.
385
& ob fulminibus complura loca deformata (t). Alia .

exempla, vt taceamus, qu apud eum paffim habentur.

Pro valetudine quoque populi decret ( u ), Et quidem

decernebantur a confulibus ex Scto (x), faepe ex De

' . cemuirorum effato (y) vel decreto pontificum 5 vel
in genere omnibus diis, quorum puluinaria Rom ef
fent indita (z), quod fupplicationem vocabant circa

omnia puluinaria (a). Qui etiam dicebantur Fefto dies

pamdicu/ares & commumicarii, cum omnibus diis commu

' , niter fcrificatur, cum &Gloffarium vetus Pandam;alias

hghwnc 9so) explicet. Ali erant particulares, certis tan
tum diis decret. Sic fupplicationem Iunoni in Algi- .

do, & ad dem Herculis inditam memorat Liuius (5).

Vulcano, Cereri & Proferpina ad auertendum incen

dium (c). Indit ill per vrbem Romam non folum '

& totius vrbis compita (d), fed & per vniuerfm fpe
Italiam. . Ita poft infelicem pugnam ad Thrafimenum
Jlacum,fupplicatumiuitagreftis quoque turba(e). Ple
rumque vero cum, coniugibus ac i liberis fpplicatum

ibant (f). Spe in rebus' defperatis matron fuppli

, ciis votisque fatigabant deos (g), quod vero non de L

publicis atque feftiuis fupplicationibus, fed qu priuatim

tantum fiebant, intelligendum. Solemnitates. nonnun

quam addit, vt matron vel virgines manibus ample

-

X&?

... (t) Liuius XL c.XLV. (u)Liuius XXVII c. XXIII. XXXVItt

e.XLIV (x) LiuiusXXXI.P't!1. XXXVII c. III. (y) Liuius
: xXp'H c. XXXVII.(z)Liuius XXtps. X. ( ) Liuius xx!!
c. XI. XXXII c. I, XII c. IX.

(b) Liuius XX! c. LXIV.

(c) Tacitus 4mmal. x* e. XLIV. (d) Liuius xxYiic.

XXtII. (e) Liuius XXil c. X. (f) Liuius III c. VII.

(g) Liuius XXKII c. l ... . , .

- * *

.- .- .

* - -

v r -s osv-

- -

x & coronat hymnos certis vocibus canerent, .'Vt

ex decreto pontificum vel decemuirorum virgines,ter,
nouenae per vrbem euntes carmen cecinere ( h ).
& ex Vitruuio videraus 5 . qui inter vitia dium f
crarum refert & id, quod matres familiarum- cum ad.

upplicationem gradibus adcendunt, non point per

intercolurhnia amplex.adire, nifi ordine fecerint (i).

Hta & Vopifcus fub Aureliano (k) ait : itum ad tem

plum, imffei libri, proditi verus | inf 2 rs, cantata
carmima , amburbium celebratum,puer emim patrim&ma

trimisque carmem indicebatur, /matus mptum facr&,ap

paratum fcrifici praebebat. - Alias decretum vt omnes,
qui ex vna familia eent, pariter upplicarent & coro
nati (1). Sequiore tempore fb Impp. etiam ob horum
gefta tyrannica inditae fupplicationes, vt ob fupplicia ,
de ciuibus figmta (m), 5. ob occifama Nerone matrem

Agrippinam fpplicatio apud omnia puluinaria fata (n);

ob Neronis amorem in rem publicam ( o) 5 pro f
cunditate Popp ( p). ,
t ., . .. ''
.
Solenne quoque erat le&tos feu puluinaria penes
deorum fimulacra collocatafternere, quod LE ct I st Er

NivM adpellabant. Quem ritum ridet Arnobius (q),

dum ait : Habemt dii leos atque vrrat poffmt melio
ribus imcubare, puluimorum to//itur atque excitatur impres
fio : , & Auguftinus (r) : lefi /?ermebamtur, ait,im bo
morem deorum, vnde boc /acrum velpotiu fcrilegium me
. . .

. .

j/46/?

(h) Liuius XXVII c. xxxVII. 'XXXI e. XII. (i) lib. III

c. l. (k) e. XX. (1) Liuius XXXIPc. LP. (m)Ta
citus Annal. II c. XXXII, (n) Ann. XIV c. XII. (o)
aemm. XIV c. LIX. . (p) Amm.X}^ e, XXIII. (q) lib,

Pl p. m, zig. (r) de Cia. Det liv. If ei, Xyll, v .

A.

DE FER11s rom ANo Rv M.

+we accepit. iCommunis quidem eft opinio y1etos pri

- uatorum prope deorum fimulacra fuiffe ftratos, fed con

a trarium ex Arnobio patet. Leti enim fternebantur diis,

--quorum fimulacra puluinaribus impenebahtur, &, d

quafi ad epulas inuitabantur, qu parat erant, a facer
-idotibus vero conumebantur, vti ex hitoria Beli Babylo
-hici videmus. -Primum letifternium Rom A. V. C.

CCXII fatum fcribit Liuius (f), & quidem per dies o

&to, quibus Apollinem Latonamque & Dianam, Hercu

- lem, Mercurium atqueNeptunum, tribus quam amplis

{ime tum adparari poterat, ftratis letis placauere. Le

&tifternium fub initium belli Punici fecundi per tridu
**um habitum idem commemorat (t), decemuiris facro

* rum curantibus, quo fex puluinaria in confpetu fuere.

*Ioui & Iunoni vnus, alter Neptuno ac Minerua, ter
tius Marti ac Veneri, quartus Apollini ac Dian, quin
-tus Vulcano* ac-Veftae, fextus* Mercurio ac Cereri, diis
-{cilicet confentibus. Iuuentuti letifternium fatum i-.

-dem feribit (u). Iunoni letifternia ac peruigilia cele

' brauere fmin, quibus mariti erant (x).

Immo certa

erant fana templaque, in quibus letifternium maiorem

-partem anni fieri folebat (y), Decemuiris hc curare
competebat, maximis tamen neceffitatibus fenatores
-quoque letum fterriebant(z). Priuatim nonnunquam

hoc facrum quoque fuit celebratum, tota vrbe patenti

-bus ianuis, promifcuoque vfu rerum omnium in propa
-tulo poito, noti ignotique paim aduenae in hopiti
um duti : & cum inimicis quoque benigne accomi
. 2
: . . . , ter
(f) lib. /. c. X, (t) Liuius XXII c. X, (u) xxi c. LXII,
i, (x) Liuius XXXVI ineunte. \(y) Tacitus Ammal, XV,
-

ss e, XLIV, (*) Liuius XXII t, I, '

*

' '

. . . .

>

rt.

"

388

. . .

cAPvt. No NvA a .

ter fermones habiti,iurgiis ac litibus tcmperatum: vin- .

tis quoque demta vincula, narrante ita Liuio (a). Ad
, fcrorum folennia in deorum honorem inftituta quoque
fpetant P E Rv 1 G r L 1 A, qu a grca gente confecrata ,
.. dicit Arnobius (b ), eaque pannychifmos graues ad

.. pellat, quia tota nox tranfigebatur, vti Hefychius expli

; cat 7wvvz ' n tjc vv*. Quare & a Numa non ,
introduta hc peruigilia,qu Aa zwvvzaau8s& i*egis dw

g, cv yvvaw%w vocat Halicarnaffenfis (c). Cicero(d) ad

pellat noturnasperuigilationes.Priuatim tamena Roma
nis quoque fuiffe fataGalb hiftoria teftatur;de quo dum
adhuc priuatus,Suetonius (c) teftatur: fimulacrum frtu
m< im parte aedium com/cratum, mem/?ru deimceps fppli

catiomibu & peruigilio ammiuerfrio coluit. Apud Grae

cos alias nota peruigilia Cereris & Veneris, qu vigilias
f
--.
Cereris adpellat Plautus (f).
N oy E N D IA LE SACR v M, facrificium etiam no

uendiale dictum (g) ; fatis portentis ex decreto Se

natus per nouem dies inftitui folitum ; fub Tullii re

gno vel voce coelefti, vel harufpicum monitu primumin

ftitutum (h). . Exempla facri huius inftituti plura apud
Liuium, quod maxime fatum, dum -lapidibus plueret
i). Ad ferias autem conceptiuas referebatur (k), &
differebat ab eo facro Nouendiali, quo defuntis parenta
bant Romani.
-

Aliud erat'A MBvRB rvM, quo vrbs, & AM B a RvA

1 1 A, quibus agriluftrabantur, fummis neceffitatibusin
. .

* -

dita,

* * (a) P^ c. XIII. (b) lib. P* p. m, 17;. (c) lib. II p. m.

gr. (d) II de LI c. XV. (e) Galba c. i/.: (f) aea

.

lul. abiu IV /?. X v. 6y. (g) XXXIP^ c. XLIV. (h)

Liuius 1 c. XXXI. (i) Liuius c. l. , xX1 c. LXII. XXV

s, VII, XXIX c. XIV, (k) Varro de LL, lib, Wp, m. 3y.

p : FER11 s

R o MAN o R v M,

r9

: dita.--Sic enim,fub Aureliano: amburbium celebratum

., e ambarualia promifa ait Vopifeus. (1) Luftrale pia
mentum vocat Apuleius, (m) quo minas portentorum
... circumferaneis hoftiis expiabant: ex quo videmus, ho
ftias piaculares circa vrbem agrosque fuiffe dedutas..
Hoc eft quod Liuius ait, ( n) boffita maioribus. Confules

.procurarumt, vrbemque /ufirarum* ; quare & fcrificium lu

ftrale ditum eidem. (o) Pro frugibus tamen fpe haec
ambarualia fata , vti videmus apud Virgilium : (P)
terque mouas circum felix eat boia fruges :

priuatos quoque latentibus animalibus Marti matatis

agrosluftraffe autor eft Cato. (q)
Quin & quandoque indicebatur IE 1v N1v M, quale
ex aditione librorum Sibyllinorum Cereri decretum me

- -

i morat Liuius, (r), quinto quoque anno feruandum. .

Alius &plane fingularis placandi deos ritus cL Avo

F 1 G E N D o erat, in peftilentia maxime; quare & clauifi
gendi cauffa Ditator di&us, idque ob intermiffum fo
lenne, quo Prtor maximus clauum pangere idibus Se

, ptembris folebat. Rem totam narrat Liuius, (f) dum

ait : Lex petua e$? pri/c litteria, verbque ripta, vt

qui prator maximua /t,idibus Septembr claum pangat.

xus fuit dextro la&eri d Iou optimi maximi, ca x
parte qua Minerua templum e$7. Eum clauum quia rarae

per ea tempora /itterae eramt, motam mumeri ammarum fuiff.

ferunt : eoque Mimerue templo dicatam legem, quia mu
merus Mimeru4 imuemtum fit. Per prtorem autem ma
-

- -

c 3

ximum *

(1) im vita. Aureliami c. XX. (m) lib. III ab initio. (n)

xXXIX c. XR, (o) [ c; XXV711. (p) Georg, I p. 34y.
( q) de R. R. c. CXLI. ( r) XXXVI c. XXXVII. (f)
Liuius VII c. lll, ,
. . . . . . . .

" .

e A Pw T

*ximum lege hac intelligitur magiftratus fummus, qod

*videmus, dum Dictator claui pangendi cauffa ditus, cu
jus fiimmum apud Romanos imperium.

Sic& ludos fcenicos inter alia coeleftis ir placami

* na inftitutos Liuius (t) teftatur, de quibus libro fe
cundo.

Reftant Nv D I P E D ALIA, qu optime defcribit

Tertullianus: (u) cum upet clum, & aret ammus , mu

dipedalia demuntiantur, magiratu purpura, pomumt, fa

fce* retro auertume, pacem imaigitamt, boiam im/?auramt,

/

apud quardam vero colomias praeterea ammuo ritu fcc ve

lati, 6 cinere conferf idolis fais inuidiam fipplicem obii
eiumt,&almea &'zabermacula admomam vrque c/udumtur,vmu
jm pub/ico igm apud ara, aqua mec im famcibu. - Nimiui- .

tarm credo iuffitium. Hc autem populo denuntiari

fofita,idem alio loco autor eft. ( x ) Nudis itaque,

- pedibus ingreffos eos tunc fuiffe ipf vox docet, quod

Statius (y) hunc ritum tangens, ita effert.
' crime dato paffm,p!amt&que ex more flut.

' Crine dato, id eft foluto; nudis paffisque crinibus, quod

* in mulieribus fingularis lutus fignum.- Plantis vero

'flutis, nihil aliud notat ac nudis pedibus, more poti

* to, ' Hinc Ouidius: (z)

--

`Nuda pedem; mud&bumer& imfi/a capill,

' Ihter haec atque fimifia deorm placmina tabernae
' rnt clafae ; mnis frenfis ftrepitus quiefcebat, & iv
$ r ITivM 'ffidicebatur. (a) Idque in turnultu quo

"que vel luctu publico; tum deferebantur fora, claude

ban
(t) lib. V7I e, it. (u) de ieini e. xyi. - (x)-apologe
-

tito c xt.. (y) xThebaia v. 17. (a) pt1 Athm,

v, 11;. (a) Liuiu*, V c. XXVI,

---

--

' de

FERII se, Ro MANokvM.

39t

bantur domus, paim filentia & gemitus, vti def&ribit:

Tacitus , (b) atque Cicere. (c) Claufi erant Circi,
theatrorum, balneorum aditus, ceffbant omnes, fefti-.

uitates, veftes, quoque mutabantur, pofitis latis clauis,

fenatorum, & annulis aureis equitum; (d) omniaque

qu vel ad folennitatem ltitiamue faciebant, plane ces- '
fabant, quod ferale dicebatur' iuftitium.
F E S TA

S P E C FA L I A

In, Feftis hifce confideranda veniunt, eorum folen

nitas in genere 5 diftintio in diuerfs fpecies; & qu fin

gulis diuinitatibus fuerint dicata. Quid feftis diebus.
olim fieri folenne fuerit, optime ex veteri iure pontifi
cio defcribit Cicero (e). Feri inquit, iurgia amauemta,
easque im famul, operibua patrat babemto. itaque vt ita
cadar in ammu.amfraiu [faftis ]de/gripfum effo, certar
que fruges, certas que baccas facerdotes publice libanto
boc cert fcrifici ac diebu. Ante propofitos quidem ,
Publice faftos, per praecones feu pontificum calatores
propalam enuntiabantur fefta,vteftapud Arnobium: (f
auatio matr Dem e$t hodie, Iou epulum cras e$7, 4er
ulapi geritar celebraturque vimdemia. Leermium Ce
rer erit idibus praxim. Teffur mata& e&. Ipfo enim
feftorum die praecones, quos praeclamitatores vocabant,
exclamare cogebantur, vt homines abftineant fe opere,

vti innuit Feftus, Quod inftitutum ad Numam refert

Plutarchus (g ),. vbi dicit, fcerdotes in pompis folen

nibus raiuitte prconcs ,

xwg^wvovs, & fi quid tale accidiffet, expiatione opus e
-

ra,

(b). Ann, n e. Exxxir. (c ) de Araf, ref, e, xx*7. (d)

Liuius Ix c, VIY, (e) h6, IY de r c. VIII, (f) /.
8) in N . 4. .
- -

2.

39t

cAP v T

N on v M

".

rat. Prcones hofce etiam Precias ditos ab eodem di

fcimus, qui a flamiriibus prmittebantur, vt denuntia

rent opificibus, manu. abftineant ab opere. Huius ra

tionem reddit Macrobius : (h) adfirmabant, inquit,

facerdotes, polui ferias, indii conceptque opus a
quod fieret. Praterea Regem /acrorum, fiamimesque mom ,
licebat videre feri opus fieri, & ideo per praecomem demum
tiabamt, me quid tale ageretur & prcepti megligems mul
abatur. Iure enim pontificio prfcriptum erat, addi
uos adeumto ca/?e, pietatem adhibemto ; ' opes amouemto. (i)
Hinc opera neceffitatis tantum licita: agricolis quoque

aliqua permiff, qu feriatis diebus agerent, de quibus

ex Virgilio Columella: (k)
-

- -

riuos deducere mula

religio vetuit,/geti pratemdere /epem,

im/ dia* auibus moliri, imcemdere vepre*. . . .

balamtumque gregem fluuio merfre falubri.
Similia fere tradit Cato. ( I ) Ius dicere plane nefas
erat, inde dies nefafti di&ti, exceptis tamen aliquibus:

vtpote, qu moram non patiebantur, vel ad difciplinam

militarem pertinebant , feriatis etiam diebus peragi po
terant,inter quae cuftodiarum quoque cognitionem re
putat Vlpianus. (m) Iurgiis praeterea abftinere iube

bantur, de quo Cicero : (n) Feriarum ait, fe/?orum

que dierum ratio im liber requiem babet litium & iurgio- `

rum. Eodem modo Scipio apud Liuium (o) : Ho

die litibus & iurgi /uperfederi aquum ; ego bimc extem
plo in Capitolium ad Iouem optimum maximum Iunonem
que

(h) Saturn. I c. XVI, (i) Cicero II de LI c. VIII. (k)

4e R. R. c. XXII. (1) de R. R. c. I1. (m) lege IX 7r.

de feri, (n) li de LI c, Xit, , (o) XXX/III . LI.

pe FER11s, Romanorvm.

39}

qwe & Mineruam, ctero*que deos , qui Capitolio atque ,

Arciprfident, falutands igo. Nec de fontibus fupplicia
fumere licebat, de quo Seneca (p) : accuftus g? a fra- T
tre parricidii, & dammatu , imtercedemtubus diebuu feff
pma ex /ege dilata e/?, Ita Tacitus (q) de tyrannide ,
Tiberii conqueritur : , quem emim diem vacuum paema ,

vbi imper facra & vota , quo tempore yer etiam profa
amis abtinere mos effet : vincla & laqueus inducantur?

Quod fi ergo imprudens quis egiffet aliquid, quod feriis

non competeret, porco piaculum dare debebat, prudens
expiare non poterat ( r). Quare & Gellius dicit (f),

piaculo opus fuiffe hoftiam, fi quis ferias polluiffet. , Et

Cicero ( t ) di violat expiationem deberi ait, Varias

autem adhibebant feftiuitates : ' Veftibus quidem puris

atque albis vtebantur, qu dicebantur fynthefiac (u),

vti & canit Ouidius (x) :

proera lux oritur ; linguque amimque fauete :

mumc dicemda bomo /amt boma verba die.
Lite pacent aures, infanaque protinu abint

iurgia, differ opus liuida tarba, tuum. ' . ,

- Cern odorata vt faceat ig#iba 4ther.
& /over accen/r/?ica Cili/a f.

,
. .

Flamm4 mitore fo templorum verberat aurum,

& tremulum fumma /argie im ede iubar.

J/e/?ibus inta Tarpeias itur im arcer,

& populu feo comcolor ip fo eff.

Templorum, immo & domuum limina poftesque lauru
-

* -

Ddd

... .

Ortl3-*

(p) lib. V comtrou. IV. (q) Amm. IP^ c. LXX. (r) Ma

- crobius Saturm. 1 c. XVI. (f) Gellius II c. XXVIIl. (t)

de baru. rep. e. X. (u) Martialis hb. XlV pigr. .

(x) Faft. I v. 7l.

, , ,
-

* * ** .

. .

394
cApvT oct Avv M
ornabant, deorum etiam fimulacra atque puluinaria fer
-

tis adficiebant & floribus (y),

32uid ?

Quare Seneca inquit :

tu exiimas , ea tamtum optabilia eff, que per

' voluptatem & otium vemiumt, qu excipiumtur foribus or

mats (z): & Tertullianus apologetico (a) : cur die
leto mom laurel poef adumbramtur
mec lucermi diem

imfrimgimus. Ex quo etiam videmus, lucernas feftis die

hus adornatas fuiffe lucentes, Qu9d & docet Iuuenalis

(b), dum canit :
Hic morum placabo Iouem, laribuuque patermi&
tbura dabo, atque ommes viole iaiabo colorer.

;
-

Cum&#a mitent , /omgos erexit iamua ramor,

& matutim operatur fe/?a lucern.
Et-Seneca (c) inquit : accemdere aliquem lucermam fab.
-

batb probibeamus : quomiam mec lumime dii egemt, &

me bomimes quidem dele&iamtur fuligime. Celebrabantur
fefta publica per magiftratus maiores, confules vel prae
tores, vel etiam Pontificem maximum, quo fcilicet fa

cris praeeffent eaque facerent. Ille vero dies. quo Seia

nus occifus, pro fefto haberi coepit, quod ab omnibus
magiftratibus omnibusque pontificibus primo tum exem

plo celebratum.- Cum iam facra publicaef{entcelebran

da, ditui iubebantur, vt primo mane aperirent templa

(d). Ipfos autem, qui facra effent faturi, ante lucem,

templa ingreffos difcimus ex Suetonio (e), vbi de Au
guto : cum acri caua maturius euigilandum effet. Ma
' tutinis enim horis falutatum ibant deos, & igne aris il

lato, in deorum honorem hymnos canebant, quos Ar

I1

' (y) p. LXVIII, (z) lib. VII p, m, 237.

(a) c. XII.

(b) at. XII v. 39. (c) ep. XcV. (d) Liuius XXX
c. XVII, (c) 4ugwfto c, LXXVII1,

- 1

DE

FER 11s - RoMA NoRvM.

395

nobius (f) adpellat excitatiomer, quas co//at ad tibiam

vocibur cameremt matutimi. Seneca (g) /alutatiomer vo
cat matutima*. Varia autem inter fe feftorum erat ra

tio, de quo Macrobius (h): Sacra celebritas, inquit,

e$?, vel cum /acrificia di offerumtur, ve! cum dier diui

m& epulationibus celebratur, vel cum ludi im homorem agum-.

tur deorum, vel cum feriae obfruamtur. De fcrificiis pau
. cis abhinc agemus. E PvL AE coen erant, quas in ho

norem deorum tribus maximis prcipue diis, Ioui, Iu

noni & Mineru, quia prfides habebantur Romani im
perii (i), miniftrabant in Capitolio epulones (k) ; ad

quas inuitabantur dii, de quo Valerius Maximus (1):

Iouis epulo, inquit, ipfe im lefu/um , Iuno & Mimerua im

fe//as ad cmam imuitamtur : ab epulonibus vero, & a

liis qui exinde epulares diti, confumebantur. Diales

h epul dicebantur, & qu in honorem Cereris, Ce

reales ; vt diftinguerentura pontficiis, auguralibus &
fliaribus, qu ingreffu noui facerdotii fiebant(m). So

lennem alias epulandi menfe Decembri fuiffe diem, ex

alendario antiquo adparet, quo notatum: E Pv L v M IN

D 1 c T v M. Dicebatur hic Gellio (n) dies folennis,quo

Ioui libaretur , atque ob id facrificium fenatus in Capi
tolio epularetur : hneftioribus multis ad idinuitatis.
Hoc enim epulo alibi non, nifi in Capitolio puluinar
fufcipi poterat (o). Sic etiam epulas ex antiqua Romu

li inftitutione diis fuiffe adpofitas commemorat Hali

carnaffenfis(p). Abifto epulo publico diuerf erat coena

-

Dd d

tio

(f) lib, VII p. m. 237. (g) ep. XCV. (h) Saturn. I c.

XVI. (i) Tacitus Hi. Ip^ c. LIII, (k) Liuius V c.
LII. (1) lib. II c. 1. * (m) Macrobius Saturm. III c. XIII,

- (n) XII s, VIII, (o) Liuius c. l.. (p) lib, II p, m, 93,

-

396

e Arvr Nonvur

tioIouis,qui locus vrbis eratficditus,in Auguftali palatio;

regione vrbis X, cuius & mcntionem facit Capitolinus,

(g) Erat autem locusiftepublicus,quoIaute coenarent viri

illuftres,vtiPlutarchuscoenationem Apollinis explicat (r).
lm nomen

vnius ex fflemdidiffmi domibus erat. Aliud erat epulum,

quod ludorum cauffa inftituebatur, quod ludorum facrifi
cium epulare adpellat Cicero(f), Liuius vero epulum lu
dorum cauff (t). Ludi publicique inter fefta refereban

tur. Legum enim conditores,inquit Seneca(u), Feftos in

ftituerunt dies, vt ad hilaritatem homines publice vrge
rentur, tanquam neceffrium laboribus interponentes
temperamentum. Feri autem quas a feriendis vi&timis
fic di&tas putat Feftus ; in fpecie fic dit, erant vel
public, qu ab vniuerfo populo Romano celebraban
tur, vel priuat.

Ill diuidebantur fecundum Macro

bium in ftatiuas, conceptiuas, imperatiuas & nundinas.

Statiuas ferias definit Macrobius (x), quod fint vniuer
fi populi communes, certis &conftitutis diebus ac mem
fibus, & in faftis, ftatis obferuationibus adnotata, de.
, quibus nunc fpeciatim.
| F E S T4

c o N S E N ? r p M

'Iovis folenne epulum erat menfe Nouembri, de

quo Arnobius: (y) Iou epulam cras e$?, Iupiter emim
tnat, magnisque implendus est dapibus, iamdudum ine

dia geffiens &'anmitter/iria interie&ione ieiumur. Pimalia

Ioui facra erant : fed cum alia priora dicerentur, qu
IX. Kl.

*.

(q) Pertinate r. xt, (r) Latul! p. m. .

(f) III de

Onat, c. XIX. ( t) xxxII! &. XLII. (u) de rmmquilli

ate vite, ( x) Saturn. I f. xP, ( y ) lib. VII
^ *,

DE FERII s

- -

RoMA NoRvM.

397

fx KI. Maii in Faftisadnotata; alia altera, qu XIV KI.

Septembris: (z) aliaque Iouis fuerint, Veneri alia; du

bium fuit coortum, qunam huic, qu illi fcra. Qu9d

'

fi fcriptores veteres euoluimus, ipfi inter fe difcrepant.

Varro (a) quidem priora Vinalia Ioui adfignat, cum pri
orum menfium fefta recenfens, inquit : Vimalia a vimo.
Hic dies Iou mom Kemer. ' Huias rei cura mom, /eut* im

Latio: mam aliquot /ac vimdemi primum a /acerdotibus

pub/ice fiebamt vt Romae etiam, mumc : mam F/amem dial

aufficatur vimdemiam & vt iu/* wimum legere, agma Ioui

facie : imter cuius exta cae/ & porrefa famem prorfs
pimum legit. ' Im Tu/ulam /cr e}, pimum me vebatur
im prbem, amtequam vima/ia Ka/emtur. Rationem vide

mus apud Feftum : Joui inquit, vimum mouum amtequam

guffaremt , liabamr, quod aapellabamt calpar; bac ratio
me , vt reliquum quod im doli& & apotbec 1/, vade cal

par depromebatur, remaneret, hoc libato, religione olue

retur & w/ibus human& pofft inferuire.

De Vinalibus

pofterioribus idem Varro ait : vimalia ruica dicumtur

amte diem duodecimum Kalemda* Septembr : quod tum,
Kezeri dedicata edes, & borti eiu tutele adgnantur, 4c

tum /me feriati olitores. Feftus autem pofteriora Vina

lia Iouis diem feftum dicit, ipfum dedicatione dis Ve
neris alias infignem, dum ait: Ruffica vimalia adpellam

tur memfe Auguf?o, quarto decimo Kalemda4 Septembr.

Iou dies feus, quia Latimi be//um geremtes aduerfus Me
zemtium ommt* pimi libationem ei deo dedicauerumt. eo

dem autem die vemeri templa /imt comfecrata, alterum ad

Circum maximum, a/terum im luco Libitimem/?, quia im i

pus dei tutela fmt borti. . Eandem originem adfcribit

t

D dd

Oui

(2) Plinius XYIII c. XXIX, (a) lib. }^ de L, L.p, m.33>

 v v
Ouidius, accuratiffimus alias faftorum commentator, ea

398

demque hc autumni Vinalia Ioui tribuit , dum ca

nit : ( b )

Pemerat autummum calcatis /ordidus pu&,

reddumtur merito debita vima Ioui.

Dia dies bimc e$? Pimalia, Iupiter illa

vindicat e fo/ gaudet ine/ fa,

Iacobus Gutherius (c) eadem in hac fcriptorum varie

tate rem acu tetigiffe fibi perfuadet, dum diem a fefto

feparat, ex verbis Ouidii (d):
cur igitur feum Vemer Wimalia dicamt,

quarit ? & quare /it Iouis j?a dies ?

concludens, Veneris fuiffe feftum, Iouis vero diem, cui

` facra fierent.

Sed prterquam quod contra morem ,

boc Romanorum, contra mentem etiam eft Ouidii 5 qui

vti & verba & fermonis contextus docet, bina proponit

*Vinalia 5 hc Veneris vocat feftum, illa pro more po
tico, fermone variato, diem Iouis, & clare innuit, prio
'ra menfis Aprilis Veneri; altera autumni, Ioui compete
re. Idus prterea omnes Ioui facr, ideo ouis mata
batur ex eo Idulis dita Fefto. " In 1 v N o N 1 s tutela o

*mnium menfium Kalend erant : hinc Ouidius (e)

Vimdicat Aeu/omia* Iumomi, cura Ka/emdar.

alendis Februarii vero feftum erat dedicationis templi

Iunonis Sofpit, de quo idem Ouidius: (f)

Primcipio mem/ * Pbrygia comtermima matri

foita delubris dicitur aua mouis.
Iumomis Momete feftum ob dedicatam dem, Kalendis
-

Iuniis,

(b) IV Fa/?. v. 97. (c) de Vet. 1 Pomtif. lib. iII c, XV.

- (d) IV F#, p. $7y, (c) I F4ff.p, J6, (f) II F*ff.w.jr,

DE FER11s Rom ANorv M.

399
Iniis erat (g). Iunonis Caprotinae feftum erat (h)
Nonis Iulii,qu ipfae Caprotin dit,Iumomi enim,inquit
Macrobius, (i) Caprotim, die i//o /ibera pariter amci//

que facrificant fu arbore caprico, in memoriam benigne

virtutis, qu im amcillarum amimis pro com/eruatiome publi

ca dignitatis adparuit.

Fatum inde ancillarum latius

narrat, quod matronarum habitum induentes, vrbem

& rempublicam Romanam e periculo, quod a finitimis

imminebat, liberauerint atque ex caprifico, arbore fi

gnum contra hoftes dederint ; quos Romani repenti

na incurfione fuperauerint, atque in eius memoriam,
facrificium annua folennitate celebrandum ftatuerint,

cui lac quod ex caprifico manat, propter memoriam fa

-&ti iftius adhibeatur.

Licet alias inftitutae folennitatis

haut tamen ftis conuenientes, adferat Plutarchus (k).

ApoLLIN 1 ludi fcenici facri, qui vel cum omnibus fe

ftis coniunti: peculiares autem in ftatum diem ante diem
III Nonas Quintilis ei vouit P. Licinius Varus, praetor
* vrbanus, lege a populo de eo lata. ( I ) D 1 AN AE fe
ftum Idibus Augufti celebratur, vti videmus apud Mar
tialem: ( m)

vMaia Mercurium creais idu,

Auguis redit idibus Diama.

& Auonium: (n)

& medias Eidus Maii, Aeuguffique recur/

quas fibi Mercurius quasque Diama dicat,

-

Huius

(g) Macrobius saturm, 1 c. xtI. (h) Varro lib. V de L.

L, p. m. Hjo. (i) Saturn. I c. XI, (k) Numa p.m.
6o. (1) Liuius XXVII c. XXIII. (m) lib. XII ep. LXVII,

(n) de feri Romani, v, j,

...

-e AP v T , NoNVM.

huius fefti crimonias Ouidius (o) defcribit, dum,

canit:

fpe potem voti frontem redimita coromis

foemima lucemtes portat ab yrbe faces:
& clarius Propertius: (p)

, - - - - - fed tibi me credere turba vetat:

cum videt arcem/% deuotam currere taedi*

im memu, & Triuia lumima ferre deae.

Mulieres enim voti damnat ardentcs faces ab vrbe in ,

Aricinum nemus, antiqua religione Dian facrum, por
tabant. Venatores quoque accenfis facibus eo fe con
ferebant,vti ex Gratio videmus; (q) atque canes fuos

fenes, morbo ac fcabie infectos, infulaque velatos, in

f

trumentaque ua venatoria Diana itebant. Hinco

ptime Statius: (r)

4p/a coronat

emeritos Diana canes, 6 icula fergit

6 tutas nit eeferas.

locum religionis optime defcribit Strabo, (f) qui hc

<quoque addit : perfugam ibi facerdotem conftitui, qui
facerdotem priorem fua trucidauerit manu : quod ad
intelligendum Suetonii (t)1ocum facit, qui de Caligula,
quod Nemorenfi regi, quia permultos iam annos poti
retur facerdotio, validiorem fubornauerit aduerfarium,

M E Rcv R 1 1 feftum erat Idibus Maii, mercatoribus fo

lenne, qui fe de fonte Mercurii ad portam Capenam,

adfpergebant, lauri ramo immerfo. Totam rem expo

nit Ouidius, (u) dum canit:

-

*
-

E}}

(o). Faft. III v. 28. (p) tib. II el. xxxII v. r. (g)

.4e ventiomr v. 4%4. (r), III fydu, I p, 57. ( f).!b. *

p, m. 16. (t) calig. c. XX. (u) * Ff. v. 74.

v

D E FER 11s Ro MA N o RvM.

46t

E# aqua Mercurii porta vicina Capeme:

f iuuat expertis credare, mumem babet.
Huc pemit iwcimiu tumica mercator & vrw4

purus /iff/, quam ferat, baurie aquam.

Pda fr hinc laurus: lauro /?arguntura vda
empia qua domimo* /amt babitura mouor.
Spargit & ip/ fior lauro rorante capi/or: |
& peragit olita falere voce preces.

4blue preteriti periuria temporis, inquit:

ablue preterita perfaa verba fae,
* Siue ego te feci teem faffue citaui
nam audituri mumina vama Iouir.

/fae deum prudem alium, diuamue fefelli :

abulerimt celeres improba verba Noti.

Et pereamt yemiemte die periuria mobis :

, -;

mec curemt /aperi, qua locutus ero.

D4 modo lucra mihi: da fao gaudia lucro :

& face vt emtori verba dediff iuuet.

s
Maii autem idibus hoc feftum erat, quia eo die des i
pfi dedicata, (x) vti & Ouidius clare demonftrat: (y)
Templa tibi poere patres ffefaatia Circum
Idibus : ex i//o e$t hac tibi feffa dier.
uinquatrus fiue Quinquatria MINE Rv AE XIV Kl.
Aprilis celebrabantur5non a quinque dierumnumero,fed
*

quod poft diem quintum Idus peragebantur, ita (*) ad-'

pellata. Vnicus fic ab initio tantum erat dies,(a) poft
quinque fa&i 5 quare quafi a quinario numero nomen ,
adeptum hoc feftum quidam voluere, fed perperamL.
Rationem autem dierum docet Ouidius (b):
E e. e.

W704

(x) Liuiusri c. xxi. (y) Fa. P. v. 3;o, (z) Gellius lib. ii

e. KKl, (a) lib, W de L. Lapum, B. (b) HIFaff, v, op.
-

t
*

|-

4oz

cAP v r. No NvM

, !

proa dies media e$7, & fiumt /cra Mimera* ;

momima quae a ium quimque diebus habemt. . .
Sanguime, prima vacat.: meca concurrere ferro: ..

cauff quod e$f u//a mata Minerua die.

Altera tres que fuper rafa celebranrur arena
em/bus exertus bellica /eta dea e$t.

Primus quidem dies quia Mineru habebatur natalis,

quem fanguine foedare nefas, absque ludis 5 reliqui ludis
publicis priuatisue peragebantur. Ita enim Auguftus,
ad Tiberium: (c) nor mi Tiberi, Quumquatrum /atis iu
cumde egimus. Lufmus emim per ommer dies, forumque
aleatorium ra/fectmu, , , Domitianus, tefte Suetonio, ()
ea quotannis,in Albano monte inftituit, atque iis vena
tiones, ludos fcenicos, oratorum & poetarum certami

naexhibuit. Quo faciunt verba Iuuenalis, dum canit: ()

profuit ergo mibi/ mi/ero, quod comimua yr/or
fgebat Numtda4 , 4/bana mudua arema ?be74 :

& de poetarum certamine Statius ():

lux mihi Troiana quale ub colibus Albe,

cum modo germama, arces modo Dacafomamtew

prlia, Palladio tua me mamus imduit auro. ,

Peri & tum in ludis litterariis autore Horatio, (g)

& Minerual pueri magiftris fuis offerebant (h). Quare

Ouidius de quinquatribus agens, canit: (i)

vec vo, tura feri ceni fraudata magitri,

ffermite: di/ipulor attrabit illa mouor.

&

(c) Serb! Ang. e. LXXI, (d) in pita c. IV. (e) /t. IV

v. 9p. (f) fflu. IK p. %. . (g) lib. II ep. 11 v. ip7.

(h) Angelus Politianus mi/ce?. e. XXt Nic. Loenfis epi

phy4, li, li s, XIIl. (1) Hi Fat. v, tap,

--

------------

DE

FER I IS

4o;

RO MAN OR VM.

& clarius adhuc Iuuenalis: (k)

eloquium ac famam dem*/?bemir, aut Ciceromis

imcipit optare,& eoti* quimquatribus optat,

quisque adbuc vma partam colit affe Mimeruam.
Hieronymus vocat (I) mumus Mimerua/e.

'

Munus enim

erat atque donum gratuitum, non falarium, qu men

ftrua erant,& idibus perfoluebantur. Quare Horatius(m)
de puerisludi litterarii dicit ofomis referemter idibus ra.
Tertullianus difcipuli ftipem vocat (n), quam Miner
uae quoque fi prima noui difcipuli effet, dicabant. Sa
pienti dediti, mdici, magiftri litterarii, pi&tores &
fcriptores, lanam tratantes, fullones & fimilis generis,

Mineruae hoc fefto fcra faciebant, eamque fibi propi

tiam adoptabant. Ita enim Ouidius(o):

Pa/ada mumc pueri, temeraeque orate pue//e,

qui beme placrit Pa/ada: deiw erit. ' ' ' ' . *
Palade placata, lanam molire puele
, diant : . & plenas exonerare colos.

* . . ..

Illa etiam /?amter radio percurrere te/u

-

erudit,& rarum pe&fime dem/t opur.

* Hame cole, qui macula, le% de veibua aufr*: * . .

Hamc cole, veteribua quisquis abema parar.',' " ' .

ros quoque Phaebea morbor qui pellitis arte :

mumera de veris pauca referte dea.

A'ec po* turba feri cem/a fraudata magiri ,

/permite : diipulos attrabit il/a mouor. '
.

.Quique moue* clum, tabulamque coloribuu vrit:

quique facis dofa molia faxa manu.

Mille

(k) /at. X v. 114. (1) ad cap. VI ep. ad Epheos. (m)

(ib. I at, PI v. 72, (n), de idol, t. X, , (o) III F.
, ij,

. . . . . . . . . . .
-

$4.04

CAWT

N@NAWM

"T

mi/. pea e# operum: certa dea carmisit illa e#*

fi mereor ftudiir ade amica meir ,

" ..

, ,

Quintus huius fefti diesadpellabatur ruiiiu/rium cun

dm Varronem, (p) quia eo die in atrio futorio facro

trum tub luftrabantur 5 de quo Ouidius: (q)

-- summa dies e qwimque taba* /a/?rare eam ora* '
(
admonet, e forti acrificare dee,
Ab fimilitudine maiorum,

s
'
i

guinquatru minu/cula di

&tae Idus Iuni, quod tubicines tum feriati per vrbem,

vagabantur, &ad dem Mineru conueniebant.. Origi

neflate defcribitLiuius(r): Tibicinum emim officium olim

vt im /crificiis prcimeremt, bicum a cemforibu probiberem
tur im aede Iouis pai, Tibur pmo agmime abierumt,/?d dolo

liberti cuiudam ad epulas imuitati atque dum vimo omuffiim ,

plaura comiiciuntur atque Romam vebuntur, ita vt plau

fri* im foro relifis plenos crapule eos lux opprimeret, iw ,
cuius memoriam boc feum celebrabatur. Mineru quo
que epulum Septembri menfe Kalendarium indicat:
Palladi vero in Auentino facrum fiebat XIV KI. Iulii (f).
AMARtis, in honorem a matronis Kalendis Martii cele
brabantr matroma/ia ; ficdita a matronis, ob diremtum
bellum Romanos inter ac Sabinos, Hinc Ouidius, (t)

cum hanc cauffam prius adlegaffet; .'

Imde diem, primaque mea* celebrare Kalemdam ',
Oebalie matres mom leve mumus habemt, -.*,
licet alias alii adlegent. Iisdem fmin dabant & ac
.

cipie

(p) lib. V de L. L. pim. 47. (q) II Fap. v. 2y. (r) lib.

IX c. XX Wler. Maximus lib. II c. v. Pltarchus qu.

E}Ouidius
Va Faff, v,4ft, () Ouidius y{Fa,a v,727
(t) lll Faf. v. .

be FERs Romnerv,

4C

cipiebant ftrenas atque apophorefa,vti viri Saturhalibus.

(u) De quo & Tibullus: (*)

AMartis Romami fee vewere Ka/em de ; * .

exoriem* moffri* bimc fuit ammus agis. ,

Et vaga tumc certa diurrumt maiqwe pompa,

perque vias vrbi* mwmera perque domos.
& Martialis : (y) * *

Natales mibi Martie Kalende,

Jux formofior ommibus Kalendis ; '

qua mittumt mibi mumu & puelle
guinguage/ima diba.

}"

". . . . . . . .

ideoque matron feruis fuis parabant coenas ficuit Sa

<turnalibus domini (2).

Foemineas inde Kalendas di

:xit Iuuenalis. (a) Eodem die fiebat feum saliorum a

Numa inftitutum, quo per vrbem difcurrebant Salii,

circumferentes ancilia, Martis.arma,&canentes Mamu

rium, vti fefti folennitatem defcribit, Halicarnaffenfis,

atque Ouidius ( b ). Per triduum agebatur hoc feftum,

per quod & epul faliares opipare parabantur} vnde

Horatius (c): . . . , , ; : : : :

.. . . .

- -

* -

mumcfaliaribua
armare puluimar deorum
-

--

tempu erat dapibu.

Hifce diebus nubere vel aliud quidpiam inceptare, mo
-

tis nec dum conditis, feu ad locum proprium reftitutis

e

anci

(u) Suetonius Pffaffano cap. xix. (x) lib. IIIel. 1 v. n.

(y) xepigr.xxlrv, t, (z) Solinus c.III, (a) /at. IX v. ya.
(b) lib. It p, m, ay. III Faff, y, zy, (c) lib. 1 ode
-

XXX/II,

--*

*~

46

. CAP W T

N ONVM .

. "

ancilibus, habebatur ominofum (s). De quo & Ovi

dius ( c ) :

. . . . . .

Aubere / qua voles, quamu properabit ambe ;

differ, babemt paru commoda magma more.

Arma mouem* pmgmam, pugma ef? altema marit, .

comaita cum ferint aptiu* onwem erit.

Sacrificium ludosque Marti vltori ob deditionem Phraa

tis regis IV Idus Maii inftituit Auguftus,(f) qui dein fta
to die fuere celebrati (g). Suntque fine dubio, quos
Suetonius (h) ludos vocat Martiales. Sic & Kalendis
Iunii, Martis feftum erat Gradiui, cui in dilitate fua ,

templum centum columnis marmoreis fuperpofitum con

fecrauit Sylla (i). ' Equiria quoque in honorem Martis
a Romulo fuere inftituta (k), ab equorum curfu alias
'dita, cum iis in campo Martio, vel inundato Tiberi
.in Coelio monte currerent (1). " Bifariam in Kalenda

' rio ea notata reperimus. Prima III Kl. Martii, de qui

Jous Ouidius (m) :

iamque due retant moites de mene ecundo,

Marrgue citoriuni; curribus vrget equo.

Altera Equiria
eodem
difcimuspridie
(n) :Idus , Martii celebrabantur, vt ex
w

' Sex vbi diuler, totidem quoque defret ortu,

purpuream rapido qui vehit axe diem.
Altera gramneo eiabis Equiria campo,

quem Tiber curu im latus vrget aqu.

.
s
' Qui
(d) Suetonius Ottome s. yiii. *Tacitus H p. 1 c. Lxxxix.
(e) III Faf!. p. 39p. (f) Dio lib, LKp. m. 526. (g) Dio
lib. LVIp. m. j. (h) Claudio cap. IV,

(i) Ouidius

VI Fa. v. iyt. (k) Feftus bac voce.. (1) Varro lib, P*

de Llp, m, ja, (a) il faff, v, py7. (n) til Fofi, v. f7.

dE FERrrs RoM A NorvM.

467

3gi tamen eieia forte eemebitur vmda. .

C/ius accipiet puluerulemtus equor.

Eidem Marti facrae quoque Idus Otobris, quibus equum,

'. ipfum Otobrem ditum immolabant Romani : de ,
quo Feftus : 0fober equum, inquit, adpellatur, qui im
campo Martio , mem/? O&fobri tmmolatur quotamma Marti,

4jgarum virium dexterior ; addit autem rationem,

quod equum boi loco Marti be//ico /crauerimt peteres. In
huius ritus rationes inquirit Plutarchus ( o), in eo tamen

lapfus, quod Idibus Decembris hoc fatum fcribat. Ka

lend Aprilis v E N E R I facr erant, mulieresque myrteis
redimitae coronis fe & Veneris fimulacrum lauabant,te

fte Plutrcho (p). Huius rationem reddit Ouidius(q),

-

dum canit :

* Littore /ccabat roramte* muda capi//or :

viderumt Satyri turba proterua deam.

Senft, & oppota texit fua tempora myrto.
tuta fuit fafo : vosque referre iubet.
}/ima/ia eodem menfe Veneri facra, IX Kl. Maii, a fouis
vinalibus diftinta, faepius tamen a fcriptoribus confufa ..

Pro curandis hortis, vitibusque hc dicata, iisdemque ,

multum vini effundebatur e templo Veneris. Cuius rei

in cauffas inquirit Plutarchus (r), quarum praecipua vi
detur, hoc figno monuiffe veteres, feftos dies fobrie ,

non per ebrietatem debere agitari. Eodem quoque fe

fto meretrices Veneri Erycin {crificabant, de quo O
^ uidius (f) :

Aomima vulgarer } emer celebrate pue//e,

multa profe/arum que/libus apta Venus.
Poei
(o) quafi, Rom, XCVI. (p) in Numa p.m.7s. (4) IP
Fat. v. ii. (r ) qu, XLIV, () IV Fat. v. .
*

...

463

carvt nosvM

Poite tbure dato forwaw, populigwefwrew,

poite b/amditia, digmaque verba loco.

Triahoc menfe tempora frutibus metuebant, pro

pter quod inftituerunt ferias, diesque feftos inquit Pli
nius (t), Robigalia, Floralia, Vinalia, Ludos Veneri
Genetrici in memoriam a disacra, a Caare dicata con

fules fecerunt, vti nos docet Dio 5(u) quod, vtiinKalen

dario reperimus, V Kl, O&obris fatum. Neptumalia,
feri NE P TvN 1, decimo Kalendas Augufti in Kalenda
rio notata : qu in cafis frondeis ad Tiberis ripam ex
trutis, agebant. Ali Feri Neptuni Kl. Septembris

notat, de quibus tamen nihil alias in hiftoriis. Aliud

III Kl. Augufti Neptuno feftum erat, Arcadibus Hippo
ctatia, Romanis Con/alia ditum, a Confo, quod tum
feri public ei deo , & in circo ad aram eius ab facer
dotibus fiebant ludi, quibus virgines Sabin raptae, f
cundum Varronem (x) : quod idem confirmat Liuius
(y), qui Confualia, ludos Neptuni equeftris prodit, il
lud ipfum feftum, quo Sabin rapt, Hoc autem die
ara fubterranea, fita prope Circum Maximum, refoffa ,
-terra, facrificiis igneis honorabatur & libaminibus, e

quorum etiam & quadrigarum committebantur certa

mina, vti videmus ex Halicarnaflenfi (z). Eodem fefto

apud Romanos ex more immunes erant equi & muli,

qui & floribus coronabantur, (a) idque quia equeftri

Neptuno facrum (b). Cerealia fcrum erat quod a fo

lis matronis peragebatur annis fingulis, V Idus Aprilis.
-

Gr

. ' (t) xptm e, xxix. (u) lib.xLix p, m. 414. (x) lib.

-

* V de L, L, p, m. 34. (y) lib. I c. IX. (z) lib. II p.

m, too. (a) lib. I p. m. 26. (b) Plutarchus qu.XLViii,

pe restirs Romanorvm.

409,

Grca haec facr fcndum Ciceronem (c) & Feftum.,

qu ob inuentatn Proferpitiam matron colebant Qu

fcra dum non effeht''matron, qu fcerent, propter'
r

cladem Cannenfem & frequentiam lugentium, inftitu

tuna eft, ne amplius centum diebus lugeretur. Lugen
tibus enim haec fcra facere nefas (d). Fiebant luce
obfcura, facerdotesque facibus discurrentes, curfu fana
tico facra peragebant ; a quibus velut fn&iffimis &
impollutis impii celeratique amouebantur voce pra

conis, ita vt templum velut omni religione fantum a

licuius criminis aut nox confcio adirenoaliceret: quod

fi quis adiiffet non initiatus, capite luebat : cuius exem

plum praebet Liuius (e). De hoc Iuuenalis (f) ;
qu emim bonus, & face digm*
arcana, qualem Cererts vult effe acerdes, .
& de fe Phaedra, apud Senecam (g) ; ' . . . , ... , ,
mom colere doma temp/a potiua /ibet ;
* * *.
-

mom inter anar, Attbidum mi/?am char,

iafare tacita concias acris faces,

Alii in Kalendario notantur Cereris ludi, in circo in

ftituti, quibus peratis vulpes ftipulis adligat accenf,

flamma curfitabant, cuius rationem reddit Ouidius (h):
dies autem vti ex lapide prifto difcimus, erat XIII Kl.

Maii (i). Alia erant facrificia anniuerfria, quae fimul

cum aede facra Cereri vouit A. Pofthumius dictator,bel
lo cum latinis (k): dies autem quo celebrata non ex
tat.
s

/Wulcanalia in honorem vv LCAN i inflituebantur

F

XKl.

(c) pro salso c.xxiv. (d) Liuius rxii c. LVI. (e) Liuius
2XXXI c. XIV. (f) /at. XV p, 14. (g) Hippejta v. to4.
(h)- Ilf Faft. p. 677. (i) Gruterus p. XXVI m. y. (k)
Diony, Halic.lib. WT p, m, 374,
- -

--

*.

r
--

410s

CAPVT

Nosv M-1

x Ki Septembris, quo djgp9piilus Pro in ignem a-.

nijiali mittebt (|).5 idque pre.*ndo vrbis ip
ccndio. Qu9d docet infcriptio apud Gruterum (m)5.;
cv I. HAEC. REGIO. S ORT I., O EVEN ER IT. 435 A.,

. s sc , ivs E. oy 18. 183 ,

ws, voic * BVS X. KAL-, SEPT. QM NIBVs."

ANNIS VTYQQBQT: YERR:::

Iis, quoque lucubrare aufpicabantur efuditir(n). v E
sTAE, prterquam quod Kl. Martii iniqris Veftalibus;

nouos accendrent ignes Veftales, de quo Ouidius(o):

1. adae quos arcama fieri mouu* igm* iw&e t .

tdiciture; 1 &

:::::::

:
: .

* r,

Idibus quoque lunii p:/?*]ia erant,'in' hiemoriam,

feruat contra Priapi infidias pudicitiae Veftae celebrata,

, qu prolixe defcribit Ouidfus (p), atque Ltaritius (q).

Conuiuia enim ante focs agebamttir (r) : g

&.

"

ante focos olim /?amm com/ dere,?oi;gi, " ' '

mos erat , & mn/& credere. .

# Kacen,,

N2

" " /ri/.

. .
virginibs yefialibiis sibi iiit: r a ciuibus, qui,
.

. .

:"

(, ;

. .. . . .

, ;;

Veftae libarentur : afini floribjs coronati atque moni

libus ex pane ornati, per vrbem duccbantur, molisque,

ferta imponebritr:. deAqiiibtis )uidius (f) : I
. Penit, im

bos annos a!iquid 4e m 3, e.vauffo,i:!

r, 2

fert mists, /'/ 'puna tp4ea eioi. s\www. "

:.!
Ecce,

(1) Varro lib. V de I, I p. m. as. (n.)p LxIn.#. (n) Pli-,

*

nios lib. Hl ro: P. Mretys rir l. lit.xrTire.XIIt. .

. ;(o)
fl Fa v. .) * (p.)f I'i
Fa#. p.249.', '()`1 c, xXI.
r v r. var.
v ra
(). r:. (D r F, * . . . . . ;
--

---

- -

"

*.

: * Ecce

De ferirs Rosi Asorvw.

coronat pn dependetafet,

4"

es vfm?fabras forea fr hold." .

Iis quoque atron Romii: ndis pedibus ad Veft*

' templum ibnt, vti pergit Ouiditis (*j':** . * '*

:'

- Ferrereuercetarff afau, ili,

: , qua bia Rommo mum? moua ium&#a foro e?. ' ' '
Hue pede matronam nudo defendere vidi, .
oupui tacitus ; fffimufque gradum. '
~ ~*~ * fEsTA sE Le cro R v M. ` `

* IAN o facrae erant Kalendae Ianuari, quibus aii

num aperiebant, & fcra faciebant Iano thure mero
que (u), quod adpellabant Iafinal, fecundum Feftum :
eiusque ftatu laureis fiouis ornabantur veteribus abie
&tis, fecundum Ouidium (x) :
.
-->

Laurea Flaminibus, que toto pertitit anno, * - to/itur : ' &' fromdes fmt im bomore moua.

quod Kalendis Martiis primm, tum anni initio fa

&um, poft ad Ianuarias dutum. Faftus erat dies, quo
quisque qu fui officii, incoabat, ex quo de totius anni

induftria augurabantur. Rem late exponit Ouidius(y),

vbi canit :

. . .

Poea mirabar, cur mom /me litibus effet '

;
-

- -

- .

prima dier, Cauffam percipe, iamus ait.

* I" . ,
-2 empora commiff mafemtia rebus agemdi ;
-

totus ab aufficio me foret ammus imerr. ^

Quque fas artes ob idem delibat agemdo :
mec plus quam f/itum teffiffcatur opu*. *

''

'
'

* *.

Sic legere, fcribere, dicere, operari, quisque opus fu

um incoabant, quod dicebant aufficari (z). De quo Co

-

--

F ff .

lumel

(t) 77 Fu. v. 39. (u) Herodianus lib. I e. XVI. (x)

III Faff, v. 197. (y) I Faff. v. 16. (z) Sencca ep, LXXXIII.

412

CAP W T

N N VM

lumella (a) ; per bos quoque dier affime* terraw&

peribus religioores agricole : ita amem vt ip Kalemdi

Iam uari aufficandi cauff& omme gemau aper inaurent.
Ita & cum magiftratum iniiffent, aufpicandi gratia mu
nia fua obibant (b). Amici fibi inuicem faufta quli

bet adprecabantur, de quo Ouidius (c) ad Ianum :

at cur leta tu dicumtur verba Kalend& ?

& damu alterius accipimusque preces.

qu dein profpera verba vocat (d). Cautum enim e

rat inquit Plinius (e), apud Romanos, ne quod mali o

minis verbum Kalendis Ianuariis efferretur 5 fi quide

nim initro omine auditum eet, infelicem annum por

tendere putabatur, quod idem & priuatim diebus na

talibus obferuabant.

Mittebant etiam munera, dulcia

prfertim, boni ominis cauffa : videlicet caricas, cario

tides, mella atque id genus alia, vt a rebus dulcibus

dulces anni dies aufpicarentur. De quo Martialis (f):

Hoc limitur ffute Hami caryota Ka/rma,
quam fert cum parue /ordidu affe cliem*,
& alio leco (g) :
* aurea porrigitur Iami caryota Kalemd&,

fd tamen hoc mumu pauper e/ //et.

Vocabatur munus hoc die miffum rema, a numero fic

ditum, vti vult Feftus, quo figmificatur alterum tertiam

que venturum fmilis commodi ; veluti Trenam prepo
ta S littera, vt im /oco & lite /olebawt amtigui, dicewter
alorum, s/item, Crefcente apud Romanos luxu, maiora
-

dona

{a) Columella de R, R. lib. XI c. II, (b) Tacitus amm.

IP c. XXXVI. (c) IFufi, v. 17f.

(d) de Ponto el IV,

(e) iib. XXIII c. II. (f) lib, VIII ep. xxIII. v. u.

(g) lib, XIII p. XXVII y, I,

DE

FERIIS, R6M ANO RVM.

413

dona aurea atque argentea' mitti folita, praecipue Impe

ratoribus, quod Augufto fatum fcribit Suetonius (h).
Tiberius autem ftrenam a quibusdam oblatam non ac
cepit, eaque de re editum propofuit (i). Caligula ftre
nas fe recepturum iterum edixit (k). Claudius vero
ftrenarum oblationem fub Auguto & Caio vfitatam e
dito alio fuftulit (1) 5. quod fub reliquis Imperatori
bus immutatum. Ita & Symmachus (m) ad Theodo

fium & Arcadium de trenis agens, addit : Sumite igi

tur, defem/ore* publice flut , /olemmiter auro dua mu
mu/eula s mom quia diait metalli boworegawdet, fedvt
mora deuotio felicir /eculi teetur opulemtiam. Vocaba
tur fequiori tate aurum oblatitium, quia imperatori

offerebatur, de quo integer titulus Codicis Theodofia

ni. Nec tamen Kalendis folum Ianuariis, fed & fequen

tibus diebus ftrenas fpe fuiffe miffas, teftatur editum

Tiberii, quo prohibitum, ne ftrenarum commercia vl
tra Kalendas Ianuarii exercerentur (n). Immo ipfe Ti
berius ftrenam a quibusdam oblatam plane non recepit
(o). Hoc ipfo Kalendarum die Confules aliique ma
giftratus eundem folenni pompainibant; vti ritum hunc
optime defcribit Ouidius (P), dum canit :
Cern odoratis pe luceat ignibus ether,
& tremulum umma pargit in ade iubar.
--

*e%ibw imtwf Tarpeiaw itur ad arces :

& populum feo comcolor ip o eff,

Fff 3

Hange

(h) in via Augufti e LVII (i) Dio lib. LPfi p.m.43.

, ' (k) Suetonius Caligula a. XLII. (1) Dio lib. LX p.
m. 444. (m) lib. X ep. XXVIII. (n) Suetonius in

vies Tiberii e. XXXIP

6 j, (p) 1 Faft, v. 7j.

(o) Dio Caffius hi, LPH p. m.

414

CAPvT A NoNvM

Iamgae noui preeunt faffer, noua purpura fugee, e

-

" "

!
6, noua con/picuum pondera foentit ehur. - 4 ,
*Coffa rudes operum prebent ferienda ituenti,
-: quos aluit campis herba Fa/ia / . * ' '
' *'

Eidem Iano dicata quoque a Numa Pompilio (g) rant

Agomalia, fiue dies agonales, difi ab agome, eo quod im

terrogatur a primcipe ciuitat , & primceps gregis immola
rr, ecundum Varronem. (r) *Agon ? enim formula ,
in facrificiis erat recepta, antequam immolarent, Aliam

adpellationis rationem adducit Feftus, dum ait : Ago

mium dies adpe//atur, quo rex bgffiam immolabat ; boiam
;emim 4gomiam vocabamt. Aegomitim etiam putabamt deum
alici pra/ demtem rebus agemat , caius fea Agomalia dice

%amtur.

Siue quia Aegomer dicebamt momtes, Agomia fcri

ficia, qu fiebamt im momte. ' Himc Romae momfguirimal,

Agonius & Colina porta Agonenfis. Ouidius (f) alias
adhuc adducit, atque vltimam facit : quod quibusdam
agonia a Grcorum agonibus fiue ludis dita videanttir.
$olennitas in eo conftabat, vt rex facrificulus in regia ,

immolaret arietem ; (t) & quidem prout adnotatum in

3(alendario,* ter in anno celebrata, V Idus Ianuarii,

XII KI. Iunii & III Idus Decembris. Qu vltima et

iam facrum Septimontiale fiue Septimontium diceban
tur, quod in feptem montibus dum fierent facra, auto

re Fefto. Saturnalia menfis Decembris feftum erat in

honorem s AT vRN 1 inftitutum, XVI Kl. Ianuarii: quo
refpicit Martialis, (u) dum ait:

otia dum medius prfiat tibi parua December

-

Se

(q) Saturn. 1 e. IP. (r) lib, }7 de L. L. p. m,3z. (f) i

.. Fefi v. 3y. . (t). lt#. /de I. L. p. m. 32. (u) VII ep.

X/III p, WII.
* . .. . .. . . .
* - ,

*.

..........

------------

-->

' Dp

415

FE-RI 1 s ~~Ro M AN o Rv M.

\.

Septembri autem menfe celebrabantur, quod eo die ae

des illi dedicata,fecndum Feftum. . . Horum originem , :

longe ante Rom natlia refert Macrobius. (x) Li

- uius (y) tamen apud Romanos ea primum A. V. C*
CCLVII inftituta fcribit, cum quo confentit Dionyfius:
Halicarnaffenfis (2). Feftis his Saturni diebus inquit Ale

Alexandro , (a) feruos ingenuorum minifte

ria occupare, pileos fumere, & a liberis nullo difcrimi
ne differre , ftipesque inuicem dare & munera, apopho
xander ab

reta dita,miftare, feruatum eft. s Regna quoque fortiri:

inter quales , & tanquam reges imperitare, magiftratus.

purpuram induere, (b) reliquos in vete candida diem,

concelebrare 5 vti canit Martialis: (c)

./jmebeffu dum gaudet eques, domimuque Sewatta, : '

,* dumqae decemt morum pilea /omta Iouem ? ji i :.:. **
,

- nec timt, rditem moto. /c?ar fiti/o. :

).

mino &donini eruos corffilio folebant exciper, fir

uilia minifteria ipfi obeuntes, a Grcis more fumto (d).
Qua de re belle Seneca : (c) inituerumt, inquit, diem
f?um, non quo/g/am ctm fru domimi veeramtur, ed
quo vtique hordre* i/i* im domo gerere, ita dicere permi/e
-*

--

-, *, *,

*.

runt; & dormum puft/am rempl/icam effa indicauerunt.

6hnigena enim feruis hoc fefto licenti permittebatr,

jirirro'cuicunque libertas omnigena, vti defcribit Mar
tialis;''(f) " Qitebant`fchola:; libere ludebantalto

resyifiim&
quidquid placebat, licebat : quod ius luxuri

publi
f

(#) saturm. 1 iz (y) lib. ii & xxi. (2) Mi, vi a

-

inuto. (a) gen, dier lib. II c. XXI. (b) Dio ub. Lx

*. p. m. 677, (c), lib. XIV ep. l v.-t, (d) Macr.bus
Saturn, t. Pil, (e) p. XI/II. (f) lib. XI p, pi,
*

416

cAFvT

NoNvM

publice datum adpellat Seneca. (g) Mittebant prte

rea fibi inuicem munera, dita apophoreta, quo prter
alia infinita fere loca, totus liber decimus tertius atque
quartusMartialis facit. Ipfe Auguftus talia diuidebat. (0)
Sed cum multi occaione Saturnaliorum per auaritiam

a clientibus ambitiofe munera exigerent, idque onus te

nuiores grauaret, Publicius Tribunus plebis legem tulit,
vt nonnifi cerei ditioribus mifitarentur. ( i ) Cereis

autem vtebantur eo, quod Saturnum luminibus accen

fis colerent. Atque ea omnia in memoriam regnorum
Saturniorum. Adligatum quoque alias & compedibus
vin&um Saturni fimulacrum tunc foluebatur. (k) De

fingulis latius agit Statius, (1) & fefti leges tribus dia
logis inter Saturnum & facerdotem praefcribit Lucianus.
Bellum hifce Saturnalibus fufcipere nefas habebatur,

poenasque ab nocente iisdem diebus exigere piaculare e

rat. (m) Per vnicum tantum diem prifcis temporibus
celebrabantur & quidem A. D. XIV Kl. Ianuarias: fed

poftquam C. Caefr huic menfi duos addidit dies, fexto

decimo coepta celebrari : qua re fatum eft, vt cum,
vulgus ignoraret certum Saturnaliorum diem, nonnul

lique a C. Caefare inferto die, & alii vetere more cele

brarent, plures dies in Saturnalia numerarentur. (n)
Sic Saturnalia fecunda habet prifcus lapis apud Grute

rum, (o) & Cicero 5 (p) Saturnalia tertia reperiuntur

apud eundem. (q) Sub Imperatoribus dein ad feptem
vsque

(g) ep. Xylit, (h) Suetonius in vits e. Lxxv. (i)

Macrobius Saturn. Fe, PTP, (k) Macrobius Saturn,
I c. VIIf, (I) lib. I 6lu. P'1. (m) Macrobius saturm.
I c, PT, (n) saturm, Ic, x, (o)p. cxxivm. t. (p)
--XHI ad Atticum ep vlr. - (q). V ad Fam. ep. XX.

 11s v.
:
vsque dies extenf ( r ) ita vt ipf Saturnalia per quin
que tantum durarent dies: duorum autem dierum ap
pendix Sigillaria dita, a figillis, qu arte fitili parata,
pro e & uis piaculum pro Dite Saturno faciebant, ic

adpellata, vti innuit Macrobius. (f) Hifce quoque,

mittere olim foliti munera, ipf dita figillaria. ( t )
Immo locus erat, vbi figilla fitilia pro pueris, dein ,
quoque fumtuof, libri etiam venales habebantur, di
&tus Sigillaria. (u) Fuiffe autem conuentum mercatus :

cauff, quales noftrae nundin, ex SuetoniiNerone adpa

iret. (x). Feralia IX Kl. Martii in Kalendario notata,

atque ab inferis & ferendo fic dita, quod ferant tum ,

epulas ad fpulcrum, quibus ius ibiparentare. (y). PLv
toN 1 & diis inferis fiebant, vt manibus iufta perfolue
rentur. ( z ) Horum originem ab Aenea repetit Oui
dius; (a) apud Romanos vero a Numa inftituta fcribit

Macrobius (b). Hoc fefto nepotes mortuis auis per

foluebant parentationes; mortuis enim Februario rnen
fe parentari voluere Romani, inquit Cicero (c). Mor
tuorum autem manes ita placabant, vt ad eorum fepul

cra epulas deferrent, quas dein in pauperum vfus ero

gabant. Ita enim Ouidius (d) :
-

e}? bomor & tumli amima, placare paterma* :

paruaque im extrua* mumera ferre pyra.

-

'
P4r

(r) Saturn. I c. x. () I saturn, c. xiii, (t) Sueto.

nius Claudio e V.

Spartianus Adriano c. XVII

(u)

Gellius lib. II c. III. Seneca , ep. XII.. Suetonius

claudio c. XVI. (x) c. XXVIII. Spartianus Caracalla

eap. 1. (y) Varro de L. L, lib. Vp. m, 32. Feftus vo

te Fenalia, (2) Macrcbius Saturn, I c. XIII. (a) II

Faf!, v. f43...(b) t, l, (c) II de Llc, Xxi, (d) f1

- Faft, v, ja,

. . .

. .

__

A13

e AP V

Parua petumt mames. pieta* pro diuite grata e$?

mumere : mom auidor Styx babet ima deor. . ;

7egula porrei fat e velata coron,_

__

& pare fruges : paruaque mica alis.

Ingue mero molita Cerer, violgue oluta z

hac habeat media te/?a relifa via.

2ec maiora veto : /ed & b placabi/& vmbra e37 :

adde precer, pofit & fa verba fc.
H epul dit Silicernium, vti exVarrone probat No
nius (e) 5 idque eo, quod fupra nudum filicem pone

rentumr, autore Seruio (f). Hoc fefto die templa omnia

erant clauf, nec facra vlla peragebantur 5 connubia item
erant inaufpicata, vsque ad finem menfis, quippe pervn

, decim dies durabant. Qu9dlate exponitOuidius (g), dum

'

canit :

dum tamem bac ffemt, vidua ceffte pueffe ;

expeiet puror /imea teda dies.

Alec ti, que cupide matura videbere matri,

coma wirgimeas ba/?a recurua comaw..

Conde tuas Hymenee faces, 6 ab ignibus atr

aufer : %abemt alias maa /epulcra faces.,

Dii quoque tewplorum foribuu ce/emtur opert :

--

tbure pacemt ara : /?emtque fime igne foci.

umc apima temues, & corpora fim&a fpulcr
erramt :

. .

mumc po/to paitur vmbra cibo.

ec tamem boc vltra, quam cum de mem/e fperfm?

/uciferi, quot babemt carmima mo/?ra pedes.

Hamc, quia in/?a ferumt, dixere 'Feralia lucem : '

2/tima p/acamd Mamibu i//a dies.

Libe

(e) sap. I m, aff: (f) ad Aeneid, Yv, pa, (g) Fafi!

P, J,

*
J

-- -

pe

p ER11s

419

RoMNoRvM.

Liberalia XV Kl. Aprilis adnotata, vti numerat Oui

dius (h):

tertia po$7 Idus lux e$ celeberrima Baccbo,

Bacche fane vati, tum tua feta cano.
A pontificibus agonium Martiale adpellata (i). Libe
ralia autem dicebantur a Libero fiue B ac cHo, qui vi

ni habebatur inuentor (k). ' Varro (i) a libertate fic

dita putat Solennitas in eo conftabat, vt per totum
oppidum federent facerdotes Liberi ; hedera corona
t anus cum libis & foculo pro emtore fcrificarent, vti

loquitur Varro (m): feu quod idem eft, celebrabant

Bacchum extra templum in focis domefticis. Vilis enim
anus hedera coronata, liba calentia, quibus mel erat
infufum, Baccho offerebat, inde illa fecum ducens f
minarum choros & greges, populum inuitabat ad liba

guftanda, vti late defcribit Ouidius (n). Hoc ipfo quo

que fefto pueri, pofita prtexta, fumebant togam (o ).
Peregrinum quidem, Romanis tamen quandoque cele
bratum feftum erat, Baccbamalia, quorum celebritatem

exemplo Meffalin optime defcribit Tacitus (p): adul

to, ait, autummo, fimulacrum vimdemiae per domum cele

brabat : vrgeri prela, fuere lacu & fmimapellibus ac

cimfa adfiltabamt vt /acrificamter vel im/amiemter Baccba:
ip/a crime fluxo, tbyrfam quatiem* iuxtaque Siliur bedera
*imfu , gerere cothurmor, iacere caput , /?repemte circum
procaci choro. 4abibebamtur quoque ttbiae, cymbala ex re,
& tympama. Feftum erat obfcnum ftupris, adulterii
Ggg

& c

(h) IIl Faf. v. 713. (i) Macrobius Saturn. Ic, IV.Var

\ .
ro lib. Vp. m. 46.

(k) Fetus bac voce. (1) c. l. (m)

c, 1. (n) Hii Faff. v. 766, (o) III Fa. v. 771, (P)

4mm, XI 2, XXXI, ,

--

a .

41c

cAPvt. Nonvm

& czdibus clarum ; cuius originem & generalem pro

hibitionem late defcribit Liuius (q ), qui fcra haec no
&urna fuiffe & in luco, Simil inftitui folita docet (r).
Telluris feu v Es T AE PRIs CAE fefta erant varia.

Pri

mum VIII Kl. Septembris, Opicomfa ditum, quod ideo.

a&um, fcribit Varro. ({), vt eo praeter virgines Veftales

& facerdotem publicum introeat nemo : is cum eat,

fuffibulum haut habeat. ; Ipfa autem Opis dita quoque
confiua, a qua hoc feftum (t). Aliud Bon De facrum
IKalendis. Maii celebratum, ob dedicatum eodem die , .
in Auentino monte, a. Veftali semplum 5, de quo O
uidius;(u) :

dedicat boc veter clauforum mominis herer,

'

virgineo multum corpore paff virum.

Liuia refituit.

Feftum hoc fecundum Ciceronem (x) fiebat per virgi

nes Veftales, pro populo Romano, in ea domo, qu
eft in imperio, incredibili crimonia, ei de, cuius ne

nomen quidem fcire fas eft. Fiebat quippe in domo

pontificis, confulis (y) & prtoris, (z) illius cuius{illo
anno menfeue regimen : fiue per eius coniugem, fiue.
per matrem familias aliam caftam, (a) cum virginibus
Veftae,expulfo omnimafculo, ipfo etiam patrefamilias (b).

Et quia non nifica(t ingrediebantur fmin, myrtum.

-

quo- .

{r) e. XII. plura vide apud Blondum Flauium de Roma tri

' _

umpbamte lib. 11 p. m. 37. & Auguinum de Ciuitate Dei

lib, VII c, XXl. (f) lib ^ de L. L. p. m. 34, (t) Fe

tus voce opima polia, (u) V Fat. v. 4. (x)deba
ruff. re/?. c. XVII. (y) Plutarchus Cicerone p, m. 7o.
(z) Plutarchus Ce/are p. m. 7ur. (a) Plutarchus Cite

rne A. m. #7, (b). Plutarchus Carez.w. 7tt.

-

D E FER11s k o MANoRvM,

42F
42

quoque abominabantur,Veneri fcram. (c) Domus or

nabatur- ramis pampineis 5 maximaque facrorum pars:
note, fono & cantibus peragebatur. (d) Canes tunc
bon De immolabantur, & fus prgnans : (e) vinum.
quoque fub latis nomine libabatur, & vas in quo vi

num inditum, nominabaturmellatium(f).Quod propo

pulo fcrificium dicit Seneca, (g) arge 7w }u& Plutar

chus, Damium adpellat Fetus : idque a contrario di
um putat, quod minime effet 3nu quia fiebat in o

perto Foemin illi fpplicantes probris & maleditis:

deam inceffebant, neminem optantes bonum inueniri,
quidominafceretur (b ). De his nihilcerti proditum,ante.

quam fefto eodem P. Clodius Caefris vxori ftuprum vel.

intulit, vti vult Seneca (i), vel fltim inferre tentauit,
fcundum Plutarchum (k). Tertia poftSaturnalia die,
IV Kl. Ianuarii, erant opa/ia , feriae Opis (1), quibus fe
dentes dea: vota faciebant, terramque de induftria tan
gebant (m). Aliud ab hoc Lauatio erat matris dem ,

VI Kl. Aprilis, quam pompis celebrari folennibus,& car

pentum, quo vehitur fimulacrum, Almonis vndisablui
tradit Ammianus Marcellinus: (n). Aliquot dies fef ,

fubfequentes fcris matris dem erant dicati 5 & qui

dem Kalendarium. vetus. Lambecii, menfe Martio, fex.
adnotat dies.
-

G g g 3.
XII.
(c), Plutarchus que. Rom. XX. Macrobius I Saturn, XII.
-

(d) Plutarchus Ce/are p. m. 711. (e) Macrobius c. l.

(f) Macrobius e. 1. (g): ep. XCVII. Cicero e. l. Iu

uenalisat. IXp, n7: (h) Plutarchus quai. Rom.LI. (i)
ep, XCVII Suetonius Ca/are c. MI & LXXIP.. Cicero o
mtiome pro Milone e. P. (k) in ca/are c. l. (1) Varro
de L. L. lib. P. p.m. 39. (m) Macrobius Saturn, l, t. X.
(n) lib, XXIII p, m. 241,. ' '
.
--

4!?

CAPv Noxv
XII
Kl. Aprilis
Arbor intrat

Tubilu/frium

- .

'

IX , ' . ,
VIII
.

'
.

Sanguez
Hilaria

Requietio

VII
VI

Lauatio

Clarius haec explicat Iulianus in oratione, quam in deo

rum matrem compofuit (o), dum ait: * tiwe&y$ qaoi *

g ' ai .
) ' ,
%), ) o '

g j : ("am aroren
fccidi i/o ipfo die ferumt, quo // / premam aequimoiorum.

apfidem attigit : altero die tubarum clamgore perfrepumt:

tertio, /acra & arcama dei Ga//i me///r putatur. Secum
dum hac, vt aiumt, Hilaria feiqae dier fccedumt. Vn

dccimo enim Kalendas Aprilis , quo primum die fol

quino&tialem attingit circulum, pinus fuccidebatur , &
in matris Dem facrarium inferebatur, de quo Arnobi

us(i): quid emim fi vult, ait, iffa pimus, quam femper

at dict im dem matr imtromittit fam&fuarium.. Po
ftridie tubiluftrium, dies erat, tubis, quarum ad facra v
- fus,luftrandis deftinatus, quod Iulianus v%st. Axioruy vo

cat. Sanguinis dicebatur (q) dies IX. Kl. Aprilis, quo

, archigallus fanguinem impurum lacertos etiam caftran

do libabat (r). Ad otauum Kalendas Aprilis celebra

batur ltiti exordium, quem diem Hilaria adpellabant

(f), quo primum tempore fl diem longiorem notepro

-

tC1

(o) p. m. 164. (p) lib. P^p. m. 167. * (q) Trebellius Pol

lio im vita Claudii c. IV

Tertullianus im carmime ad Se

' 'matorem comuer/, cap. I p. 29. (r) Tertullianus Apolo

getico c. X!.' (f) Macrobius Saturn, I c. XXI,

: D E FER i Is R o MAN oRvM.

