SRPSKA UMETNOST U DOBA NEMANJIA 2

Stefan Uro III Deanski 1276/1284 1331

Bogojavljanje 1322. godine Krunisanje
Bitka kod Velbuda 1330. godine
Stefan Uro IV Duan 1308 1355
Mladi kralj 1322. godine

8. septembar 1331. godine Krunisanje

1340. godine Osvaja Strumicu, Prilep, Ohrid i Kostur
1343. godine Osvajanje grkih zemalja
16. april 1346. godine Krunisan za cara
1349. godine Zakonik

Stefan Uro V 1337 1371

1355. godine Krunisanje 1343. godine Mladi kralj; 1346. godine Kralj
1365. godine Vukain Savladar (kralj)
(Brat Ugljea despot)
Srpski arhiepiskopi:

Sava 1219 1233

Arsenije I 1233 1263
Sava II 1263 1271
Danilo I 1271 1272
Joanikije I 1272 1279
Jevastije I 1279 1286
Jakov 1286 1292
Jevastije II 1292 1309
Sava III 1309 1316
Nikodim 1317 1324
Danilo II 1324 1337
Joanikije II 1338 1346

Patrijarsi:
Joanikije II 1346 1354
Sava IV 1354 1375

1. CRKVA SVETOG VASILIJA U PIRGU

HRUSIJA NA SVETOJ GORI
Jo je Milutin poetkom 14. veka podigao ovaj pirg na molbu monaha koji su se alili na napade pirata sa
mora, a potom je Stefan Deanski na jugo-zapadnom delu tvravice podigao paraklis posveen Vaznesenju.
Arhitektura

To je jednokupolna graevina saetog upisanog krsta. Nema pune pilastre na zapadnoj strani, dok na
istonoj strani kupola ne nalee direktno na stupce koji odvajaju naos i oltarski prostor, ve na lukove koji se
oslanjaju na svodove proskomidije i akonikona. Na zapadu postoji popreno postavljena mala dvospratna
priprata, a u bonim zidovima su otkriveni ostaci svoda koji je pripratu delio na dve etae.
Crkva je priljubljena uz zid tvrave; sa zapadne strane je probijen zid tvrave, a izmeu postoji mala
prostorija ija namena nije jasna.
Na gornji sprat priprate (katihumena) nije moglo da se ue iz crkve, ve je ulaz verovatno bio spolja, sa
severne strane. Crkva je zidana elijastim nainom zidanja, nad sredinjim delom uzdie se kupola koja je
zidana kamenom i opekom, a fasade su razuene niama i pilastrima.
2. SVETI NIKOLA U DABRU
Blizu Priboja, na desnoj obali Lima.
Velika zadubina Stefana Deanskog, koja je postojala znatno pre ovog perioda. Spominje se jo u
Studenikom tipiku 1208/9. u kom je Sava u odredbi postavljanja igumana Studenice pomenuo igumane
drugih znaajnih manastira u tadanjoj Srbiji (urevi Stupovi, Bogorodica Gradaka, Sveti Nikola u
Toplici, Sveti Nikola u Dabru, Sveti ore u Dabru). Na osnovu toga znamo da je manastir postojao u tom
periodu i da je bio veoma uticajan.
Tu je postavljena Dabarska episkopija (1219/20. godine), a 1327. godine u jednom dokumentu spominje se
njeno stradanje.U jevanelju, koje je monah Nikola prepisivao ( iguman u Pei, pa u Dabru) pominje se da
je kralj Stefan Deanski zaratio sa Babunima (u ratu izmeu Srbije i Bosne) i da je u rat poslao sina koji ih je
pobedio. Tom prilikom je stradao ovaj manastir kog je potom obnovio episkop dabarski Nikola. Jevandjelje
se uvalo u Hilandaru, ali je izgorelo.
Arhitektura
To je graevina razvijenog upisanog krsta sa transeptom iste visine sa podunim brodom. Na istoku se nalazi
trodelni oltarski prostor sa polukrunim apsidama iznutra i trostranom glavnom apsidom spolja, dok su
proskomidija i akonikon reeni dvostrano.
Uz apsidu sa unutranje strane nalazi se gornje mesto i razvijen sintronon, karakteristian za episkopske
crkve.
Priprata ima tri traveja i nad sredinjim delom uzdie se kupola, a postoji i spoljanja priprata koja je iz
kasnijeg vremena. Smatra se da je nad pripratom prvobitno postojalo slepo kube to moe da se vidi na
ktitorskom portretu, kao i na jednoj fotografiji iz 19. veka.
Fasada
to se plastike tie, prozorski otvori i ulaz izraeni su dosta od rustinog kamena u duhu romanikog stila.
Fasada je malterisana i na njoj su u tri boje islikana kvadratna polja kao imitacija oplaivanja viebojnim
mermerom (Banjska, Arilje).
ivopis
U 16. veku veina fresaka biva prekrivena malterom i ponovo izvedena, a tek osamdesetih godina 20. veka
su otkriveni slojevi iz 14. veka. Iz tog perioda ouvano je malo ivopisa u oltarskom prostoru i naosu.
Friz sa natpisom predstavlja jedan od pisanih izvora u crkvi, ali je nepotpun i teko itljiv. Izveden je u
fresko tehnici i nalazi se na mestu spajanja zidova i svoda umesto isturenog kamenog venca. Poinje kod
predstave patrona u proskinitarnoj nii (izmeu akonikona i naosa, juni deo istonog zida naosa) i ide du
junog, zapadnog, severnog zida i protezisa. U naosu deli ciklus ivota i uda od ciklusa stradanja. Tekst je
pisan u prvom licu kao molitva ktitora patronu. Slova su visoka 11 cm, cinober na beloj pozadini i stabla
slova ukraena su kvricama.
Oltarski prostor
Postoje tri celine ivopisa razliitog stepena ouvanosti.
U glavnoj oltarskoj apsidi ouvan je sredinji pojas konhe i juni zid oltara sa predstavom Sluenje svete
liturgije Jovana Zlatoustog i gornjeg mesta.
Dekoraciju gornjeg mesta ine Golgotski krst u severnom doprozorniku, to aludira na Vaskrsenje i Grki
krst u dvostrukom medaljonu u temelju svoda, to simbolie drugi Hristov dolazak. Krstovi u centru
kompozicije na ueni nain zamenjuju Melizmos Poklonjenje Agnecu.
U proskomidiji je najbolje ouvan sokl na parapetu istone nie, koji je u vidu bele zavese sa bogatim
naborima okaene o alke, na kojoj se smenjuju plave i crvene bojene celine. Ovo simbolie starozavetnu
Mojsijevu skiniju prenosni hram u vidu atora gde je deo svetinja nas svetinjama bio odvojen zavesom.

akonikon je posveen Bogorodici i tu je sauvan njen ciklus raen po proto jevanelju Jakovljevom, pa
scene imaju neobian raspored. To je jedini prostor sa jednoslojnim slikarstvom iz tree decenije 16. veka,
gde su freske u gornjim delovima otpale usled prokinjavanja. U 20. veku Katica Meljar izvrila je
konzervatorske radove.
U polukaloti nalazi se Bogorodica Znamenja, rairenih ruku, u stavu Orante sa Hristom na grudima, ispod su
Blagovesti i scena Sluenja liturgije.
Na ostalim zidovima nalaze se scene vezane za Bogorodiin ivot, od Zaea, Vavedenja, preko Susreta
Marije i Jelisavete, Sumnje Josifove i Uspenja Bogorodice.
Od stojeih figura postoji starozavetna kompozicija Mojsije pred neopalimom kupinom i Bogorodica
Strasna sa Hristom u naruiju koji je uznemiren i gleda anela. Aneo nosi krst i koplje, aludirajui na
predstojea stradanja.
Naos
Sauvan je ivopis u centralnom delu.
Ornamentalna bordura je u najvioj zoni, pojas sa Hristovim detinjstvom i udima, fresko natpis, pojas sa
Hristovim stradanjima i stojee figure.
Od samih scena sauvane su: Dolazak svete porodice na Pashu (pseudotomino jevanelje) na junom zidu,
Propovedanje u hramu na junom zidu, Svadba u Kani, Tajna veera i Pranje nogu na junom zidu, takoe,
Penjanje na krst, Raspee na severnom zidu i Skidanje sa krsta.
Stojee figure sauvane su na jugozapadnom stupcu i severnom zidu naosa.
Na severnom zidu predstavljeni su Teodor Tiron i Teodor Stratilat, sveti ratnici i potom Sveti Simeon i
vladarksa figura za koju se zakljuilo da je Milutin.
Ktitorska kompozicija: Fresko ikoni patrona, u proskinitarnoj nii, prilaze Stefan Deanski koji dri
model crkve, Duan koji pridrava model (i episkop Nikola). Oni su na junom zidu naosa i scena potie iz
16. veka.
Stil
Smatra se da su crkvu oslikala trojica majstora, a prvom se pripisuje oltarska apsida, juni zid naosa i fresko
ikona patrona. On slika stamene figure prirodnih pokreta u zbijenom ritmu, figura dominira prostorom,
iroka lica, debelih vratova, obraa panju na detalje i primetna je odreena doslednost u ponavljanju likova.
Drugi slikar je radio severni zid naosa i sklon je piramidalnoj strukturi scena i asimetriji. Koristi svetliju
paletu boja i novinu predstavljaju segmenti oreola.
Treem slikaru se pripisuje akonikon, on nema crtaku vetinu kao prva dva, pa su mu figure nezgrapne.
Ponavlja figure mahom ovalnih lica, kratkih i irokih vratova, obraa panju na detalje i daje podjednaku
vanost arhitekturi i figuri. On ne prati uobiajeni friz sa scenama, nego jednu scenu lomi na uglu dva zida.
U akonikonu ne moe da se pria o koloritu jer se spektar boje sveo na dvobojne odnose (tamnocrvene i
sivoplave nijanse) usled poara.
3. CRKVA SVETOG SPASA KOD USTENDILA
Crkva je posveena Vaznesenju Hristovom na Velbudu Spasovica.
Pred kraj vladavine Stefana Deanskog nastaje ova crkva, datovana na osnovu injenica iz itija hram je
nastao na mestu gde je Deanski pobedio Bugare na Velebudu 1330. On se pre bitke zavetovao da e na
tom mestu podii crkvu; imao je saveznika u Androniku III, a nakon pobede nad Bugarima on uspeva da
natera i Vizantiju da se povue, pri emu stvara temelje za budue uspehe svog sina Duana Silnog.
Stefan Deanski 1331. biva svrgnut sa vlasti pa se pretpostavlja da je Duan zavrio crkvu.
Arhitektura
To je graevina saetog upisanog krsta sa polukrunom apsidom sa unutranje strane i trostranom spolja.
Priprata na zapadu ima tri traveja i dve kupole sa prozorima nad bonim travejima koje podseaju na
Milutinove kupole hilandarske priprate.
Fasada
Crkva je zidana kamenom i opekom i bila je sa bogato razuenim fasadama.
Graenje opekom i ukraavanje nije se svodilo samo na pilastre i nie, nego i meandar oltarske apside. Na
osnovu ostataka bilo je mogue da se rekonstruie prvobitan izgled graevine.
4. SVETI STEFAN U DULJEVU KOD BUDVE