423

iehdit. VII Kl. requiem adpellabant, VI vero Lauati

dicebatur matris dem, qu pompis celebrabatur anna

libus. Pompa autem hc erat, vt eo die carpentum, quo

vehitur fimulacrum, Almonis vndis abluatur, licet &
ipfm fimulacrum Almonis vnda ablui folitum tradat
Ouidius (t), dum canit:

e}? locus im Tiberim qua /ubricus inffuit A/mo,

, & magno momem perdit im amme mimor.
I/ic purpurea camus cum be/?e/cerdos,
4lmvm domimam /craque /auit aqua.

*-

, - Ipfos autem folennes ritus optime defcribit Prudentius

(u) fequentibus:
Nudari plantas ante carpentum fio
,
~

proceres togatos matris Idee facris,

ap mige/us euehemdu effeao,

mufiebr or claufs argemto fedet ? .
quem dum ad lauacrum praeumdo ducit
. .
t

"

".

pedes remotis atterentes clceis

* Almons v$que peruemit riuulum

- -

Nudis enim pedibs fimulacrum matris Id in effedo

vetm antecedebant proceres, quod dein vndis,vbi d

Almonem fuuiurn verierant, qi ad portam Capenaih

* erat, bluebatur. Plures ritus addit Halicarnaffenfis
(x). Huic enim de Duces feu proceres Romano ritu

vitimas cdere & ludos addere ait; eius vero facerdo

ti fungi dicit Phrygii generis virm & mulierem, qi
imulacrum dea per vrbem circumferebant, tipem Ma
tri colligentes & petora plangentes , profquentibus

cum matroo carmine tibiis & tympanorum pulfu. Ma

. . . . . .

. . .. . . . .

trOunt

(t) * Fif. v. 37. (u) hymno x , J4, (x)

. . yi,

c APvt

424

NON v M

troum autem carmen nullum videturaliud, quam in ho

norem eius , qu mater dem dicebatur, confetum ,.

Non autem caftum hocce fuiffe ex eo patet, quod Augu

ftinus obfcna inter hc cantari folita tradat (y).
PESTA

IN DIG E TVM,

H E R cv L 1 s facrum antiquiffimum , quod Graeco ritu

primus fecit Romulus, in eo loco, quo abduti a Caco pa

ftore oues, quos Hercules, Geryone interemto eo abege
rat (z). Sacrum fiebat boue eximia, capta de grege, ad
hibitis ad minifterium Potitiis atque Pinariis, quos facro

praefecit (a), Huius fefti folennitatem quoque defcri

bit Virgilius, (5) qui prter facra in aris fata, etiam haec
addit:

popule adfumt euimfi tempora ramis.

Hic iuuemum cboru, i/e /emum, qui carmime laudes
Herculea, & fa&a ferumt.
-

de die vero nihil extat. c A stoRis & P ol Lvcis feftum

VI Kl. Februarii Kalendarium adnotat.

Cum enim

fratres ifti gemini bello latino ad Numicum amnem

equorum fudorem abftergere vifi effent, moxque e

cnfpetu hominum fe eripuiffent, tanquam dii proprii
anniuerfariis facris coli coepere. De quo Ouidius (c):
Fratribus illa dies, fratres de gemte deorum
iuxta Iuturmae compofere /acu/.
Et cum eodem latino bello Romani vitoriam adepti,

quod auxiliis gemellorum fatum putabant, eius cauff

quotannis per proceres equeftris ordinis viros Idibus
Quin
(y) HI de C. D. c. iv. (z) Liuius 1 e. PII. (a) Halic.
lib. I p. m. pi. . (b) VIII 4emeid. v, 234. (c). i Fa.
circa finem,
`
-

DE

FER II s ' Ro MANO RvM.

425

quintilis, qua die hc vitoria contigerat, facrificium.

fa&um, & poft facrificium transuetio equitum eorum,
qui equos habebant ex publico, qui per tribus fuas &
centurias diftin&ti, ordine in equis vehebantur omnes,

quafi e pugna redeuntes, coronati fronde oleagina, &

palmatis e purpura togis amiti, initio pomp fato a
Martis de, qu extra vrbem fita , tum per vrbem, Ca
ftorum quoque dem transeuntes, fortitudinis praemia
qu a ducibus acceperant, quisque prferens , narran- , .
te ita Halicarnaffenfi (d) 5 addit autor de viris illu

ftribus (e) in Capitolium demum transiiffe,a quo etiam

~atque Tito Liuio (f) difcimus, transuetionem hancce

a Q Fabio Maximo fuiffe inftitutam. AE scvla P 1o

& Ioui Kalendis Ianuarii in infula Tiberina templa fue
re dedicata, de quo Ouidius (g) :
Iupiter im parte e$f, cepit locus vmu vtrumque.
-

ium&aque fmt magmo templa mepot auo

guirimalia XIII Kl. Martii facra erant, Romulo dicata,

vti canit Ouidius ( h ) :

Proxima lux vacua e , at tertia di&a Quirimo, -qui temet boc momem Romulus amte fuit.
Eadem quoque ferias ftultorum dita ait Feftus, idque
ideo, quod quidam, qui facrorum Fornacalium facra
Rom ignorauerant, eo potiffimum rem diuinam face
rent, portum malia a Vortumno inquit Varro (i), cuius
-feri Otobri menfe.

ortumnalia in Portumni hono

rem, menfe Augufto fata, quod ipfi eo die aedes in

por
' (d) lib. VI p, m. 3fr. (e) cap. XXXII. (f) lib. IX ex-

****

Hh h

- rremo. (g) I Faff, v. 2y. {h) 11 F*/?, v. 47f. (i)

lib, }p, m, 34,

v
-

...

,s a CAPvt - Nonvi

62

--

ortu Tiberino fata, & feri inftitut, fecundumVar

ronem (k), no
:

: " '

on t

FESTA- vir .

...

--

| | fortuma publica feftum erat VIII Kl. Iunii, ob tem

plum eo die dicatum, de quo Ouidius (1): r- .
mec te pratereo populi fortuma potent

--

, , ,::

, publica, cui templum luce quemte datum ef.

Aliud erat VIII Idus Iunii, eodem , quo matralia die,v
ti canit Ouidius (m) : :
.. . .. . .

' lux eadem fortuma tua e#.,

.' ..

In cuius templo fimulacrum erat Seruii Tullii, toga ob-'

tetum, de cuius ratione late agit idem. Fort fortu

ma feftm VIII KI, Iulii celebrabatur :. a SeruioTullio

fic adpellatus dies, quod is fanum Fortis Fortun fecun

dum Tiberim extra vrbem dedicarit, Iunio menfe. Ri
tum defcribit Ouidius (n) :

Ite deam fati fortem celebrate 2uiriter,

r

- -

**

* * ***

im Tiber ripa mumera reg babet.

... Par$ pede, pars etiam celeri decurrite gymba,
mec pudeat potos imde redire domum.
Ferte coronat iuuemwm comuiuia /imtrer, $ ;

. .
.

. .. "

multaque per media* ima bibamtur aquar.

, , Plebs colit banc : quia qui pofuit, de plebe fuiff .

,
fertur, & ex humili /ceptra, tuli/e /oco. f. T,
_ Comuemit &' ru, ferua quia Tulliua ortur, . . . .

. comffituit ambi templa propinqua de. .

.
Plebeii enim homines & qui arte aliqua viuebant, con
uiuia fper Tiberim inftituebant, & varia folennitate ,

diem concelebrabant, Fortunae muliebr feftum primum

.

. ..

. -

- --

- -- -- -

- ***

..

(k),
li, Pa. . f. (1) Prff, v. 7. (m) TF, ,
sp. (n) VI Fa. v. 725.
.

--

DE

FER I 1s : Ro MA N o RvM,

427

Kalendis Decembris celebratum, poft in pridie Nonas

/Quintilis translatum, quo die eius des a Proculo Vir

inio fuit dedicata ( o ).

/irii vero fortum e facrificium

thure fiebat Kl. Aprilis, quo virginesviromaturintem

plum ducebantur, & ibi depofitis veftibus, corporis vi

tia detegebant, fore fperantes vt ea fortunae benficie vi

ros laterent, , De quo Ouidius (P) :
--

... * : * T : ; ; ;

- -

Di/ite mumc quare fortum tbura virili; ,; .

. . .;

det& eo , gelida qui locus humet aqua.- , .

Accipit ile locus poto velamine cuncia,
& vitium mudi corpor omme videt. . . . . .
Vt tegat boc, caletque viros, Fortuma viri/&*

prftat, & hot baruo thure rogata facit.

Fortunae buiusque diei feftum III Kl. Auguftiin Kalenda

rio adnotatum videmus, qu quia templum'proprium,

fcra quoque habuit fingularia. V 1 ct o R 1 AE feftum.
ante Romam conditam inftituerunt Arcades, quod f
crum anniuerfarium poft feruarunt Romani ( q ); & per
ludos Vitoriae Kl. Nouembris in 'Kalendario prifco de

fignatum putem, Alio modo in Kalendario ad V Kl.

Septembris notatum reperimus. Hoc D 1 E ARA vr
ct o RIAE I N cvRIA DED 1 c A T A E st. QuodabAu

gufto fatum, imaginem vitori in curia Iulia, confe

&o bello Aegyptiaco confecrante (r), Paralia a. d. III
l. Februarii notant Kalendaria, quo die facra fiebant ,
PAc1, vti & canit Ouidius (f) : -

- -

ip/m mos carmem deduxit par& ad aram

** bac erit sa mem/ r fime /ecumda
dies
H h h 2

Con

(o) Halic. lib. yfit p. m. y2y. (p ) i/ Fap. v. 149. (q)

Halic, lib. 1 p. m. 26, (r) Dio ib, Ll p, m, 45y, (f)

I Fa. circa finem,

8 S

CAPVT

N ON VM

comcordia feftum XVII Kl.Februarii celebrabatur, quod

illo die ades eidem vota, de quo Ouidius (t) :

: - mumc beme profficies Latiam Comcordia turbam,

mumc te /acrata com/?ituere mamur.

Furius amtiquus populi /uperator Hetrufi

, ,
-

vouerat, e voti oluerat ile fidem.

m EN t 1 in Capitolio aedes dicata & fcr fata VI Idus
Iunii, vti canit Ouidius (u) : '
adfficit in/amtes medi fx lucibus Idus
illa dies, que fame pota foluta dea.

**

*: , ,

Qu9d bello Punico II vtifupra diximus,primum fatum.

-

F TA

R TI 0 R M

Lupercalia PA N 1 feftus erat dies,XVKl Martii, quo

rtam originem ad Romulum plerumque referunt (x),
vel Euandrum (y).

Ritum defcribit Plutarchus. . Iu

gulabant enim capras indeque nobilibus duobus adole

fcentibus addutis, alii gladio cruento tingebant fron
tem, alii ftatim imbuta la&te lana detergebant eam: de

terfa ridere adolefcentes oportet. Pellibus autem, ca

pris & canibus quos etiam iugulabant, detra&is,puden
da tegebant, reliqua nudi, curitantes per vrbem, lu

perci diti, obuios quosque flagro & ferula percutie

bant : fteriles inprimis mulieres eorum percuffionem

expetebant, quo eo facilius conciperent : qu & late

narrat Ouidius (z) Faumalia bis in anno celebrata,pri
mum idibus Februarii, de quo Ouidius (a) :
Mai

(t) I Faff. v. 6}. (u) Pt Fa. v. 246, (x) Valerius

Maximus lib. II c. lf m. 9. (y) Plutarchus im Romulo
p. m. gr. Dionyfius Halicarn. lib, I, p. m. 67. Liuius

A .
)2K
( II .
4/aF v ,267 )
)IIa
,g
A
F ,v
r

[.

DE

FER11s

RoMAN oR vM,

429.

., Idibus agre fmamt altaria Faumi,

... . . .
'.. bic vbi diffrezas im//a rumpit aquar.
Eidem Fauno hoc die in luco agnam immolabant fiue
hoedum (b).

Alterum eius feftum erat Nonis Decem

bris, cuius folennitatem defcribit Horatius (c):,

Si temer plemo caedit bdum ammo, . , -,--

larga nec defunt Veneris /odali

, , , ,
pima cratera, vetur ara multo- , ,, . . . .

/>
jfumat odore.

Ludit berbe pecu* omme campo,

eum tibi moma redeumf Decembrer :

,.
- -

-, ,

Feftu in pratis vacat otio , . . . ; :

> *
cum boue pagus.
Imter audaces lupus errat agmor : , ,

argit agreffes tibi /lua fromdes, .

'

gaudet inuiam pepulie foor

, .. \ .
v
... ter pede rerram. ` s .
Termimalia in X Kl. Martii incidebant, qu Varro (d)
inde dita putat, quod is dies anni extremus conftitu
tus. Cum enim intercalabatur, pofteriores dies menfi
deniebantur.

Feftus vero a Termino deo deriuat, cui

hoc die fiebant facra. Originem a Numa ducit Halicar

naffenfis (e), aliique. Cum enim vnumquemque ius
fiffet Numa agrum fuum circumfcribere, ac in finibus;

ftatuere lapides Ioui Terminali, eos facros effe voluit,

iuffitque vt quotannis ftato die res diuina eo loco in pa
ganorum coetu fieret, facrato inprimis nobili fefto in
honorem deorum, qui terminis tutelares praefident. Id.
-

Romani vocabant Terminalia

- . .

. . .

His autem animal non

Hh h 3. . . .

III*

(b) I Carm, ode IV. (c) (11 Carm. ed. XVIII v. J. (d)
bk . , , () lib, II . , .
w

cap vr n onvy r . .
,
putantes cruentari hos lapides, fedfi
nefas
ma&abant

430

ba cerealia frugumque offerebant primitias, de quo mo

re agit Plutarchus (f). Robigalia Numa inftituit,inquit
Plinius (g), anno regni fui vndecimo, qu nunc agun
tur ad feptimum Kalendas Maii, quoniam, tunc ferefe

getes rubigo occupat, ' Idem confirmant Varro(h) at

que Feftus. Sacrificabant autem illo die fecundum fe

getes (i), offerebantaue deo Robigo ouem, canisque,

exta cum thure & vino. Rem exponit Ouidius (k):

Thura foc vimumque dedit, fibrasque bidentis

*
turpiaque obm vidimus exta cam.
Tu mihi cur detur fcr moua pifima quar,
42ue/eram, cauffampercipe Flamem ait. .
E# cam [Icarium dicumt] pro fidere moto
Tota tit tellus, prripiturque feger.
- -

Pro came fidereo cam bic impomitur ar,.

Et quare fiat, milmiff momem babet,

Formacalia XII Kl. Martii feftum, farris torrendi gratia a

INuma inftitutum: fic ditum Fefto, quod ad fornacem,
qu in piftrinis erat, fcrificium fieri foleret. Indiceba
tur autem a Curione,vtideeo Ouidius: (1)
,
-* i Curio gitim tumr Formacalia verb
fata
facit.
mec
/acra
imdicit,
maximus
*
'
*" '
Inque foro multa circumpendente tabella,
fgmatur certa curia quaeque mota.'
Stultaque pars populi, que fit /aa curia mo/it :
sea facie extrema /cra relifa die .
* Ex quo Ouidii loco inditiua fuiffe videmus, & non
-

--,

11u11

* -

() quf. Rom. xv. (g) xriit c.xxix. (h) hb. vd.

1, t. p. 39. * (i) Varro c. l. (k) T^ faff, v, 9}y, (1)
1I Fafi, v, yz7, , , . . {, s} .y,
-

As
nunquamarite Quirinalia celebrata, cum iisQujrirflibus,
ftult populi pars, qu curiam fuam ignoraret, rem fpE

FERtts

RoMAN o Rv M.

cram Fornacalibus omifm faceret : inde feri ultg- . ,

rum ifta dit, vti fupralexplicauimus, I', 53 03 23
FESTA
-

D E O R J^M/, 42/ 1
.

WAR I 18, 4 c TI0N ;

- ; ' E prs PR.4E 3 y N T.

Cae & AE deae facrum .Iunius : Brutus; yoti da

maatus, in monte Clio primus fecit, Kalendis Iunii(m).

Prolixe de hoc fcro agit Ouidius(n)5 aitenim: -. . ,
--: prima dies tibi Carma datur, de4 cardim bac e7, . , ,

mumime clau/ aperit, claudit aperta /?o.

Sacrum de fiebat pulte fabaria& larido,quod vires cor
poris maxime his rebus roborentur ; Inde & Kalendae
Iuni fabaceae vulgo vocat, quia hoc menf adult fab
diuinis rebus adhibebantur (o). -4mgeromalia ab A N G E
-R o N 4 dita, cui XII Kl. Ianuarias feri erant public,
, ,

(p) cuique pontifices in facello, Volupi {crum-facie

:bant (q). Fefium in Kalendarie adnotatum, DIVA
A ANGERoN A L I A... - Krolturmalia Volturno deo facra

erant, cuius facerdotem Volturnalem vocabant, inquit

Feftus. Matralia M 4 r V t 4E feftum erat, IIl Idus Iuinii celebre, a cuius fcris omnes feruae arcebantur, vna
tantum introduta cui colaphos infligebant (r), quod
. ex aemulatione de aduerfus maritum fatum ait Plutar

chus(f)... Liba illi offerebantur, de quo Ouidius: ) , ,

. .... ite &om matres, perum Matra/ia feum ,. . . .

flauaque Tbebam reddite liba dea:

quae

(m) Macrobius 1 Saturn, c, XII (n) VI Faft. v. 102 ()

& Macrobins e. l. (p) Macrobius Satarn i e.x (g)Var

, ro h9, Pp, m, 34. (r) Plutarchus Camillo p.m. r, ()
quaff, Rom. XVI, (t) VI Fa. v. 473.
.*

4;"

c AP v T. No NvM

quae liba teftuacea dita, quod in tefta calida coqueren

fur (u). In eiusque facris fratrum & fororum nepoti
bus bonaadprecari folebant (). Furimalia a Furina dea
fic di&a & VIII Kl. Augufti adnotata, cuius tamen fefti
. .
.
vel folusVarro (y)-meminit.
FestA AD I VNC ToRVM.

..

i BE LLo N AE Feftum pridie nonas Iunii celebraba

*ur,vtinos docet Ouidius (*). Laribus & Prftitibus con
fecrat erat Maii Kalend 5 ' Lararia feftuminde ditum,

quod eo die a Curibus Sabinis ara fuerit confecrata, te

.

tante id Ouidio: (a)

- Prefitibu Maie Laribas videre Kalende, 2.

.*

aram

contitui paruaque gna deim;

4ra erat illa quidem Curibus : fed longa vetuffa*

' ' deffruit,&faxo longa feme&#a* mocet.
Hoc autem feftolares, deos domefticos conciliabant, qui
-bus pro ciuitate atque familiarum flute porcum immo
-

1abant.- Iisdem facra erant Compitalia, alia ftata, qu

menfe Maio in Faftis,alia conceptiua,quae quotannis men

{e Decembri, paullo poft Saturnalia concipiebantur, cu
itis originem ad Seruium Tullium referunt Plinius (b),

atque Halicarnaffenfis (c). 2 Et quidem VI Kl. Ianuarii

Fiebant autem

-feftm fuiffe Macrobius autor eft (d).

- laribus compitalibus pro tuendis compitis,& liba fingu

1 domus conferre tenebantur (e): ludi quoque fuere

additi inde Compitales di&ti (f). Pueros olim Laribus

-

2C

(u) Varro de L. L. lib. i^ p. m. tp. (x) Plutarchus quep.

' ' Rom. xyi. (y) lib. }^ de L. L. p. m. 3;. (z) prffj*.

i?. (a) j Fift, v. my. (b) xxxvi c.xxwh (c)
lib, t p. m. 29. (d) Saturn. I c. x, (c) Halkar. ,
s
naffcnfis c. l. . (f) Plinius c, ?.

pe Ferris Rom A Non v M.

43%.

ac Mani de fcrificatos fcribit Macrobius (g) ; quod

tamen facrificii genus dein in allii atque papaueris capi-.
`ta mutauit Iumius Brutus. 'Ifti facrificio feruos tantum

"

ingemuosadeffe voluit Tullius (h). Singulis

alias fnenfibus ruftici laribus offerebant thura, fruges,
porcam (i), epulas quoque e carnibus fuillis ftruebant,

quas pauperibus dein erogabant. , ' Compitales hosce la

res Auguftus (k) quoque bis in anno ornare inftituit ver

nis floribus &aeftiuis, quod de priuato tamen cultu potif
^fimum intelligunt. ' Lemuralia IX Kl. Maii ad placandos
lemures, depellendaque fpectra & terrores nocturnos
confecrata, tribus notibus celebrabantur, iisdem tamen

non continuis, fed interueniente femper vna,de quo Oui

dius (1):

--

fedtamem bac tria /mt fub eodem tempore fffa.

-

inter e nulla continuata die e.

Originem ducunt ad Romulum, noturnis temporibus

ob necatum fratrem Remum vexatum (m). . . Ritus in ea
contabant, vt qui Lemures efet placaturus, nocte in
efta furgeret, nudis incedens pedibus, & poftquam

aqu fontanafe abluiffet, iuntis digitis cum mediopol.

lice, fabas nigras, quas primum ore verfuerat, a tergo
iaciebat, dicebatque quod iis fe fuosque redimeret, &

vbi pulfaffetra,vt tetis exeatvmbra fuis, rogabat, nar

rante ita Ouidio (n).. Toto hoc fefti tempore templa
:

-: ,

... I ii. * -

deo
-

(g) saturn, 1 e. VII. (h) Halicarn. e. l. Petrus Pithus

amimadu. /ub/ec. lib. I c. IX. (i) Horatius /I1 Carm.
z. xxiii & lib. II/at. 1II v. 164. atque ibi Torrentium.
(k) Suetonius Aug. s. XXXI. (4)-/ Fa. v. 4yt. (m)
V Fa. v. 47p. (n) V Fa, v429,
-

434
-

C A PV T

N ON V M

deorum erant claufa, & nuptias celebrare habebatur'e.,

minoum (o)~
:
festa N7 mpHar ym.
.
-

'

; ANN AE p ERENN AE feftum Idibus Martii erat (p),

quod folennibus commeffationibus peragebatur. Ita e

nim Ouidius:

--

, Plebs vemit, ac virides paffm diiea per berba,

potat, 3 accumbit cum pare guque faa.

fb Ioue pars durat, pauci temtoria pomumt.
$umt quibus e ram fromdea faia ca/a e$?.
Pars ibi pro rigidis calamo* ffatuere columm,
de/uper extemtas impofuere togas :
Sole tamem vinoque talent, anmorque precamtur,

quot fmunt cyathos, ad mumerumque bibumt :

Imuemies illic, qui Nefior ebibat ammos,
quae fit per calices fafa Sybi//a /or.

illic & ia&famt, quidquid didicere tbeatr,

& ia&famt faciles ad fa verba mamur.

carmemtalia in III Idus Ianuarii incidebant, qui dies ne

faftus primo erat, quo fcra fiebant Carment, additis

quoque ludis. Alia erant Carmemtalia /ecumda di&ta in
alendario, a matronis dedicatum feftum, quod is ho
nor a fenatu matronis decretus, vt pilento ad fcra lu

dosque; carpentis fefto profeftoquevterentur(q). Ma

tron enim inter fefe confpirauerant, neque vterum ge
rere fe neque parere vehe, vsque dumvfus vehiculorum

concederetur ; quo fato, cum ipfae iterum parerent,

facrumhocinftituere (r).
-

Carmentis vero hc carmen

talia

(o) Ouidius P Fa. v. 4y.Plutarchus quafi. Rom. LXXXV.

(p) ili Fa, v.32. (q) Liuius vs. xxv. (r) Plu

tarchus quef. Rom, LVI. Ouidius I Faf, v, 6u.

---------------------

pE FER1 1s... Ro.MA NorvM,

435.

talia facra vult Varro (f), fiue Porrimae atque Poftuer-,

t, qu inter parturientium deas habebantur, quod &
inftituto propius venit. -Palilia XI Kl. Maii honori PA
1. Is nymph fiebant (t), licet alii fecundum Halicarnaf

'

fenfem (u), Parilia voent, a partu quadrupedum fic di

ta. Agricolarum erat feftum, quo ouilia purgabant,
oues folenni ritu2 luftrabant,
Palique nymphae late li
'
*

* *

** *

babant. Et, cum in Fordicidiis, qu proxime praeceffe

rant, fordei boues triginta , ad curiarum numerum, pro

gregumfanitate fuerint immolati (), exfetos inde vitu

los virgo Vetalis maxima cremabat , & cinere lutra

bat(y). Pera&tis his facris paftores aqua adfpergeban- .

tur, & cn parabantur, quibus finitis ignes e ftramine
vel foeno accendebantur, quos tranfiliebant, vt corpora
fua expiarent. Hoc inftitutum a Romulo, de quo Hali
carnaffenfis (z): , ,
-
giaauzraw #nexa. Ayr 4afe *entoria incendi iu/s, educit .

populum, & piaculi cauffa per fiamma, /a/ire iubet. Hinc

Perfio (a) fumo/ Palilia faeno,
Hoc die quoque Ro
m vrbis fundamenta iata credebantur, id quod te-

ftatur Propertius (b) & Velleius (c). Ita & inter ali
os honores Iulio Caefri a Senatu decretos , hic quo
que poft confetum bellum Hifpanienfe fuit, vt Palili
bus, diis immortalibus facra fierent, & equorum certa
men celebraretur: non eam ob cauffam,vti inquit Dio(3), .
.

. .

"

quod

Iii 2

(f) de L, L lib. Vp. m. 32. (t) Varro lib. V de L. L.p. m. 39.

(u) Halic. lib. I p.m. 75. (x) Ouidius IP. Faft. v. jeg.
(y) v. 639, & 72. (z) lib. 1 p.m,75. (a) at. I v. 36.

(b) lib. 1}^ el. IV p. 7;. (c) lib, I c. VIII m, 4. (d)

lib. XLIV p, m, 234.
w

CAP W T

N ONVM

quod is dies natalis vrbis erat, fed quod nuntius de vi

&toria Cfaris pridie eius diei fub vefperam adlatus fue
rat. Sic & Caligulae placuit, vt dies, quo coepiffet impe

rium,Palilia vocaretur (e). Alia Parilia erant fefta, qu

priuatim obferuabant puerper, pro partu fine dubio fe

liciori. Flora/ a IV Kl. Maii feftum FloR AE fcrum,
ex oraculis Sibyll, vti rebantur, inftitutum , vt omnia :

bene deflorefcereut ^ ). ' Ob(coeniffimum alias, quod o

mni lafciuia peragebatur,narrante Latantio (g), aliisque
(h). Quare & Martialis (i) ait:
No/s ioto/2 dule cum facrum Flore,
fefforque /u/u & licemtiam vulgi.' ' '
-

Addebantur & huic fefto ludi, Floralia diti, quibus non

animalia alias folita, leones, vrfi, fimilisue generis, fed
quia hortis prerat atque pratis, capr & lepores exhi
bebantur (k). Galba tamen dum adhuc prtor, nouum
fpetaculi genus, elephantos funambulos edidit(1). .Sic
uti autem in Cerealibus, albis; fic in Floralibus verficelo
'ribus veftibus vtebantur fpetantes, de quo Ouidius(u):
Cur tamem & damtur peffe * Cerealibus alb :
t .

/ e? baec cultu verffcolore decem* ?

4m qnia matur albefeit me/ r ariff :

& color &'/3ecies floribua ommw imef7? ,

Annuit.

Larentinalia vltimus diesfeftus in Kalendario X K1, Ka

' nuarii notatus, qu cum Lararibus quidam confundunt,

-

pri

(e) Suetonius Caligula e.xpt. (f) Plinius XVI1I. c.xxix.

' ' (g) I c. XX. Yh)Valerius Maximus II c. x. Ouidius V.
Fat. v.347. (i) lb. 1 epigr. 1 v. 1. (k) Ouidius V F.
t
t

v. zop. (1) Suetonius Galba c. Vi. (m) V Fet, vijp.

w

-*

de

fERirs' RoMANo nvM.

437

pridie notatis, Varro(n) vocat Accalia, qu ita defcri

bit: Lauremtnae & dies erat, quem quidam im /crtbemdo Lau
rem alia adpe//amt, a6 4cca Lauremtia momimatur, cui /acer
dotes me/?ri publice paremtamt /exto die, qui atra dicitur, &
dicum* bumc diem Taremtimi aeceaw Tarentima*. Hoc /crifi

cium fit um ^elabro, qu * im mowam viam exitur, vt aiunt qui

dam, ad fepulcrum aecce, Confirmat idem Feftus, qui La
rentalia dicit coniugis Fauftuli, nutricis Remi & Romuli,
Laurentiae fefta. Sic & Gellius(o)ait Acc Laurentiae di
em in faftos additum.

Ioui vero has ferias confecra

tas fcribit Macrobius (r). . Plutarchus ( q) eadem con

fndit cum Floralibus & Aprilis menfis feftum facit, ex

liorum forfan opinione(*), qui Laurentiam multum pe

cuni meretricio quaeftu. emeruiffe, & populum Roma
num haredem fcripfiffe volunto
.
-

FESTA VARIA

y t

W^eiov feftum nonis Martii erat, ob templum il

---

, la: die confecratum ad duos lucos afyki, de quo Qui

. .. .

dius (f) :

' - ^ma meta e Mar* Nomi*, /acrata quod i,

templa putamt /ueor }'eiouix ante duos.

- Tempeati ob confecratum delubrum, feftum IuniiKalen

* dis facrm, de quo idem canit (') :

--

?e quoque tempeas meritam de/ubra fatemur,

***

cum peme ef? Corf* obruta c/a/* aqu. '

Alia adhuc erant fefta, non in deorum quidem memo

-

Iii 3

riam,

(n)lib. V de L. L.p. m 34 (o) lib. V7 c, VII. (p)sa

` `

turm. 1 e. X. (q) Romulo p, m. p.

(r) Gellius e.l, Plu

tarchus que/t. Rom. XXXIV. (f) III F/*. , 42y, (t)

WI Fa. v. gj

* -

438

c'Arvr

No Nvn

- ,

riam, publica tamen.Inter qu Chariia, VIII Kl.Mar

tii, de quibus Ouidius (u) : ..."
: Proxima cogmati dixere cbariia cbari
- -

& vemit ad cios turba propinqua deor. . . .

a optime defcribit Valerius Maximus (*), quod {cili- ,

cet ad tollendas adgnatorum fimultates ftatuta. Hila
ria celebrabantur VIII Kl. Aprilis, quo primum tempo
refol diem longiorem note protendit (y). Matri dem ,

' quidem hoc feftum attribuunt ex verbis Lampridii (z),

dum ait :

Kalemdi* Iamuarii & bilari , matr dem ,

[fubintellige fefto die, quod pramiferat ] s ludis Apol

limaribus & Iouis epulo & Saturmalibus & buiumodi fe

fis diebus : fed potius diftinguit, quam coniungit.

Kalendas vero Ianuarii & Hilaria coniungit, quia vtiil
l initium anni, fic haec initium veris. Neque idem ex
Macrobii (a) verbis fequitur : prcipuam inquit,folis

jm bis caerimomiis verti ratiomem, bimc etiam pote$t imteffi

* gi, quod ritu eorum Kataba/ finita, fimulatiomeque lutus

*?era&#a [Ioquitur autem de lutu & plantu Gallorum,
matris dem facerdotum] celebratur letitiae exordium ad

iauum Kalemdas Aprilis, quem diem Hilaria adpel/amt,

quo primum tempore /o/ diem longiorem mo&fe protemdit.
i{is enimverbis Macrobius innuit, conuenireinter fecul
tum matris dem & folis, quia finito lutu facerdotum

matris dem, oriantur Hilaria, ob longiorem curfum ,

Solis. Ipfis autem Kalendis Aprilis paullo poft fequen
tibus, folenne matris dem feftum erat, quo eius fimu
lacrum in Admonis vndis abluebatur., Fomtimalia III I
dus

(u) H Fa. v. 4i7. (x) lib. II e. 1. (y) Macrobius Sa

turn. I e. XXI. (z) 4lexandro Seuero c. XXXVII. (a)

I Saturn, c. XXI.

pE FER1* s koM A NorvM.

439
dus O&obris celebrabantur, quibus fecundum Varr.
nem (), coronas in fontes iaciebant, & puteos coro
nabant. Quod Scaliger quidem tantum de eo fonte,
cuius delubrum iuxta portam Capenam extat, explica-

uit ; fed de omnibus potius fontibus facris intelligi

1nus, cum de fontibus loquatur Varro & fontium facra

innuat Feftus. ' Lucarua XIV Kl. Augufti notata, qu

feta in luco colebant Romani, qui permagnus intervi
am Salariam & Tiberim fuit, pro eo quod vi&ti a Gal

his fugientes e proelio ibi fe occultauerint, narrante ita

Fefto. Fordictaia XVII Kl. Maii celebrabantur ; a for
deis bobus fic dita.

Bos autem forda dicitur Varroni

(), qu fert in ventre, quod ea die publice immolan

tur boues prgnantes in curiis complures Immolaban

tur autem boties grauid triginta, pro numero curia

rum 5' aliqu etiam in templo Iouis Capitolini, vti canit
Ouidius (d) : -' ,

pars cadit arce Iouir :

terdema, Curia vacca,

accipit, & largo para cruore madet.

A Numa hoc feftum ex effato Fauni, inftituturh idem
fcribit, Populifugia dies III Nonas Iulii notatus, atque
fic denominatus videtur Varroni(e), quod eo die orto re

pente tumultu, fugerit populus. Nom multo emim po/?,

tc dies , pergit, quam deceffr Gallorum ex vrbe & qui
rum/b vrbe populi, vt Ficulmeater ac Fidemater & finitimi
alii comtra mor comiurarumt. Macrobius (f) vero diem,

quo populus a Tufcis in fugam verfus, fic adpellatuqi,

ait.

Meditrimalia V Idus Otobris adnotata, dita hac

de cauffa fecundum Feftum.

Me * erat /atimis populis,

(b) lik P. de E.2, p.m.;4, (c) lib, P. de L.L. p.m. 33, (d)
IP. Faff. v. 4yy.` (e) t. l. (f) Saturn,III. t. li.
-

440

quo die quis primum guffaret muum, direre* omisitgra

fia : vetu mouum vinum ba&o, veteri mowo morba me-.
aeor: inde a medendo dies ditus,vtiinnuitVarro (g).

Fugalia feftum Auguftinus memorat, obfcurum alias &

ob ltitiam de fugatis hoftibus celebratum fcribit Ludo
uicus Viues (h). Aliud erat Regifgium, qui dies nota
tur in Faftis, VI Kl. Martias, autore Fefto 5 ditus
autem vel quod eo die Tarquinius rex Roma fugerit,

(i) vel ex mente Iulii apud Feftum, a fuga rgis facro

rum e foro vel comitio, poft facrificium peratum : cu
ius etiam fententi eft Piutarchus (k), Armilu/?rium
feftum XIV. Kl. Nouembris, quo res diuinas armati fa
ciebant Romani, inter facrificia tubis canentes, fecun
dum Feftum. Varro ait, quod in armiluftrio circumiue
rint ludentes ancilibus armati. Maiumam quoque fe

ftum Romanis fuiffe vfitatum contendit Lipfius (1), fed

tacent fcriptores antiqui, immo contrarium potius pa
tet ex lege vnica Codicis deMaiuma, vbi tantumvtpro

uincialibus reddatur ltitia, conftituitur. Prouincialei

taque fuit feftum Orientis, & quod verofimile, a Ga
zorum emporio fic ditum. Foedum atqueindecorum
fpetaculum omnis licenti, prohibitum aliquandoper
Orientem, ab Arcadio reftitutum, ita tamen vt ferue

tur honeftas (m). , Hac non feruata ab eodem iterum

triennio poft prohibitum (n). , Ad'Argeos, feu loca vrbis,
-

vbi

(g) de L. L. lib. P. p. m. 34. (h) ad Augutimum II de

_

Ciu. D. c. VI. ( i ) Ouidius II Faff. v. 64j. Aufonius

eel de feriis Rom. v. 13. (k) quet. Rom. LXII. (1) :

ad XI Annal. p. m. io6. (m) l. vn. C. de Maiuma. (n)

l. II C. Tb. de Maiuma & Franc, ab Amaya lib.

III ol/. P.

DE

FER II s

R o MA N o RvM.

44'

vbi facra fiebant,aNuma confecrata (o) ibant quotannis

XVII & XVI. Kl. Aprilis, vti canit Ouidius (p) ;
Itur ad Argeos, qui fut, fua pagina dicet,
64, cut memimi, prteritaque die.

, die fcilicet Liberalim, de qua agit. Idibus vero Maii

argeorum cirpea imulacra & ocilla de ponte ublicio
ih Tiberim quotannis prcipitari folebant (q). Fiebant
autem argei e virgultis fcirpeis,& fimulacra erant homi

num triginta, qu a facerdotibus quotannis e ponte fub

lcio in Tiberim publice iaci folebant (1),

FESTA 1N H0N0REM IM p E R 4T0RprM.

Faftos inde Kalendares fdiffima populi Romani

adulatio corrupit, vt etiam dies Imperatorum folennes
iisdem adfcriberent. Antonium Confulem adcribi iuf.
ie in fatis ad Lupercalia: C.Caeari dictatori perpetuo,
populi iuffu regnum delatum, Cfarem vti noluiffe, au

&tor eftCicero (f). In idem tamen,quodinAntonio repre

hendit, ipfe delapfus eft Cicero; cum ad eum diem, quo
Cfar interfetus, isque cafu Bruti natalis effet, in Faftis
Bruti nomen adfcribi voluit (t). Imitati illud fuerealii,
vt adularentur Imperatoribus. Sic pridieNonas Martii
in Kalendario adnotatum reperimus . D I E. cAE

sAR. PoNT. MAx1M. FAcT. EsT.

VI Kl. Aprilis

Hoc. D 1 E. c AE s AR. A LEx AND. RE c EP 1 t. III No

mas Iulii c AE s ARI s. NAT. XIII Kl. Augufti LvD.

vicT. c AE s. IV Nonas Augufti Hoc. D 1 E. c AE s A R.

Kkk

HISP,

(o) Liuius 1 e. XXI. Varro de L. L, lib. IV p. m, 9. (p) III

Fat. v. 79r. (q) Fetus bac voce. Plutarchus quat. Rom.
AXXII. Ouidius V Fa/?. v. 62i. (r) Varro de L. L.

lib.!'I p. m, y2, (f) Philipp, II, c. XXXIV. (t) ad

Brutum ep. XV.
*

442 . . .
cA pyr "No Nvt
.
H I s P. D E v I c I T. s V Idus Augufti Hoc. D I E. c AE
s A P. H i s P A L 1 N. DE v 1 c 1 T. Natali* . ftgt /?i VIII
Kl. O&lobris celebrabatur, quern primum Iulius Antonii
filius, Prtor, equeftri certamine & venatione celebra-uit, &ex Scto epulum Auguto & Senatoribus in Capito
lio dedit: ( u ) quem natalem etiam equites Romani fpon

re atqtie confenfu biduo femper celebrauere (x): quod

& decretum iftud marmoreum apudGruterm probat(y).
s. De Tiberii natali decreuit S. P, Q. R vt decem equorum

certamine, & epulis fenatui datis honoraretur (z).

Po

fteriori tempore natales Imperatorum diti, non folum

qui lucis aufpicia, fed & qui ortus imperii protulerunt
(a), qui in faftis adnotati atque omni ltiti genere ce

lebrati. 4ugu/?a/ia A. V. C. DCCCXXXV in honorem

Augufti, poftquam ex Grca &Sicula peregrinatione re
dux fatus, primum celebrata fcribit Dio (b) : quibus

tennio poft additi etiam ludi (c), diti Auguftales,

quod de nomine Augufti a. d. IV Idus Octobris faftis
additi (d).

Nec in eo folum fubtitit adulatio, fed &

fequiori tempore inter feftos numerati dies, quibus pa

trata viloria effetque nuntiata(c).. Ita Idus Marti qui

bus Cfar interftus, parricidium dit atque inter a

tros relat (f). Agrippin dies natalis inter nefaftos
fuit relatus (g). Ita vt vix memoratu quidpiam dignum

accideret, quod non faftis adderetur. Sic non in faftos

.

^ (u) Dio lib. LIV p. m. ;9, (x) Suetonius Aaguffo c. LVII.

(y) Gruterus p. CCXXVIII m. 3. ( z) Dio lib. LVIII p.
m, 629. (a) l. II C. Tb. de feriis. (b) Dio lib. LIV
p. m, ja7. (c) p. m. y4y, (d) Tacitus Ammal. I c. XV.
( e ) Tacitus: Ammal, XIII c. XLI. (f) Suetonius Caf.
c. LXXXVIII. (g) Tacitus 4mm, XIV c, XII,
-

DE

**

FE Rrrs

R o M A N 0 RvM.

443

quidem relatus eft, diem feftum tamen egit Auguftus,

cum primum barbam raderet (h). Quare vt obuiam,
iretur hifce malis, principum edictis opus erat. Primus
fuit Augftus, qui XXX amplius dies honorariis ludis
occupatos atui rerum accommodauit, fiue ex nefaftis
faftos fecit (i).

Per honorarios autem ludos Sueto

nius intelligit, qui in Kalendario notati, nulli tamen ,

in fpecie deo fcri erant. Poft hc Claudius III Con

ful multa fcrificia , multas ferias abrogauit, cum ma

ior anni pars iis abfumeretur ( k). Sub Nerone rurfm
illa facrorum multitudo adeo modum egreff, vt C. Cas
fius referente Tacito (I), de cteris honoribus Neronis

affenfus, fi pro benignitate Fortunae, diis grati age

rentur, ne totum, quidem annum fupplicationibus fuffi

cere differuerit, eoque oportere diuidi facros & nego

tiofos dies, quibus diuina colerentur vt humana non im

pedirent,

Vefpafiani temporibus forte fuere duti, qui

faftos adulatione temporum foedatos exonerarent, mo

dumque pblicis impenfis facerent (m). Donec tan

dem Antoninus optimus princeps faftis dies iudiciarios

adderet, ita vt CCXXX dies annuos, rebus agendis li

tibusque difceptandis conftitueret (n).

FE RIAE
*

coNCEP TI VAE . '

Poft ferias flatas fequuntur conceptiuae, quas de

fcribit Macrobitis^o', quod fint, qu quiotannis a magi
ftratibus vel facerdotibus concipiantur : quales erant ia
tinae, ementiu, Paganalia, Compitalia. Commune to
--

- -

K kk

2.

tius

(h) lib. xIIri! p. m., 377. (i) ugu/?o cap. XXXt (k )

Dio lib. LX p. m. 676

(1) Ta, itus Ann. X1/1 e. XLI.

(m) Tacitus hi/?, IJ^ e. XL. (n) Capitolinus M. Anto

mino c, X. (o) Satura, I c. XVI, Varro Vav L, L, P. w. 49,

444

CAP V T

N o NV M

tius Latii feftum erant Feria latima, quas deuitisHetru

fcis, foedere cum Latii populis pato, initaque cum iis
dem focietate Tarquinius Superbus inftituit. Singulis.
enim annis conuenere quadraginta feptem Latii ppuli,
in monte alto Alb imminente, facra facientes Ioui Latia

riepulis &ludis vacantes. Conftitutum quoq; quid quis

que populus prberet: hic agnos, ille cafeos, ifte latis
modum, & quam portionem recipere debeat. Com
munis vi&tima taurus erat, de quo cuilibet populo por
tio fua conituta,& huic facrificio praeerant Romani (P).
Vnicus tantum dies a Tarquinio primum conftitutus, pul

fis regibus additus a populo fecundus 5 acceffit dein.

tertius, poft fdus cum Latinis a Sp. Caffio Cos. itum;

quartus ob plebis, qu fecefferat, reditum, adie&tus,

cui addita quoque facrificia & ludi, quibus Senatus aedi- . '

les prfecit (q). Halicarnaffenfis quidem poft feceiQ

nem plebis tertium fuifle adietum fcribit, quartum au

tem fuiffe additum Liuius autor eft atque Plutar

chus (r). Confukes in prouincias paludati proficifci,non
nifi inditis pfius his feriis poterant (f). Infauftum pu
tantes fi hoc non obferuatum. Negletis quibusdam c

rimoniis vel intermiffo folenni quodam, feri b per

pontifices erant reftaurand. Sic religioni fuit, quod in
vna hoftia magiftratus Lanuuinus precatus non fuerat

populo Romano Quiritium (t). Sic ob carnem Ardeati

nis non datam (u) & Laurentibus (x) ; ob coortam
quo

* (p) Dionyf. Halic. lib. IV p. m. 2jo. (q) Halic. lib. VI

p. m. 4y. ( r ) lib. VI extremo. Camillo im fime. (f)
Liuius XXI c. vlt. XXII c. 1.

Dio Cafus lib. XLVI.

p. m. 319. (t) Liuius XLI c. XVI. (u) Liuius XXXtl

, I. (x) Liuius XXXVII c. III.
-

- s

DE FER 1rs RoMA NoRvM.

quoque tempeftatem turbat reftaurabantur (y). Iis

uadrig certabant in Capitolio, vi&orque abfynthium
bibebat; fanitatem praemio dari honorifice arbitratis ma
ioribus,teftePlinio(z) ; abfynthio enim veteres in me

dicinis faepius -fuiffe vfos Nonius Marcellus docet(a).

Magiftratus ergo cum feriis intereffent, prfe&i interim
vrbis, ditiferiarumlatinarum, vsque ad eorum reditum
in vrbe imperium tenebant (b): vel vti Tacitus loquitur,

confulare munus vfurpabant (c).

Ad eos facit lapis

pricus (d):
M.

A.W. R.

WICTORI

.
PR AEF.

L A T I N.

F E R I A R VM

S A C ER D O*1^I

DE I.

SOL IS

Sememtiua plerumque Ianuario menfe concipiebantur,

quibus iuuenci coronabantur & aratrum ad palum fu
fpendebatur. Di&t vero fecundum Varronem (e) a
femente, quod fationis cauffa fufceptae. Defcribit eas O
uidius (f):

Ter quater euolui figmamter tempora faffor,

mec Sememtiua e$? v//a reperta dies,

Tum mibi[/emfie emim] lux bac indicitur, imquit,

Mu/ quid a Fa/? mom ata fcra pet ?
~

rtque dies incerta /acr , ffc tempore certo

/eminibus ia e$t vbi ftu ager:
`
K kk - 3
tate
(y) LiuiusxL c.xLV. (z) Plinius xxVII c, VII. Ale
` ` xander ab Alexandro V c. VII. (a) cap. III m. 4. (b)

Capitolinus Amtomimo c. IP^. (c) Tacitus 4mm. VI c. XI.

(d) Gruterus p. CCCXIII m. 9.
m. 4. (f) I Fa. v. 67.

(e) lib, V de L. L, p.
-

446

C AP v T.

No NVM

tate coronati plenum adprape tuuenci,

cum tepido verum vere redibit opus.

Rufficus emeritum palo ffendit aratrum,

omme reformidat frigore pulaui bumur,

Villice da requiem terre, emente peracia,

da requiem terram qui cofuere vir.

f.

His quoque feriis in dem Cereris atque Telluris roga

tum venere (g).

Paganalia a Seruio Tullio intituta,

qu frequenti coetu ex omnibus pagis quotannis perage

` bantur 5 collato a fingulis cenfus cauffa certo numisma
tis genere. De quoDionyfius agit Halicarnaffenfis (h) at
que Ouidius ( i ):
f
~
Pagua agat feum, pagum /u/?rate co/omi

& date pagani, annua liba fac.

Placentur matres fragum Tellus que Ceres que

furre o ; grauide vi/erita que /a... .

- 0ffcium commune Ceres & Terra taemtur, - :

i. ) : Hc praebet cauffam frugibus, i//a /orum.

8tatim autem ea Sementiuis fubiungit Ouidius: 'Compi
talia per prtorem ita concipi folebant (k). ' D 1 E. N o

N 1. Po Polo. Ro M A N o. Q v I RIT : B vs. c o MP ITA

1. I A. ER vX: T. Qv AN Do. c o N cE PTA: Fov E RINT,

Sua tate in III Kl. Ianuarias incidiffe Compitalia fcri

bit Cicero (i): alio vero 1oco (m) IV. Nonas Ianua

rii compitalitium fuiffe diem ait: Dionyfius (n) paucis

poft Saturnalia diebus ; ex quibus fatis poteft concludi,
ferias fuiffe non ftatas, fed poft Saturnalia concipi folitas,
-

- -

Impe

(g ) Varro de Re Ra/?. lib. 1 c, VI, ( h ) lib. IV p. m. zzo. (')

I Fa. v. 671,

(k) Macrobius Saturn. I. c. P.

/wmem c. 1/, ' ( m ) li, {TI ad Att. cp. VII.

- . ". 29.

. .

( !) in Pi.

(n) lib. iV
.

D E F ER IIs RMA NoRvM,

447

Imperativae feu'inditiu feri erant, qu a magiftratu .

imperabantur, vel indicebantur : quo referebantur fup
plicationes ob res profpere geftas vel ob natales princi- , .

pum, qui vel lucis aufpicia vel ortus imperii protulerunt, ;

ceu lex feptima Codicis de feriis loquitur.** Ita fi terram:

mouifle fenfifent, ferias eius rei cauff edio impera

bant: fed dei nomen vti alias folebat, cui feruari ferias,
oporteret, ftatuere &edicere quiefcebant, ne alium pro

alio nominando, falf religione populum adligarent (o). .

In ftatu mtonarchico: cum non amplius vti antea, a magi

tratibus edicerentur, dictae feria imperiales (). Aun

dimae adhuc reftant, qu feri erant paganorum , nono

quoque die celebrat, quibus agreftis plebs in vrbem,

conueniebat, venalia permutabat, iure inter fe agbat ac
{ffragia ferebat de negotiis publicis (q). . Hinc Cicero

nundinarum vocat ara, fyev (r); :,Rutilius apud Macro

bium ({) eas inftitutas fcribit, vt oto quidem diebus in a

gris ruftici opus facerent, nono autem die, intermiffo ru

re, ad mercatum legesque accipiendas Romam venirent :

& vtfcita atque confulta frequentiore populo referreren

itur, qu trinundino die propofita a fingulis atquevniuer
-fis facile nofcebantur... - Originem ad Romulum refert
Halicarnaffenfis (t ), dum de eo & yavl.w
&yogai; : alii tamen Seruio Tullio adcribunt(u), Iouis

atem erant feri, fiquidem flaminica omnibus nundinis

in regia Iouiarietem folebat immolare (x).

Sol tamen

erant feri fine die fefto (y). Lauabantur iis toti (z).
y

Cllh

(o) Gellius fr r. XXYII I. (p) I. iv c. de friit. ( q ) Hali

carn,
VH p. ep.
m. 46;.
I c. IIXVt,
) .
1 4dlib.
Atticum
XIV,Macrobius
(f) t. l. /aturm.
(t) !ib.
p. m.(r2.,

a
>

- (u) Macrobius c. l.

(x) , l. (y) Fcftus voce feriam,

*

(2) Scnsca ep, LXXXVI,

448

C AP W T ~ N ON V M -

cum alias brachia tantum & crura quotidie lauarent. His

ce vrbem reuifebant, inquitPlinius(a), ideo comitia nun
dinis habere non licebat, ne plebs ruftica auocaretur. Il
l fi in Kalendas Ianuarii vel Nonas quascunque incide
rent, infauftum habebatur(b). Exin Augufti tempore

prter confuetudinem dies intercalatus (c): immo & fe

uenti tempore ob impedimentum quodpiam, vel facri
ficium publicum in alium dilat (d). Comitia quidem
iis haberi poterant, fafti autem ex lege Hortenfia erant
dies, quibus rufticorum lites componerentur(e). Qua
re cum nono quoque die celebrabantur, Kalendaria Ro
mana fecundum oto iftas litteras A B cD E F G H repe
rimus diftributa 5 quia Romani fuas nundinas, vti Chri
ftiani hebdomadas numerabant.

Hebdomadales dein

fub Chriftianis Imperatoribus fatas ex infcriptione anti

qua fub Conftantino M probat Puteanus (f). Loca au
tem & vrbes, qu ius olim nundinarum habuere, ex fru
ftro quodam Kalendarii veteris adducit Gruterus (g).

Nundinarum enim ius olim a Senatu erat impetran

-dum (h), ita vt ipfe Claudius hoc a Senatu peteret (i),
-Ceffit dein cum aliis ad Principem (k). Epul quoque
fiisce folennes erant, nundinariae dit(1). Tertias quas
que nundinas vcabant trinundinum, Graci riu) realu
gyo&v, quibus leges promulgare(m), fcita &confulta re

ferre (n), magiftratum petere (6), iudicia exerce

re(p),

(a) XVIII e III. (b) lib. XL, p. m. 42. (c) Dio lib.
XLVIII p. m.347.

(d) Dio. lib. LXp, m. 6ti. (e) Ma

crobius t. l. (f) de mundini, c. XXVI. (g) p. cxxxVI.

(h) Plinius lib.V ep. IV. (i) Suetonius claudio cap. XII.
(k) lege I r. de mundinis. (I) lege LXIX or. pro /ocio.
(m)Cicero pro domo c.XVt. (n) Dionyfius Halic.lib. Xt.
p. m. 698. (o)Macrobius c, l,

de fER 11s RoM A soRvM.

449
re (p), poenas irrogare (q), debitoribus (oluendi moram
concedere folenne erat (1). Itaque nec lex iure lata,
nec magiftratus legitimus cenfebatur, nifi qu trinun

dino antepromulgata (I).

-,

A CRA

P R 7 A7TA

: Erant etiam qudam familiarum fcra propria, a

quibuslibet familiis ex vfu domeftic celebritatis obfer
Gallus Aelius quidem

uata, vti ait Macrobius (t).

pud Feftum (u), facrum non effe dicit, quod priuati fu

religionis cauffa deo faciant, at fi qu facra priuata fu-
fcepta fint, qu exinftituto pontificum, ftato die, aut cer
to loco facienda, ea facra adpellari, tanquam fcrifici
um. Dicebantur ifta facra gentilitia anniuerfaria (*),
atque vnius gentis erant.

Tale in gente Fabia facrifici

- um erat ftatum in Quirinali quotannis peragendum, (y)

quod C. Fabius Dorfus ftato die per medias Gallorum,
ftationes, a quibus dum Roma obfeffa, egreffus cele

brauit. , Quod & alias folenne dicitur Fabi gentis in ,

colli Quirinali (2). Sic & opinati funt aliqui, Fabios
itos trecentos a Veientibus occios, non ex nimia virtu

tis fu fiducia bellum popofciffe, fed ad patrium facri

ficium profetos infidiis Veientum fuiffeinteremtos (a).

Simile gentis Appi folenne memoratum videmus apud

Halicarnaffenfem (b). Claudi, Aemili, Iuli & Cor

-

, neliae

Lll

(p) Macrobius * II Satarm. r. X11I.

Plutarchus coriolan

. m, 2a2. Dionyf. Halic. lib. VII p. m, 443. (q) Gellius

x c. 1. (r) Macrobius c. l. (f) Quintilianus lib.u. in.
ent, c. IV. (t ) Saturn. I c. XVI. ( u ) vote/acer mons.

(x) Cicero de aru/?. rtff, c, XV. (y) Liuius /e. L/i.

|{z) Liuius v c. Lii. . (a) Dionyf. Halic. lib. Ixp. m.
j77. (b) lib. XI p. m, 696.

* --

450 . . .
cArvr Nonvy
nelia feta propria memorat Macrobius (c)

De Ser

uiliorum familia Meffalae verba adducit Plinius (d), ha

buiffe eam trientem fcrum, cui fumma cum cura ma
gnificentiaque facra quotannis fecerint : quem ferunt ,
alias creuiffe, alias decreuiffe videri, & ex eo honorem
aut diminutionem famili fignificari. Tantam autem

vim hc facra habebant, vt & Q. Fabius Maximus Di

&tator, cum fmm exercitus contra Annibalem pres
fet, a facerdotibus facrorum cauffa, Romam reuocare- .
tur (e). Sextum quoque Digitium tribunum militum
fcrificii cauff ex Macedonia Romam veniffe narrat Li

uius (f). Ex quo colligimus, caput gentis vt fcrishi

fce intereffet, neceffe fuiffe. Alias ffficiebat, fitres qua
tuorue ad facra pro tota gente peragenda profeti es
fent (g). Peragebantur autem more folenni, ab ipfis,
qui ex gente ; vti de C. Fabio Doro Liuius (h), quod

fcra manibus gefferit, atque omnia folenniter perege

nit. Atque hc fecundum Leges XII Tabb. perpetuo

nmanehto, cum & ius pontificium praefcribat (i): I ritus

familie patrumgue eruanto. Quare & inpoteros trans
ferri parentum nomen, facra, memoriam, gentem ait Ci

cero (k). Sic & natalium fulgurumque ffceptiones,

item funerum atque expiationum diesinter ferias priua
tas, fingulorum quidem numerat Macrobius (1). . Na
tales dies folennicultu celebrabantvel deorum, vel prin
cipum atque imperatorum, vel vrbium, vel denique pri
-

U2 [0

**-

{) saturn. I c. xvi. (d) xXxIV* c...xtir, (e) Plu

tarchus Fabio p. m, 1i. (f) XLIII e.xt. (g) Halic.
lib. IX p. m, 573. (h) '}^ c. XLVI. (i) Cicero II de

LF c. Pitt (k) deharu.r, c.A.KVII. (1) Saturn.

l Ca X
*

---

pe xs v,
45t
uatorum... Diis quidem fuos fuiffe natales certum, de
-

qug & in fuperioribus dictum, & confirmt Minufius

felix (m). Vrbs qulibet fos natales celebrabat: vti
Rom natalem faepius deprdicat Cicero, qui in Palilia
vti diximus, incidebat.

& natalitii dicuntur dics

vrbium maximarum,Rom & Conftantinopolis (n),Prin

cipum natales fuiffe celebratos faepius rcperimus : vt

Agufti (o), Tiberii, aliorumqu. Magnorum f*Pe

virorum in atrio fuo habebant imagines, & natalitia ce

lebrabant (p), vti & Horatius (q) de Mecnatis natali:

, iure flemmis mibi, famfiorque

--

<

pene matali proprio, quod ex hac

/ce Mecanas meu af?uentes

ordimat ammor,

'

& Plinius iunior (r) Silium, potam ait Virgilii nata

lem religiofius quam fuam colere confueuiffe. Priuatis
quoque natales proprios celebrare maxime folenne erat.

Sacrificabant autemillo die quotannisgenio (), cui thu

re meroque faciebant: fmin vero Iunoni,vti fub diis `

fupra ditum.

Coenam item celebrand lucis aani

cauffa dabant amicis atque magiftris ( ). De quo Plau- '

tus (u): . .
. .
.
mibi bodie matalis dies e$?, decet eum ommer vos com

celebrare,
perwam , calfum, glamdium /amem, facito im aqua
iaciant. /atim auda.. ? .

.
I
3
-

...

L l l

M4s

(m) 0lauio cap. Pii & XXI. (n) l. II c deferi. (o)

* Suetonius Aug. c. LVII. Tiberio e. XXVI. (p) Sene
ca.*p. LXIV, (q) lib, IV ode, XI,

(r) lib. III ep. WII.

{) Cen(orinus de die nasali c. III, (*) Gcllius xix r.

IX. (u) P/wdlo a I/& H w, j2. .. . . .
|

*
-

c APvt "No NvA

452.

--

--

magmifce volo emim /ummos viros accipere. ' . ..

& Martialis (x) :
*

/excenti caenamt a te luftime vorati,

luc ad officium qu tibi prima fuit.

Liberalius quoque folito indulgebant vino(y).Nonnun

quam ad tale conuiuium fenatorii atque equeftris ordi

nis homines inuitabant, de quo Martialis (z):

natali, Diodore, tuo comuiua /ematu ?

accubat & rarum mom adhibetur eques.

quod Cicero dixit natalitia dare (a). Saepe exhibebant

conuiuia publica, quibus dabant cruftula panis bene co

| cti, mulum, portulas eu tipem pecuniariam, oleum ,
& epulas populo, quo fpetat infcriptio Spoletana (b).
- - - TR 1 B.

ET

L E G. xv. a P o LL I N A R I s

M1L

LE G. v MA ce D o N1c. H 1 c. L E G A v 1 T. T E s TA
MENT o. M v N1c1 P. H s Lxv - - - . v T ex RE

D1T v. Ervs. svM M AE, QvoD A N N 1 s. viii. ID vs.

sVO, MVNICIP. - EPVLVM ET.

NOVEMB NATAL E,

M V L SV M.

ET.

CR VST,

DARE TV R

& alia Reatina (c) :

H c. A R CAE

AVGVST AL IV M.

VIVO.

XX

M AE

D E DIT

D I E.

s E N T E S.

W T.

N A T A L I.

EX

se

v Iv o. Hs. sE

RE DIT V,

S V O, IIII

E I vS. SV M.

K A L. F E BRV. PRAB

VES C E R E N T V R, E T. O B D E D I C A TI o N E M.

st at v AE. DE cv Rio N1 B vs E.T. is Evi R1s. ET. 1 v.

v E N I B v s. s P o R Tv L A s. ET. P o Pv lo. EP vL v M.
ET oLE vM.

EADEM,

D1E. DE DIT

w
-

Ad.
-

(x) i p. 1.xvt. (y) Seneca W de in c. xxxiii. (4)

.T.x p. xxti. (a) Philipp, H e. *I. (b) Gtutrusr.

DLXXI m. t. .s(c) p. CCCCXIV m. 2., ' :

-

FERIIS

DE

ROMANORV M.

Adpellabantur haec alias, diuifiones (d). Amici autem

prter hc non profperrima folum adprecabantur (e), .

fed&mittebant munera. De quo Martialis (f):

ANatali mibi,.Qgimte, ego dare parua volebam
munera: tu probibes, imperiofias bomo es.
.
*
& leno apud Plautum (g): .
facite boaie, pt'mibi mume*a multa huc ab amatori
-

bus comuemiant.

--

-->

A'am mj/?Aemu ammuu bodie comuemie, cras proituam

-

1995.

.* * : *

... , Natalem /eit mibi diem eff bumc. . . . . . . . . . ,

&epidico: (h)

--

non meminifi, meauream ad te afrre natali die ? ...

: /umttlam atque ame//um aureolum im digitum ?
qu adpellabant muneranatalitia (i).

Inter hc autem

'mittebantur quoque aues, quo facit illud Martialis (k):;

/uce propinquorum, qua plurima mittitur ale*
-

dum Stel/a turdor, dum tibi Flacce paro, *

Eadem quoque fcra pulte fritilla confici dicitPfinius(i).

Tpfi autem homines adaugeri fibi annos deos precaban
tur, de quo Martialis(m): ;. - *'

matales mihi Martia Kalende,

lux formofor ommibua Kalemd, ---

qua mittumt mibi mumu & pue//e

guinquagema ha, eptimamque
L! / 3

vg/tr

(d) l.XXIII or, de legati, amm. (e)Plinius X ep. LXXXIX,

Symmachus lib. VI ep. LXXIX. LXXX. LXXXI. (f) lib.
IXep. LXV. (g) P/udolo 4.I/*. t v. 44, (h) ae
P.f. I v. 35. (i) Symmachus V1 ep, XLVIII, Cenfo

rinus de die matali c. I. Plinius IV ep. ix. (k) lib, Ix.

* * p. LVI. - (1) XVIII c. WIII, (m) X ep. XXl/,
-

*
-

_*

454

CAP VTi , D E C1MYM.

i.

vefr addimes hane foc 4erratm, . . . , ,

/ * * * *iu vor, f tamen expedia r4g4nti, sx , -a ,,
-

: ammos addite ter precor momemor. .:.;..,., . .;,

vt momdum mimia piger /emea,
ed vite tribu areis peratis, .
lucos Elyffe petam puele :

*
*

--

- -

-->

pof hac tempora nec diem rogabo,

...

Vota ergo natalium optime exprimit hoc epigramma,

quo quinquagefima liba fe genio offerre dicit Martialis,
cum plene transegiffet annos quadraginta nouem. Cum
vero feptimam acerram f addidiffe ait, fe fepties fepte
nos annos emenfum effe intelligit, cum annum quadra

gefimum nonum, primum Kayuax]fiea prodidiffent vete

res(n) : qui hebdomadibus, eu de eptenis in eptenos
annos humanam vitam diftinguebant. :Hisce vero quos

im transegerat, ter nouenos, addi cupit, atque dum tri

bus areis peratis, nec diem fe rogare.velle addit, Per
verba autem vitae tribw area opera& pota intelligit
tria vitae curricula , vnum; quedque annorum viginti

quinque, quod cum prioribus conuenit,vbi quinquagin

ta annis ternouenos addi cupit5. cum ab anno otuage
fimo nec poftulari debere, nec poffe ab diis imi
petrari maiorem tatem innuat ,
s.

Cenforinus.

(n)cenfrinus de die
*

- --

XIV.

(o) (, l.

...

de

sacrificits romanokvm.

455.

* * * * * * **, *, * * * * *! . . |_ CAPVT DEC 1MVM , , , ,

-- ." ... . .

. . . Des

. "

SACRIFIC1IS ROMANORJ^M.
-

* eos,

qui fcrificiorum Romano

rum materim fcriptis fuis illuftrarunt, pri

Ij$) ${$ mus inter veteres occurrit AT E 1 vs c A P I

#%\ - To, cuius de /crificiorum iure libros laudat

Macrobius (p). P. N 1 G 1 D 11 F 1 GvLi de ext librum ,

laudat Gellius (q) : * vtrique tamen inter deperditos,
Inter recentiores extat 1 o ANN E s Gv1 l 1 E L M vs sTv.

c K 1 vs, Tigurinus, qui tamen non horum folum, fed

& facrorurn facrificiorumque gentilium omnium defcri
ptionem dedit Tiguri editam 194 f. & iterata vice Lug
dumi Batauorum 1695 f. eam tamen nec perfetam, nec

ftis ordinatam; licet multa alias proponat haut prole

taria. Colletaneafunt, qu iuuenis adhuc de facrificii*
*eterum confarcinauit I o ANNE s. sAvBERTvs f, & Ie
ma edidit 1659. ? quibus & multa immifcet aliena. Me
fius fuum digeffit de /acrificia tratatum, & ad Romana

tantum reftrinxit P A v L vs M E R v L A, , qui poft ipfius

mortem cum eiusdem aliis prodiit Lugdumi Batauorum

16r. 4 Gv 1 L IB LM 1 O vTRAMI de fcrifici& libri duo
Amffetodami 16? editi . ad Iudos potius fpetantquam
Romanos. Singularem demum tratationem de /acrifi
tiis tratatui fuo de religione adnexit GvILI E L M vs
Hovlrvs, e veterum monumentis non male illuftratam.
-

(p) Saturn, III t. x. (q) Xri rt.

Maxi

" -

456.

c'A pvT

DE cIMvM

Maxima Romanis religio pofita in fcrificiis, licet

ex iis quidam veriora adgnouerint. Seneca quidem de

Deo fic loquitur. (r) :

Colitur, ait, mom taurorum opi

m corporibus comtrucidat , mec auro argemtoque fffe, .

/3, mec in the/auro ipe imfu/, /ed pia & refa volumta
ae. - Sacrificia autem Romanorum erant vel domeica ,

vel peregrima : illa Romanis propria, hc vero ab a

liis gentibus petita. Domeftica vel mamtfea erant, qu
conftabant propalam ; vel feclu/, Romanis ea dita ,
fecundum Feftum, qu Grcis dicebantur myfteria, Ci

ceroni (!) dita initia., Qualia Cereris erant & bon

' deae. Ex manifeftis alia erant quotidiama & communia,

qu in honorem deorum quorumlibet a facerdotibus

publicis, priuatae etiam neceffitatis cauff fiebant ; alia

erant f?ata , qu certis & ftatis diebus agebantur, vti ex

plicat Feftus 5 eademque folennia quoque facra vocat,

& flemnes aras Virgilius (t). Stata autem haec vel pu

^ blica erant, vel priuata. Publica facra Feflus definit,qod

fint, qu publico fumtu pro populo fiant, quaeque pro
montibus, pagis, curiis, facellis: qu & Labeoni apud
eundem dicuntur facra popularia. Priuata vero facra,

erant, qu pro fingulis hof\inibus, familiis, gentibus

fiebant fecundum Feftum 5 * qu & facra familiaria &

emtilitia alias dita, quibus non dies magis ftati, quam

oca, quibus fiebant, vti exemplum in gente Fabia ad
ducit Liuius (u) ; & Milonis tata acrificia adlegat
cicero (x). Virgilio dicta/acra annua (y). Nontata
{acrificia erant, quorum celebritati certi dies non erant
dica

(r) ep. CXV. (f) H de L1 c, XIV. (t) H Aev.v, 2o2. -

' (u) lib. V c, XLVl. (x)pro Milone c, XVII. (y) VIII

Aeneido* v. 173. ,

--

457

pE sA cRiFic Its ROMANOR VM.

<ii&ati. - Coffatiuam facrificium dicebatur, quod ex col

1atione offertur ; (eu quod fumtu priuatorum.
a priuatis quibusdam , collato fiebat. Piacularis
facra (z) dicebantur, qu ad placandos expiandosque
deosinftituebantur, fi quid praetermiffum atque commis
fum (a) 5 vt ludi minus diligenter fati, & fimilia (b).

offerebantur autem in fcrificiis hofti atque viimae,

\quas diftintas quidam volunt, fcriptorestamen antiqui
maxime confundunt. ^ Ifidorus quidem (c) hoftias,ve
teribus ditas putat eas, qu fierent antequam adhoftem

pergerent5 vi&timas vero fcrificia, quae poft vi&oriam,

deuitis hoftibus, immolabantur. Qu9d confirmat Oui

dius, dum canit (d) :
-. piiima-qua cecidie dextra virice vocatur,
-

boffibu* a vi bo/ia momem babet.

A.

Feftus hoftiam putat facrificium, quod laribus immola

* -batur', eo quod hoftesab illis arceri putabant, inde quo

que ipfos lares Hoftilios ditos.Alii apud eundem abh

fiirehoftias ditas putant, quod veteribusidem ac ferire.
fem Ifidorus quoque au&oreft(*),maiora fcrificia fuis

fe vi&imas qum hoftias. : Hoftiarum autem duo impri

mis fiff gaera docetTrebatius primo de religione a
pudMacrobium ().Alterum,in quo voluntas deiperexta
inquirebatur, alterum;quo fola anima Peofacrabatur,vn
deeas amimales ho(lias vocabant harufpices, reliquascum
filiatoria. . In ofrendis, vero-hoftiis certa feruabatur

tiiffrentia, ita vt aliis-diis maioribus, aliis 1tentibus}

* : * " *" *
Mm m els i " , " d 2(g),a*
(z) Liuius 1 e. XXVI. XXXI c. XII, (a) Arnobius lib.

- *Tpp. f. I (b) icer pro baraffirj e.x. (c)

vforigg. exviir "rd)r Fat. vijf. (e) s, l, (f)
saturn. III c. P, Virgiliu: P tro, v s, * * *

--

45%

:: | . cApvr pe crnavM' - na

{g)aliis hmaribus, aliis foeminis hoftiis immolarent(h);

det hoc maxime Arnobius (1), ybi ait: Que cauffa, qw*
ratio ef, vt cum dit immortales fnt vniu fententie , pel me

mius debeant ee nature, generis & qualitat vnius, non

ommibus ommer boi , /ed quibusdam quidam /4frorum;,
mulceamtur legibu*. * Ju e? enim cauffa, vt ille tawr
- dew, bard alius homorrtur , aut ouibtu, bic /aemtibus pore
aul , alter imtomffragm, hic yirginibua bucul&, tapr i4e
cornue, hic/?erilthus vacculte, at ile ingentibu farofs, hi
a/bemzibur, i//e atr, alter faemimei gemer, alter vero ami

amantibua ma/ulim. . Ita Macrobius (k) ex: Ateio Ca

pitone innuit loui tauro, verre,iariete immolari non lice
re, taurum emimmom mifi Apo//imi, Neptumo & Marti imme
dari. Si quis autem tale quid commiferit, & hoftiam,
contrarim immolauerit, piaculum dare necee habe
bat. Erant ergo hofti immolares equus, afinus , bos,
taurus, iuuencus, vacca, vitulus, ouis, agnus aries, hoe
dus, veruex, caper, capra, verres, porca, canis :- inter

quas ouisob animam placidiorem maxima dicebatur fe

cundum Feftum. Antiquiffimi quidem Latii populi Sa
turnum etiam placarunt fanguine humano, tefte Macro

bio (1)5 abhorruere tamen Romanis : Hinbello Punico

fecundo extraordinaria fcrificia fata, inter qu Gallus

& Galla, Graecus & Graeca, in foro boario ub terra viui

demiffi funtin locum faxo confeptum,ibi antehoftiishu

manis, minime Romano acro, imbutum cribir Liuius

(m).:: Tale vero fcrum extraordinariwm non fiebat,ni
fi vel Sibyll, vel alio oraculoediceretur,vti iiio loco f
..., --;

a fr Y

", " "r

"

*-

"

ctum

ig) Liuius xxxvire. III. (h) II de II . XII. (i) ib.

-

.. (k)Jani i.'(1) Siurpri?.

`,
sa.
(m) lib, ...LW!.. <A igiV , A

'pE , sAcrificiis RoMANorvM, J59

m'videmus. Quare cum Caefris iuffu a pontificib
& Salio duo viri in campo Martio immolarentr, caus

fam fe eius nefcire ait Dio Caffius, cum neque Sibylla ,

hocpraecepiffet;neque aliud inhancfententiam oraclum

extaret (n). Et Cicero inter alia grauiffimaVatinio obii
cit inaudita ac nefaria facra, quae fufceperit cum infero
rum animas elicere & peroruni extis deos manes pla
care ferit folitus(o). Et licet Iouefm Latiarem fnguine
cultum chriftiani velifit,inter qtios Latantius(p) & Mi

nutius Felix (q), aliud tamen vel ex adlegato Liuii lo

co}yel ex Halicarnaenfi (f), feriis latinis communem
fiffe viimam taurum, fribente, probari poteft. Nifi
fequioria:tate Latiarem Iouem fanguine humano placa
tum dicamus, quo nos*fere ducit Minutius cum ait(f):
bodieque ab ip/ Latia/i, Iupiter homicidio colitur. Ifte cul
tus atem cnftabat non in fcrificio, vti plerique au

&oritate patrm duti putant, maxime verbis Eufebii,

() ui
{{usio, &9a-in vrbe magma feflotou Latiarii maa
tum bomimim ait ; fed inludis gladiatoriis,vti ex Ter.
tulliano (u) difcimus : ' Ecce inquit, im illa vrbe'religio

Ae/ima aemeadarum effiupiter quiam, juem fadu*/u.

mano prolunt anguine, edtetiarifinquit lobinor, boe

minus quam boming. an hoe turpius, gnodmali bominis 3
*

at certe de homicidio fimditur. * Qure & Prudentius ?

jfmditur humamus Latiari in munere fnguis.** Iuftus Ry

-* *' >-stv $ i-ri M m m', * * *

}

***&kius
*

(n) lib. Littp. m. 246. (o) in Path, e. Pt. (p) I)

-

* c, XXI. * (q) O&auio r. XXt & e. XXX. `(r) lib. IV

( A,
p. 2. zro:
(f) t.XXX. *(t)
lib. Ip"deprepant,
, *(u-)polgetico
: l.
Rt. tuang,
*

t
*

kius ( x) quidem fatis ingeniofe diuerfum Iouem Latia ,

iium vel Ltiarem putat a Latiali, quod huius honori ^
feri fal in monte Albano latinae. 5 , ifte veroin vrbe
-

Roma fnguine humano fuerit cultus. Indutus verbis

Plinii (y), qui Caruilianum Iouem tant amplitudinis
fuiffe ait, vt confpiciatur a Latiario Ioue. Sed licet La,

tiari Ioui ftatuam in vrbe Roma pofitam non nggemus,

cum & Varro collem Quirinalem aliqua fui parte Latia

rem ditum tradat, iile ipfe tamen fuit, qui in monte
Albano alias cultus, cum hic Grcis communi nomine
Aatidieaoc. dicatur, vti vidernus ex Halicarnaffenfi (z).