Osim velikih i u vizantijskom stilu zidanih graevina postoji i ova manja crkva po legendi vezana za period
Nemanjia, pa je 1978. otkrivanjem fresaka otkrivena i ktitorska kompozicija sa Stefanom Deanskim,
zajedno sa ostalim freskama. Na ktitorskoj kompoziciji je i Duan u ije vreme je nastalo slikarstvo. Crkva
je bila metoh manastira Deani.
Arhitektura
To je mala jednobrodna crkva sa polukrunom apsidom i naosom koji ima tri traveja. Zapadni zid je sruen u
poznijim vremenima, kada je dozidan novi deo graevine. Naos je podeljen na tri traveja sa dva para pilastra
i ima poluobliast svod ojaan sa dva luka.
Prozor na istonoj nii prvobitno je zamiljen kao gornje mesto.
Crkva je zidana kamenom, a fasade su malterisane.
ivopis
Apsida
Bogorodica, Sluba arhijereja, akoni, zbog posvete.
Sveti Dimitrije i Sveti ore su u zoni sokla, na konjima, ubijaju adaju.
Naos
U gornjim zonama su Veliki praznici, u svodovima su Proroci, stojee figure svetih ratnika, Sveti Petar i
Pavle, a lik patrona je na pilastu.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na junom zidu naosa. Predstavljen je Stefan Deanski kako dri model
crkve, a pored njega je Duan prikazan kao vladar a ne kao savladar i oni prilaze pilastru na kom je patron.
Portreti vladara imaju insignije kao to su otvorene gotike krune sa prependulijama i dre skiptare, ali ne sa
krstom ve trolisne, to je karakteristika zapada. Na nogama imaju i mamuze, to je oznaka vitekog
dostojanstva. Ostale insignije su vizantijske, kao to su lorosi i sakosi. Kombinacija inisgnija ukazuje na
proimanje kulture istoka i zapada. Fizionomija Deanskog otkriva gotike elemente u stilu, kao i
kombinacija zelene i crvene. U najnioj zoni javljaju se palmete kraj portreta, jo jedna odlika zapada.
5. SVETI NIKOLA MRAKI
Nalazi se u oblasti Mrak u Bugarskoj i sagradio je Stefan Deanski nakom bitke kod Velebuda pred kraj
svog ivota.

U vreme Stefana Deanskog i arhitekture njegovih zadubina dolazi do promene u odnosu na Milutinovo
doba, kada se prati razvoj vizantijske arhitekture. Ona moe da se vidi i u doba Stefana Deanskog ali se tei
ugledanju na Raku arhitekturu kao to je u sluaju Deana.
U zavisnosti od lokacije njegove crkve poprimaju i neke karakteristike lokalnog romanikog ili vizantijskog
stila. Njegove tri zadubine posveene sv. Nikoli, kao i paraklis u Deanima, darovi koje alje manastiru sv.
Nikole u Bariju gde su poivale Nikoline moti govori o njegovom velikom potovanju tog svetitelja. Sa
druge strane, on svoju najveu zadubinu, Deane, posveuje Hristosu Pantokratoru, to se dovodi u vezu sa
njegovim izgnanstvom iz Srbije i boravkom u Pantokratorovoj crkvi u Carigradu. U njegovom periodu je
prisutan i kult sv. Dimitrija u Srbiji pa mu on posveuje severni paraklis Deanske crkve a jednu crkvu
posveuje i sv. Stefanu zatitniku dinastije.
U vreme Stefana Deanskog, Duana i Uroa, a zapoeto jo u vreme Milutina, vlastela i crkveni
velikodostojnici se sve vie ukljuuju u ktitorsku delatnost.
6. BOGORODIINA CRKVA U SELU KUEVITE
Selo Kuevite nalazi se u Makedoniji. Ovo je najbolje ouvana i najznaajnija vlasteoska zadubina iz
vremena Stefana Deanskog. Na osnovu fresko natpisa na junom ulazu u crkvu zna se ktitor mukom i
trudom blagoverne Marene, Radoslava i Vladislave. Na osnovu Svetoarhanelske povelje zna se da je car
svojoj zadubini pridruio ovu crkvu kao metoh, saglasnou upana Radoslava, a da je crkva nastala u
vreme Duanovog oca, Stefana Deanskog.

Crkvi je kasnije dodata priprata sa portretima Duana i njegove ene, Jelene, bez sina Uroa, na osnovu ega
moe da se zakljui da se radi o poetku Duanove vladavine, pa samim tim i da prethodni deo graevine
potie iz vremena njegovog oca, do 1330. godine.
Arhitektura
Crkva je osnove razvijenog upisanog krsta. Apsida je iznutra polukuna, a spolja petostrana i razuena
niama i lezenama, to je uobiajeno u to vreme.
akonikon je na spratu imao paraklis, a kupola je podignuta na ukrsnici svodova.
Crkva je raskono zidana, kloazone tehnikom, sa ugledanjem na kraljevske zadubine, posebno Milutinovog
Svetog Nikitu.
Priprata nastaje kasnije u vreme Duanove vlasti 1332 1336/7. godine. Ona je trodelna, sa veim
centralnim delom, dok su boni delovi iskoristili nie na zapadnoj fasadi da bi se prilagodili funkciji
paraklisa. Priprata je imala i sprat i sluila je za sahranivanje. O vremenu nastanka priprate govore i portreti
na junom zidu.
ivopis
ivopis se datuje u period 1332 1336/7 godine zbog vladarskog portreta na kojem nije predstavljen Uro.
Duan i Jelena su se venali 1332. godine, a Uro se rodio 1336/7. godine.
Kupola
U kaloti je predstava Hrista Pantokratora, a oko njega je Nebeska liturgija, 8 proroka i sauvanih 25 od 40
sevastijskih muenika. Jevanelisti su na pandantifima. Mandilion i Keramion su na istoku i zapadu. Na
severu i jugu su aneli u medaljonima.
Oltarski prostor
Priee apostla, kao liturgijska obrada Tajne veere, nalazi se na bonim zidovima oltarskog traveja zbog
nedostatka mesta. Ono je u vezi sa asnom trpezom koja ima simboliku Hristove kolevke, stola tajne veere
i groba Hristovog.
Naos
U gornjoj zoni je ciklus Velikih praznika potom ciklus Stradanja, Bogorodiin ciklus, dopojasne figure
Muenika i u donjoj zoni stojee figure.
Ciklus Velikih praznika
Na istonom zidu: Blagovesti, predstavljeni su David i Gavrilo (sever), Bogorodica i Solomon (jug). Na
junom zidu svoda predstavljeno je Roenje, a do njega Sretenje. Odlika ove crkve je predstavljanje mnogih
scena kao uvod u glavne dogaaje. Na junom zidu su Vaskrsenje Lazarevo sa Martom i Marijom koje se
mole i Krtenje. Preobranje je na svodu zapadnog traveja. Na zapadnom zidu se nalazi scena 'Da ne kaete'
sa trojicom apostola pred Hristom koji sedi. Zatim Dovoenje magarca, pa Cveti na svodu zapadnog traveja,
kao i Vaznesenje. Vaskrsenje je pomereno u oltar, a na zapadnom zidu se nalazi Uspenje Bogorodice.
Ciklus Hristovih stradanja
Izuzetno je bogat u 14. veku, a osobenost ove crkve je to je podeljen na dve serije, pa su tako vanije scene
postavljenje u centralnim zonama, dok manje vane scene na bonim zidovima zapadnog traveja. Ciklus
poinje na junom zidu naosa Tajnom veerom, pa Molitva na gori. Na junom zidu zapadnog traveja je
Pranje nogu iz dva dela, a na severnom zidu zapadnog traveja je Izdajstvo Judino i Put na Golgotu. Na
svodu je retka scena Josif trai Hristovo telo od Pilata, ona se javlja jo u Deanma, Graanici, Nagoriinu.
Raspee i Oplakivanje Hrista su u oltaru.
Ciklus Bogorodiinog ivota
Poinje u protezisu sa scenama vezanim za Bogorodiine roditelje. Na zapadnom zidu ispod Uspenja se
nalazi Roenje. Vavedenje je nad junim vratima u naosu, poput ikone, a i sama crkva je posveena tom
prazniku.
Dopojasne figure
Nalaze ispod Hristovih stradanja u zapadnom traveju. Primetan je veliki broj svetih vraa.
Donja zona stojeih figura
Na istonom zidu je Sv. Nikola, u nii sa severne strane, dok je u junoj nii Bogorodica sa Hristom. Na
junom zidu oltarske pregrade se nalazi sv. Stefan Prvomuenik, a na severnom Jovan Pretea. Kult sv.
Stefana je negovan meu vlastelom i svetenstvom. Velikoshimnici i Pustinoitelji nalaze se na junoj strani