Perftat ita, humani fanguinis facrificium minime eff

Romanum. - Sexus quoque diuerfitas obferuabatur,ita ,

vt deos mares placarent hoftiis maribus, vti ex infcri*

ptionibus fratrum arualium (a) videmus, quae Ioui ma
rem, Iunoni & Mineru, vaccam, Genio taurum immo

lari iubent. Quare Macrobius (b ) dum Apollini capris

duabus albis fcrum fatum dicit, Graeco id ritu faum
addit. Sic dicebant porcum fminam, agnum marem
vel fminam 5 vti Cicero porco foemina hredem pia

culum pati dixit (c); quod & pluribus deducit Guthe

rius (d). Singulis quoque diis fua propria animalia ;
, quibusdam certae naturae (*). . Sus praegnans propria.
. magnae matris 5 tellurifcrophaingens foeta 5 Miner
uae virgini vitula virgo, nullis vnquam ftimulis, nullis

operis`exercitata, iniugis hoftia 5 Mai fs praegnans

cadebatur,

Ipae vero hotia inter e varie differe

bant,

(x) de capitolio Rom. e. xxv. (y) xxxiP r, yir, (z)

c. l. (a) Gruterus P. CXVIII, (b) Saturn. He, YPFI.
(c) ii de Lt c. XXII. (d) i/ de P^ 1. p. c. XVIII. (e)

Seruius ad /irgilii II Georg. v. 14. /^twrm. i *, xii.

-

~
w

DE

SA CRI F1C I IS

ROMAN O RVM.

461

lant,' ' Pur* quidem hoftiae tales dicebantur;qu ad f

crificium aptae. Docet id nos Varro (f), vbi de porcis
agit 5: qui a partu inquit, decime die babemtur puri, ab
*o aape/amtur ab amtiqu frrer, quod eum adfcrificium
idomei dicumtur primum. Sacrem porcum vero Verrius

apud Feftum adpellat, qui a partu ftatim purus, Plinius

(g) fuis foetum facrificio, die quinto prum e{{e fcribit,

pecoris oauo, bouis tricefimo 5 ruminales autem ho- `

fiias: ex Coruncanii' fententia, donec bidentes fuerint,

puras eff negat. . Sic & catulos Ia&antes etiam puros

exiftimatos placandis numinibus fcribit (h). Agnum,
vero ideo ex graeco fic adpellatum ait Feftus, quod fit
hoftia pura & immolationi apta... Ir\ emendis ad fcrifi- '
cia hoftiis, fingulare quid erat, vt cum aliis in pecore
vendito de eiusdem fanitate fpondere tenerentur $ la
~

inii, qui Manilii ationes fequebantur, & ad cultum at

que altaria bouem vendebant, hoftiae fanitatem non fo
lebant fpondere (i). Manilia enim quae, de venalibus
tatuit (k), hoc ita decidebat.

Et hoc quidem in pri

uatis obueniebat facrificiis. Publica publico fiebant fum

tu,de quo edicebantpontifices(!). Docet illud Liuius

(m), vbi de Prufia : munera ei iufa dari, 6 vt viii
ma aliaque que ad facrificium pertinerentfeu Roma fem
Prameffe immolare vel/et , regi ex publico, /icut magirati
bur Ramampraberemtur. Et Halicarnaffenfis.(n) facra
quae per Sabinorum incurfionem interrupta fuerant,du
plo maiori quam antea fumtu ex Scto inftaurata fuiffe

,, ,, , ,,

Mm m , 3 .

. . . ait.

(f) Ir dererw?... ly. (g) zfifc.LI. (h) xx/xe. IV.

(i) Cato de R. R. c. V. (k) Ci ero I de onut, c. LVIII.

l)
( s.XX. ... (m)
(n) lib.
W1 p.Liuius
,
. ... .b, XLV exeunte,
". . . - s v.

* --

* **

462

***** cA PvT

DE c1MvM * * * *

-ait... Et quidem ex argento plerumque mul&atitio.Tri

Aftutum enim(antiquitus, ait Sinnius Capito apud Fe

iftum (c), vt dum ciuis necaretur, patrimoniumquoque
eius fieret facruni deo., Clare id innuit Halicarna({effis

(P), qui damnatorum bona xtuata isey, vocat, iv aj

5vaia, vis %oig %vovro poffeffames facra* , de quibua piime
fama di. - Pecunia enim noxiorum in thefuros relata

(q). Declarat illud Feftus (r), qui facramentum defi*

nit, quod fit s, quod poenae nomine penditur, fiue eo .

quis, interrogatur, fiue contenditur :, facramenti au
tem nomine cur s illud dici cptum, hanc addit ra
tionem, quod & propter rarii inopiam, & facrorum ,
publicorum multitudinem illud in rebus diuinis^confiri

mebatur. -Nerua vero imperator multa facrificia fuftu

lit, quo parceretur fumtibus (f). .. Aurelianus fumtus

facrificii folennis, datis ad prfetum rarii litteris, de

cerni iuflit (t). . Nonnunquam & certorum.facrificio

rum fumtus priuati praebebant, qui magnam munificen

ti laudern inde adepti..- Quod lapis prifcus docet,

qui inter alia fic habet (u) : Qv AM IMPENs AM c.

cAsc E LLI O. LA BE ONI. IN. PERPET. Po LLICEN:
T t. G R A tiae. * A G AN rv. r. v M v N 1 FI c E N AE.* Ei ws,

Ipfae autem hofti inter fe diuerf erant.*bidemre* bimas

eu biennes notabant, nec de ouibus olum dicebantur,

ed de omnibus
betiis bimis (x), Petera opimavttau.
. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . ." . . . .
ri
:
: #; flui os 3 vt:
; tr.
' riy),

- ... . .

- ..".

"(o) vote upplicia, (p) 'lib. III p, m. 17o. (q) Liuius

XXXIjei,XIII., (r) pore/acmumentum, *(f)-Xiphilinu;
. lib. LXVIII p. w. 77o. , (t) Vopifcus Aureliamo* c. XX.

... {u))Grgtgrus, p. CCXXVIII. m. &..* (x) Macrobius/t

Saturn, c. IX. Gellius XVI c. VI.

.* * * * * *

> *

*-

pg cR1r rr kMRorv.

453

ri (*), boues opimi (2), pinguia erant, & grata r

xime'habebantur diis. > Quo facit infcriptio apud Gru
terum (a) : MAGNAs oP1 MAs IM Mo LA RvNT,
Pracidamee hoftiae Gellio (b) dit, qu ante facrificia
folennia pridie cdebantur. Hinc prcidanea agna Fe
o di&a , quae ant alias cardebatur & praecidaneam por

cam immolare flebant, antequam nouam frugem in

ciderent (c). -Hifce oppofit /ccidamea, qu fi primis
hoftiis litatum non erat, poft easdem dut cdebantur;

& quafi prioribus: iam caefis, luendi piaculi gratia fub

debantur (d). , fta de CfareSuetonius, quod pluribus
hoftiis cfis litare non potuerit (e). Quod & auger
hotias dicebatur (f), & procurare (g). Iniuga Macro
bio (h) funt, qu nullum iugum paffae : quales bo

ues iniuges Mineru facrificari folitos fcribit Fulgentius

Planciades (i).
(k) &

Virgilius dixit infaa ceruice iuuemcas.

alio loco (1) ;

f . . . .

"... --..." &

"

".

* mume grege de intaa feptem maare iuuemso* . ...

profiterit, totidem leia de more bidenter.

ru
......
-!.

it

& SenecaThyete(m)requirit
- -- - -

* *

. . . .

t.

: .. . ."

-, ,., t.ar candidum tergo houem ; . . ; , . .

., . . . curuaque numquam co/um -; ;
; : ,
, depre/am iug.
. .
. .

i, " ..., w"

*

**

--

--

. . . .
. . . .aiaM
n
.
/ 0: s

* A

(y) Cicerott de diuin. c.xv. (2) Varto de Re Ru.lib. II

e.I. (a)p, CXXI/. (b) Ip^ c.fi. (c) Cato de Re Ru/iicae?

, ir, (d) Gtfits iye...YAE..(*) {ap.#XXt.

* (f) Sijrtonitis Aug. 6.XCPI (g) apitolinus Pertiha
, ce c. xi. '(h);$irh. III c. y.I(i) de prjcofermme

" , (k) irrorg. . (1) r . (a)

P, 29y,

--

-->

-->

464

G v

AMaiorum hoftiarum,{acrificia ex decreto {natus, faepius

fata, quales erant perfet, qu opponebantur latenti
bus, vti videmus ex Gigerone ( n ), Latentium enim cer
tis diis atque nece{fitatibus vfus (o). Ramima/er hoftiae

Plinio (p) dit fuiffe videntur fexus foeminei, eaedem ac

mammat , cum maumma vctcvibus dita rumen ( q).

Piaculares hoftiae, qu piaculi luendi gratia cdeban

tur (r ). Quas quidem cum fuccidaneis easdem facit

Gutherius(f) exPlautiloco in Epidico(t).
mem, piacularem fieri ob ultitiam tuam, - , .
vt meum tergum ultitie ##42 fabdar fccidaweum ?
ed ea erat differentia, vt omnes fuccidane effent pia

culares, non autem omnes piaculares fuccidane. 4m.

baruales hoftiae fecundum Feftum & Macrobium (u)e

rant, qu ambarualiorum fefto circum arua ducebantur,
de quibus Virgilius(x) :
*
. . .
terque mouas circum felix eat bo/?ia f}uger.
Alias adhuc hoftiarum differentias notat Fefius, vtpote
prodiga* dicit, qu confumuntur5 cauiares , quod cauiae
pars hoftiae caudatenus diceretur, & ponebatur in facri
ficio,pro collegio pontificum quinto quoque anno. Har

1vigam dicebant hoftiam, cuius adhrentia infpiciebantur

exta: Optatam, quam dilistribunitius,conftitutis hoftiis
optat feu eligit, quam immolari velit, medialem atram.

, quam meridie immolabant. 4urigem hoftiam Varro (y)

CX

(n) II de Lie, xti, Liuiusxxvite, Iver xxul (o) Cicero

e. l. Liuius XXXPII s. III. (p) lik. PIII e.LI, (q)
. lib.X/c.XX. (r) Plinius Panegyr. c.xxxtp., (f) de P 1

, P. IV c, XX. (t) au 1 /. u. v,36. (u) Satgrt, ut

* . (x) : Ev, 34. (y ) , a. ., .

.. . DE sAcr rficiis RoMAN oRvM.

465
ex libris pontificalibus dicit, quae cornua habet. Re
gia amimalia qu fuerint, maxime difceptatur, qu Au- .
relianus in epiftola ad fenatum apud Vopifkum (z ) of

fert : & quidem vel regis animalia, vel pro regis falute,
vel de regibus vitis capta explicant, Nulla autem erant
alia, quam qu inter animalia, vti reges inter homines
excellebant 5 qualia erant leones,aquil & fimilia,qu ad

Imperatorum facrificia alias requirebantur(a). Quas Ho

ratius (b) fumtuof, boiav vocat. Ambegmi fecundum
eundem, in facrificiis bos & veruex adpellabantur, cum
ad eorum vtraque latera agni in facrificium ducebantur:

fic & oues ambegnas dicit Fulgentius (c), quafi ab vtra

que parte agnos habentes. Comfeta fus Fefto eft, qu
cum omni foetu adhibebatur ad facrificium.

Forda bo*

prgnans erat, a ferendo fic adpellata, vti eft apud O

uidium (d):

Forda ferem* bor e}, fcumdaque dia ferendo.

Praeterea antiquo more boia /f effugiffet, effigia vocaba
tur, que autem fppofita fuerat, faccidamea : / grauida,
forda: //!eril Taurea adpellabatur, inquit Seruius (e).

^ Feftus vero hordam dicit prgnantem,& diem, quo gra

uid hofti immolabantur, hordicidia.

Porcam aure

am atque argemteam Ateius Capito dicit, qu & fi nume

rohoftiarum non fint, nomen tamen earum habeant ; al

teram exauro, ex argento alteram fatam adhiberi facri

ficio Cereris. Idul vero ouis eidem dicitur, qu omni
bus idibus Ioui matabatur. Sacerdotale quoque no

men(f)eximii erat,inde dici coeptum, quod in facrificiis

Nn n
opti
(z) c. xx. (a) Capitolinus Maximo & Balbino c. XI. (b)
1fi de XXIII v, if. (c) depri/io /ermone m. io. (d)

I/^Faft, v, 6t, (c) t en, v. to, (f) Saturw, III c.**

466

cAPvt.

pect MvM

optimum pecus e grege eximebatur, vel quod primum

erat natum. ' Eximia enim alias pecora dicebantur, qu
a grege excepta funt, ad vfus dominorum fuorum,vt vbe
rius pafcantur. Sed proprie eximii funt porci maiores,
qui ad facrificandum excepti liberius pafcuntur, inquit,
Donatus (g). Ita & eximii tauri diti Virgilio ; h). . Bo
ues autem ad hoc eleti, egregii dicuntur & oues let,

vti Virgilius (i) lectas bidentes dixit. Oues autem prius

manumittebant, dein nota quadam ac macula fignabant.
Perfet enim hofti & integr robuftaeque offerend e

rant, qu omni vitio & morbo carerent, cum neque vi

imam aut auem vlcerofm vfurparet quisquam rei f
cr faciund gratia, vti ait Plutarchus (k). Hanc in rem
inftituebatur victimarum probatio, de qua optime Plini
us(1), 2uamobrem,inquit, viimarumprobatio im vitu

lo, vt articulum uffragini contingat: breuiore non litant.

Hoc quoque notatum, vitulos ad aras humeris hominis
adlatos non fere litare, ficut nec claudicante, nec aliena

hoftia deos placari, nec trahente. Et Tertulliarius apo

logetico(m) : vt mirer, cum botie probentur penes vos

a vitio//m fcerdotibus, cur prcordia potiua pifima
rum , quam ipfrum /acrtficamtium examimamtur. Mos

autem erat ornare vitimas & quidem opimas deaura

- tis cornubus, vti canit Tibullus (n):
paruaque cleffe* pacauit mic* , mec illi*
femper imaurato taurus cadit hoia cormu
-

Plinius (o)tales auratis cornibus hoftias dicit. Macrobi

llS

(g) adTerentii Hegyram af. 1 /.. I v, 4. (h) IV Georg.

v. yy. (i) IV 4eneidos v. 57. (k) qu. Rom. LXXI.
Hieron, Magius mi/., lib. IV c. I}. (1) VIII c. XLV.
` (m) c. XXX, ( n) lib, IV tl, I p, 14. (o) XXXliI f. III.
/

De

sAcrf I cIts

RoM A No Rv M.

467

us (p) ex veteri Scto Apollini boue aurato,& capris dua

bus albis auratis, Laton fmina aurata, facra facta fcri

bit. Dein victimas coronabant, vti ex Luciano (q) vi

demus, dum ait: ' , , )
g 1j , ,
)j /atriAn, 7
dem, coromamt pifimam , multoque amte exp/oram*, mum

perfea fit, me quid forte mafemt, quod re/igio repudia?.

Coronabant autem eas infulis atque vittis capiti impofi
tis, qu ex lana fiebant, purpurea quandoque, pura alias
& figura triangulari conftabant, dependentibus ab vtro

quelatere redimiculis quafi e globulis contextis, qu fa

fci dependentes dicebantur tni , fecundum Virgi

Tab.

lium (r): fit longe tamia vitta. Licet & h fpius inte

gram vittam notent. Clarius rem defcribit Ouidius (f),

dum canit:

J^fima labe carem*, & pr/?amti/ ma/orma,

[mam placuiffe mocet] vitt pra/gm, & auro

fffitur ante aras,

coron quoque e ramo arboris cuilibet deo facr, vel
-

nudis vel vittatis iam imponebantur, tefte Plinio (t). .

rter hoftias ipfae quoque templi fores , ipf ar, ipfi
miniftri (u)& facerdotes coronabantur.

Ornat ita vi

&tim ducebantur, fune laxo, non trahebantur ad immo

lationem. 'Proprium enim facrificiorum verbum erat

boias duci, de quo paffim fcriptores atque Ouidius (x):
ducumtur miueae, populo plaudente, iuuemcae.
v

N n n 2

Solen

(p) fat. I e. XVII.

352.

(q) w vaiy (r) VII Aen. v.

(f) XV Metam. v. i}o.

(t) XVI c. i/, ( u )

Tertullianus de corona militi , c, X,

el, II.

( x ) lib, lll 4m.

27. "

-*
-

#68

APv v

--

solenniquandoque pompa, praeeuntibus lioribus, tibi

cinibus aliisque cum tubis & plectro, cum olenne fue
rit acrificium : vti e veterum monumentis (y) dici

mus. Qu9dinluftro maxime confuetum erat, quo & llud

moris, vt qui hotias ducerent, eligerentur, qui bo
nis vel profperis nominibus effent (2). Ducebantur
vero apopis atque vi&timariis, qui fpe capite incedebant
laureato: adhibebantur aliquando pueri ingenui, quin
& virgines, patrimi atque matrimi omnes (a) 5 prlatis
etiam titulis, cui deo ma&tandae effent hoftiae (b). Ad

dut in templum hoftiae ar admoueri dicebantur, vti

admotas ar bo/lia, dicitTacitus(c), admotor templa taw
ros Ouidius (d), admota ar exta Valerius (e). Ad aras `

ergo fi ftarent (f) probabantur 5 fi vero relu&arentur,

fugerent, mugitus diros ederent, triftis ominis res erat.

obfruatum emim e$t, inquit Macrobius (g), a fcrifican

tibu, vt # hoftia, que ad arar duceretur, fa fet vehemen
tius relufata , o/?emdiffetqwe/? imuitam alaribuu admoueri,

amoueretur, quia imuito deo offerri eam putabamt : quae

autem ftetiffet oblata, hanc volenti numini dari exifti

mabant. Sic & hoftia ab aris aufugiens dirum omen

ante necem dabat Caefari (h) 5 ante pugnam Pharfali
cam Pompeio (i). Diri vero mugitus inter triftia fi

gna aeque habebantur. De quo Silius (k):

Mr

(y) extat tale apud Caflium de fflemdore vrbi, & orbi, p. III
cap. 1. `(z) Cicero de diuimatiome I c. XLV. Plinius
XXXVtit c. II. (a) Liuius xxXVII c. 11t. (b) Sue

tonius Aug. c. LIX. (c) Ii 4nm. c. LXIX. , (d) Par

Metam. p.Jy4. -(e) lib. 1 e. It .4. (f) Virgilius HI
Georg. p. 336, Silitis lib. XVI , 274. ( g)'III Saturm.

*. J/. (h) Setonius im vita sap. LIX. (i) Valerias

Maximus lib. I e. VI m. la. (k) lib. V v, 63.

469

pe sacRIFIc IIs RoMA NorvM,

mec ranco taurus ceffauit flebile ad aras

immugire ono i preamgue ad cola bipennem

incerta ceruice ferens alearia liquit.
Et Ouidius (1):

mwugituu vima diror

edidit.

sacroram autem e}7, inquit Seruius (m), ve figiemr vifi

ma vbicumque imuemta fuerit, occidatur, me piaculum com
mittatur, immo quoque / taler qua requireremtur, baberi
mom poteramt, pro veris fi&ta, ex pane fi&ili, feu ceris fup
ponebantur 5 quod dicis cauffa adpellatum ait Pithoeus
(n ). Hisperatis & debita puritate feruata, omnes pro

fani, impii, celeribus flagitiisque contaminati procul e

fe iubebantur, vt linguis animoque fauerent, imperaba
tur,&fingula obueniebant, qu in facris folennibus mo
ris erant, prout capite fecundo expofuimus. Hoftiave
ro ftabat ad aram vinculis foluta, cum nihil in facrisvin

&tum effe oporteret (o): fafcia tamen circa tergum,

'haerente, prout monumenta veterum docent. Ara quo
que vitta vel frondibus cuilibet deofcratis, circumdata
erat.

De quo Virgilius (p):

affer aquam, & modi eimge bac altaria pitta,

Atque Propertius(q);
terque focum circa lameu, orb& eat
Ipfa quoque templa fic ornabantur. QuareVirgilius(f)

templum dixit fffa fromde reuimfum. Horatius (f):

N nn

(1) PII Metam. v. jy.

bic

(m) ad Mrgilii II 4eneido* v.

104. ( n) aduer/. lib. II c. PIII.

( o ) ad7/ 4em. v.

gi?. (p) ecl. VIII p. 04. ( q) lib.llI el, WI v.6. r)

IV Aen, v. afo, (f) i od XIX.

470

CA PVT

DE CIM VM

hic vitrum mihi ceitem ; bic vcrema* ptteri pomite.

Frondes enim quibus ar circundat, dicebantur verbe
2 e. De quibus Terentius(*): ex ara bimc /me verbemas
tibi, atque eas fbfferme, Et Cicero(u): cum Emmam ve

mirem,pr/?o mibi fueruwt /aceraoter Cerer cum imfl &

verbem*. Vitimis quoque tales verbenas impofitas di
fcimus ex Suetonio (x), cum puerum quendam, qui fe

pro flute lmperatoris deuouerat, infulatum verbena

tumque per vicos agiiuffit Caligula. Ignem faciebant vi

&timrii (y) ex lignis letis, qu fuis erant dedicata diis

(z). Hinc arbores fcras in facrificiis folennibus per
Dendrophoros deportatas pofteriori maxime tempore,

docet nos figura apud Cafalium (a), de ariete licet belli

co explicante eodem. Aris autem & candelabra erant
adpofita cum ardentibus candelis. Adftabant tibicines
& citharoedi, qui lyras fepticordes vel pletra tendebant,
&in deorum facrificiis cum cantu & longis tibiis prci
nebant (b), & ne quid aliud agatur,exaudiaturue mone

bant (c). Quare & boias maiores ad praecomem & tibi.

cimem immolari, dicit Cicero (d).

Vitima autem in fa

crificiis deorum fuperorum requirebatur alba, quales in

agro Falifco ad Clitumnum fluuum a Plinio,( e) defcri

ptum alebantur. Hinc Ouidius (f): .

ducuntur miueae populo plaudemte iuuemce

quas alit camp berba Fa/i/?a /.

,

. .

Hora

(t) Andr. 48. IV /?. Iy v. y. (u) PI im Perrem c. L. (x)

Calig. c. XXVII. (y) Liuius XI c. XXIX. (z ) Stu

ckius de/acrifici p. m.ioz. (a) im Splendore orbis & vr

i; p. III c. I, (b) Liuius IX c. XXX, (c) Plinius
XXVIII c. II. (d) de lege agrar. contra Rullum a

XXXV. (c) lib, ru ep. VIII, (f) III Am. al. XII.
\

bE

SACRIF I C s: Ro M A No RvM.

471

Horatius (g) Albanis in herbis crefcentem vitimam ad-,

pellat. Et quidem, fi quis impertire velit, conuenien

tem hoftiam rebus fuis immolare neceffe habebat (h),
nec hoftiam immolare deo, qu ei non facra. Stans

ergo ad aram victima luftrabatur per facerdotem aqua ,

pura (i), & vinum inter cornua infundebatur purum.
De quo Ouidius ( k) :

vota acerdos
comcipit , & fumdit purum imter cormua vimum.

In vino vero infundendo vtebantur formula :

macie

boc.vimo imferio effo. De quo Seruius (1) : quoties,in

quit, aut par aut vimum /uper viimam fumdebatur,dice
bamt maua e$7 taurus vime vel thure, hoc e$? cumulata

e$? bo/?ia , id e$? mag aufa, vt im Pomtificalibus , /criffe

camper dicebamt deo, mae boc imo imferio effo. Videmus

-id apud Catonem (m), qui ait :

Iupiter Dapali , quod

tibi fieri oportet im domo, familia mea, cu/igmam vimi da

pi, eius rei ergo mafe hac i/aue dape po/ucemda effo, ma
mur imterluite, poea $imum fmito.' Iupiter Dapala ma
?e /?ace dape po/ucenda e/?o, mae vimo imferio effo.'In

ferium autem vinum Fefto eft, quod inferebatur, & quod

in facrificando infra paterac labrum imponebatur. Hu
ius rei rationem ex Trebatio reddit Arnobius (n): imfe

rio inquit, verbum ea cauffa e additum, eaque ratione

profertur : me imum omme ommimo, quodim cell atque
apotbeci e$t comditum, ex quibus i//ud quod effumditur
promptum , ee/acrum incipiat, ' ex vbus Pi:
#

(g) 'lib. III ode xXIII. (h) Cicero II de diuim. r. XY.

(i) Dionyfius Halic. lib. ii p. m. 473.* (k) VII Me
tam, v. f4, (l ) ad IX Aen. v. 64t. (m) dere rustis4
ap. CXXXI/. (n) lib. Vitaau. gentes p. m. 2g6,^ .
N.

47?

Ar

bumani. 4ddito ergo hoe verie, /a/um eri*, quodixfre

tur, /crum mec religiome abligabitur caterum, T. Idque vi
num quod facrificii cauff ex dolio demebatur, diceba
tur calpar, vti fupra fub vinalibus vidimus. Adtegrare
e contrario dicebatur vinum in facrificiis augere,fecun
dum Feftum ( o ). Hoftia cum iam vino effet perfuf,

infpergebatur mola falfa, vti Cicero dixit molam & vi

mum inpergere (p). Et Seneca (q) taurorum colla ala
mola /pargere. Dionyfius Halicarnaffenfis (r) vocat Ari
pnngg}. wagrc Cerer fruuu. Ouidius (f) :
fiftitur amte aras : auditque igmara prec4ntenu.
imponique fue videt inter cornua fronti
quas coluit fruges.

vocatur alias far pium (t), fruges flfae (u), far toftum
(x). Mol huius falfae, vti aliarum in facris rerumau

&or eft Numa, qui deos fruge colereinftituit, & mola

falfa fupplicare, atque vt autor eft Hemina (y), far
torrere, quoniam toftum cibo falubrius effet. Putabant
enim non effe purum ad rem diuinam , nifi toftum. Ad

pellabatur quoque ador, fecundum Feftum, quodadu

rebatur vt fiat toftum. Quare & idem Feftus molam ex
' plicat far toftum, quod eo molito hoftiae adfpergantur.
Totam rem late exponit Seruius (z): Far pium, inquit,

ita fi : Virgimer Keffa/ertrer maxime ex mon Mai 4,

D. prid. Iduu Maias a/term diebuu fficas adorea, im cor
ibu meffari pomumt : ffica* ip/ virgimes torremt,pin
/int,
(o) Paulus Merula de facrifici cap. III m. i. (p) de diui
matione li c. XVI. ( q) Oedipo v. r. (r) lib. PII p.
m. 47$. (f) XV Metam. v. 132, (t) Virgilius V Aen.
v. 74y, (u) Virgilius II 4em. v.19}. (x) Plinius Xtii
. II. (y) apud Plinium , l, - (z) im WlIlAcl. v, a.

DE

sAcR1FrcI1s

RoMA NoRvM.

473

Jamt, melumt, atque ita molitum comdumt. Et eo farre,

virgines ter im amme molam faciunt, Lupercalibu, Ve/?a.
libua , Idibus Septembribu, adiefo /le cofo & fle duro.
Igitur quod im /cr mola ca/?a dicitur : Proprie hoc di
cebatur immolare, quod fecundum Feftum, eft mola,id

eft farre molito & fle hoftiam perfperfm fcrare: quod

a ma&tare non folum re ipf differebat, fed in eo etiam,
quod immolare competeret tantum magiftratibus, atque
facerdotibus; illud matare poparum & vi&timariorum,
erat proprium. Videmus id apud Ciceronem (a), qui
ait : cum $yl/a im agro Nolamo immolaret amte pratorium:

3. fecunda in Rullum (b) fcribit, maiores bo/?ia a Com

flibu ad prconem & ad tibicimem immolari. Sic & Li
uius de C. Cornelio confule, quod immolaffet bouem,
(c). Atque haec in folennibus ; in publicis vero o
mnem rem peragebant facerdotes ; in priuatis ipfe qui
acrificium offerebat, immolabat (d), inde immolator

ditus Ciceroni (c), licet exemplaria qudam pro im

molator, immolamt legant.

Ii vero qui facrificabant,

cere dicebantur : vt agma Ioui facit dixit Varro (f),

& pro frugibus facere Virgilius (g), & ex eo Macrobius

(h) : bofiia rite di fieri, dixit Liuius (i)& in facris bo
fi de pro populo fieridicebatur. Inde & dicebantur
*perari, vti eft apud Tacitum (k) : mox eadem letam ,

Gers

(a) 1 de diuimatione c. xxXII1&r lib. 't ad Fam. p. PTI,

(b) e. xxxIv (c) YLI e, XK (d) Cicero II de
inuentione c. XXXI. (e) 11 de diuinatione c. XV. (f
lib. p* de L. L. p. m. 3j. (g) ecloga III v. 77. (h)
saturn. III c. II. (i) XXII c. XXV. (k) ii Amm. c.
.

cAPvt pr c1MvM -

474

germamico quietem tulit, viditqiie /? ^peratum , & /angui

me /cro rcfferf praetexta. Et Horatius (1) :

vmico gaudem* mulier marito

prodeat, iuti, operata diu.

Sacrificaturi pura veftimenta habebant, vti canit Virgi
-

` lius (m) :

- - - puraque in vee heerdos

fetigere fatum fa, inton/amque bidentem

attulit.

'Sacerdotes quidem cum capite ac lituo, feu lituum ma

nu tenentes, apicem in capite, vti ex nummis Cn. Pi

fonis adparet, confpiciebantur, & capite velato vi&timam

cdebant (n). Reliqui qui facrificio intererant purisin
duti erant veftibus. Inde facerdos, vel qui facrificaret,
circumato corpore, peratis precibus, conuerfus ad

ortum, fecefpita radebat vitimam a fronte ad caudam.

Adftabant fcrificiorum miniftri, pop & viimarii, qui

fuccinti erant (o), vti canit Propertius (p) :
il/a dies horm caedem demumtiat agmi*.

faccinique calent ad noua lucra pape

fpe & laureati cum vagina, inftrumentis fcrificalibus

referta a latere, vti monumenta nos veterum docent,in
quibus etiam adftantes videmus Camillos, cum vitta vel

mitella in capite. Et quidem victimam caefurus agone?

exclamabat, tete Ouidio (q):

Aomimi effe potes ccim?ia cau/ mimj^er,

.

44 #

feriemre cadit.

, ,

(1) HI ode XIV. (m) xii Aen, v. 169. , (n) X c. 571.

(o) Suetonius Caligula cap. XXXII. , Ouidius ip^ Faf.

*. 48. (p) lib, J^el. IV. (q) I /?, p. 3iy.

DE SA cRI F1 c II s RoM A No RvM

47;

.Qui catido tritos tiniurus anguine cultros

emper agone rogat, mec mi iuffits agit.
& Ainius Pollio facete hac voce ludens irridet Triario,
duminquit: filius ceruicem porrigat, carmifex mamum tol
lat, deimde refficiat ad patrem, & dicat Aegom ? quod fieri

flet vifim (r). Iuffus ita vitimam fecuri vel malleo

feriebat (f), & dum iubebant, folenni verborum formu

la H oc AGE vtebantur (t). Ferire autem & percu

tere propria vox erat, potis non infrequens (u); ' vt eft
apud Ouidium (x):
feriumtque /ecures

, colla torofa boum vinforum cornua vittis.

Percuffa vero hoftia dicebatur cadere , de quo Virgi

lius (y):

**

multa tibi amte aras mo/?ra cadet bo/?ia dextra; .*

& Propertius (z):
,& cada?, ante meor ifa iuuenca focos.
- Iacenti hofti cultrarii cultros fupponebant, eandem
que iugulabant
Virgilius
(a): & cruorem pateris excipiebant, De quo

--

--

fuppomum* alii cultror, tepidumque cruorem

fo/?piunt pateris,

. .

. . ..

. . . -->

quo dein arae adfpergebantur. Eam deineultris fuis exco

riabant pop & fecefpita diffecabant, atque vifcera ape
riebant (*) turba interim adftante atque fpetante. * De quo*,\ Ouidius
(c):
, ,,
-

1rima

t (r). Seneta lib. II comtrou.-XI. (+) lib. PII p.m. 475.

-- tro (t) Suetonius Calig. c. LVIII & Galba c. XX (u ) Pau-.

lus Merula de acrificii cap. In n. 4. , (x) XII Metam.

v, #yo. ( y ) 1 en. v. ##. ( z ) hh, IP el. PT v. a,

- (a) VI Aen. v. 248, (b) Halic. c. / (c) 11 F# v.

4,

->

476

vima tememt alii, libantur ngula flamm,

efamt & lingu camdida turba fauent.
.Arufpices vero exta adhuc palpitantia confulebant, ma
xime cor, iecur,pulmonem,lien, renes,linguam 5 an fana,

integra & vegeta, an vero morbida, pallida, languida,

liuida aut prorfus aberant, idque coram populo pronun
tiare debebant,

De quo Ouidius (d):

percu/aque fanguine cultros

inficit in liquida preuifosfortan pnda
protimus ereptas viuenti pefore fibras
inpiciunt, mentesque deiim crutantur in ill.
Trifte vero omen in facrificiis defcribit idem , dum

ait (e) :

mugitua iima diror

edidit, & fbito ce/ap/ fime i&ibus v/&

exiguo tinxit /ubiecios fanguine cultros.

Fibra quoque gra motas veri, momituque deorum

* perdiderat, triffe* pemetramt ad vi/era morbi.
{

Atque hoc tempus, quod inter caefas vi&timas, quod ma

ne fiebat, intererat, & porretas vefperi diis partes, di

cebatur inter cf & porreta (f).

Bona pronuntiata

exta educebantur fecepita, &ablutalixabantur in olla,

vel veru (g) & ex fingulis aliisque membris,quaedamfu

mantia adhuc, farina confpergebantur. Varro enim a
pud Nonium ( h ) inquit, im Romamarum fcr liba cum

fnt fafa, imcerni /olemt /arr /emime ac dicere /e ea fe

ruare,id e#pur4 facfre. Ex hisce primitias in caniftro

-

offe

(d) XV Metam.v. 34. (e) VII Metam.v. ry. (f)Var

r lib. }^ de LL. p. m. 3y. (g) Varro lib. IV de L. L p.
.33, (h) . II ..
-

pe s ACRIFICI1s Rom AN or v M.

477

offerebant facrificantibus(i), qu exinde profecabant,

vti de Otauio vno ex Augufti progenitoribus Suetoni
us(k): cum forte Marti rem diuimam faceret, mumciata re

pente bo/?is incur/one, femicruda exta rapta foco profcuit.

Quare & exta dicta putat Paulus ex Fefto, qud a diis

profecentur, qu maxime exftant eminentque, Hinc
rofeta explicat Nonius (I) exta, qu aris dantur ex fi*

pecudum infeta.

Eadem ratione hoftiae exta pro

fecare dixit Liuius (m). Qu vox faepius occurrit apud

potas, vt apudStatium (n):
vbi aduer dederat pro/?&#a tomamti
& caput irat rediem* quaffabat ab ext&.

& Lucanum ( o )

/@peora plena

/pe , /aui, calido preka cerebro.

Arnobius (p) dixit proficia ; `antiquitus autem imffcis
dita innuit Varro (q). Eadem quoque ablegmina ex
Fefto vocat Paulus, feu partes extorum, qu immolaban

tur diis, & Strebulasidem Feftus lingua Vmbrorum di

&tas innuit partes carnium fcrificatarum, Antiquitus
quidem non nifi plene cota diis reddebantur,poft etiam
femicota & femicruda. De quo Arnobius(r): cum Ro

mulo Pompilioque regmamtibus percofa plame ac madida

ali cremaremtur exta : momme rege / Tu/o cpi &
/euiter cremata porricere prifca ob/eruatione comtemta ; &

porro: modo b affa,modo cruda pomumtur/emicofa & /?

oo 3

micru

' (i) Dionyf Halic. lib. Pii p. m, 479. (k) in pita 4ugufti
eap. 1. (1) cap. III m. i7y. ( m) P. c. XXI. (n) ^
The, v 64. (o)lik. VI v.7og. (p) li. VIIp. m. 3. (d)

lik. I^ de L. L. p, m.ig. * (r) lib. II p. m. pr. & * l.

-

cArvT DE di MvM .
. .
micrudi. Omnibus h6c modo pratis, ignis accendeba
tur. Quo facit Ouidius (f): ** ' '

A73 .

. .

lgza finex minut, conci/ague confruit alte,

s folida ramos figre pagnat humo,

* . . tum ficco primas irritat rortice f/amma* *

*** *

*
fiat puer, & mamibua fata camiffra teiiet.
struebatur autem ex lignis letis & cuilibet deo facris,
-

qure& /mfos igner vocatVirgilius (r), igmem pium O

tiidius (u). "Exta vero lancibus impofita inferebant a.
' ris, offerebantque diis. . De quo Virgilius (x ):
Im flammam iugulant pecudes, & vifcera viu
eripiunt, cumulantique onerata lanctbus aras
& alio loco (y ) :

tamcibus & pandibus fumavtta reddimus exta,

Hoc autem exta diis dare, (z) imponere (a), reddere (b),
porricere(s ), dicebatur, de quo exempla paffim. Terau
tem circa aram fuiffe lata exta priusquam porricerentur,

videmus ex Statio, vbicani; (d): . . . .

| ter circum af pyra* /anfi de wore paremt,

femineccs fi?ra & adhuc ffirantia reddit ' ' ' '
yi/era. . . Et Virgilius in perfona Didonis (e): '
amte ora dem pingue* /*atzatur ad ara&..

Superfundebantur etiam extis ardentibus faepe thura &

merum,vti canit Martialis (f:
w
-

- -

- -

. .. . . . . .

- - -

770

(f) II Fast. v. 647. -(t) III Aen. v.4or, fu) V Tri#. el Pi

v. 4. (x) XII en. . at#. ( y ) H Georg. v. t4. (2)

Liuius XXIII c. XXIV. Cato ae R. R. c. cxxxiv. Varro

-

**

de R. R. c. XXIX. (a) I.4en.p. 2;3. Silis Ip p.769.

(b) 11 Georg. p. 194. Tcitus IV H ff. c. LIII. Suetonius

* 'Aug. c. 1. (c) Macrobihs III satrm. c. II (d) IV.

' Theb. p, 463. (c) IJ^ Aen. p. 42. (f) #b, XI op, L/Tf
P"

. .

DE SACRIFIC11s RoMANorvM.

47g

, nos tamen exta /aui, thura merumque damus.

* .

|Quare & thura vinaque fpius apud fcriptores coniun

&ta (g) quod vimum altaribus / perfumdere, dixit Arno

bius (h ), aras mero fargere Seneca (i). Arnobius (k)

ca/orum inquir, /anguimem amima/ium damua, mom tbura,
mom fruges /a//s, mom demique pimum liquem* paterarum e
effufiomibus inferimus. ' Et alibi (1) : pari more po$#
fo/itor vius /iborum & pultium hoiarumque caefarum ,

quo putreffat facilius & percoquatur cibus, frequemtiffme

irrigant accipiumzque /? vimo. Purum autem vinum requi

rebatur (m) , cum fpurcum vinum, fcris adhibere nori

liceret, quale erat cui aqua admixta, quod defrutuni
aut igne tatum eft, muftumue antequam deferuefcat,

fecundum Feftum. Sic & vina ex imputata vite diis li

bare nefas ( n ), aliaque polluta vti narrat Plinius (o).

Fruticcs quoqtie, frndes, virgas, ramosque ex arbore

cuilibet deo facra, fu yerbenas aris imponebant, eas*
que adolebant. De quo Virgilius (p): verbenas que
adole pimgue*. - Quod fi in facrificio omnia feliciter eue
niffent, litaffe dicebantur (q), quod fecundum Macro
bium (r), nihil aliud eft, quam facrificio fato placare
numen. Senecae (s) dicitur c&fis litare viim mumem.

Quare & Nonius Marcellus (t) hoc difcrimeninter lita

re & /acrificare ftatuit, quod fcrificare fit veniam, pete
re 5 litare propitiare & Votum impetrare. Hinclita

* tio
-

a *

{g) Livius,x *. XXIII. (h) iib. VII p. m. 2go. (i) o.

auia p. 699. (k) lib. VI ineuite. (I) lib. VII p. m. 22o.

(m)PIinius XiJ^ c.XII. (n) Plinius XII^ c. II. (o) c. /.

- -

&

erl, Plit v. 6y.

( q ) Virgilius IV.4em; v. ro. Oui

iu* X*?****, P. 704. (5) Iu Sat. c, X. (f) o

~ awia ai Ir/t, 1 . 7", () . . n 2,

--

486

c Ap vir

5 EcIM vM

tionem & propitiationem coniungit Macrobius (u).

Quandoque profpere & egregie (x), vel perlitaffe (y);

dicebantur. Id quidem cum exta nihil portendiffent,
& nidores, fiue kazvo rulv $valv vti adpellat Hefychius,
in coelum euolarent.

Sacrificar autem & non litaffe

malum facrificii notabat euentum. Exemplum in Cae

fre prbet Suetonius (z), quipluribus hoftiis cfis, cum

litare non poffet, introiit curiam, fpreta tamen religio- ne. Adpellabant hoc pacem dem non impetrari,vt eft

apud Liuium (a) : bofiemaiorer fine litatiome ca,diu

jur mom impetrata pax dem : fiue quod antea dixerat,
iu mom perlitatum (b). Quare & hoftibus fuis rem di
uinam facientibus, ne litarent, optabant (c). Piaculi
autem luendi cauffa fecundas, tertias & plures hoftias
fuccidaneas caedebant, vsque ad litationem (d), quod

& augere hoftias dicebant ( e ). Exemplum in Caefre

adfert Fforus (f), qui nec centum vitimis litare pote

rat, Ridet hc ipfe Cicero (g) dum ait : quid cum ,

pluribus di immolatur, qui euemit, vt litetur ali, ali
wom litetur. Quae autem imcomffamtia deorum, ext vt

prim mimemtur,ext bemepromittamt/ecundis Id quod cre

dere nos finit, fraudibus plerumque vitimariorum id
fatum, qui ex extis aliqua fubduxerunt, quo plures fi
biprocurarent fuccidaneas. Ma&tatis autem rite hoftiis,
diisque oblatis, & extis confultis, precibus omnia finie
ban

- -

(u) iI in /mm, scip. c. WIII. (x) Liuius VIII c, IX, (y)

liuius XXXVI c. 1. XL1 c. XY. (z) in vita Ca/ari*
a. LxxxI. (a) xxVII c. XXIII. (b). YII c. VIII,

(c) Spartianus Diaio Iuliamo e* iV. (d) Liuius XLI. e.

xv. () Suetonius Aug. c, XCYI. (f) I^ c. II. (g)
II de diuin. t. XVI.

DE

S ACR IF ICI IS

481

RO MA N O RV M.

bantur, obferuatis iis folennibus, qu alias poft fcra e

rant conueta. Peractis & hisce acerdotes & qui inter
fuerant, reliquias inter cantus & faltationes conuefce
bantur, quod dicebatur vifceratio (h). Defcribit eam.
Virgilius (!) :
Tum lei iuuemer certatim araeque /cerdos

viera toffa ferumt taurorum, omeramtque cami/?r&

dona laborate Cerer, Bacchumque mini/?rant.
Peitur 4emea*, /imul & Troiama iuuemtur,
perpetui tergo bouis & /u/?ralibu4 ext&.
Et Ouidius (k) :

Spargitur & cso communie terminus agno,

mec queritur, laem, cum / &i porca datur.

Comuemiumt celebramtque dapes picimia fimplex :

6 cantant laudes Termine fanfe tuas.
Qujdquid enim in templum inferebatur, illud fcrorum
erat & profanum dicebatur (1), quafi fani fatum. Pro
fanatum ?per0 quod iz /acrario pollutum, 4tque imae Her
-

culi decuma data ab eo e#, quod/acrificio quodam fama

tur, id e$t, vt fami lege /e, id dicitur po/utum, quod a
porriciemdo eff fffum, inquit Varro. Qu enim efculen
ta vel potulenta diis vel decim, vel cuiuscunque rei
alius ratione offerebant, illud dicebatur pollucere ( r ):
pollutum vero profanabatur feu in templo manebat,&
a facerdotibus confumebatur.

Talem facerdotum coe

nam pollutum vocat Plinius ( n & coenam ad puluina

ria. *Quales cum opipar effent & fplendid, fatum,

Vt O

(h) Seneca ep. xix. (i) VIII 4em. v. 17. (k) ti faff.
v. 6yj. (1) Varro de L. L. lib, V p, m. 3?.
tus voce pollucere.

crobius Sat. 111 c. XII. (n) XXXII c. II,

-

(m) Fe

Cato de R. R. c. CXXXII,

Ma

cArvr DE c1Mv M
vt omnes coen lautiores dicerentur coenae pollucibiles
(o), & pollucibiliter obfonare eadem ratione Plautus
(p ; dixit. Chriftianis dicebatur profama cma, vel coe- '

482

nare in idolio (q).

D / VE R 5 IT A S

S 4 C R I FIC I O R V M

Sed diftint quoque erant facrificiorum fpecies,

pro hoftiarum ratione diuerfae. H E c AT o M B EN qui

dem bello contra Cimbros vouit C. Marius (r).

Im

peratorum fcrificium erat , quod Iulius Capitolinus

ita defcribit (1) : cemtum ar vno im /oco t/?tt/tt extru
t//, tur & ad ea* cemt gm tref, ten tuin ottes zaiantur .

Iam fi imperatorum /crificium /t , cemtum leomes, cemtum

aquila, & caetera huiusmodi amima/ia remtema feriumtur

quod Tacitus ( t) effert per caefas vi&timas regium in ,
morem.

Bello Punico fecundo bubus Ioui trecentis fa

crificatum fcribit Liuius (). svov E t A v R 1 L 1 A cor

rupte Solitaurilia facrificium erat, quod fiebat luftratio
nis caufa & contabat fue, oue atque tauro (x). In .
marmore antiquo apud Gruterum (y) dicuntur Suoue
taurilia maiora. Mafcula tamen vt fint animalia, aries
fcilicet, taurus & verres requirebatur,auctore Fefto, Ha

licarnaffenfis quidem hircum pro fue fupponit, quem ta

men emendat Rubenius (/). Sacrificium hoc variis in
rebus vfitatum. Ita peratu cenfu, luftrabantur eodem
ex inftituto Seruii Tullii Romani , quod fatum in cam
-

po

(o) Macrobius tIt Saturm. c. XVII. Symmachus PI p.

- LXXI. ( p ) Motell. I. I v.23 (q) concil. Anyna
mo c. IV & Gangr. c. II. (r) Plutarchus Mario p. m.
42o. (f) Maximo & Balbino c. XI. (t). II hff, c.
LXX. ( u ) Liuius XXII c. X. (x) Dionyf. Halic. lib.

IV p. m, 22j. (y) p, CXX1 m, 1. (z) ele. 1 c. XI.

D E

SA CR I f I C I | S

483

ROM A NI OR y M.

o Martio ab iis, qui fantiffimum magiftratum gere

bant, fine dubio a pontificibus, hoftiis-ter circa caftra ,
dutis, vti hunc ritum defcribit Liuius (a) & Halicar

nafferifis (b). Sic & Suouetaurilibus Marti piaculum

fieri ex iure Pontificio docet Liuius (c). Quod & in ,
luftratione pro frugibus confirmat Cato (d). Quo et
iam fpetant ambarualia, de quibus fupra diximus.' Vi
tellius ob felicem belli euentum in Afia dedit fouetau

rilia ( e). Non minor quoque horum vfus in dium fa- `

crarum luftrationibus. Ita reftituti fub Vefpafiano Ca

pitolii aream fuouetaurilibus luftratam memorat Taci
tus (f.). Quo facit & infcriptio Fratrum Arualium a
pud Gruterum (g ) : H v I v s. O P E R. P E R F E C T I.
CA v S A.

L V S.T R V M,

m A 1 o R I B vs.

M I SSV M,

SV O v E T A V R 1 L IB,

Ex qua etiam videmus, luftrationis cauf.

f per fratres aruales fpe fatum hoc facrificium: T Av

Ro B o L 1 vM facrificium dicebatur taurorum, proprium
maxime matri Id & Grco ritu fiebat ; ac Criobolium

Attidi (h ). Hinc frequentes infcriptiones M A T R 1 DE

vM TAvRoP o Liv M FE ce RvNT (i). Pro falute fie
bant hc taurobolia 5 quod teftantur infcriptiones (k).
-

P R O S.A LVTE. 1 MP. M.

ANT O N I.

G O R D I A N I.

PII. . F E C,

av G. ET. sA BIN AE. TRAN Qv LLIN e/

Av G.

T o T 1 v s Qv E. D O Mvs,

DI

v IN AE. P R o QV E. s T ATV. ct VI

.2

TATIS

, (a) I c. xLiv. (b) c. l. (c) VIII c. XI. (d) de R. '

?. c. cxL1. () Ta itus i 4mm. c. XXXVII. ( f) Hift.
ip^ c. LIII. (g) p. CXXI m. 1. ( h ) Lampridius Elag.

, cap. pri1. (Y Gruterus p XXVIII XXIX, XXX. (k)

Gruterus p. XXX m, i.
*
v.

w -

cAPvt
TA T 1 S.

de c1 MVM

L A C TO RAT E N

T AV ROPOL I W M.

F. E. CIT,

LA CT.

OR DO

Mos enim erat, vt per hocce fcrificium luftrarentur &

pro more gentili expiarentur. Quem ritum late defcri
bit Prudentius ( ).

Summus enim facerdos taurobo

linus a&ta fub terram fcrobe in profundum confecrandus

mergebatur , ipfe cin&tu Gabino indutus & infulatus.

Scrobs ifta tabulis fuperneftrata vndique perforatis. Hinc .

taurus ingens ma&tabatur, cuius fnguini per tabularum
foramina effluenti ad omnes corporis partes fe expone
bat facerdos, atque ita fnguine rigens educebatur vifu
horridus. Tant efficaci hoc effe putabant, vt eo re
nafci fe crederent. Hinc infcriptio apud Gruterum (r):
T a v R o b o lI o cR 1 O Bo l i oQ v

1N

a * T R N vM

RE NATvs. Non enim iterabantur nifi poft viginti an

nos, vt eft in infcriptione ( n): iT ERAT o. v 1 G 1 N T i.
ANNIs.

Ex:

P E R C E PT Is

TA v Rob o LIIS.

v.1,

RA M. C o N s T 1T v 1 T. Quare diuerfs videmus infcri

ptiones 5 ali taurobolium feciffe teftantur, ali acce
piffe. Faciebant quidem, qui fuas hoftias immolabant,
accipiebant qui eo renafci dicebantur.

Hinc & tauro

boliari dicebantur, qui facra hc peragerent ; tauroboli

nus, qui eodem confecrabatur. (o) Locus in quo fa

&tum hoc facrificium,dicitur in marmore PE t RA t Av.

R o B o L 1 A t A (p ). Tauri quoque cornua hoc facrifi
cio fato confecrata fuiff teftatur infcriptio apud Gru
terum (q):

SEVE R vs. I v L I. F I L. v IREs, TA v R 1.

-

QVO.

(1) im Romamo v. iou. (m) p. XXVIII m. 2. (n) Gru

terus p. XXVIII m. y. (o) Lampridius Blag. c. Pif. (p)

Reinstius in/ rupt. p.m. f4. (8) Gruterus p. XXX m. j.

DE

SACRIFIC II's

435

ROMAN ORV M.

qvo, PR oPr. Pe R. t a v Rop ol. pv B. FA c. FE cE

RAT. c o N s E c R A v 1 T. Aegobolium vero immolatio

caprae erat, vti pro Aenobolium in marmore prifco legit
Reinefius ( ).
s A cR i Fici PM

Tri vris,

PINT,

L / B R V M.

ET

Spe etiam fine fnguine ex Num inftituto fcra ,

faciebant diis, id quod thure & vino fiue tbure & mero

fpp/icare (1) dicebant. Quod &adpellabant thura vi

numque dare ( t ), thura ferre (u).

Dabantur autem

non niithura macula, canente Virgilio (x):

-

verbenas que adole pinguer, & mafula thura,

cum religioni tributum, ne fexus alter vfurparetur (y).

Aliter autem thura ferebant ditiores, aliterii, quorum

curta erat fupellex. Ditiores quidem thuris ingerebant

aceruos. Ita Martialis (2) queritur :
Confumff /afaa que molas 6 tburs aceruos .
Et Tibullus thuris aceruos Iunoni a puella dari fin
-

git (a) : quod & dicebant thura dare Plema acerra (b),
quodOuidius dixit plema lamce (c) vel lamce gramdi (d).
Pauperiores thuris tantum grana (b) diis dabant, quod micas thuris dicit Plinius (s), licet mola falfa fupplican

tibus

(1) p. m. ziz. (f) Plinius lib. X rp XCVII. (t) Virgilius

PIII 4em. v. 107. Valerius Max. lib. I c. 1. Martia'is lib. XI

ep. Lff p. 4. (u) Propertius lib II el XIV. (x) ecl.

P III v. 6y. (y) Plinius lib. XII c. XIV. ( z) lib. PII.
ep. LIP v. y. (a) lib. IV el. IP. (b) Horatius IIl
- Carm. od. VIII v, 2. Virgilius V. 4em. v. 74y. ( c ) iv
ae Ponto el, 1X v. ;. . ( d) Ovidius lib. II de Pomto el.
viii, (e) XII c. XVIII. Plautus Pamulo au iI/;en. l
w3

v,

486

-,

CA PWT

DEC I MV M

tibus deos effe placatiores velit, quam qu per fingulas

rmicas darentur(f).

Dabantur autem hc thura fummis

digitis duobus aut tribus, vti videmus ex Latantio (g),

dum ait : mam cruciari atque imterfici ma!e, quam tbura

tribu, digit comprebem/a im fo um iafare : tam imeptum

Yidetur , quam im periculo it alterius animam mag,
quam /am curare. Et Prudentius (h) canit :
f modicum /l , emtnuli
thuria 6 exiguum digits
tangere virgo Benigma vela.

Propria vox facrificiorum erat libare, quod de vino pro

prie dicebatur, dum offerebatur diis ( i ). Dicebantur
enim vinum libare, qui leuiter id guftabant, & adftanti

bus circum ad pitiffandum prbebant, qui inde prful

tores di&ti, fecundum Feftum. Hinc & Virgilius ( k):
& /acer impleuit dextram fypbus ocyus ommes

in men/am leti libant, diuorgue precantur.

Videmus id ex Salluftio (1) quoque, vbi Catilinamcum ad
iusiurandum populares fceleris fui adigeret, humani cor

poris anguinem vino permitum in pateris circumtulie

ait, indeque omnes deguftauiffe, addens : fcuti im fo/em
mibus /cra fieri comferit. Libatio inde dicebatur vini,
mulfi, ficer, aqu, latis, olei aut alterius alicuius li

quoris ex vafe effufio, vel in aram feu vi&timas, vel in ter

ram, certis adhibitis cremoniis atque precibus, in dei
deorumque honorem olim fata

Inde latinis vinum

dare, fundere, vergere idem aclibare ( m). Alia tamen

.

ab

(f) Plinius XII c. XIII. (g) V c. xix. (h) bymno

im laudem Eulalse v. 122. ( 1 ) Feftus voce pimum. Piini

us XII c. XIV. ( k ) VIII Aen. v. 27$. (1) b, Catil.

4. XXII. . (m) Stuckius de /acrifici p, m. 13a.
|

bE s A c R 1 F 1 c 1 1 s RoM A N oRvM,
487
ab his liba, qu placent erant ex farre & melle , dit

quod libarentur, priusquam effent cot (n). Grcis dita.

w$ Kavov. Hinc liba Cerealia, areavo A*u*leG (o), qu
in aris deorum amburebantur (p).

Addebatur & mel

aliaque dulcia, vti canit Ouidius ( q ):

Nomine ab auforta ducumt libamima momen

libaque quod /amfa par* datur imde foc.
Liba deo fiumt,/cca quia du/cibu idem

gaudet, & a Baccbo me/a reperta ferumt.

ALibero enim patre fiue Baccho primitus denominata.

Dicta alias & libamenta fcrificiorum ( r ) & libationes

facerdotis (f). Dicebatur etiam libare, cum frugum pri
miti diis offerrentur, vt eft apud TibuIIum (t):
quodcumque mibi pomtum motuum educat ammus
/ibatum , agrico/e pomitur amte deo.

"

Et dum de fingulis quaedam delibarentur, qu diis of

ferrent, libare fpius ditum pro facrificare.

Ll are

Liuius (u) dixit /ibare di dapes. Ipfa quoque profeta

dicebantur liba, quorum non vnam eandemque forma.
tionem effe dicit Arnobius (). Immo obfcura erant
nomina, qu ex eodem partim haurimus. Refert enim

huc carnem ftrebulam, qu taurorum e coxendicibs

fumitur, palpamenta non aff , qu in verubus exta funt,
animata prius & torrefacta carbonibus: alamina de
nique, qu funt vna commixtio quadrinis copulata de

frugibus, & fendicas qu & ipf funt hir, quas plebis

-

ora

(n) Varro de I. L. lib. IV p, m, 19. (o) Halic. lib. IV p. m.

207. lib. II p. m, 194. (p) Plinius XXXVII c. X. ( q)
III Fat. v. 73y.

( r ) Cicero II de LI c XII,

() Ci

cero de harap, re. c. X. (t) lib. I el L. (u) XXXIX

s, XLIII,

(x) lib. VII , , 230.

* -

488

oratio ilia folet nuncupare 5 magmenta & augmina ,

& mille fpecies farciminum. Sic & Varro (y) farami

ma um exta adpe//ata ait, quod in eo temu//imum imteffi
mum fartum. Hila ab bulo difa, id e$? mimime : quod :

im hoc farcimime fmmo quidaam emimet, ab eo quod vt

im capite apex, apexabo dia. tertium fartum difum /om

gabo, quod /ongius quam duo bila. Agumemtum quod ex

immolata hoia de/efum im iecore imponemdo agemai cau*
a : magmemtum a mag , quod ad re/igionem mag& per
timet. Alia erant pultium nomina, fed genere & qua
litate diuerfa ( z ), vt fitilla, frumen & qu his adfinia;
africia, gratilla, catumeum, confpolium, cubula. Sacra ,

etiam prifca atque natalium pulte fitilla confici ait Pli

nius (a). Hc autem omnia atque fingula qu offere
bantur diis, dicebantur doma 5

vti talia defcribit No

nius (b), qu aut propitiandis diis dantur aut homini

bus pro benefatis redduntur. Quare & Virgilius di

xit doma ar impomere (c), omerare dom& templa (d), cu

mulare altaria dom ( e ).

In quibus vtebantur folenni

verborum formula, accipe libemr :

vt eft apud Tibul

lum (f) : magne geni cape thura libens.

gemer mo/?ri Iupiter aufor

(g):

cape dona libens.

Singula autem fieri debebant manu dextra. Nam dici

folebat in facris, da quod deber, de mamu dextra ar (h ).
SA

(y) lib. IV de L. L p. m. zo. (z) Arnobius c. l.

(a)

XVIII c. VIII. (b) cap. XII m. ;2. (c) IV Aem. v. 4}.

( d) Aen. III v. 4&4. ( e) Aem. XII v. ziy. J (f) IP

el, IV v. 9.

(g ) Agamemn v, 334, (h ) Seruius ad

VIII Aem. p. 196.

>

DE SACRIFICI is RoM A N oRvM.

489

... . . . sacrificr six gi. ARIA . . . .

* Singulre quid erat in fcrificiis deorum mrimorum,
qu
(i),euimfu
dum canit
., defcribit
ip/e caputVirgilius
tom/ foli
oliuae,: ,
-

stam: procu/im
prora,
pateram
extaque fff*
: * porricit
im ffiifus,
ac vima
liqu temet,
mtia fmdit.
t

' Prricere autem

verbum ef fatificiis proprium tefta

tur Macrobius (k). Addit Ouidius (!) quque thura ,

& hoftias : . . . .

. :::

kaue deos pefagi singfie; 44 // 2

, : g pecor frk & fumo tbur adorat. - , "

Tempefttes enim populi Rmani ritibus confecratas
fcribit Cicero (m), quam ob rem & duces mare ingre

dientes fluibus hoftiam immolffe addit. Quod ex

emplo Scipionis comprobat Liuius (n); qui in Africam

traieturus, hoftiis mactatis & precibs ad marinos de
fatis, cruda ext, vti mris, in mare*pofriciebat,
indeque tuba fignuhi proficifcendi dabat.Singulare quid
erat in facrificio Bon de, quod pro populo fieri di
OS

", -

n ,

cebatur : in Quinquatribus,ybi prirn dies fine cde

rat atque viis?**ifi fcris d Matutae, dum fuis

quidem liberis bona non adprecabantur, fed fratrum,
filiis duntaxat :, de
fingulatim fub feftis

fuo loco fuit a&tum. Propt.er viam acrificium profici

-

fcendi gratia Herculi fiebat, fcundum Fefttmi. Caffam

molam fingulare facrificii gs dicit Feftus, quod Ve

ftales virgines fecerint. * Sacrum mimu/ej/um Seruius (o)
explicat,
fcfificii uo veteres aras circumibant
+ cum L. , :
r = r

q q 5 c 2: . : :ri. i.8, rur

-

as (i) Aen. V v. 774. (k) III Saturn.

, ir:?1;xi Metam.

v. 247. (m) ut de diuim. c. XX. (n) XXIX c, XXVII,

. - . ( o) ad
Pirgilii IP en, v, 62,
* .
. .
* * *
-

** * * * *, *.

***

... "

**

* ** **

. . CAPvt. bec IMvM .

490
& rurfs*euertebantur, deinde confiftebant.' Peculiare
vi/icorum fcrificium, priusquam meffem faciant, defcri
bit Cato : Cereri quidem porcam prcidaneam im
molare 5 Iouem autem, Iunonem Ianumue frugibus,

thure & vino placare iubet. Vltimo Ioco addimis in.

cantationis facrificia, quae fub Aureliano in certis locis.
fata, qu barbari tranfire non poffent (p).
DE

INFER OR PM

SA CR PF 1C 1 IS

Sacrificia qu inferis fiebant diis, a fuperorum &

tempore, & colore & ritu maxime differebant. ' Inci
iebamt enim vefpere & per notem agebntur, vti ca
nit Virgilius (q) :

Tum Stygio regi mo&furma* imcoat aras.

Non verbis, fed vocibus horrendis inuocatis inferis,vti
exprimit Lucanus (r) : I.

/atratus habet i//e camum , gemituque laporum,

quod ridum*, vlulamtque fer, quod /i/at angu&,

, frac
tiusfuit
imitum&yox
planyma
.), {agu
" e tonitrua nabis ;
tot rer
' . expr
I

..

Ipfum vero fcrificii rit optime defcribit Quidius(!),

_ 'y *
' ' ' _ite bima
vbi canit : uitq' ue ara
e ce/%
/#at

adexteriore Hecaier, at laua parte Iuuemta.

Has vbi verbem luaque imcimxit agreffi,
4aut procul egea /erobibus te/ure duabus
/cra facit, culerosque im guttura veller atrk
comicit ,& patulas perfundit fanguine fo/ar. .

Arae quidem pares & gemin erant atque cupreffo or.

nata de quo Statius (?),

, -

-- " -

.
-

.
.

. ..

bane
-

(p) Vopifcus Aureliamo e.xyiII. (q) Pt Aem. . 2}a. (r)

b. Vi v 64*, (f) VH Meam. v, zz. (tJlVTbtb r f^g.

v

be sacrificiis Rom ANorv M.

491

bumc iuxta tumulo minor ara profmde , , ,

rigitur Cereri, framdesque atque omne cupreffu,
intexir porata atur,

vittis etiam cruleis, vt eft apud Virgilium (u) :

fane manibu are,
# - .

caerulei mafi vitris, atraque cupref.

ur
aris
vi&imas
Viim adhibebant nigr, atque fingul
probandi obferuabatur modus. Stanti enim ad aramL
vitim vinum inuergebatur. Hinc Virgilius (x) :
, quatuor bic primum migramter rerga iuuemcor
confituit . frontique inuergit pina /acerdor.

Ad quem locum Seruius notat, quod vergere fit con

uerf in finiftram prtem manu ita fundere, vt patera
conuertatur, quod in infernis fiat. Ita & Aeneas ma*

nes patris Anchifae placaturs, apud Virgilium (y) :

cedit quinas de more bidentes,
e
torqu /er, totidem migramter terga iuuencor :
vinaque fumdebat paterif.
Setas quoque inter cornua euellebant prima libamina
inferis offerentes, vti Aeneas apud Virgilium (z) ;
& fmmas carpem r media imter cormua /eta,
ignibus imponie acris libamina prima.
-

Fiebant autem hc facra in effoffa terra, vti fupra ex

Quidio vidimus: patulas perfumditfnguine fa/s.Qu9d

& confirmat Statius (a) :

tibi refor Auerwi

:
-,

: * quamquam infoffu bumofperat tamem agger im aruis

) Pineus.

Q_q q z

Sic

(u) III Aen. v. 6; (x) ra Aen. v. 544. (y) y Aen.v.

96. (2) VI den. v. 246. (a) ir Theb. v. 47.

/

"

cvt ? 5fci:Mw'Mr 2 za .

. X

Myrtilus autoret (b), conueuie acerdtes vi

Sic &

&timis, qu ma&tantur inferis, humi capita incidere,

cum e contrario coeleftibus facrificantes colla furfum ,

conuieftentes iugularnt. * Iugulat vitim fnguinem

pateris exceptum prlibabant (c), & excoriat vifcera
ter circum afas ferebant, vti canit Statius (d) 3,
-

& ommes .

- -

'

"

... ter circum afa pyras fmfi de more

. /emimeces fibra.&adhc ffiramtia reddit
\

Inde in aras impofita vitimavinum iteruminuergeba

tur, mel item & lac. De quo Silius Italicus (e):
* . . fundunt mela , ue ' (A# bonorem...

Et Statius(f):.-. . . .,., ',].',' ' '

''

: | , principio largos nouies telure cauata

. .
imclimat Bacchi /atices, & mumera vermi

- *

la, 6 Areos imbres, /uadumque cruorem

mamibus aggeritur, quamtum bibit auida te//u.
r Atque Virgilius (g) ;;;,.,.
,,
gmffia
, . ?e
. . . .
: ( Inferimus tepido
ffumamtia
-

/anguim /acri pateras, ' ' ' . .

Oleum etiam, vt canitVirgilius (h):

' Tam Stygio regi mourmas imcoat ar4*

... 67/olida mponit taurorum vigera flamme,
I -

...

* *

pingue / perque oleum fmdems ardemtibus ext,

Aquam etiam diis inferis libari folitam innuit Feftus,
qu arferia dita. Infpiciebantur quoque exta, vti de
. . . . ., , \ Otto

-, *

.. .

.(b) II Lesbic. (c) IV Thebaid. v, 444. .(d) IV Thebaid.

v. 46... (e) lib, XIII v. 43y.` (f) i? The, v. 4ja. (g)
III den, ,

6.

(h) VPT m,

v, 22:

DE sacrific IIs Rox: A No R v M.

493,

Ottone Suetonius(i) mam & vifima Diti patri Cae/ar li

tauit: cum tali acrificio contraria exta potiora int. Per

atis tandem omnibus , vafa in ignem coniiciebant, & '

concremabant. De quo Virgilius (k): ' J

congefia cremantur
tburea dona : dapes, fufo crateres oliuo
vbi Seruius 5 di fper, tamtum /ibabamt ; imfer& vero
- -

crificamtes etiam vafa im ignem mittebamt, vmde ait Cra

feres. . . .

..

DE WS IS ET INSTR WMENTIs SACR 1

-

F 1 C 10 R VM.

n fanis alia vaforum funt, inquit Macrobius (1), & f

cr fupelleilis, alia ornamentorum. Qu vafrum
{unt, inftrumenti inftar habent, quibus femper facrificia

conficiuntur.

Quarum rerum principem locum obti

net men/a , in qua epula: libationesque & ftipes repor

nuntur. Poft hanc/in facrificiis obueniebat /amx, quod

prifcis vas patens erat, cibis ferendis aptum, vti Cicero
ad Atticum (m): lanciu cami/ir morfo/er pafcere.
' Virgilius(n): lancemque & liba feremu. Dicebant a
lias difcum, quo exta offerebant, orbi noftro non abfimi

lem. Ita Virgilius (o) : cumulamtque odorati lamribus

iara*., Lancem faturam alias dicebant, qu referta erat
-variis primitiis diis oblatis, a faturitate fic dictam, vti
vult Diomedes (P). 0/a dicebatur, in qua exta co&ta
rvel elixa. Plautus (q) adpellat aulam fiue ollam exta
, rem.
t r ; ; ; ; ; ) Q . 3 . , ,

'(i) im vita cap. Pfit, *(k) VI 4em. v. 224. (1) iii sa

* * turm. c. XI. ^(m) III ep. I.

(n) 11 Georg. v. 394. (o):

(p) lib, III p.m.4ti, (q) Rudente

Ftit 1.
4
Aen.IIv.,234,

* - - -a-

494

cApv r

pEc IM vM

rem. Aulas emim, inquit Feftus, amtiqui dicebam*, quau

mor dicimum o/a* : aulicoqua exta dicebamtur, qu im aul&
coquebamtur, id e$? e/ixa. Alia fpecies, in qua exta co
quebantur, dicebatur verw. Sic Varro (r) cum variaad
duxiffet animalia, quorum in facris vfus, concludit: baec

/ant, quorum in /acrifici exta in o4a mom in veru coquum

tur, Virgilius (f):

' pinguiaque im verubus torrebimu exta colurm.

^ $ub/ fes , ipfiles alias vocatas, lamellas neceffarias facris
facit Feftus, vfum tamen non demonftrat. Vina adfer
uabantur in facrificiis in vafe, dito vrceolo (t).>.Dar
bant vero ea diis ex /wpulo fiue fimpuuio (u), quod erat

Tab. n,
23,

vas paruum fi&tile, non diffimile cyatho, quo vinum in f

crificiis libabatur, fecundum Feftum. ' Vnde & mulieres

rebus diuinis deditas fimpulatrices ditas ait Varro (x),

qui & a- fumendo ditum putat, quod minutatim fume
rent, vti a guttoguttum. De quo & Iuuenalis (y):

- Et qu tumc hominum comtemtor nomim , aut qu ;

6mpuuium ridere Nume, nigrumque catinum,

&' Maticano fragiler de monte pate/a.

Et Cicero luxuriem temporis fui defcribens (2), Qyid

autem, ait, Numa Pompiliu ? mimaume grata di immor
talibus capedimes, ac fffiter vrmalas fuiff, quam dedicatas

aliorum paterae arbitramur? Erant vero paterae poculi

genus, quo in facrificando magiftratus deo vinum da
'bant fecundum Varronem (a), qui & pate//am vas pica
ticuh
- - -

(r) lib. IV de L. L. p. m.17. () II Georg v.326, (t) .

Columella de R R. lib. XII cap. XVIJ. Ifidorus XX 0

rigg. c. VI. (u) Plinius xxxj^ c. XII, (x) lib. IV de

L. L p. m. ar. (y)/at. VI v. 34t. (z) paradoxi, c. III,
(a) I/ de L, L p. n. at.

be sackIFiciis Rom A Norvm.

495
ticum dicit paruum facrificiis faciendis aptm. .Vti &
Virgilius canit (b):
.3
mumc pateras libate Ioui, preeibuaque vocate
--

Amcbi/em gemitorem: & vima repomite mem/j.

Px pateris prcipue fumebant vinum, quod inter cor
nua vitimarum fpargebant, vti canit idem (c): ' .
' , /p/ temem* dextra pateram pulcherrima Dido,
, camdemt vacc media inter cormua fudit.

I)um vero vina libarent, vtebantur fimpulo. Quod fre

teftantur nummi, qui facrificantes figuras cumr

Z

impulo exhibent. Capi* poculi genus erat, cuius vfus

in facrificiis , a capiendo fic ditum, quod fcilicet capi

des eent anata (d), vt prehendi poent, id et capi.

Ciceroni dit capedines (e) vel capeduncul (f). ar
nmi/um vas vinarium Feftus vocat, quod armo fiue hu

'mero deportabatur, aetamuuium vero poculi fitilis e

rat genus, quo in facrificiis vtebantur Romanorum f
cerdotes Potitii. Sic & irme//am vafis genus in facris
dicit Feftus. Atque hc fuiffe fitilia, quae & Samia &
teftea (g) vocabant, docent fcriptores, Plinius (h) qui

dem ait : im /acris quidem etiam imter ba* oper bodie

non murrbinis crytalinisue, ed fictilibus prolibaturimpu

aiir. Quare & Cicero (i) hc vrnulas fitiles vocat.
Pofteriori tamen tempore, crefcente luxu ex auro alia ,
.

atque argento introduta. Ita cum a Tiberio aurea va

f prohiberentur, in facris tamen fuere permiffa (k).

.

Licet:

(b) PT. Aem. v. 19. (c) IV 4em. p. 4o. (d) Varro c.l.
(e) c. I. (f) III e W. D. c. XVIf. (g) Ha ic.lib. II
, p. m. 93. Nonius Marccllus cap. 1/ m. 434. Plautus Ru

dente adu li e li p. ag. (h) XXXV e XII, (i) e E.

(k) Dio l%, LVII p, m, 6ian.

~

* * * *

496.

-- ,

. .

Licet & dum fitilibus fimpulis fuiffe vos

ex Piniopa-

teat. Anclabria adpellabantur vaf nea, quibus vte

bantur facerdotes, vnde & menfa minifteriis diuinis a

pta dita amclabris. Prfericulum defcribit Feftus, quod

fit vas neum fine anfa patens fummum, velut peluis,

cuius vfus in facrario Opis Confiuae. Thura adferuabant

in thuribulo (1), quod & arcula thuraria dicebatur Fe

fto, & acerra Suetonio ( m ). Horatius (n) dixit acer

ram thuris plenam. Candelabrorum (o) quoque vfus,
dum rem diuinam facerent 5 in quibus candel & fu

niculi fingebantur ardentes ; Et quidem candelarumv

fum antiquiffimum tradit Martialis (p), vbi ait : *
momima camde/e mobi* amtiqua dedere
mom morat parcor vmfa lucerma patres.
Tab, V

Inftrumentis
fcrificia vtebantut
"gili
vfus erat inter
in luftrationibus,
quod exvariis.
equin43/3er
cud

29.

pilis confetum, cuius loco veteres etiam vtebantur ra

molaurus vel oliu, vti canit Virgilius (q):
idem ter focios pura circumtulit vnda

' . * , ffargens rore leui, & ramo fe/ic oliue,. .

-

/u/?rauitque viror.

.Vitimas percutiebant facrificiorum miniftri malleo, de

quo Ouidius (r) canit:
-

/afamt vituli dextra libratu ab aure

tempora diruff claro caua ma/leus i&#a.

.vel fecuri, vti videmus apud Horatium (f): , :

--

* 4ut

(1) Cicero t err. c. xxt & xxiv. ( m ) T#erio cap.

xLiV. Galba c. ytii, (n). Iii ode Piit v. 2. (o) Ci
cero WI Werr. c. XXPI... (p) XIV p. XL1, (q) P1
*4em, p. 29o. . (r) II Metam. v, 426. (f) Horatius III
Carm. ode XXIII.
-

*** -

sacrificris

or

RomAnokw

497

aut creit 4laiiim barb a a , .

vistima, pontifram fecart to : : : : : : : : .
ceruite tinget.
EtOuidium (t):

**

fi:.. . . . . .

.. .

* *

* **

* * *

- candidaque addulia c/um percufa fcuri

, viima purpureo /mguime timgit humum;

bipennem vocat Valerius Flaccus(u). Pontificum culter

erat dolabra, vti e Fefto videmus (x), , Cultris autem
matabantur hoftiae minores: de quo Ouidius (y):

percu/aque fanguine culero

infcit.

---

Quorum varios vagina inclufos lateri adligabant, vti ex Tab, y s.

figuris veterum videmus. Seceffitam Antiftius Labeo jo.

apudFeftum, defcribit cultrum ferreum, oblongum, ma

nubrio eburneo, rotundo, folido,winto ad capulum au
ro argentoque, fixum clauis neis, re Cyprio, quo Fla
mines, Flaminic virgines, pontificesque ad fcrificia v

tuntur. Pontificum autem fuiffe inftrumentum, quo ra

derent hoftias & exta profecarent,videmus ex Sutonio
(z), qui ait; inter pomtifices /acrificamti/imul,profeceffita

plumbeum cultrum /ffiiciemdum curauit. $atemam qu6

que fiue fcenam dolabram pontificalem adpellat Feftus.
Inde Gutherius (a)bouem fefcenarem,qui apud Liuium,
(b) explicat, quod fit, quia fefcena avi&imariis percuf
fus. , Et, fane fine dubio ab inftrumento fic ditus vide

tur, & ille quidem , quem fub aufpicium confula

tus quilibet ex confulibus Ioui immolauit, cum de tali
facrificio Liuius agat. lwmaew/wm cuktrum fnguinari

umdixit Feftus,itaadpellatum, quia clunes hoftiarum di

--

uide

R rr

(t). IV Trist, el, II, (u) ! Argan. v. 122 & gas (x) vo?
ce /cena. (y) XV Metam. v. 1. . (z) Tiberio s. XXV,

() de v.if.ir c.XVIII, (b) xii s.xw.