zapadnog traveja. Na severu su Konstantin i Jelena, ratnici i arhanel Mihailo. Crveni stupci aludiraju na krv
muenika.
Priprata
U viim zonama su ilustracije poslednjih Psalma koji se itaju za opelo, crkva je imala grobnu namenu. U
niim zonama su predstavljeni razni svetitelji, sveti mukarci i ene, npr. sv. Kirilo Monca
solunski/slovenski, poznat kao tvorac pisma i knjiga meu junim slovenima (on je pored Duana).
Ktitorska kompozicija: Na junom zidu ktitorka Marena prinosi model Bogorodici sa Hristom, pored nje je
nepoznata figura. Naspram nje (severni zid) su vojvoda Dejan, vojvotkinja Vladislava, Duan i Jelena.
Stil
Slikarstvo nastavlja da naglaava narativnost, ali slabije nego Mihailo Evtihijev. Pokreti su manje prirodni, a
crte je tvri. Modelacija je suvlja, a kolorit je zasnovan na klasicistikoj umetnosti prvih decenija 14. veka,
ali i tu dolazi do ogrubljavanja. Suvoa u izrazu i formi postae opta karakteristika umetnosti posle
Milutonovog doba. Crkvu su oslikala trojica majstora. Jedan je radio svod, a druga dvojica severni i juni
deo crkve.
Slikar viih zona slika blede likove, sa tek naglaenom modulacijom ali su njihove fizionomije i dalje
prepoznatljive. On je skloniji pokuaju da doara materiju koju slika. Majstor svoda veliku panju posveuje
inkarnatu, to se moe videti u ciklusu Velikih praznika, ali nije vet u obradi draperije.
Severni deo je radio umetnik koji je mnogo bolje modelovao figure u duhu Milutinovih zadubina. On je
najbolji umetnik u ovoj crkvi. Uoavaju se maslinastozelena i mrka boja.
Juni deo crkve, itav Bogorodiin ciklus, akonikon, neke scene stradanja pripisuju se treem umetniku
koji je radio blago modelovane figure. Belo oko oiju, arena odea, siva ruiasta i plava boja. Draperija
nije veto obraena, odgovara slikarima sa kraja 13. veka.
Slikari su se, verovatno, ugledali na Mihaila Evtihija, Milutinove zadubine i taj stil slikarstva. Slikari
verovatno dolaze iz Grke poto su svetitelji insignirani grkim slovima.
7. CRKVA U SELU DII
Nalazi se nedaleko od Ljiga.
Arhitektura:
To je jednobrodna crkva sa polukrunom apsidom, naosom i pripratom.
U naosu su uz juni zid otkrivena etiri grobna mesta, kao i ktitorska ploa gde pie: 8. maja 1327.
predstavi se rab Boiji monah Nikola, Vldrag, ktitorovog svetog mesta.
Monah Nikola, koji je pre zamonaenja nosio ime Vldrag, je ktitor ove graevine i njegova ena monahinja
Ana, tj. Vladislava.
Pored ovih poznate su jo neke vlasteoske zadubine, pa je tako na osnovu jednog prazninog mineja
poznato da je veliki srpski Tepija Miljen prizidao grobnicu na Glodeh u oblasti Humskog episkopa
Pehpala; Kaznac Dmitar je u oblasti Skadarskog jezera bio ktitorski aktivan oko crkve sv. Nikole na
Vranjaninu to je poznato iz povelje Stefana Deanskog. Takoe Duanova povelja iz 1343 1345 govori da
je on uinio milost njegovom vlastelinu Maljuatu i potvrdio milost njegove crkve u Vrdnju na Hilandaru.
8. KOMPLEKS PEKE PATRIJARIJE
Pored vlastele i vladara u podizanju crkava uestvuju i njeni najvei predstavnici arhiepiskopi.
Ktitor centralne crkve, oko koje je kompleks podignut, je arhiepiskop Arsenije (1234 1263), Savin
naslednik. Nalazi se na obali Bistrice, na imanju manastira ie.
Na osnovu Pekog letopisa zna se da je arhiepiskop Nikodim podigao crkvu sv. Dimitrija severno od crkve
sv. Apostola. Arhiepiskop Nikodim je 1322. godine krunisao Stefana Deanskog za kralja, a na Pekom
tronu je bio 1317. do 1324. godine kada je preminuo.Bio je ktitorski aktivan, to potvruje pisac sa kraja 14.
veka episkop Marko Peki i Nikodimov uenik Danilo II.
Danilo II podigao je crkvu Bogorodice Odigitrije juno od crkve sv. Apostola kojoj je dogradio paraklis
posveen sv. Nikoli. Danilo II je, takoe, izgradio i veliku pripratu koja obuhvata sve graevine Peke
Patrijarije.
irenje drave ka jugu od Milutina, preko Stefana Deanskog i Duana, dovelo je do toga da se ia nala
visoko na severu, dok je Peka Patrijarija bila u sredini zemlje, to je uticalo na dizanje novih graevina.

Crkva sv. Dimitrija

Na mestu prvobitnih paraklisa sv. Apostola, sa severne strane, sagraena je crkva posveena sv. Dimitriju, a
kasnije, sa june strane, i crkva posveena Bogorodici Odigitriji.
Arhiepiskop Nikodim je podigao crkvu sv. Dimitrija u drugoj polovini svoje vladavine i to je njegovo
najznaajnije delo, sagraena je izmeu 1317. i 1324. godine.
Arhitektura
To je jednobrodna graevina sa tri traveja i kupolom nad sredinjim travejem, oltarskom apsidom koja je
polukruna iznutra, a spolja trostrana. Zapadni travej je presveden krstastim svodom i znatno je nii od
druga dva, u njemu se nalazi grob ktitora. Sarkofag ima motiv dvostrukog krsta koji je primetan i na nekim
drugim ukrasima.
Fasada i ukras
Crkva je zidana elijastim nainom gradnje, s tim da jedan kamen ne okruuju etiri opeke, ve vie.
Graena u saglasnosti sa vizantijskim koncepcijama, s tim to neki od prozora odgovaraju gotikoj plastici.
Prozori na transeptu su uraeni u vizantijskom stilu, dok su oni na kupoli stepenasto uvueni. Prozor na
zapadnom zidu je zazidan u vreme arhiepiskopa Danila II jer nije vie imao funkciju prilikom izgradnje
velike priprate. Na severnom zidu nalazi se prozor u duhu gotike, kameni prozor u vidu bifore uvuen
jednim stepenikom i na vrhu ima etvorolisni otvor. Na isti nain izvedena je bifora na istonoj fasadi.
Prozori koji su uzidani u graevinu i iji oblik prate kamen i opeka govore da su nastali u vreme izgradnje
crkve.
Portal je takoe uraen u vizantijskom duhu, dok su gotiki okviri teko objanjivi astragal, tordirano ue
, a na sredini arhitravne grede su reljefni krst i palmete u stilizovanoj lozici.
U 16. veku dolo je do obnove i tada su neki otvori zazidani, a postavljeni su neki novi.
Plastika je raena u vizantijskom duhu kao na primer oltarska pregrada od koje su sauvani mnogi originalni
delovi. Ona predstavlja jedinstveno reenje sa tri ira prostora i dva ua koja ine ulaz u proskomidiju i
glavnu apsidu. Oko parapeta se nalaze originalni stubovi. Otkrivena je i paljivo rezbarena drvena greda iste
irine kao oltarski prostor. Jedna je sauvana u crkvi posveenoj Bogorodici. Parapeti su raeni plitkim
reljefom na itavoj slobodnoj povrini sa vizantijskim skulpturalnim motivima kao to je ioka na rabo
gde je jedan kvadrat izboen, a drugi uvuen. Pored toga zastupljeni su bili motivi dvostrukog krsta, kao npr.
na sarkofagu.
Nikodim je poeo, a moda i zavrio neku pripratu ispred crkve, ali njegov naslednik Danilo II (1324
1337) nastavlja izgradnju kompleksa.
ivopis
ivopis se stavlja u period od 1322. do 1324. godine, obnovljen je u 1620. pod Georgijem Mitrofanoviem.
Oltarski prostor
U konhi je Bogorodica znamenja sa Hristom na grudima. Ispod je Priee apostola. Poklonjenje agnecu je
preslikano, kao i Raspee i Silazak u Ad koji su, takoe u oltarskom prostoru. U oltarskom prostoru su i
Roenje Bogorodice i Vavedenje.
Kupola
U kaloti je Vaznesenje koje se mnogo vie slikalo u 13. veku, verovatno je tu po ugledu na glavnu crkvu sv.
Apostola. Na pandantifima su jevanelisti, Marko i Luka su iz 14. veka, Matej i Jovan iz 17. veka. U
tamburu su apostoli.
Naos
U potkupolnom prostoru je ciklus Velikih praznika, u srednjoj zoni je ciklus sv. Dimitrija i u donjoj zoni su
stojee figure.
Blagovesti su na istonom zidu, Roenje i Sretenje na junom zidu, Krtenje i Preobraenje na zapadnom
zidu, Vaskrsenje Lazarevo i Ulazak u Jerusalim na severnom zidu. Uspenje je na severnom zidu zapadnog
traveja zbog nedostataka prostora.
Ciklus sv. Dimitija nalazi se u srednjoj zoni naosa. Na severnom zidu su scene Pred carem Maksimiljanom,
Sv. Dimitrije blagosilja Nestora, Pobeda Nestora nad Lijom (17 vek) i Smrt sv. Dimitrija (17 veka). Na
junom zidu su Sahrana sv. Dimitrija (14. i 17. vek) i Sv. Dimitrije brani Solun.
Od stojeih figura predstavljeni su sveti monasi i ratnici. Na severnom zidu su, manah Sava Jerusalimski,
Stefan Novi, ratnici Nestor, Dimitrije i ore (17. vek). Na junom zidu su monasi Jefrem Veliki i Jefrem
Sirjski uz Jovana Preteu.
Zapadni travej