'

49s

. v ocApvt vNogcrMyM r~ ...

uideret. Ligula vfus erat apud harufpices, qua vi&tima

rum exta explorabant ; cochleari vero thus exacerra u
mebant: vti fingulorum qu adduximus vaforum , in
ftrumentorumque ad facrificia, figuras ex veterum mo*

numentis reprfnttMichael Angelus Cauffeus(c).

. . . . .. .

..

..*

v v ~ , , ss , .: :

. . * ** * * * ** ** * x . . . . .

. . . cAP;C, TwnIDECIMVM
i
in . . .. ,
.
t . ~~
De- -

* *

... ."

--

*** - -

TEMPLI3, AR1.5, 57ATPIS

,

4c poNis peorrm
Nter
fcriptores
de templis
primo
Joco
numerandi
veniunt
vrbis Rom
topogra

$s&# DER 'De N A Tws atque F a MI AN vs N AR

D INvs, qui templa Romanorum non olum quando

extruta, fed & qua in vrbis regione pefita, declarant:

de quibus tamen libro fecundo ineunte dicetur pluribus.

Qui vero fpeciatim de templis Romanorum fcripferit,
nouimus nullum, prter fupra iamdumi memoratum,

1o A NNEM B AptfsTAM BE L v M de templo augurali.

Nec tamen prtereunds hic quoque eft ra c & rs
e vr H E R1 vs, qui integrum fere libram tertium deve
teri iure pontificio tenplorum materi dicauit.* c o w
r- Disz Ezis sch zx 7 EF Eis c h 1 celeberri

mi viri, differtatio nota eft de templorum ambiguitatibus,

quae nunc interopra hiftorico-politica partem facit (d).
... ::

*~ *

Egre

(c) in Grawii rbe/auro antiquitatam Romanarum towo,

4into. (d) d), LiiI:

.

'

... ) " .
|

( )

. ...

pp rf Mplits z:worrx nowww.

499.
Egregia quidem eft, fed prteri notationem gneralem
pauca habet, qu ad Romanos: faciunt ; * circa Chri- ,

ftianorum potius templa occupata., Cuin vero ad fpe

cialia Rotnahorum templa defcendimus, eleganti(fimus
occurrit 1 rst 1 rirc k pio de Capitalia Romano commem

tarius, Gamdaui primum 1617. # poft Lugdumi Batauorum

1609. 12 editus : de qu & Lipfius alias agit in fuo de
magnitudine Romana commentario. . De Pac templo

fpeciatim legiti oseph P.sca s TA 110, qui Romepri

mum rt4. 4 editus tractatus, poft quarto tomo Thefau
ri Gruiani infertus : elegans & eruditus. De ar ra

riimus eft PET R1 b E R 7 H 4 L D 1 commentarius, pri

fmium Nannetis 1636.editus, poft tertio tomo diti The

fauri infertus, qui omnem alias materiam plenarie ab- .

oluit. Agit & de iis FoR TrNus.z1cErys in ency
clopdia ad aram Pytbiam Pub/ilii 'Optatiami Porpbyrii,&
in alia ad aram my$7icam ferrigen, vtraque Patauii 16go.

4 edita, fed cum pomata, qu proponit, explicet, in ,

afarurfic matria breuiorefk; E u r xp 1 f 1 gre L 1 1,
polt nobilis de Griepenhielm fati, liber extat `fingula.
ris de atui* il/urium Romamorum Holmv6;6. in cu

ius tamen primordiis de deorum quoque ftatuis agit,

Admiror fane viri elegantiam & fummam in antiquita

te peritiam. Ad dona diis facrata elegantiffimuseft 1 4

co bi PA 1 Lippt T h omas 1 N 1 ale domariit 6 tabella
-

votiuis liber, de quofupra iam ditum.'

; Luci olim numinm templa, prifcoqueritu fimpli

cia rura deo prcellentem arborem vel montium cacu
mina dicabant (e) ; pot conftituta funt templa. Nec
-

* * * * *

** : *

R rr 2 i

. Ro

(e) Plinius XlI`?. 1.* Petrus Faber fmeAr. III c. I, Ru

bnius ii ele. c. XXXIP,
, , ,
---------

---

oo.

- v

Romani in fcris fuis ignorabant lucos. Sic enim Ci

cero ex veteri iure pontificio (f) : conrua a patri

u delura baento, lacar in agris habento & larum (G

der. Lucos ergo in agris conftituit ius Pontificium 5 qua
le erat Diamium lucus in nemore Aricino Dian religio
ne facro, quem Egerius Lebeus Tufculanus dedicauit,
ditator Latinus (g), quod & in Romana occurrit in

fcriptione (h). Ex quo videmus differentiam inter ne

mus & lucum.. Nemus enim dicebatur fylua qulibet
maior 5 lucus vero illa locus qui deorum religioni
in fpecie facer. Simili more Aefculapium etiam atque

Mineruium ditum. Poft in ipfa vrbe varii deorum fue

re luci, Sic lucum Veftae, qui a palatii radice in nouam
viam deuexus eft, commemorat Cicero (i). Ita lucum

Egeria, Camoena, Furina, Veneris, Iunonis, Quer

quetulanum (k) & vel triginta duos in vrbe numerant
topographi. . Manlii Capitolini domum euerfam duo

bus lucis conueftitam,vidit Roma (1). Iunonis fofpi

t dem lucumque Lanuuii memorat Liuius (m). Lu

cretius (n) iungit. ' ' * .,'-

jana, lacu , lucor, arat /(mulacraque diukm.

- Albanos lucos anctiimos vocat Cicero (o.). Habe

bant & ifti fuos facerdotes,'qualis fuit Rex Nemorenfis

C. Betuus, qui in lapide Perufino (p) dicitur facerdos
III Lucorum 5 immo & fcra fua, qualia erant Luca

ria. Licet & alii luci fuerint profani, de quibus Cice

-

- -

- TO :

(f), ii le LI , ix. (g) iv Fefius has vote. (h) G;

terus p. xL m. f, (i) 1 de diuin, c. xtP

(k)

Varro IV de L. L. p. m.'io. (1) Cicero pr domo r.

xXxpIii. (m) wiit c. xip (n) y v. 76, (o) pr

Afilone c. xxxi, (p) Gruterus p. CCC LXXV n. 4.

 . ?s AN.

jo,

ro (q): Papiriana domus habet lucum, a quo etiam ad.

uema temeri /olent, quem tamem /? excider, multum pro
exer. Cum alias, fi religiofus fuerit locus, exciden
di poteftas non fuerit, Ipfi autem loci apud Romanos,
primario diftinguebanturin profanos & confecratos (r).
Profami dicebantur, qui omni religione erant exemti,
vnde Cicero dixit facere aliquid ex facro profanum. com
erati dicebantur, qui deorum religioni erant deftinati.
De Iure vero Romano, vti vel omnibus-conftat, differen

tia eratinter loca fcra, qualia erant templa, & quae deo
rum religionis erant 5 /nfa, vt muri& port ciuitatis;
religiof, in qu mortui inferebantur5 & profama, quae
nullius funt religionis(f).

Loca facra dicebantur tem

pla. Templum tribus modis dici aitVarro(*), ab natu

ra,ab aupicio,a imilitudine; ab natura in coelo; ab aupi
ciis in terra ; ab fimilitudine fub terra. Antiquiffima

templa rotunda fuiffe videntur , & quidem hypetra fub

dio xtruta(u),poft fata quadrata. Aedes autemldeo
rum immortalium inquit Vitruuius(x), fic erant confti
tuend, vt fignum quod in cella collocatum, pectet ad

vefpertinam coeli regionem,& qui adierint ad aram im

molantes, aut facrificia facientes, fpetent ad partem coe
1iOrientis,& fimulacrum, quodin aede, quia aras deorum
necefle eft ad orientem fpetare.

In extruendis autem

templis imauguratio locum habebat atque dedicatio : illa

fiebatper augures 5 haec praeeunte pontifice max. per ma
, Rrr 3
giftrar
(q) VII ad Fam. ep. xx. (r) Cicero pro alomo c.XLVIII
debaraff. reff.c, W partit, orat. c. X. (f) Macrobius S4
turm. III c. III. (t) lib. VI de L. L p. m. 47. (u) Ale

xander ab Alexandrogen, dier, lib. II c. XXH. (x) lib.

IV de architettura e, V.

501

CAP v Ti

v N D E CIMVM

--

giftratus, Locum quidem per augures conftitutum tem

plum adpellat Gellius(y). Moris enim erat, vt fpatium
templo dicarent augures (z), fiue vti Herodotus(a) ad
pellat, , templumin circuitu fi
niebant, quod dicebaturinaugurare,&inde templum in

auguratum (b): a quo aliud erat augurare vel augurato

quidpiam facere , quod de captatis auguriis intelligen

dum. Atque in eo differebant templa ab dibus facris,

Templa enim dicebantur loca inaugurata, per augures
conftituta, in quibus more maiorum iufta fieri poffent
fenatus confulta, cum fenatus olim in templis conueni

ret: qu vero ades /cra erant, & deorum cultui de(ti

nat (c), non tamen per augures conftitutae, templa non

erant, nec in iis Sta fieri poterant. Inter quas Gellius

numerat Veftae dem, qu Pontifice preunte quidem,
confecrata, non autem ante fuerat inaugurata, Quod a
Numaita fatum dicunt, ne ratione fenatus habendi viri
illud introirent, quod alias non conceum. Plerasque
quidem des facras, templa fuiffe eademque fnta do
&etVarro (d), non autem omnia templ,feu loca per au
gures conftituta fanta erant. In exemplum vocat cu
riam Hoftiliam, qu templum quidem fit, non tamen fn

tum. Santa autem dita putem loca, qu vel maxi

me deorum religioni & cultui erant deftinata, in quibus
facra edicerentur, & feftis diebus folennia peragerentur;
qualia erant deorum templa vel aedes... Curias ergo vel
emnes e fantorum numero eximimus , qui facris qui

dem a Romulo erant deftinat, maxime tamen negotiis

-

, --, *, *, *,

'

' '

r-

*-

- - -

publi

ty) xira vir () istitus ir hf. e zur (a) zma.

/i4 c, CXLII. (b) Cicero pro domo c. LIII, (c) Gcl
liu; , 1, (d) lib, PI de . . . 7a, 48. ,

DE, FEMPLIs Rom ANo RVM.

, 503

publicis, vti libro fecundo dicetur pluribus. Sic & ro

ftra dicebantur templum (e), quia locus erat inaugura
tus (), fantus tamen effe non poterat. Spatio nunc
ad templum dicato, luftrabatur area. Rem totam Ta
iti (g) verbis, vbi de reftitutione Capitolii agit, enar- .
rabimus. /^mdecimo Kl. Iulia4 , /erema luce , ffatium

omme quod templo dicabatur, euimfum vitt coromque .

Ingre/, mite *, quibus fau/?a momima, felicibus ram ; deim

virgines reffaler, cum puer pue/que patrimjr, matri

ms que aqua rius & fontibus amnibus que hauffa , perlue
re. Tum Ha/uidius Prj/ur prator, praeeumte P/auto Elia

mo pontifice , /u/?rata /ouetaurilibus area , & /per ceffi

tem reddit extis, Iouem, lunenem, Mineruam prfides

que imperii deor precatu, vti capta profferareme, /edex

que fas pietate bomimum imcoatas diuima ope atto/erent ;
vittas qu& /igatus /ap& immexique fume* eramt; comtigit.
Simul caeteri magiratus, & /acerdoter, & fmatur, & e

ques , & magma pars populi, /?udio /etitiaque commixi, /

xum imgems traxere : pa/%mque imiefe fmdamemt ar
gemti aurique /'iper, & meta//orum primitia mud forma

cibua vifa, /ed vt gigmumtur, Prdixere baruffices , me

'

temeraretur opua /axo auroue in aliud deffimato.Bene pon

deranda verba vltima, vbi fxum ingens magiftratus,

fcerdotes, (natum equites, & populum traxiffe fcri-.
bit : qu fundamenta erant. , Lapta hic dicebatur Au*

*
.

ica/ vti videmus ex fragmento lapidis Romani(h) '

LA F1 s A vs P. s. Q. c AE ci L 1 o. ME T E L L o
---

-.
".

PoNT, MAX. so LENNI. cvM

RAE ca T 1oNE, P A L. Po P. R o M. c o Nr E ct vs

(e) Liuius VIII c. XIV. (f) Cicero im Patimium e. x.

(g) Tacitus biff, Ir^c. EIII. (h)Grutrus p.xxx/xm, s.

584.
1N.

CAPV T V N DE IMVM
FVN DA MEN TA. Po RTIC vs. MIN ER

AVENT 1 N EN S.

A B,

LATER.

CG LL

- -

VIC. ARMI LvsTR, D. - - - - - - - - IN.

N V N C.

T E M P L.

M.

D.

A V G V R.

CONSE CRA

CAS CE L L.

AE D.

A V SPI
*

CV R. -

- - - -

- - -

--

ILuftrationem fequebatur dedicatio. Circa hanc autem

antiquitus conftitutum, vt nemo nifi Conful vel impe
rator templum poffet dedicare, confenfu tamen populi
extra ordinem idem C Flauio conceffum (i).

Require

batur autem, vt quis rite dedicaret, populi iuffus atque

ftitus (k). Veterem enim legem tribunitiam effe dicit
Cicero, qu vetet iniuffu plebis, des, terram, aram,
confecrare (1) eamque rogaffe Q. Papirium addit. Sic
cum L. Caius cenor de igno concordia dedicando ad
collegium retuliffet, ei M. Aemilius Pont. M. pro colle
gio refpondit, nifi eum nominatim populus prfeciffet,
atque eius iuffu faceret, non videri poffe rete dedicare
(m). Immo fenatus ex pontificum autoritate aram tol
lendam cenfuit. Sic & in cauffa Liciniae Veftalis virgi
nis pro collegio refpondit Scuola, quod in loco publi
co dedicaffet, facrum non videri effe. Immo etiam vt
fenatus interueniret autoritas, neceffe erat. Liuius e

nim ex autoritate fenatus latum ad populum dicit, ne ,

quis templum aramue iniuffu fenatus aut tribunorum
plebis maioris partis dedicaret. Conflum ergo primi
tus erat templa dedicare, qui deeo inter fe vt plurimum

fortiebantur.Quare de eoinfenatu conqueftus eft Quin

tius conful, quod C. Iulius collega Apollinis dem ab
-

en

(i) Liuius Ix c. xLVi. (k) Cicero iv ad Atticum ep.

'II, (I) Cicero pro domo t. XLIX, (m) c. LIII.

*-

oj
fente collega fine forte dedicauerit, (n). Sic & cum cer
DE

TEMP LIS' , ROMANO RIVM.

tamen confulibus incidiffet, vter dedicare

Mercuria

dem, re ad populum reieta, dedicatio dis M Ltorio

ad confulum ignominiam data eft (o). Haud raro fpe

ciatim ad id duumuiri creati, qui dedicarent a des (p).
Ita & Q. Fabius Maximus a fenatu poftulauit, vt dem

Veneris Erycin quam ditator vouiffet, dedicare lice

ret 5 Senatus decreuit, vt Ti. Sempronius Conful defi

gnatus, cum primum magiftratum iniiffet, ad populum

ferret, vt Q. Fabium duumuirum ee iuberent aedis de
dicand cauff ( q ). Dedicabantur ergo aedes a Confu
le vel Imperatore vel duumuiro, preunte tamen ver

ba pontifice maximo (r).

Prter autem folennia ver

ba Cicero requirit vetera & prifcainftituta (s). Pofteme- . .

nim in dedicatione pontificem tenere competebat (t),

atque ibi poftis dicebatur, vbi templi aditus & valu ;
ambulationis, vero poftes nemo vnquam tenuit in dedi
cando (u). . . Atque hac ratione manu confecrationes

fieri dicebantur, vti Cicero ait (x) : beme vero, quod

mem*, pietas, virtus, fide* confecratur mamu : quarum o

mmium Rom dedicata publice templa fmt. Atque Oui

dius (y) :

fcra vocamt Augua patres : 4ugu/?a vocamtur

2

templa, /acerdotum rite dicata mamu. .

Leges dedicationis haut raro addebantur, quod in aris

S s s

pr

(n) Liuius IV c. XXIX. (o) Liuius II c, XXVII. (p)

Liuius II c. XL1I.

(q) Liuius XXIII c. XXX.

(r) Li

uius ix c. sxLVI. . ( f) pro domo eap. XLVII, (t) Li

uius II c. J/III. Seneca Com/ol. ad Marciam c. XIII, PIu

tarchus Publicola p. m. ro4. (u) Cicero pro domo c,

XLVI, (x). H. de LI c. 'XI. * (y) I Fa/f, v, 4o3.
-

>

cAPvt vin DECIMVM

prcipue folenne erat. In aliquot fcellis fcriptum fuif.'

fe teftatur Varro (z), ne quid fcorteum adhiberetur,
quod idcirco cautum, ne morticinum quid adhiberetur.
Vnde Ouidius (a) :
ortea mon illi fas e$f imferre fcello,

me violent puros exanimata focos.

Pontifex autem vt claris & diftintis verbis, nec praepe

dita & balbutiente lingua praeiret, neceffe erat. Qua

re Plinius (b) de Metello Pontifice, quod adeo inex

planat fuerit lingu, vt multis menfibus tortus creda

tur, dum meditaretur in dedicanda a de Opifera dice
re. Hinc & tanquam illegitime fa&tum arguit Cicero,

(c) quod Clodius domum , ipfius confecrans praepo

teris verbis, ominibus obfcoenis, identidem fe ipfum re
uocando, dubitans, timens, haefitans, omnia aliter ac
pontifices in monumentis habeant, & pronuntiauit &
fecerit. Vtebantur autem verbis dare, donare , dicare,

confecrare (d), dedicareque Numini. Ipfi Imperato

res dedicantes triumphali amitu erant ornati, vti deC,

Marioinfcriptio (e) : AEDE M. HoNoRI E T viRTv

TI V I CT o R F E C.IT

V ESTE

TRIVMPH A L I

C A LCE

1s PvN ICE Is. Licet Mario alias olenne efet, ad a

cra puniceo ami&u duplici fibulato, haftam vittis redi

mitam & coronamentis ferens, procedere (f). Pot

quam dedicata templa, vitim matabantur & ludi

fumtu publico parabantr. Sic M. Aemilius petiit ab

fenatu , vt fibi dedicationis templorumReginae Iuno

-

1lIS

(2) de E. L. lib. P1 p.m. f6. (a) I Faff, v. &. (b)

xt c. XXXyUI. (c), de harw/?.reff. s. LWII. (d) in
Pervem. iib. iP* c, XXIX. (e) Gruterusp. CCGCXXX7
*. 3. (f) Plutarchus Mario p, m. 33.

YE fe M PIs

RoMA NORvM.

567

nis & Dian cauffa, quae bello Liguftico ante annos o

&to vouiffet, pecunia d ludos decerneretur.

Viginti

etiam millia ris fuere decreta, atque dum dedicauit

eas des, vtramque if Circo Flaminio, ludosque fceni
cos triduum poft dedicationem templi Iunonis, biduum
poft Dian & finglos dies fecit in circo (g). Cfr
cum Veneri Genetrici templum dedicaret, multa varia

que edidit fpetacula (h).Auguftus in fcrarii Iulii de

dicatione iudos omnis generis fecit, in quibus patricii
Troiam luferunt (i),

Primos autem in dedictione

dis matris Magn fcenicos ludos exhibuitM. Iunius Bru

tus (k). Nonnunquam & populo diuifiones faciebant,

vt eft in lapide : o B. D Drc A TIo NEM. oNoRA

RIAM, vicANI s. o Lev M. Po P v Lo. c R vstv lv M.

Et. MvLsvM. DE DIT. (1). Parabant quoque epulas,

vti T. Lucretius Fuluianus ob dedicatam pietati dem,

fenicos ludos per quatriduum, &

diuifit (m).

& epulum

autem vti Arnobius (n) ait, qu

tholis fnt aureis & fublimibus elata faftigiis, fe quae

magnifico opere extructa, auctorumincriptionibus com

pr6bantur.^ Supra valuas enim templi tabula cum ti

tulo figebatur, ex qua conftabat, templum quando vo

tum,& qua occafione, quando & a quo dedicatum : cu

ius exemplum extat apud Liuium (o), & in Pantheo
Romano (P) :

M. AGRIPPA L. FIL 1vs. cos. TER

T 1 vM FE c It, quod dein reftituerunt L. SeptimiusSe

uerus, & M. Aurelius Impp. (q). IMP. c AE s. L. s E
Sss

PT I

(g) Liuius XL e. LII. (h) Dio lib. XIII p. m. 22r. (i)

Dio lib. Li p. m. 46e. (k) Liuius XXXVI r. XXXVI.
(l ) Gruterus p, C. n. 5. (m) p, CI m, 3. (n) lib, VT

P. m. 93. (o)XL e. LII. (P) Gruterus P. 1 m, 1. (q)c. l.

, cAP vT

%C8

vNDE c IMvM

: --

PT M1vs. s Ev ER. Piv s:P H RTIN Ax ET. IMP, cAss.

M. A v RE LIVs,

ANTON (Nys. PANTHEv M.

v ETv

st at E. collapsv M. cy M., o MN 1 c VLT v Resti,

T v E R vNT. Moris enim erat, vt templa vetuftate vel

cafu alio collapfa reftituerentur, atque denuo dedicaren

tur. Quo facit & lapis prifcus (r) :

M. P AP 1 vs M.

F. L. M A TR 1 vs L. F. D'vov IRI I. D. SIGN v M. con.

coR D 1 A E. E x

s. c. R E s T 1T v E N D v M. C OE R A v E.

Rv.NT. E IDEM 2 D E D 1 c A R v N T. E T. B A S 1 M. GR A
DvM

AR A M S v A P E c v N 1 A F A crv N D A CoE R. EI

DE M Q. PR o B A v E R. s. De reftituto Capitolio fupra iam

fuit dictum. Ex locis tamen facris nonnunquam & pro

fana fata:,vti de L.Pifone Cicero (f),qud maximum

& fantiffimum Dian fcellum in Coeliculo fuftulerit ;

a Sexto Serrano autem fantiffima facella fuffoffa, incen

f, indificata, oppreff dicit. Templorum difican

dorum ratio varia erat,. fecundum triplicem naturam.
deorum : Fortibus quidem vt Marti, Herculi, Miner
ii, des Doric feuerioris ftruturae conftitut funt :
delicatis, vt Veneri, Proferpin, Flor, Corinthio ge
nere propter teneritatem operis fat 5 mediis, vt Iu
noni, Dian, Baccho conftrut Ionic nec florida

frutura, nec feuera (t).

Erant autem vari tem

plorm partes atque fpecies : Delubra quidem Var

ro apud Macrobium ( v) ait, alios ftimare, in quibus

practer a dem it area adumta dem caua; wret in cir

co Flaminio Iouis Statoris: alios in quo loco dei fimula

Cun dedicatum eft, . Seruius (*) delubrum dicit, quod

WI10

() . , *. (f) de baruh,
ulus

I c.

re/p. r. XV. ( t) Vitru

II, (u) Saturn. HI c, IK (x) 4d4cm, Hv, zaj,

--

DE T E M p L 1 s . RoM A N oRv M.'

509

vnb te&to plura completitur numina; vt Capitolium, in

quo eft Minerua, Iupiter, Iuno. Alii delubrum locufim

effe ante templum dicunt, vbi aqua currit, a diluendo,

quod & confirmat Feftus atque Ifidorus(y), qui delubra

templa dicit fontes habentia, quibus ante ingreffum di
luebantur. Alii, referente Afconio (z), male dicebant
deubra ligna effe delibrata feu decorticata pro fimulacris
deorum pofita. Quidquid fit, vfus fcriptorum ea cum
templis fecit promifcua. Ipfe Cicero modo templa at
que delubra dicit (a), modo delubra facit cum templis

eadem (b), Famum tamen a templo expreffe diftinguit

' Liuius (c), dum ait: im ea pugma Ioui Stator ades vota,
vt Romulus amte voverat : /ed famum tamtum, id e$7/ocus
temp/o effatus iam /acratus fuerat. Erat ergo fecundum
Liuii defcriptionem, patium templo per augures dica
tum, inde & effata augurum dita ( d), Quare & ffere
fama Fefto dicitur, loca in oppido fiitrorum fanorum

conftituere, quod alias in lapide prifco ( e ) dicitur des

' adfignare. Exaugurare vero fana, omni religione libe
rare locum dicit Liuius (f). Pofteriori tamen tempore

aeque pro templis dita. Cicero enim (g), quod modo

Iunonis templum dixerat, paullo poft fanum adpellat &

Liuius (h) Romanorum templa fana vocat. Qui fa

&tum, quod & Grammatici fana dita putent a fando,
quod dum pontifex dedicat, certa verba fatur(i); & pro
fanum, quod ante fanum, feu fano coniuntum (k), au*
-

(y) lib. XV Origg. c. lY.

S , 3

(z) in diuim. p.m, i.

gurum

(a) Ci

, cero Catil. III c. t. , ( b ) V de N. D. exeunte. im }'errem

-

abf. 1 c. V. (c) X c. XLII. (d) Varro V de L.L. p. m.

3f. (e) Gruterus p. I m. f.
(f) 1 c. LY. (g) II

ae Inuemt, ineunte. (h) V c. L. (i) Fcdus bac patr.

( k ). Varro c. l,

**

5Io

CAF v T

vN DE CIMVM

gurum effata cum pontificum verbis folennibus confun

demtes. Cicero tamen fanum quoque pro loco religio
fo dicit (1). Sacelfum ex facro diminutum Trebatius

apud Gellium(m), locum paruum vocat deo fcratum.

cum ara. Quod & confirmat Ouidius (n), qui de f

cello Iani:

ara mihi pofea e,paruo comiuma /celo,

bec adolet flamm cum /frue Farra /.

Feftusaddit fine te&to. Multa Rom fuiffe facella ex Liuio

patet(o), qui dicit, complura facella publica, cum a pri

uatis effent occupata, publica facra vt effent paterentque
populo, curaffe cenfores. Modicum Ioui conferuatori
Domitianum extruxiffe Tacitus ait (p). Virginiam ex

parte dium, quod ftis effet loci modico fcello ad cul

tum pudiciti plebeiae exclufiffe dicit Liuius (q).

Ea

demhc videntur cum aedicul, quas priuatas tantum fuif

fe dicit Gutherius (f ), & religiofas, non fntas: fed

contrariatur Liuius(f), qui diculam vitori virginis,

prope aedem Vitori a M Porcio Catone dedicatam,
cribit, a quo biennio ante vota.

Simile videmus ex Ci

cerone, qui aediculam, puluinar & aram, quod a Licinia

Veftali iniuffu populi dedicata, Sto fublatam dicit (t).

Ita AE D I cv LA M co N ci LII D E orv M D E A Rv Miq.
Ex vo T o. F. c. a v RE L 1 vs . F a vs tv s (u).

caftris praetorianis habebant aediculas Auguftorum

Sicin
(x),

quod & teftatur lapis antiquus in loco caftrorum effof

-

fus

(1) XII ad Att. p. XXXV. (m) PI c. XII. (n) I Fa.

v. 27y. ( o) XL c. Lt. (p) biff. HII c. LXXIV. ( q )
x c. XXIII. (r) de V. I. P. lib. III c. II, (f) XXXV
e. IX. (t) pro domo c. LIIJ. (u) Gruterus p. II m. iz.
(x) Gruterus p. CLXXXIII m. ia.

`--

11s ,

fus (y). E x. AB D 1 cvLA. Av GvsT oRvM o P v s.

D o L. EX. F I G. C. PA N I SE I. H E R M ET I A N I. E T.

v R B I c I. Opus ergo doliatum erat ex Figulina Panifei:

fitilibus enim doliis aedicula hc in praetoriis caftris fa
&ta, non ternitatis deftinatione, fed temporaria mora
vt ipfa caftra (z), Lararium priuatorum erat,& diceba
tur locusifte domus, in quo quilibet deorum fimulacra,
quos colebat, lares fcilicet eletos & animas fantiores

conftituebat (a). Principes quidem atque imperato

res duo habebant lararia, illud maius dicebatur, in quo s
lares diui & optimi, cubiculares alias diti (b ), inter
quos tamen Alexandrum Magnum quoque confecrauit
Seuerus ( c ). Alterum dicebatur lararium fecundum,
in quo magnorum atque illuftrium virorum imagines
atque memoriam conferuabant; vti Ciceronis,Virgilii,

Achillis imagines in eo repofuit Alexander Seuerus.

qu9d dein imitabantur etiam priuati, vti de L.Vitel
lio teftatur Suetonius (d), Narciffi quoque & Pallantis

imagines aureas eum inter lares coluiffe : qui autem

hcTacra adminiftrabat, magifter vel decurio larium di

cebatur, de quo fub facerdotibus. His vero laribus

primis temporibus in foco tantum fcra fata, in quo &

coenarum primitiaslibare foliti fuere (e). Quod & te

nuioris fortis homines poftea feruarunt,vti Plautus nos

docet (f). Sacrarium que in dibus priuatorum erat,

in eo tamen a larario differens, quod hoc Iaribus, illud

peculiari alicui deo fcratum. Videmus id ex Cicero

IIC

(y) c. l. . (z) Vitruuius V. c. }.

(a) Lampridius Alex. .

Seuero c, XXIX. (b) 4ugufto e. WII.. ( c ) cap. XXXI.

(d) Pitellio c. 11. (e) Halic, lib. l p.m., awz. ()

4alal. in prologo.
-

;I,
cAPvt v NDE c1 MvM
ne, qui fcrarium Bon de in fundo T. Sextii Galli
cotnaemorat(g), & alio loco ait (h): Erat apud Heium

fcrarium magma cum digmitate in edibus, a maioribus tra

ditum, perantiquum, im quo fgma pulcberrima quatuor,

ummo artificio, umma nobilitate. Sic & acrarium gen

ti Iuli, effigiemque diuo Augufto apud Bouillas dica
tum fcribit Tacitus (i). Augufti quoque facrarium, vbi

imago eius a Iulia vxore quondam tunc facerdote cole

batur, Suetonius memorat (k). In lapide prifco S 4
c R 4 R 1 4 N v M 1 N f M dicuntur(j). ' Male ergo facrari
um Ifidorus (m)explicat, quod locus fit templi, in quo

facra reponantur.

Apud ICtos facrarium principum ,

dicitur confeflus interior.

Aras vero in hisce vel lara

riis vel acrariis, abditos & penetrales focos adpellat

cicero, & a menfis folennibus diftinguit(n). Quare &
penetrale facrificium Feftus dicit, quod interiore parte

{acrarii conficitur. Et cum penetralia penatium deo

*um dicerentur facraria, ipfa templi Veftaeinteriora pemus
dicebantur /e/?e atque penetralia.
Ce//a dicebatur
lla pars templi, in qua fignum vel fimulacrum & ftatua

dei pofita ( o). Alia erat cella Iouis, in qua Africanus

imaginem pofitam habuit (p), Qu apud Dionem ( q ) .
dicitur orwnv* PapzwA& explicari folet per cellam Romu-,

4i, fed potius cafa Romuli eft dicenda (r).

Qu par.

tem faciebat Capitolii & cannis ac viminibus te&tarat,

(f)
w

' (g) pro Milone c. XXXI. ( h ) 1/ in Verrem c. II. (i)

Ann. II cap. XLI. (k) Tiberio c. LI, (1) Gutherius

de V. 1. P. lib. III c. IX. (m) XV Origg. c. V. (n)

de baru. rep. c. XXVII. (o ) lib. IV de architettura
e, M. Liuius XXIX c. XI. (p) Vitruuius {I c. 1. ( q )

iih. XLPlat p. m. 33;. (r) Witruuius c, l, (f) Dui

dius III Fat, v. 143,

IDE

TEMP LIS

ROMANORVM.

erat , quam facerdotes , fi forte vetuftate confume

retur , inftaurabant , iisdemque ftramentis contege

bant, vt femper maneret integra ( t ). Quare Romu.

li-cafm im arce /?ramemt team dicit Vitruuius (u),
& bamie tuguriam adpellat Seneca (x). Area locus
erat confeptus, huic vel illi deo facer, cui tamen nil
inaedificatum. Ita totum illud fpatium Capitolii ante

extrutum Iouis templum Liuius (y) dicit aream Iouis

templique eius, quod indificaretur. Qu9 facit infcri

ptio(z):

. .
. .
.
Q: v1sfvs. Q, F, MAXI Mvs
A RAM

v O L CAN 0

M A c B R I a Q. A R EA M
SAE PIEND AM,

.
D E.

D.

PE C V N I A.

F A Ci E N D A,

PISC IN A M

P V B L I CA

C OE R,

& alia (a) : H AE c. AR e A. 1 ntr a hanc Defint.

TI o N e M

ci PP o RVM CLAV s A v ERV B vs E t A RA

Q v AE Es T 1 N FE R 1vs D B DI c A T A.

Ex dibus ma

xime publice dirutis aream faciebant, quod in Caffii fa

&tum, qu aream dein ante Telluris aedem dederunt(b).

Sic & Sp. Melii domus in aream complanata, qu poft
Aequimelium di&ta (c). In iis autem hoftias venales

fuiffe propofitas ex Cicerne difcimus: am cum im Aequi

melium, inquit, mi/imtu, qui afferret agmum, quem immo
lemus, & mibi agmu affertur, qui habet exta rebum accommo

data

Ttt

(t) Famianus Nardinus topogr. vrbi, Roma lib, p. c. xvi.

-' (u) c. l. (x) confol. adIIeluiam c. Ir. ' (y) I c. Ly.

, (z) Gruterus p. LXI m. 3y. (a) m. j. '(b) Liuius II

c. XLI. (c) Liuius IV c/x/*.
*

514

" c A PvT : -vN DE CIMvM

data (d). Aetrium vero genus erat dificii ante dem,

' continens mediam aream,in quam colleta ex omni te

&to pluuia defcendit ( e ). Idem forfan quod in lapide

prio pronaus dicitur(f) Fa N v M. K.EFcit, E t r xo

N Av M D E s v o FF c i T. E x voto. Atrium publi

, cum dicebatur, quod ante Capitolium (g).

Compitum

templum larium erat in compitis extrutum, ad quod fa

cit lapis Veronenfis (h): co M r 1 r V M. RE FE CE RVNT.
T E c TV M. P a R 1 E T e s.--A LLEVA.RV N T. V A LV A's, Li

M EN D F. s va, p e cv N 1 A. La R 1 bv s. :D AN T.
Soli vero in prouinciis Speleum adfignatum reperio,vt
et in incriptione(i): . . .
. . -- *
Deo Soli Inuitio Mitbre
D. s. 1. M
P.

A CIL.

P IS ON IANVS

P A TER,

PA TRA TW S

Q.VI. H o C. s PE LE v M. vIoL

Y GN I S.

coMP AR AT A.

A B SW M P T V M

A R E A. | A. R B PvB L.

M E D I o L. PE CVN 1A. sv A
REST ITV IT.

Milites in eo mithr initiabantur, tete Tertulliano(k).

Petr Taurobo/ata mentio
lapide prifco
AE fit
M Iin
LIA
-I -

sERAPIAS

TA v R o b o l 1v M. fe cit

. . i

PE

(d) II de diuinat. c. XPII., (e) Fcftus bae vate. Vitruuius

J/I c. IJ^ (f) Grutcrus p, XXVII m. 2. (g) XXiy t.

~ (h) Gruterus p. Ct1 m. 1. (i)p, XXXI? m. g. (k)

de aoroma milit c, XV,

? L .

. .

i;

nE #TEM Frs RoMANoRvMr.

. . Po svir

Reinefius (1) de ara explicat, quam Matri dem vel et

iam Mithr, * fatis tauroboliis pofuerint, Gutherius la- '

Tpidem explicat, qui fcrificii monumentum ad memo- .

riam pofteritatis contineret. Feftus vero petram ma
nu fatam fornicem continere ait. Petra ergo taurobo

lata locus videtur fuiffe excauatus, in quo facra myftica.

taurobolii peragerentur, non ita inter aras fed tem
pla referenda. ' Aedes igitur faxo excauata erat, vel vti

Apuleius (m) adpcllat, fpelunca frondibus inumbrata.

Te/ea loca dicebantur agreftia alicuius dei ( n ), inde & .
loca augurio deftinata fic dita (o). Ipfis quoque tem

plis varia adiungebant, vti ex infcriptione fuperius ad- .

lata vidimus, Pi/cimam etiam fuiffe additam. Erant au
tem hc aquarum receptacula, quorum vfus erat in f

cris, Hefychio saun U32rov Boxea. Faui/am vt autor

eft Feftus,

dicebant locum, in quo aqua incluf circa

templa., M.Varro autem in epiftola ad Sulpitium (p),

fauiffas Capitolinas adpellatas ait cellas quasdam & ci

ernas, qu in area fub terra effent, vbi reponi folerent

figna, vetera, qu ex eo templo, collapfa effent, & alia

qudam religiofa, dohariis cpnfecratis. Aedi Zothe

cam & cu/imam addit. lapis Tiburtinus (q) : HERcv.

LI.

s.Ax a N O. o S A CRV M S E R. SV LPI CI VS

TR O PH I

M vs. AE DE M. zot HRCAM. cv LINAM- PE cv NI 4.

sva. a. solo. RE sTITv1T. Vbi Zotheca locus di
&us videtur,in quo adferuabantur animalia ad immolan
.,., ` ` ` ` ` , T tt 2 `` ` ` ` ` ` dum
(1) el. I n. 42. (m) Itb, i ineunte, (n) Varro de L, L.

lib. Vt p. m, 4*. (o) Feftus hac voce. (P) II c. X.

(q) Gruterus p. XLIX m. 3.

--

: yi6
Apv v N5EIMvM
dum parata 5 culin vero,vbi elixabantur exta & co
quebantur carnes : vti culinas locum fuiffe ditum Fe
tus ait, in quo epulae in funere comburantur. Fefiram
oftium minufculum in facrario explicat Macrobius (r),
quam Feftus eandem putat, quae poft;feneftra di&a. Ma
xime vero folenne in templis erat puluinar, fimulacrum

& faftigium (f). Puluinar a puluino in eo differebat,

quod hic priuatorum,illud religionis effet, atque diuinita
tem argueret. * Quare Domitianus cum pro deo habe
ri vellet, letum fum puluinar adpellabat (t).

Ex quo

etiam loco videmus, quod puluinar fuerit letus pului

nis ftratus, in quo deorum fimulacra reponi flita, qua
re & in gloffa xa%evua dicitur & spouvi 9tv. In eotai
men puluinar a fe&o differebat, quod letus tabulatis
conftaret, qui dein fternebatur culcitris, cum in le&ti

fterniis excitari puluinorum impreffionem dicat Arno

bius(u). ' Quare in letifternio deorum puluinaria in

confpetu erafit (*). Hinc & puluinaria modo pro le
&tifternuis, modo pro templis dicuntur,&fupplicationes
apud omnia puluinaria decernere, idefh erat ac ad o
mnia templa (y), cum iis quibus templa dedicata, &
puluinaria addita (z). Hinc & Cicero-puluinaribus bo
n de ftuprum intuliffe Glodium ait, eum-facra eius
polluiflet (a). Struppi autem in puluinaribus Fefto vo
cantur fafciculi de verbenis fati, qui pro derum capi- .
tibus ponebantur. Faffigium templi dicebatur altitudo

vel

- -

(r) Hi Saturn, c. xii. () Cicero Philippicah exliii.

' ` ( t) Suetonius Domitiamo c. xiII. (u) lib. VII p. m.
233. (x) Liuius XXH c X

(y) Tacitus XIVAnm. e.

XH. (z) Seneca confl. ad Polybiam r. XXXVI. (a)

de bar. rep. e V.

. .

'.

pe

TEMPLIs

Roma RoR v M,

3 #17

vel te&ti forma (b) in trigonumj furgens, deorum tem

plis & principum palatiis proprium ( c ) : inde & tem

la faftigiata dita (d).

Harc tamen faftigia non venu

tem fed neceffitaterii ipffn- fabricatam effe docet

Cicero (e). Licet & ea variis fignis poftea fuerint ex

ornata, vti in faftigio Capitolii qadrigas fi&tiles pofitas ,

dicit Plinius (f). Ornamenta templorum prter ftatuas
& figna varia erant, - Strutura quippe erat magnifica-,
cum prifcos limina etiam' ac valuas ex re in templis
fa&titaffe ; Vet dem Syracufna fuperficie fuifl ,

te&tam & in Pantheo Syracufna colufimnarum capi

ta a M. Agrippa pofita fcribat Plinius(g). Parietes ta

bulatas Laquearia dita, poft Carthaginem euerfm in

aurata in Capitolio pofita adgnofcit idem (h). Faftigi.
um inauratum, podium, pauimenta marmorea, opuste
torium (I), tegulas neas aufatas cum carpuculis &
vetituris bafium contitutas (k ), columnas (1) cum e
pitilio eu trabe (m), templis fuie additas ex lapidibus
prifcisvideraus. Addebant vero & templis arcus ;vti au
fpiciis Tiberii arcum prepter dem Saturni dicatam fcri
bit Tacitus (n). Marti, Apollini, Mineru arcumfta

tuit Vefpafianus (o). In lapide Romano,

-

SIL V A NO

":

S A N C T O ,

c. Ast v RN 1v s, -

'. MB pic vs. Lv Du. Gallic

* -

, POR TI C,
-

E T.

T tt

EX ED R

E.T.

(b) Non. Marcellus rap, VI m. p. (c) Suetonius ca/2.

re c. LXXXI & Claudio c. XVII. (d) Vitruuius PII c.

K. (e) III de omt. t. XLVI. (f) xxviit c. h. (g)

T XXXIV . III: j (h) xxxIII c. 111. (i).Gruterus'p.
* XCIP m. in. (k) Gruterus p XcWIII m. $. (1) Gru
terus p. LXXXV m. 3. (m) Vitruuius IIIe. II. (n) Ann.

ti t, xll, (o) Gtuterus p. Lxr m. 3.

, , :::,cA Pyfa VN DE c1MvM et

-n, , , * rro.,., E F...skg N. a EN ::::::::: : : : :
: 518

:o. 3 - . .
- .

. . " ' ) is .

. . . . V o f o svs ceP
.. .

. .", *

o. L

M -

.. .. .. .. .. ..

-**

s Porticus quidem,deorum templis fuiffeadditas docet Vi

;truuius (p), easque magnas ciuitatibus prftare vtilita

s,tes ait, quo fcilices populo aduerfus tempeftates obruen

tes effent receptacula (q ). Quare & Cicero eas non ,
plus habere vtilitatis quam dignitatis ait,(r). Exedra
vero locus amplus & ad confidendum idoneus, erat: de

, quibus Vitruuius (f):, eom/?ituumtur, ait, ip porticibus

exedrae /2atio/ babemtes /?ae* , im qaibu* pbilop6i, rhe

, tores relquique qui fiadia delefantur, fedentes di/?utare

poffmt, quales etiam im priuatorum erant domibus (t). Ad

Idit porticibus & bibliotbeca, quod Ryckius (u) probat,

.& libro quarto explanabitur viterius.- Prope templa ,
scel/ule erant adituorum (x) quas dituorum cpntubernia
vocat Tacitus (y), Templa autem, Romani habebant

varia, & quidem quilibet deus fum habebat peculiare,

cum vnum templum non nifi -vni'deo, dedicari poit

(?). . Licet,vnus deus faepe, pro ratione nominis diuer

f habuerit templa. fou Feretrii quidem templum poft
vitoriam de Cninenfibus: primum Rom, a Romulo
' , facratum eft (a). Quod in Capitolini collis vertice de

fignauit non magnum (b), in quod fpolia opima, qu

dux duci detraxerat, fufpendebantur (c), idque vetufta
- ***

**

(p) lib.Vc.IX. (q)PIinius H ep.XV1I. (r) III de onat. c. XLYI.

(f)V c. XI, (t) Cicero I de N. D. c. VII. (u) de Capi
tolio c. XXXP: (x) Midutius Felix c. XXV.T (y)I11

biff. c. LXXIP. (z) Liuius xxvii c. XXV. (3) Li

ulus : X. (b) Halic.lib. II p, m, toz, (c) Ligius
In c. 2&K.
. . . ~~

fC

De temptis a RoM A N oRvM.

519.

te dilapum refecit pot Augutus Imperator (d). Nu

mam inde Pompilium Ioui optimo maximo templum ,
in regione vrbis fexta extruxiffe, c A P IT o L 1 vM vetus

di&tuia late probat Ryckius (.). Tarquinius Prifcus vl-.

timo bello Sabino templum vouit Iouiy vfunoni atque , '

Mineru, quo & feliciter confeto, aream in rupe Tar

- peia dificando templo prparauit (f), licet non nifi

aream complanaffe hunc Prifcum velit Halicarnaffenfis,
Liuius (g) autem atque Tacitus (h) fundamenta etiam
ieciffe adferunt. _ Certum tamen eft, Tarquinium Pri
fcum locum iftum augurato conftituiffe (i). Manum
operi dein admouit fociorum ftudio Seruius Tullius (k),

capta vero. Sueffa Pometia ex hoftiumfpoliis plenius ex-'

truxit Tarquinius Superbus (1). Primum huius fuper
bi erat, vt aream templo deftimatam liberam a cteris
religionibus faceret, ac totam Iouis templique eius fa

cert (m), quod indificaretur.

Quare xaugurare,

fama facellaque ftatuit, qu aliquot ibi a Tatio rege pri

mum in ipo dicrimine pugna: aduerus Romulum, vo
ta, confecrata, inaugurataque fuerant (n). Imter prim

cipia.autem comdemdi butum oper, inquit Liuius, mouiffe.

z/umem ad imdicamdam tamti imperii molem traditur deor:

am cum omnium /ce/orum : exauguratiomes admitterem?

aues, in Termini fano non addixere; idque omen auguri
umque ita acceptum e$t, mom motam Termimi /edem, vmum

que eum deorum mom euocatum facrat fimibu,firma /?abj

4iaque cuma portemdere. Addit & Camillus iuuentu

tCIIl

* *: * * *

* ..

(d) c. l. (e) de capitolfo e. VIII, (fY Halic. lib. III p.

*** m. aoi. (g) 1 c. XXXVIlI. ' (h) III hiff, c LXXII.

... (i) Halic. c. l, , (k). Tacitus c. l. (1) c. l. Liuius !

c. LP, (n) Liuius I (, LP, . . . .
-

520

CAP W T : v NDE cry M

tem non mouiffe, in oratione ad populum (o): bic Ca

pizolium e#, vbi quondam capite bumamo muemto reffom

fm ef, eo loco caput rerum, fmmamque imperii fore.
Hic cum augurato liberaretur Capitolium , fwwemta*, Ter

mimuuque maximo gaudio patrum moffrorum moueri f

mom fmt paff. Aliud vero quod & Camillus innuit, ma

gnitudinem imperii portendens prodigium fecutum

eft, caput humanum integra facie, aperientibus -funda
menta templi dicitur apparuiffe (p), quod calido adhuc

atque recenti fanguine manaffe dicit Halicarnaffen

is (q), qui & de eo conultos haruspices Hetrucos late
narrat. Inde vero Capitolium ditum (r ). Incoauit
ita opus Tarquinius Superbus, & plurimam partem per
fecit, non tamen penitus.abfoluit. . Abfolutum enim o

pus fuit atque dedicatum tertio pofteie&os reges an

no, ab Horatio Puluillo (f). Poft, deuitis Volfcis f
xo quadrato fiibftrutum (t). Struturam huius tem

pli Capitolini late defiribit Halicarnafenfis ( ), addit.

ue tres inipfb fuiffe cellas, ex ordine a lateribus parie
tum communione claufas: mediam Iouis, alteram Iuno

nis, alteram Mineruae 5 fub vna aquila eodemque teto.

Quare & tria ifta numina in nummis aliisque Romano

rum monumentis frequentins iunguntur & praeides tu

telares Capitolii adpellantur (x).

Varie pot ha c or

natum fuit. . Tegulas quidem Capitolii aeneas fuiffe fcri

bit Plinius Cy), quas Catulus inauranit primus, laquea- - '

*

T13.

--

(o) Liuius V. e. Liv

(p) Liuius i e, Lv

(q) lib. Iv

* * p. m, 2j7. (r) lib. IV de L. t. p. m. p. (f) Halic. lib,

V p. m.3a4. Tacitus III H/?. c. LXXII. ' ( t ) Liuius VI

e. IV. (u) lib. IK p. m. 2J9. (x). Cicero pro domo cap.

LII. (y) XXXIII c.IIR... * * * *

pe te MPL1 s RMANRv M. . . . fr
'ria vero poft Carthaginem euerfm demum inaurata ..
Quadrig fitiles in faftigio templi fuere conftitut, quas
* in fornace, dum coquerentur,excreuiffetradit Plinius (z).
-Tandem etiarn de multa damnatorum ob fnora qua
-

' drigae inaurat in Capitolio pofit in cella Iouis fiipra

faftigium aedicul, &duodecim clypea inaurata (a). : In
veftibulo autem ftatutas fuiffe bigas, quibus vitoria infi
-ftebat, docetTacitus(b). Sic & ex multa fneratorum
* nea in Capitolio limina diles pofuere, &trium menf
rum argentea va in cella Iouis, Iouemq; in culmine cum

quadrigis(c). Ipfas autem fores auro magni ponderis ob

: dutas fuiffe docetZofimus (d),quas & clatas fores adpel
(lat Claudianus (e), quia egregia caelatura fuere confpicu.

* M, Aemilius Lepidus cenfor columnas circumpoliendas

- albolocauit,&ab his columnis, qu incommode oppofita
* videbantur, figna amouit: clypeaque de columnis &figna
militaria adfixa omnis generis demfit (f). * Pauimen

-tum fcalpturatum, in Iouis Capitolini de primum fa

-&um dicit poft tertium Punicum bellum initum. (g).

-Hoc autem nllum aliud quarh Mufiuum fuie putat Ry

.ckius (h), quod vel fegmentis pretiofi marmoris, vel la
terculorum aut vitri, ligniue teffellis compaginatum vel
coloribus amoeniffimis diftintum. Superbiebat prter
*ea fimulacris non deorum folum, fed &:aliorum virorum

illuftrium, tfopis quoque *& tabulis pictis vitorias re

-praefentantibus. Coron: aure magni ponderis faepif

fime Ioui in Capitolio dedicat (i). . Vafa varii generis
L.

>

V u u

& ta

z) XxtIrr e. II. * (a)*Liuios XXXp *. xt1. (9)'Hij. .

,. I-e. 1.XXXVI, (c)^Liuius X c. XXIII. ( d ) lib, J.
c. XXX. III. (e) im VI con/ Homorii v, 4f. (f) Liuius
... XZ, c. Lt. ( g ) Plinius XXXVI , XXV

'/ h Y R y kiiis

de Capitolio c.XVII. (i) L u/us /II c. XXXVIII, XXYI.

c, XXVII & paffim,

s e A rv T vspeg1MvM: &tabul, quibus leges & publica ata, continebantur, in

522

eo adferuabantur; libri Sibyllini quoque arca plumbea

conclufi : Qujn & anfer argenteus,atque anferes &ca

nes publico fumtu ibi alebantur(k). ' Et, qu alia erant
. Capitolii ornamenta, de quibus late agit Iuftus Ryckius.
Primum vero hoc a Puluillo dedicatum Capitolium in
terieto CCCCXV annorum, fpatio L. Scipione & C.

Norbano Coff, flagrauit. Curam retindi vitor Syl

. la fufcepit(i), ne.tamen dediauity hoc folum felicita
ti, eius negatum (m), Lutatii Catuli nomen, inter tot
cfrum opera,vsque ad Vitellium manfit (n). Licet Dio
Caffius(o) inter reliquos honores Caefari decretos, eum

, quoque referat, vt nomen eius, deleto Catuli, Capitolio

ihfcriberetur, potius tamen Tacito credimus. In bello
-ciujli Vitelliano cum Sabins Vefpafiani frater in Capito
, lium eet compulus, illudaltera vice concrematum,at
queincertum fuit, ignem tetis oppugnatores iniecerint,

an obfefi, quae crebrior fama fuit, quo nitentes ac pro

.greffos depellerent ( p ) -, 'Reftitutum inde fuit au
toritate Vefpafiani, qui hanc curam in L. Veftinum e
queftris ordinis virum contulit(q). . . Domitianus illud,

.cum rurfus arferat, fub titulo tantum fuo,acfinevllapri*

ftini autoris memoria reftituit (r),.. .Diftinta. autem
inter fe erant arx atque Capitolium, vti Liuius(f) atque
Cicero (t) vtraque diftinte proferunt, q Arcem itaque

veteribus ditam putat Ryckius, munitiorem illam magis

que excelfam montis partem, qua turres murique pinna
.

ti &

. ."

(k) Cicero pro S. Ro/cio c. XX. (1) Tacitus III hi/?. e.

LXXII. (om ) Plinius VII c, X&lII. (n) Tacitus c. l.
(o) lib. XLtti p, m. 2zw. (p) Tacitus bifi, 1II c. LXXT.

Cg) cap. LXXII. (r) Suctonius c. W. , (f) II c. JII.

.. P. c. Ll, (t) I centra Rulum s. PI,
~ *

... *-

* *

De TeMpi.1s roM Afsor ww.

$15.

ti & templum ipfm Iouis Capitolini fuerit.'* Quare &

Tacitus (u) munitiffimam Capitolii arcem vocat;& ne

magnis quidem exercitibus expugnabilem, Templum

vero Iouis in arce fuiffe claris verbis teftatur Herodia

nus (x). Et quis omnem Capitolii ftruturam, tem

cells, ornamnta, contentaqe alia valeret,

de quibus tamen iatius agunt Ryckis, Doriatus atqu&%

Nardinus.

P 4 w T H E v M templum Ioui vltori ab A

t. y), vel ideo fic itum, quod in fimula

cri$ Martis & Vefieris multas deorum ifagines accipe
ret, vel quod formia cnuexa fftigiatum ) coeli fimi
litudihem oftenderet. * re&to enim ab interiori parte'
concauo fuit, qd vero in vrtice forameh rotfidm
grippa

haberet vt hypetrum effet (a). Cum autefm vetuftate

collapfm effet hoc Pantheufi, ab Hadriano (b), Anto

riifio Pio (c) & Septifhid Seuero, cmi omni cuftu fuit.
reftitutumi (3). "Jpo/imi terfipl poft vi&toriarii ti
ctn in mont Palatino exftruxit Auguftus, addita biblio
theca latina grcaque(e). ' Defcribit illud Propertius'
(f) dum cani:
,,. ..`7 ` "`
.` `. . '0':`) ''''' : ! T
..., ...
:
Auro fola erat /pra faigia currat, , . . , ;,. . .
' & valua Libyci mobile demt opus.,', . . . '.

altera deieios Prma/, vertice Gaor, , , . . .

, . altera marebat fumera Tamtalidor. .
Vu u

(u) Hif, III c. LXXVIII.

. ,
Dein

'

(x) lib. PII. ( y) Plinius

xXXVI e, Xv ' (z) Dio Caffius lib. tIII p. m. yy. (a)

' Vitruuius III c. 1. Marlianus de/ript. vrb Romae. cv.

(b) Spartianus Adriano. c.XIX (c) Capitolinus Anto

mino Pio e, VIII. (d) Gruterus p. 1 m. r. (e) Sueto

snius Aug, exxIX (f) lib, tiel. XXXI, ouidius III

-

r, el, I v, ,
~

** * >

..

. . . .

t
-

***

** cAP v T : vw D E c1MvM

:n

. primdeimter matrem dew j^/a, interque fororem , * '

z . Pytbiuuim longa carmima veffe fmat.* * *

illic adfficia fepul barere /orores, * '

. . .

...
- Et .camere
amtiqui dulcia furta Iou, *
. . . . . .
. .
1-, * :

* *

-, *- :

:
-

**

fn templo hoc fuiffe lychnuchos penfiles, arborm mo

do mala ferentium lucentes , memorat Plinius ( g ).
iuxta idem templum Iurisperitos cnueniffe & de re
bus ambiguis trataffe tradit vetus Iuuenalis fcholia

ftes (h). Tpiam templaRomae multa , inter quid,quod.

-

in vicpatritio erat, non intrabant viri (i 2. Marti yl.

igri teiiiplum extruxit Auguftisjn Capit3lio; ad imita

tionem fouis Feretrii, in quod figna militaria, qu a ,
Phraate receperat,fufpendit (k). ' Kulcami templum ex

trayrbem a Komulo conftitutum, cuius rationem Plu

tarchus(!) adfert hanc, quod Romaprimis temporibus,
multis
iiigendiis fbiect figrit, qua cultum
deo tanquam
ignis prfecto pro auertendo incndio illi
exhibue

nt, & locum talem extra yrbem adfignauerint.. Ineo

olim negotia publica tratabahtur (m). Ante illam
dem fi qu effent proponenda, publice in concionem.
vocari folebat populus (n). vee rottindum templum
Numa confecruit (o). Id quod puri tantum ingredie

bantur, nulli vere mafculo inibi perntare fas erat(p).

Interior eius pars dicebatur pemuu }'f? (q), quam foli
--

- -

--

pon

(g) xxxive, nl. (h) ad/at 1 ns (i) Plutar

chus que, Rom. III & I" (k), Dio lib. Ll p. m.
ja6. (1) quaff. Rom. XL*t, (m) Halic. hb. I, p. m,

. ,14. (n) Halic. lib. II p. m. 3p2, lib. XII p. m. 43, &

-

iib, XI p. m. 7t9.

(o) Boxhornius quaf. XXXI. (P)

Halic, b. II p, m, 127. (q) Fsitus pare penw. *

De

teM PL is I RoMANorvM.

525,

pontifices^& Veftales, virgins ingrediebamtur(r). Ad

feruabatur, in eo ighis fcer, feu perpetuum penetrale a
^ -{acrum. Sed praeter ignem, arcana quaedam & in vul*,

'

gus incognitas facra in eodem templo fuiffe depofita me-,

morat Halicarnaffenfis ({). Et quidem feruari in eo Pal-,

ladium, fiue, deos iftos tutelares Ilienfes putabant, quod.

ex Troiae ruinisfecum adfportaffecredebatur Aeneas (r).

Quod etiam vel ex eo patet, qud in nummis haut ra

ro Veftae confpiciatur imago, Palladium ferens. Con
fpetum illud quoque fuit, cum Veftae templum arde

ret, & L. Ccilius. Mctellus illud ex fiammis eriperet

(u). Iterum 'adparuit fub Commodo, cum Veftae tem
, plum conflagraffet, dum Palladium iftud virgines Ve
ftales media facra viain aulam imperatoris tranftulerunt,
templo vero reftituto, denuo loco,fuo repofuere (x).

Elagabalus ex templo Veftae, fignum, quod Palladium ef

fe credebat, abftulit & in templo folis locauit (y). In

de inter penates atque tutelares deos Romanorum rela
tum, ideoque. imperii dictum Liuio (2).. Iani

bifrontis templum Tatio & Romulo, fata pace con

ditum, a Numa vero onfecratum, quod belli tempore
aperiri, pace aut m'claudi mos erat (a), Graecis dici
tur

3% : 3invo', Saturno adem confecraffe facram

Tullum Hoftiliumfcribit Macrobis (b), quam aerarium

effe
luit Valerius Publicol, poplo Rmano auto
re , ibidmue contratuummonumenta adferuabantur,
atque legati vndecunque Romam misfi ad hanc accede
^ ) , : , -- | v v v 3 `
bant
&r) Halic. lib. HI p. m. 126. . (f) e. l. (t) Halic. lib. II
p. m. 127.

(u) r. i.

(x) Herodianus lib. I c. XIV.

Cy) Latnpridiu Elag... r. Vi... ( z) P e, Lil, (a) Li

uius I t. XI, (b) /aturn. I t. VIll.

516

* CAPVT, VNDE CMVM

" "

arit dem, nomina profesfi apud prfe&um aeraiii ()i

Exterior aedis. Saturni pars conftituebat aedem Opis, im
qua adferuabantur reditus confiieti atque publici(d),v
fi in interiori parte fiue de Saturni erat: rarium fan

&ius (e ). Gemit templum gradile erat fecundum Am

mianm Marcellinum (f), s{*efcafapii templum in in
Rala Tiberina conftitutum erat eidem fcra, in quo z*

groti valetudinis cauffa incubabant,vtiPlautus canit(g);

ideo fit quia bic femo agrvttu imcubat !
in Aeculapiifano.
I

|-

si ergo fni fati, vota fluebaiit Aefcfapio, quod do.

cet lapis prieus (h) :
"As ci. EP to *******************

AB l 1 vs. P b i. I o '**.

A
-

*:*

~ *
-- .

vtsv. "MoRITvsri 3-3 %

".

f to-

i rasvir.

& ***

Quare & gra & adfeta maricipi aqodamin inflaffi

ulapii fiffeimpofita narratSuetohius (i).3 Modum
incubaridi defcribit Virgilius (k), duih tafiit : ' '
:*

I
--

....# : " .

. . .

. . . . . . .

pellibu intubuit firat, :petiuit

multa mod& fimulacra videt volitantia mir,

& varia, audit voces ,fruiturque deorum. *
colloquio, atque imis dcberomt adfatur Auern.
* . urt - v

t v.

.
..

Templum in quo colebatur Terminu, defper patens

(c) Plutarchus quaff. XLI & xLir. (d) Cicero Philip.
pica i s. Wii. ' (e) Plutarchus quaff. Rom. XLI. Ma
' crobius Saturn, I e. VI, (f) Ammianus Marcellinus li},

XXIII p. m. 29*. (g) Cartulione affu I /c. I v. 4i. (h)

Thomafinus de domariw p.m, zz7, (i) Claudio r, XX,
(k)

} } m, ,-87,

* :

..

pe

reM PL1s

Roma NorvM,

*517

-framen habuit, quia nefas duxerunt Terihinum deum

-pacis, & iuftitiae cuftodem fub teto confpici (1). Vti
de eodem deo Ouidius canit (m) :
-

' mumc quoque f fpra me quia nifdera cernat,

* *
I , exiguum templi tefa foramem babemt.
Seruius (n ) etiam huic deo non nifi fb dio facrifica
ri dicit. Latantius (o) quoque fato Capitolio fupra
ipfum Terminum foramen in teto relitum ait. Pudi
citia patriti dem in foro Boario pofitam, ill matro
n, qu femel tantum nupferant, pterant ingredi (p).
Exhinc & pudicitia plebeia ara pofita (q).

Honori &

%irtuti aedem bello Gallico vouit Marcellus, dedicatio

nem pontificibus impedientibus (r), quod negarent,v

-nam cellam amplius quam vni deorite dedicari. Prio
-ri itaque honris templo addita (f) virtutis des, adpro
perato opere, quam dein M. Marcellus filius dedicauit
( t), ita tamen extruta hc volunt, vt pervirtutis tem

plum ingreffus effet ad honoris aedem : ; reftituit eas

es pofteaVefpafianus (u). Pac templum a Vefpafia
- no foro proximam extrutum eft (x), opus maximum

& pulcherrimum,ditiffimumque (y) 5 ^ ibi enim raris

firha dona & ipf Iudorum facra vafarepofita fuiffe fcri
bit Iofephus (z). In eo olim conueniffe ad difputan
>dum profeffores artium volunt,inftrutiffima enimpro
. .

---

( 1)

".

. . . . . . . . ~ * ',

': '

pe

Feflus voce Termimur, (m) ii Fa. p. 471. (n) ad

Ix Aem. 44f. (o) 1 c. XX. (p) Liuius X c. XXiII.

'* (q) c. 1. (r) Liuius xxiii c. XXV. (f) Plutarchus

Marcello p. , 314, Valerius Maximus I c. I. : (t) Li
* * uius XXIX e. XI. (u) Plinius XXXV c. x. , (x) Sue
* * tonius in vita c. IX. Plinius XXXIV c. VIII.. (y) He

rodianus I , XXH. (z) de B. Iad. li. VII c. XXII

> C ApvT +vNDECfMwM: 1 -

r;

pe erat bibliotheca Pacisidita, quam comrhemorat Gal

lius ( a ). Vrbi Romae templum primum in prouinciis 4
fiaticis extrutum (b), dein & Hadrianus in, ipfa vrbe

dedicauit (c). Diftintum hoc a templo genii populi,

longe ante extruto (d). Reliqua templa fi recenfere

velimus, in abyum immergeremur, vnde emergere

haut facile licerer, cum non qualibet diuinitates olum

fua habuerint templa, fedvnus dus fpius plura,de qui

bus topographi vrbis Roma , Alexander inprirnis Dona

tus & faminus Nardiiitis plenius agunt,'

- --

. .

si... :'>" . . . . . ' '.

..

' ' '

. ... D. E. 4 RIS, ... . .

Praecipuam in templis partem faciebant ar, cum

templum haut fuie crediderim, in quo non extaret ara,

Hicet has etiam fine templis fuiffe extrutas conftet. Dif

-ferebant arac a focis, quodareviimiscedendis & preca

tionibus effent deftinatae; focus autem igni domeftico.

quare pro ar &' fac pugnare (), idem eratac pro tem
-

plis & domibus. .. Licet & focus penatium eet & pri
* uatis quoque fcris nonnunquam adfignetur. Aras autem
ad orientem fpetare oportebat, & femper inferiores col

-locari, quam fimulacra, qu in aede erant (f). Quare de

~C. Attinio Cicero loquitur, quod bona Q Metelli con
fecrauerit, foculo pofito in roftris, adhibitoque tibicine

-(g). Idem aras , focos atque deos penates coniungit

(h), focos quoque patrios atque deos penates (i): Ita
*

Vet

(a) XVt cap. ytit. (b) Tacitus Ann. IV c. LVI. Liuius

* XLIII a. /t. (c). Spartianus in vita c, XIX, Dio lib.
LXIXp. m. 789.

(d) Dio lib. I p. m. 423. (e) III de

N. D. c. XL. (f) Vitruuius 1/ c. //Il. . (g) pro do

mo c. XLVIII (h) pro domo t. XL. , (i) pro Sexto
Eo/cio c, VIII.
. .
-

 , . PLts, R A Mos v.

--

- -

Vevim ad aras:& focos pertinere ait (k),- eiusque,

ignem foci publici fempiternum vocat. : Qrtum fine du
' bioinde, quod in focis olim domefticis laribus fcra face

rent, vti ditum. Pro diuerfitate tamen deorum erant

' diftint, de quo Vitruuius (1): altitudines, inquit, ara
rum /ic /mt explicamde, vt Ioui omnibuque cae/eibus quam
excel//ime confituantur Kefe, Terre, marigue humiles
o//ocemtur : imfer 4utem arae /abterramee dicata erant.

Hinc aras & fuperis,& inferis diis facras, altaria vero f

peris tantum dicata ait Seruius (m ). Simile videmus
in Statio ( n ), vbi canit:

- Trumca 4einc memora aduoluit , maytuque /acerdor

, tres Hecate, totidemque /t dcberomte mefj?o
virgimitu, iubet eff? focos : tibi Re&or auerni
: : quamquam infoffa humo, fperat famem agger iw aura*
: : pineus, hume iuxta cumulo minor.ara profnde
-

ergitar Cereri.

. . . . .

.. . . . .

.;

Ita & folis aram altare ditum lapis prifcus (o) dicet: :

i vlivs, caesar
DE C. so 11

".

- -

1Nvicto
L

Confo.vero aram fubterraneam dicatam ait *m * ;,

- gee gre, fx4, quoddeus ifteterramhabct(P). Qua

-arelapisprifcushabet, c oyso 4 P 4 ra M s za r E rRA
^ n E 2 M (q). Et alius Plutoni in loco fub terra condi

-----

to a

(k) IT & ND, XXIII 7,777 (m) 4

-

' (n), IV Tbeb. p. 4y. (o)

terus p. XXXI n.p. (p) Halic.lib.II p.m.tor. (q)
Gruterus p. MIV n, d.
. . . . .
..
*

--

$o

carvr vsbE 6 twm f

to aram pofitam dicit (r). ' Gutherius (f) quidera in

quolibet fuperorum templo tres ad minimum fuifTe a

ras putat ; primam in medio templo, qu fimulacro infe- .
rior ; alteram pro foribus, vbi vitim immolarentur5
& tertiam ad minifteria; Anclabrim dita. Im prima ,

quidem ara adolebant, vti ait Arnobius (t): thura imiici

mmtur altari bu amte ipf mumimum /gma.- Seruius impa
ri numero gauifos fuiffe deos fuperos contendit, inferos
vero pari : & tria altaria fuperis, inferis vero aras tan
tum binas extru&tas vult, cum imparem alias numerum

profpcriorem femper habuerint Romani fecundum Fe

ftum, Et quidem in fuperorum fcrificiis ternarius nu
merus fpius occurrit: ter circumducebantur hoftiae, ter
circa aras faneus orbis vinciebatur, ter vinum inferium

datum. * Varro quidem apud Seruium (u), diis fuperis

altaria , terreftribus-aras, inferis focos dicari adfirmat;

Quare & tres hasce ararum fpecies notat Fabius Pitor

apudMacrobium, ( x ) duminquit : extaparriciumto, d
danto in altaria, aramue, focumque eoue quo exta dari de

bebunt. Vfus tamen hc promifcua fecit, nifi quod fo

cus fingularem quodammodo retinuerit fignificationem,
vti diximus, aras tamen etiam focos ditos innuit Ifido

rus (y). Altaria autem & aras fpius confundunt fcri

.ptores. Tacitus quidem de Seruilia (z), quod accita in
-

. fenatum , primm ftrata humi longoque fletu & filen

tio 5 poft altaria & aram fuerit complexa. Eodem mo
< do vterque Plinius (a) aras & altaria coniungit, Cicero
-, *, *

-- -

Vero

(r) p,xcvm n.4. () m v.IP.c.m. (t) lit.VII.

p.m. 231. (u) ad etl. P. p. 6.

(x) Saturn. HI c. 11.

` (y) XX Origg. c. X. (z)4mm, XVI c, XXXI,

nius XV c. XXX. Iunior Panegyrico *, I.

(a) Pli

E)E

TE MP L I s

RoM A Noxv M.

531

vero altaria generaliori notatione dixit pro qualibet a

ra(b). Dicebantur& Menf, quas in aedibus fcris ara
rum vicem obtinere dicit Feftus, & velut in ararum vel

puluinaris loco effe. Antiquiffimis quidem tempori

bus diis libatum elfe dicit Halicarnaffenfis (c),& regti&uc
exauxojc in mem/ f /igne veteribua, qu tamen
in infolentem, luxum poft immutata.

Poftea enim,

menfas & aras in facris fuiffe diftintas ex lapide prifco

videmus ( d):

. . . .

'1 ov 1. p A G A N i co.' s A c R v M '

ET. IN Dv LG ENTIA. D o MINorvM

s sv C c E s svs.

. .
"

PV B LI CV S. Mv N Ici P V M

As I s IN AT i v M. s ER. AM oEN IAN vs

AB D E M. c v M. Po RT i c 1 B.v.s . A so Lo

.;

* * * ''

sv A. PEC, FBC IT. It RM. M. EN's AM. ET. A R AM

- -

Ibi diftinte proferuntur menfa & ara.

Seruius Tullius

quidem paganorum inftituit facra: & per fingulos pagos

aras diis tutelaribus, dedicari iuffit , quos, communibus

fcrificiis quotannis coli yoluit (e ). Hc erat ara Io-,

uis Paganici, Menfa vero minifteriis diuinis apta Fe
fto dicitur Ayglabr, qui eam inde a menfis efcariis di- '
ftinguit, quod in hisce homines epulentur 5. in illis vero
facrificando diis ancletur vel miniftretur. . Menfas enim

dicit Macrobius (f), in qua epul, libationesque & fti-,

pes reponuntur: Addit vero ex Papiriano iure : menf

Zirulcque eodem die, quo ades ip/ dedicari folemt. / }mde
mem/ boc ritu dedicata im templo ara vfm & religionem

obti
(b) Catil. 1 e. IX, de haruff, reff, e, P. (e) lib. II p. m.

- -- x x

py.. (d) Graterus P. XXI m, u, s (e) Halic, lib, f1 p,m,

aa, (f) Saturnalil e. Kl,
-

*
-

-- -* -

* * *

--

<

... cA Pvt

52

--

v N D E c IM v M

itimee pulvinari. Quare & Fefius Pompeius ait: mem

fa iw edi&as facr ararum vicem obpimemt, quia Aegibus ea
pum omnium fcra quoque mem/2 fimt : vt vela* im ara
rum, velim puluimar loco fimt : priwati quoque im prim

ip l habere lemt, vbi facrae babituri fame, cuiuumodi

#paremtatio. Inde & Arnobius (g) ait: fcras facit
menf flimorum appo/tu &'/mulacr deorum, Salinum

quidem in menf folitum effe poni cum patella idem ait

& fimulacra deorum dicebantur PH]eg^ii&oi, vti &
Statius(b)de Hercule Epitrapezio Vindicis: ca/?.egemiua tu
telaque mem/;. . Minor ara dita videtur arula, vt eft in
lapide a k v1.4 m s ya i M P E n D 1 4 F E c 1 T ( i ).

Quandoque extruebant aras tumultuarias, qualem Her

culi Euander uov ]ogioy extruxiffe ait, Halicarnaf
fenfis (k), quas pot ara* gramim*4* vocant (1), Hora

tius ceffitem viuum (m), & Iuuenalis(n):

qua fffu promiff de* amimalia ceffes
expediat,

- Capitolinus are ce/ititit (o): Tertullianus (p) teme

raria de ceffite altaria ; cui & ere&ta effoffis ara cefpiti

bus dicitur(q). Lucanus fiibitas comgeffa ceffit ara(r)
vocat Aras no&turnas deorum inferorum dicit Virgilius,
(f) vbi canit :
-

' tum gie regi moturna intoat ara,

, ,
cum illorum facra per nodem agerentur, ara maxi
-

$774.

(g)lib. II p. m, 91. (h) IV /jlu. PI p. 3a. (i) Gruterus

p. LXI . 3. (k) lib. I p. m.32. (1) Virgilius XII Aen.
. u6. Silius Italicus IV p. 7og. & lib. XVI p. 242. (m)

4ib. 1 ode XIX v. 13, lib. IV ode } III p.4. (n)/at. xii
ineunte. (o) Maximo & Salbimo c. XI. (p) ae coro

24 f. VII (q) i XII c. Theod, depagan js simpl.

(t) lib, IX P. aoy. (() lib.M. Aineid. v, aja.

pe rEKrti KomiNorvM , , ;

#a
apud Romanos dicebatur,inquaiferculs ob interf
&tm* Cacum decimas obtulit, ad quam & iusiurandum
& pata, qu volebant effe firma, peragebant (*): pe
hac Virgilius (u): . . . .
banc aram lucafatuit, : Maxima fmper * . . .
, ' . dicebatur mob, & erit qua Maxima femper.,

, ;:

Poftea autem fine luco culta in foro boario fuit (x);

Tacito:dicitur alias ara magna (y). Ara princeps vero

Ciceroni digitur magn matris dem ara, qu Pesfinunt
te erat (3). Imfima ara, qu Ciceroni(a)idicitur, imam

partem ar notat. Dedicabantur arae iisdem cremo

niis quibus & templa,preunte verba pontifice maximo
fb certis & legibus & titulis, Exemplum in monumen

to Patauino elt eisiiiodi (b):

Q}

, . s . , . , . .
BALBIN o. v I Bv L 1 o Pio. co ss. v II. I pv si o
RI s.

N. Do M i Tiv s. vAL Ns, Irv IR. I. p.

PR AE BvNT E. 1vL 1 o. .. sEvER o. PoNTIF 1c. LB GE M

DIX HT. I N. E A.: VERBA, CYVAE, INFRA. ScK PPTA.

svNT., 1v FPLT BRt op TIME. M.AxRME (LyNDo:

Qv E. T t B I. : H OD i E. Ha N c : A RAM i D A B o, B B
D1cA Bo QvE. oLLIS LE 6 B., o LlIsov E. RE G1o
N I B vs DA Bo D ED I c A o Q Q v As. H 1 c. H o
D 1 E. PALAM D 1x ERo... VT, INFIMvM. S o LV M.
H v 1 vs. A RAE. Es T. s I. Qv s. H I c, H o STI A. s A
c R v M. FA XI T. Q-V Q D. MAG M B N T W M. N.E.C. P Ro
... I f

xx

TOL

(t) Halic.lib. I p.mp33, Liuius I & XVI.A. (u). KIII.4en.)

`v.37i., (x). Halis, c. l, Tacitus 4mm.XIfc. XX//. (y)

Tacitus Amm. XV eap. XLI. (z): de harup, re#, c .

(a)Ide diwin.c, xxxIIInia, (b)Gruterusp.xixiiimia.

-*

v yp -

534

L. 1 . . . .
E sT o cAE TERAE, LE G 5 s. H vic, ARAE. E AE DE M.
sv NTo, Qy AE A RAE. d i a NaF, sv N T.

i N. av En

T IN o. MoNT E. D1 cT AE. HIs cE. LE GIB.

HIs cE.

REG I o N 1 B, s 1 cv T I. D ixi. H A N c. TiBi. ARM.

1vPP IT HK, or T. M.Ax. DIco. DE Drco QvE. vT1.
s 1 s vot E N s P R o P 1T 1 v s M 1 H I co LLE G1so.
ME Is. DE cv R 1 o N I B. co Lo N 1 s. INc o LI s: colo
N.IAE. M A R T I AE. 1 v L 1 AE. s ALO N AE. c o N iv G 1

sv s. li B E Ris Qv E N o srr is.** In veteriara Martis

&tat: (e) si QvisD E ohanc,

a raM. LAE s ERIT Nv
R vM E T G E Nv M P O PVL I

MIN A F MN lvM

ro M ANi 1 RA,Tv

. Infttibebantur aris ti

tuli, vt et in lapide (d):

R A M.

c. iyi iys Anicet vs.

SA C R A TA M. S O L I D I V I N O. SV S C E PTO.

VO

sro 'AN 1 M o. LvB EN s D. D. Quare & Cicero fcribit

(e) : eaque extruiio, qu fie ad memoriam atermitat, ara
' virtut dicitur. * Et in natiuitatem C, Cfaris aras often

di fcribit Suetonius, (f) infcriptas , oB A G R I PP 1 N AE

PvE R PeRIVM. Dabanturque epul in templorum de
dicationibus alias folemnes. * Habebant & ar fua orna

menta, vti videmus ex prifco lapide (g):

SO1, I. IN V l CTO, ' M LTR B

M.

VL P. -* M AX IMV S.

PR AE

F o s 1Tv s.

O RVM.

SV IS,

TA B EL LA RI,
ARAM,

CWM

O RNA M EN TIS
ET,

( c ) Reinefius el 1 n sa

(d) Gruterus p, xxxIII.

, m. t.* (e) Philipp. XIV c. xi/i. (f) Caligula s. VIII.

(g). Gruterus p. zxxy m. t.
.

, i.

* *

DE TEMPLIs RoMNoRvM.
. B ELA. bo MINI
is signia HA BE Nres.

--

--

N.

"... *- : : - ; ;

- -

1111
v T. vo veRaT. . D, D

--

535

-- - - -

,. . .

... r t

t . f
"

& alia (h) : ' ''''",

. .. .

isipi M At R i . . . . .
j

--

sEx. c LAvDI vs. vALERIANvs

. . .. . .

, ,

A R AM

--

---

. . . . . p

CVM, SV 18,2 OR NAMENTIS2 21 %

.--

vov ,
r 4. . .

, ,
n

. . . . . . D. D.

. . . . . . .... . .. . . .

1... 2

Qu autem haec ornamenta ar, aliunde eft explicam.

dum.

Gutherius (i) quidem varias fculpturas intellit

-git, quibus exornauerint aras fuas, cum corollas, gry.

phes, pegafos, coruos & id generisinfculpefe ferintf.
liti. Reinefius (k) vero per ornamenta intelligit,quid.

quid maioris cultus gratia circum ftatuas arasue pone

retur, fingeretur , pingeretur, conueniens tamen cuius.

uis fiue dei fiue hominis, conditioni, ipfiusue operis ge

-

neri, rationi & fymmetriae,vno yerbo,: , quidquid or

---

natus gratia additum.' Sic '& C. Iulius Nymphius Syl.

uano dedit. 1 MAG 1 N E s. AR GE N T. PAR st A.

Ticas. gx M svis of Nam Estis ET REgvis er

Tb As1 8w sEt . In 2

;dicla genii omnia ornamenta marmorea fa&ta alius la

{pis teftatur (1). Ad haec ornamenta faciebat pauimen
tum, vt eft in lapide ( m ) :
-

-- *

sPEI

4 (h) Reinefius ct l m. aij. (i)'mi de 1Pont. c. x (k)

* Reinefius el n. toy. (1) Rvinfius.cl. 1 m, ag... "m)
Grutrus P. Glin, i,
\

- - -

:: c -
,,,,,, - S P R 1 , .
, , .
., . .
so M.N.I.O. Mo NIT vs. s.v M1 vs
svo

D. D

/
/
-

, e A * , . . .

& qu in prima infcriptione eadem putamusbela3 cum

n Grcis & limen notet & pauimentum; licet Gu
therius tabellas fubftituat. Huic autem pauimento in

fignia, fiuefigurafolis impreff fuiffe videtur. Guthe

rius ( n ) quoque ad arae bafin frequentes fuiffe fiftulas,
quarum fluxu atque refluxu continuo pauimentum laua
retur aut purgaretur contendit. -Non autem ad facra
folum vtebantur aris, fed & dum precarentur vel iura
rent; eastenebant ; ad eas pangebantur foedera ; t- .

rahtafyla. Quare & Cicero. (o) inquit.:. ; quod yar

cum facrre wom pofeff , tamquam in aram ad deum conf
git. *& Quidius (p) canit : , ,-, , $. 9 . .?
- - ; - ,- ip/ fcram quam imui/ae ad aram :
confugiam, nnla fammauet ara manus.gi
-

DE sT4TP1s, sigwrs Er sk------

' -

-- ". . .

M'r l ac ris *p'eo rw M.,"

* * * Statu Romanorum promifcue dicebantur imagi.

-nes fimulacra & figna. Cicero (q) enim vbi de Tn
graeae meretricis ftatualoquitur, eam'modofimulacrum,
modo imaginem, modo fignum adpellat. - imulacra ta

Imen.diis plerumque adtribuuntur&figna, rarius atuae.

Liuius quidem Deorum figna fpiusjigit ('*) de eorum

dicunt ;. s 1GNVM
frequenter
flatuis, Lapides prifci
* I
: - * * * * *
J. : :
-

(*) (, . . () : * N.p. X.
?, V Tri#, el It. , (q) pro domo c, XLIII, (r) pit.XlV

* & lib. xxwii , v & xxxviii, . ,. .

*
*

DE

- *

TEMP L1S

*
-

y
- *---

ROMA NORVM."

537

- 1 ov 1 s (f). s 1 GNvM D1ANAE (t). s 1G N v M E t B A

s IM (u). ARA M cvM s I G N o (x). Licet & qudam

figna profana fuiffe Cicero (y) innuat. Statuas autem

deorum primi exprefferunt Phnices , a quibus ad Ae
gyptios, ab illis ad Grcos, atque inde ad Romanos ve
nerunt. _ Diuerf erant & varia conftabant ex materia,

de quo Arnobius (z): J'emerabar o ccitas muper fimu

{acra modo ex formacibus promta, im imcudibus deos & ex

ma/e& fabricator : elepbamtorum off : piurata r ve

termo/ r im arboribus temjas /? quamdo com/3exeram , /uri
catum lapidem & ex o/iui vnguime /?raidatum tamquam

imeffet vis prafm*. Diftinguit enim Arnobius inter fimu

lacra, tnias & lapidem facrum : Lignea quidem olim
fuiffe deorum mulacra aut fitilia in delubris dicata ,

Plinius autor eft (a), vsque ad deuitam Afiam, vnde

luxuria 5

exinde fata rea.

Cereris autem primum

ex re factum dicit (b). Has bitumine illinebant, vt

aurum repraefentaret,

Iouis quoque fimulacrum feftis

diebus minio illini folitum teftatur idem (). Poft et

iam figna marmorea & eburnea fata (d) : tandem &
aurea ( e). Ridet hanc Romanorum infaniem Minutius

Eelix, qui ait (f) : Deua ligneus, rogi fortaffe vel infeli
c /?;pitus portio, fffoemditur, caeditur , dolatur, rumcatur:

& deus areus vel argemteu, de immumdo vafculo, vt /?-,

pius fa&um Aegyptio regi, conffatur, tumditur malle , im
imcudibu4 figuratur : & lapideus caditur, /?a/pitur & ab
-

< (f) Gruterus p, p'III m. 1. (t) p. XXXIX m. 6 (u) p.

IX m. 5. * (x) p. XXXVII m. 19. (y) im Verrem. lib.
IJ^ imeumte. (z) lib, I p. m. 22. (a) XXXIV c. VII.
. ( b) c. IV. ( c ). XXXIII c. VII. (d) Plinius XII c. 1.
(e) Rykkius de Capitolio c, XVIII, (f) c, XXIII.

CAPvT

$38

vN DE c1MvM

impurato homine leuigatur : mec femtit fa matiuitat& im

iuriam, ita vt mec poea de vera pemeratiome culturam :

mi forte momalum deus fxum e$f, vel ligmum vel argen

tum.

Inde tamia, adducit Arnobius.

Moris enim erat

prifcis arbores veternofas religiofa obferuatione colere,

easque vittis vel coronis circumdare. Quare Prudentius

vittatam arborem (g) vocat&arborem vittis redimitam

Imperator (h), Apuleius (i) ramum coronatum, dum

ita loquitur : Negamt /e vidiffe qui fuerimt, y4um fal

tem im fimibua eiu aut lapidem vmfum aut ramum coro

matum. Quod vtrumque viatoribus moram obiicere fole

bat, vt ara fforibua redimita, aut ffelumca fromdibus im
umbrata, aut quercus cormibus omerata aut fagus pellibus
-

coromata, vel co//iculus /epimime comfecratu, vel trumcus

dolamime effigiatus vel ce/pes libamime bumigatu , ve//a

'p vnguime delibutur. Taenias autem explicat Feftus, quod

fit ornamentum laneum.

Melius vero has arborum tae

nias explicat ipfe Arnobius (k) : Quid lamarum ait

vellera, quibus arbor colligat & circumuoluit ipitem?
quid comti violace corom & redimiti arbor ramuli ?

quid corone ? quid viola ? quid volucra, mollium &'

velamemta lamarum ? Vitt h arborum ex lana pur

purea intermixto albo conftabant, vti canit Statius (1):

ac arbore ca/?a

metent purpureas niueo diferimine pittas

Addit & lucern, de quo Prudentius (m) :
& que fumificas arbor vitata lucernaa

Jeruabat.
-

L4

(g), 11 comtra Symmacbum v.nooy. (h) l, XII c. Tbeod.

de paganik /acr. 8 templ. ( i ) lb, I Florid, ab imitio.
(k) lib. K.p. m. 167. (!) II Tbeb. v. 739, ( m ) t. l.
*.

DE TEMP L1s Ro MANo R v M.

539

' Lapides autem effigiatos vntos atque coronatos fuif

teftatur Minutius Felix (n). Lapides hi erant termi
nales olenniter defixi & diuinitus culti. Defigendi qui
dem folennitatem optime defcribit Siculus Flaccus(o):
Cum termimos, inquit, diffomeremt, ips quidem lapides
im flidam terram collocabamt proxime ea loca , quibuf/.
/r fa defixuri eos eramt, & vnguemto velamimibuque

&'corom eos coromabamt, Im fo/is autem quibu po/uri

eor eramt, /crificio fafo, hoiaque immaculata cae/, faci
bus ardentibus, in foffa cooperti /anguine infillabant, eo
que fruges & tbura iaiabamt : fauor quoque & vimum,
aliaque quibus comfetudo erat termimis/acrum fieri, imfor
f adjiciebamt, confmtque ommibus dapibus igme, fper
calemtes reliquias lapide * co//ocabamt, atque ita diligemti
cura comfirmabamt. Adpellant eos de limitibus fcripto
res fines templares & terminos facrificales. Nec tamen
in confiniis femper pofiti hi termini, fed vbi illos potius
facrificii opportunitas poni fuaderet. Lucretius ( p ) hunc
ce vocat pelatum lapidem. Vocantur alias lapides facri,

vt Propertius ( q) canit :
, , .aut quicumque /acer qual& vbique lap&.
Autores limitum tales lapides quadratis vncialibus, qui

r notatum habebant, infcriptos volunt, vnde Gammati

di&ti. Scriptum vero lapidem Antifteus Labeo apud Fe

ftum vocat, vbi diuinam rem facerent. Morabantur au
tem tales arbores & lapides facri viatores ob religionem,
vti fupra ex Apuleio vidimus, de quo & Tibullus (r):

mam vemero, feu /?ipes babet defertus im agr

feu vetus in triuio florea ferta lap,
- Y

Di

(n) c. iii. (o)de eondit. agr.p.m. 2?. (p) lib. V p. up.

(q) Propertius lib. i}^ el, 1 Seneca Hippolyto, v, ya6. (r)
lib, l el, I,
-

cApvt v N DE c1Mv M.

549

15iuos vero lapides quosin templo Dian Laodiceae me-

morat Lampridius (f), aliter non intelligo, quam talia,
numina; vti & peruetuftum lapidem Matrem Dem e,
fe volebant Afiae populi(t). Sic & lapidem in agro Cru

flumino in lacumiMartii de coelo cecidiffe ferebant,quem

Iapidem facrum adpellabant (u). Poft haec in

derum

fimulacris confideranda veniunt horum ornamenta &

parerga.

Ita lapis prifcus habet (x) : vENEREM. ;

AvG. cvM PARER Go & alius (y) :

* *

For TvNAE. PRIMI GENI AE

--

s I G N v M. L 1 BE R I s. P A T R 1 s
PANTHEI. c v M. svis. PARE GE1s

E.T. cw F ID IN E s. 11. CVM. S v I S. Ltch NV Ch Is ET

LV C ER NA

L.A. R. W. M.

Reinefius (z) quidem ornamenta cum parergis eadem pu

tat, ed incriptio ditinguit, vbi primo Pantheum cum

parergis; dein Cupidines cum lychnuchis & lucerna or

namenta funt Ad Parerga referimus baim, in qua deo

rum fimulacra collocata videmus. Quare frequentes oc

currunt infcriptiones, quibus-s 1 GN vM cv M B A s I (a)
vel BA s1 M cv M. P. Av IMENT o MAR M oRE o ( b)

CARPvscvLA etiam & vEst I TvRA s B A s 1 v M (*).

BA s I N sT A Tv AE LA PI D E A M AE RE c LvsA M : (d)

dicata videmus, * Habebant & fuas hypobafes, vt eft in

lapide (e) :
-

***

CR A- '

(f) Heliogab, c. VII. (t) Liuius XXIX c. XI... (u) Li

nius XLI c. X*II. (x) Gruterus p. LIX m. 2. (y) p.
LXXVII n. 3. (z) cl. In. 213. (a) Gruterus p. XXXVIII
n. 1. 2. , (b) p. XXXIX m. 4. (c) p. XCPIII m, #,

(d) p. CCCCXLVIII m, 7. (e) p, XLVIII m, 1.

*-

f.

'

p rits v,

/ 4

CRATERA M. ARGT Roc o RINT HAM E

-* *

r Tt

, cvm basi sya. E. htrogasi, 1.

MARMORE 4. . . . . . . . . .

.. .

,
.
...

` ` sv A. P Ecy N 1 A. , D98
o NV.M.,.,.,,
.
(

3. It 1. 2

.? }{T, ..., 4.-

Liberi fignum B 1 M. cv M A y LI s vel vti Reinefius

legit A NNvL is alius lapis exhibt (f). Concordi B A
s 1 N. G R A D v M. A R A M. (g), dicata reperimus, quo ad ^

imulacra elatius contituta, pofit adcendi, cum fre

quentius pedes, rarius os & rhntuni ofcularentur, vti
capite fecundo fuit ditum. Immo fubfellia quoque fi
malacris fuere addita, vti lapis prifcus docet (h) :
." ? M, , MA RC IV S.) M. W A.

: )
-

-,2 -.

F L. A CEL$W & : & O ..? ::

HERCVLEM, CVMi 3 f

, - BASI. ET... AR A. ET1, SVB

*- - - -

- - -

- - - -- "

24 -4

sELLis. SVO E T. M.: MAR CI

, ANTo NINI. FILII. svi s "
. . ., ,
. .

. . NoMINE . . ., ; ; . * * * *

P, S

Addita & concameratio favea (i); quam,cum Reinefio .

intelligimus armarium imaginam. ex ferro in laminas ;
dii&to confetum: * Iis autem ftatuis, quae pofitae in pu- .

blico, vmbella quoque fuit impofita, vti canit Tibul

lus (k) : .
r

/c me
vmbrof
tibi, comtingamt
tea,
Rriape,
capiti fols,
ne ndreamtue
miutr.,
''
Hc parerga : de
! .

ornamentfiliaipinferiptioloqui

tut
*

vy n

**

a Ti -

(f) p. LX'II m. f. (g) Gruterus p c m. 4. (h) Gru-

P. X!thm. 3.
I el, lV.

T.{i ) R&infiusci. 1 m,moy. , (k) lib,

-

c'A F v T vNDEct M v M

18

tur apud Reinefium : ' 1 M A GINE s. ARGE N T. ? A.

R as TAT I CAs. CV M. S v is O RN AMENT I S. ET. R.E.

cv L1s. ET. B Asi Bvs. ET. co N cAMARATI o NE FER

re A. Ibi ornamerita a bafi, regulis, & concameratione

plane diftinguuntur. Hc orhamenta qu fuerint va

rii explicant lapides (1) : vt ornamenta igni Bacchi:

T. vfBivs

i"

- a

u - - * *.

vIR.AV GWST AL.

.........

'n

libeR VM. PATREM

* ,,,,,,

zoT cvsVi.

cv M. Redi M1 Cv Lo
A VR LRIC.

ET. THY:RSO

ET. CANTARO. * ARG. P. I 1 s.

TESTAM. PONI. IVSSIT

Vbi per redimiculum Bacchi, corona ex auro confeta

Item fignorum ornamenta erant, qu or

intelligitur.

natus cauffa cuiuslibetidei fimulacris addebantur.

In

nuit & hoc Minutius Felix (m) deos Romanorum metal

linos ridens; ecce, inquit, funditur, fabricatur,/ alpitur;

momdum deuw ej? : ecce plumtur, com/?ruitur, erigitur;
mec adbuc deum e?:, ecce ormatur, com/?eratur, oratur tumc

poremo deu e$t, quem homo ille volit & dedicauit. Haec
enim deorum fimulacra aeque actempl&arae confecra

bantur, atque dedicabantur. Qu9 facit infcriptio (n):

M. MiN Div S., M. F

. . -

GAL MAXIMVs

i sATVAM M ERcvR II

. .

. .

..

.
(1) Gruterus p. LXVII m. 2. (m) 108auio e, XXIII. (n)
Gruterus P. LI n. 3.
-

------

543
ne TEMPlis Ro MANorvM.
oB. H o NoREM. yiN Q. , . **

PosviT.

cvivs DEDicATioNE DEDiT

POPVLO

VIRITIM, DENARios sING.

L. D. D. D', . .
* . . .
In alio(o): oB, DEDICAT1oNEM sTATvAE. D E cv
R 1 O N 1 B vs.

B T. , 8 BV I R Is. . ET, I VVE N 1 B v s

s POR

rvlas. Bt, P opvlo. E PvlvM. E t. olev M. EA

p a M. pie, dedit. Addebantur &leges;vt eft in la

r
* , !!!
pide ():
--

V R
SA CR.
i.
... :

--

HO C. sI GNVM
SERV O TANGI
NEFAS

::..

Es T.

:- .i.
f

'In diis feftis moris erat deorum ftatuas fertis coronis &

floribus adficere (q). Coromae quidem inquit Plinius (r),

aeorum bomor eramt & larium publicorum priuatorumque.

quidem familiares coronabantur faepius, vti di

&tum eft fuperius. . Quandoque etiam deos, tutelares

ILares

prfertim catenis detinebant, ne ciuitatem deferant.

jHinc Saturnus compede foluta Statio (f) dicitur. Qu9
etiam pertinere videtur, quod auro vintum Plladium,
in fui dei templo collocauerit Heliogabalus (t ). Erant
& hc fimulacrainftarafyli, de quo Virgilius (u):
-

dium

(o) Gruterus p. ccccxt" m, 2. (p) p. Er n, 2. (q)

` Tertullianus de corona milit cap. PII. Arnobius lib. }71
.. p. . 97. La&antius HI c. 1.

(r) XVI c. IV. XXI

*. II. (f) 1 6lua Pl v. 4. Macrobius Saturn. 1 e.}IIt.

(t) Lampridius im vita c. VI. Curtius lib. IV c. III m, aa,
& ibi Freimubeimiu. (u) II 4em. v. Ji7.

" " vs b .

544

dium amplexe fmlacra tenebit.

In pompis folennibus deorum fimulacra humeris fre.

bantur, a viris, ea forma; quafinguntur apud Grcos(*),
prlatis fimul muneribus, qu finguli inueniffe trade.

bantur. Spe ipf fimulcr in curru vehebantur, qui

Tab. V.^. dicebatur them/ qud linteis circumcirca thenfis in de
3"*

lubri fpeciem coopertus erat.

Hinc Cicero (y) ommes

dii, inquit, qui vehicul&'rbem/arum //emmes ctu ludorum

init.. " Dioni ( 2) vocatur deua Acr, currtu integer.

Cfari a Senatu decretum fcribit Suetonius ((*) them

fm & ferculam Circemf pompa, templa, aras, mulacra

iuxta deos, puluimar,f7amimem, Lupercos. Scilicet omnia
fuere decreta, qu diis competerent: alias, inter qu et
iam vt Circenfi pompa imago eius inter alias numinum
circumferretur. Ita in :Circenfi pompa fimulacrorum
feriem, imaginum agmen, currus, thenas, armamaxas
-

adgnocit Tertullianus ( b ).

Diftinguit autem Sueto

nis thenfas a ferculis.] Thenf quidem currus erant,

in quibus vehebantur deorum fimulacra ; fercula vero
Ibafs qudam,in quibus pompa Circenfi olenni tatue
bantur deorum fimulacra. Quod difcimus ex Cicerone

(c), vbi ait: caemdum e$t autem, me aut tarditatibus v

tamur in gr, mo/ioribus , vt pomparum fercul / miles
effe videamur. Dum de greffibus loquitur Gicero, facile
videmus, quo pomparum fercula ducat. Harmamaxam

autem Tertulliani eandem effe puto Grcis, qu Roma

nis dita thenfa. Sic & currum iftum, in quo Alexandri

M, cadauer deportatum fuit, &auaga%av adpellat Dio

\.

. . . . .
ny
(x) Halic. lib. VII p.m, 47s (y) V71 in Verr, e. LXXI.
(z) lib. XLII.p.m. ify. (a) ceire s. LXXVI. (b) de
/#eacul r. 'II, (c) I de ofici , XXXVI.
". . . .

15

14;

dorusSiculus (d), & defribit luculgntiime... Solenni

vero more in Circenfi pomp fcrofum fecreta in then

f reponebantur, & quidgm in edem fingularis arca.
3{uiffe videtur, in qua fepofita fimulacra,qum arcam pi
lenti vocat Macrobius (e). ,,Aliud magiftratuum & f
Acerdorum vehiculum erat carpentum (f) , quod currum

arcuatum vocat Liuius(g), DionyfiusHalicarnaffenfis (h)

seus se carrum/arrum, Concefmramen etiam fo-minis fefto pro feftoque dievti carpentis(i).Foeminiset

iam, quibus diuini decreti honorcs, carpenta fuere de

creta, quibus per circum,earum fimulacra educerentur,

vti digrum thenfis (k). 'Singulare ergo erat, quod

Claudius auiae diuinos honores, & Circenfi pompa cur

rum elephantorum Auguftino fimilem decernendum cu

rauit (1), autem figuram videmus in num-

pmis: illius quidem cum elephafitis in Augufti; huius in

Agrippin in memoriam decretorum diuinorum hono

rm' Ipfis quoque illftrim virorm &principumfta

tuis honres iuifii fuere habiti, vt adeas fcrificarent.

Fa$tum id C. Mari9, gui ompibus vicis ftatu fa, &

ad eas thus ac gerei (m):, ad Tiberii, atque Seiani vero

ftafas fuiff fcrificatiim Dio Caffitis ( n ) autor eft.

2- - De Don is er i D 11s obla ris
Praeter ftatuas in templis confideranda veniunt horum

ornamenta , clypei, coronae & huiuscemodi donaria.

qudiis offerebntur communi

nomine- -dicebantur
do
... - Zz z
-.
-j-.

. ... . . .. . . . . . ....

s"

. ...

* (d) liPTI 48
-

*. 4

(e) /at. I c. VI. (f) Tacitus

Ann. xii c. xiii. | (g) I , XIX. (b) lib, Z.p. m. 323.

( ) Liuius Y c. xxv.'. (k) Suetonius Claudio cap.xi.

-

.'t., (m)
iii de oftii, cap;xx,
(n) lib,

.. * Cicero
-* - A -,

-- - - - -

#46 -

* c APvT vND E crMvM :. -

a & domaria, licet & locus, vbi reponerentur ea, ita f

rit adpellatus (o),vti & Apuleius (p) de fano Iuridrisin

quit: ibi domarim dea perquam opufemtum : plurima aw

ri & argemti ratio im lamcibu, ecul, pocul, & buiute
modi vtemfilibus. ' Magma etiam v ar vario effigiatm,

veterrimo & /peabili opere. Sacrabantur talia dona in

templis vel ex voto, vel pot actos triumphos (q) infe
rebantur; vel ab exteris gentibus Romanorum diis dono
dabantur. Votum quo dona diis facrabantvel publicum

erat vel priuatim conceptum: De prioriLiuis memo

rat, quod fenatus confulem, cui, prouincia Macedonia

eueniffet,ludos Ioui donumque vouere iufferit(r). Cu

ius voti verba concepta ipfe quoque adducit(f). Sic &

maximis & periculofisfimis bellis matri dem Impp. Ro

manos Pesfinunte-ad illam ipfm principem aram vota

perfoluiffe teftatur Cicer(t). * Ita quoque Agrippina

ac Seiano interemtis, decretum a Senatu, vt XV Ki.No
uembris vtriusque necis die, per fingulos annos donum

Ioui facraretur (u), item vt Iduum Septembris dies, quo

fe Libo Drufs interfecerat, dies feftus habe.^tur,& do

na Ioui, Marti, Coricordiae confecrarentur. ' Exempla

alia pasfim extant apud Scriptores. Frequentisfima tri
umphantium erant donain templa illata. . Camillus ex
bello contra Volfcos triumphans incedens, tres pateras

aureas in cella Iouis pofuit (*). ' C. Sulpicius uri ex

Gallicis fpoliis fatis magnum pondus faxo quadrato fe
ptum in Capitolio facrauit (y). M. Claudius Marcel

. .

. . .

. lus

(o) Ifidorus origg. XV. e. V. , (p) foridis p. m. iro. (q) .

-

Tacitus Amm. XP^ c. XLV. (r) Liuius XXXI c. IX. ()

Liuius XXXVI t. II. (t), de barup, re/*. c. XIII. (u)

Tacitus Amm, Vt c, XXV, (x) Liuius PI c. IX, , (y) Li

ujus

PII, c. XV.

*
-

1s .

547

lus Torquem aureum magni ponderis de praeda Boio

rum & Infubrum Ioui in Capitolio dedicauit (z). L. Ae
mylius de Gallis triumphans * p xaxi]& unos
, Capirolium /gn orum,
militaribus & armi/ ormauit (a), L. Scipio tabulam vi
&oriae fuae Afiatic inCapitolio pofuit (b). , L. Martius
ille Scipionum in Hifpania vltor, clypeum Asdrubalis ex
auro fpra fores, Capitolin dis fixit (c.). , . Pompeius

tertio triumpho fuo fex pocula myrrhina tunc primum

in vrbem induta Ioui Capitolino dedicauit (d). Sic &
hoftium fpoliis ornabant templa (e), vti de Sp. Papirio
poftquam de Samnitibus triumphaffet,inquit Liuius (f):
adem 32uirini, quam im ipf dimicatione ab diatore pa

tre votam filius comfl dedicauit exormauitque boium ffo

4i& , quorum tamta multitudo fuit, vt mom templum tamtum
forumque b armaretur, fed /ci etiam colomque fimiti
m ad templorum locorumque publicorum ormatum diui

deremtur. Qu doma captiua dicuntur Silio Italico (g).

Alexander.tefte Lampridio (h), tunicas Perficas in Ca
pitolio locauit : Auguftus Veneri, Cleopatra margari
tam vito Antonio fcrauit (i). . Et qu alia donabant
diis. Solenne erat vt coron vel a triumphantibus,vel
iuffu populi, vel ab gentibus exterisinferrerentur dona
in templa deorum. Primum quidem corona nulla nifi

deo dabatur 5. inde natum, vt etiam triumphaturis con

tn.: P .. - . .

.Z z z, 2

";

; ,;

fer

(z) Liuius xxxitte.XXXVI. (a) Polybius lib. 11. c.xxxt.

- (b) Plinius I c. fi II. (c) Plinius xxxv e. III. (d) Po
ilybius II p. m. r9. (e) Liuius X.c. II. Gruterus p.

XXVI . u. (f) X c. XLVI. (g) lib. it v. 196. (h)

. Lmpridius in vita e. L/H, (i) Macrobius Saturm. 111
c. XPII.

. .. . .

--

v c'Arvrvsbee MvM :

543

ferrentur if teimplis dicandae (k). Afiae enim vrbes Im

peratres trimphaturos cronis donabant, qui fatm,
vt in Q. Fuluii Flacci triumpho coron centuin vigin
ti quatur prferrerehtur (1), in Aemilii Regilli trium

(h), Ex publica pecunia populi iuffi,

a Mamerdo Aemylio didatore corona at rea libra pon
do in Capitoliufn Ioui dono: fuit pofita (n). t Fortun
Primigeni centen coronae fuere dedicat, vti ex in

fcriptione Prheftina patet (o) : * ' ; '*** ******

*
*

*
) -- v o T o r v M. M R E. svo RvM
CENT EN As. ADICIT. NvMERo, cREscENTE.
. . . . ..

.."

coR on as:

. .

* : ".

foRTv NAE si M vl a cr A. col BNs. ET. AP o l

L N I S, \ A RAs.
, -. . .
-

Exterarum vero gentium legati coronam auream Roma

norum diis offerebant.

Vti Latinorum & Hernicorum

legati gratulatum de concordia Patrm ac plebis Romam

venerunt, donumque ob eam Ioui optifmo maximo,
coronam auream in Capitolium tuleruht (p); Cartha
ginenfes fegatos gratulatum de variis vitoriis Romam
mifere, cum coron aure dono, qu in Capitolio,in
Iouis cella poneretur (q). Ab Attalo regein Capitolio

pofita eft corona aurea CCXLVI pondo (r): a lega

to Philippi regis ibidem pofitacorona Cpohdo (f). Cly
pei, quibus templa maxime repleta erant, forrh comi
-ftabant rotunda & confecrabantur, atque dicebantur

. . . . . . ,, voti

(k) Plinius XVI c, m" (ly Liuius xz c. XLIII (m) L

uius XXXVII c. IVIII. * (n) Liuius IV c. XX. (o)
( Thomafinus de donariis t. XXII. (p) Liuius IIIe. WHI.

aa t 9) Liuius PIIa, XXXPIKI. (r)Liuius XXXII e. KKl.

. - ({) Liuius XXXVII c, LlII,

, , DE TE M P L is Ro M A Nokvm, .

$4

v6{itii.-i icet'& alii ornatus tanta caf fpe in tem

plis dicarentur, Ita Liuius (t) : * mult^s pecuaries de
mmarumt, ex ea pecumia clypea imaurata im faffigio Iou

4ediles poferumt. Et alio loco (u) : duodecim clypea

aurata ab Aeditiba Curutibus P. Claudio & Ser. Sulpicio

Galbafantpofia expecunia, quafrumentarios

compreffam dammarumt. Antiquifmus enim mos erat,
templa aliaque arma, tanquam vitori infignia, tem
plis dicare, vti canit Virgilius (x), de regia Latini,quem
locum facrum effe dicit:

nmultaque prterea /cr impoibus arma :

captiui pemdemt currus, curusque /ecure*, * *

crita capitum portarum imgemtia

*;

clauffra.

Spiculaque, el peique ereptaque refra carins.

"
Horum tanta erat cepia in Capitolio, vt M. Aemylius

cenfor & pontif max. de columnis ea demeret (y). Sin

gularis alias honos erat, fi decerneretur cuipiam clype
-us aureus. Fatum id Otauio Cfari, quod teftatur
nummus, in cuius parte aftera chypeo rotundo infcri

pt hitter s, P. Q. R. C L. v. * Sematuw, populusque

Romamus, c/ypeu potiuu*. ' Caliglae inter refiquos hono

res decretus eft clypeus aureus (?)., Claudio Imp. ta

his totius fenatus iudicio iri Romana Curia collocatus

eft (a). M. Bbio a decurinibus clypeum argenteum ,

eretum fuiffe memorat lapis prif&s (b). ' Dedicabant ,
*inde pro flute parentum,
patroirum
cly
" : Z z z 3
* . aliqrumue
. . . . . peos

***

'-- ?

; ;

it) xxxra x, (u) rxxruozxxr. a) vuan.

v, i;. (y) Liuius L c. zi, , (z) Suet6nius Calig. c.
" XVIII,
(a) Trebelliusi, Pollio
Claudio
c.III,
&u
terus p: cCCIXXI}*h,
.*,

( b)
e-l
/

 v.

- cApwt vN pE cIMvm

55.

peos etiam priuati, quos & folenni more dedicabant,

vt e in lapide (c) :
NESToR I
Av G. NE PETE

HIC. L.W DOS, FECIT

ET DE DICAT I O N E
ST A TVAE,

QV A M.

PA T R O N1

1 PSE.

P o S v IT

E.T. CLV PEI. S.V.I. ITERVM

M v NI CIPIBV S. NEPE siNis

E PV LVM-D EDIT,

Prter hc priuati varia dona offerebant diis, vel ex

voto vel alia quauis ex cauffa, Pompeius M datylio
thecam eam, qu Mithridatis regis fuerat, inter dona

in Capitolio dicauit (d). Auguftus imperator in cellam Iouis Capitolini fedecim millia pondo auri, gem
masque ac margaritas quinquenties H S. vna donatio
ne contulit (e ). Sic in templa Capitolinum maxime,

inferebantur dona qu vel arte, vel pretio effent infi

gnia. Ita in Capitolino templo Plinius dicit (f), often

gii amphoras duas propter tenuitatem confecratas, di
fcipuli magiftrique certamine, vter tenuiorem humum
duceret.

Candelabra quoque mir artis in templis fu

pena (g). Candelabrum e gemmis clariimis, opere

* mirabili, quodSyri reges Ioui Capitolino deftinauerant,
C. Verrem interuertie tetatur Cicero (h). Iunoni

Placida: bullam 3 fcyphum & tripodem fortuna dica

(c) p. ccccxL m. 7. (d). Plinius XXXVtt %

c. 1. (e)
Pli
,

... Suetonius 4ngffo c. l. (f ) XXXw c. XII.

nius xxxar. III, (b) ir i Verrem. c. XXVIII.

'

DE TEMPL1s RoMA NoRvM. .

. 55
tuni memorat lapis prifcus (i). -Veneri vero phialam
argenteam (k), Aefculapio torquem aureum ex dracun
culis (1). De his autem lex erat iuris pontificii: /acrum ,
-

acroue commendatum quicleperit, raperitque, parricida

ef?o ( m ). Non fine ratione Cicero facrum & facro com

miendatum diftinguit : ' Illud quidquid diis dicabatur,

dicebant 5 hoc vero, quod fecuritatis gratia in templis reponebatur, quod & nunc multis fit in fanis ait
idem ( n). Confirmat id Herodianus (o) : qui de ,

templo pacis , '

= ) ,

diti/imum eratin

ter ommia templa, im quo quilibet, ea quae baberet ob /?

curitatem repo/erat.

Praeter hc autem dona varia

variorum erant donaria, de quibus late agit Thoma

finus. Alia quidem villicorum, alia nubentium, alia na

uigantium, alia triumphantium dona, alia aliorum ex

ipf re petita. Sic trimphantes varia vitori tropa,
torques, coronas, laurus, clypeos , fpolia ab hoftibus ca
pta, arma, tabulas prliorum pi&tas, deorum templis di
care folebant Iuuenes tonfas comas offerebant Apol
lini, de quo Statius (p) :

**

* *

* ^ accipe laudatos iuuem Phbeie crime*

quor tibi Ca/arius domat puer, accipe letur.' * .*

intom/oque offende patri. '

sic & Apllini barbam & Baccho crines oblatos idem.

indicat (q) :

ille gena Pharlo, crimem hic paebae Iaccho.

Bar

** *

(i) Gruterus p. XXV^n, 2 (k) p, tixn. z (f) p. txx

, m, &, (m) Cicero II de LI c. IX, (n) II de Lit. xr I.

(o) lib. i c. XIV. (p) lib, tu / i v. 6. (9) PIII

Theb. V 492.

. . .

. .

552

, CAPvt. v N DE CIMvM

Barbam fuam Nero gum primam poneret, conditam in

auream pyxidem & pretiofiffimis margaritis adornatam

Ioui Capitolino confecrauit (1). Cuius cauffa fingula

re quoque feftum celebrauit, iuuenalia dictum (1).Vir

gines fupendebant laribus molles pilas, reticula actro
phia (t)., Qu vero matrimonio iam erant apt, zo
nam dicabant Veneri. . Et fic de reliquis. Vltimo lo

co inter dona diis oblata referend &/7iper, quas diis

iaciebant, Suftulit quidem eas ius pontificium, exce
Pta ea, qu ad paucos dies matri Id ipfius fefto pro
pria (u), quod tamen de ordinaria & amnua intelligen

dum 5 extra ordinem que aliis diis ftipem confere

bant. . Di inquit Varro (x), qui the/aur& affem dant,
/?ipem dicamt. . Sic cum ex effato Marcii vatis ludi Apol

Jinis faciendi effent extra ordinem, ad conquirendos

fumtus praetor edixit, vt populus per eos ludos ftipem

Apollini, quantam compuQdum efet, conferret (y),
Quare & Seneca inquit (z) : ' di poim u donum &
Afpem iecimus, . Stipes alias in lacum iacere mos, anti

guus fuit pro flut principum. Ira Suetonius de Au

gufto (a) : ommer ordime* im lacum Curtii quotamm& ex

voto pro falute eiu /?ipem iaciebamt. Et Seneca de Nili

quadam ora (b): , in bac, inquit, fpem facerdotes,&'
aurea doma prefeii, eum /olenke venit /acrum, iaciunt.

Confirmat de Clitumno amne Plinius (*) ; fem* xit,

-

*,

. . .

. . alth

(r) suetorius Nerone e XII. (f) Dio libro LXT exeunte.

- II (t) Varro apud Nonium cap. XIIII m. , ( u ) It de

L. e. XXI. (x) lib. IV, 4* L, L, p. m-3e, (y) Liui

us XXV. XII. (2) n de Benf. r. .
Sueto

.#

nius Aug. c. LVII. (b) lib. IV natur. quest. e. Il. (c)

lib. viii ep. VIII.

' ' ' ''

:
-D E' TEMP LIS 7 ROMAN ORV M.

'5

ait, & exprimitur pluribus vem , /d imparibus, elu&a

tuque facit gurgitem, qui lato gremio patefit purus &
vitreus, vt mumerare iafa, /?ipes & relucemter calculor

poffe. * Pofteriori tempore ipfi Imperatores captabant

ftipes, quas plenis ante eum manibus ac finu omnis ge
neris turba fundebat (d).

* *

-.

. . . . * * * * * * ** * * *

cAPvT DvoDEc1MvM
De .
-

SACERDOTI IS ROMA
t

..,

j. . . .

. . .

..

! Ti de promouenda religione folliciti

\ maxime erant Romani , ita facerdotum ori

%. ginem & iura fingulari modo efferre fibi

propofuerunt. - 'Pleraque & potiora facer- ,

doti ex Numae oriebantur inftituto, quofum prolixam

facit mentionem Dionyfis Halicarnaffenfis (e). De
horum autem iuribus, priuilegiis & officiis libros publi
cos compofitos fuiffe teftatur Gellius (f), qui & f4 B r
v M P1 c T o R E M in eadem materia ibi adlegat. Sit

& qu ad Pontificum, harufpicum, aliorumque facerdo

tum maiorum munia cognofcendafaciunt, ex c 1 c E k o
N 1 s binis orationibus, quam pro domo fa ad Pomtificer,

& de barufficum reff om/s in Senatu habuit, optime hau- .

riri poterunt. AEL I VM s T1 L o N E M in carminibus

Saliaribus citat Feftus ( g.).

o c ra vi v M H E R s EN
Aa a a

IN I

(d) Suetonfus caligula . XLII. (e) lib. II a. p. i24, ad

13. (f) X, c. XV. (g) voee manuos,
4.

554

- CAP v T.

Dvo DE Cry M.

x 1 vM vero de fcris /aliaribua Tiburtium Macrobius(h).

Inter recentiores eosque minores habemus A N D R E
A M D o M . N 1 c VM FL o cc VM , qui libro primo de
pote/?at/bus Romamarum , facerdotiorum materiam bre

uiffime tratat 5 prodiit aliquoties fub falfo antiquiffi

mi hiftorici F E N E s T E L L AE olim nomine circumla

tus. Alius quidem foetum effe voluerunt alii: Robortel.

lus Poggio attribuit Florentino , Alciatus Pomponio
Lto ; fed ex manufcriptis codicibus verum edixit au

&torem Gyraldus, vti latius declarat Voffius (i ). Sic

& breuilimi extant libelli Po M Po N II LAETI RA
F H 4 E L 1 s " V o l A T E R R 4 N 1, '& H E N R 1 C 1 B E B E L I 1

de /cerdoti Romanorum, qui cura Aegidii Witfii prod

iere, &antiquitatibus Caroli adnexi funt, editionis Fran
cofurtenisi43,123 extant & in Petri Scriuerii republi
ca Romana, Lugdumi Bat. 1 62 9. 12 edita. R o s 1 N vs
huic materi librum fuum tertium deftinauit, fed ple

raque, fua defcripfit ex - o NV PHR 11 PAN r 1 N 11 de

Ciuitate, Romama tractatu, cuius prioribus CXLV capiti

bus materiam hancce ex monumentis prcipue veterum
egregie perequitur. PP o LFF GA N G V S LA Tz 1 vs in

commentario fuo de Republica Romama libro III aliquot

capita facerdotibus reliquit.

G r 1 11E LM p s cH o v

L 1 V s tratatui fuo de religione etiam fingularem def

cerdotiis adnexit, Peculiaris autem eft T p A p L 1 M E- .
r V L AE de acerdotibus Romanorum tratatta, qui cum
aliis eiusdem prodiit Ltigdumi Bat. 1634. 4 quem fecun

dum inftitutorum facerdotiorum tempora ordinat ; lu.

culentus alias, licet & ipfe fpius Panuinio vfus. Hisc.

--

- -

adiun.

(h) I aturn, t, KII. (i) de hitor, latini, lib, I (, xix

, 7, 100,

pE sAceRootirs RoMA NorvM.

si

adiungimus I4e081 G W rh E R 1 1 de veteri iure pow

tificio libros quatuor, de quibus iam fupra ditum, qui

praeter facrorum iura, pontificum munia & religionem
erudite declarant. Celeberrimus vir, 1 o A N N E s A N
D R E 4 s B o s 1 ws, cuius omnia qu edidit, nil nifi eru
ditionem fummam fapiunt , inter primos labores effe
voluit binas exercitationes fuas; quarum prior de pomti
fice maximo Romae peter agit, altera de pomtifiratu maxi
mo Imperatorum Romamorum , prodiere Ieme 1 6 r6. 4. &
vna cum Gutherio quinto Tomo Thefauri Gracuiani in
fert. Scriptum eft eruditiffimum, in quo quidquid ad
hanc materiam fpetat,illuftratur, pontificis maximi di

gnitas & iura pro merito efferuntur, mult infcriptiones

fpe intricatisfim emendantur, modo reftituuntur &

explicantur accuratisfime: in quo nofter Reinefii potif.

fimuminftituta fuit fecutus, cum quo frequens ei fuitiit* terarum commercium.

Et cum I A cob vs. G or Ho

FR E D vs fub fi&to primum nomine 14 cof 1 p 4 c 1.

p 1 1 , in epiola ad Amaream Riuetum de imperdia chri.

fiamorum cum gemtilibus commumiome, de Pontificatu quo

que maximo tractaffet quationem, num Chriftiani Im

peratores eum atiquamde gefferint, idque plane denegaret;

Bofius & rationibus motus & teftimoniis veterum pro
batisfimis, Gothofredi rationes, quas ex filentio fcripto
rum ecclefiafticorum & infcriptionibus quibusdam per
ram explicatis, potisfimum defumit, conftantisfime re
fellit & pontificatum maximum Chriftianorum etiam, .

Imperatorum firmiter adftruit. Prodiit Gothofredi epi

ftola primum Gemetr 1643. inde cum opufculis Iuridi
co hiftorico-politicis Gemetr 164. 4 , Sacerdotium cum

ipfis diis coepit 5 Romulus quippe binos ex fingulis cu

Aa a a

. . riis

v opv

riis legit, quos eorumque vxores facerdotio fuhgi voluit ,

(k).' Numa autem Pompilius & facra Romanorum or

dinauit & facrificia inftituit alia (1) 5 gui vniuerfm f

cerdotiorum rationem primum in oto partes diftribuit,
Curiones, Flamines, Tribunura Celerum, Augures, Vir

gines Veftales, Salios palatinos, Fetiales & Pontifices, qu

diuerf fpecies & numero dein aut & alii infuper ad
diti.

Diu autem ali ai /acerdotes, ommibus pomtificer,

fingul flamimes fimto, ex veteri iure pontificio refert Ci

cero (m). Eligebantur igitur ad facerdotia viri amplif

fimi, (n) avcz7ov, vti loquitur Halicarnaffen

fis (o), Regem quidem facrorum , flamines maiores

tres& Salios palatinos ex patriciis fuiffe letos; reliquos

vero facerdotes ex parte dimidia, feu partim ex plebe ,
partim ex patritiis teftaturiCicero (p),i , Primis enim,
temporibus omnia facerdotia in manibus erant patricio
rum ; quod cum grauiter ferrent plebeii, per tribunos
tandem eo res fuit redata,vt & ea, paucis exceptis, cum

plebe communicarentur, vtilate narrat Liuius(q.). Pri

mis quidem temporibus moris erat, vt Pontifex maximus
crearetur comitiis tributis, rex facrificulus, centuriatis,
flamines curiatis, omnes a populo 5 reliqui facerdotes a
collegiis cooptabantur. Ita de pontificum & augurum
collegioteftatur Liuius(r), quod alios in demortuorum

locum cooptauerint, vti & fis locis dicetur pluribus.

Poft Coff. Q. Maximo Scipione & L. Mancino A. V. C.

DCCCVIII C. Licinius Craffus tribunus plebislegem.

-

,.

iusfit

, (k) Halic. lib. II p. m. 92. (1) lib. II p. m. 124. (m) II

de LI c. VIII. ' ( n) pro domo c. 1. , (o) lib. VIII p. m.

fio. "(p) pro domo , IV. (q) lib...x e, T, ` (r) KAE

XLIl.

--

DE SAcE Rpo T11s RoMA NoRv M

357

iusfit, qua cooptatio collegiorum ad populi beneficium ,

transferebatur, quam tamen vti ipfe autor eft, disfuafit ,

Llius (f). Poft hunc Cn. Domitius Ahenobarbus Tri

bunatum agens, pontificibus infenfior, quod alium quam
fe in patris fui locum cooptaffent, ius facerdotum fub
rogandorum a collegiis ad populum tranftulit, vti innuit
Suetonius (t). Rem totam exponit Cicero (u), vbi de
Comitiis pontificis maximi ita loquitur: Maiores mori

, tamfuere popularer, vt quod pcr populum creari fas mom

erat, propter refigiomem /acrorum im eo tamem propter am

plitudinem /aceraotii vo/uerumt populo fpplicari , atque

boc idem de cter /cerdoti Cm. Domitius tribumus ple

& vir clari/imus cu/it : quod populus per religiomem f

cerdotia ma dare non poterat,

vt mimor parr popu/i voca

| retur : eaparte qui eet fatus, is a collegio cooptaretur.

Ita diuerfa erant iura populi & collegiorum. Populus

eligebat, collegia eletos a populo cooptabant. Legis
autem iftius Domiti mentionem videmus fatam in

nummo, qui exhibet inftrumenta pontificalia, cum in

' fcriptione c N. . D o M I T. C N. F.

Sylla poftea rerum

potitus, hanc quoque Domitiam fuftulit, reftituitque col

legiis arbitrium creandorum facerdotum, teftante id A
fconio Pediano (x).

Hac autem abrogata T. Atius La

bienus tribunus plebis Domitiam reduxit , quo ipfo

quoque fatum, vt C. Cfar nondum, Prtorius, viris

confularibus prferreretur, & in locum Q Metelli Pii

Pontifex crearetur (y ). M. Antonius autm poft ne
cem Cfaris, vt ad M. Aemylium Lepidum Pontificatum

Ild

() Cicero dial. de amicitia c. XXV. (t) in vita Neronis.

c. II, (u) Cicero agr, II c. VII, (x) in disinat, p..

ay, (y) Dio /ib. XXXVII p. m,46.

v,

558

c Ap vr Bv op Ec1MvM

, maximum transferret, facerdotum eletionem a popu

1o ad pontifices iterum tranftulit (z). Ita ius cooptan
di facerdotes quater fuit immutatum 5 a C. Domitio,
Sylla, Labieno & Antonio5 Manutius(a) addit&vicem
quintam. Panfa enim confule a populo iterum furre
atos fcribit facerdotes.

-Ita enim Cicero ad Brutum

(b): Pam/a viuo celeriora omnia putabamu , atim emim

coffegam /#i fabrogaffet : deinde amte praetorum /acerdo
tum comitia fuiffemt, motum autem alia comitia femper di.
ci de populo. Immo conftat quoque ex Dione (c), leges
Antonii a Panfa fuiffe abrogatas, quod & ex Cicerone
(d) patet, a&ta Antonii fuiffe refciffa, inter qu & hc
erat de facerdotiis, Imperatores demum abrogatis le
gibus prioribus, ius eligendi facerdotcs ad fe rapiebant.
Senatus enim tefte Dione (e), inter alia Auguo quo

que concesfit, vt facerdotes quotcunque vellet, negle.

&to etiam numero antiquitus recepto, conftitueret, quod

quidem ab eo acceptum, deinceps in infinitum excreuit;

Quare & fa&tum nonnunquam , vt fuper numerum co- .

optarentur facerdotes.

Ita de Drufo Germanico tefta

tr nummus aureus, quod in omnia collegia fuper nu

merum fuerit cooptatus , cum infcriptione sAcERD.
C O O PT.

I N. ~ OM N I.

COL.

SV PR A.

N VM E R. S, C,

& de Antonino Philofopho infcriptio vetus (f).

l A T E R A N O. E T. R v F I N o. co s.
S v P E R.

NVMERvM

c O o P vs.
-

Ex,

ss c,
-

M. AV

(z) Dio lib. XLIJ^ circa fim. (a) de Legibu Romam cap.
II. (b) ep. V. (c) lib. XLYI p, m. 317. (d) Pbilip.

pica XIII c. XIII, (e) li, LI p, m. 47. (f) Grutc

Pus A, GCC,

sAc ERn'ot 11 s i: RoMA NoRv M.,

559.

M. A v R E L I v S. ANTON IN Vs
C A ES.

D E S T IN AT V S,

Dicebantur ifti alias adeii i vt Adlectus fupra nume

rum Seuirm Auguftalium (g) & Adfetor collegii Ifi

dis (h). Alexander dein Seuerus pontificatus & quin

decimuiratus & auguratus codicillares fecit, ita vt in ,
fenatu adlegerentur ( i ). Codicu/ares dicebantur, qui per
codicillos Imperatoris dignitatem fenatoriam fuerant ad
epti , vti nos docet Conftantius fcribens ordini Cfe

natium (k) : Si qu inquit, c/ariffma meruerit imfu

/ar digmitatis , mec imaultu mumer gratiam codicillorum
adlegatione percepit, impetrate fructum dignitati, amit
tat. Quare eadem codicillorum infignia dicuntur (1)
& Caffiodoro ( m ) codicillares dignitates. Non autem
cooptari facerdotem licebat, qui cuiquam ex collegio
effet inimicus (n) : abfentis tamen lege Domitia ha
benda quoque erat ratio (o). Lex etiam prifca aperte
rohibebat, ne duo quidam ex vna gente idem facer

dotium haberent : in cuius tamen fraudem L. Corne

1ius Spinther Cornelium Spintherem filium fuum, cum ,
inter augures referri cuperet, in quorum collegium Cor

nelius Fauftus Syll filius iam adfcriptus, in ManliiTor

quati gentem adoptandum dedit (P). Licet lex ifta a.
Dione adlegata, incerti alias & autoris fit & temporis.
Eandem quoque comprobatam videmus, in Augufti ne
poti
(g) p. cccCXLIX m. 1. p. CCCCLI m, 4. (h) p. LXXXIIt.
m. 4. (i) Lampridius Alexandro Seuer, c. XLIX. (k)
l XLII C. Theod de decurionibus, (1) l. XII C de di

gnitatibus. (m) IV Var. ep. XXV. (n) Cicero VII ad

Fam, ep. X. (o) ad Brwtum ep., (P) Dio li- J
2XXXIX p. m, 99,

56

c ApvT

DvoD E c I MvM

potibus C. & L. Caefribus, inter quos Caius pontifex,

Lucius augur vti infcriptiones antiqu docent (q). :
c, cAE sARI Avo vsTI F.
PO N TIF I C I.

CO S.

I) E SIGNATO
PRINCIPI

I V VE N T V T IS

L., CAESAR I

AW GW STI

A W G W R I C O N S.
DESIGNATO

P RIN CIP I

I V V EN T V T I S

Ipfe vero Vefpafianus pontifex maximus filium Titum,

pontificem fecit, vti ex lapide prifco

( r ) adparet.

At

ue hc ipf eletio veteribus dicebatur nominatio (1),

vti Cicero (t) de Cnei Pompeii filio : im patermum au

guratus locum , vt quod a patre acceperam , filio reddam,

fmea momimatione cooptabo.

Duos autem tantum nomi

naffe ex Cicerone difcimus, qui de fe ipfo ( u) : quo

emim tempore me augurem a toto collegio expetitum Cm.

Pompeius & 2. Hortemfius momimauerumt, meque emim li

cebat a p/uribus momimari. Plinius diem nominationis
vocat (x), quod eo nominarent, quos digniffimos facer

dotio iudicabant (y). Eleti igitur antequam inaugu

rarentur, vel in collegia'cooptarentur, dicebantur defi

gnati, vt eft in lapide prifco (z) : s A c R AT A. Do

M v S.

AVG V S T O

M.

C L O D IV S.

P O N T.

DE SI G.

Inde & Iulius Cfar dicitur Flamen Dialis deftinatus

(a). Fati nunc facerdotes capi dicebantur, quod in ,

Vir

(q) Gruterus p. CCXXXIV m. 4. ' ( r ) p. CCXLIV m. 4.

(f) Liuius XXVI c. XXIII. (t) Philippica XIII c. V.
(u) Phil. II c. II. (x) Plinius IV ep. PIII. (y) 11
ep. I.(z)Grutcrusp. CCXVIIm, t,(a)SuetoniusCa/are cap.l,

56t
virginibus non folum Veftalibus folenne erat, fed & fla
DE

S A C E R D O T I IS

R O M A N O R V M.

mines diales, pontifices atque augures captos fuiffe Gel

lius ex prifcis autor eft (b). Capi vero dicebantur,
quia manu prehenfi a Pontifice maximo, quafi hoftes
capti abducebantur. Creati facerdotes imaugurabamtur
per augures (c), certo die praefinito, quem ipfi fume

bant (d). Illi vero, quibus abire de fcerdotio pote

ftas data, exaugurari dicebantur (e). Inaugurati opipa
ram parabant coenam, aditialem facerdotii ditam (r);

dicebatur & coena pontificum (g), vel ab inauguratio

ne (h), vel a creatis auguribus auguralis (i), a Saliis di

cebantur epul Saliares (k). Atque in eiusmodi coe

nas quibus dicis cauffa femper intererant pontifices (1),
magni impendebantur fumtus (m). Ita tricies H. S. ad
iiciales coenas frugaliffimis viris conftitiffe ait Seneca .:
(n) & Plinius (o)Hortenfium coena aditiali primum pa
uonem cibi gratia Rom occidiffe ait. Succedebant fi

, lii nonnunquam patri in facerdotio, vti exemplum vi

demus in Cneii Pompeii filio, qui patriin auguratu fuc
cefferat (p). Hos autem filios facrorum vocates Guthe
rius (q) probare contendit ex lapide prifco, in quo :
F O NT E IO, O NES 1 MO. FI LIO. SA CROR VM. SIGN V M.

Et. B As 1 M. qu tamen ita intelligenda, quod Fonte

ius Oneimus acrorum caua ignum dono dederit. Di

Bbbb

gni

(b) I c. XII. (c) Macrobius III Saturm. c. XIII. (d)

Cicero Pbilipp. II e. XLIII. (e) Gellius pruc. VII. (f)
Plinius X c. XX. (g) Macrobius c. l. (h) Cicero VII.
ad Fam. ep. XXVI. (i) Cicero c. l. (k) Horatiuslib.
I ode XXXVIII. (1) Plinius XXVIII c. lI. (m) Ma

crobius e l (n) p. XCP. (o) X e XX, (p) Ci

cero Philippica XIII t. P. (q) de P. t. , 1 c, vii.

561
cA Pvt Dvon e c 1MvM
gnitas facerdotum erat maxima, ita vt iis rebus de
fperatiffimis pro legatis vterentur, ob religionis auto
ritatem (r), Dabatur cum facerdotio fimul maioribus

toga practexta, fella curulis & flaminium (f). Litores

quoque adfignant ex Plutarchi quftione vltima : hinc
li&tor Flaminius apud Feftum. Quin & carpento Ca
pitolium ingredi illis antiquitus conceffum (t). Perpe
tua autem dicebantur facerdotia, quia per vit tempus

paucis exceptis durabant (u), Ita augures ne ob flagi

tia quidem facerdotio priuari poterant (x). Inter ho

nores regis facrorum non minimus erat, vt effet perpe

tuus, 2j g, vti loquitur alicar
naffenfis (y). Flamines quoque in lapidibus prifcis di- '
cuntur perpetui (z). Immo etiam fingulare facerdotum
erat priuilegium, vacatio a militia & oneribus perfon

inhrentibus(a) Lex autem erat, vt facerdotes fenesquc

vacationem haberent a militia, nifi fi tumultus Gallicus
oriretur (b). Ita a muneribus quoque aliis publicis in

coloniis habebant vacationem, nifi volentes, vti patet

ex infcriptione apud Gruterum ( c ). Quare & Sym
machus (d) infigne effe dicit facerdotii vacare muneri
bus, _Ab iis autem qu extra ordinem praeftanda, im
munes quidem erant (c), non vero ab hifce quae ordj
a

naria.

(r) Halic. lib. VIIIp. m. fio, (f) Liuius XXVII c. vill.

(t) Tacitus XII 4mm.c.XLII. (u)Dionyf. Halic. lib. IIp. m.
gz. (x) Plutarchus qu. LXVII. Plinius IV ep. VIII,
(y) lib. IV p. m. 269. (z) Gruterus p. CCCCII m. y.

p. CCCCLXXXm.J. (a)Cicero acad quet.IP c.XXXVIII.

Halic. e. l. (b) Appianus lib. II , Ciu, p. ya6. Plu
, tarchus Marcello ab initio, Cicero Philipp. PmII c. I. (c)

P. CCCCLXXXIV m.6. (d) lib, Xep, LIP (e) i WIz.

de V4 4 - 7s 4. o,
-

DE s A c ER potr is RoM A NoRvM. .

56;

naria, Quare tempore belli Macedonici Q. Fabio La

beoni & Aurelio praetoribus vrbanis, magnum certamen
cum omnibus facerdotibus fuit de collatione ftipendio
rum militarium, atque ab facerdotibus, licet ab hifce ,
tribuni adpellati, omnium annorum, per quos non de
derant, exatum eft (f). Erant autem fine imperio &

poteftate : fic enim apud Liuium (g) patricii, graue

putant, fi Salii, Flaminesque nusquam alio quam ad fa
crificandum pro populo fine imperio ac poteftatibus re
linquantur ; quod ad pontifices,maximum prcipue,non
eft extendendum.

Habitus & ornamenta erant varia ,.

Prtexta, commune magiftratuum & facerdotm erat

veftimentum, vti L. Valerius tribunus plebis apud Liui
um (h) loquitur : purpura viri vtemur, praetextati im ,

magiratibus, im /cerdoti. Erat autem toga alba limbo

purpureo circumtexta, eu candida cum ora purpurea
(i) Graecis dicta abrzep pveyv iuc nov (k), vti libro quar
to pluribus explicabimus. Capitis ornamentum erat a

pex. Tria quidem pileorum genera facit Suetonius a

pud Seruium (1) 5 apicem, tutulum, galerum. Apex

Tab. }m.

pileus fubtilis erat , in cuius medio virga eminebat,

eratque flaminum & facerdotum omnium proprius. Ita
enim Feftus : apex inquit, /cerdotum imfigme , diua e$?
ab eo, quod comprebemdere amtiqui vimculo , apere dice
bamt , vmde aptu , qui comuemiemter alicui iumum e$?.
Licet potius ab ipfa virga in fummo eminente apicem, `
dictum putem. Maxime vero conueniebat Flamini Dia
Bbb b. 2

*.

'

li :

(f) Liuius XXXIII.e. XLH, (g) Liuius IV e, LIP, (h)

XXXIV c. WII. (i) Catullus argom. v. 3o7, (k) Plu

tarchus Serorio p. m. j7j. (1) ad Wirgilii II 4neid.

v. 933. . ad /III 4em. p, 667,

f

-\.

32

564

eA Pv T

D v o DE CIMvM .

ii : inde apicatum Dialem vocat Ouidius (m): con

ftabat autem ex lana, vt Virgilius lamigeros apices dixit

{ n ). Apiculum vero, inquit Feftus, filum erat , quo fa

miner velatum apirem regeredant. Tutulu pileus luna

tus erat, met figura, atque pontificum & flaminum e

rat, fecundum Feftum. Hinc Tutulati diti Ennio (o)

atqe Varroni (p). Galerus albus, feu albogalerusin

fula erat alba, confe&ta ex pelle hoftiae Ioui caefae. Quod
rotundum pileolum vocat Seruius (q), quafi fphra ,
media fit diuif & pars vna ponatur in capite. Figura ergo
conftabathemifphrica fine apice. Pontificum erat pro
prius,vti difcimus ex Apuleio (r), dum ait: Hoc Diogemi&
2mtjhemi pera & baculu,quodregibus diadema,quod impe
A *
ratoribupaludamemtum, quodpomtificibus galerum, quod li
*r,5, pr,,. *** auguribus. Qualem galerum e marmore antiquo

,. , quoque exhibet Choulius(f), quem variis figuris exor

' natum videmus.

Dependent ab apicibus & gale

ris ligulae lane, quas effemdices vocat Feftus, quibus a

pex retineatur vel remittatur, atque quibus & fub collo
adligaretur, ne decideret, Alias adparent pontifices,

dumfacra faciunt ac facerdotes alii lauro atque aliis fron

dibus diis facratis capita coronati (t), cum capite vela

to. suffibulum vero Fefto dicitur veftimentum album,

prtextum, quadrangulum, oblongum, quod in capite
Veftales virgines facrificantes habebant, idque fibula .
comprehendebatur: ad quem Fefti locum Scaliger no

et, in facrario deae Opeconfiuae legem fuiffe fcriptam:

z

boc

(m) in Fafi, v. 396. (n) VIII Aen. v. 666. (o) IIAwn.

p.m. 267.

(p) PI de L. L. p.m. Ja.

(q) c. l. (r)

apologia p.m.,274. () derelig.p.m. 23. (t) Macro

bius III sat. t. Xu.

sAcerbffs : RMANRvM.

horpreter virgines Peftales e fcerdotem publicum introi

DE

renefas effo, a cum introerit fufibulum habeto. Ita Pontifices quoque Veft, peretralia introeuntes fffibulo v-;

fos fifle videtur, vigines Saliares autem in regia facri-'

ficium facientes paludat adparebant cum picibus, au- .
&tore Fefto. Augurale veftimentum erat Lama (u),.
quod fecundum Fefti explicationem habitus erat du-'
plicis, feu quod aliis, fuperindueretur. > Et quidem vti*,
Gutherius (x) ex monumentis prifcis declarat, veftis vna

in modum tunic breuior erat; altera oblonga in mo

dum pallii tunic imponebatur. ^ Sic & auguralis-erat
trabea (y), qu ex purpura conftabat & cocc. - Omnes!

autem vtebaritur veftimentis'puris , feu fecundum Fe-!

ftum non obfitis, non fhacular habeiitibus g+Manfr,

hc facerdotia* fb prifhis Imperatoribus? Ghriftianis,

cum fub Diocletiano facerdotum collegia adhuc memo

ret Arnobius (z). 5 a Theodofio autem omnia facerd

tibus falaria abfeindebantur & priuilegia abolebantur;

expulfiue vtriu$que fxus fcerdotes (4); id quod dein

Arcadius atque Honorius confirmarntb). ' Varietati-

tem diftin&ti erant facerdotes apud Romans. ` Qtiidam

enim vel omni facerdotio praeerantyveffpeciali tfitum
facrorum parti: quidam certis ftiidiis attributi;quorun

dam locus erat in fcrificiis, alii dfique fcerdotum e

rant miniftri, : Quatuor autem pr ctefis Romnorum

erant collegia facra, quae #:
quaruor
acerdotia perfectorum
e
-- of
Bbbb vocat
3 Di (e), eaque
IlllIITC
-

(u) Cicero de clar or4t, c, Xii(. ,(x ).lib.; I c.XXix de

P. I. P. (y) Seruius ad VII Aen. v. 612. (z) lib. IV

wp, m. 1;1. . (a) Zofimus lib. r cap. XXXVIIi, 7 ( b) I. '

-

XIV CTheod de pag. acrif & templi, A (c) lib. LVIII

. , .

--

. c vop -
numerat(d): pontificum fcilicet, augurum, feptemuiro
rum & quindecimuirorum. Licet potius adfefitiar Cice
roni (e), qui fptemuirorum loco haruspices ponit, & ,

fingulo$a f inuicem diftinguit, dum ait : maiorer mo

tritata olennesgue cerimonia pontificatus rerum bene
eremdarum au&oritates augurio, fatorum veteres praedi

Apollim vatum, libr& :

portemtorum explamatio-,

mes Etru/gorum difiplina comtineri putarum., . .

*" c LLE1#A# Po w71F1cvM

... Pontifices Romulo regnante, nulli erant (f), fed a
Numa inftituti (g), vnde autem diti fatis non conftat,
Plutarchus quidem in vitaNum (h) latinorum potens

deducit, quod;}$erent, qu potis effenfa:aliorum opi

- nionibus reietis. Varro, (i ); & Dionyfius Halicarnaf
fnfis (k)a ponte fic ditos putant pontifices, quod ab his
primum, pons fblicius fatus, qui ligneus erat fupraTi
berim, atque ponpificum cur demandatus, vt ab iis fi

forfngollabgretr, refiitueretur. Q.Scaeuola (i) dedu

cit a poffe & facere, quod prifcis idem ac fcrificare.
Zofimus(m), ideo di&os putat, quod Graeci deorum effi
gies in Penei fluminis ponte primitus ftatuerint, atque
ab eomor,&ua Ramaniplerquefcrafaa Grcishau
ferint, maximi, fgerdotii participes a ponte nomen,
fuiffe adeptos, qui Grcis dici poffint ys?vpaiot,

Quam

tamen opinionem Plutarchus tanquam ridiculam reii

cit. Licet non adeo abfona
hoc
.
. . hc
. . . videatur ratio, cumfor

Cd) lib. Liii ineunte (e) debaruff, reff. c. ix. (f) Li.
uius IV c. IV. ( g ) Dionyfius Halic. lib. II p. m. 'tya.
{h) p. m. 6r. (i) lib. IV de LL, p. m, y. (k) c. /.
(1) Varro s.l, , (m) lib. IJ^ r, XXXPI, '
-

pe saceRpotris RoMA NorvM,

forfanin cauf fit, qud pontis fublicii reftituendi curan

pontificibus demandauerit Numa, atque ideo facra vis
& cis Tiberim non mediocri ritu fata tradit Varro. .
Praefes pontificum dicebatur PoN T 1 F Ex - MAxiMvs,

vel pontifex fummus ( n ), pontifex publicus populi Ro

mani ( o ), vel fimpliciter etiam pontifex( p ). Graecis

- (q ), g

ise, jyeuoviav izov (r). * Primum Pontificem Numa ,

creauit Marcium ex patribus, eique facra omnia exfcri

pta adfignataque attribuit (f), an vero hic flus, an pr

ter hunc alii minores creati, de eo difceptatur.* Potius

tamen plures fuiffe creatos exoratione Qanuleii tribuni

plebis videmus, qui pontifices a Numa fuiffe inftitutos
ait(*), quod & adfirmat Florus (u). Ita & Halicarnas

fenfis Nou vi9 Ivtor meminit, dumiinftituerit pon

tifices (x). Idem jteyvrwc ab Ancoifconuoctos me
morat (y). Liuius ergo cum de vno pontifice dicit ; re
*

liquos non excludit, fed illum, primum & maximum ;

innuit, .: Primus autem maximus circa bellum Punicurn

primum ex plebe creatus eft T. Coruncanius ( z), cum,

alias patricii, foli: hoc:fibi vindicaffeht facerdotiufn. 'E?
ligebatur pontifex maximius ex ip(is pontificibus, fffraj

giis populi & quidem comitiis populi tributis (a), qu

exinde comitia pontifici maximo creando dita (b), qui
bus interim alius pontifex prerat (c), licet riofi ofiies
-: , , , . " -** 22 trt
_ { n ) Tacitus 4mm. It c. LXXi, (o) Liuius y711 c. IX. (p)
Liuius XXVIIt c. XI. (q) Plutarchus Nuwa p. m, 67.,
'(r) Dionyf. Halic. lib. III p. m:174: (f) tjuius t. e.XX.

: (t) Liuius u^ip. (a) lib.13.5 It, )'tili, p. p.

m.iga, (y) tib, FIFp,m,izg, (z }.vllius,t ,
cxxviii, Liuius yir, xifft.

' cap,
---

xVIII.. (b) Lus'XXY c.P(j'Liis c. !.

\

568

CA PV T.

D. W.O.D.E.C. IMV. M.

tribus fuffragia dixiffe ex Ciceronepateat, fed feptende

cim tantum tribus, qu forte dut (d), quod minorem

partem populi vocat. Syll tamen legem vti alia facer

dotia, ita & pontificatum maximum a populo ad colle
gia duxiffe, ex eo concludimus, quod cum Caefar in lo
cum Q. Metelli Pii pontifex vellet fubftitui, in plebe ,
autem plurimum fpei reponeret, T. Labienus in eius fa
- uorem legem Domitiam reduxit (e). Inde vero M. An
tonius Pontificis maximi eletionem a populo ad facer
dotes iterum tranftulit, vt M. Lepidum ad pontificatum

eueheret (f), quem inde furto creatum dicit Velleius

(g). Poft Lepidi mortem Auguftus pontificatum maxi
mum fufcepit, fine dubio a populo delatum, qui hunc

honorem viuo adhuc Lepido in eum transferre cupiebat,

Augufto tamen dum recufante ( h ). Reliqui Imperato
res, ne viderentur poteftatem qua vtebantur, ex poten
tia potius, quam legibus habere (i), fummum hoc f
cerdotium femper fufcipiebant, quo &' religionum f
crorumque omnium potirentur. Et quidem hanc digni
tatem ex Scto adepti fuiffe videntur,-quoiam olim de

cretum, vt fi filius Caefri nafceretur, is fummus Ponti

fex conftitueretur (k).

Vti & de Macrino teftatur Ca

pitolinus (1), eum pontificem maximum a Senatu ad

pellatum decreto Pii nomine. Primum quidem non ,
ftatim ipfo initi imperii die, fed paullo poft hc digni
*.

tas deferebatur. Alexander Seuerus (m) enim in oratio

s

. .

Inc

(d) Cicero agraria H c. VI & c. VII, (e) Dio lib.XXXVII

p. m. 46. . . (f) Dio lib. XLIV im fine (g) lib. II c.

-

'LXIII (b) Appianus P Ciuil. p. 746.-"...(i) Dio

' lib. LIII, (k) Dio; lib. XLIV p... m. 24;. (l) in via

' . VII. (a) Lampridius in vita c. VIII. T.

w

DE

SA CERDO TIIS : ROMANORWM

569

m ad Senarum gratias agit,fibi vna cum Augufti nomi

ne additum & pontificatum maximum & poteftatem.
tribunitiam & imperium proconfiulare, qu omnia no

uo exemplo vno die in eum contulerit fenatus, quod &

idem poftea Probo euenit (n). Immo Zofimus (o)au
or eft, fimul ac fummum Imperium quis fuerit confe

cutus, ftolam facerdotalem a pontificibus ei fuiffe ob

latam, idque ad tempora Gratiani vsquefuiffeferuatum.
Quare & in titulis imperatorum in nummis &:infcri
ptionibus primum Pontificis maximi ftatim videmus,a
hiis omnibus prmiffum. . Non autem nifi folos, Impe
ratores. Pontifices maximos; Caefares folum Pontifices

fiffe di&os, immo vsque ad tempora Alexandri Seue

rivnumtantum fuiffe pontificem M.exlapidibus aliisque
erudite declarat accuratiffimus vir, Ioannes Andreas Bo

fius 5 qui & idem probat ex hiftoriis, non titulum fo

lum gesfiffe Imperatores , fed & reipfa res facras ordi
naffe ( p ). Immo & in pofterioribus late, non conie
&turis folum, fd certisteftimoniis contraGothofredum

probat, Chriftianos Imperatores titulum etiam Pontifi- .

cis maximi vsque ad Gratianum geffiffe,qui primus,te
fte Zofimo,(q)extremistamen annis etiam titulum hunc

reiecit. Pontifice autem maximo demortuo, ftatim qui

dem in collegium cooptabatur alius pontifex, quo nu
merus effet completus, ex quo collegio iterum fupple
to, demum poft aliquot interuallum, eligebatur Pon
tifex maximus. Videmus id exemplo L. Cornelii Len
tli, pontificis maximi, in &uius demortuilocum ftatim
, ,

-Cccc
pon
,*

(n) Vopfus Probo c.xh (o) lib. 1ve. xxxv1. (p)

:4) f +

iwo Impp. R, , II &/eqg.

*

 vopv

578

Pontifex fuffetus eft M. iCornelius Gethegus (r%. A%n

tero anno-ver pofthoc;mouopontificeGethegokomir

tia habente, pontifex maximus crcatus P. Licinis Gr*

f ({);. Haut-facile.tamen rcreabnturumaximi peativ
fices, quifella curuli nn fediffenr, licet, ron-planetge-i
nerale, hoc effet ( t ). :. Ita nec certa aetas definita, cum ,
Q: Metellus Pius adolefqens pontifex maximus: creatus,

. dicatur (u), aetas tamen magiftratibus petendis: apta {ii

ne omimi dubio fuit reqnifita. Dicebaturi Pontifex m

ximusy quia fecufidum vFeftuni,

ad fcra & religiones pertinnt, iudexrerat, licet, & eoH

' dem tefte, interminores pontifices, maximtu dictusu$
rit, qui primus/un id collegium: venit;item ?rimus, qui
nouiffimus: * Qfficium pontificisq;ohfiftebat: velin. ad
miniftrationeyveli imperiofcrporetate fcra- /j)ffis

cium aliud peculiare rat, eiqu folixoeniebat, aliud

quod cum pontificiim cllegio haberet commune. Ita
de officio Pontificis-niaximi loquitur Liuius (x ) : Nu

ma pontifici fcra omma exfripta exfignataque adtribuit;

quibu'bofii, quibus diebus, ad qwa temp/4/facra ferep*,
atque vmdeiim eo* fumtus pecumaerogareturwrgetera, quo

que omnia publica privataque fact, pontific/cit fi:

rie, vt eet, quo roualtum ples veniret rt ne quid d

nimi iur megligemyopaarios ritus,perrgrimorque adfer

do turbarefur] owed 'caeleffet modo r/wmantas , d tuffa
guoqtiefunebria, placandorque maner, vridew pontifex
doferet : Prerat ergo interpretand religioni*&fta
tim c Pontificatum fufcepifiet, cdiccbat de carimoti3
-

2? )

( y ),qua

(r) Lis xxv s. /r. (f) L\is yW^t. Y. t) .