Na svodu zapadnog traveja se nalaze etiri scene objedinjene predstavom Hrista Emanuila. Na istonoj i
zapadnoj strani svoda su prvi i drugi Vaseljenski sabor. Na severnoj strani je Sabor Simeona i unuka mu
Milutina, a na junoj Sabor sv. Save. Ovde nije re o istorijskim saborima (Milutin i Simeon zajedno), ve je
prikazana investitura Milutina. Simeon Nemanja, koji je prikazan kao monah, postavlja Milutina za vladara,
ali to nije crkveno dravni sabor jer nisu prikazani arhijereji. Kraj Nemanje su prikazani monasi, a kraj
Milutina dvorska pratnja i maonosac. U svim Saborima objedinjena su tri glavna elementa dravnosti:
vladar i dvor, arhiepiskopi i arhijereji i Vaseljenski sabori koji ukazuju na Nemanjie kao istinske nastavljee
cara Konastantina. U temenu se nalzi Hrist Logos (Emanuilo?) Premudrost Boija koja nadahnjuje saborce
da donose ispravne odluke, ali oni tu mudrost mogu da steknu samo uz pomo svetog Duha, pa se tu nala i
scena Silaska sv. Duha na apostole. Sveti oci se smatraju naslednicima apostola.
Na zapadnom zidu, u nii, na mestu nekadanje bifore predstavljeni su Joanikije i Bogorodica iznad kojih je
Hrist. Oko zazidanog prozora su scene Mironosnice na Hristovom grobu i Oplakivanje Hrista.
Na junom zidu, u donjoj zoni, ispod Uspenja Bogorodice je predstava koja se nalazi na crvenoj pozadini:
Ktitorska kompozicija: Predstavljeni su Nikodim, Stefan Deanski, Duan i sv. Sava (pored ove, jedino jo
neke imaju crvenu pozadinu, sve ostalo slikano je na plavoj). Likovi su u odei tog doba (1322 1324).
Ktitorski portret je vrlo vaan za datovanje ivopisa. Nekad se mislilo da su na njemu Duan i Uro, jer je na
zazidanom predstava Joanikija kako se moli Bogorodici, pa je ivopis datovan u vreme njegovog
arhijerejstva 1338 1346, kada je postao patrijarh. Meutim, ovo ne odgovara nainu slikanja u ostatku
crkve, a ta scena je nastala tek kada je prozor zazidan izgubivi funkciju izgradnjom velike priprate. Takoe,
fizionomija ne odgovara Duanu, ve Stefanu Deanskom to znai da je kraj njega Nikodim i da je on ktitor
i arhitekture i slikarstva (arhiepiskop 1317 1324). Tako da moe da se kae da je ivopis nastao u periodu
od 1322. (kada je Deanski krunisan) i 1324. (kada je Nikodim umro) godine.
Stil
Slikar se zvao Jovan, to se zna po potpisu u polukaloti ispod Bogorodice. Umetnik Jovan bio je darovit,
dobro je poznavao antiku umetnost i sledio kanone lepote kroz odreene elemente, proporcije figura i
stavove. On, takoe, u svom slikarskom radu poseduje nadahnue i sveinu kroz odmeren i prefinjen kolorit.
Primetna je vea stilizacija nego u Milutinovo vreme. Znak suvoe nasluuje se u slikanju materije i
koloristikoj pojednostavljenosti, a hladni tonovi grade kompoziciju scena. Crvena pozadina moe da se vidi
na odreenim kompozicijama, a prvi put se javlja u Bogorodici Ljevikoj i svakako da nosi u sebi simboliku
vladarskog purpura i duhovnog neba i vatre. Kod ovog slikara se uoava isticanje kontrasta svetlo tamno,
paljiv crte, snaniji je u modelovanju, temperamentniji. On slika vrste figure izduenih tela i lica i sklon
je pejzau.
Drugi anonimni slikar je mnogo meki u oblikovanju, a linije i crte su mu tanji. Nema sklad kao prvi slikar.

Bogorodiina crkva
Ona znatno odstupa od simetrije u odnosu na crkvu sv. Dimitrija. Njen ktitor, Danilo II, sagradio je znatno
veu crkvu i pritom joj je dodao paraklis posveen sv. Nikoli. Mogue da je Danilo II crkvu posvetio
Bogorodici Odigitriji zbog toga to je smatrao da ga je ona titila na putovanjima u Carigrad i Svetu Goru.
Arhitektura
To je graevina razvijenog upisanog krsta sa kupolom nad ukrsnicom svodova, trodelnim oltarskim
prostorom iji sredinji deo dominira na istoku, dok se sa strana nalaze proskomidija i akonikon koji su
dobili funkciju paraklisa, to moe da se zakljui na osnovu ivopisa. Severni je posveen sv. Arseniju I, ije
je itije i slubu napisao Danilo II, dok je juni posveen sv. Jovanu Pretei.
Kako je Danilo II napisao itije i slubu Arsenija I nije sluajno to se njegov grob nalazi u crkvi sv.
Apostola i to uz severni zid Bogorodiine crkve.
Kupola je iznutra krunog preseka, a spolja je osmostrana.
Fasada i ukras:
Ova crkva nije zidana paljivo kao crkva sv. Dimitrija, poto je planirano da fasade budu malterisane i
bojene. Na njoj je vie prisutan romano gotiki ukras iako je sama crkva graena u vizantijskom stilu.
Na kupoli se lezene zavravaju u vidu konzola koje nose potkrovni venac.
Bifora u istonoj fasadi sastavljena je iz delova koji nisu predvieni za jedan prozor. Mogue je da su delovi
preneti sa drugog gradilita ili da su uzeti od Deanskih skulptora koji su u to vreme bili aktivni na radovima
Deanske crkve.
Danilo II je jo prilikom gradnje Bogorodiine crkve znao da e da gradi veliku pripratu to moe da se
zakljui na osnovu zapadnog zida. Taj zid nema prozore, a prozori na crkvama sv. Apostola i sv. Dimitrija su
zazidani.

 ivopis
Kasnije oslikana, pred ktitorovu smrt 1337. godine.
Oltarski prostor
U konhi apside je Bogorodica ira od nebesa, ispod su Priee apostola i Sluba arhijereja u koju je
ukljuen i sv. Sava srpski.
U proskomidiji je Ciklus sv. Arsenija, a u akonikonu Jovana Pretee.
Kupola
U kaloti je Pantokrator, okolo je Nebeska liturgija, a na istoku i zapadu su mandilion i keramion.
Naos
U viim zonama su Veliki praznici i Posmrtna javljanja (u oltaru). Na junoj strani je Ciklus Bogorodiinog
ivota.
U crkvi se nalaze i predstave Hrista Hranitelja i Neopalima kupina. Iznad groba ktitora, na zapadnom zidu,
prikazana je Bogorodica Mlekopitatelnica, kao i sveti lekari.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na zapadnom zidu naosa, gde je prikazam prorok Danilo kako predvodi
Danila II, koji dri model, Bogorodici sa Hristom.
Nad grobom je kasnije naslikana jo jedna kompozicija sa sv. Nikolom i Danilom II.
U niim zonama je niz monaha.
Stil
Crkvu je oslikalo vie slikara. Glavni je radio Uspenje Bogorodice i teio je to detaljnijem predstavljanju.
Iznad Joanikijevog groba, u jugozapadnom delu, naslikano je i njegovo opelo, verovatno 1354. godine kada
je preminuo. Ono ima isti ekspresionistiki manir koji se javlja u Deanskoj priprati.
Paraklis sv. Nikole
Ovo je jednobradna graevina podeljena parom pilastra na dva traveja sa poluobliastim, preraenim
svodovima. Apsida je iznutra polukruna, a spolja je trostrana.
Arhiepiskop Danilo II, u nameri da itav kompleks uini to kompaktnijim, izvrio je neke prepravke, pa je
obradio krovni venac glavne crkve, sv. Apostola, da bi se prilagodio obliku drugih crkava.
Crkve su sa spoljne strane omalterisane i obojene u crveno. Na pojedinim mestima razvijen je ornamentali
ukras sa medaljonima, kao na primer ispod testere na zub na kupoli. Priprata je takoe ukraena
ornamentalnim vencem.
Moe da se uoi doslednost arhiepiskopa u vezi sa odreenim kultovima. On podie graevine svojim
prethodnicima, a kako je jedno vreme bio iguman Hilandara, posebno je privren Bogorodici Odigitriji.

Priprata
Ona je postavljena popreno i obuhvata sve graevine kompleksa. Podeljena je sa tri stupca kvadratnog
preseka i dva laka stuba na krajevima. Ima dvanaest traveja koji su nekada imali krstasti svod.
U drugoj polovini 16. veka, u vreme Makarija Sokolovia, dolo je do velikih prepravki. Uraeni su
poluobliasti svodovi i priprata je zazidana, ali originalni deo moe da se uoi, na osnovu ega se zna da je
prvobitno bila otvorenog tipa.
Lukovi priprate vidljivi su i na bonoj strani.
Priprata je imala sprat i kulu zvonaru, na zapadu, sa paraklisom sv. Danila Stolpnika.
Ulaz u pripratu nije simetrino postavljen, ve je malo pomeren ka severu da bi bio simetrian u odnosu na
ulaz u glavnu crkvu.
Model na ktitorskom portretu u crkvi Bogorodice Odigitrije zavarava da je kula deo priprate zbog toga to
su ispred priprate otkriveni temelji kule, a to je poznato i po grafici iz 18. veka.
ivopis
Slikarstvo je sauvano u junim travejima i Ciklus o Noju na fasadi.
Na junom zidu je Bogorodica Mlekopitatelnica, stihovi iz Akatista Raduj se nevesto beznevesna i
muenici u lozicama.
Loza Nemanjia: Nalazi se na istonom zidu ka severnom traveju. Na vrhu je Hrist sa dva anela koji nose
muku i ensku krunu. Ispod, u etiri reda, predstavljeno je po pet stojeih figura. U sreditu je, kao kralj,
prikazan Duan, to znai da je ivopis priprate nastao posle 1331. godine. Nemanjii se u drugoj i treoj
deceniji sve vie prikazuju kao carevi i vladari, a manje kao monasi, to je sluaj u Pekoj Patrijariji, Idejni
tvorac ove loze je Danilo II.

Ktitorska kompozicija: Nalazi se nad ulazom u Bogorodiinu crkvu na istonom zidu. U luneti je
prikazana Bogorodica sa Hristom koja blagosilja sv. Nikolu i Danila II. Danilo II je mlai ovde nego u crkvi,
tako da je ovo slikarstvo ranije.
Akademizovano slikarstvo, tei se isticanju bogoslovskih sadraja.
9. SVETI ARHANELI KOD PRIZRENA
Ruevine manastira se nalaze oko 3 km od Prizrena, uz obalu reke Bistrice. Kompleks je bio ograen
prilino tankim kamenim zidinama, u odnosu na druge srednjovekovne manastire, ali je usled sigurnosti
zemlje dobio jo jedan pojas zidina od monumentalnog kamena i opeke, nakon Duanove smrti.
U centralnom delu kompleksa nalazi se crkva Sv. Arhanela, a sa njene june strane bila je manja crkva
posveena Sv. Nikoli. Na zapadu je trpezarija, a uz zidine manastirskog kompleksa nalazi se vei broj
zgrada na sprat za smetaj monaha i obavljanje drugih slubi.
Poetkom 17. veka crkva je poruena, a najvei broj istraivanja obavio je Radomir Gruji 1927. godine
kada su crkve potpuno otkopane.
Nakon Duanovog dolaska na vlast 1331. godine, sa nepune 23 godine, dolazi do zavretka izgradnje
Deana, 1334/5. godine, nakon ega Duan odlazi u Prizren 1343. godine kada otpoinje priprema za
izgradnju Sv. Arhanela. Radovi na crkvi su zavreni 1351/52. godine. Ktitor je tu sahranjen 1355. godine i
na njegovom grobu objavljena je zajednica sa Carigradom. Manastir je solidno zidan kao i Banjska i Deani,
a u ovo stanje je dospeo useled osvajanja Prizrena 1455. godine od strane Turaka koji su zazeli manastir.
Kasnije je manastir bio naputen, a izmeu 1542. i 1615. godine je poruen. Sinan paa je vei deo crkve
iskoristio za zidanje svoje dzamije u Prizrenu. Crkva je dosta slina osnovi crkve Arhanela Mihaila u
manastiru Hrista Pantokratora, to nije sluajno. Duan je, za vreme progonstva, tu boravio.
Arhitektura
Slobodan Nenadovi je prvi izvrio rekonstrukciju i ona se zasniva na ostacima otkopnih zidova crkve sv.
Arhanela, izvesnim fragmetima pronaenim kod ruevina i delovima koji se nalaze na Sinan painoj
dzamiji. Zidovi nigde nisu ouvani vie od 3m, kolika je visina ouvanog zida izmeu narteksa i naosa. U
naosu su otkopane 4 stope stubaca, a pronaeni su i delovi od tambura. Na mestu crkve nalazila se starija
graevina, koja je poruena do temelja, na kojoj je sagraena Duanova zadubina.
Crkva je pravougaonog oblika sa razvijenim oltarskim prostorom i glavna apsida je petostrana sa spoljne
strane, a proskomidija i akonikon zavreni su trostrano. akonikon je punim zidom odvojen od oltara i
naosa, ali je u njega moglo da se ue i iz jednog i iz drugog.
Narteks ima dva otvora sa severne i june strane, a tri sa zapadne. Njega obrazuje zapadni zid naosa i 4
zapadna stupca (narteksa).
Ovakav oblik osnove dopunjen je sa 4 stupca u naosu i odgovarajuim snanim pilastrima na istonoj i
zapadnoj strani, zatim plitkim pilastrima na junom i severnom zidu na spoljnim i unutranjim stranama. To
sve jasno govori da je re o crkvi upisanog krsta.
Po fragmentima se zakljuuje da je crkva imala kube izgraeno sistemom pandantifa, a pretpostavlja se da je
narteks bio nii i da je, nad sredinjim delom, imao kalotu. U naosu kube je poivalo na 4 luka razapetih
izmeu stubaca koji su spolja obrazovali snano etvrtasto kubino postolje. Na zapadnoj i istonoj strani,
prema stupcima kubeta, su pilastri na kojima su poivali snani luci, oni su nosili istoni i zapadni svod iji
su se zabati pojavljivali i u spoljnoj arhitekturi. Plitki pilastri sa spoljanje strane, koji se nisu mnogo
koristili u vizantijskoj arhitekturi, govore o uenom majstoru koji poznavao arhitekturu i istoka i zapada.
Oblik svoda je ostao nepoznat, mogao je da bude poluobliast ili prelomljen.
Pronaeno je vie vrsta i vie razliitih oblika tambura, tako da se predpostavlja da je crkva imala jedno
veliko kube i vie malih. Imala je visoke tambure, iji fragmenti govre da je kube bilo krikasto iznutra, kao
u Bogorodiinoj crkva u Studenici, Sv. Nikoli u Kurumliji, Milutinovoj crkva u Hilandaru. Na bonim
stranama crkve se predpostavlja postojanje malih kubeta, osmostranih spolja i polukrunih iznutra.
Skulptura i otvori
Na visokim tamburima su bili visoki prozori, koji su bili uzani i ralanjeni sa spoljne strane. Na uglovima
su imali poligonalne kolonete.
Sauvani su fragmenti sa kapitela i ikonostasa koji je imao najdekorativniju plastiku. Vegetabilna skulptura
preovlauje nad floralnom.
Pod

Crkva je poznata po dekorativnom podu ija je rekonstrukcija izvrena u dva dela. Primetno je da je
dekoracija ispod kubeta mnogo bogatija, dok se u zapadnom delu svodi na geometrijske elemente.
Mozaiki pod raen je po sistemu opus sectile, a uoavaju se bela, zelena, ljubuasta i crvena boja.
ivopis
Crkva je bila ukraena vrednim freskama, a fragmenti, koji su otkriveni, sada se uvaju u Skoplju.
U donjim zonama su mogli da se vide likovi arhijereja. Slikarstvo je slino Mateiu, zasnovano na renesansi
Paleologa, ali o njemu teko da moe da se sudi.
Duanov grob
U odnosu na grobnice njegovih predaka, grob je bogato arhitektonski obraen. Nalazio se u jugozapadnom
uglu naosa, do zida, a prema stupcu koji je nosio kube. Uobiajeno mesto za grobnicu ktitora (juni zid).
Grobnica je bila ozidana tesanikom i lomljenim kamenom, a vertikalne strane su bile obloene kamenim
ploama. Ploa na istonoj strani je od ruiaste bree, a na zapadu od sivog glinenog kriljca.
Od ouvane skulpture vidi se da je u jednoj ruci krst, a u drugoj darovna povelja.