' (u). Sextus aur, Waorae r, , 495, *(x
4:5, 1 . XX: ,
(F.
-

dr

sacrapottrs roxx soRww.

pr -

qur & confruator crimoniarufivpblitarun in

>iapid prifto- dicitur &z). g Deinde eius erat prouidere,
-h}uid religio detrimenti pteretur, qafe, qu de f
-cris onftituta, transgredi (a);& fcra perperegrinos ri
-ts-ttirbari prohibebat (ib); Ji:Et fi quid contra ius reli
-gionis aSeriatus populoue decretum effet;iritercedebat.
'ic cum Cn. Fluius20Aedilisioufulistderim Concordi

dedicare velletj hegabat Cornelius Barbatus P. M. nifi

eonfulem aut kap., templum poe dedicare, (). Cum
'ciuitas\ludoslotfi doiiumque vouere iuTiffet'confulem ,

moram vota publico Licinius P. M. attulit; qui neg

aire* incerta pecunia pffevoueri(d)* Auguftus quidquid
+ibrorurii fatidicorum nullis velparumiidoneis autoribus
ferebatur, fupra duo millia vndique contrata 'cremauit
&g%Aibus quibusdam religiofis prire tenebatur, dedi
ationibus templorum,votisyobfecrationibus, deuotioni
ts {annibusyahisque.** YEt curn verbis flemnibus ex

tabula prirent5\Grci illud adpellani %ny&& (f\ latini

praefaricrmen (g), vel praeire(h). Ipfam autem formu
larii Pontificale carmenidicit Seneca (i) , In his tamen
maxiriie dabant peram, vtvocet& verbis minime haefi

tantibus idifacerent : Quare Metelloi P. M. laudi du

eit Valerius (k., quod tutelam crimoniarum per duos
& viginti annos neque ore in votis haefitante, neque in

fcrificiis trmula manu gefferit. ; Sacris quoque mni

drtiorniti i ili sredi. ta Cicci cia egzitijito i bus

3%y) Tacitus II H ff. c. xci. Suetonius Vitellio c. XI (z)

. Gutherius. de Iure Pontificio lib, 1 c. XVI. (a ) Plutarchus,

`Ni
m,(d)
67. 'Lufus
(sy xxxi
Liu{is'1
c. xx.
(c) Liuius ix.
-c. xLvr.
2. ix.
A". e) Sutonius aig.

e.xxxtf) Pirar.hos,milio p m (g) .

uius w x.: (h) Liuius Ix - xipt. (1) cnfl.ad

Martiam t XIII,"(k) lib, Prit: , XIII.' ' ' ' ' '

572

v v

bus & in Circeni pompa pracinuie Pontificem Maxi

mum ex Cicerone(l) contendit Gutherius(m),ed rete

probat Bofius(n), Lentulum, quem ibi compellat Cice

ro, ne pontificemquidem fuiff, fd vti conietor, ex Se
ptemuiris epulonum, quibus iftae-praecentiones compe
tebant. Anni (o)quoque & annalium cura illi incum

bebat, quosindeannales maximos adpellabant (P). -

imitio enim rerum Romamarwm, inquit Cicero (q), vsq*
ad P. Mutium Pomt. max. rer omnes ngulorum ammorum*

mamaabat litter& Pontifex max. efferebatywe iw. album &*

proponebat tabulam domi, potea* v* effet popwla cogno
femdi , ii qui etiam mumc 4mmales maximi muncupamtur.
Hos autem fine vllis ornamentis monumentafolumtem
porum, hominum, locorum, geftarumque rerum fuiffe
, ait. De quibus annalibus intelligendus eft Cato, apud
Gellium (*), dum ait: mom &#er ribere, quod im tabula
apudpomtificem maximum e$t, quoties anmomatara, quotiet
/um aut fol lamimi ca/iga aut quid oiterit, Qu9rum
annalium maximorum librum vndecimum idem quo

que Gellius (f) citat,eosque annalesmaximos adpellat.

Hosque faftos & commentarios pontificum adpellat Li*
uius(t). De quibus & plebeii conquerebantur olim, fe

adeos non admitti (u), qu tamen incenf vrbe plera

que interiere.

Ab hisce tamem alii erant cremomia

rum libri, de quibus initio capitis fecundi di&tum fuit,

quos pontifices fibitantum referuabant&fupprimebant,

; licet

(1) de haru/ rep.c. X. (m) I de P. l. P. c. XI (n) de

Pomlifice max. c. IV. . 6. (o) Macrobius 1 /aturm, c.
XII.

(p) III Saturm, c. H. Feftus pace maximi ammaler.

{q) It de Orat. c. XI. (r) (I c. XXVIII. (f) IV e,

( t 2 bib. Pl 46 initio. (u) IV . III:
-

---

DF

sace RD-of-14s- Roma Norv M.

, 57;

.licet eos redarguat Cicero(x),quod exfija diiplina mul

ta effluere atque ad aliorum aures manare finant, De
adrogationum quoque atque adoptionum cognofcebat

cauffis., Adrogationes enim inquitGellius (y), nonter

mere nec inexplorate committuntur, aam cqmitia arbi
tris etiam pontificibus praebentur, qu curiata adpellan
tur, iusque iurandum a Q. Mucio pontifice maximo con
ceptum , quod in adrogando iuraretur.

Adoptiones

quoque apud pontifices fiebant (?), lege tamen curia-^

ta (a) ; . non vero vt ipfi pontifices rggationem ferrent
ad populum, fed apud pontifices, vel arbitris pontifici
' bus, vti loquebanturveteres, haec peragebantur, idque
ideo, quia is, qui adoptabatur in gentem quoque & f*

cra patris adoptantis tranfibat. De matrimoniis autera

& partu cum reliquis pontificibus edicebas, 'Impgri*
um & iura in varias res exercebat. . Feft9 ideo
dicitur iudex, atque arbiter rerum diuinarumjac humar
narum:alias rerum, qu ad fcra&rgligiones pertinent;

iudex, vindexque contumaci priuatorum , magiftr

tuumque. Quare & Cicero, iudicium & iudicumfpetg>

{tatem eidem attribuit (b). Inqumbebat enim Pontifi

ci maximo imperium in omnia (cerdotia, fpeciatim f
cra Veftalia, quod Iate declaratOuidius (c). Quare &
PIutarcho Veftalium, J&iaxo7r@ dicitur(d), Veftalesqu

virgines Gngulari more rituque capiebat ( e )... Sic:&

deVeftalium, vt infra dicemus, aliorumque'facerdotum;
delitis frequenti tamen collegio iudicabat (f). Col
*
. 3
legi
N

- a

(x) pro domo . XLVI: (y) li. p c, xix. . (2) Cice

' ro pro domo e. XI/. (a) Tacitus Hi. 1 e. XP. (b)pro
domo c. 1 de baruff. reff. c. PII. (c) III faff. v.4iy.

(d) in Nume.p.m. 64.. (e) Gllius I e XII; (f) Gi:

ero de bare reff, e, ril,

! ! py

pottVM 1

iegium enimi confulebat,(cuius decretuhi exeqfiebtur.

-Qod Polihumia exemplo comprobamus;de qa Liuiiis

(g y: amphatam, den at/otuta pro eo//egi, freniia ponti

fex maximu abffimere iotu co/ique /wm&potius quam f

e. ii/it.'* Ita vt ipfis quoque pnas irrgrt <apitales.
Sie de Cantilio criba pontificum ili Pofitificis M. eb
vsque iticofiiitio caefo, vt inter verbera expirret, ftatur
Liis (h). Rex fcrorum pontifici erat fbiets (i)%

qud multo magis deminoribus fcerdotibs fit dicen

drf.

bhfficiblisire#in'pro.

uinelas prohibit (k) ; 8e dict t diehsefit flameh

pontificiiuff$ (/);& C.Seruifius P. M. ornli Dl
bell& hiultmiixit;eufiique miagiftrat*abdicre iuit;
atequatii eum regem fcrorarii ihaugrret Qua
re&#niltatiterdotibusimpnere psert,i imperio
moniefeni audientes(6) Hits jusque cbiiiiiia talata

habendi eidm corriptebat, &eiitirqidein rgis

erorum inaugurandi caua, curiata flantinum inaugu.

randoruin (), astributis quoque tribhorum plbis

eefdgftii cajilicet illd Q Fufioi&tra orifieiii
tam conteffima ( ).ru Ludos qjder#edidiffel quoque)
Pontificem thaximum, vult Gutherius (q), qued ex Sue

fnio prbare, contendit, qui'fb Augite (r}1dos pori

tificales coffilmemorat; fed cum foloruth magitratuum

aiias effet,ludos etiare, fquiori tataea teiiipr ob co1,

latam facerdotii* dignitatem ridm fecif vidtur fx
-!.. .(?) ...-toii ous i i:::::::: ir..
-(g) IV c. XLtv. {h) xxii.c. Lvm. (i) Liiius II c. II.
- (k) Tacitus III.Ann. cap, lvih. Lius xxxt/ **p. Li.
* (1); Cicer Rlipp XI c. p'III. c ( m ) Liuius X& e. Xtt/.
.(n) :Liuiiis XXXJXI c. DF\&r, XI. c. XLHI.' Cicero Pb*'tp.
-2&J r P. III, , (a) Gsllius ^c. XXXII.*. (p) Laurus iit

f, Lll, () de W. I. P. lll e, X,

(r) e, Kelk :

B E s xc Itnotiris Roma No RvM.

$75,

ndofes.: Qdkifcimus extincriptioneapud:Grute

terlimi:(1) : CLRCENS S OB. HoNo REM, s A CERD o
Thi 5 i &iinali (t ) : , SE x 11.1G RI vs. ob Ho No R E M.
PEIRE ET vieiP oNTiiiI AT vsv LvDos ici1 R G E NsEs
i, pin.i

: Habebat &iiis{ancicndi.lcgcs dc religione,

ac caerenrmiis;iti Dionyfius cnim Halicarnalienfis (a);

l. 4 ,

3" , monm/rra :4a

ma'*###*# ##ui tirdinihu
7##3yirij;ci3&intfare cribi^ Hinc de cremoniis
%, ;? 4;

'dicbat;& irta easdem difperifbt. **Sic Doniitihs

perfififitfaniini diali;vt;reptidiare poffet vxorefti (x);

Efdem, Hamini ligtit brerhniaru gratianpntifi

fAtfft 'Mffitis Sabintisfribitaftid
Gefiiifii ^y).

rr

ibus, frrorum deteftationibus & tetamentis eundemi

lieiitehdit; fed regie ethdrhihctat'3fius ( a ),

dm h rtfuifiuifnt &^eau cogniti64
iieiii fortificis, niiatitoritatefi; qti in iuilibtis fr
tffiti nulla

t poti

tificis maximi, fiihilominus pleraqu cum cgllegio potitifi&urh contmtificre (*); ei incumbebat; tque' dum;

pr o!egio vel refpondebat*c , vel ex a&itate coH

ggii patibs renuntiabat('): Imfiio&ipfi &oilegi6 ert

e & Ainderefusehonfex

f;.: ***,: 1

(f), p. Crn S. ti(t) p. CCCCXXXf m. t. (a)glik p:

eliuyi, (x) Plutarhus gasie&m. XE/x... (y) r KP.
-i.i (z), dekti P. Krap Kil. ofa) de Pontifi rra. 75. i.

!
XXx{P, cap, XLIV. (c) pro domo e, x.
(d)
XXXIK\, XI.f.ru. " ( ) . ..
iuiu

rv vopv
fex max,, pontificibus tamen tantum detulit & XVuiris
& auguribus, vt quasdam cauffas fcrorum a fe finitas
iterari & aliter diftingui pateretur(s). . Licinius P. M.

&um ex pecunia incerta votum publicum fieri poffe ne

garet, confu ad collegium pontificum referre iuffus, fi
*

po(fet reevotumincert pecuniae fuftipipoffe,re&ius

que etiam effe pontifices decreuerunt (). Et cumpo
reftas eius a populo , ab ipfo , quoque & toto collegio
ontificum dabatur prouocatio. Ita cum A. Poftumium
1. Metellus, Q. Fabium Pitorem Flaminem ad facra re

tinuiffet P. Licinius, & infenatu & ad populum magnis

contentionibus certatum eft : & imperia inhibita vltro
citroque, & pignora capta, & mult dit, & tribuni
adpellati 5 & prouocatum ad populum eft (g). Ita ,
quoque aC.Seruilio pontifice M multa dita L. Corne
lio Dolabell, deque ea cum prouocaffet, certatum ad

populum (h). Sic & populus multamL.Valerio Flac

coflamini Martiali a P. Licinio Craffo confule di&am,
remifit (i). Cornelius Barbatus pontifex apopulo co
atus verba praeiread templi dedicationem (k). Et ali

osin zdiumcrarum dedicatione olennia pro (1) pon

tifice iuffit fufcipere populus. Inde & tribunum plebis
pontifici vel denunciare, vel eundem cogere potuiffe te

flatur Cicero (m). In cauffa quoque Veftalium ponti

ficum iudicata euertebat populus, vti Afconius Pedianus

auor eft (a), Sex Peduceum tribunum plebis crimi

*

natum

(e ) Lampfidias 4lexawil&ae cwp. XXT. (f) Liuius

. XXXI c, IX. (g) Liuius XXXVII c. LI. (b) Liuius

| XL e. XLir. (i) Cicero Bbilipp.xa c. WIII. (k) Li

' uius-IX s. XLVI. (1) r e. xxYII, (m) prowmw
, KLV. (n) in Milon-Pr, w.

De sacerdotiis RoMANorvm.

577

atumeffe, L Metellum Pont.Max totumque collegium

pontificum male iudicaffe de inceftu virginum Veftali- '
um, quod vnam modo Aemiliam damnauerat, abfolue
rat atem duas, Martiam & Liciniam 5 populus hunc
Caffium creauit, qui de eisdem virginibus quaereret: is- *
que & vtrasque eas, & prterea complures alias nimia '

tiam, vt exiftimatio eft, afperitte vfs, damnauit. In :

veftalium autem condemntione adpoplum fuie prouocatum, exemplum non conftat. Immo quoque fena- '
tui fubietus erat Pontifex max., vti C. Seruilius piacula '

irae dem conquirere a enatu iuus (o), & ub Claudio

Imp. Senatusconfultum fatum fcribitTacitus (p), vide- '

rerit pontifices, qu retinenda firmandaque harupicum

effent. - Nulli tamen reddend rationi nec fenatui nec ?

poplo erat obnoxius (q). Dignitas eius erat maxima, '

ad quam nulli olim euehebantur, nifi qui fella curuli fe- -

diffent(*), viri fcilicet conflares atqu prtorii. Qua

re & dignitatem iftam ambientes dicebantur viri cla-;

ri(f);conflares(t), honoribus populi Romaani ornati

(g), & fenes honoratique (x). Sic inter Crasfi Mucia-'
mi quinque prcipua numerabant , quod effet pontifex*
maximus (y).

Velleius Tib. Coruncanitam hominem i

nouum, pontificatu maximo ad principale faftigium e-'

latum cribit (z).Quare & ummi magitratus cum Pon

rificatuconiunai fucre: vtiP. Licinius Craffus P. M. ma-'

** **

** **

Ddd d

- "gifter

o) Liuius XL, c. XXXVII. (p) XI Amm. c. XV. (q ),

z

\ Halic. lib. II p. m. i}. . (r) Liuius XXV c. V. (f)i

.\uius XI. c. XLII.,
Aur.Vitor de viri illuftribus in

2 Metelo Rio p.

u), Cicero pro domo e, XY... (x)

- e,
Liuius
XXV c,' V. ' (y) Gellius I c, XIII. (z) lib, II,
CXX/tIl.
- -

--

eA Pvt pvo pro MvM

$78,

gifter equitum dictus (a), cenfer & conful (b). Hinc ,

& Cicero (e) rem publicm gerere & religionem intcr

pretari coningit, dum ait : nihil prclari, juam quod;

3 es eosdem & religionibus deorum immortalium, & fum-,
m reip. prceffe voluerumt, vt amp/iffmi & clariimi ci

ues remp bene gerendo, religiones apienter interpretando,

rem pub/icam con/ruaremt., Hoc autem cafu, extraIta-,
liam iis migrare non licebat, ne a acris abint, vt Li-r

uius Joquitur (d) : ,, licet & hoc dein quoque,yt Sci-,

pioni extra ortem concedente collega (e). Falliturer

go Liuii epitomator (f), qui P. Licihjum Crafftimbello.

contra Ariftonicum primum pontificem maximum &
confulem extra Italiam migraffe ait, addens quod nun- ,
quam antea fatum erat. ' Ob has igitur prrogatiuas

Cn. Tremellio tribuno plebis multa ditaeft, quod cum,

M. Aemilio Lepido Pont.max. iniuriofe contenderat,
fcrorumque quam magiftratuum ius potentius fuit,vti

inquit Flrus g), cum tamen inuiolabilis alias eettri

bunorum plebis magiftratus atque fcrofanus. Quare
omnibus, quoque magiftratibus priores erant, vti & Ci

cero primum illis locum adfignat, cum ait: me in ea i

pf domo, qua tume expuleras,pontifices,confules,prx

tores collocauerunt (b). Immo & ipfi Imperatores V*
na cum imperio hanc quoque dignitatem in fe deferri

voluere. Sacerdotium non deponebant, nii cum

munera derelinquant (i); quod & in cauffa fuit

--

(3)
XXVII c. 1^& VI, (b. % " (c)
' ' jro domo ab initio. ( d) Liuijs XXVIII : XttK. (*)
Ilius xxvIII c. XXX/III., (f) ep; LIX (g) pit.
'xLrti.

(h) in Pionem c, xii.' () Gafiodru*

*iorum, icunt.'* SY'''' * *

s

--

-,

-- -

- ~, --
--

"

,
-

^
v.

\,

* *

pe scerpotfrs . , 379 .
Aguftus Pontificatum maximum delaturii licet, Lepido ,
* -

adhuc viuo adimere noluit (k). Infignia erant prtex

ta, lituus, albogalerus & inftrument fcrificiorurh. De

Prtexta quidem teftatur Lampridius (1), quod eamficum `
Tfcra faceret, loco Pontificis Maximi, non imperatoris,
acceperit. Sella curli quoque & litoribus vfm fuis

f prem, tum quod praecipum effet fcerdotium ipfis

mgiftratibus p6tius, tum quod nulli ad id eleti, nifi

quifella curufi fediffent : flaminibus quoque fitores

additos fupra vidimus, multo magis ergo pontificibus.

Domum aliam nifi publicam non inhabitabt(m),quam .

alias regiam ditam vult Seruius, quod in ea fcrorum,
rex quoque habitaret (n). . Sed contradicit Feftus, qui

fcram viam a quibusdam adpellari ait a regia ad do

mum facrificuli:*expreffe ergo diftinguit. Prifcam autem :
Num regiamVeftae templo contiguam pontificis maximi
domum fatam arbitror. * Mouetme Suetonius(o), qui

{Jaefrem pontificem fatum in domo publica habitaff

dicit. De Augufto Dio Caffius (P) * a & gfgg. *

" , 24 o ,
"

' /d umoran:
mo publicam domum pomtificem imbabitafe meceffe eff;/;a.
rum adium partem publicauit, . feg/acerdotuh, domium

virginibus
heffali, eum i& configua, donauit. Ibi
per isg nullum 3
ium intlligit, qtr pni

the
. .R A minum!rnelepe
** *** T)
" * :
: * to
.

. "
-

* ** .

ii.

t - -

- (k) Appianus * Ciail. p. m; 74. Dio Cis lib. IP p. ,

.", . gt. (1) Alex. Seuero t. XL. ( II)
lib. Lirp,
(, m... '( n . ritni, (
(P) lib. Lipp, m, j44 .* * )
* -

".

"

..?

58o

c Ar v T Iv

totam fuam domum publicaffe Auguftum idem, dica:

Caffius. Regia autem Numae, Veftae templo fuit con

tigua. Quod tradit Plutarchus in Numa (q), iJeipsa,
inquit 8 ,
" g , .
, &
3iwr &. 4edificauit iaxta dem Meffe regiam, in
aus plurimum tempor transegir, res

diuinas gem * aut

imffruem* fcerdotes aut cum ie de religiome temptu tran.

gemr. De eadem canit Ouidius (r):

bic focus ? Pega, qui Pallada/eruat;& ignem

Bicfuit antiquiregia parua Name.

& Horatius () : ,

. . . .

s-

. . vidimus fiauum Tiberim,refort&

; - littore Etruco violenter pndi,
ire deieium momumemta reg&
,, ., ,.,
n
templayue Ke4.
-

, . '
-

guare & P. Vitor regiam Num &templumVeftaecon

iungit.

Ex quibus concludimus, regiam prifcam Pon

tificum habitationi fuiffe deftinatam, licet & fcrorum

rex eandem quoque inhabitaffe videatur 5, qui in fcris

in regum locum ceffit. In eandem quoque domum cum

de religione agendum, reliquos.

folituni fuiffe maximum, teftatur Plinius (*). Cufiodie
bantur in ea ancilia : Dicit enim Dio Caffius (u) de ,
ulio Czfare : @ , ) %

Pezasg n wwwguer xeusta arm4 Mart, que facundum

imffitsum quoddam******* epud ipfam fommum pontif.

sem adruabantur 3, licet poftea proprias nacta mn

-

*-

-- *

fio

(q) p: m. 69 , (r) III Trif, el I. (f) lit i ode II. (t)

# "") , LIKA. , #,
~

(4:

bE SAcerbor ris R 6M A Norv M.

fiones,Salioruin ditas, vti fub Saliis, Sacr Bh de

in hac domo quoque fpiuscelebrata.Cicero eni;n Clodium mliebri ornatu ex incefto ftupro atque ex domo
ntificis maximi, emiffum ait (x), cum fcilicet facra
Bon de pollueret.

..

Probam Pontifice max. vxorem,

fui{fe.eligendam ex Plinio difcimus, qui Plotinani lau- . .

dans ait : quid i4a anhus , quid antiquiu nonn

fpomtifici maximo deligenda fit remiux aut bamc aut fimitem elegerit. Nec pontifici maximo iterare matrimoni
um licuiffe Tertullianus autor eft (y). ' Cadaueradfpi
cere aut tangere nefas habebatur. Sic enim Seneca de.

Tiberio (z) : ip/e pro ror laudauit filium, etitque

in conpectu poto corpore, interietto tantummodo vela-

memto *. quod pomtific oculos a fumere arceret. De Aq-

gufto narrat Dio (a), quod M.Vipfanium Agrippam pro

roftris, laudans, velum inter eum & mortuum fuerit ex

panum a^zzi"gg" i Fejr vexe revaz: Ratio

i;em tamen huius fe ignorare {cribit Dio, quod enimL
dicant ideo effe faum, quod fummus
aut quod

cenor eet Augutus, erroneum ee ait, cumpontifici

maximo cadaueribus infpiciendis interditum non t. .

Quare fnt, qui Auguftum atque Tiberium velum inter,

:atque mortuum interpeluie autument, cum auguri
bus' nefas effet mortuos tangere, quod Tiberii illud a-
pud Tacitum docet : non debuiffe imperatorem augu|

. .

ratu & yetuftifiimis, rimoniis, preditum feralia attre

&are. Licet Bofius 6 avvv non lege quidem interdi&um

-

. , D did d --*
..3

fb)- "E. (T)

....... -. .
. , hoc
:::: ( J

() & ono . () ,
ad eafittatem . XIII., de monogamia-c. XVII de prefri

prionfa .2

(2) conai. ad Martiam e XV. (a)

* Dio li&#lKp.mj*.. (f)

.. t

, , ; :i.fi

Arv"vopv

hoc velit, decorum tamen fuiffe, vt pontificis,tanquam

facrorum prfidis, oculi a funere arcerentur. *-. -.

. - Pontifici max fubiecti erant reliqui pontifices, qui,

pro diuerfitate temporis, vti fpra explicauimus, mo
do a collegio , modo a populo furrogabantur.- Moris.
tamen erat, vt nominatio iri locum demiortui ante ex

a&um annum fieret (b). Quatuor hi a Numa fine du

bio inftituti patricii, quibus longo interuallo poft, lege,

Ogulnia, additi, alii quatuor ex plebe, tefte Liuio (c).

Priores diti veteres { d), hiautem coniuntim minores.

Sylla dein pontificum, augurumque collegium ad quin

decimvsque ampliauit, tete Liuio (e);&vticoniector;

illos qui olim fcrib a libris Pontificalibus di&ti (f), in*

pontificum numero effe voluit. Mouent me verba Li

uii, dum ait (g): L. Camtilius /rtba po#tifi , quo* mumc.

minores pontificet adpellamt, Idemque adferit Capitoli

- nus de Macrino (h), quod ex horum numero ad Pon-i

tificatum Maximum le&tis fuerit. * Iulis iCaefr! pot.

hunc pontificum, augurum, & XVvirorum-collegia, v
no addito in fingula collegia: ampliauit (i). Atque ,
ifii conintim conftituebant collegiuriiPontificum (k).
Sacerdotium autem non priuscapiebant, nifi collegii iu
digium, felici prius augurio fuerit' comprobatum (1).
Officium defcribit Halicarnaf{nfis (m), od effet,lites

facras iudicare, leges de facris ferre, in oimnes magiftra

tus, quibus fcrificia & deorum cultus commiffus & in

n .broui ing#. --2 tro? *s*
;

--

*** ** *~~~mnes

; ; ; ;;

(b) Liuius xxvi r.'xxtii, (c) x c. pl. (d) Cicero

v.

ae omtowe IIt e. xix. ' (e) ep. LXXXIX. (f) Gruterus

-p, ccc#1" er p.cccLxxptil. m. . (g) lib.xxII

c, LPM. th} t. Wii. (i) Dio lib. XLII p.m. aoy. (k)
Halic. lib. ii p, m, g. (1) c. i; '(m) p, ja: ** *
-

pe s AcERDotns a Romanorvm.
58;
emries facerdotes inquirere, miniftros facrorum in offi
' eio continere, deorum cultum prmonftrare & interpre

tari5 multas quoque pro delicti magnitudine impone

re. ;, De religione, enim edocebant, rebus diuinis &.fa
-

cris (n), deos edebant, quibus facrificaretur (o), quid

& apud, quas aras mataretur (p )5. atque hc in com
raentariis pontificum adnotata, de quibus capite is cun* ,
do ditum, quibus fcilicet hoftiis immolandum, cuique

deo, cui miaioribus, cui la&tentibus, cui maribus, cui foe- ,

minis. ' , Qu & alia pontificum inftituta Cicero expli
cat ( q). Inde & eos antitites facrorum & crimonia

rum dicit (r). Supplicationes quoque ex decreto pon-,

tificum fat (f). Quin & legis ationes atque has in
terpretandi fcientia olimapud collegium pontificum per
centum prope nnos fuere feruata.5 Flauius tamen fcri

ba repofitum in eorum penetralibus ius ciuile vti Liui

lus (t )

loquitur, populo dein tradidit, exinde ius Flauia

hum ditum ( u ). Licet & poft haec tetnpora, pontifi

cem neminem bonum efe dixerint, nifi qui ius ciuile
cognoffet, non quidem vt ciuilium curam haberet, fed vt
eo in refponfis de facris, de feriis, de fpulcris,& fi quid

effet eiusmodi, vteretur (*). Cauffae autem religinis

infcerdtum pbpuli Romani iudicio &potcftate verf
ri dicebantur (y), modum; qui hocin iudicio feruatus,

defcribente Liuiq ( 2 ). Kr /acrum, inquit, faum ara*

priore ammo, M. Porcio & L, Kalerio Coff. jd cum P. Licinius
---

---

. . . .

( ...

.."

-----

pom

-: (n) Cicero pro domo cap. XII. (o). Liuius XXX, e., II.
. . )(
Macrobius
P
III ,nru;
taS ,( .X ;
(q ~II) .
,e,IL XI
_,,.-, (r) pro domo ccxXXIX. (f) Liuius XXXIX (. XXII.

(t) Liuius IX , XJ/I. (u) Lege II , 6 de Orig. iuris

(x) II de I r c, xIX y)
cci , , (z)
. .
. .. .
-

'XXXIV c. XI IV, -

- * * **

*
-

* * * **

--> ".
-

584

'CAP W T

~ DVODECIMVM -

" "

pontifex, mom eff ree faum collegio primum 5 deimde ex

auioritate co//egii patribu remumtiaffer, deimtegro faciew
dum arbitratu pomtificum cemferunt. Pontifex ergoma
ximus de rebus ad religionem fpetantibus collegio pro
ponebat, collegium de re propofita iudicabat, pontifex
max. exautoritate collegii patribus renuntiabat, & pro

collegio refpondebat ( a ).

Senatus arbitratu pontifi

cum cenfebat. Non autemfoli pontifices ad hoc colle

gium admittebantur,fed & vbi de religione deliberare
tur, facerdotes alii fimul ad iftud collegium fuere vocati.

e quo Cicero (b) : meam domum P. Lentulu com/, &

pomtifex, P. Seruilius, M. Lucullus,.gg. Metellu, M. Glabrio,

iM. Meff//a, L. Lemtulus famem Martial , P. Galb4, Qu.
Scipio C. Fammiu , M. Lepidum , L. Claaditu rex /crorum;

AM. Scauru, M. Craffa, C. Curio, Sex. Csfr famem guiri

mal : Cn.Cormelius, P. 4imouamur, gi. Teremtiua, pomti
ficer mimorer, cauffa cogmita, duobus loc difa, maxima fre
yuentia ampli/morum, ac /apienti/in*rum itiuiuw ad
fante, ommi religione vw4 mente omsher: liberauerumt.

Hic locus planefingularis eft,& quidem omnes hosce de

domo & cauffa Ciceronis iudicaffe ex verbis, cauffa co
gmita, duobus* loc diia, patet. Frequens, hoc adpellat
collegium, nec vlla de re, immo ne de capite quidem

Veftalium, poft fcra conftitutatam frequens collegium

iudicaffe ait (c) : Omnes autem h perfonae fuere f
'cerdotes, dum de iisdem nullam prter Lentuli cos.,in
-faftis magiftratuum A. V. C. DCXCVII , quo hcce

gefta, nec circa eadem tempora, fatam reperiam men

tionem. Sed Q. Metellum Celerem augurem (d rio

er

(a) , ... . (b)

debaru. re. c. rt. (e)

pro domo c. VII, (d) Dio lib. XXXVII P, mw. 4as

pE Acerbor11s row A rorvwi,

58;

brionem (e)& Meallam Xuiros acrorum (f), M. Le

pidum pontificem (g),&Curionem pontificem (h) fuif

fcriptores docent. Fatum exinde,vt fi quid de reli

gione in fenatu proponeretur, eam rem ad pontificum,
collegium reiiceret, vt ipfi, quod videretur, ftatuerent
(i); horumque de eo decretum feruabatur (k). Sic &
figna, ftatuas neas, quae capta de hoftibus dicerentur,

qu eorum facra ac profana effent, ad pontificum colle

gium reiiciebat fenatus (1). Ita & ad collegium ponti
ficum relatum, de expiandis, quae Locris in templo Pro
ferpina tacta, violata, elataque inde efent (m). Ferias

latinas fi non rite peratae, ad pontificum collegium re

iiciebat fenatus , quod easdem inftaurari iubebat ( n).

Et cum S&tum de qua re religiofa fieri neceffe effet, non

nifi adhibito pontificum iudicio fiebat ; vti ex hiftoria

Ciceronis videmus, cuius domum licet centuriatis comi

tiis eodem iure effe iuffiffent omnes centuriae, quo fuif

{ent, nihilominus de dium religione ad pontificum col.
legium res delata,& horum demum adhibito iudicio fa
&um Stum, Do M v M c Ic E R oN Is IvD 1c 1 o p oN
rr 1 F. 1 cy M. R E L 1 GI o N E L IBE R A T A M v I DE RI (o).

Non autem: omnium pontificum adfenfus requirebatur,

fed trium prcipue. . Declarat (p)id Cicero, dum ait: '

ale /cr publica, de /wd maxim, de deorum Pematium,

-

- -

*
-

*,

. ."

Vete

Eee e

( e) LiuiusxxXT cap. fim. '( f) Liuius xt II c. XXVIII.

* ` `g) Liuius XXXII cap. V. ' (h) Dio lib.XLI p. m. 149.

-ii*G)-Ljujs xXxix c. j. Cicero de baruft.re/*. e, ww.pro

' domo s. LIII.

(k) Gellius P c. XVII Macrobius sa

,turn.I &XI, (1) Lju: XXVI XXXI (Q) Li

..'uius XXIX c.Xx,T(p) Liuius,XII c.XVI. (o) Ci.
"cero de barul, rep, t, VII, (p) de baru, re, c. VI,
--

----

.**

cAFvT Dvo DE crMvM yeffaque matr caremomi, de illo ipf fcrificio, quod fe ,

586

pro /lute populi Romami, quod po? Romam comditam, bu

iu vmiu, cajti tutori religiomum felere violatum e$t, quod
tres pomtifices atuiffnt, id fmper populo Romamo, fmper
fematui, femper ipffr di& immortalibus /t famium, ft

auguum,ft religiofm effe vifm ef. Senatus quque

in rebus fcris, quae publica concernebant, nihil decer

nebat, nifi adhibito prius iudicio pontificum 5 pontifi

ses nihil decernebant, nifiad eos ferit relatum, P. Clo
dii cauffa, templum Bonar deae polluentis, fingulari cafu
ad Veftales virgines & pontificum collegium fuit relata

(q), idque eo, quia fcra hc per virgines Veftales fie

rent. ' Quod fi vero pontifices ipfi fenatui portentum

fatum nuTtiaffent, de ea re S&tumfaciebat Senatus (r).

Ad pontificum enim collegium ea tantum referebantur,

vbi de interpretanda religione quidquam obueniebat, in

aliis rebus fnatus fua autoritate omnia ordinabat, exceptis prodigiis, quibus fa&tis Xuiros fibros Sibyllinos
adire iubebant. Eplones'quque ad pontifices refere
bant, fi quid in ludis prtermiffm aut commiffrn, &

fi mihs rete fati, ex eorum decretis renouabantur

aut inftaurabantur (f).' Pontificum ergovis in edicen
do quoque cnfiftebat, qu decreta pofitificm vocat Li
uius '*). **Aeque confltum hoc &hegium 5 quantum
' auri in ludos confmi neceffum effet, quod tamen adre
1igionem pertinere pontifices negarunt (u). Extende

bant prterea decreta pontificum fe ad omnes res f

crasatque religiofas. . Ita cum M. Marcellus bello Galli

.. .

c. .

..

.. * * * * : *> . .

",

; , . . .s

c0

(q) Cicero I ad aa. *. .. ( f) Gellius ir c. v. (f) ci.

cero de baru/. re/. f, X, (t) *XXIX c, XVI. u)Li
uius 4, .

" "

'

. .

. .

 ss v.

587

co honori & virtutixdemvouiflet, dedicationem imp

diebant pontifices, quod vnam cellam amplius quam v

ni deo dedicari negabant (*}. b C. Gaum concordi

fimulacrum in templo, augurato ftatuere volentem pro

hibuere pontifices (y). ' Singularis eft infcriptio ap.

Gruterum (z ):
*: *
--

* -

. . . . . .
> . HM P. f. CAESAR

. .

- *,

..

, , vEs p A s i a N v $ Av G.,

. . P O N T IF. MAX, TRIBVNI c. . ;

s . v i . x . . .
->

CO S. V I. , p Es I G. . VI I. GE N S O R

- 1 L 9 CVM. VI N I AE. PVBL I CAB

, o c cv p A T v M. A. P R iv AT is
M
PER, co LL e Gry M. Po NT IFI !cv
.. .

-, }

restrvir
Duplici ex ratione vine publicz reftituendae curam ha

bure pontifiges(a), primo quod x priuatorum patri

monio inpublicum, efent reducend, ind& quoque iure

pontificio atutum videmus apud Ciceronefn (5): f;
2erdotes vimeta, virgetaque & falutem populi auguramta.
4Qu9d genus, fcerdotum jdicebatur hierophantae (c).
>NGtniat etiam {crorum locorum fub congrua propri

ateoproferre pontificalis;erat 9bfruatig. (2). De

transferendis mortuorum, reliquiis collegium hpc pon

tificum adire quoque folebant (*), Qu9 facit infcriptio

apud Gruterum (f): RELIQVIAE, TRAIECTAE. 1 1 1
: NON
:
Eee e 2 :
(x) Liuius XXVII p. XXV. Valerius Max. I e.t., , (y) Ci-,
. cero pro domu c. LI. (z) p. CCII m. 2, (a) Cicero de

LI. H.c. ZIII. (b), l.ir C. Theod, de pagan, aurif. &

templ. (g) Macrobius III saturm. c. IV. (e) Plinius

, IXIII, (f) z, pixIIIn, . . . . . .

-

*** -,

A pvT DvopEc1MvM

588

N O N. FE BR, E x.

P ERM 1ssw. co L L E G1 1. " Po Nrtpr,

#v M. P1A cvto

FA cTo - Ita M. Oppii adilis oa

fenatus e campo Martio tanquam loco fro haut rite ,

pofita pontificum monitu remouit (g). Immo & mo
numaenta fine horum decreto refici non poterant,vt do
cet infcriptio apudGruterum (h):
T. AE LI V S. SENT IN I A N V s.
COR. C O H. I f,
F I C E S.
\.

VI G.

V T,

S I B I.

RB F I C E RE. N.

Fo R

PETrT. * A P o NT !
P E R M I T T E R E NT

M. O. N. V. M E N T W M.

IV RIS, svi I. B. LRA v s Q vE

sib 1. T. s v IS. Fos T ERIs Q y E.

' Forww.

Corruptum tamen & collapfum reficere licebat, corpo

ribus non contactis. Ouare aram Druo dicatam ab ho

ftibus disietam reftituit Germanicus filius,Varianarum

autem legionum tmuftirh reftiterenon aufus(k) Quod

fi ergo religiofs koctis iami fatus, pontifices explorare
debebant, quatenus falua religione defiderio reficiendi
operis medendumfit. Teftamenta quoque exequipon

tificalis erat autoritatis, in iis rebus, quaevelfepulcro

rum monumenta,vel ali facra coficrnerent{}). Hinc
Gallus Fauoriius Iucundus, fihis fb ea cohditione hae

- redes fcribens, vt offa fila intra quinquennium e Lufi

tania exportent, has fi fecus fecerint; addit minas: M
NEs QWE. ME 1.

O P EM.

Po NT.

MAX

ET. FLAM.

DIAL. QVI. IN. CAP? To L1o. sw NT. IMPLoRENT.

AD,

.
-

co NT RA, Fiios, mis os. y L

-

-"

---

-*:

*, CrSCEN

(g) Dio lib. XVIII extr. (h) p.DXPIII n. 4. (i) l.e

pulcri *, de /epulcro violato., (k) Tacitus 4nm. II cap.

VII. (l) l, bareditas $. t. r. de bared.petits

pe

schkpor11s

589:

KOMAN GRVM,

c i $ce ND a M (m), De matrimonio & partu confle- t

bantur, vtpote an concepto nec dum edito partu nube
re liceat (n) - Quare & Antoninus Pius refcripfit,eum
qui centefimo & o&ogefimo fecundo die natuseffet, iu*i
fto tempore videri natum (o). De cognationum quo

que gradibus iudicaffe vero admodum eft {imile, idque ,

etiam contendit Gutherius (p). Licet autem proprium,
pontificum effet, de fcrisiudicare:& omnibus facerdo
tiis praeeffe, certorum tamen facerdotum quoque munus,
nonnunquam obibant.

Sic pontifices fpe dialia facra

feciffe, fi flamen valetudine aut munere publico impe

diretur, ex oratione Seruii Maluginenfis.apud Tacitum

(q) difcimus. Ita etiam Sibyllinorum curam habuiffe

dicuntur apud Vopifcum (r), nifi XVuiros ibi ab Vlpio

syllano pontifices adpellari dicamus. . In ludis tamen

fi feptemuiri epulonum abeffent, eorum munus ponti
fices obibant (f).

Erant autem a iudiciis & multa im

munes, nec fenatui vel populo rationem reddere tene

bantur (t). - Ornamenta erant gaIerus & figna facrifi
, calia, vrceolus, fimpulum , fecuris & adfpergillum. Ha
bebant autem pontifices fuam peculiarem arcam &

rarium. Arc quidem pontificum mentionem fa&am , videmus, in prifcis infcriptionibus. (a).: Hoc, Mo

sv MENTv M. NE DE NoMINE NostRo ex at.

<ovr ExTERNvM INDvcE RE: vor vsRIT PoEN Ag.
so MiNE iN F ERAT. AR c AE, P o N T 1 ficvM.). H. s.
f

Eee e 3

L.M.

' (m) Gruterus p. DCCLxxi m. 2. . (n) Tacitus 4nn, 1

. . c. x. (o) J.H. S. r. de fair & legit."(p) dev. W. P.

lib, II c. PII. (q) Tacitus aemm. hf c. zymi.^ (r) Au

* * reliano e, XX. (f) Dio lib. XLV111 p. m.376. ( t) Dio

# saw,
nyf Halic,
hb.h tm. 33. (u) Gruterus P BCCBxv
.
-

o v v op

590

L. - M. N &in alia (x) :.: $ 1,: Qv 1s, r H o C. , AR MAR-,

v M. v END ER E vo LVE R IT. IN FERET. AR CAE, P o N

F 1 cv M L. s. L. -M. N. Et qui huic prerat dice

batur arcarius pontificalis, de quo Symmachus: (y) rur
fuinquit, alle pomtifical arcarius pro/equitur apud te
mamdata collegii, cui pra. ceter retimemdi Vegamem/ r /a/
tu cura kgata: e$?.*: Aliud erat aeratium Pontificum, cui

pracerant Curatores acrarii, & IIIIViri ab aerario Pon

tificum, vt eft in lapidibus (z):: Q. I NGENvs. MA
x I Mi aN vs sc R 1 B. P v B Li G vs. Po N TI F. E T. cv Ra

'roR. AERAR 1 in alio (a) :. . . .

1. .
"s
Q, so Lo Nio. G. F. v9L&#2 -: ,

o s Bv ERIN on: . :

; ;-

******* - i.

/- "
--

E x 7 de cvriis Egvo i
- ***.
2

pv BLIco. Lv PER co--

* -

I1 1 I. v 1 R. A B. AE r AR .

r ont ir.: .
Communiter quidem arcam cum rari eandem faciunt,
-

. . .

fed perperam. Arca enim coflegio pontificum commu

nis erat, cum non infolens effet Romanis, vt collegia ,

fuas haberent pecunias communes (b), qu in arcis

communibus adferuabantur (3): Quare & arca publi

ca (d) dicebatur; in quam inferebantur peeuni publi
cae. Inferebantur in eam pecuni, qu poen nomi
ne ob violata monumenta,vel fi quid contra monumen

torum leges commiffum, debebantur, vti ex fupra ad

..

. . . .

**

. .. .

lega:

Cx) Gruteru3,p. CCCLXXXIII n. 4. , (y) lib, I ep. Lxix,

... (z) Greterus p. CCCVI m. 7. GCGCXx n. 6. (a) pag.
CCCCLXX.m.6. (b). l. 1H.ar.de coll. & corp. illic.

(c)

l. I. C. de arim, expil, bared... (d) Vopifcus 4areliamo

, ..

* * **

DE

sAcE RB o T 1 Is

RoMANO Rv M.

59I

1egatis infcriptionibus (s) aliisque adparet. Impenf

autem haec pecunia fuie videtur in facra, conferuatior
nem fiatuarum facrarum, monumentorum & fimilium
Coricludimus id ex ihfcriptionibus , quae in arcam facer
dotum hac ex ratione quidpiam illatum docent (f). t.
Fv N o IL 1 o. Ge M tN o. v i vi R. . a v G. M.A. G. eT., 1ww.

Av G vsT A L Bs, PA TRo No. HT. Qv IN Q. PHR PB TV o:

o PT I M E M E R I TO. HI C. A RCAF. A V S V STA LI V M, S E.

v1 vo. H. s. xx DE D 1T. v T. Ex. RED DIT v. EIvs.

sv M M AE. D I E. N AT A L 1. sv o. IIII. K. FEBR. PR AE

se NTE s. v es cE REN rvR. s r. o B., D Edicatio

N e M, s T A T v AE. D E cvRioNiBvs ET se viris.

ET. vy FN Bvs. spokryas. ET. ForvLo. Fry

I vM ET o I EvM, EADEM. DIE D EDIT. * Ita in

arcam, Auguftalium ob fuitionem ftatuae certam fum

mam fuiff illatam alius lapis docet (g).. Q._ IV 1, 10

sER VNDo II#1I v1R. v Gv sT. c. i. F. c. N.
Ldi N'i .. - Pa ' M A R 1 To.; o PrMo : 1 N l ar 1s.

A RcAE IfTfI v1 R. os, Tvrt foNEM sTATvAE

H s L. D. D. ITTTi I v 1 R. ' Habebaht ergo & Augufta
1es fuam arcam'; quibus tamen ab Antonino Pio illud

primum fuit conceffm,

$i exATlapide
diimus ).
:
PIEf
I
-

-- -

* 1: . . .

. .

.2

HOSTI L;IAEp 29.8

M ; ; ; , ;

. U F: 1

21:1 T'HosTILIANE : * 137 . ': '

-*-

--

" -

v1wIR. av G, s o cf. t + s

oy vs Ex, PERMIssty PII -

TARCA M. H ABERE. PERM1ss.

' ' PRiMAB, BENEMERENT1. T. v. . , ,

-, * * * * **IY ".

Aera

(e) Gruterus p. bcccxxxv m. . (f) p. ccccxipr m.a.

(8) . , , (h) , XIX , 7.

" cArv

592

ovopscr Mv

Aerarium autem illud fuiffe puto,vnde & alerentur pon

tifices & facra curarent.-- Numa enim ftatim ac pnti

ficem legit, cui omnia fcra fbiecit, pecuniam qoque,

vnde in eos fumtus erogaretur, adfignauit (i), ind .
rarium conftitutum putem, quod alias populi erat,&a
fifco principum differebat. Iacobus Gutherius quidem

fifcum quetribuit pontificibus,idque exinfcriptione(k):

Avid A MAx; MA
-

DOM V M

AET ER N.

V. S. P

si ovis. AlivD co RP vs
svPERpos. DET. Fisco. P.

. . ccc. M. N.
. ;'
Ibi fifcum pontificum intelligit, vti & in Hadriani re
-

fcripto (1), quod poenarii qiiadraginta aureorum fifco

inferre iubet, fi quis in ciuitate fepulcrum fecerit. V

troque tamen loco fifcus intelligitur principum, cum

non infolens alias effet, fifco ve!?faritales etiam p

nas inferri. Qu9d videmus ex lapide (m) : i Qyi E
i vs M o Nv MENTI PART E M, ALIEN A RE. TENTA

, s . .
L... Ro ANI. s, L . . N. , g LLEGI o Fo N
Ti Fi cv M. L. s. l. xv, M. N E T. E M. P. t o R. ET v EN

piT or.

Suos quoque Romanorum coloni habebant

ontifices, vti occurrit pontifex coloni A

ftigitanae (n), Sutrin: () pontifex Albanus (p), alia
rumque coloniarum, Spius & hoc fccrdotium
: -

, r
- - -- t .

s
. .

. .

, . ...

..

IIui
.. .

(i) Liuius I c. Xx.: (k) p. Dccqciii m.4. (J) l. III vr.

-: 'de/epulcr. viol. ( m) Gruterus p. DCCCCXLVI m. 6, (n)
... Gruterus p. CCCLI m, j, (o) p. CCCW n, to. (P) P.
CCXXXV m, ,

, ,

-----> * > . . .
---

*
-

pe sacerdot is romAnorvM.

59,

IIuirali officio coniungitur vt ex variis patet infcriptio

nibus. Pofteriori tempore in coloniis & municipiis pon
tifices diti, primariiinterfacerdotesfingularis cuiusdam
Patet id ex lapide (q) :

dei.

IV NI O

P. P.
:

P O S TV M I A N O

DE 1,

SG L16,

IN VICT4 -

, . v . s F.

AP O N TIFICI. ' D E I.

'

V. C

'

> *
'' . . .

o RD o. s ac ER D o'r w M. MA
{G I STRO,

- *

SO LIS

SV O

"

Pomtificem ergo Solis magiftrum fuum vocat ordo f

cerdotum folis. Ita duorum quoque deorum pontifi

catus in vna perfona coniungi poterat, quod in Vettio

Agorio Prtextato videmus, qui & pontifex Veftae &
pontifex folis dicitur (r). Alii pontificesin monumen
tis prifcis occurrunt, vt pontifex Vulcani & aedium fa
- crarum (f) pontifex domus Auguftae (t) dei Liberi (u)
variarumque coloniarum. Licet & dum'occurrat, P o N
T1F Ex's ALI vs (x). PONTIFEx FET1AL1s (y), Pon

* 1 f Ex cv R. (2) bene animaduertente Bofio (a), no

<tet, & pontificem fuiffe & flium, vel fetialemi, vel cu

rionem, cumbina alias acerdotia in pontifice fuie con

#unta, exemplo C. Seruilii Gemini pateat, qui & pon
tifex fuit & decemuir facrorum (b).

*' '

REX SAcRORVM

Exatis regibus inftitutus, & per pontifices ac au

gures

F fff

(q) Gruterus p. CCCXHin. 3. (r) p. McII n. a. af)

, p. CCCX*tii m. . (t)p, LXVI m. 3. (u) p. cccLxxii

u. 4. (*) p. cccxVII n. 9. (y) p.cccLxiv m. r.

Cz) P. ccCXix n. 3. (a) de pontif max. c. l m.j. (b)
Liuius XL c, XLII,

j94.

CAPVT , DVODE IM VM

gures defignatus (c), vt erundem loco facra publica.

faceret & fcrificiis preffet 5 ab omni alio munere,
immunis, pontifici tamen maximo fubie&us (4). - In.
iudiciis quoque facris de rebus {cris vna cum pontifici
bus fediffe teftatur Cicero (e). Creabatur comitiis cen
turiatis (f), & quidem ex patriciis (g). . Moris tamen

erat, vt antequam inauguraretur, prius magiftratu, fi

quem haberet, fe abdicaret (h), idque ex prima infti
tutione, cum fola diuini cultus cura illi demandata (i).
Vxor eius dicebatur regina, qu & ipfa quaedam facro
rum munia obibat (k). Hinc extat lapis (1) : REx.
sa c Ro R v M. A v G v R c v M. M A N Lla. L. F. FAD IL
LA

REGIN A. SA CR O R W M.

COLLEGIVM

AVGVR VM

Augures ab auibus & gerendo diti Fefto,erantii,

qui obferuabant auguria- Aufpices primum, poft vero
auguresadpellati(m). Augures autem Romulo regnan
te nulli erant,{ed a Numa Pompilio creati , inquit Ca
nuleius, apud Liuium (n), A Romulo quidem id fatum
volunt, non quod ipfe Romulus folum augur (o) prae
ftantiffimus, fed & quod inter eum & fratrem Remum,
de regno captata fuerint auguria (P). Sed dum nondum
publice apud Romanos inftituti erant, cum Plutarchus

Cs) Hetrufcos acciuife Romulum contendat... Numa

-

VerO

(c) Halic. lib, V p. m. 27. (d) Liuius F/ t. II. Halic.

lib. IV p.m. 269. (e) de barup. rep. c. PI, (f) Gel.
, lius XV c. XXVII. (g) Cicero pro domo c. XXXVII.
(h) Liuius XL e. XLII. (i) Halic. hb. H p. m. 21.

(k) Macrobiussaturm. 1 e.xw. (1)Gruterus p.MLXXXVII

v, g. (m) quaff. Rom. LXXII.

( n ) IV c. IP, (o)

'Plutarchwulo p. m, 31. (p) Liuius 1 t. *II. (3)

Roooulo p. m, z}.

F.

pe

s a cem pot 11s roM Antor vM,

59;

vero cum alia fcra ordinaret, hoc quoque auguru

conftituit collegium (r). Tres autem primitus fuere ,
inftituti, vt tres antiqu tribus Ramnes, Titienfes, Luce
res fuum quque augurem habeant (f). Poft M, Vale

rio & Q. Apuleio Coff quatuor fuere. Quod ipfe mi.

ratur Liuius, & morte duorum fatum putat, cum pri
mitus tres creatos fcribat, aut fi pluribus opus fit,vtpa
ri inter fe numero facerdotes multiplicent, conftitutm
addat, Sed potius putem, quarta a Tullio addita tribu,

(t ) quartum quoque adietum augurem. Hi autem qua

tuor omnes patricii erant, quibus rogatione Ogulnia ,
additi quinque plebeii, vt terni effent in fingulas tribus
veteres ( w). Auxit hunc numerum Sylla, vt effent quin
decim(x), qui coniuntim conftituebant Collegium au
gurum (y) Ipfi colleg, augures publici Populi Ro
rmani Quiritium (z) in lapidibus Avgvr. P. v, B. P.
R. Q (a) dicebantur. Inter quos primus maximus au

gur ditus (b). Diuina quoque augures adfumfiffe no

mina volunt, vt alius ditus fit Hercules, Mercurius a
lius, alius Saturnus (c) : fed male intellexere litte

ras AvG in lapidibus prifcis faepius diis additas: vt m er

CV RI O Av G. SACRVM, HE R CVLI AV G. SACRVM.

quod non augurem, fed Auguftum notat, deorum quo

que epitheton. Deligebantur modo a populo, modo co
-

opta

Ffff z

( r ) Halic. lib. II p. m. tay. (f) Liuius X c. VI. (t ) Ha

lic. lib. IV p. m.219. (u) Liuius c. l. (x) Liuius ep.
LXXXIX. (y) Cicero III ad Fam. ep. 1P. Plinius VIIt

c. XXVIII. Gruterus p. XIII m. 1. p. CXXXVIII m. r.

(z) Gruterus p CCCCXXXIII m. 4. (a) Gruterus p.
XXVII m.4. p. XXVIII m. 6.

(b) Liuius XXVI c.XXIII,

( c) Latzius de ep. Romama lib. III c. XII,

-------

N-

*
-

596

,
y

cAP v T

Dv opEcIMvM .

optabantur a collegis, vti fupra ditum. Quare de M.

Marcello Plutarchus (d), quod facerdotes i iegc ipfum

elegerint augurem.

Officium eorum defcribit Cicero

ex Iure Pontificio (e) :

Interpretes , inquit, Iou opti

mi maximi, publici augures/gmis & auffici poffea viden

to, diiplimam tememto, In eo ergo conftabat, vt ex a
uium volatu, motu, ore, lingua atque pennis aliisque,
portentis iudicium caperent, an res aliqua bene vel ma
fe ceffura. Spe & de rebus praeteritis, an rite perat,
confulebantur, quod aufpicia capere dicebatur. Nihil
enim inquit Cicero (f), fere quondam maioris rei nifi
aufpicato, ne priuatim quidem gerebatur. Maximum
ideo & prftantiffimum in republica ius eft augurum,

quod maxime creuit fato Accii Nauii, qui nouacula ,

cotem difcidit (g), vt nihil belli domique poftea nifi
aufpicato gereretur: concilia populi, exercitus vocati,
fumma rerum, vbi aues non admififfent, dirimerentur.

Adhibebantur augures in confilium vel publica auto

ritate, vel dum aufpicaretur magiftratus. Sic deos con
fulere iuffi augures, de loco in quo extruendum erat

Capitolium (h) ; augures confultianetiam ab alio ac

- confule ditator dii pofet (i), & de vitio creatis ma
giftratibus confulebantur (k). Alias aufpicanti magi
ftratuiaere condutus augur publicus prfto erat (I). Non
autem folm reges olim augures, fed & poftea priuati
eodem facerdotio prditi rempublicam religionum au
tori(d) ab imitio, ( e ) Cicero II de LI c. PIII. (f) 1
d diuin. c. XVI. ( g ) Liuius I c. XXXVI. (h)
' Halic. lib. III p. m. aoi. (i) Liuius IV c. XXXl. (k)
' ' Iliuius VIII c. XXaII. (1) Halic. lib. II g. m, 31,

D sAcERDor IIs. RoMAN e Rvm.

597
&oritate rexerunt, vti inquit Cicero (m ). Quare & con
fules erant aliique Magiftratus. Ita Tiberius Gracchus,
M. Tullius Cicero, M. Antonius, C. Iulius Cfar, Cn.

Pompeius, Plinius Iunior cum auguratu fimul confula

tum aliosque magiftratus maiores geffere, Maximum ,
autem, inquit Cicero ( n ), & pr/?amtiffmum im repu-,
blica ius e$? augurm, cum e$? auoritati comiumfum, Ne

que pero hoc,quia/am ipfe augur,irafentio;fed quia/icexifi

amare mom e/? meceff. Quidemim maius ef?,/de iure qurimur,
ampoffe a/mm imperi,&'fmm poteatibus comitiae
to/ere ? comcilia velimffituta dimittere,vel babitare/&imalere ?
quidgrauiu,quam rem // eptam dirimi, / mus augur alio
die dixerit? quidmagmificemtiuu,quam poffe decermere,vt ma

giratu /? abdicemt comfles ? quid religiofus quam cum

populo,cumplebe agemdi ius aut dare,aut mom dare ? quid? le
gem mom iure rogata e$7to/lere ?

vt etiam decretoco//egii, vt,

Liuiaacozfilio Pbi/ippi, com/les & augurer: mibi/ domi, mibi!

forpermagiratum geum,/ me eorum auoritatepoff cui-,

?iam probari. Augures quidem publici adhibebantur.
quidem ad aufpicia , fed folam habebant fpetionem;

nuntiationem vt augures non habebant , fed tunc de

mum, cum eent magitratus, vt conul conuli, prator,

raetori obnuntiaret, de quo fupra fub.aufpiciis ditum.
& libro fecundo de comitiis dicetur pluribus. Infigne.
praeter alia communia erat lituus auguralis , quo tem
plum augurale diftinguebant. Inter priuilegia hoc erat:

fingulare, vt auguribus viuis ne ob flagitia quidem ab

rogari poffet facerdotium. Ratio fine dubio hc fuit,

ne auguralis cientiae arcana patefierent (o). '' Quare
,-

Fff f 3

Pli--

(m) H da Lf cap. xii. (n) Plutarchus Romula 0 91,

(o) Plutarchus qlaf, Rom, XCFIK.
-

>

598
vop v
Plinius (p) inter laudes huius facerdotii hoc tanquam
plane infigne refert, quod non adimatur viuenti. Cum
vero vlcus haberet, aufpicia capereinterdi&um erat (q),

quia puritatem in fcris, licet ethnici , requirebantRo

mani. Nec ex lege ifta prifa & generali bini augures
ex vna gente effe poterant (r). Alii in municipiis e
rant augures; vti augur municipii apud Gruterum (f), &
Augur Fabratenfis ( t ), atque ifti decreto decurionum
creati: vtet in lapide (u) Avgv.R. Ex D. D. c REA

to. Quare & augures adleti di&ti(x). Manfit hoc col

legium vsque ad tempora Theodofii fenioris.

HARPspicyM coL LEGIvM.

Harufpicem vel ab haruga, vel ab harahoftia ditum

putant(y), quodhoftias infpiceret.Graecis diti ;seffoxoxoi

vel rxorbi ( z ). Vnum quidem in fingulas tribus ex
Hetrufcis legit Romulus (a) ; Poft vero fenatus decre

uit,vt de principum filiis fex, fingulis Etruri populis in

difciplinam traderentur, ne ars tanta propter tenuitatem
hominum a religionis autoritate abduceretur ad mer

cedematque quaeftum. Licet Valerius Maximus (b) de

cem principum liberos Hetrufcis inftituendos traditos
velit.

Crefcente ergo deorum & fcrificiorum nume

ro plures fati, qui collegium conftituebant(c), quod

alias&harufpicum ordo adpellatur: vt eftinlapide(d):
- (p)ny p. VHt, (q)Plutarchus qua.LxxII. (r) Dio Caffi
us lib. XXXIX p.m. pp. () p. CLXXI p. 1. (f) p.
CCCIII v. f. (u). Gruterus p. CCCCXLIV m.s. (x) p.
ccccLXXIX m. 6. (y) Donatus ad Terentii aum l/

/.. IV v. 2*, (z) Halic. lib. 2. p. m, 93.

(a) c. l.

(b) lib. l ineumte. . (c) Tacitus 4mm. XI cap. XV.

(d) Reinefius cl. V. . .
-

pE

sA CERDO THIS

ROMANOR V m,

59%

L. Fonteivs, FLAVIANws
HARVs PEx.: Avgg, c
PONTI F EX. D ICT A TOR
A L BAN, MAG. P V B L1 CWS
HA RVS P I CVM.

O R D IN I
*

HAR VSP I CVM.

LX,

D.

Videtur autem Ordo harufpicumin hoc lapide in prouin

ciis idem fuiffe, quod Rom Collegium... Et qui ordi
ni prerat, dicebatur fine dubio magifter publicus. Of.

- ficium ex iure pontificio defcribit Cicero(e): prodigia,

portenta ad Etrucos & barupices ffenatus iufferit, defe

rumto. Etruriaque primciper dyap/imam docemto : quibus

aiu creuerimt, procuramto: idemque fulgura atque obffi
ra pianto. In eo enim contabat, vt facrificiis adeffent
& hoftiarum omina obferuarent, vel ante matationem,
an fponte fequerentur, ftarent ad aras, vel aufugerent,
male laberentur, terram pedibus calcitrarent, triftes &
horrendos mugitus ederent 5 , vel aliud infaufti quidpi

aminter iugulandum accideret ; qu figna irati Deipu

tabant : e contrario propitia, fi figna extarent felicia.
Maxime vero exta introfpiciebant, indeque extifpices

quoque di&i (f), vti fupra de harufpicum difciplina la

tius fuit di&um., De fulguribus quoque confuleban
tur , atque horum, expiandorum curam habebant.
uare Nonius Marcellus (g) fulguratores , exti
fpices &, harufpices coniungit & cum Catone haru

fpicem fiulguratorem vocat: Quare & harufpicibus ad

fcribitur, vt fulgura obferuarent, quod & fb Chriftianis
-

Impp

(e) iI de LI c, PIII, (f) Ii de diuin, c. xI, (g) tap. 4

*, 319.

6oo

'c Ap vT

pv opEcIMvM

Impp. manfit(h). Qualis & fulguritorum conditor di

citur, vt Iuuenalis (i) canit:

atque aliqu /emior, qui publica fulgura comdit.

Coeli quoque fidera atque facrificiorum flammas infpi

ciebant,vtSencca canit(k):
arte qui re/era4 polum ,

cui vi/?erum /ecreta, cui mumdi fragor

~ fa longe fmitam flamma arabems ~

- dant fgma fati
atque Virgilius (1):

tertiu ille bomimum, diumque imterprer Afflas,

cui pecudum fibre, cali cui iaera parent,
& lingue volucrum & preagi fulmini, ignes.

e locis facris quoque & religiofis refponfa dabant, qu

nam fint talia, qunam vero profana, vti vel ex tota
Ciceronis oratione pro harufpicum refponfis patebit(m).
rodigiorum procuratio aliqua ex parte ad eos fpeta

tat. Sic cam varia narrata effent prodigia (n) 5 aedes f

' cras de coelo tatas, monfira nata, & litter ex Mace

donia eient adlata, lauream in puppinauis longa ena
tam. Priorum prodigiorum cauffa fehatus cenfuerat,
vt confules maioribus hoftiis, quibus diis videretur, f

crificarent, ob hoc vnum prodigium vltimum harufpi

\

ces in fenatum vocati, atque ex refponfo eorum fuppli-

catio populo in diem vnum edita. Maxime vero in.

tali cauff, vbi quid miraculo quodam creuerit, conful
tos effe harupices, videmus & ex Liuio (o), quiidfa

tum fcribit, cum lacus in Albano nemore finevllis coe

-

.
lefti
(h) l. I Cod. Theod. de pagan /acrif. & templ. (i)/at.
*

> .

VI v. JF6. (k) Troaxle v. gj. (l ) X Aeneid- v. 17j.

{m) c, V & VI. (d) Liuius XXXII c, 1. (o) J^r.XV.

pe s AceRpor11s RoMA Norv M. , 6o1

leftibus aquis, cauffaue qua alia, qu rem miraculo exi

meret, in altitudinem infolitam creuit. Videmus ergo

ob talia in fenatum vocatos harufpices, vel Scto fuiffe

monitos, & quidquid edixerint, dicebatur harufpicum

refponfum,velharufpicum fententia, vt eft in lapide (p):

DE O

FV LGERATOR I
ARAM

. . .

* -

ET LO C V M. - H VNC. . s

R EL IG

Ex. HARvs P. ss NT

PV BLIC I vs. FRONT.

*-*.

. .

PoS. ET

.
.

D.

D.

collegium, ..

Cum exolecere aliquando. inciperet hoc

Claudius Sctum tulit, vt viderent pontifices, qu reti?

nenda firmandaque harupicum
(q), ne ritus fa
- crorum rebus ambiguis culti profperis oblitterarentur,

Alii erant harufpices Auguftales, vti ex lapide fupra ad.

duto patet, in quo tamen Reinefius pro AvGG'3' le.

- git AVGG. NN Auguftorum noftrorum. Et qui eosdem ,

, adminiculafentur, adiutores harufpicum dii. Quo fa

cit lapis prifcus (r). , . . . . . .

... t

..

* ,

D.

--"

.
-

'

CN. IVLI. CN. F. L.

DOMAT I. P-RIs cl

s..- Ex. Eovo. PvBLIc

ADivTORis;

HRvspicvM
. .

Gggg*

IM-

* (p) Gruterus p. XXI m. 4, (q) Tacits 4mm, xi c.xy,

() GGC}

.
w

--

.*

'

W 601

cAP vr

D vo DE erM v Er

IM PERATORIS
PONTIFI CIS
ALBA N k

---

- .

~ *

Fuere etiam harufpices,quipriuatis refponf darent, pr

'

mium inde expetantes, & per vicos oberrntes ; ques

vicanos harufpices Ennius (f) adpellat, atque ex variis

conietabantur, & communi nomine alias dicebantur

karioli, De his verba Ennii hc fidnt: Nom habeo demig mau

ci Marum augurem, non vicanos harupices, non de circo

atrologos, non Iiacos coniectores, non interpretes omni

' m, mom emim fmt ii aut /kiemtia aut apte diuimi /ed f
perffitio/ vater, impudemterque barioli, aut imerter, aut
im/mi, aut quibus ege/?a* imperat : qui /i/mitam mom
fpime, akeri mom/?ramt viam : quibus diuitia* pofficem
> sur, ab i drachmam ippetumt. De b diuiti& fibi de
ducant drachmam, redddant cetera. Optimehfcedecri

/
-

bit Iuuenalis, dum canit (t) : '

ff mediocr& erit, ffatium /uffrabit vtrumque

' prabebit
crebrwm
poppy/aema
rogamti.6" inde
Diuitibuspati
refponfa
dabie
Pryx augur,

.
--

' ^

comdufus dabit affrorum mumdique peritw,

atque aliqu /mior, qui publica fgura comdit.
plebeium im circo po/ftum e$7, & im aggere fatum:
qua mud /ongum offemdit ceruicibus aurum,
confult ante Phalas, delphinorumque columnas.
Sortes itaque ducebant , refponfa dabant ex fronte,
manu & aftris, quo phyfiognomi, chiromant &aftrolo
gi antiquiffimis iam noti, denotantur, Locum habebant
tales harieli, fortilegi,& diuinatores in Circo, in quo
-

--r

() Cicero i di . ear, (t) Art Pv, *.

flo?

DE SAcE RD or11s RoMA NoRvM

6o;

morabantur. Quare Iuuenaliscanit : plebeiumim Cir

c pofitum& im aggere fatum. Atque tales fpius con
ietres fuere diti, vti fpra de harufpicum difciplina
pluribus ditum fuit.
-

gyINDECIMVIRl SACRIS FACIVNDIs

Duumuiri primum a Tarquinio Superbo inftituti,

qui emtos ab eodem tres Sibyllinos libros adferuarent,

additique duo miniftri publici, qui horum librorumcu
ftodiath habebant. Expulfis dein regibus, cum Sibyl
lima hc oracula inter prcipua facra haberentur, ciui

tas fufcepta horum facrorum cura, clariffimos viros cu

ftodes eorum creauit, qui per totum vitae tempus fun

gerentur eo munere, ab omnibus muniis aliisimmunes,

liaque facerdotii iura haberent : atque ita ordinauit,
* vt fine hisce libros Sibyllinos infpicere non

Hi itaque duumuiri facris faciundis diti (x), exin f

&i decemuiri, lege a C Licinio & L. Sextio tribunis ple
bis lata, quinque ex patribus, quinque ex plebe creatis,

qui diti Decemuiri facrorum (y),

vel decemuiri facris.

faciundis (2). Autus hic numerus poftea, incertum ,

a quo, probabile tamen a Sylla, qui & aliorum, vti dixi- , ,
fmtis, facerdotum numerum adauxit. Ratione Panui 1w
nius(a) vtitur tali, quod eo anno, quo Capitolium con- '

' cremauit, quod paullo ante Syllana tempora fatum,

xuiri adhuc fuerint, Halicarnaffenfi tefte (b). Cicero
nis autem tate Quindecimuiri fuere. Publium enim

Dolabellam populi fuffragiis quindecimuirum creatum

cribit (c), ine dubio per legem Domitiam. Licet &

-

G g gg 2

alio

(u) lib. I/ p. m. a6i. (x) Liuius V c. xiii. (y) Liui- ,

us MT c. XLHI.

(z) Liuius X e. VIII. (a) de Ciuitata

Aomam4 c, XXXV. (b) c, l. ; Liuius XXII c, IX,

'
a

694

CAP V T

DV O D E CIMV M
-

alio loco (d) decem interpretes Sibyllinorum verfum

ex ciuitate eletos fcribat, nifi pro decem ibi forfam le
gendum quimdecim.Diti exinde XVuiriS. F. etiam quin-,
decimuirle conftituebantfacerdotium (e), quorum pri

mus dieebatur Quindecim virm collegii magifter (f).

Iulius Cafar, demum ,
i , /acardo

tibus vmum, & i quorum feptem eramt, trer adiecit alior

(g). _ Seruius (h) poft haec fexaginta fuiffe contendit,

quindecimuirm tmen remanfiffe vocabulum.

Car

minum autem Sibyll ac fatorumi populi Romani e

rant interpretes (i), & antiftites Apollinaris facri (k),
id quod & eorum nummi tripode & dehphino infigniti
teftantur. Infpiciebant aatem libros Sibyllinos nonni
fi ex Scto , turbato Reip. ftatu, vel fi clades in bello ac
cepta vel fi tetra alias prodigia effent muntiata (1), at
que dum eos libros ex Scto adire iubebantur, & quzi

bi legiffent, enuntiare fenatui, qui dein fecundum eo

fum effata, vel hoftias, ludos, fpplicationes, letifter
mia & fimilia diis fieri decernebat,T Exempla paffim ob
uia (m). Hinc Gellius (n) ait : ad eos Siby4imos li
ror qua ad oraculum XVuiri adeumt, cum dii immorta

les publice comfilendi fmt. Quare & Auguftus cum ve

tuftate Sibyllini libri exoluerant, hofce iuft vt fua ma

nu eos defcriberent, ne quis alius eos kgeret (o) Vbi

-

(d) 1 de diuim. eap. 11.

Dio

. . .

(e) Tacitus 4mm. XI c. Xt.

( f)-Plinius XXVIII cap. II. ( g) Dio lib. xLiii.

extr. (h) ad Virgilii VI Aen. v. 73. (i) Cicero t. l.
(k) Liuius X c. P7II. (1) LiuiusXXII c. IX. (m)Li
uius VHI c. XXVII, XXI c. LXII. XXV c, XII, ' Tacitus

III 4um. . EXIy: (n) i c. XIX. (o) Dio.li, LI?

, :

--

**

pe s Acerdot11s xoMAN okvM.

6e;

Dio habet rg, segc quod latinus interpres vertit pomti- *

ficer , fed potius generale nomen facerdotum eft. Ludis
quoq5 fecularibus intererant, & horum curam habebant.
Ita enim de fe Tacitus (p) Domitiamuu quoque edidit /u

dos feculares ; ique intentius adfui facerdotio quind

cimuirali praditus, ac tum prator. quod mom iaiantia re

fero, fd quia collegio quimdecimuirm amtiquitus ea cara,

. . . . . & magiratu potiffmum exfequebatur offieia cremomia- .
*

- rum. TSacris quoque, qu extra ordinem fiebant, praee

rat hoc collegium: ta in facroito, quo Grecus & Gra

ca, Gallus & Galla fub terram viui fere defogi, preca
tionem iftam priuit Quindecimuirm collegii magifter .
(q). Sub Aureliano libri Sibyllini noti beneficiis publi
cis infpeti funt, inuentumque vt incertis locis facrificia

fierent, qu Barbari tranfire non pofient. Fata deni

que funt ea, qu prcepta fuerafit in diuerfo crimo
niarum genere, atque it barbari reftiterut (f ). Cae
remoni quoque addit, vt puri fantique, veftitu facer
dotali, laureati in templum Capitolinum, in quo ad(er
- *

T -uabantur libri,adfcenderent, &iibros fatales eoluerent.

Tradit hc Vlpius Syllanus, (f) qui XVuiros, quos ibi
~

pontifices adpllat, ita adloquitur : agite igitur ponti-

jces, qua puri, qua mumdi, qua fmfi, qua vefiita ami

mque /acr commodi, templum ademdite, faistuia lau

reata confituire, veteranir maniba lires euoluite, fata

reipublice quae fmt aeterma, perquirite. Quare & XVuiros

laureatos fuiffe innuit quoque Arnobius (*). ' Durauit

hoc fcerdotium cum aliis vsque adTheodofiiM.tempora.

.
- * * * G&gg 2,3
... e. : ...
-

{p) 4mm, XI c. XI, fq) Plinius xxIIT;c. II.'* (r) Vo

pifus 4ureliamo c. XI*, (f) W^pius 4reliano c. xx;

() , trp. , . .
. * * * AY.
*

606

v v
SE PTEM IZ IRI EP VLOV VAf

Triumuiri primum anno V. C. DLVIII fuereinfti

tuti, quibus item vt pontifici lege datum tog prtextae

habendae ius (u).

Autus dein eorum numerus,incer

tum a quo, verofimile tamen a Sylla, vt effent feptem.

'Paullo enim ante Syllana tempora IIIuiri tantum fuere,,
vti ex oratione L. Craffi, qui paullo ante Syll ditatu
ram obiit, adparet, cum inquit (x ) : Jed vt pontificet
peteres propter fcrificiorum multitudinem, tres viror epu
lomer effe voluerumt, cum effemt ip a Numa vt etiam il
/ud ludorum epulare /acrificium facerent, imf?ituti. Cice
ronis vero tempore & initio belli ciuilis VIIuiri erant,
vt Lucanus canit (y): Septemuirque epul feffus. Cae

far dein decem fecit; tres enim collegio feptenario eum :

addidiffe autor eft Dio (z). Surrogabantur mdo a.
populo , modo a collegis. Collegiufa enim fuiffe patet
ex lapide apud Gruterum (a). Qfficium defcribit Ci
cero (b), vt ludorum epulare facrificium facerent, &

(c) epulis luderum publicorum preffent, ac fi quid

praetermiffum vel commiffum, ad pontifices adferrent.
Ex quo omnes epulae facrae, quae publice fierent, eorum
officio commiffae fuiffe videntur, ipfique & cremonias
obfruabant, & fi quid vel negletum, vel non rite &
perperam fa&um, ad pontifices deferebant. Ludis enim
intereffe tenebantur & fihi abeffent,vices obibantpon
- tifices (c). Dignitas eorum non minima, ita vt & Impp.

hoc fcerdotii munere gauifos fuiffe de Tiberiod),

&

Dru

--

** (u) Lojus xxxtii e. xLII, (x) HI de Omtre e, xix.

(y) bib. 1 . 4os. Cz) lib. xLIII extremo. (a) p.
dcxxyH n. l. (b) III de ontere c. XIX. (c) Die

lib, XLVIIl F. w. w. (d) Graterus p. CCXXXVn, te,

-

~
-

-->

pE sacerdotiis RoMAN oRvM.

6o7

Druo ( e ) Iuuentutis principe , tetentur incriptio

c-

~ .