Crkva Svetog Nikole

Crkva svojim izgledom ukazuje da je sagraena na isti nain i u istom stilu kao crkva Sv. Arhanela.
Mogue da je izgraena ranije i da je predstavljala model za veu crkvu.
Arhitektura
Crkva je pravougaonog oblika sa apsidom koja je spolja trostrana.
U naosu na zapadnoj strani se nalaze snani pilastri od kojih su polazili luci. Iznad naosa se nalazi kube, a
mogue je postojanje kalote u narteksu.
Narteks govori o tome da su crkve imale sline otvore, a na isti nain su naglaeni i pilastri. Na crkvi je
uoen i kordonski venac (moda su i sv. Arhaneli imali horizontalnu podelu). U osnovi narteks je jasno
odvojen od naosa i sauvan je deo zida sa pilastrom koji ih odvaja.
Crkvi je kasnije dozidana spoljanja priprata od lomljenog kamena.
Prozori su raeni u romano-gotskom stilu, a portali su romaniki. Prozori su klice dekorativne moravske
kole. Kompleks manastira Sv. Arhanela je od najveeg znaaja za razvoj petokupolnih crkava moravske
stilske grupe.
10. CRKVA HRISTA PANTOKRATORA U DEANIMA
Deani su najznaajnija zadubina Stefana Deanskog koji je vladao do 1331. godine kada ga je Duan
svrgnuo sa vlasti, pa je Duan zavrio zidanje crkve 1334/35. godine. Graditelj je fra Vito iz kotora, o emu
svedoi natpis u pet redova koji se nalazi nad junim portalom.
Deanski dolazi na vlast 1322. godine i biva krunisan na Bogojavljanje. Izgradnja Deana poinje 1326/7.
godine i Deanski izdaje osnivaku povelju, 1330. godine, najduu u istoriji srpskih dokumenata. Crkva je
okruena drugim manastirskim objektima koji su zavreni pre crkve, to je poznato po drugoj povelji iz
1331. godine je takoe izdao Deanski, koja pominje izgradnju trpezarije iste godine. U osnovi se sauvala
trpezarija, neki deo zida, ostaci kula i juni ulaz u manastir.
Kako je crkva zavrena 1334/5. godine, oslikavanje nije moglo da se zapone pre 1339/40. godine, dok se
temelji nisu slegli.
Arhitektura
Crkva ima sloenu prostornu strukturu i ona svojim dimenzijama predstavlja najveu ouvanu crkvu u
srpskoj srednjovekovnoj dravi.
Naos je podeljen na pet brodova, a priprata na tri broda sa devet traveja. Naos iznutra deluje kao da je
trobrodnan poto su krajnji boni brodovi izdvojeni od ostatka crkve parapetnim ploama, tako da su
poprimili funkciju kapela. Te parapetne ploe se spajaju sa sredinjim travejem tako da ukazuju na rake
pevnice iz 13. veka.
Uglavnom su sve prostorije u crkvi zasvedene krstastim svodovima, sem protezisa i akonikona koji imaju
poluobliaste svodove, kao i na mestu kupole nad sredinjim brodom naosa.

Fasada

Crkva je zidana lomljenim kamenom, a sa unutranje strane je to skriveno zidanjem kamenom i opekom i
debljim slojem maltera. Spolja je oplaena mermerom, ukasto belim i purpurnomrkim pri emu je
dobijena polihromija, te su fasade koloristiki oivljene ugladanje na Studenicu i Banjsku.
U naosu sredinji brod je izdignut u odnosu na bone. Trobrodna struktura je predstavljena i sa spoljanje
strane naosa. Srednji i unutranji boni brodovi su svedeni pod jedan jednoslivan krov, a spoljni boni
brodovi svedeni su pod zasebne jednoslivne krovove. Kupola je malo pomerena ka istoku, graena je na
tamburu, kruna je i spolja i iznutra.
Kod priprate, takoe, trobrodnost je vidljiva spolja. Priprata je osvetljena sa 4 prozora na zapadnoj fasadi i
sa po 2 na bonim.
Skulptura
Mermerna oplata nosi prvostepenu plastiku naroito razvijenu pod krovovima formirajui potkrovne vence
izvedene u duhu romanike skulpture. Njih ima i na bonim i na eonim stranama brodova. Skulptura je
koncentrisana oko portala kojih ima 4 tri spoljanja i jedan izmeu priprate i naosa i oko prozorskih
okvira, dobro je ouvana.
Zapadna fasada
Zapadni portal ima stepenasto uvueno i u profilu izboeno leite stuba koje je nosilo grifone. U luneti je
Hrist sa dva anela za ta se prvenstveno mislilo da je Vaznesenje, ali ikonografija vie odgovara Stranom
sudu. Deluje kao da je jedan od anela drao rog pozivajui sve na Strani sud. Struktura u luneti ima
gotika obeleja obrada lica, nabrana draperija. Oko vrata su lozice da ivotinjskim i floralnim motivima,
a pored je motiv tordiranog ueta. Sa jedne strane loza kree iz eljusti lava, a sa druge ketosa. Ptice na lozi
predstavljaju pravednike u raju. U lozi spoljanjeg luka je borba dobra i zla. Kentauri i trubai pozivaju
Satanu, ta loza je dalja od Hrista.
Na trifori iznad portala predstavljen je sv. ore kako ubija adaju (i po legendi spasava princezu). U
Deanima postoji paraklis posveen sv. oru
Na zapadnoj fasadi nalaze se dve bifore. Na severnoj je predstavljen Susret pogibelji, dva sueljena zmaja i
to je mrana strana. Na junoj je predstavljen Susret mira, dva zagrljena anela.
Juna fasada
Juni portal ima niz voluta koje se nadovezuju na lezene. Ikonografska predstava na kapitelu su Blagovesti,
zbog anela, ali se ne zna da li su Bogorodici ili Zahariju. Vie odgovara da su Blagovesti Zahariju, jer je u
luneti predstava Krtenja. Unutar crkve, u ovom delu, nalazi se agijazma posuda za osveenu vodu. Pored
Krtenja, u luneti, je prazna kockica, koja nije ba jasna. Neki smatraju da je u pitanju Prazna tablica due,
poto se krtenjem svi gresi briu, ali Hris je bezgrean, pa to i nema smisla. Ispod je natpis u pet redova koji
pominje godinu izgradnje i neimara.
Bifore na junoj fasadi priprate imaju na sebi predstave Agnec Jovanov i Cvet Netljenja. Ostale bifore na
junoj fasadi imaju na sebi predstave Vasilisk protiv zmije i Biljka isceljenja.
Severna fasada
Severni portal bogato je ukraen plitkim reljefom i centralni motiv je Rascvetali krst koji je predstavljen u
luneti i na kapitelu severno od vrata. U luneti, pored racvetalog krsta, pie Car slave i Is Hs, to znai da
je on Bog koji e da vaskrsne iz mrtvih. Plitka reljefnost asocira na vizantijsku umetnost. Spoljanji okvir je
raen u duhu romanike ivotinje i vrea, kao u Studenici, stepeni su naglaeni kolonetama i itavim nizom
voluta u glavnom delu. Tordirano ue je sa strane i loze koje predstavljaju kosmos i haos.
Bifore na severnoj fasadi priprate imaju na sebi predstave Pelikan orao i Pustinoljubne grlice. Ostale bifore
na severnoj fasadi imaju na sebi predstave Agnec Isaijin i Porod Apsidin.
Istona fasada
Istona fasada ima bogat i razuen ukras, ugleda se potpuno na Stdeniku plastiku, pa su doslovno i motivi
preneti. Trifora se nalazi na apsidi i asocira na tri suneva zraka koji kroz nju prolaze. U luneti su Vasilisk,
Ketos i 4 lista koja simboliu 4 elementa. Spoljanji kapiteli koloneta imaju lie, a unutranji grifone. Na
potprozorniku je biljna vrea. Na spoljanjem okviru je vrea sa ivotinjskim i floralnim motivima.
Bifore na priprati, kupoli i ostalim delovima fasade imaju bogat skulptoralan ukras, za koji su likovi preuzeti
iz starije ikongrafije, npr. orao ubija zmiju, ivotinje sa nimbovima itd. Bifore na spoljnim bonim
brodovima i kupoli imaju gotke oblike luci prelomljeni u temenu sa trolistima i etvorolistima.

 Unitranja skulptura i ukrasi

Unutranji portal, iz priprate u naos, ima kolonetu iju bazu ine dva lava koja dre ljudsku glavu, a iznad su
grifon i lav kako dri glavu orla. Postolje za konzole je u vidu zmija. U luneti se nalazi freska Hrista
Emanuila, a na frizovima kapitela severno je orao, a juno orao koji ubija zmiju.
Kapiteli priprate na sverozapadu imaju orlove i apostole, koji idu u njaveu tamu i ire jevanelje i veru. Na
severoistoku su grifoni, na jugozapadu su ptice, a na jugoistoku su lavovi.
Kapiteli naosa su povezani motivima sa biforama na fasadi. Na severozapadu i jugoistoku su kapiteli sa
biljem i oni se nalaze na dijagonali Pustinoljubnih grlica i Biljke isceljenja. Na severoistoku i jugozapadu su
kapiteli sa biljem i zverinjem i oni se nalaze na dijagonali sa dva agneca Jovanovim i Isaijinim. Na jednom
od kapitela sauvan je potpis skulptora grenog Sra.
Ikonostas je izveden od parapetnih ploa i stubaca koji nose kapitele.
Tron, pored ikonostasa, je jo jedan ukrasni element. Izveden je u mermeru i potavljen je uz zapadni
potkupolni stubac, ne zna se da li je vladarski ili crkvenjaki. Ovo je posebna vrsta trona stasidiona i na
njemu moe i da se sedi i da se stoji, ima dva stepenika i drveno sedite. Naspram ovog trona nalazi se
drveni tron iz kasnijeg perioda, koji je raen po uzoru na mermerni.
Polijelej je vaan deo ukrasa deanske crkve, njega je naruio Stefan Duan, a kasnije ga je obnovio despot
Stefan sa majkom.
Pod je dosta bogato ukraen i izveden je inkrustracijom mermernih ploa. U potkupolnom prostoru ukras je
u vidu rozete.
ivopis
Deani sadre sloen i razvijen slikarski ansambl najvei u srednjovekovnoj Srbiji. Ovaj ansambl je oznaen
kao enciklopedijski, kao da su tvorci ivopisa, kroz predstave, hteli da sakupe i obrazloe sva teoloka
znanja posetiocima. Ovo je od poetka dinastije Paleologa prisutno u slikarstvu, a u srpskoj umetnosti dobija
zamah u doba kralja Milutina. Usled velikog broja fresaka javljaju se i neke teme kojih inae nema u
srpskom slikarstvu ili se vrlo retko javljaju. U crkvi je iskazana propoved o nadi i spasenju ktitora kao i
ideologija vlasti. Rasko koji je prisutan u oslikavanju govori o tenjama dravne elite i idealzovanju
srpskog carstva. ivopis nastaje tokom dueg vremenskog perioda, pojedini delovi su iz 1339/40, a
oslikavanje je zavreno 1348. godine.
Kupola
U kaloti se nalazi Hrist Pantokrator ogromnih dimenzija, oko njega je Nebeska liturgija i starozavetni
proroci. Na pandantifima su jevanelisti, jevanelista Jovan je prikazan sa svojim uenikom Prohorom.
Mandilion je na istoku, Keramion na zapadu.
Oltarski prostor
akonikon je jedini prostor koji nikada nije bio ukraen freskama i odvojen je punim zidom od naosa.
U konhi se nalazi Priee apostola i Hrist je u sakosu. Ispod je Bogorodica ira od nebesa, zbog toga to je
visina kalote mala pa bi Bogorodica, da je tu predstavljena, bila izobliena. U donjoj zoni nalazi se
Liturgijska sluba otaca crkve.
Na svodu oltarskog traveja su scene iz Hristovih posmrtnih javljanja jer je Hristovo Vaskrsenje osnova za
svetu tajnu liturgije, a na zidovima su scene iz Ciklusa javne delatnosti, propovedi i uda. Time je naglaena
ideja nove crkve i istie se uloga svetog Duha. Hrist je prikazan kao prvosvetenik, kao onaj koji je
nagovestio novu crkvu. Na trijumfalnom luku predstavljeni su Mojsije i Aron.
Na prolazu izmeu proskomidije i glavnog oltarskog prostora nalazi se jedan portret Arsenija, prvog
igumana deanskog manastira. Kraj njega je natpis gde se on moli sv. Arseniju za deansko bratstvo. To nije
sluajno jer se u proskomidiji vrila molitva za ive i mrtve. Na zidovima izmeu proskomidije i glavnog
oltarskog dela su starozavetne scene Jakov se rve sa anelom i Lestvice Jakovljeve. Ove scene su kao
praslika Bogorodice, iji se ciklus nalazi u proskomidiji, kroz nju su povezani nebo i zemlja. Ovaplaenje je
isticano kroz kljunu ulogu Bogorodice, njeno itije i prefiguracije.
Naos
U najviim delovima potkupolnog prostora su scene iz ciklusa Velikih praznika i niu se u smeru kazaljke na
satu. Istona strana Blagovesti, na jugu Sretenje itd. Ciklus se potom sputa nie.
U lukovima su proroci sa svicima tekstova koji se odnose na praznike koji su u tom delu slikani.
U niim zonama du centralnog dela naosa nalazi se opiran ciklus Hristovih Stradanja, sa razvijenim
scenama. Scene su prikazane u dve ili tri epizode, a neke od njih mogu da se vide samo u ovoj crkvi.
U krstatsom svodu traveja istonog unutranjeg severnog broda nalzi se deo ciklusa Hristove javne
delatnosti i uda, npr. Hrist i Samarjanka.

Iznad vladarskog trona je predstavljena pria o Mudrim i ludim devicama, sa namerom da se velia
premudrost vladara. Pored je predstavljena Bogorodica Perivlepta, a pored nje je monah Simeon srpski,
oznaen kao gospodin monah srpski, to je u vezi sa vldarskim tronom, eli da se kae da je to njegov
tron.
Prekoputa, na istonom zidu, nalazi se ogromna predstava Hrista Pantokratora, koja zauzima nekoliko zona.
Ona je deo Deizisa sa Bogorodicom i Jovanom Krstiteljem. Iznad se nalazi predstava Hetimasije koja
aludira na Hristovo carstvo i njegov drugi dolazak. Uz Bogorodicu (iz Deizisa) je Stefan Prvomuenik, levo
od njega, na severnoj strani stupca je sv. Nikola i do njega je ikonostas.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na zapadnom stupcu prekoputa sv. Nikole koji je pored ikonostasa.
Predstavljen je Stefan Deanski sa modelom u rukama, koji prinosi Hristu u segmentu neba. Deanski je
1343. godine proglaen svetim, a tako nije oznaen na fresci, to znai da je nastala pre te godine.
Na svodu june pevnice, istoni unutranji juni brod, nalazi se Bogorodiin akatist koji se nastavlja u
paraklisu posveenom sv. Nikoli, koji je u najjunijem brodu. Akatist se zavrava u apsidi paraklisa.
Vladarska porodica: Nalazi se u apsidi paraklisa sv. Nikole u okviru zavrne scene Bogorodiinog akatista,
gde srpska vladarska porodica uestvuje u proslavi. Oni su predstavljeni u donjem delu paraklisa. Na
junom zidu su sv. Sava, Simeon, Milutin, Deanski, nije oznaen kao sveti, i Duan. Na zapadnom zidu su
Jelena, Uro i Sinia. Na starijem sloju je umesto Sinie tu bio Duan.
Na stupcu koji se nalazi na sredini severne strane junog paraklisa postoji predstava drugog deanskog
igumana Danila koji je uraen na novom sloju. On je na junoj strani stupca, a na zapadnoj je sv. Stefan
Prvomuenik. Na zapadnoj strani sledeeg stupca je Hrist sa maem Usekatelj grehova.
U svodovima paraklisa posveenom sv. Dimitriju, najseverniji brod, nalazi se ciklus Geneze Postanja, prva
knjiga Mojsijeva retko sauvan ciklus.
Na zapadnom traveju unutranjeg severnog broda, u viim zonama, nalazi se ciklus Dela apostolskih,
prvenstveno vezan za Jovana, Petra, Pavla, Filipa i Stefana, ovaj ciklus se jo jedino javlja u Mateiu.
Na zapadnom zidu sredinjeg broda predstavljeno je Uspenje Bogorodice i nekoliko epizoda u vezi sa tim
dogaajem.
U gornjim zonama, pre svega sredinjeg dela crkve, nalazi se razvijen ciklus Stranog suda. Uobiajeno je,
kada je u pitanju crkva ovih dimenzija, da se ovaj ciklus ne slika u priprati, zbog dovoljnog prostora da se
predstavi u naosu. U njemu se naglaava pobeda nad grehom, iskupljenje ljudskog roda i spasenje. Malo
mesta je posveeno merenju due i kanjavanju grenih.
U naosu Deana, uglavnom u zapadnom traveju junog broda, nalazi se ciklus koji se odnosi na Propovedi i
delatnosti sv. Jovana Krstitelja, a u junom traveju predstavljene su starozavetne scene Pria o premudrosti
i scene koje se tiu proroka Danila.
Na zapadnom zidu zapadnog traveja, unutranjeg junog broda, predstavljena je Loza Jesejeva, a na
suprotnom zidu u priprati je Loza Nemanjia.
U najniim zonama naosa postoji itav niz svetih, pre svega ratnika, lekara, itd.
Priprata
Priprata se satoji od tri broda i svaki ima po tri traveja koji su zasvedeni krstastim svodovima, od kojih je
sredinji vii od druga dva, pa samim tim ima vie ivopisa.
U priprati se nalazi paraklis posveen sv. oru koji nije izdvojen arhitektonskim elementima nego
ivopisom. Ciklus patrona se nalazi u svodovima i zidovima severoistonog traveja, severni brod. Na
istonom zidu predstavljena je Sluba arjijereja sa sv. Jovanom Zlatoustim i Vasilijem Velikim. Na asnoj
trpezi je Hrist u zreloj dobi, a nad njim heruvim.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na severnom zidu paraklisa, severni brod. Predstavljen je Hrist na tronu i
njemu prilaze sv. ore i jedan vlastelin. Njegov identitet ne moe da se odredi, mislilo se da je to ore
Ostua Pepal koji se zamonaio pod imenom Jefrem i koji je sahranjen u jugozapadnom traveju. Meutim,
ispod ove predstave stoji drugi sarkofag, pa to ne moe da bude tano. Pored ovog vlastelina jeste prikazan
Jefrem Sirin, ali je on okrenut ka zapadu i pripada iroj celini svetih monaha na severnom zidu. U ovom
traveju postoji jo nekoliko grobova, lanova porodice Pepal, pa je verovatno naslikan jedan od vlastelina
iz te porodice ija je slava sv. ore.
Vladari: Na istonom zidu sredinjeg broda, iznad ulaza u crkvu, stoji ogromno poprsje Hrista Pantokratora
koji blagosilja i dri kodeks sa citatom iz jevanelja po Jovanu: Ja sam vrata, ko proe kroz mene, spasie
se i pronaie hram venog ivota. Neposredno ispod heruvim predaje vladarima, Duanu i Deanskom,
svitke sa reiju Boijom, koju oni treba da uvaju i obezbede da se ona iri u narodu.