FRATREs AtRivALES
Aruorumfacerdotes Romulus inftituit, feque duode

cimum fratrem adpellauit inter illos, ab Acca Laurentia

nutrice fua, fpicea corona, quae vitta alba colligaretur,
in facerdotio ei pro religiofiffimo inigni data, quae pri

ma apud Romanos fuit corena : honosque is non nifi

vita finitus & exules etiam captosque comitatur,vti ver

Ba funtPlinii;(f). Gellius(g) hoc coliegium fuiffe te

ftatur, vti & in lapidibus adpellatur(h). Sacra autem
publica eos facere ait Varro ( i), propterea vt fruges
ferant arua : atque a ferendo & aruis, fratres aruales di

&i. . Manfit hc dignitas, nec minima fuit, & cum aliis

Magiftratibus iunta. Lucium Caefonium enim C. filiam

praefetum fimul vrbis, atque proconfukem fuiffe tefta

tur lapis prifcus (k). Qu9 fpe&ant & fratrumarualium,
infcriptiones apud Gruterum (I)
-

FLAMM INVES"

ab integumento capitis, fiamma dito, nomen adepti

fecundum Halicarmaffenfem (m). Flamines di&i, inquit
- Varro (n), quod in Latio capite velato erant femper, ac
caput cintum habebant filo, Flamma enim dicebatur
pileus facerdotalis, alias apex. Flamines hosce Numa
creauit tres: , Dialem primum, quem Iouiadfiduum ee

facerdotem voluit,cui dein & Martialem &Quirinalem

addi-

-() p.CCXXXVI m. p. (f) x/7I c. IV. xVIII c. 11. (g)

MT o. VII. (h) Gruterus p, CXVIII p. MLXXXVIII m. r.

( i ) lib. l^ de LL. p. m. 2j. (k) p. cccLXXXI m, 3.

{l) pag. CAPIT, (m) lik, Ip, m. 124. (n) lib, IKpa
%5.

cAP vr pv opEc1MvM

addidir(o). Quos tres coniungitCicero(9), de Antonio

dicens : e? ergo famem vt Ioui, vt Marti, vt Qgirimo.

Atque hi ex patriciis le&ti(q), ditique maiores 5-plu

res ex plebeiis adiecit pofterior tas, qui minores dice

bantur (*). Qualis eft Flamen Carmentalis (f), Voltur

nalis, (t) lucularis (u), Neptunalis(x),vti Reineius le

git pro Neptuni dialis. Palatualem, Furinalem, Flora

lem, Falacrum, Volcanalem meniorat Varro'(y). O

nuphrius Panuinius (z) adducit & Laurentialem, Laui

narem & Pomonalem ex infcriptionibus antiquis, obfcu

ra fpe nomina. Vero admodum videtur fimile, fingu

lares deorum fcerdotes, quibus non fui peculiares fuere

adtributi, ditos fuiffeflamines. Probatid Cicero, dum

- *

ex iurepontificio italoquitur:- diu ali& alii /cerdoter,

ommibus pomt$ficer, /irgul famimes fimto. Teftatur id ,
quoque Varro (a) : Horum/nguli, ait, cogmomima babemt
ab eo deo, cui facra faciebamt, 7?a partim fmt aperta, par

tim obfura.. ' Sic & Liuius(b) facerdotes & flaminespro

mifcue vfurpat. Sequenti tempore Imperatoribus quo

que confecratis adfignarunt flamines. Antonius ita fia

men diuo Iulio dicitur Ciceroni (c). Flamines Augu
ftales TiberiiCaefris, D. Claudii, D. Hadriani, D. Traia
ni, D. Vefpafiani: Flauiales quoque & fraiamales paffim
occurrunt apudGruterum. Quiri & Roma fuum habuit
-

&.. .

. .

. . .

flami

{o} Liuius 1 e. XX. Plutarchus Numa p. m. . (p) Phi.

lipp. II c.xLiii. (q) Cicero pro domo c. XIV. (r)

Feftus voce maiorer. ( f) Cicero de clar orat. c. XIV.
(t ) Gruterus p. CXXXV. (u) Gruterus p. CCCXLVII,
m. I. (x) Reineius ynt, incript. p. m. 130. (y) lib. WI
de L,L. p. m. 73. (z) de ciuitate-Rom. c. XXPI. (a)

lib.i^ de LL, p, m.2}. (b) V c. LII, (c) Pbilipp.ti

. XLIII, -

6o9
DE s Ac E R D S RoMAN o RvM.
e
m
flamines
flaminem (d). Sic & Auguftaru diuarum

rant (c).. Et cum plures effent flamines Auguftorum,

horum prcipuus dicebatur primus (f). ' Creabantur
flamines comitiis calatis, tefte Gellio, & quidem curia

tis, vti probat Grucchius (g) 5 folennibus quidem augu

riis, inde capi a pontifice M (h), demum inaugurari di
cebantur (i). Eademque ex ratione ac alii facerdotes

pontifici audientes effe iubebantur (k). Sacerdotium

eorum dicebatur flaminium, quod perpetuum erat,quan
doque tamen flaminio abire iuffi, vel propter exta pa
rum curiofe deorum aris admota, vel quod apex inter

facrificandum e capite lapfus (1). Vxores dicebantur

flaminic deabus alias miniftrantes (m): qualis in.

lapide (a) prifco Flamina dicitur. Sic & Flaminii di

cebantur eorum ferui, & quas inhabitabant, des Fla

mini.Menfae vero ad quas federent, adfidel (9). Pr

cipuus inter eos erat F L A M E N D IAL Is : Crimoniae
illi impofit & caftus multiplices, quos ex Fabii Pi&to

'ris libris enarrat Gellius (P). Equo inquit dialem fa

mimem vebi religio e$t ; claffe procim&#am extra pomar
rium, id e$f, exercitum armatum videre. idcirco rarem
*er famem Dial& creatus comfal e$?, cum be//a com/libus
mamdabamtur. item iurare Dialem fa* mumquam e$7. item
ammulo vti, mi/ peruio caffoque fa mon e$?. igmem e ffa
H h hh . . . . minia,
, (d) Grutetus p.cccLIX n, 6. () Gruterusp. CCXXVII
-

*.

m. 6, (f) Gruterus p. XXIX n. 13. (g) de comitri, lib.

I c. II. (h) Gellius I c. XII. Valerius Maximus VI c.

'^ ' IX m.3. ' Liuius XXVII c. VIII. (i) Liuius c. l. (k)
Liuius.XXXVII c.LI. (1) Valerius Maximus lib. I c. I,
n. 4. 5. 6. (m) Capitolinus Antonino Pio e VI. (n)

'- -' Gruterus p. cccCLIX m. 9. (o) Fcftus bac voce. (p)

X , , .

~
-

616

AP v T

D vo DECIMVM

mimia, id e$t famimis dial domo, mjff im fcrum efferri

ius mom e$f. vimfum / ades eiu, imtrnierit, folui neceim

e$? : & vimcula per impluuium im tegula fabduci, atque

imde foras im viam dimitti, modum im apice meque in cin
u, meque alia im parte v/um babet. /, qu ad verberam
dum ducatur, /? ad pedes eius /upplex procubuerit, eo die

verberari piaculum e$7. capillum dial, mifi qui liber bo

mo e$f, mom detomfet. capram & carmem imcoam & e
deram & fabam meque tamgere Diali mos ef} meque momi.

mari. propagimer e vitibus altius pratemtor mom fccidet.

pedes lei, im quo cubat, lutg temui circumlitor effe opor
tet :

G de eo leio trinotium continuum non decubat:

meque im eo leo cubare a/ium fas e$7. meque apud eiu

lei fulcrum capflam effe cum /?rue atque ferto oportet,

vmguium Dial & capi//i /egmima /bter arborem felicem

terra operiumtur. Dial cottidie featu e/?, ` fime apite ,
fb diuo effe licitum mom e{t : fb tefo vti /iceret, mon ,
pridem a pomtificibus comfiitutum, Alia funt, qu ex Mas
furio Sabino addit : - frimam frmemto-imutam attin
gere fas mom e$?, tumicam imtimam, mifi im loc& te& mom

exuit, me /ab clo, tamquam /b ocul& Iou& , muduw /t.fi

per flaminem Dialem in conuiuio, mi rex/acrificulus,haut

qu&quam alius accumbit. vxorem amifft, famimio dece

dit. matrimomium famimis mi/ morte dirimi mom e$ iu.
Jocum im quo buffum e$, mumquam imgreditur. mortuum
mumquam attingit. fumus tamem exfequi mom ef? religio,
Maxime fingulare erat, quod notem vnam extra vrbem

manere nefas haberetur (q). Nec magiftratum pete

re, nec capere permiffum (r) : inde L. Cornelium ,
AMerulam flaminem dialem cum in locum L. Cornelii

' ' '.

Cin
(A) Liuius e, Ll, (r) Plutarchus 4ut, Rm, CXIll.
-

pe

s AcE Rp orris

Ro M A Norv M.

- 6r

Cinnae Cos. uffectus eet, & in magitratu occius, vio

lat legis poenam dediffe credidere (f). Reperimus ta
men C. Valerium Flaccum, flaminem dialem dilem cu

rulem fuiffe creatum, quia vero iurare vt dialis non po

terat : , cum in leges iurare magiftratus tenerentur,fra

ter pro eo ad iuramentum admiffus (r). . Verba enim

prtoris ex edito perpetuo erant. Sacerdotem Vefta
Hem & flaminem dialem in omni mea iurisditione iu

rare non cogam (u). : Sacra eius dicebantur dialia,qu

fi flamen valetudine aut munere publico impediretur,

pontificibus incumbebant (x). Mortuo hoc, patricios

confarreatis parentibus genitos tres fimul nominari o

lim mos erat (y). Vxor dicebatur flaminica, quod de

cet incriptio (z):
. .. .
-

- A V L. S EM PR. A S PREN AT I
FL, A M IN I.
C ON IV GI.

BENE.
HEC A L E.

D. I. A LI
OP TV MO

M E R E N TI
FLAM INI CA,

..

... "

..

pe qu Feftus (s) inquit : flammeo veimemte Flami

mica ptebatur, id est dialis pxor, & louis acerdos, cui
Aelam fulmimis eodem erat colore, De hac lata lex erat,
vt facrorum cauff in poteftate viri fit, ctera promi
- fcua fminarum iure ageret (b). Alias cremonias Fla

minicisobferuatas adducitGellius(c): quod vememato ope

ritur, & quod im rica /urculum de arbore felici babet : &
H h hh

quod

--

(f) Appianus 1 de b. ciu. p. m. p. Florus III c. XXI, (t )

Liuius XXXI exeunte. ( u ) Gellius XI c* XV. (x) Ta
citus 4nm. lll c. LVIII. (y) Tacitus Amm. IV c. XVI.
(z) Gruterus p. CCCXXII m. 2. p. CCCVH m. s. (a) vo
se fameo. (b) Tacitus 4mm, l/c, XVI, (c) X c.XV.

6iz

CA PvT

Dv o D E c I MvM

quod /?alas , mi qu grce uans aape//amtur, eam eflem

dere ei pluu tribus gradibu religio/am e$t : atque tiam
cum it ad Argeor, quod meque comit caput meque capillum
depefit, Dicitur & haec ipf flamen in lapide prifco a
pud Gruterum ( d ). Miniftris vtebantur pueris patri
mis atque matrimis (e), id eft qui patrem matremque

adhuc viuos habebant, qui exinde Camilli Flaminii di

cebantur, & Flaminia facerdotula dicebaturea, qu fla
minic diali fubminiftrabat, eademque ratione Flami
nii litores, qui flamini diali fcrorum cauffa prfto e
rant. Manfit hc dignitas continua ferie vsque ad tem

pora Syll, quibus L Cornelius Merula fibi ipfe venas

ecuit, narrante Appiano (f). Pot quem Caear hoc a
cerdotium fuit confecutus (g). Poft finem vero im
perii Augufti inauguratus eft Seruius Cornelius Malugi
nenfis ( h), a quo hoc facerdotium vsque ad tempora,
Theodofii continuatum eft. Habebant tamen & pro
uinci, coloni atque municipia fuosflamines, quorum
frequens in lapidibus prifcis occurrit mentio : per quin
que tantum annos hoc facerdotium gefferunt, quafk ,
diti flamines quinquennales ( i),vel flamines facrorum
quinquennales (k). Inde cumiteraretur fpius hocfa
cerdotium, dicebatur talis Flamen bis (1), Flamen ite

rum (m) , Rarius flamen perpetuus(n). Et qui 6

Os
~ *

(d) p. MXXIII n. 4. (e) Fcftus: voce flaminiu. (f)

lib. I B. Ciu, p. m. 395. (g) Dio lib. LIV circa finen-.
(hj Tagitus iii 4nn. c. LViii.Suetonius 4agufto c. XXX.
(i ) Grterus p. CCLXI m. 4. (k) Gruterus p. Ch^ ".
uo. (1) Gruterus p. cccCXXV m. a6. (m) Grt:
cccc LI, io.p. .2.(n)p, CCLXXIX
, 7. , , ,

PE 2 SA C ER DO T'I IS

, ROMA NORVM.

613

dotium hoc aliquando gefferunt, poftea diti flamina

les viri, Qu9d docet infcriptio Tarraconenfis (o): c.
va L. A R A BINo Flav I A N I. F. BER GID O. F. O MNI B.

HoN. i N. R. P. sv a. fv N c. s A c E R D o T i RoMAE.
E T. A v G. P. H. c o B. cvR A M. T A B v L A R I cE N
SV A LIS.

FIDE LITE R

A D M IN 1 ST.

STAT WAM

IN

TER F L AMIN A LEs vIRos. P os IT A M. Ex oRNAN

Dv M vN1ve Rs cENsv ER. Qui vero ad hoc acer

dotium deftinati, flamines defignati (p). Ipfum vero
facerdotium dicebatur Flaminatus : vt Flaminatus pro

uinci Hifpani citerioris in lapide prifco (q), vel mu

nus Flaminicum ( r). Flamen vero diuorum omnium,

\ cuius mentio & fpius fit in lapidibus prifcis (s), & in

- ter facerdotes locum habuiffe videtur prcipuum, ea

dem forfan dignitate habitus atque apudRomanos pon

tifex, maximus. * Habuere & prouinciae colonique fuas

Flaminicas, quarum paffim in marmoribus Gruterianis

fit mentio.

sodal. Es 717 I ET Avgvstales.

Sacerdotes erant flaminibus minores. Varro (t)

a Titiis auibus fic ditos exiftimat, quas in auguriis ob

feruare folebant. Originem eorum ad Tatium Sabino
rum regem refert Tacitus(u), qui retinendis Sabinorum

facris eos inftituit, licet & alio loco (x) in honorem Ta

tii regis a Romulo inftitutos dicat: Vnicuique dein fla
-

H h hh , 3

mini

* (o) Gruterus p. CCCCLXXVIII n. 2. p. ccclxxvi num, i.

(p) p. CCCXXV m. 3. (. q ) Gruterus p. MXCVI'm. 7.

Cf) p. CCCXXI p. ue. . (f) p. CCCLIII n. 3. p. ccccxc

n.
2.3:Il 6iff.
(t) c.li.XL}'.
IV de L.L. p.m. t, (u) dan, 1 c, Liv
(x)
-

614
c a pvr pvonec1MvM
mini certos adietos fuiffe fodales conie&tura eft, quod ex
-

eo patet, dum confecratis Imperatoribus femper addan

tur flamen & fodales. Sic a Tiberio additum fodalium

Augutalium acerdotium & genti Iulia acrarum teta

tur Tacitus(y), ad quod forte duti e primoribus ciuita

tis vnus & viginti. De Antonino Pio Iulius Capitolinus

teftatur(z), quod meruerit & flaminem & fodales, flami
nesque & fodales Aurelianos idem commemorat (a).
Sic alii di&ti Marciani, Heluiani, Alexandrini, Veriani,
Flauiales, Hadrianales, Seueriani,Traianales, qui paim

occurrunt apud Gruterum. Ludis ergo & Auguftalibus

prerant (b), quare & ludorum cauffa viam filice fter
nendam curarunt(c). Diftinti tamen femper manfere
' fodales,Titii atqueAuguftales, licet communem haberent
Ralatorem,vteftin lapide (d): c A LAT o RI. s Ac E R Do
T 1 1. T I I A L 1 v M

F LA v I A LI v M

Galba etiam inter

quindecimuiros fodales Titios atque Auguftales coopta

tus fuit (e).

Caracall vero ob conferuatas cremonias

monumentum foli pofuere fodales Titii (f). Habebant

& coloni atque prouinciae fuos Auguftales, Legeban
tur ifti a decurionibus, vt eft in lapide (g);
.
-

, VIviR, eT. Av Gvst.

FAVSTVS

Qyi. INT E R. PRiMos

AWGVSTAL ES

's

A. DEcvRioNiB.

AVGVSTA LI S.

FACTVS. EST,
Et

(y) Ann. I cap. LIV (z) in vita e.KIII, (a) e.VII

fin. (b ) Ann. III c. IXIV. (c) Gruterus p. CXLIX
m. y. (d) p. CCCIV m. 9. (e) Suetonius in vita cap.

VIII. (f) Grutcrus p, CCLXX m, 2, (g) Grutcrus p.

CCCCIX m, y.

61;
Ro MAN o av M.
confti
certum
quia
auguftales
(h),
Et dicebantur VIuiri
'pp

sAcp Rpotr 1 s

tuebant corpus atque collegium (1), quod fex perfonis

conftabat, (k , atque alias ordo fexuiralis dicebatur (1),

& qui fuper numerarii, adleti fupra numerum feuirm ,

Auguftalium (m). Indeque & facerdotes corporis Au
guftalium dicti (n) & collegium VIuirorum fociorum,
(o) & compitalares Auguftales (p), Quare in municipiis
alterum conftituebant ordinem,vt in lapide prifco ita fe,
ubequuntur. Decuriones,Augutales & Municipes (q).
Dicebantur & magiftri auguftales(r), vel magiftri larum

&genii Cfaris, vt eft in lapide (f):

C,

MARTI VS

A PILVS
LA R V M

M A G I S TE R.

AVG VSTO RVM.

*

GE N i I,

C A ES.
*S.

ET

N,

A V G.

F.

.
*

Seuir enim & magifter Larum, quam faepiffime iungitur

(t) , & expreffis verbis C. Raetius Montanus sEV 1 R.
M A G Ist ER. LAR v M. AvGvsTA L I s dicitur(u). Di

gnitas eorum erat onerof, dicitur enim o N vs 4 v G v

s TAL 17 A T i s in tetamento M. Megonii, qui Auguta
libus vfuras femiffes legat, quo facilius ftratiius publicum
obire poffent, quibus& vineam legauit,quo epulas publi
CaS
-

(b) Gruterus p. LXVm. 6. p. CCCLIX m. a. ( i ) p. CCXV

m. 2. Reinefios ct. I m. 12. (k) Gruterus p. CCXLIX m. y.
' ( 1) p. ccCXX m, na.. (m) p. CCCCLI m.4, (n) pag
CCCLXXII n. 7. (o) p. DCCLXXII n. 7. (p) pag.
CLXXIX w.3. (q) Gruterus p. CCAXXX m. 1. (r) p.
CX 1X m. y. p. CCXLIX. p. CCCCXVIII n. ii. 2. ({} p.
CcCXX n. 9. ( t ) p. CCCCX m. 6. p. CCCCXXXum. y.

Qu) P. CCCCLXII n, J,
-

Dvoprci Mv
cas exercentes vinum habere pofint (x). Quare inter
fingularia refert L. Cancrius Sex Vir Auguftalis& Flauia
616

cApv T

lis(y), quod primus omnium his honoribus ab ordine ,

donatus.

Et (z) Q. AN N 1o. I AN v A R I o. o R Do,

D E CVR I O N V M.

O. B.

M. E. RIT A.

E IV S.

H O N OR E M.

av G vst ALIT AT 1 s. GR At vit v M. DE cR E vi t. Ha

bebant ergo fuam propriam arcam Auguftales, qu mo

do arca Auguftalium (a), modo Vluirorum dicitur (b),

in quam, quae iis legata, inferebantur (c), & qui huic

prerat, quaeftor dicebatur Auguftalis ( d ). Foeminas
quoque inter Auguftales adletas teftantur lapides, vt
Aureliam Iuftam,& Valeriam, (e) Claudiam Ruffinam (f),
& Heluidiam Bureniam( g ). Tandem etiam coloni
fuorum facrorum propriorum habuerunt fodales, vti fo

dales facrorum Tufculanorum dicuntur in lapide pri

fco ( h ).

cy RIONES
Romulus hofce iam inftituerat, cum fua cuique ,
curi facra ordinaffet, adfignatis in fingulas diis & d
monibus, quos perpetuo coleret; fumtibus quoque ne
ceffariis ex publico, vt feftis diebus facrificia celebrarent
& in foculo curiali epulum vna fumerent in coenaculo
cuiuslibet curiae. Defignari autem eos voluit a fuis cu
-

riis, eamque eletionem ita demum ratam haberi, fi com

probata fuiffet ab auguribus (i). Trigintahorum erant

*

atque

(x) p. CCXV, n. 2. (y) p. XIX n. 6. (2) p. ccclin'

* n,7. ) ( a ) p. CCCCXIV n, 2. ( b ) p. CCCCIXm.7.p,
CCCCXXIV n. 12. (c) p. DccLXXII m. 7. (d) p.
CCCCLVII m. 3. p. CCCLXIV m. 4. (e) Gruterus p.
CCCXX m.-ia. (f) p. CCCCLI m. 4. (g) p. MLXXXVIII

m. 12. (h)p. CCCCLXXIX m, 6. (i) Halic, lib. Hp.m..

pe s'Ac ER D o T 1 Is R o MAN oRv M.

ac

617

atque dicebantur Curiones, quos poft haec confirmauit

Numa (k). Hic autem cuius autoritate curi omnes

que curiones regebantur, dicebatur Curio maximus (1).

Hinc comitia curionis maximi creandi cauff per ponti

ficem maximum habita (m). Et cum patriciorum o

1im proprium fuerit facerdotium, primus ex plebe Cu
rio maximus creatus C. Mamilius Vitulus ( n ). Reli
qui- diti curiones minores (o), vel curiales flamines

(P) vel curionales publici (q). Ipf facra qu in cu

...!
-

..

riis fiebant, facra curionia (r) vel fcra publica populi

Romani Qujritium (f). Qui vero eiusdem curiae erant,

-**
!
..

dicebantur curiales(t). Menfaeautem curiales, in quibus

immolabatur Iunoni, qu Curis adpellabatur (u). Ha

bebant & prouinciae fuos curiones, qualis in Narbonen

fi Gallia L. Aemilius fuit (x). Quare & montis Albani

curio dicitur in lapide prifco (y).

SALIO R PM

. .

SA CERDO TIPM

- ' ' Salios Numa legit ex patriciis iuuenes XII fpe&ta

tiffimos Marti gradiuo, qui a Numa inftituti, cum fa

cra in palatio celebrarent, diti fuere Palatimi ; alii ve
ro agonales, eu Collini a rege Hotilio voti damnato

fuere inftituti, qui ipfis trabeas, apices, gladios atque ,

lanceas attribuit (z). Herculi quoque adfignat Salios.

Virgilius(a), dum de facris Herculis canit :' ' ' .

CCCV n.4. (p) Fetus voce curiales. (q) Gruterus

p,
mum.n.y, .6. (t)
(r) Fetus
Feftushaevoce.
hae voce (u)
(1) Fetus
Gruterus
p. CCCV
DCXXXII
vo

ce curiale. (x) Gruterus p cccXtVIII m. i., (y) Gru

terus pag. CCCXXIII n. p. (z) Halic. lib. II p.m. 12p.
Gruterus P. CCCXCIX m., 6. (a) VIII Aen. v. aff,
/
-

;- . .

\
' tum
(k) Halic. lib. II p. m. 24. (1) Liuius III c. . (m)
Liuius XXVII c. VIII. (n). c, l. (o) Gruterus pag. Iii i

_*

618

capvt Dvopec1MvM

tum Salii ad camtu, imcem/ altaria circum,

popule ad/umt euimfi tempora nam.

Quod miratur Macrobius,(b) fed rem ita decidit,quod

is deus apud pontifices idem fuerit, qui & Mars, Cum
autem hanc Deorum confufionem contra morem Ro

manorum fuiffe certum fit, de Latii facris hc tantum

intelligenda, ante Romanorum ortum : quare & O&ta
uius Herfennius facra faliaria Tiburtium vocat (c). Prin

ceps horum dicebatur Saliorum magifter ( d). Sic de

Marco Antonino fcribit Capitolinus (e), quod fuerit in
Saliorum facerdotio & prful & vates & magifter, mul
tosque inaugurauerit atque exaugurauerit. Praeful au
tem erat prafultor fecundum glofam & ri segi zey
eex8p%og), qui im /acr prfltabat. Praefulis ergo erat
amtruare fiue motibus certis prfilire. redamtruare ve
ro Saliorum erat, qui Prfulis geftus & modulos expri
mebant, de quo Lucilius (f):

prae/a/ vt amtruet bimc, vt vulgu' redamtruet imde

quod explicat Feftus : Redamtruare, inquit, dicitur im

Sa/iorum exfltatiomibus cum prfl amtruauit , quod e?

motus edidit, & referumtur imuicem iidem motus.

Vates

autem dicebatur, qui carmen canebat Saliare, quale erat

Mamurium. Saltatores quidem erant, qui ad tibiam fe

cundum Halicarnaffenfem (g ), rythmico motu in ar

mis fe motabant, nunc fimul nunc per vices patrios,
quosdam hymnos inter faltandum canentes, dextra au
tem lanceam ferebant, finiftra ancile atque choreas du

cebant per orbem, & in forum & in Capitolium &inL

-

---

mul

(b) III Saturn c. XII. (c) c. l. (d) Valerius Maximus

lib. I c. 1 m. 9. Gruterus p, CCCCLXXXIX, m. uo. (c)
l
)f( /at IX P )g( . . ." .
-

pe 's A crpot 11s Rom AN or v M,

619
multos alios priuatos publicosque locos. 4xamem ea au
tem dicebantur (h) carmina Saliaria, qu a Saliis facer
dotibus componebantur in vniuerfos homines. Nam

in deos fingulos verfus fati, a nominibus eorum adpel

labantur Iumonii, Iannalii, Mineruii.

Aliud Saliorum

carmen Mamurium ditum, cum Mamurius prmii loco

tulerit, vt nomen fuum inter carmina Salii canerent(i).

Infignia erant apices, balthei nei ,'gale ne, gladii,

lance, ancilia, tunic pit. Halicarnaffenfis enim
neis baltheis uccinctosait upra tunicas pictas & indutos

adftritas fibulis prtextas, trabeas alias ditas ; capiti

bus getantes apices eu pileos in altum fatigiatos, dex
tra lanceam, finitra ancile tenentes.

Plutarchus (k) ve

ro indutos fuiffe ait tunicis puniceis aureis, neas in ca--

pite galeas portantes & paruis gladiis arma pulantes.

Liuius (1) tunic pit infigne iis dediffeNumam ait,&

fuper tunicam neum petori tegmen, coeletiaque ar

ma. Ancilia ergo arma dicebantur coeleftia. tauo
{m) anno regni Numae morbus vrbem inuaferat, & cun
&tis moerentibus, fcutum neum e coelo inter Num ma

nus decidiffe dicebatur, quod fibi ab Egeria diuinitus

miffum perfuadebat, eamque vrbem, in qua id Ancile ,
feruaretur, omnium fore potentiffimam. Quod cum
Numa feftis diebus per vrbem circumferri & annuis ho
norari facrificiis voluiffet, veritus inimicorum inimici

tias & furta,fabricaffe ferunt multa illi fimilia, idque ope,

atque induftria Mamurii cuiusdam, vt indifcret huma

ni operis fimilitudo, infidiatoribus omnem internofcen

Iii i

(h) hac poce. (i) Fcftus voce Mamuriu. Plutarchus Na.

ma P. m. 49. , (k) c. l. (1) I t. XX. (m) Plutat

thus. Halic, l.c.

di

C'A Pv T Dvo DE C1 M v M
di diuinitus mii ancilis facilitatem adimeret.

6zo

Decri

bit & formam Feftus, dicit enim fuiffe fcutum breue,id

eo fic adpellatum, quia ex vtroque latere erat recifum ,

vt fummum infimumque eius latus medio pateret. Cir

cumferebantur hc ancilia per duodecim hosce Salios

Palatinos in Saliorum fefto, menfe Martio. Et quidem

illiipfi dies, quibus ancilia mouebantur, religiofi cum ef

fent, quibus nihil quidpiam agebant, religiofe quoque

colebantur a Saliis, dum in prouinciis effent, quod exem
plo Scipionis videmus(n. Habebant ifta fuum peculia
rem locum, in quo adferuabantur, qui curia Saliorum
dicebatur(o) vel manfiones Saliorum(p), & prope ponti

ficis regiam fuit,vti diximus. Ali virgines erant /lia

rer, quas Cincius ait effe condu&titias, qu ad Salios ad
hibeantur cum apicibus paludat , easque Aelius Stilo

fcripfit facrificium facere in regia cum pontifice paluda

tas, cum apicibus in modum Saliorum, narrante Fefto.
Ab his etiam dicebantur epulae Saliares,qu in eorumin
auguratione atque fefto opipare paratae. Hinc Ciceroni
C. q) faliarem in modum coenare idem eft,ac opipare c
nare. - In prouinciis quoque atque coloniis peculiares
fuiffe Salios teftantur monumenta veterum, vt Salius Al

banus apud Gruterum (r).

In mo & dein Impp. fuos

proprios fuiffe, vt Salium Hadrianalem alius lapis apud

Gruterum(f) docet.
CERER IS
Cereri

SA CER DOS

GRAE C At

templum extruxerunt Arcades , & per foe

minas
/.
)
m
i
n
.
Lioius
XXXVII
XX )o(i
de
.c .IIIXu
Cicero Id
(
c. XVII. ( p ) Gruterus p. CLXXIII m y. (q) ad 4rt.
15. J^ ep IX. Torrentius ad Horatii lib. I oale XXXVII.
/

{*) P. cccxviii n. 1. (f) p. MXIX m. 6.

D s AcERD or 11s RoMA NorvM.

621

minas illi fobrias facra facientes more Graeco, quorum

nihil iam mutatum, ait Halicarnaffenfis (t). Sic & f

cra Cereris per Grcas fcerdotes femper fuiffe curata

fcribit Cicero (u). Ad eam facit infcriptio apud Gru
terum (x) :
Fl LI A E.

CONSW LB,

V. C,

F A B I AE. AGON I AE. 2P A v L 1 N AE, c. F

A G O N I I.
O R.D.

P R AE F

C AT V LI N I.
VX OR I.

E T. 3 C O N S VL I S.

T AE A PV D. EL E VS IN AM
E T. C O R AE. S A C R AT AE.
E V S.

V. C B X, f' R. A E F. ET,

W. ET TI.

P RAE TEXT ATI.

D E S i G N A T I, S A CR A.

DE O. IA CC H O, CE RER I.
A P V D. AE G IN A M. DE A

T A V R Q B O L 1 T AE. IS IAC.AE. H I E R O P H A N T R IAE.

DE AE. HE CAT E G R AE c o

r E R i s.

s A c R A N EAE D E AE. CE

Talis & in alio lapide dicitur facerdos Cereris

publica (y).

VESTALEs

In Latio antiquitus has Veftae miniftras fuiffe vo

funt in vrbe Alba, dum & matrem Romuli Rheam Syl
uiam Veftalem dicant (z). Rom vero eas inftituit Nu

ma, primum quidem quatuor (a), Geganiam, Vera

niam, Canuleiam, Tarpeiam, qu nomina Plutarchus

prodit (b). Duas addidit Tarquinius Prifcus (c), vt es

fent fex (d). Hunc fexenarium autem numerum pro- `
terea inftitutum fcribit Feftus, vt populus pro fua quis

que parte haberet miniftram facrorum : quia ciuitas

Romana in fex eft diftributa partes, in primos, fecun
dosque Titienfes, Ramnes, Luceres. Quem numerum
-

Iii . i

ad

( t) lib. 1 p. m. 26. (u) pro Balbo c. XXIII im Perrem lib.yi

c. XtV, ( x ) p. CCCIX m. 2 3. (y) p. CCCVIII m. 4. _
(z) Liuius 1 c. IV. Eutropius I c. 1. (a) Halic. lib. II

p. m. 27. (b) im Numa p. m, 66. (c) Halic. lib. III p.

m. 199. (d} Halic.lib. II p. m. 127,

6??

c. Ap v T

D vo DECIM v M

ad <{uam tatem vsque manfiffe teftatur HalicarnafTen

fis. Atque tales Veftalium fex in numfmis quoque f
pius comparent. Licet quidem Ambrofius ( s ) aliquan
do dicat : quot tamem i/& virgines praemia promiffa fe
cerumt ? vix feptem }'e/?a/es capiumtur pue//e : locum cor
ruptum arguo, ita vt pro fex irrepferit feptem, cum con
trarientur nummi & fcriptorum monumenta. Capi dum
eligebantur, dit & primum quidem a rege (f), poft
a pontifice maximo, a quo manu prehenfa ab eo paren
te in cuius poteftate erat, veluti bello capta abduce
batur , & quidem ex nobilisfimis, familiis, vt patrima ,
atque matrima, nulla labe infignita, nec minor annis
fex nec maior annos decem nata fit, requirebatur (g).
Lege Papia autem cautum fuit, vt pontificis maximi ar

bitratu, virgines e populo viginti legantur : fortitio

que in concione ex eo numero fiat : & cuius virgi

nis duta erit, vt eam pontifex max. capiat, eaque Ve

ftae fiat, Pontificis ergo erat easdem probare atque re
iicere, fi non effet idonea. - Refpiciebat enim tatem,
corpus, genus atque alia. In genere quidem, ne cuius
parentes alter amboue feruitutem feruiffent : aut in ,

negotiis diuerfantur, vel qu ipfa aut cuius pater eman

cipatus fit, etiam fi viuo patre in aui fit poteftate : excu
fabantur etiam cuius pater Flamen, Augur, Quinde.
cimuir aut Septemuir aut Salius effet, vel cuiusTforor

ad id facerdotium leta. Sponfae quoque pontificis, &

tibicinis facrorum filia: vocatio a facerdotio ifto tribue-_
batur, nec eius legenda filia, qui domicilium in Italia ,

non haberet , & excufanda eius, qui liberos tres habe

ret

(e) epiff. II contra Symmacbum,

(g) Gellius c. l, .

(f) Gellius I c. XII,

DE

S ACER D O T IIS ,

R O MA NORVM.

623

ret, In corpore requirebatur, ne lingua debili, fenfuue

aurium deminuta, aliaue qua corporis labe infignita fit.
{Capiebatur e populo, patriciis fcilicet&plebeiis, Augu
fti uo lege etiam ftatutum, vt & e libertinis nat

capi poffent (h). . Sequebatur fortitio in concione, id

eft in publico, in foro, in prfentia omnis populi. Te

ftatur illud de Augufto Suetonius(i);cum im Ueffali de

mortu locum aliam capi oporteret , ambiremtque multi, me
fi/iaw im /ortem daremt : adiurauit , f? cuiusquam mepti
um farum competeret aetar, oblaturum /? fuiff eam. Nec

ergo ea fortitio ex lege Papia femper erat neceffaria-,

nam fi qu , inquit Gellius, bomeo /oco matus adeat pon

tificem maximum, atque offerat ad /cerdotium filiam f

am, cuiu dumtaxat /alu religiomum ob/eruatiouibus ratia
6aberi po/t, gratia Papi leg per fematum fit. De quo
fingularis extat locus Taciti (k) : po$? quae retulit C*

/r, capiemdam virginem im /ocum occia, que /eptem &'

guinquagimta aer ammor /umma /mimonia Pe/?alibua fa
cris prayederat ; - egit yue grater Fonteio Agrippa & Do
mitio Po//iomi, quod offeremdo filias, de officio im remp. cer
taremt : praelata e$? Po//iom filia, mom ob aliud, quam

quod mater eiu im eodem comiugio mamebat. Inter capi

endum autem pontifex his vtebatur verbis : sAC E R
D O TEM,

VESTA LEM.

Q VAE.

SACRA.

FA CIA T.

Q v AE. 1 o V S. si E T. s Ac E R D o T E M. V EsT A L E M.
FA cERE. PR o PoP o Lo. R o MAN o. QvI RITI B vs Q.
v T E I.

QV AE,

o P T v M A.

AM A T A. c AP 1 o.

L E G E.

F o v i T.

I T A.

TE

Amatam autem inter capiendum,

a pontifice maximo adpellatam addit, quoniam qu pri

Ill3

( h ) Dio lib. LV p. m.j6.

4mm, II s. LXXXVI,

(i) im vita c. XXXI, (k)

-

614

CAP VT

DVO DE C IM VM

ma capta eft, hec fuiffe nomine traditum fit.

Virgo

ita Veftalis fimul ac capta effet, in atrium Veftae dedu

&a & pontificibus tradita, eo ftatim tempore fine eman

cipatione ac fine capitis ninutione e patris poteftate ,
exibat, & ius teftamenti faciundi nancifcebatur, vti fin

gula hc ex antiquiffimis fcriptoribus prfcribit Gellius,

Dicebantur tum virginesVeftales (1), vel facerdotes Ve

ftales (m), vti & ipfum munus facerdotium (n), vel

virgines facri Veftalis antiftites (o). Inter hafce qu
tempore prima, dicebatur Veftalis maxima (p) in lapi
de prico (q) v. v. MAX. virgo Vetalls maxima, Taci
to Veftalium vetuftifima (r) Ouidio (f) que matu ma
xima virgo e$?. Per triginta annos huic facerdotio pr
effe tenebantur, ita vt primo decennio facrorum ratio
nes difcerent, altero exercerent, tertio docerent (t).
Pe quo belle Seneca (u) : virgimum Vealium more ,

inquit, que amm imter efficia diuifir difeumt facere /acra ,

& cum didicerimt, docemt,

Effluxo hoc tricennali tem

pore po/t /acerdotii im/ gmibus & nubere fas erat, nec
tamen infra hoc tempus (x). Quare Symmachus Pon
tifex max. (y) Veftalem quandam increpat :

dicer

amte ammo* /egibu defimitos J^e/?ali fcreto ve//e decedere,

momdum credo rumori, /ed ad/ertiomem tuae voc expe&o.

Infaufta tamen putabant coniugia, ideo fpius virgini

tate11

(1) Gruterus p. CCCXI n. 3. y. 6. 7. (m) Gruterus p.XXV

m. ao. (n) Liuius I c. XX. (o) Symmachus ITep. XXXVI.
(p) Suetonius Cafare c. LXXXIII. Plinius 1/ ep. XI.
(q) Gruterus p. CCCIX m. 7. . p. CCCXI m. z. & 3.

(r), Ann. XI c. XXXII. (f) IVFaft. v. 67, (t) Ha

lic. lib. II p. m. 127. Plutarchus Numa p. m. 66. (u)

de vita beata c. XXIX. (x) Halic. lib. II p, m. 127. (y)

Jib. IX ep. CIII.

DE

SA CERDOT II S

825

ROM A N O R W M,

-* tatem feruabant perpetuam, ac tum demum, fidemor

v tua effet aliqua,:alia fublegebatur a pontifice max. (z). :
* Veftales Alban duriori adhuc lege adfcript erant, qu

-* nifi per quinquaginta annos fcrat manferint, nubere

prohibebantur, vti rete Lipfius (a) Halicarnaffenfem e
mendat pro legendo (b). inc

.. & Liuius de Syluia, quod perpetua virginitate fpes illi

prolis ademta ( c ). Officium Veftalium in eo prfertim

-i conftabat, vt ignem ternum feruarent, vti Cicero ex

- iure pontificio adducit (d) : virgines Keales im vrbe

- cuffodiumto igmemfoci publici/mpitermum. Idque muta

- tis inter fe vicibus (e ), ne extingueretur, curantes. In

-iter prodigia enim omnium maxima habebant Romani

*(f), fi extintus fuerit ignis Veftalis, interitus aut im

.* minutionis reip.id fignum interpretantes , a quacunque
, tandem cauff euenerit; & fi quando interftintus fuerit,
:: virgines, verberibus adficiebantura pontifice maximo :
-jid tatmen notante Plutarcho (g), in loco obfcuro & ve
-11o medio, interpofito. . Ignem autem fi extintus, aba
, rlio accendere non licebat : Mor emim erat, inquit Fe

ftus (h), tabulam felic materia tamdiu terebrare, quou

- que exceptum ignem cribra eneo virgo in adem ferret.
, Nouum tamen ignem prima die Martii in Veftae aris fo

lebant accendere, vt incipiente anno cura denuo fr

uandi nouati ignis inciperet (i). Dein Palladium fiue

dii Ilienfes, Roma tutelares, in penetralibustempli Ve

Kkkk * > . .
t

*... "

** (z) Halic. c. t. * (a) de Veffa &r

(b)

**** lib. 1 p. m. 62. (c) I c. III. Liuius XXVIII c. XI. (d)

(* II de Li c. /7ii. `(3) Halic. lib, II p, m, 123. () e?

- tus voce gnie

(g) Numa p. m, 67. (h) voce igni.

(i) Saturn, I (, XII.

*

--

--

. . .
-

.. . . .
-

*-* * * *-** *

--

. . )

."
-

- --

- -

626

c Apvt

pvo DE c1MvM

ftae repofita in eorum erant cuftodia. Sacra quoque ad

.: fiduo faciebant, de quo Seneca (k) : mam e$?.imiquum
ait, mobili//imas virgimer ad/acra faciemda a4iffwo/ommo
imquimatas frui. Sacrificans autem virgo dicebatur ar
mata (1), & fuffibulo, veftimento illo Veftalium, dum
facra facerent, proprio ornata. Sic & pro diis immor

, talibus manus eas tendere confueuiffe docet Cicero (m).

Aquam quoque facram, feu fontem illum, qui prata,in ,
quibus plurimum cum Egeria conuerfatus, fuerat, irri

gabat, virginibus Veftae attribuit Numa, vt ex eo quo

- tidie haurientes purificarent & adfpergerent facram

dem (n). Fontem autemiftumin Auentinomonte fuif

,. fe Ouidius docet (o). * Dignitatem iis& priuilegiama
- xima Numa tribuit, vt teftamenta poffint condere, &
alia facere v&Q xeyc&re, li&tore & carpento vterentur,
nocentes quoque , eorum occurfu , fi fortuitus fuerit,

poena liberentur, qui vero leticam earum aut fellam

qua vehebantur, ubibat, morte idluebat (p). Di
-* cit quoque: Plutarchus, omnia eo modo: ac iure fa

cere potuiffe eas , quo matribus, triumbliberorum,

id permiffum. Hoc tamen non Numa , fed Augu
. ftus demum conceffit , de quo Dio (q) : de

- 6, . -
-*irginibus ammia qua matres habebamt, imawffe, De lio
ribus idem teftatur Dio Caffius (r), quod Triumuiri
ni
bus /effe fmgul lifore vmo vti dederumt.

Ratioiiem,

addunt hanc 5 quod quaedam ab iis a cna fub vefpe

*

.*

T4111.

(k) de prouidentia e V. (1) Fetus voce armata. (m)

Pro Fonteio eirca fin. (n) Plutarchus Numa p. m, 6.

- 9 ) III Fa, v, apr. (p) Plutrchus c. l, ( g) Dio.

li, LV. (r) Dio lib. XLVII p. m, 3js.

p E s AcERD orr 1 s RoM A N oRvM. - 627

ram domum reuertens, cum qu effet ignoraretur,vim

fuerat pafa, De quo & Seneca pater (f): procedem

te bac litor fubmouereiudebitur :

buic prator via cedet ::

f, mmum imperium comfales cedemt tibi. Et alibi(*): ti

3i magiratu, /or fafes fbmittumt : tibi com/les pr

toresque via cedunt. Numquid exigua mercede virgo es.
Eas quoque in foro & iudicio audiri, quoties teftimo
nium dicerent, vetus mos fuit (u). Carpento vteban-'

tur, vti& reliqui facerdotes(*) de quo Prudentius(y):'

fertur per mediar, vt publica pompa, plarea, ** ;
pilento reidens molli

- " -

Hinc vt legati pro pace mittebantur, vt exemplumin Vi

tellio apud Tcitm (z). Ad impetrandami vefiiam in'
delitisadhibebantur5 exempluminMefflina(a). Te
ftamenta quoque apud eos deponebantur, tefte Sueto
nio (b) Honosiis habitus maximus,vt&virgo qudam

Veftalis fratrem iniuffu populi triumphantem dfcenfo

fimul curru vsque in Capitolium fit profecuta, ne vetare.
at intercedere fas cuiquam tribunorum effet (c). Ale

bantur atem ex publi&o,& prdiis illis coniuntim,fin

gulis vero certa pecuni fumma adfignata. Liuius enim
ftatim ac let, a Numa iis ftipendium publicum fuiffe

adfignatum tradit (d). De agris quidem teftatur Hygi-'

nus(), dum ait: virginum quoque /?/?alium & /cerdo
tum qutdam agri vefigalibus /umt redditi locatim. Vti
-*.

'Kkk k

& Li

.(f) 1 contr. 11. (t) lib. VI comtrou. vlt. (u) Tacitus

4mm, II c. XXXiV., (x) Tacitus 4mm. Xit c. XLII. (y) II

contra Symmacb. v. io37. (z) Tacitus H/?. III c. LXXXI.
' ' (a) Tacitus Amm. X7 c. xXXII. (b) Gefare c. LXXXIII
4* guffo c. CII., (c ) Suetonius Tiberio c. II, (d) I c.

xr... (e) dalimitiw-- , ,

6x3

C A PV T. DV O DEC1 MV Kf

& Lipfius (f) ex catalogo coloniarum fcripto adducit,

agrum Lanuuinum pro parte militibus veteranis fuiffe ,
adfignatum, pro- parte fuiffeVeftalium... Auguftus vero
vti & aliorum dignitatem & cnmoda auxit fic & prae-\
cipue Veftalium virginum (g)., A priuatis quoque reli
--

gionis cauffa agros fpius fuiffe legatos, videmus ex Sym

macho (b), qui agros etiam virginibus & miniftris defi

cientium voluntatelegatos fifcum retentare conqueritur.

Cui tamen refpondet Ambrofius (i), fola fublata effe ,.

prdia, quia non religiofe vtebanturiis, qu religionis
iure defenderent. Pecuniam accepere fingul, quqd de

Tiberio teftatur Tacitus, (k) Corneli virgini, qu in lo

ciirh Scantiae capiebatur eum dediffe HS vicies, Qu9d fi

frfn vi morbi atrio Vcftae cogerentur excedere, matro
--

* * *

narum curae cuftodique mandabantur (1 ). Locum

illis in theatro feparatura & contra Prtoris tribunal de
dit Auguftus (m). Ita vt & ipfa Augufta dein inter eas

confideret (n). Infignia erant vitt in capite, fuffibu

lum & vetes purpurata eu pratexta cum limbo inoris
purpureo, De vittis quidem teftatur Prudentius (o) . .
*

feder illa veremd

vittarum im/gm pbafer.

Qaod & explicat:

-

*: * ,

cingunt .

, ,

. .

..

. tempora tamiol & /icia crimibu adaumt.

Ambrofius (p)iis adfignat infulas vittati capitis, purpura

tarum veftium murices. Quare & Halicarnaenfis (q) de

* **

". . .

iis,

(f) de Veta &r Petalibas eap. XII. ^ (g) Suetonius Aggu

flo s. XXXt, (h) X ep. Liz". (i) kb. 11 ep, Xtt. (k)
4nm. IV c. XVT. (!) Plinius I ep. XIX. (m) Sueto
' nius 4ugufio c. XLIV, (n). Tacitus 4mm. IP cap. XVI.

(o) Y contra $ymmacbum. v. tooy. . (p) lib, t ep. XII.

() , II .. ta7,

pe s Ace RD ot11s RoMANorv M.

629

iis, qui fcerdotio hoc abeunt, dicit, quod deponant

32 ", 6.
alia fume/acerdotii ingnia.Et de Opinia Veftali idem Ha
licarnaffenfis (r),
a pontificum collegio damnata,
demtis e vertice infulis per forum fuerit traducta &viua

tid

defoffa. Alba vtebanturvefti, fed cui purpura praetex

ta, cum limbo purpureo. Halicarnaflenfis (f) Aemylia:
Veftali vagarwaiwta, i3j, tribuit. . Ab omni tamen ioco
& cultu fitiore abftinere iubebantur (t). . Immo in
terditus erat cultus luxuriofior & conuerftio cum viris
licentior (u). . Longo capillitio fuiffe & fparfo eo incef
fiffe Lipfius (x) contendit ex Prudentio (y): .
* perfumdumt quia coa comj beme, vel quia cimgumt
'
-

. tempora tamio/&
.
. ..
.. .
.
Contrariantur tamen nummi, qui vel capite velato, vel

capillis in nodum contortis easdem repraeentant. Ton

f quoque fub ingreffum facerdotii fine dubio fuere. Fe- `
ftus enim capillarem arborem, dictam ait , in qua capil
lum tonfm fufpenderint Veftales. . Hinc & Plinius (z):
amtiquior e$t lotos, quae capi/ata dicitur, quomiam virgimum
Ve/?alium ad eam crim defertur. Quj & eas egreffa vr

be mancipia fugitiua retinere in loco precatione poffe

tradit(a). Probrum virginis Veftalis Fefto dicitur, vt
capite puniretur 5 vir, quieam inceftauiffet verberibus ne
caretur. Lex haec fixainatriolibertatis, cum multis aliis

1egibusincendio confumta eft,vtaitM.Cato. Pn enim

illis
ob delicti qualitatem infligebantur
yariae, idque iuf.
... Kkk k 3
fu
(

r) lib. /tii p.m.j6. . (f), lib. IX p. m, 12f.., (t) Liuius

.
lib. ;f.. (x)

: %.

eatibu e.xit. (y) lib. 11, contra Symm., .uog, (z)

x/7 c, XLiy, '(a)'xxPIII , II. * * * **,
J* ** '* * *'t*.

6,

cap vt DvoD EcIMvM

fii Pontificis maximi. Sic flagro caefaVeftalis, cuius cu

{todia no&is eius fuerat, ob extintum ignem Veftae (b).

stupri vero compert fato apontificum collegio iudicio,

porhpa funebri, concomitantibus amicis accognatis;cum

iu&tiatq;lacrymis, carpento claufo,ne vox exaudiri poffit

elat adportam Collinam, in camp9 exinfcelerato dito,

- viu in fbterraneam cellam emittebantur, terra fperin

. ie&ta(c). Plutarchus (d) addit Ietum ftratum in hc cel

lafuiffe pofitum, & lucernam accenfm, menfm quoq;

cum pacis, qu ad vitum effent neceffaria, vt panis,
qua in ampulla, lac, oleum

2 e
qua" abomimemtur maxim conecratum ceremonii,
%me conficere. Totam quoque ciuitatem in lutu & ge
mitu fuiffe ddit, nec vllam ea die triftiorem habitam,

obios via decedere, vaftoque vbique filentio, attoniros.

que omnes ftare aut comitari. Antequarnautem defo

deretur, Plutarchus ait, pontificem maximum arcanas

iquasdam preces, manibus in clum fublatis fudiffe

fmipfam fa manu edutam eleticainfcalis conftituis

f, & fic carnifici ac miniftris fupplicii trdidiffe. Inde

fclas attratas fuiffe ait & diculam multa humo inie.

a contetam, donec reliquo aggeri folum adaquetur.

Dionyius addit, necmonumentonec parentalibus fuis:
fe dignatas. Plutarchus(e) tamen neque hoc quiderii mo
do defunctos fe religione putaffe d a uxe v tayi.

Sans, Gini, insufia bodienum

mastimet,
b

*J

* *

(b) Liliusxxrin t.x. (s) Halit, lit.h p.st. Li.

* ius VIII c. XV. XXII e. LYII. Herodianus lib. iv c. pr.
Plinius IV ep. xt, (d) lm Numa p.*. 37. (e) qaaf.

pe sacer porris Romanorv.M.

&

zizaeae, vt ad il/um locum facerdotes accedemtes parentarem?

./te potius facra faceremt, expiarent. Stupratores autem

Ifemper, virgis, ad necem vsque cfi (f). Numa quidem

inceftam lapidibus

obrui fimpliciter ftatuit

, fine alia fupplicii pompa (g) 5. Albae vero legem, vir
ginem Veftalem pollutam virgis ad necem vsque cdi
_uiffe teftatur Halicarnaffenfis (h), qui & Tarquinium

Prifcum hanc poen folennitatem praefcripfiffe actor eft

Gi). Quare & iure pontificio fpeciali modo decretum,
inceftum pontifices fupremo fupplicio fanciunto (k).

Domitians inde incefta virginfh'Veftalium varie ac

feuere corcuit, priora quidem fub patre aut fratre com

miffa, capitali fupplicio 5 pofteriorfuo principatu, mo

*re veteri , Prioribus mortis permifit arbitrium ; alias
vero defodi imperauit 5 . ftupratores partim relegauit,
jyartim virgis iri comitio ad necem cdi iuffit, narrante
'fingula Sutonio (1).

Pontificis maximi primum hc

cur infligend pn cum collegio fuit,vti fpra ditum.

Symmachus (m) vero ipfePontifex,fecundum proxim

tatis exempla, prfe& $ibi Pririiigeni virginis, quae

fuiffe delatam docet. Abfolut qundoque virgines,&
innoxiae fuerunt repert (h).'' Sic &finglari miraculo

'fcra Alban curbat, vini ictam a pontificum collegio

quasdam innoxias fuiffe repertas atque abfolutas fcribit

jalicarnaffenfis
(3). Prfigjiatm
loco illudCicro
fuiffe
habitum, i ablueretur
Vetalis, ikimusex
'he'' Sic enim Lentulum inducit (P) : fatalem effe
^ J, '
(f).
,,

, , ' ' ' . * . . '.' Ammum.

VIII g. m. g6. lib. 1Xp.a.yy7, Liuius. XXII

, '{{I.Kti,`(g) Qedrenus bifi, lib, \{h), li, II p. m. 44.

i... (i) libilit p...apo, (k) ia deti kjx k (1) damitia

, ne e. h'iii., (fJ lib. IX ep. cxxvi, (n) Liuius 1/ c

' XLIV (o) lib, II p. m,'i2p. - (p) Gatil, u(i s.u/.

6z
AFv f bvpEc 1M vM ammum ad interitum orbis atque imperii, qi effet derimug
ammus po$? virgimum abfolutionem, po Capitolii autem ,

jmcemfmem vigefimu, quam Fabiam fiiiffe Veftalem pu

tatAconius (q).Durauit hoc facerdotium vsquead tem

pora Theodofii fenioris, quibus abolitum (r). De quo

conqueritur quidem Symmachus (!), in epiftolaad Va

-1entinianum,Theodofium & Arcadium fcripta,refpon

* det autem Ambrofitis (t). ' '

' '
* ,
- . . SO [.IS sacerpas --
, Solis fcerdos varias habebat adpllationes. Ad
pellabatur enim s AcERD os D. s. 1. M. /acerdor dei

fl imui&fi mitbra (u) vel P ATER P A T R v M DE 1 s o

LIs IN v1ct 1 M 1tHRAE (x) vel ATER PATR ATys

D s. 1. M (y), pater acrorum dei inuita mithra (4),
'vel pater &hieroceryx dei folis inuit mitra: (a). Pri

`mus horum & prcipuus facerdos dicebatur pontifex dei

folis ( b ,. Mris autem erat hosce ad Mit r myteria

folenni more initiare._ Ad quos fine dbi confcra

tio ifta, de qua fupra dium, pebat., Vii & Nonius

Vitor fecundum annos confcrationis fae numerat in

'lapide(s). Fiebat hc confecratio inSpelo, quod Iu

ftinus Martyr (d), docet, dum ait: qtiAawoy xaA&a fi
%, /cum
-momimamt t 'locum , vbi initiari ei credentes perbibent
Varia vero facra & portentol fimulacra in ifio pelao

' ^ ' . erant,

*^(q)'p. m. Ut. -(r) Zofimus p c. XXXV. (f) xip. Lip'.

*

* (t) lib. 11 ep. XII. (u) Gruterus p, CCCXIII n. 4.

?(*) 'p.,xxvi ;.a.p. LXxxIx (%)A. xxxiv

\ psy(z)
p.XXVIII m. 1. p. CII m.2.3 )'p. XXVII
(II

C
Gruterus
: .g + )b . CCCXIII .m .3I
.p C '
* )c(C
m.tz. (d) dial. cam Trpk, ud, P, m, 296, Tertullianus
de &o^amemilitis &.XV *

pe sacexportrs: xoMA sorvm,

i g

-erant. Lapis enim prifcus Romanus memorat facra Patrica,

Hierocotacica & criphios (e). Alius addit Perfica, Eliaca, &

- Leontica (f). De iis Hieronymus* (g) : amte pauror amnes
propinquuveer Gnaetbu sum prefetfuram gereret* vrbanam, /pecu*
AMitbra & omnia portentofa fimulacnm, quibus Corax, crypbior, Miler,
Leo , Per/er, Helio*, Bromio pater imitiamtwr, /abuertit, fregit, ex

ufft. Diuerf itaque facr erant, foli tamen propria , fub di

-tierfis aeque figuris propofita, quae pro more facrorum lfidis
erant hicroglyhics.

B4ccHAE Er oRGIoph4wT48

I. Bacchi in domandis Indis fuere comites Bacchae, facer

dotes dein eius : di&ae quoque in fabulis Mnades, Thya
des, Mimalionides, Harum figuram fic defcribit Ouidius (h):

... , .vite caput tegitur, lateri ceruina finiro ,

** t ,

. 1 vellem dependent, bumero leuis incubat bafia,

..

In, lapide prifco talis facerdos dicitur famula Bacchi cymba

lis ( i ). Ab orgiis quoque in Bacchi facris folennibus facer
dotes eius di&ti orgiophntz (k), & horum princeps archi
bucolus dei Liberi (1). Atque h tanquam infanientes Bac
chz caput:fanatico moreia&tantes confpiciuntur in monumen
tis (m) . .
es : *
I
* *
-

sacerdotes Marris deviu

... . A Gallo Phrygiz fluuio dicebantur Galli, fecundum Fe
ftum : caftrati autem erant in memoriaia. Attidis, quorum.

mores imitatus eft Heliogabalus (n). ia&aaitenim caput in

ter przcifos fanaticos & genitalia fibi deuinxit atque dmnia ,
fecit, quz Galli facere folent. Omnia itaqwe?gebant-fanati

corum more, dum horum effet caput ia&aret (3). Capilla

ti quoque erarit, hinc infcriptio
-

-,

I (P) :

1 . . wis
A MA*"

(e) Gruterus e, l. (f) p. MLXXXVII n. 4, y (g) se ad

Latum de intit. fil (h) VI Metam. v. spi (i) pag.
' ccCXVIII 1. 2. ' (k) p. LXVI m. p. (1)?.XXyii m.7.
(m) Tacitus XI 4em, e. XXXI., Spon. mi/e. erud. amt. II

* eft.}. (5) Laggrjius Heliog. ii. (9) Vlpianusl. I .p.

--

de edil, edio." " (p) Gruterus p: CCCPiI?m.J.

CAF v r , b v p D E cIMv M * :
, , 634
a M A r R E M AGN A. . In qua & facerdos eius dicitur, Syntre
religiofus: Pres horum dicitur archigallus (q), vel quia

egitimo more'initlatus, Tavr o bok 1 N v. s M. D.\ M. 1 D ma

tr dem magna lalsa ( r ). Et quia minifterio,adituus matris

... '"
dem (f),.
-

P O TITII

---

ET

PINARII

: Hofce Euandrum & Arcades HerculiinftituifTedocet Halica*

naffenfis (t), adfignato hoc facerdotio duabus familiis illu

ftribus, qu facrorum czrimonias prius edo&tae erant, Poti

tiis tamefi folis extorum dape vefcentibns, quod tardius ad
-

uenerant Pinarii. Nomen autem Potitium in duodecim fami

hias diftin&um,ita vt anno quodam fuper triginta puberes fuis

fe dicar Valerius Maximus (u). Cum vero Potitii feruos pa
blicos*folennia huius facri docerent, idque AppioClaudio cen
fore au&tore, omnes intra annum cum ftirpe extin&i (*),fer
uorumque fa&um minifterium, quos de publico emtos fuifl
docet Halicarnaffnfis (y).
-

. ' LrPRci , ,

. . .

Sacerdotum erant antiquiffimi,ab Euandro inftituti atque

Pani fcri (z). Horum duo erant ordines, cum a przpofitis

fuis alii dicerentFabiani;aliiQujntiliani fecundum Feftm(a):
addidit Iulius Czfar lulianos (b). Priores binos ordines me.
morat Ouidius(c), dum de Romulo canit:

.:: . . rife, indoluit Fabios petui/ekemanquez , , ,

.. . .
,.. ,..', viverr, gintilio* non potuiffe fos.
tuperci ex eo fuere di&i, quod Luperealibus in fupercali fcr

'facerent (d). . Haec facra vsque ad Anaftafii Imp. tempora per

duraff fcribit Panuinius.
-, *,

COL

-:

*.

(g)n, 7.6 t), XYPufn. 6.()p.cccbitrn. 6, (t)ht. I p.m.;i.

*T(u) lib. fe, 1 m. 17.

(x) Liuius IX c. XXIX. (y ) c. l.

# (z) Liuius 1 f.W. Halit i prm. *z," (a) vore Fabiani (b)
** Suetonius Iulio c. LXXVt. ' Dio lib. XLIV ab initio, (c)

urzfrizz (d) Vartor

* * *dettirmit.
- v.

* * * * * *****

: .
-

DE

SACERDOTIIS

ROMA NORVM,

Co L LEG i VM FECIAL i VM - - - 5. st.

-j

Sacerhic magiftratus a Numainftitutus,le&iquead illumviri

ex przftantiffimis familiis ad vitae teypus (s). . Officium eo
rufb, quod ibi prolixe defcribit Dignyfis,breuiter iure-pon

tificio'explicat'Cicero (f): federm, inquit, par,

i, inducia

rum oratores, feciale*, indices fumto, bella di/cepamto. Hinc ante-;

uam indiceretur bellum aliquod , Confules ex So ad il

Collegium referebant, vt vel de iuftitia, vel de

judicent (g). Nec eti fine fecialibus fgiliis fieri poterat

{h). Quar & ad fdus feriendum ire iubebntur (i). Sub
imperatribus ludis quoque prafidebant. Przfes eorum di
cebatur PATER PATRafys, cius in adpellationis cauffas inquirit
Plutarchus (k), fed proximam tangit Liuius (1), dum ait : '
pater patratus ad iujiurandum patnandum id e#
'um fit.Alius,

dicebatur v E R R E N A R 1 vs , qui verbenas ex"are , feu gra

men cum fua terra euulfum fecum fumebat, cum legati a ho
ftes clarigatum, id eft ad res raptas clare repetitum mitteren

prrurrrr Er rrrrvrrr, sacrr

... - Dum aedes aliqua facra vota erat, IIuiri fpe qui locarent
& dedicarent, Comitiis tributis lege Papiria creabantur... Et.

plius fupereffet. Exemplum in de Iuis adducit Liuius,

quidem fa&um, cum magiftratusTifle qui vouerat, non am

quam L. Furius Purpureo praetor vguerat, gedicauit Q. Mar
umuiri creati. Sic Cagris dem a Pofthmio di&atore votam.

dius Ralla duumuir (n).. Quare & fpius filiiyquentium du-,

filius eius duumuir ad id ipfum creatus, dedicauit (6). Pie

tatis aedem a patre yotam, locatamque, poft mortem eius de.

dicauit Manius Acilius Glabrio duuipgir (p). Sic & Trium.
-

* * >

. . . .. . ..

Lll I 2,

uiros

(e) Halic. lib. p. m, gr. ( f) if de Ltc. IX,' (g) Liuius

XXXY c. iI.T(h) Liuius IX c. V. (i) Litiius Xxx cap.
' xlif7. (k) quaff. Rom. LXI. ( 1) 1 e, XXXII. ( m) i
uius XXX c. XLIII. Plinius XXti c. II. (h) Liuius xxxv.

e. XLt.( o) Liuius II c. XLH. * (p) Liuius XL c. Xxxtr.

cArv vonv i

iz

uiros facris conquirendis, donisque perfignandis, reficiendis

item dibus creatos fui(Te fcribit Liuis (q).
~~

~ 1i

...

- : :.-:::-

sacerdores REL12p1.

--

.
---

Inter facerdotes occurrufit quoque antiffiter, patres & ma

giftri. Primarii quidem in prouificiisifti facerdotes, qui fum

mam facrorum & prcipuam curam gererent, antiftites diceban
rur. 'quare & Ceionius Rufusin lapide prifko pater facrorum,
antiftesThithrae Babyloniae, & dux fhyfticus ! facri tauro

boliidicitur (r). Spius tamen ntiftites iidem ac fcerdotes

vti Cererisfacerdotes'atq;ilfius fniaritiftites iungitCicero(f):
pater vero/acrorum dicebtur de facris dei mithrz. Magiri ea
dem ratione fe habebant ac antiftites, modo enim przrogatiuam
inter facerdotes fui ordinis notabat, modo non.] Sic magifter
dicebatur collegii fratrum Arualiumi(t): ordinis facerdotum

dei folis'inuiti mithr (u), saliorum (x), vbi femper fum

mum htat prfidem collegii, _Magifter Egeriz yero^y), Fe

roniae (z), Auguftalis (a) fani Dian (b) nihil aliud quam fa
cerdotem notabat. Ipfum autem facerdotium dicebatur honos

facerdotii, qui in coloniis maximus, (c) atque ipfi facerdo

tes dicebantr honorati (d) vel ornati (?). ' Saerdtia quoque
in coloniis& municipiis in varia collegia' erant diuifa, vti occur

rit collegium Aefcuiapii & Hygieae f), Serapidis & Ifidis(g).

Alii erant facerdotes, quorum mentionem f&tam videmus in

priftis lapidibus. Ita facerdotis Veneris mentionem fgcit la

pispfifcus (h). . Singularefcerdotum genus erat, qui diceban
tur cultores, ab honor & reuerenti, qatn diis exhibebant fic
diti: "vticultor
,'

() tiisDie (k)
' ' '* *'*'*'* * ' ' b ' ' 'ff' **''
domus

(q) xxy eap. Yt. (r) Gruterus xxyl n, 6. (f) y in

verr. e.xLv. (t ) Gruterus p. cxrift. (u) p. cccxHI

m... (x) p. cccctx xxx p. ccccxa s is." (y) pag.

cccLi, . . (2) . . , (a) . Li , . (b)
p. CCCXV n. t. (c) p. CI n. 3. p. CCXLVIII n. 9. pag.
CCCXXI m. 1o. (d) p. CCCLVII m. 3. p. CCCLXVII m. t.

(e) p, CCCC:Y m..3... (f) Spon./. II art. XI (g) Spon.

p.
(h) Gruterus
m, i. (k)
. 68
III
, 6, p. CCCXPTH m, 3:(i) p. XXII
x --~
-

DE

sAce Rpot r1s

637

RoMANoRv M

s, domus Auguftae (1), Herculis (m), & aliorum. ' Quod autem
cultor facerdotem notet, difcimusex lapide (b): ** T,
* .
* * ' praesriri iovi' ' ;
*

S.

TRIB. C O H. X. - PRAE T O R
CW L T OR, NW M I NIS, IPS 1 W. S.

Santo Sanco deo Fidio decuria facerdotum bidentalium at

tribuitur (o). Erant etiam facerdotes di&i decuriomer, quivt.

facra priuata agerent, conftituti fuiffe videntur : & quia plu
res Romanorum familiae tales haberent, in decurias l&ti, in

deque fic adpellati. Comprobat id lapis Romanus (p): A N

c H I A L v s. c v B,

AE D. Q. T ER,

A DL Ect w s. Ex, c o N s E N sv

1N. AE D E,

D E c v R1 o.

DEC v. Rio NVM, FAMIL i A

v o L v N r At E. Anchialus hic cubicularis zdituus in zde Q._

Terentii ex decurionum reliquorum confenfu & familiae ac

gentis Terentiae voluntate, in eundem decurionum ordinem
adfe&tus dicitur. Sic & Panclis cubicularis dituus in fua z

de decurio le&us dicitur, atque in eius fepulturam s a fami

lia collatum (q). * Ita & Hymnus Volufianus decurio Larum
Volufianorum dicitur (t). `Larum ergo facerdotes erant, a
lis larum magiftri di&i, vt L. Iunius: Maurus larum Augu-,
ftalium magifter dicitur (f). Et cum lares interiores , cubicu
lares dicerentur imagines (t), qui horum facris prerat, decu
rio di&tus cubicularim (u). Pueros quoque adhibebant, qui
curae larium cubiouliadfifterent(x), alias & larum minitridi

&i(y). Inde Auguftales &rmagiftri deorum in decurias fcri-,

pti, vti M. Llius vtrisque decuriis princeps dicitur (z). . Sa-;

cerdotes Ifidis, matris dem , & fimilium facrorum diceban-,
tur fanatici.

Vti L. Cornelius Ianuarius fanaticus A B 1 s1s,

s E R A P i s.-Ab AE D M. b Elio N diciturin lapide (a). Alias

{ *

~ *

-*

* * * * Lll l 3.

fana

(1) p. CCXtyf m, 9.'* (m) p. XLVt m, n. (n) p. XXII m. 1.

* (o)p. XCV m. 6. (p) p. cccXLII m. 3. * (q) ccccxLVII

m. 7. --(t) p. CCCXIX: w, y... (f) pag.. MIXXXVIII m, g.
~

(t) Suetonius,4ug. c. VII, (u) Domitiano c. XVII. (x) e, t.

* (y) p, MLXXXViii m,'u.' (2) p, MX7II m. J. (a) Gru
terus p. CccXII m. 2, ... . . . . 'i
.*.*
.
-

633

CAPVT

DV6)DE CI MVM

fanaticus ex vico Bellonae, vel de zde Bellon dicitur(b). Di

cebantur autem ideo, quia facra fua more fanatico perage
bant. Quod optime explicat Lampridius (c), vbi de Com
modo ait : /acra Ifidi coluit, vt & caput raderet & amubim por
taret, Bellomae feruiemter prro ex/?eare brachium pracepit udio cru

aelitat. Ifiacos vero pimeiu prque ad pernciem peu tundere coge

at. cum 4pubim portaret, capita Ifiacorum grauiter obtumdebat ore
imulacri, Hecates facerdotes dicebantur hierofantae (d). In

' alio lapide Hierofantria quoque deae Hecatae dicitur (e). In

coloniis atque municipiisThabebant fuos facrorum przfe&tos,
qui ipfis ciuslibet vrbis facris propriis praefuere (f). . Quj

fcris Vulcani prerat, dicebatur praetor facris Vulcani (g),

MINISTRI, SA C ER D 0 TYM,

Sed & facerdotibus fuiminiftri erant: Camillor igitur Ro

rnulus inftituit patrimos atque matrimos, facerdotum quidem
liberos, qui tamen fi hisce carerent, ex aliis familiis puerum at.

que puellam legere poterant,tefteHalicarnaffenfi (h). Flamini

bus utem miniftrantes dicebantur Flaminii. Sequitur adituu,
qui facras curabat des(i).* Qui fcundum templa, qu cu
fodiebant,diftin&ij: vt alius effet. zdituus a Vefta (k.) b Con
cordia, (1), aedituus Martis(m), templi fortun (n), fan&z Ve
neris (o.). - Scxuala Ito dicuntur hierophylaces (p), habe

bantque cellulas fuas prgpe templa (q). Precia & praclamia

avres dicebantur,illi quidem qui flamines in genere. ; . hi qui
{laminem dialem diebus feftis antecederent, exclamantes vtho

mines:abftineant opere, fecundum.Feum. ; Cunatores qui in

lapidibus occurrunt putamus eos , qui urarent quae ad facra

eiant neceffaria. Sic occurrit Curator facrorum publicorum
*

popu

(b) p. Dctiv m. 7. p. CCCXIII m. t. (c) in pi*. c. IX,

- (d) p. Mc11 m, 2. p. XXVII m. 4. p. XXVIII n. 2. (e)

p. cccix m. 2. (f) p. CCCCXL .g. CCXCIV*n. t, (g) p.

x . . . II :z; (b) lib. . . 92. (i)
Varro lib. VI de L. L. p. m. 64. Gellita, XII c, X. (k) Gruterus.

p. cccXII n. 4. (1) CCCXIX m. 6. . (m) p. MLXXXVIII,

- . 7. (o) . . . (9) . . 1. (p) S 1. de
amnui legat. (q) Minutius Felix s. XXV, . .

639
populi Romani (r). Curator fani (f), Curator templi Miner
p s ACE RD O'r 11 S ROMA A Nd R v M.

uz (t ). Cum curatores alias dicerentur Romanis, qui rei a

licuius curam habebant, vt Curator Capitolii teftituendi (u),

Curatores viarum, annonae. Kalatorum frequentius mentio,

nem faciunt lapides vt Kalator flaminum ( x) ; fratrum Ar.
ualium (y) : VIIuirm Epulonum (z) : Serui autem erant

facerdotum, qui illis a minifterio effent, di&i & 3 xaA&s

quia femper vocari poffent ob neceffitatem feruitutis. Sic &

habebant
uos apparitores (a), 8 lictores a acris
publicis di&os (b). Sacrisetiam publicis prfto erant Tibisime*

Romani, vti loquitur infcriptio apud Gruterum (c). Tibici

num collegium di&um, quorum prirnus, Procurator di&us
Tibicinum Romanorum (g). . Horum officium erat, vt facris

praecinerent (e) : diftinti ab iis, qui in ludis, nuptiis,vel

funeribus przfto erant. Antiquitus illis ius vefcendi in zde
fouis conceum, ( f cum prohiberetur, vno, agmineTi
bur cefferunt, redutisis tamen iis vetus 'ius
ius ;reftitutum. Biftin- '
&t autem erant tibi, atque tub, vti clarevidemus in Lam
-

Seuero (g), ita quidem vt, ill effent minores ex buxo

&tz , quibus in facris vtebantur fecundum Plinium (h), ob

iongae, teretes,& foraminofae, quales adhuc noftrae, ill vero

inctu, ex re argentoue fat, quibus & in conuocandis
militibus vtebantur. Hinc tubicen fcrorm Varroni (1): His
proximum erat fidicimum collegium, Sequioris fxus minifte

tium competebt Ambubaiarumjcollegi9,quod fic Hora

tio (k), tque h duplici quzftu fftefitabant corpus, vt vel.

corporis vulgo copiam facefeht atque organa pulfre noffent

(1).. Licet & tibicin di&z, ytihrum mjentiohem facit Mar

tialis (m), Viros quidem fuiff contendunt, ex eo maxime,
quod
(r) Gruterus p. Mxt m. r. (f) p. ccccxxiv m. g. (*) p cccxcin
-

. .

--

- -

n. Z. (u) Gellius II c. X!. ( x) p. CCV m. 3. p. CXXI m. 1. ( y )

; 1 . . (z) p. cctl . p., (a) Gruterrs p. MLXXVlt m. 6. '

(b y p. eccir n,

(e) Gruter

pcixir

d5 vieriu,

, , Maximas lI c. P. Gruterus p. ctxx* w. ro. * ejiuis ix c. xxr.

' (f) igius c. 1. ( g) c. xxwii. ' ( h ) xyi c. xxxvi. (i) Ab, ip

4. L. L.\p. m, 3c. (k) /ar. ii ab initio. (1) Cafaubonus ad Sutts

rr?/II mi) xr pigr, ,

* -

640

CAP VT,

DVO DIE C I MV M -

,-

quod fminarum non dentur collegia.; nec fibi obftate pu

tant verba Suetonii, qui Neronem, inter fcortorum, totius vr
bis ambubaiarumque miniteria cnitaffe feribit (n.), cum
& eidem fcorta dicantur pueri meritorii (o). Horatius tamen

Ambubaias mortem Tigelli cuiusdam viri libidinofilugentesin

ducit, & per totam alias fatyram adulterinam impudicitiam.
infe&atur, quz maxirne noftris conuenit. Concordat etiam
cum loco Suetonii Macrobius ( p) : Fidicimas ait, p/altria,
crotaliriam , cithardam , Tympanyfiria*, vt iwter mimeria delratio
, mi ergo ita & commeffationibu,fiue mpo adhibia*, atque inter
luxuria &' la/ciuie inffrumenta fuiffe ex mult motiffimum eH. Ta

Hes dein fub nomine fidicinarum e rep. Chriftiana penitus fub

lata per Theodoium M. (q).

"

MINISTRI s4ck rFrcroRPM

Poparum officium erat, vt vi&imas le&as,fuccin&to ha

bitu, liino tantum pudenda te&ti (r), ad aras dcerent, eas

quoque dein malleo percuterent (f ). Alii'erant cultrarii, qui
percffae & cadenti vi&imae cultrum fupponerent, de quibus
Suetonius (t) admota, ait, alaribus viima , fuccintu pparum

habitu, elat alte malleo cultnarium maauit. T^itimarii quam

$ molam ignemque in ai parabant, De hi Liuiq (u, li.

bri in comitio ighe a vi&imariis fa&o, in cdnfpetu ppuli
.

cremati funt,

Atque fic cum facrorum minifteriis omnem concludimus

Romanorum idololatriam ; fubmiffa rmente precati d E v M

ter o PT 1 M v M terque M a x 1 wv M, velit hos, quos tam fufca

mentium caligine liberauit, plenitudine grati implere, quo re
nuntiantes prauis iftis adf&tibus & mlorum cupiditatibus,

quibus abripi fe patitur mundus, in Chrift6 viuams, eundem

fequamur, eiusdemque exemplum imitemur. Haec vi
ta eft chriftiana : Benedictus fit D E VS
*

, in ternum * * * *

(n) t. xxrII. (o) vitellio e. tit. (p ii Saturn..e.x. (q) L. r c.

Theod, de fenicis. , ( r ) Virgilius XII Aen. 5, izo, (f) Spartianus

Geta c. 1/. (*) Caligula cap. xxxii. , Virgilius Vi4tm, %. ag., (u)
liuius XL c. XXIX. . . .
.

F I N I, S.
-


S3 S $ 38 8 33

I N. D. E X
Scriptorum, qui im boc Syntagmate recem/emtur.
_\ .

Lambertus Barlus. 46
Cafpar Barthius. 14
Thomas Bartholinus. 27
Petrus de Sto Bartolo. 41

p 48, 24
Alardus. 36

Albericus. fo.

IHieron. Aleander. 4*. 61

, Balthafar Bebel. 58

--

Alexander ab Alexandro. 13.

L. Cincius Alimentatus. 329.

Henricus Bebelius. ;;4

Laurentius Begerus.34.35
Leo Allatius, 19o
Io. Petrus Bellorius, 4i. fg
Theod. Ianfen, ab Almelo- Io, Bapt. Bellus. 257. 33z.
uen, 22

Barthol Amantius, go

Thomas Belus, 3

Petrus Berthaldus,499.

Eranc. ab Amaya. 25
Liberius de Sto Amore. *o

Io, Beuerouicius. 27

Dauid Blondellus. 2fg

Cyriacus Anconitanus. 4o.

Io. Annius, 1t
.*
Anonymus, 57
,

Io. Bocaccius, fo
Sam. Bochartus. 21
Seuerinus Bothius, 25

2 -

1Labed Antiftius, 189 ` .

L. Chritoph, Boticus, 40

Petrus Apianus. 3o.

Zacharias Bogan, zo

Apollodorus, 47

. .

. ,

Arnobius, 53
Augutinus, 54
. .
Antonius Auguftinus. 35.

Ianus Iacobus Boiffardus3o356

lo. Bompartius. 2o.

Ant. Borremanfius. 1;

Olaus Borrichius. a8

Leonardus Augutinus. 34 , . , lo. Andreas Bofe. 55;

Iulianus Aurelius Haurechi- Cfar Egoffe de Boulay. 7
us, f/.

Benedi&us Bacchinus. 62.

Iuiius Barbaranus. Iz.

Petrus Angelus Bargaeus, 42

.

Marcus Zuerius Boxhorn, 11

Barnabas Briffonius. 21. 23, 45

Sebftian Brlmann, 39.
Chritoph. Browerus, 39
Io. Bruyerinus. 28
M m mm

Aegi

IN D E x scRiPToRvM.
Aegidius Bucherius. 331
Cicero. 51. 553
Iulius Czfar Bulengerus.53.237 Dan. Clafen. 259.
Antonius Bulifonius , 43
Barthol. Burchelatius. 38

Cloatius. 189

Chritoph Coler. 26

Iulius Cfar. 189

Natalis Comes. 5o.

Cornutus. 49
Io. Craffettus. 258
Iacobus Cuiacius. 23

L Car. 189

Gisbertus Cuperus. 13. 43, 6*

Petrus Iofephus Cantelius, 4 Cyprianus, 54

Iulius Cfar Capacius. 38
e Atteius Capito 189. 455
Iulius Capitolinus. ur

E).

v.

Antonius van Dalen. 26o.

Philippus Caroli, 4.

Ib. Bapt. Cafalius.f. 6

Petrus Danetius, 7

Iof Caftalio. 42 43 499

Thomas Dempterus, f, go

i9, Ant. Caftillionius, 38.

Petrus Diaconus. 44
lo. Conrad Dietericus, in

Catherinotus, 36

Io. Mich. Dilherr. 12

Portius Cato. io. 59
Dionyfius
HalicarnafTenfis, io
Mich. Angelus Caueus de la
*

Chaue. 37.56

'

Chriftoph Cellarius. 26. 13*

lo. Doughteius. 2o

, Cornelius Celus, 27

Cenforinus. 6t

Petrus Diuaeus, g6
- Alexander Donatus. 498

Benno Durckhundurckus.g

Ludou Chadrucus, 34

Vincentius Chartaris. 5r

Eduardus Herbertus de Cher. 3. Henricus Eggeling. 6o. .

bury. 19.58
Henricus Ernftiti$.
io3. *
Euhemerus.
48
**

Io. Chiffletius, 4*
Valerius, Chimentellus. 4z

Euani

unapius 29,

'}

Guilielmus Choulius. 8.35.56. Eufebius. 54. .

455, 574.

Manilius Chreftus, 48

lacobus Chritmannus. #1

Petrus Faber. a; .

Alphonfus Ciacconius. 41,

Raphael Fabrettus. 3;. 41

*etrus Ciacconius, 41, 318

lo, Fabricius. j8

IN D Ex scRiPToRvM.
O&auius Falconerius, 33. 4*
Abrahamus Gorlus. 34

Jacobus Gothofredus, 24. ;s;

Felibianus. 35. ^
Minutims Felix. 51.

...

lo. Georg Gruius. 15

lo. Bapt. Grammaye. 38
Io, Iac. Grafferus. 36

Ioach. Fellerus. 6o

Peneftella, 189. 254. 554

O&au. Ferrarius. 1x , ...

Io. Bapt Ferrettus, 3x ,

- , Iacobus Gronouius. 4;
.

' Hugo, Grotius. ai, 2;

Sextus Pomp. Feftus, io ' . ; Ianus Gruterus, 30, 31

P. Nigidius Figulus, 4f5. *'): Georg Gualterus. 38. ,
Emundus Figrelius, 499
2
Iulius Firmicus Maternus. 5. Si
Verrius Flaccus. 379 - . . .
'.
Guil. Fleetwood. 32 e
}
Andreas Dominicus Floccus.
553.
. . .
Thomas Fdrus. 19o
Guil. Fornerius. 24 , i .
Carolus du Frefne. 233. '
Eabius Planciades Fulgentius. t
o. ;

Marquard Gude. 32
Iacobus Gutherius 189

Lilius Gregorius Gyraldus. 5f.

333, 38o.

- -

H.

Martinus Hanckius. 2

Io. Bapt. Hanfenius, 314

Dan. Heinfius. zi

Heraclides. 49 .
Defiderius Heraldus. 23

Ferdinand Frtenberg. 4o

O&auius Herfennius. 553

Io. Fridericus Herwartus ab ,

Hohenburg. 62, 331

' * Hefiodus. 46

Seruatius Gallus, *5%

Vulcatis Gallicanus. It

Frid. Hildebrand. 5,

Iofephus Malatefta Garuffius, 5 Hippocrates. 28

33.
Hiftoriae Auguftz fcriptores. u .

*-

* .

Lucas Holftenius. 4* 59

Petrus Gaffendus. 33o

| Paganinus Gaudentius, 19o,

Leon, Gaultruche. 56.
Gellius. i

. .

Franc, Hottomannus, 189

Hyginus. 5o
Hyllus, 48 '

Rutilius Geminus. 189

Rudolphus Hofpinjanus. 38o

*-*

Scipio Gentilis. 26
I

Cafpar Geuartius, 12.

niaG3

Curtius Inghiramius,

Hubertus Goltzius. 44

Ifidorus, io
Mmmm

, -..

* *

*
-

Ha *

|
--

INDEX scripTorvm.
Hadrianus Iunius, 33r

, Magno. 44

Carolus Cfar Maluafia, 37

K

: Profper Mandofius. 34

Kalendarium Romanum. 318

Robertus Keuchenius. 24
Henricus Kipping. 4.
Athanafius Kircherus. 43
Northon Knachbul, zo
L

Cafpar Mantzius. 26
Paulus Manutius, 7
Aldus Manutius. 12. 44.
* Marciana carmina. 25;
Io. Marckius. 258 - . '
Iacobus Mazochius, 3o
Scipio Mazzellus. 37
Io. Henr. Meibomius. 28

Philippus Labbeus. *

Aegidius Menagius. 24.

ornelius Labeo, 43.253.329.

La&tantius, 53
48.253.329
Diogenes Lartius. 29.
- Pomponius Laetus. j54
Io. Lalamantius, 331
Petrus Lambecius. 33r
Aelius Lampridius. 11

Claudius Menetrius. 59
Paul Merula. 38o. 455. f54
Io. Meurfius. 38o
' Iulius Modeftus. 379.
Georg Moebius. 259

Ambrofius Moralis. 4r

Wilhelm Lange. 332

Petrus Moreftellus. 332. 38o

Antonius Mornacius. 24.

Scribonius Largus. 27

Mythlogi 49

Wolfgangus Latzius.7.4o554 |
- Iofephus Laurentii, 6
Libanius. 5o
,,
Fortunius Licetus. 499
C. Licinianus. 329
Geofredus Linocerius, fo
Iuftus Lipfius. 8. 12, 6o
Liuius. 9

N.

Famianus Nardinus. 498

Io Neander. 17.
:

Ckudius Ncafius. 43
Io. Nicolai 381

Nigidius. 48
-

Eilhardus Lubinus. f8.

Alexander de Nigris, 4t

Lucianus, 49.
Proclus Lycius, 61

Augutinus Niphus. 253

-

Nifus. 329

* *

: -Puluius Nobilior. 319

Ludouicus Nonnius. 27

M. : .

Henricus Norifius. 233

Aloyius Nouarinus, zz, zro:
A. Theodofius Macrobius, 32 ,
. . . .

BaebiusMacer. 39 ,

- -

f.

, VI.

INDEx scRtproRVM.
O.

Humphridus Prideaux. 38. 45^

' Valerius Probus, 44

Vlricus Obrechtus, 62

Proper. 19o

Iulius Obfequens. 155

Appius Pulcher. 2f2

Io. Obopoeus, 257

Adolphus Occo, 35
Abraham Ortelius. 58
* Ouidius 3:9

Erycius Puteanus. 314. 33*

*

Burcardus Pylades, 46
R.

Guiiielmus Outram. 455

Iacobus Raeuardus, 25

Cafpar a Reies, 28

P.

Iacobus Pacidius, 5f;

L. Coelius Rhodigimus. 14,

Antonius Pgus. 23

*
-!

lo. Rhodius. 27
: lo. Richardus, 36

Pala: phattis. 47
Guido Pancirollus. 27

Onuphrius Panuinius. 37. 257,

554.

Thomas Reineius. 31.45

L. Andreas Refendius. 35. 4t

Martinus de Roa. 19.

Gaudentius Robertus. 19

Dionyfius Petauius, 33o. 33 Francifcus Robortellus. 6.

Rofinus. 5. 33o. 38o. 5f4 ; .
Albertus Rubenius. 43

Samuel Petitus. 33*.

Capar Peucer. 256

Conradus Peutingerus. 39.

Philippus Rubenius, 12
O&tauius Rubeus. 37.

Phurnutus, 49 - . . .

Fabius Pi&or. 1o, 189. 553 ' ': Io. Ludouicus Ruellus. 38o
Georg Pitorius. f3 . . . . . luftus Ryckius 499
Io. Pierius, 37. 256 . .
*S. .

Laurentius Pignorius. 25, 6i

. . . Mafurius Sabinus. 319

La&tantius Placidus. 15 .. . . ; Salluftius. 49 * * r
Plinius. io. 26.,
2 Claud. Sfrnafius. 26
Plutarchus. 11. 62
'^ Petrus San&ifieurius. 4. i
Io. Poldus. 36 Torellus Saraina. 37. 44
Petrus Pithoeus, 13

- ,

Trebellius Pollio. is . . Io. Saubertus, 455 .

Franc Pomey. 56

Iof Scaliger 33t

Guil. Potellus, 19o

Andreas Schottus.5.58
Henr. Schaeuius, 8
Erafmus Schrnid, 258

lo. Prettenius. 44
Io Prica us. 2o
-

Mmm m

_
.

Con

IND EX

SCRIPTORVM.

Conrad Samuel, Schurtzfleifch, Timotheus 61 .

4o
Mich Scrinius. 40
Io. Seldenus. 38

Titus 379
Iacobus Tollius 28

Lauinus Torrentius. 15

abius Maximus Seruilianus. Trebatius. 189

: Steph. Trelierius. 314

189

Stephanus Turrinus. 4o
Petrus Seruius. 13
Bernardinus Trinagius, 38
Adrianus Turnebus, 44. "
Sibyllini. 2 1. 253
Sibr. Tetardus Siccama. 33o.
Seruius. 14

38o

V.

Diodorus Siculus. 47

* Flaminius Vacca. 34

Gabr. Simon. 36

* Anaftafius a Valle

Iacobus Sirmondus, 42
Io. Smetius. 39

Marquardus velferus. 39

inus Smetius.

Qujetis.

M. Varro. io. 51. 188

Georg Hieron.velfcbius, &

Aelius Spartianus, 11 .

Veragius. 25,

Iacobus Sponius. 31. 32. 36. 62 Verarius. 389. .

-

Aelius Stilo. 553 '

Francifcus villierius

loh. Guil. Stuckius. 455

swertius. *
-

Franc,

189

Petrus Viola. 331

EliasVinetus. 36

Raphael Volaterranus. 554

.

` T. ,

"

*:
, ...
Petrus Taffinus.
33*
Io. Talentonius. 28
Terrinus. 43
.

-
Fluius
vopifus, ir .
. veius 57

. . . . .

. .

Emundus Thomas. 36

',

Io. Nic. Werner. 13

..

Georg Wonna

, - .

Ant.Thyfius, }

Stephanus Zamofius, 4a.

2* *" s . . . . A
2. :. *- : * ~ * ~ * : *
-

...
t

" .F

Z.

. .

. Georg. Wheler, 32

* . .

Io, Thuilius. 3

Sertorius Vrftus. 3.37.44

Jacobus PhilippusThomafinus ;

&

If Voffius. 38** '*

.

Tertullianus. 54 e

33: 233. 499

fu

:.

+ > T

t
-

. .

""

*.

, , INDEX
-

*-

IND EX

..Que in boe

RERVM,

Syntagmate de

--;

ritibus facr

continentur.

* Notam am, quod per typographi errorem, pagimarum numieri 4 9 ad 96 bk

erune
farini poti: cum ergo indez ad intermedia pagina remierie, tranne
- t

-uo'ucmda
-

* *

A.

Aegobolium quale acrificium.

485
Bellio quis deus. 116
*TAbeoma qu dea. 159
Aequitar virtus diuina, 139
4biurare quid. 316
Aenarium pontificum quid. 59o
Abynthium victores bibebant.
pubJicum in templo Satur
ni. f2f. 526
-

abnantia diuinitus culta. 141 4eulamus quis deus. 1f9

^ 4cca Laurentia qu dea 179 fe 4e/culapit figura, 129 ex Epidau
ftum eius Acalia, 437 ,

ro Romam venit. 13o fanita

4. D. litterae initiales quid no

..tis fuit praefes. 13o templum

. in infula Tiberina 133. 526

tent. 351

adeoma quae dea. 159

feftum. 4*5 lucus illi facer,
4dolere quid in facrificiis. 198
di&tus Aefculapium. 352 J
de Adoptionibus cognofcebant 4etermia* dea. 14;
pontifices. 573
4euum quid, 33; '
-

Adonare vnde di&tum zox

4gemoria dea. i;9

| Adpergilli wus in acris, 194. ager hoftium confectatus zar
-

496

4gonalia, lani feftum. 352, 3j8,

4gone in facrificiis quid. 474.
4gonium Martiale,quiale feftm,

Aeacus, Minos, Rhadamantus

fub Plutone iudices, 18

4iu Loeutius, quis deus. 163.

**

Agger Tarquinii vbi fitus.33.

Adperfo in acris locum habe

bat, 193, 194
4dtegmre quid notet. 472
Aduerariorum fcriptores 13

4I4,

, 357. 419

ia die fibiobnuntiabant in.

4edes /acra a templis diuerfae,

Yiz

o:

Comitiis. 269. 287

4liens, dies religiofus. 353, 37s

". . .
-

Aedicul qu, fio.

4edituorum cellulae. 518 fectin

- ***

dum templa diftin&i, 638

-

- **** *

--

---

4ltaria, qu : 52$.
4mara wirgo Veftalis diceba
-

6:3

tur.

. . .

--

- - - --

dga

1 N DEX RER VM

Ambarualia qu & amburbium

quid, 388
Ambegni in facrificiis quid. 46;

Ambubaie qu fuerint, 639

medicinae habebatur inuen

tor 93, cum ole idem habe.
batur 9o, Apollinares ludi
3f* , templum 513, ludi fce
nici facri 399

Amtruare quid. 618

. .,
Amcilia Martis arma 96, 355. 619 April menfis 346, Kalend

62o in domo pontificis M. o

Veneri acr 407
* lim adferuata.58o poft locum Aqua viua in facris requireba

adepta fingularem. 62o

tur 194
Anclabris & anclabria quid im_ Ara differunt a focis 528, pro
' * facris 496. 531
Amtuli dii. 164

ratione deorum diuerfae 529.

5;o, tres ararum fpecies in

Angerema dea. 16o

_
Angeromalia feftutm, 359. 431

templis f30,. graminez 532,

infima qu 533, maxima 55*,

Anglie antiquitates quif:ripto

res illutrauerint. 38.

"

Animalia atra inferis facta, i19

Anma Peremma dea 178 'feftum

- minores di&t arul 532, no

&turn j3x, princeps $33, Io.

uis Paganici 53t, qua ratione

dedicat f33 , harum orna.

menta 534. 535, vfus f36, a
ras tenebant precantes,8 ad
uoluebantur upplices zo4
Annu confufionis. 343 Iulianus
343 magnus 334 Num. 336 4rbitror ytebantur in iuramen
Romanorum triplex, 334 Ro.
tis 323
355; 434 . . .
Ammales maximi qui. 57? ' '

muli. 335 ecularis. 333 anni .4rbores facr in facrificiis fo.

& annalium curain tutela ,
lennibus ferebantur 47o, iis
Pontificis M. 571 a Iulio Cx -vittas addebant : 538

are dipoitus. 342.343

4m/ere, & canes in Capitolio a

* lebantur. 223

Arca pilenti quid 545, Augufta.

lium.616 pontificum j89. 391,
publica 59o . .

Antica & poftica pars in augu Arcu templis addit 517

riis quae. 274 _

. . .

Antitites qui dicti. 6;6

Anubis, deus. 186

Ardeinna Diana 89,

Apex facerdotalis quid 563 , '

4rea quid 5 1 3 : :

- ***

ad Argeot acra 440

Aricimum nemus Dian facrum

, 4oo. . .
Apis deus. 186
.
Apollimi, varia cognomina. Armata qua Veftalis di&ta 626
91, 92, figura 93, officium 93, 4rmillum quid 495
-

Arwi.
-

..., IN DEX# RERVM.

4rwiluftrium. quae folennitas :

356. 44o

27i. 274. 275, tempuspoft me.

diam notem 17;, augura.

bantur fedentes 279, intra

** -

Ars Theffalica quae 3o7

4rx antemplum aagurale. ?7z.

pomoerium captare, moris

276, a Capitolio differt 511

***. 27* expe&abatur aliud,quo

firmaretur prius 276, antica

Atrologrum prditiones 309.

.

.. . y

' ' & poftica pars qu di&a zy4

Atri dies qui di&i 376. 37; * finiftra & dextra qu a6z'
Atanauium quale vas 495 274, vitium in auguriis quid'
312

saty* amator Veftae 113 * * * *

-Aues admiffiua. 263, alterae , ar

*- cul z63, inaufpicat incen

278, auguria qu in caftris

279. 28o, 281, alia augurum
-

*erant, alia magiftratm zyg.

diari 264, ocines, prpe

277. 279. 284. 285, vide & aa

1t 4.
*.
tes, fuperuaganea 16:
Augurale in caftris quid 272. 279 4uerrunci dii qui167,quomodo
* aeagaral difciplina , quae 161, - eos precati 212
Romanorum ab Etrufcorum Augutus menfis 348 . . . . . .

differebat :64 275 , ad qua 4ugualia feftum 356. 44*

tuor potiimum referenda , 4uret, pro diis 164,- argente
262, libri 25 x, templum 275
Mineru dicatae 94 T .
Auguratorium quid 271,
4urum oblatitiurn 246. * * *
augures a Romulo & Nutna Aufficiorum pecies 280.281, ma
iora & mihora *86, piacula
* * 594. 595 , quot fuerint f95,
ria 19t, perennia 18t, impe
quomodo creati y93,596, pu
trita 38o, iuge aufpiciom ,
-blici aupicanti magitratui
28o, au&toritas 8*, ante co
praefto erant 596 , fi ad a
mitia fieri debebafit 286,288,
' quam veniffent, hauriebant
*

* eam 27*, eorum poteftas *? poteatem aufpiciorum $ui

597, priuilegia 597, compre Shabuerint 283.284, aupicia
cationes 27;, in municipiis
ui 598, fpatium templorum

vitiare, turbare vel retinere

poterant foli colleg 87, ob

naugurabant. frz.
:
nuntiare'fibi poterant magi
augurium cum aufpiciis idem
fratus 285, tribuniquaretto
*** 261 *ex' auibus fiebat* z6$,
ne potuerint obnuntire 286,
*'''ex diris 27r, 'ex acuminibus proconfuls '8r propratores
-

28, alutis
282, locus
& ritus 3ufpicia nulla habeban* 132,

.:
. ... * *
-

is .

* -- -

Nnn n

*
~

- ". . . . . . . 286

INDEX RERVM,

- -

256, ementiebantur ea 287, ; bamus euentu quis deus 149*.

nitebantur rationibus politi- Bo* fescenaris 497
' cis a87, aufpiciorum tantum Brumalia 358

fpecies manfit 288

.. Bubene dga 1js :

4ufficari dicebantur fub initi- , . . ".

:: um anni 411
:C
-

4xamenta carmina Saliaria di- cabiri deorum miniftri iy*

&a 617

Caduceu Mercurii 9i

. v

carimonie quid s 91 , facr qu

'.: ... - - - * 187. feqq. in ipfo deorum
Baccbu diuerfimode cultus 8t,... cultu, quae 198, poft cultum
figura 119. Ito, vini habeba.
zo4
: .

Caca dea 16*

**

--

*.

tt inuentor wo, Orientis di. Inter ee/a & porre&ta quid im

cebatur dominator iar, ofi. - , facrificiis 37, 476
cium ixi, fefta 355. 419, Bac- , Calper dicebatur vinum nouum

chanalia 419, facerdotes 63* r . 397. 47** :

Bacch 633

. Camilh flaminis dialis minitr

Barbam Apollini dedicabant 6ix, &facerdotum 638

551

aafis aris addita 54r

Camna quae dea 159

Camulu Mars ditus 96

Bela quid 53*

i Camus freni aperi genus 96
selenus Apollo 9t, s
, Candelabrarum vus in fcris
- Belgii antiquitates qui cripe- : 47o. 469 _ .
runt 38

, Camea ante pedes Iarum 174

"-

- Belloma Martis comes 17o, eius . Camopus quis 186 .

... feftum 358. 43* , .
Capitolium quando extru&um
-

i Ribliotbesam antiquariam ; qui a 3-59, ornatum varie 5ao. 5zt

:::... conftripferint 2.3, templis - Caper Bagcho faer 121 , .

, , additz 518, inbibliothecisMi- , Capi dicebantur facerdotes f6o.

neruae ftatuae, 94 * ; ;
, 56
,
* ... . . .
Bidental quid 462
i
Capia quale vasin acris 495
, Bidentes quae 293: : ..* * * . Capillati qui 633. : . . . * .
Bxt#434z. ; . ., . . . | 3 |
, : abfuebatif, in fcris 193;

Bona dea quae tua, fftum 439. .. pofti allidebntin adoratio

- 4at, facra in, domo pofitifi- . , ne 2o3, capite
, - cisfata 581
. . .
velato fcra faciebant &:
-

lI

INDEX: RERVM.

Gdiium, qui contra leges e clarigatio quid. 37* - ' , ' ^

Clatria Ifis. 186

gerant, confectabatur zzz.

clauum pangendi feftum, 355,

Cardea cardinis dea i6o

carmenta quae dea 178, Carmen

339

s"

-, tae nymphae 154-179, harum Clementia dea. 142.

.. feftum jya. 353, Carmentalia clep6drarum vfsin iudiciis.368
*** -> * >
fabrica. 369
434.
Carna dea 186, feftum 358. 43i . Cliuia, aufficia quae. 263, 264]
-

Carm partes in facrificiis 487.

488.

---

cloacima dea. i6o

---

Clumaculum. 497

--

carpentum fminis conceffum cypei in templis fufpendebane

y45, in nummis diuinitatem
arguit 547
Caffa mala quid 489

tur 24o. 549 aureus vel ar

genteus fi cuipiam decerne

tur, fingulari honori erat,

Caffitam no&te ante facra feruan

da 196.197

549. . . .

cma aditialis quz. 561

Cator or Pollux gemini 127, fi Canatio louis locus in vrbe. 396

2.
gura & officium Ia7. 28, eti Collatim4 dea. 15o
, iam in mari dii 128, feftum Comitia Iouetonante haberi ne
fas. 269 Comitiales dies qui
353. 424
373.
Catius deus. 159

commemdare diis quid. 21;

Cella quid. 512
Cen/ores notabant periuros 326 Commotia nymph, 166
-

. Cenori tabul in de
nympharum. 177
Cerberu canis, triceps, 118
Cerei in Saturnalibus. 416

Comperemdim dies qui. 374-375.

Gompitum quid. 5i4 Compitis,
przerat Mercurius. 92 Com
pitalia feftum. 357. 339. 43*

Cererit figura. ioz officium. 103

conceptiua. 446 . . . . .
... initia. io3 feftum, Cerealia: Compofiti accedebant. ad facra,
4o8. Graeca facra erant, 4o9
facerdos Graeca. 62o

197 - :

Comprecatione* quid. 209.114

Ceruut Dianae immolabatur, 9o

Cbariia feftum. 354. 438 -;

Contamentio ferrea in tatuis.

quae. 541

Cbarem Plutonis minifter, m18

Cinxia Iuno. 158 ,

concept verb precari, quid,219

Cem/ ffux deorum quid. 6;

In Circo habitabant vates.31;

Concordia dea. 143 feftum. 4**

* Nn n n

INDEX i RERVM:
*.*.*
- 38i Curiones qui, 618 Cufio
coniuratio quid. 3a6 ,
maximus. 617 minores, &*?,
com/ecratio Romanorum varia.
zio, animalium quae. 223 lo
; : :
D
corum quae for facerdotum
folis quo ritu fa&ta. 63* tau Debitoribus confeis arristrigin
robolii. 434 templorum dif * ta dies ad conquirendam_
pecuniam conceffi. 376: *
fert a dedicatione. 113 - .
?
Confnfium deorum. 62. 83* ` Detember menfis. 349 :
decemmales I. II & III quid. 148,
- Confeuiu deus. 153
Com/iu quis deus. 159 idem ac Decuriones qui acerdotes. 637
Neptunus, 1o1 feftum con pefixiones fcrorum quae. 3o8i*
-

- *

* **

falia fol. 3f4. 408* * *

comticimiam quid. 36.
Comuiti petebant deos. 212.
a

Dekibrum quid. 5o8 *. .- ,

"

Depulforia facra. 215. 15

Deuerra qu 15i. * .

coroma deorum ftatuis impofi Deuotiomer quaratione fa&tz. 128

tae. y4} diis dono datz. 347.
$48

Corpu circumagebant in facris,

2Co 4

exercitus, 219 magicae. 214.

3o9 hoftium patri fiebant.
224. 23o deuouere diis homi

nes. 2*3 fiebant pro falute ,

Crepufulum quid. 36o

* * .

Impp. 23o. 231

Crefcere fignm habebatur fau a Deo rerum principium. 66

ftum. 3o1

- -

deorum genus triplex, phy

Crimima ante facra expiare ne

ce{{e erat. 195

Criobolium quid. 48; *

&
cubiculares imagines quae. 637
Cultnrrii qui, 64o
. . . .
In da.
Cultu192deorum qu obferuan:
--

46 ' fabulas 'de diis in

utiles iudicauit Numa. 64. ad

Culima
Cultoresprope
qui. templa,
636. 637 515, 516/

ficum, mythicum gentile .

63. 64. ad deorum hifto
riam facientes fcriptores.

fabulas de diis qui fcripfe

rint. 47 deos habebant vsque
ad decrepiti horninis mor

tem, 153, 159 pro diuerfo re

Cunina dea fi
Cupido. 171

--

fpetu diuerfimode piti.8t

fimulacra in genere.8i diftin

Cumtores qui, 638. 639

'&ti rnanfere Romanis, 81 fe

Curia Saliorum quid. 2o .

cundum loca in fuperos in-'

Curiales qui, r? Curialia facra,

feros & medioxumus

-

I N D E X . R F. R v M.

&i. 69 ab officiis diftin&i. 7o. Dic cauffa quid, 489'

71 aquatiles 16* cleftes, 65 Diei & notis tempora 361 di

inferos geftu contrario inuo-

uerfitas varia, 369 fqq. ciui-.

, cabant. ao7 maiorum & mi-

lis Romanorum quis. 359.

-- norum gentium. 64. 66 ma36o quomodo diuifus. 36o

rinorumifacrificia. 489 noui Diluculam quid, 361.
, dii non nii enatus auctori- Diocuri qui. 127
tate creari poterant. 68 pa-

Dire furi, 18;

trii qui. 7o. 175 peregrini. 183 Diras imprecari quid, 224
a Romanis faepius eie&ti. 184 Dit, deus. 117
populares. 66 proprii 7o pu-

Diualia feftum. 39

blici & priuati.7o rutici. 69.

Diui qui. 452

14; electi. 66. Io6 tutelares. Diuinationum vari a genera, 2.

7o vernacu'i Romanorum ,.
261

7o confeffus deorum quid. Diuifiones quae. 45*

65 deos fuo iufto nomine Dolabna quid. 497

compellabant. ao8 deorum Domiductu deus. if8

adiunti. 170, 171
Doma di&ta quae diis dabant 237.

IDextnum in adorando ofculabantur, aoi moribundi contingebant promittentes. 32o

dextrorfum fe vertebant in

488. f45 qa ratione diis ob-.

lata 546, qu mirabili arte
conftabant, offerebantur diis

55o,adfigebantur templorum
columnis 238. 239 & arbori

facris. zoo

Dialia facra quae. 6tt

bus m41, varia erant vario

Diama quae dea. 94 diuerfimo-

rum yyi, triumphntium quae

de culta, 81 figura & offici546, 547

um 89. partubus praterat. 89. Donaria locus, vbi reponeban
90 nympharum pres. 90
tur dona 237. f46
cum luna eadem habetur . Dryades fyluarum nymphae. 177.
Ephefia. 96 verba in num-' Dulia dona fub initium anni

| mis Diana Epheia quid 96

mittebant. 412

Lucina 94.95 quomodo dif. Duumuiri facri, 635

ferat a Iunone Lucina, 96

- 4.

triuia. 96 feftum idibus.Au-

E.

gufti. 399 facra 354 templum.- Edulia dea, 155

514 Dianium lucus 5oo
Egeria nympha 156, 178
Nnnn

Eis

IN DE X

R1E R-V M!

Farnus deus. 155

Far pium. 472

iuratio quid. 326

Eletiorum fcriptores. Iz.
Epona dea, 1fx

Fa, qu dea. 139

Epula in facris quae 398 , ludo Fafii alii magiftratuum erant,

alii Kalendares 328,Kalenda
res ordinauit Numa 328,pon

rum quae 396, in ftatuarum

dedicatione 543, epulum in

ditum 357, Iouis 396. Mi
neruz. 336

.itifex . M.

curam habebat

329 , adulatione fuere corru

pti 441 iterum corre&i &

Equiria fcftum 354,35f, 4o6

Ejuu O&tober quid 4o7, equo

caftigati 441, ^vrbani.erant

vel ruftici 329, dies vel toti
vel ex parte 371

rum probatio 355.357

Euocationes deorum 131,manium
306, euocationis carmen, 231

Faftigium templi quid. 516

Exaugurare quid y19 , fana quid. Fata dita Parca, 82

509

Fatua dea. 122

->

Ex. amtationes quid. 3o8

auere linguis in facris quid.

Execnationes 223.224. iuramen

tis addita. 325

198

Fauiffa quis locus in templis

Exedra in templis quid. 518

194. 515

Expiatio criminum. a*5

Faumum quis 161. 162 idem ac Pan
146, vel Pani comites 147,
Exta diis oblata 478, profe&a

, quid 477, infpiciebant haru- - feftum Faunalia 354 , 358, 418,

429
pices 290.291 extipices qui,
Febr dea. 168
Februarius
a luftrationibus di
Externos religionis ritus non ,
289

&tus. 345

concedebant Romani 191, 192

j

Felicias dea. 141

Femdica in facrificiis quid. 487

fabiorum dies nefaftus, 3f4

Fenalia Plutonis feftum 354. 417
Fabulinus deus. 156
Fercula in ftatuis quae. 544
Facere dicebantur facrificantes. Ferie conceptiu 443, faq. la
73
tin 444, ftultorum. 4*5
-

facra & gentilitia ,

449, 450

Fanatici qui dicti 312, 637

famsm quid. yo9

Feromia dea. 162

Feffomia dea. i6o

Feffi dies qui 389 , horum va

ria ratio 395, quomodo di
--

uii

* I N-D E-X *R ER v M .
: ,, taiff 396, enuntiabantur o- , Focu quid 528 ' . '

lim publice 39i, 9 iis iur Fontes pro diis i67, Fontinalia
feftum 356 438. 439
giis & operibus ceffare de
bebant 39.39z adiuntorum Fortulus deus 16o
-*

43* , in Impp. honorem 441, Forda bos quid 465. Fordicidia

feftum, 356. 439
indigetum 424: fqq. nym
*

pharum 434 , Rufticorum . Pormax dea 152, Fornacalia fe

ftum 430
A28, feftiuitates in feftis 39;
Fortuna
figura 134. 135, cogno ,
Feffna quid 5i6
: Fetialium

t 635

Soiiegium & officium

... . .

- mina varia 135, bona & ma

Ja 135. 136, fors Fortuna J36,

huius feftum 359. 416, huius- '

"

Ficu Mercurialis 92

ce diei feftum 137 427, mulie

Aide, dea alia a deo Fidio 143,

fidem dem implorare quid

bris fftum 356, Scia & Seia

ni qu i;r, virilis feftum 3543

2If

417, offi.ium 136

* Fidiu deus ab Hercufe diuerfus Fratrer aruales Acc Laurent, ae

125, 126

facri 79. 6o7

Frute/ea dea 152 . . .

Fidicimes in fcris-639

filii fcrorum male Gutherio Fugalia feftum 44o ^

di&ti f6r
Fulgura obferuabant quoque

Fiffm & fibra in facrificiis quid

19t

hrufpices $99. fulguretata

loca religiofa fiebant 2, 3, fulgurales libri 253 , fulgurato

. . . ...

''amimer qui6o7, vare dftnt

' 6o8, quomodo ele&ti 699,

. . res. 292...

perpeti erant 6o9, in colo Pulmina varia 167.268, finiftrum

niis qui 61v, dialis prcipuus . . . properum 168,

6o9,uicerzmoni impofitz ' ' ad cmitia 269 , condere-

multiplices 6io, magitratum ., quid 194 - . . . . .
.
gerere non facile poterat 611, .?urta qu 18. 183
quam diu durauerit 6iz , v Purima dea 161, fcftum Furina*
xor dicebatur faminica 6oy.
lia 161. 3f3.

'. 611, miniftros habebat 6ii.

-i.

* -

..

Fiora dea 151, 179, feftum 3f7.

"
-

f. dea 134

---

' Ga/eru pontificum quid f64

Galil facerdotes matris dem

.
-

--

r.
-

G44.

IND E X

Gallie antiquitates qui illuftra

uerint 37

R ER V M

confliterit 189,harufpicini li
bri

galliaimium quid 36
, de Gemmis qui criperunt 34

EH affa olim pro fceptris 8t

' Hetate quae dea 96
gemios duos quisque homo na Hecatombe quid 482
&tus io9, figura iio, erant & Herculer deus 1*4, figura, cogno
genii deorum iii, familiarum - -mina '& cultus, 114 , facra
& locorum ii2, deus erat tu
fiebant graeco ritu 125, ca.
pite operto 199, iis fminis
telaris 113, cultus II3 II4, par
ticularium locorum 69, ho

interff non licebat 1*5, eius

ftia an ma&tata 114, eius tem

plum 526

facerdotes 634, falii quoque

le&i617. 618, feftum 4x4

Germanie antiquitates qui cri

perint 39.40
Gloria dea 138

Hereu Martea quae i6o

Herme tatuz Mercuriales 91

Hermatbemae quae 94

Grauii thefaurus, quae fcripta Hierofanta Hecates acerdotes

contineat 15. & fqq.

grates agere diis quid 199

Gratie dex 8o

H.

633

Hieropbylaces qui 638

Hilaria feftum 31; 42* 43?,ama.
trisde n fefto diftin&ta 433
Hilaritas diuinitus culta 14.

Hamadryades fontium nym ' Hippaiiiitia feftum 4o8

ph 177

Hippoma dea 152

Harioli qui 3tz

Hipanie antiquitates qui illu

Harmamaxa quis currus 544

Harpocrates deus 186

Harufficum collegium quale,

trauerint 35

Hoe age in acris 198, & acrifi

ciis 47; . . !". *

j9y, in prouinciis dicebatur Homori, & virtutis templum 5*7,

ordo 199, de prodigis con

fulebantur 6oo, 6o, quando

honorem diis habere quid

198, Honorinus deus 159

confuluerint exta 289. 476, Hom dea 172, qua ratione horas
offa homin de clo ta&to. .. Romani, ferint dispertiti
rum colligebant 295, confi
36i, apud Romanos pronun

derabant etiam fulgura 293,

tiabantur 364.36.367, rft

diciplinam ab Hetrucisha

ci ecundum vmbras metie

bcnt Romani 238 , in quo

bantur 367
-

Hr.

IND EX

&(orologium primum Romz po

fuiScipioNafica 336, fabiica

quae 566, hydraulica

fcundum temporis diuerfi.
tatem diuif 367

R ER V M

cognomina 1o6 , feftum 352;

355. 411, templum 525 .

lamuariw primus menfis 345

Idu quz3;o, in tutela Ionis 349,
Idulis ouis quae 463

Horta dea 159

Iecur infpiciebant harufpices
296
Hoffa qu fuerint4f7, quae ha
rum differentia 457.46o.461, Ieiunium quid 389
. alb requirebantur 47o, am Igni facef quid io5, feruabatur.
per Veftales 625, extinctus
...baruales 464, aurea & ar
gente 465, auriga qu 464, , habebatur pro prodigio 6a5,
..cauiares 454, confetae 465,

- eximi 465, harvvig 464,

iniuga 463, lactentes 464,

, maiores 464, maxima dice
batur ouis 458 , mediales
.;464, optatae 464, perfe&tae of
ferend 456, piaculares 464,
prcidane 46; , prodig
. 464, purae 463, regiae 46, ru-,

nouusaccendebatur Kl.Mar

tii 62f, in acrificiis quando

- paratus 478.

'.

Imagines deorum przferebantur

six
in pompis 544:
<
\
Immolare quid 473. '
Imperatiua feri qu 447
Impemtorum folennia in faftis
-442; 4.43;

--, .

. .

- minales 464, fuccidanea: 463, Impetritum fulmen quida7o-;

' harum fnitas hon fempr lmplorare quid 1198. ... ;

pondebatur 461, probatio Imprecatione* qu 347 - - quae 461, 466, ornabantur au Intubu quis148, incubandi mo
ratis cornibus 466, & coronis.
dus in templis 5-6
467, duci dicebantur 467, a Imaigiter dii qui 66, 24
ris admouebantur 468, lu lndulgemtia dea 142
ftrabantur aqua pura 471 , Infeliribu lignis vrerequid 127
percuti dicebantur & cadere Inferorum deorum facrificiaz27.
475, augeri quando dicta:

4.91

non Iaitiati, acris prohibeban

,463, 489
Hofiilina dea i;i

: 1

hofti, idem ac peregrinus' 37;

Hygiea Aefculapii filia 13o
Hymeneus nuptialis deus 157. ,

tur 195

>

Immomimales dies qui 377 . . . r

Inferiptionum fcriptores 3o

Imtercalandi ratio qu 337, a quo ,

primum fa&a 34o, pontifici

.s v

I.

* -

I4** quis io6, eius figura &

bus permia 341, a Caare

quomodo ordinata 342, ab

Augu

INDEX

RERVM.

, Augufto correcta 344, men- Iuruturandi religionem. Numa

fis & dies erat intercalaris
inftituit3t4, fn&e fuit habi
338. 3}? , a Februario differt

turn 315, formula 315.317, per

339, intercalatum poft Ter

Iunonem iurabant mulieres

minalia 338

317, Iouem lapidem iurare

quid 317, iurare ex animi fui

"

Intereidanus d us 157
Imter i dies 37 1

fententia quid 37 321, iura

Inuu Pan 146

bant in Cornitio 38, ad Pu

Irmella was in acris 495

Ir dea. 184 , medicinae etiam ,
, praeerat 85, in eius templo
- frequentes tabell a4o, Ifia

teal Libonis 319, fuper viti

ci conie&tores 3II

mis 32o, tangebant aras 3zo

iudices 32 1, magiftratus 312,

populus 322, iuramenta iudi
cialia 323, priuata 324, publi"

Italie antiquitates qui illutra

t

* uerint 37. 38 -

Iudicum iuramentum 3*1 ' i

ca 31o, iurare Veftates & dia

les flamines non poterant
611

--

Iugatinus deus 1o. 157

Iuriprudentiam ex antiquitati
Iuliu* menfis 347. bus qui illutrauerint22
Iunius menfis 347
Iurites dea 172 .
Iumom cognomina & officium lux ciuile apud pbntificesrepofi
-

87-88.89.90, Lucina 87.14,*

Iunones quae 89. 9o, feftum
352. 398. Monetae f. 358. 398
Iupiter deorum prcipuus 83,
figura & varia cognomina
84. 85. 86, Elicius 84. 231, 27o,
Latiaris an fanguine huma

itum 583, pontificium quale

187

Iuffi dies qui 375

Iuitia dea 138
Iuitium quid 39o
Iaturma nympha 166
Iuuemtuu dea 159

no cultus459, Latiaris idem

K.
ac Latialis 46o, ftygius quis
117 , tempeftatum quoque. Kalatores qui 639
-praefes erat 169, diuerfimode'. Kalende vnde di&t 349.35o, in

pitus 81, fub eo omnes diui

tutela erant lutionis 88. 349

nitates fatere volebant 1yr, -

395, Ianuaria Jani feftum 411

feftum 35*. 353 354, Statoris

iis inibant magitratus mu

feftum 359, vi&toris feftum_

nia 413, Iunia:dita fabace

356

...

''aii. :::::
***

- f

-:

* *.

*~

!
L. La.
1 C Ci : -

* *,

*I t t < * * : ". .

347, 43t:

- -

. -

|
INDEx

RE RV M.
-

Lex Papiria terram fineiuffupo.

tafiurtia dea 151

puli confecrare vetabat 2r

Lemaveftimentum augurale 565

Leges per trinundinum pro

-Latitia dea 14*

ponebantur 448.449

Libare propria vox facrificio.

>Lanx in facris quid 493 .
rum 198.486
Lapis aufpicalis quid 5o3, per
tuus 294, terminalis 149, vn. Liber idem ac Bacchus 153, Libra quae 153. Liberalia fe
&us 539, lapidabant templa

213-1

ftum 419

Liberti in Feroniae templo liber

tatem adipifcebantur 163
Lares genio bono adiuncti 72,
publici qui 173, grundules , Libertima dea, 98. 162
174, prtites 173, viales 174, Libitima Venus 98

Laremtalia feftum 359. 436

uomodo culti yii, cultum

Liburna dea 16o

(562

ruftici 433 ,

facer Liores facerdotibus adfignati

dotes magiftri vel decurio Ligale vfus in extis infpicien

'nes di&i 637, feftum 359, La

dis 498

Limentinu deus 16o

rarium quid 173. 432. 511

Latoma, luna 116

Lauabant res facras fa&turi 19x.

r

, matri dem quo ritu per

Limina templorum ofculaban

tur 2o3
-* * *

Linea quid in horologiis 366

Litare quid in facris 198. 479

Lauerma furum dea 161

Lituu bculusauguralis 274

Locutiu deus 155

Lauermiones fures 161

Lua dea 172

ata 355. 421. 422 423

Leiomum variarum fcriptores Lucaria feftum 33, 439

ILucerme diebus feftis accenfae

Iz

Le&iiftermia qua celebritate fa&a

386.387

Legati Romam miffi nomina

profitebantur apud prfe

394, arboribus additae 538

Luci olim pro templis 490. 5oo,
uomodo a nemoribus dif
erant foo

&tum rarii 526

Lucrii dii 16o --
- - -Kemures genio malo adiun&ti Lucubrare incipiebant Vulcana
libus 4to
'
* 171, Lemuralia feftum 357,
433

Leuama dea 155 *

.
Leucotbea dea 164

Ludi honorarii qui 442, inlu

' dislitterariis feri Quiriqua
tribus 462, Pifcatorii 358, Ro

mani

2
-

RER V M.

IN DE X

mani 355, cenici inter irae

diuinar placamina 39o, vito
., ri Cfaris 353 : ,

358. 4o4 eius & Iunonis fe

ftum 355, bis vltoris fetum

357, gradiui feftum 4o6, lu

Luma dea ii6 , filens quid 3o7,

di Martiales 496, Martis Ka

coelo eam euocari poe puta

lendis mittebant ftrenas &

bant 3 o7, Lunus 116

apophoreta. 4o5
Lpercu Pan 146, Luperci Panis Afartius olim anni initium.34f.
facerdotes 634 , Lupercalia , 346
feftum 354. 428
AMater dem Ida quae. ixz.
Lurationes Romanorum zz7, de Matrimonii & partu confu
lebatur pontificum collegi
exercitus 227, vrbis & templi
228, per aquam 195

um. 589

Lufirum quid 334.

,
-

AMatnalia feftum. 43*

Matromalia Martis feftum 358,

M.

Magiri qui 636 , Auguftales

404

..

Matroum e4rmen

--

quid.

424

615, larum & genii Caearum atum dea. 151

615

Matuta mater, 164

magiratu vitio creati fe ab Mauor, idem ac Marsi 196

dicare cogebantur 288
Medicinam qui ex antiquitati
bus illutrauerint. 26.
A4agmentum in facrificiis quid
BMedicatumi dii qui, 7
488
Maia Vulcani vxor 17z

zMaiuma feftum 44o

iMaiu menfis 347
zMalleut in facrificiis 498
AMalluuium latum in facris. 193
AMamurium Saliorum carmem-.

Meditrimalia feftum 356. 439

AMegalem/et ludi, 356
JMellarium vas in facris Bomae

dez. 421.
Mellonia dea. 15*.

Mena dea. 154

Afem* dea. 144. 159 feftum 358.
-

61

Gemeta dea. 156

Manes qui diti. 176
zMamilia a&tiones quae. 46*

- 428

aMamturma dea. 158

Adem/e pro aris 531, facr qu

53*, magic qu 3o6, men
fas tangebant precantes. 2o6
Afem/et Romanorum. 34f, fqq.

zMamu vememri deos quid. ao*

Mercatores Mercurio faciebant

Atanfioner Saliorum. 6:o

facra 4o, feftum 317

iMars bellorum deus 95, figu

ra & officium 95. 96 fefta- Mercedomii qui dies, 339

-

Merrrs

I'N B Ex Re R v M
s,

Mereedes foluebantur magiftris

Nemia dea. 16o

Kl. Martiis, 246

Mercuriu mercatorum deus 9e, Naiades nymph 166. 17o

- fomni prafes 92, figura & Na/cio dea. 156

officium 91 , feftum idibus ANatali genius colebatur 113. 114

Maii 347. 4oo
qu aliae feftiuitates 4fo. 45r
zMeridie , vnde di&us. 36:
- puell Iunonibus facra fa
AMicaze digitis quid 3o4. 3o5
ciebant 91, Augufti. 442
AMigmtiomes in des alias fiebant Naute Caftorem 8 Pollucem.s
inuocabant. 128
Kl. lulii. 352
AMimerua eadem ac Pallas 91, fi.

gura & officium 92. 93 co

in meceffitatibus extremis qua ra

tione fe gefferint. 2o3

gnomina 94 9f fanitati quo

que prafuit 93, in fcholis,

Nefaffi-dies qui 372, etiam atri

fic di&ti, 377
ludis & gymnafiis culta 94, gua, 36
epulum 4o4, ffta 4o1. Mi Memefis dea. 171
merual quinquatribus pueri Nemefirinus deus, 151
foluebant magiftris, 46
Memorem/s rex quis. 4oo
Afimifiri /acerdotum qui 638, facri Neptuni figura too. 1or officium
ficiorum. 64o
xoi, equorum domitor ha
w

Mithra fol. 115

AMela /affa quid. 47*

AMometa dea, 139
Montana acra. 38t
Montinus deus. 1fz
f

AMonumenta fepulcrorum reficie. AWerieme Martis coniux, 17i

bant pontifices, 538
ANixi dii qui, 154
Blundu patere quando dicatur, Modot dea. 15*
379

bitus 1o1, colebant qui ex

mari falui euaferant 41,Ne
ptunales ludi 343, feftum
Neptunalia. 4o8
Nereides nymph to1. 166. 170

Mom in nullius dei tutela 349.

zMumicipalia /acra quz 38r , mu

35o Caprotin qu, 352. 399
AVortia Sabinorum dea. 18o
nicipiorum ordines, 615
Nouember menfis. 349
zMurcia dea. 159

zMutinum idem ac Priapus. 158

AMyrtu Veneri facra. 1oo

Vouemdiale /acrum quid 388, iuss

fu Senatus fa&tm. 191
Azyteri- Kalend intercalares AVouemffle* dii qui 68, ab euo
ditz. 339

cationibus rti, 23

Alyffica facra aperire nefas. 19; Mox in quot partes diuifa 361.
oo o 3

363,

1N D E x -R E R v M.

-`

36;, concubia & intempeta

a pecora qu 461

363. 364

de 122

Nud peaa ta quae. 39o

Nudi pafftque crimibus mulieres
incedebant in neceitatibus.

oraculorum ratio 29f, 296, Del

' phicum *96, modus 296, cur

defecerint 297
Orboma dea 16o

2oo. 2O3

numen deorum quid. iii

Orcades montium nymphz 177

Numeria dea. 159

Oreum deus 117, officium 118

ANumerus Mineru inuentum-

Orgiophante Bacchi acerdotes

339, Numerandi apud Ro

633

Ormamenta ftatuarum quz 541

manOS fat1O. 35.

numdina quae 447.468, quomo o/cine * aues quz m62

o/iula ia&tare quid 2o2, labra
do cognofcantur 352
ta 2o2, ofculabantur deorum
fimulacra 2o1

numtiatio augurum erat.285

ANuptiales dii qui 157 Nympha varia: 177.

O.

obligare quid 3o9

Ofiris dea 184

offlago dea 156
Offipagima dea 156
Oui iduli, qu 398.

obmantiare fibi poterant magi

tratus 285

P.

ob/ecratio quae 216, a fupplica Pemulam deponebant in facris

tione differt 216, obfecro in

facris quid xz5

obfiita qae loca di&ta 29r

obteatio in confecratione quid
22.2,

octinere quid di&um 263

ostober menfis 349
offendices qu f64
Olea Mineru facra 95

olla quale vas 493

opalia feftum 358. 421

197

Pagamalia fefta quae 381. 446

Pales nympha179, feftum Pali

lia 356. 435
Palladium

quid 525

Pallas eadem ac Minerua 92

Pan figura 146 , feftum 428,
panc terrores 147

Pamdicularia /acma qu 381. 385

Panthei qui 82, Pantheum tem
plum 523

opere abftinebant feftis 391, 39* Parce dea 181

Parentationes feralibus fa&t 417
opicomfua feftum 354. 4ao

opifices Mineru facra facie. Parerga ftatuarum quae 54o. 541

bant Quinquatribus 4o3

Parilia feftum 436

Parti

I N DE X

R. E.R V M.

Pbryges facerdotes matris de

Partiri fdem quid 275

Pate/ema dea 151

Parella vas facrorum 494

m 12;

Piaculum quid 226, porco fie

Patres ecclefia qui, de diis Ro
bat 393, piacularia acra za.
487.

manorum egerunt 52

Patre, vocabant deos precan Pitus deus 161

tes zo7, Pater patratus Fe.

Pieta* 138

tialium przfes 63f, Pater pa Pulummus 157

Pimarii Herculis facerdotes 634
Pinus in facris Vet prift fuc

trum dei olis 63t. 636

Pauentia dea 1 5 6

cidebatur 412
Pauor & pallor 168
Pax dea 14o, pacis feftum 353. Pi/cima prope templa 51;
356. 417, templum 5*7,pacem Plantas pedum in ftatuis tan
gebant precantes. 216
* dem expofcere quid aii
Pecunia dea 159 , pecuni in Plebs deorum quae 145
templis deponebantur 5fi
Pluto quis des iii idem cum
eo Plutus 119 fetum feralia,
Pellici aram Iunonis tangere ,
non licebat 206

17

Aellonia dea i6o

Pore hedera & lauro corona

ti 111, horum certamina
Pelluuie in facris 193
Pemates qui *74, eorum nomen
Quinquatribus 4oz
reticebatur 176
pollucere quid 481
Pomoma dea m8o ,
Pemetrale facrificium 51,
Penus Veta quando patere di Pontifies vnde diti 566, Colle
catur 379. 5rn, f.4
gium quale 582,583. de acris
cauffis edicebant 188.191.585
Peregrima facra qu 18;
Perendimatio quid 37f
585 , qua ratione iudicaue
Aerfica dea 158
rint 58, admittebantur ad il
-

Periurium a falfum iurare diuer

lud iudicium & alii facerdo

* fum 324, huius poena 325.

tes maiores, 584, primarii e

rant inter acerdotes59i, ad

326,

Pertumda dea if8i.

Peruigilia quae 388

' cerdotia $93, alirum etiam.

Peta dea 15t. 16o

facerdotum munia obibunt

Petra Taurobolata 514

Philoophiam qui ex antiquita
tibus illuftrauerint 19 '

cebant 589, erant a mul&ta.

alia etiam admittebantur fa

589, de cognationibus edi

& reddenda ratione immu-*
nes,
-

IN DEX R ER VM.

nes 589,habebant arcam pro Potitii facerdotes Herculis 634

priam 589, non vero ficum Precie & preclamitatores qui39z
638
392, erant & in coloniis 592
Pontifex maximus quis 567, quo Praefeu feriarum latimarum quis
modo ele&us 567, 568, offici
445
cium 57o, de religione edice Prefericulum quid in facris 496
bat rl, atibus religiois Praiurationes qu 321
-

przeffe tenebatur 571, impe Prliares dies qui 37f, 376

fium exercebat in varias res Prpetes aues qu a61
f73, deVeftalium deli&tis iu. Pretigia magica quae 31o
dicabat 573, cognitor erat de Prfultores in facris Saliaribus
qui 486.487. 618 .

periurio 325, qu vxor eligen
da 584, cadauer an tangere Prtexta facerdotum y63 , ,
fas fuerit 581, Imperatores eti Prtor confuli dicebatur colle
am fuere 509, maximus inter
ga 287
-

r minores quis di&tus 57o , Precatio a. precibus differt 21;,

, primus quis j7o
Pope qui 64o
Popularia facra 381 .
Papalifagia feftum 352.439
Populomia dea 15* , .

Populus quando iurauerit 312,

maxima qu 214 publicarum

varia fpecies 214

Preces incoabanta Iano Ic7.209,

formulae 1o9. zIo , agricola
rum 2io,tacit 2:1, rat vt e

fent, optabant 212, precaban

pro populo facrificium 421, - turmanibus elatis xo6, vultu

reto 207
populo Romano Qujritibus
que dicebant in precationi Prema de 158
bus, 213, cum populo agendi Priapu quis 13*, hortorum pr
-

... dies fpe eximebantur 341

cum populo agere & ad po

pulum diuerfa 373

fes & cuftos erat 133 .

Pridie Kalemdam vltimus menfis

dies 35u

Populum arbor Herculi facra in; Primaipia in caftris quis locus

Porricere verbum facrificale 489
246
Porticu templis additl 518
Probrum virgin quid 619
-

Portummus idem ac Priapus 134, Procumbebamt in facris zoz

feftum Portumnalia 354. 42; Procurationes quz 218
Poffuerta dea 1f4
Poffulatio quid z17
Potina dea 155

Prodigia quz 297. eadem ac

portenta 271, quomodo pro
gurata 298
-

-:
-

Prof.s

--

- .

-:

~*

IN DEX R F. R v M

Pyafani
loci 48t,profanatum
'ggre* dea 14t

r.
guidqui
icatur
48t
g imdetimsiri facris fciundi
rajefforg ad- disputandum
quando creati 6og, offici
& dignitas 664, 6o5 * ' . *j
- onueniebant in templo pa

cis 517. f28 .

Quintil menfis 47

* '

***

-2inguatrur Mineruz qua fo

lennitate pera&t 355.4o1.4o2

Profeffi- dies qui 37o.

Primaurin templis quid ft+.

minucul 358. 40
Propitiare in facris quid 198. ,
Aropter viam* fcrificium 124. 42uirimus, deus 131, ura tjt.
} 489 "tf" : . : ""f '********* * 132 feftum 354. 425
Profa dea 154
&
Azhquis es formula in precibus
pro/erpina coniux Plutonis 118. -- . no3
. . . .
** gm. uaerere digebatur : . . . . R.
"...s
io* germinantibus et.
Reditulus deus 62
:?
.;..,iam frumentis przerat ifi
Proficia quid in facrificiis 477 * gia Numz vbi ferit sgs
**

- -

--

Prouidentia dea 14*

Prudemtia dea 142.
E/ycbomamtia quid 3o6

- -

Regifugium quale fetum 354.372.

4 o'

3regionum particularium anti

' .

Pudicitia dea 144. 14f, templum ... q. #ates qui explicauerint

- - - . . .
. .
35 fqq
pulli adferuabantur in caue
Religio quid 191 de ea iudica. . . 265, pullarius quis a6;
bant pontifices 583, refecra
Pultuam nomina in facrificiis
ri religione quid 225, exfol
488 puls dabatur pullis 165 '. uere religione animos quid
---

-- f27 -

Puluimr quid di&tum 516

--

_.

_ 215, religiofi dies 377. 373

Purita, in facris 192. 197 purae Remores aues 263 .

manus 192.193 veftes 474 pu Aequies quid'422. 4*3
re lauari quid 194 '
'Rex' Nemoremff, quis 5^o, facro
Puta de 151 , , .
rum quis 593. 594 ' , , ,
uid 294 : " " .
Puteal qui
Rhabdomantia quid joi |

triceps 93

Rituales 1ibri qi , 53. . '?

Robigus deus 49. 168 fefttiim ,

qLa. c. f. quidTiotet 358, 37t, * Robigalia 357, 43o
--

372.

in , . . .

. . ..

8. $r. D.*: quftfnotet 358.37.

: 4uguftali, quis 616

Rome natalis 358.33r templum

f28

Romulus poft confecrationem

pp
Qui

* ,,, . . . *
--

''.

*."

* IN BEx. RERVM,

quirinus I; Romuli caf 53

ria 384, horum alienatio qu

225, detefafi92;facroium
r, ritus go#fingere quid3o8,fa
is cra iterare quandoque ne

Rofira templum distum ros.

Rumima dea 155 ,,. -,., , .
Runcina dea Ir

`.

Ruina dea 15o

*-

ceffe erat 227. magica quae

".

2*4. 225 309, minuculum.

>
.

S. . .
o...5 "E", ;"

sacellum quid fio

--

I-i

; u ... --. ***

iah4?

(4trae
63
- v sv. ***

--- ,?,

Sacerdotes. Numa ordinauit $55,

rarium quid 511, principis;nz
collega 565 566. 36, elige Sacro/emtum quid zzr , quomo

bantur viri amplifimi f56,

** do fiebat'zz * *,*, .

.. . .

modo a populo, modo a col

sacrificiorum dilierfits 453. 457

legis 5f6, 5;z poft ab Impp. ***
48 fingularia:483 folenni
creati 558 abfentes etiam cre
'tas'468,vfa'
492';fqq. o!
ari poterant fy9, duo ex vna
latiuum
467,
gente ee non poterantirg, - 49o. inferorum incantationis
deorum 4oo,
** hominti 56o, defignati 56o
fqq
luftrale
237,
marinorum
dicebantur capi,560.56i,in
deorumi'489
,
prefforiis
va
56i,, filii fuc*

cedebant & patri 531, digni * fis fata rat, publica publi
co fiebant fumtu ex rgen
. tas eorum maxim f6 , in ** to
multatitio 461.462, thu
I fignia 56. , perpetui qua ra
ris
84 yini 485, vil!icorum_
I. tine fuerint 562, vacatio
*
498
, facrificiorum miniftri
: nem hbebant a muneribus
**
quomodo
474 * ;
' rx, habitus 563, fie impe salacia dea afni&ti
b
t
3

rio erant 553, quousqu

. ...
manferint }63, . dlei, qui alinum in m$iif folitum ad.
559, Codiciliares yy9 , varii
poni 532 . .
. . .

$alios Marti graduo. Numa le:

637 633..,

sate* pofui quid 46 , fcrfex

gir 96 617, babehant magi.

qu de tribunis 122, fcr

' .
613 *horumi'ft'4oj, qu6

talex in militia
* - : ..r

**

& acro commendatam

incoeptare rligio um 4os,

quomodo differant , ... " '*
sacra quz yo,Romanorum ya -cebaba ing
-

rror = " . . . .
*:: * >

qqq

- -

win

8 t .. - v.--""

INI, Ex RERVM. . .

cuibus crums f

}iuinciis
6ao, Saliares virgines
& J.'t : * * * * * * * * * ** ** t 2 ** ***4.
sal/amima quid

ris, igdkerit f86, Sena:

hows whv ?.

jtbrii dies 374* * *

salas qua e to, a falute

Senta dea 1y9 ". . ;. "...
\

Sentinu deus 154

s--

blica diftinta 3o pblica

quz 19. 14o, feftum, 356
salare quid' if* facris 193*
Samaq di& 3oipjo* ***

*** eptus apellationes ibid. .

septemuiri'epalomm qui 6o6 !

Samcur deus quis 115

soptimontium quale fetum si

September menfis 348,varias ad

***

sanguin dies quis 4$*** ** '.

4I4.

'

Sanguime humano an deos pla Serpens aris circumuolutus no;

cauerint Romani 458 , tat Aesculapium 119
Sapientia 'dea 142. i. . ,. * & $eruare de clo quid *267
satarmus deus 107. 1o8. 153, fi Seruorum & ancillarum feftumi,

gur io8, tempori pra:erat

-:354 c

:: * ~ *-

: -

io8,cultus io9, facra fiebant Sextili, menfis 347 ?

capite operto -199, fefturn Sexuiri Augutales qui 615
Saturnalia 358,4 14.
i Sibyllini libri qui 253, quando
centia omnigena pera&tum infpeti *s4, per Quinidecim
uiros 6o4, 6o, varia fata 4,
415, templum 525- * * * *
sacena quid in facris 497 a **, 2f}, an uppoititii 258.

S;riptores rituum, :ntiqui. 9.

fqq.

. ... . . .

"

Sicilia antiquitates qui illutra

uerint 38.

' *

Si deuz fi dea quidin facris no8

Scriptum lap quid f39 , , , ;

Seceffita quid 497 . . . . .,s
Seculum quale tempus 333

Sigillaria feftm 359,4,7, locus,

quoque fic di&tus 417,

Signa de deorum ftatuis di&a

f36, horum ornamenta 54z .
securita dea 141 -_.._ . .
Sedehant poft perata facra o4 Silemi Bacchi comites 121 .
segetia dea 1 5o '
' ' ' ., Silentium in auguriis quid 466,

Securia vfus in facris 497. , ;

seia dea, j, ;

:: 44;

, , ,

273

..

" " . . . .. 8ilia ermium quid 418 -, , , .

semidei qui 66

Simpulum irifacris quid 491
Semohes dii 68. 124 - " Simulacra deorum tangre mos*
sematu quando haberi poterat.
erat no6
376, ordinabat de religione sinitra in auguriis fauta 26;
-

< *

Siro

I N D E-X.

RER v M .

sironia Diana dicta 92

bantur 235, dedicabantur 54
$iere fana quid. 509 ., ., ,
ad eas facrificabant 545,
Sodales Titii qui 613, Augufta Sterculinu deus 152
*
-,
les 614, in coloniis 616
Stercu quando delatum quid
-

--

->

Solu figura 115, cultus Ii6, facer , 358. 371.

---

--

- dotes 632, acra mytica 633, Stimula dea 159

ad folem orientem verfio in

precibus zoo. 1 or

- *.

Stipes diis iat s5*

Strebula quid in facrificiis 477.

$olaria apud Romanos quan

487

do introdua 363
Somnus deus 165, fomnia infau
ta Veta narrabant 106.311,
Somniorum diuinationes 316
Sfortet quid 298. 299, Antiatin
299, Apennin 3oo, Cri
tum 199, Falerinae 3oo, Ho

Strema

quid

--

412, 413

---

***

stremua dea 159

Strufertarii qui 295
Struppi quid 516

Subigus deus 1f8

Subfilles quid in facris 494

Suffibulum quid 564. 626
Summanus
deus 117
meric &Virgilian393, Pr
Suouetaurili
a quale acrificium
neftina
3oo , per talos 3o4,
r
482.
:
.
.
. . .
* micare digitis 3o4, ex terra
Swperuagane
aues quae 262 ,
a
.305, Circulatorum 3o, con

uiuales 3o6, qua ratione du supplicatines quando decretz

-&t3oo, tollere quid 3ox, fors

38*, in* qut dies 383, qua

delicuit quid 3o3, modus for

tis:33, fortilegi qui 312,
Speleum quid 514, in eo fiebat

folennitate fa&t 38f. 386,

vel generales erant vel parti

culares 385, ad omnia pului
naria ;i6, d auertenda pro-*

confecratio facerdotum fo-,

lis 6;x
digia quoque fa&ae 334 .
Spe: dea 142
Supplicia de-fontibus fumere '
Spinienf, deus 151
feftis non, licebat 39;
-

&ante? deos flutabant 199. ' Suprema quid 362. $.

, Suria dea ditta Venus 28.99

Stati dies qui 375

Statilinus deus 156

statua quae f36, primi erexerunt

' Phoenices 537, ex varia con

Syluanus deus i48, littoralis

idem ac Priapus 134, Sylua
n & quadrib 148

ftabant materia f#8, voue $ymtrophus quis 634. .. : -

, t

f , f

&

 p R ER vM
sytemata antiquitatum quitri Termimu deus 149, feftumTer
- minaiia 3f4, 4*9. _qu olim
perint 3. & qq.
extremum anni diem facie
* : * ~

T.

... bant 345, templum 526.

Termu numerus in facris 53o ,

Tabernacula capiebant , magi Tertio dies po$t, quid Romanis

ftratus 277, reie capienda
. . :
338
".
... 278
refeum quid 276. 515
7abula pife in, templis, 237. 238 Tefiamenta exequebantur Pon
tifices 558
Tania quz in ftatuis 538.467
Tapis vtebantur ad prftigia Tbemfe quid 544,
magica 309
Tbeologiam qui ex antiquitatis
bus illutrauerint ly
Taurobolium facrificium 483,
.
, Taurobolini qui 634
Tholu in templis 239
-

->

Tauru luna facer u7

Thu & vinum uperiniiciebant
vitimis ardentibus. 479,
Teleffborum' comes Aefculapii
131
thura diis dare quid 198, 4$*.
Tempeffa* dea 168. 169,' iis facrifi
Thuribulum quid 496
cabant mare traie&uri 489 Thyru Bacchi baculus 1zo
Tiberimum deus 161. 162.

;feftum 358. 437

Templum, tribus modis dicitur

,
,
.

Tibie & tub ditin&t 639. Ti

5oi, quid dicatur 5o2, inau

bicines in facris przfto erant
639
gurare quid 5ox , luftrare ,
quid 5o3, dedicare magiftra. Togam fumebant pueri Libera
tuum erat 5o4. 5o5, poftes
libus 419
, tenendo hoc fiebat 5o5, leges Trabe auguralis 6.
--

dedicationis & ali folenni. Tranquillitar dea 141

tates additae 5o6, 5o;, quili Tramtueti equites quando 415
bet deus habebat proprium de transferend mortuorum re-,
518, Iouis Feretrii f8, orna
liquiis iudicabat pontificum `
tus 517,. parietibus templo
collegium 587

rum varia, inferebantur 239, , Trimumdimum quid 448

in facrificiis publicis ornata Tripodum vfus in facris 93. 265
.459 , , vetuftate collapa re Tripudium /olliffimum quid 264.
tituebantur 5o8
26f, magna erat au&oritatis
Terenis deus 1fr

266

Trito

----

3-

------

~ *

IN DEx RERvM.

---

2riiones qui

cra in ea finiebant 123, Kt.

*riuia cum furiis conuenit 18*

7ropa a diis confecrabarit r39

' Martiis mouum ignem ac

cendebant 346, feftum Ve
ftalia 355. 4to, templum 524

Tubiluftrium quid 357. 4o4.%22

*

Tutidina dea 15o

/

J/effa prifca qu iz*, figura 122,

* * ex Phrygia'Romarfi venit ,

:ratutu pontificum pileus 564

* 12$, ad mortuos etiam fpe- .
Tutunu deus 158.

&tabat 23, illi edentes vota

*t. 'i 35*, , y., .: :

Pacuma dea 161 ' ;'

. . . . - cocipiebant Iz; ,fcra cum

Ifidis conueniunt 123,feftum ;
42o, facerdotes 63o.

Vagitanus deus 155

. .

Peffales Romulus inftituit 621,

-- * *

Palemtia dea 1 o

. . .

* y.

/ate, qui yii , orum habitus

* 312, vaticini iibri
Varieana deus 155

3ii

* . ..
*

Pertas dea 141 ' ' ' .

deratum 6:2. 623, ortitio

quandoque locum habebat

Vebiculorum vfus concefus f

. .

623 , per triginta aanos fa

. . .-

Veioui numen i68, feftum 355.

''358.437 - " " ' " ' '

cerdotioprzerant 624,nube

re non nii his elapis lici.

' ` tum 624. 6;, ignem ferua

veteres Dian faciebant fa

cra 9o

moniis a pontifice M. captae.

, 622. 623 , quid in iis confi

*:** *

minis 434 . .

' fex erant 612, quibus cre

~.

bant perpetuum 61 f , Palla

- dium curabant 625 626, fa

yenitia dea 159 ' * '

cra fciebant adfidue 616,
Vemt diuina fiebant 169
" dignitatern & priuilegia ha
/emeri, varia cognomina 97. 98,' *bebant varia 626, aquam
facram attribuit Numia 626,
figura 99, fefta ioo. 356. 4o7,
*facerdos 636
ii&oribus vtebantur 616 s:7,
perbem e in facris quid 476, eas * carpento vtebantur 627, a
*

- -

fadolebant diis 179, verbena

febntur ex publico 627. 6*8,

rius quis inter feciales 635

nfignia & vtta: 68 629,

ton 612, pnx vari 629,
ob extin&tum ignem flagro

Ver facrm quid 343 344

Vertumnus deus 132, feftum 45'
Pe/pera quid 363
Veste fimulacrum ro4. tos, pr.
erat omni religioni ioj, fa
-

* * *

* ..

cf 6;o, tupri compert

quibus folennitatibus defos
fa o6 -abfolutae
quan .
- doque

---

* * **

~ *

t D E x R. R. R v M., ] - ~, ^
ev

cdoque 61 , de harum deli. +%rnario quid 43** ; &tis iudicabant: pofitifices }rium in Gomitiis quid a69,vi

~~ tio, fa&urn, quid dicaturazz.

Pitulatior quid 219 . . . . * . . .
}jtulima dea 151. _ . a :
Yitumnus dus r54 ,s q .. 2
Ffs purz in facris 19% rez, Volsgre aues qu z64 1.2 j,
142, fetur
fynthefiac in feftis 393, fu

631 , maxima qu di&ta 614,

- facrificans dcebatur armata
* 6i6,' quousque * draueriit
: 632 . . . . .
-

Volturnalia 354. 431 .

z:*fpendebant diis zy t.** ***. >

. }'ibilia dea s6o .

*::

Kalumnus deus:159 . . ' +

Volupia dea 159
Volutima dea 155

Vicarii in deuotione qui 229

Pia & Pota dea 1:6

cs

*ifima quid 417, nigr infe-. Poa vel publica vel priuatorum
;.

rorum 49: ,
Mtimarii

6+o

333, qu priuatorum 233, fa

parabant ignem4jo.

ciebant precantes aia, pro

falute domus Auguftae 251,

- ...

* & pro priuatis 25?, votiuae

tabella qua 233, vota figere
qd z34, ad fimulacra deo

io-ta dea 14o; feftum 427 .

/imalia priora & pgfteriora qu

307, 354, 357.39%. 397
vanum in fcris non admit-* fum fiebat 234, magiftra

tuum 241, ex S&to vel in *

bello fa&a I 42, cenforum
dum luftrum conderent 242,

tebatur 469

Vinea public reftituend cu

ram habebant pontifices 587, quinquennalia magitratu

Vibbantispurum
in acrificiis 472, victimis u

- ...

perfundebafur 471, ub la-

' 245 246 nuncupatio in prin

&tis nornine Veftae libabant

-*--

5z

cipiis 246, & aliae fpecies

---

j;re, pr difs i84T

Virgim , quae diis obtulerint.
- *

Pirgimemff, dea 1;8

" ".

246 , pro Imperatoribus fie

ant a47 , qa

decennalia 247, decennales

I ii & III 248, multiplica
ta 349 , in tabuas f&ribeban
-

Piriplata, dt 58 %. 1
---

.
244 345 voforum 'diesqti is

Pirtus
tuteshonori
diuinaeiungitur
69, 134137,vir T.

er

tur & obfignabantur za8, o

mni latitia genere nuncupa

ntur 149, munera adde

ban

,,

~~

---

INDEx

RERvM.

bantur zre , pro varia Impp.

luftra 357, feftnm 154. 4oy.

neceflitate fata 25o. 251 vo F4*, templum .425

- --

$ uebant aras,aurum &argen

Z. z.,
I
tum 235,templa, porticus,fta
tuas 235. 236, votorum rei, Zonam virginalem- dedicabant
-

compotes vel damnati qui

fortuna virginali 137, pri.
* *
diti 23r. 236.
** m6 partu leuatae mulieres,
Wwbium natales : celebrabantui*
...
4 I
. . . ..
-

Diana: 90

Zotbeca quis locus in templis

Valsami figura & officium io4,

515

* --

--

. 19 pro Becareiu lege Bocacciu. . P, iam 1, 4 pro /eptimus lege,

aauu P. 114 l. i pro Indigeffes lege Jndigetes, ' P. 14* I. 13 pro faciensium
-

' lege faciendam. P. i3i i. 7 poft nudam adde tantum. P. 113 1. 14 pro lum.
lege tum. P 549 l. 8 pro templae lege tropaa. P. 558 l. 3 pro C. lege Cn.
-

- -

I E N AE ,

Typis CHRISToPHoRI KREBsII,

* *

, D c c

1. ,

- -

|-|-----

|-|-|

|-|

--

* |

|-|--

|-|

|-|-

|-|-|

-|

|-

**|

- -

|--

|-|

|-|-|

|-|

|-|

-|

|-|-|
|
|-|

|-|-----

----|

|-|--

----|
|

|-----

+|

|-|--

-|-|

*|

|-|

|-|-|--

|-|

-|-

-|-|--|
|-|-|

.|-

*. -|-|
|-|-|-|-|

! .
|-|-|

|--|
|-|-
-

- -|-*.|-|

-|-|
|

|-|-|-|-------- .|

-|-|
|

|--- "|-|
|-|
|

----|

*-|

|--

*...--|-|

.|-|-|

.*|-

|
|

|-|

W^

|-

|-|

|--

**------

-
--- - -|
|-|-|
|-|-|-|-|

|-

--|-----

- - -

**

|
|-|-|

|-

|-|
|-|-|---- *|
*|

-|

|-|-|-|

--