Uz Hrista Pantokratora naslikano je Usekovanje sv. Varvare i David i Solomon ktitori jerusalimskog hrama
koji se porede sa srpskim vladarima. Kraj ulaza se nalazi i scena Deizisa.
Loza Nemanjia: Nalazi se na istonom zidu junog broda. Loza iznie iz Nemanjinih ruku, levo od njega
je sv. Sava, a desno Stefan Prvovenani. Gore su Milutin, Dragutin i Uro I, a iznad su Deanski, Duan i
Uro. U vrhu je Hrist Emanuil koji blagosilja lozu. Aneo ispod Hrista nosi insignije vlasti loros i krunu
time je naglaena boanska investitura. Loza je naslikana u neposrednoj blizini agijazme u simbolici
ouvanja vere u narodu.
Vladarska porodica: Nalazi se u junom brodu. Na severnom zidu je portret Duanove porodice sa
Jelenom i Uroem, a na zapadnom zidu su sv. Sava, prvi deanski iguman Arsenije i Joanikije, koji ima
titulu arhiepiskopa. On je ustolien za patrijarha 1346. godine u Ohridu, to znai da je predstava nastala pre
toga. Ovom predstavom se isticalo vizantijsko uenje o simfoniji dve vlasti dok patrijarh upravlja crkvom i
duama naroda, car upravlja dravom.
Na svodovima traveja sredinjeg broda predstavljeni su Vaseljenski sabori. est sabora predstavljeno je u tri
traveja, po dva u svakom, a sedmi Vaseljenski sabor je izostavljen.
U najviim zonama zidova predstavljen je Menolog ilustracije 365 dana crkvenog kalendara. On se u vidu
spirale sputao na nie, prvo centralnim brodom, pa junim, pa severnim.
Stil
U deanskoj crkvi radilo je nekoliko slikarskih grupa, a najbolji slikar je najdoslednije pratio dostignua
zrele renesanse Paleologa. On je oslikao najvei deo predstava u najvioj zoni zapadnog dela sredinjeg
broda, Dela apostolskih, ciklus Uspenja Bogorodiinog, kao i zapadni deo unutranjih bonih brodova, Lozu
Jesejevu i scene Premudrosti. On se dri kanona lepote, blage modulacije, dosta naglaen volumen, prelaz iz
linije u senke. Radio je delove ciklusa Stranog suda uz dosta upotrebe zlata, sa tenjom da se Deani
veliaju kao vladarska zadubina carske drave.
Drugi slikar radi u junom brodu i dosta je slian najboljem umetniku klasicisti. On je radio Velike praznike,
ali bez snanog epskog duha.
Jedan slikar je radio severni paraklis, a umetniku koji je radio potkupolni prostor blizak je umetnik iz oltara,
koji je izveo i predstave u gornjim zonama severne pevnice.
Svi umetnici svoju umetnost zasnivaju na klasicistikom nasledju prvih decenija 14. veka. U skladu sa
svojim mogunostima sledili su ih na razne naine.
Slikarstvo priprate je drugaije. U njemu je peat ostavio umetnik koji se znatno odvojio od klasicistikih
shvatanja ispoljavajui ekspresionistike tenje. Figure su zdepastije, on suprostavlja svetlost i senku, crte
je mnogo dinaminiji, a fizionomije ak imaju deformacije koje doprinose izraajnosti. Figure koje su u,
relativno, mirnim stavovima takoe imaju ekspresionistiki duh kada je u pitanju prelamanje svetlosti i
senke.
Ciklus sv. ora radio je smireniji slikar. On je negde izmeu slikara naosa i slikara priprate.
Zlato koje je korieno u naosu moe da se uoi i u priprati.
Potpis grenog Sra, u naosu, moe da se odnosi i na slikara, pomonika ili pisara.
Deansko slikarstvo je nastajalo tokom dueg vremenskog perioda. Zidanje crkve je zavreno 1334/5.
godine, pa dok su se temelji slegli, oslikavanje nije moglo da se zapone pre 1339/40. godine. Greda izmeu
severenog broda i istonog traveja severnog unutranjeg broda pominje tu godinu i igumana Arsenija.
Pored toga i freske daju podatke o ivopisu. Duan je na njima oznaen kao kralj svih srpskih i pomorskih
zemalja. On je svojoj tituli 1343. godine prikljuio i grke zemlje, a kako se to na odreenim freskama ne
spominje znai da su one nastale pre jeseni te godine. Takoe, Deanski na nekim freskama nije oznaen kao
sveti, to znai da njegov kult jo nije uspostavljen, a do toga je dolo krajem prolea 1343. godine (ili
poetkom jeseni).
Sa druge strane, kraljica Jelena na zapadnom zidu junog paraklisa nosi titulu kraljice svih srpskih i
pomorskih zemalja, a Uro ima titulu kralj maldi koju je dobio poetkom 1343. godine (roen je 1336/7.
godine). Na portretu gde je Uro naslikan izmeu majke i oca vidi se da je mlai, tako da je taj deo zavren
ranije.
Portreti u priprati takoe nose podatke. Natpis koji se nalazi iznad ulaza u naosu, ispod Uspenja i lunete koja
vodi prema priprati, pominje okolnosti u kojima je crkva sazidana i prvog igumana Arsenija. Tu je napisano
da je Duan car i 6856. godina, odnosno 1347/8. Priprata je zavrena pre naosa, jer su slikarske grupe radile
potpuno nezavisno, a ovaj natpis predstavlja poslednju hronoloku granicu oslikavanja naosa.

U priprati natpis pored ulaza i Duana ne spominje grke zemlje, ali je Deanski oznaen kao sveti, to znai
da su ti portreti nastali pre dodavanja grkih zemalja tituli (jesen), a posle objavljivanja svetog (prolee).
Duan nosi crkvenu akakiju koja se slika u vreme kraljevstva, a bela se slika u vreme carstva.
U Lozi Nemanjia Duan je prikazan kao car, a Uro ima titulu kralja, a ne mladog kralja, to znai da je
nastala posle prolea 1346. godine. U tom delu priprate nain slikanja je drugaiji. Tu je prikazana i Jelena,
Duanova sestra, koja se 1347. godine udala za Mladena III ubia, to znai da je nastala pre te godine.
Natpis iznad zapadnog ulaza u pripratu pominje 1346/7. godinu tako da bi trebalo da je do tada zavreno
njeno oslikavanje.
11. IVOPIS SVETOG NIKITE U SKOPSKOJ CRNOJ GORI (KOD BANJANA)
Crkvu je podigao Milutin i vremenom je postala metoh Hilandara.
ivopis moe da se rekonstruie na osnovu ktitorskog portreta i programa hilandarskog katolikona (1321.
godina). Crkva ima oblik upisanog krsta, nije velikih dimenzija i u njoj se niu uobiajeni ciklusi. Postoje tri
sloja slikastva, a poslednji je uraen u 19. veku za vreme obnove.
Kupola
U tamburu se nalaze proroci iz 14. veka, to znai da je Pantokrator bio u kaloti, pa to ponavlja i sloj iz 19.
veka. Na pandantifima su jevanelisti.
Oltarski prostor
U apsidi je Bogorodica ira od nebesa, Priee apostola sa Hristom u sakosu. Neobino je to mu prilazi po
12 apostola sa svake strane. Ispod se nalazi Sluba crkvenih otaca.
U najnioj zoni se nalaze likovi svetih i patrona koji je predstavljen na severnom zidu ispod okvira u vidu
kivorija, a kraj njega je sv. Stefan Prvomuenik.
U oltarskom prostoru nalaze se starozavetne scene kao to je Gostoljublje Avramovo u nii proskomidije i
Tri mladia u pei ognjenoj u akonikonu, kao i novozavetno objanjenje tajne koja se odvijala u oltarskom
prostoru. Vizija sv. Petra Aleksandrijskog je u proskomidiji.
Pored toga postoji i zavrna scena Hristovih stradanja uobiajena za vreme Paleologa, Hristovo javljanje
nakon vaskrsenja.
Naos
U crkvi je primetan veliki broj scena u odnosu na samu veliinu crkve. U najviim delovima su scene
Velikih praznika, neke su oteene i to je sloj iz 15. veka (1482 1483 godine). Krtenje se nalazi naspram
Roenja. Svadba u Kani je predstavljena naspram Izgona trgovaca iz hrama, a iznad su scene Pranje nogu i
Tajna veera. Takoe, crkva ima razvijeno Bogorodiino Uspenje.
U crkvi su naslikani i ciklusi Stradanja i uda i parabola.
U najnioj zoni su stojee figure. Hrist i Bogorodica se nalaze naspram oltarske pregrade. Na zapadnom delu
crkve meu svetim monasima naslikani su sv. Simeon i Sava koji se po prvi put javljaju zajedno izvan
ktitorskih kompozicija, to e i da se nastavi. Sv. Antonije je raen po sloju iz 14. veka, a natps je iz 15.
veka.
Stil
Crkvu je oslikao Mihajilo Evtihijev sa pomonicima, to se zna po tome to se Mihailo potpisao na titu sv.
Teodora. Uoavaju se tendencije narativnog stila epohe Paleologa, gde on tei da zadri kanone antikog
stvaralatva, ali isto tako usmerava slikarstvo ka to detaljnijim prikazima i teii perspektivi. Likovi su
ponekad i leima okrenuti posmatrau to ranije nije bio sluaj. Moe da se vidi antiki tip nizanja scena u
nizu kompozicija, gde se scene odvajaju arhitekturom, a ne bordurom.Klasicizam je svoj vrhunac dostigao u
Kraljevoj crkvi, dok ovde postoji tenja da se sve vie ispria. Primetna je vea dinamika i ivost, naruen je
balans. Crte postaje naglaeniji i krui, a tei se iskazivanju karaktera i likova i predstava.
Mihailovi sledbenici e jo vie da razrade tu suvlju i manje slikarski finu slikanu materiju.
12. BELA CRKVA KOD KARANSKA
Arhitektura
To je jednobrodna graevina podeljena sa dva para pilastera na tri traveja iz etvrte decenije 14. veka.
Posveena je prazniku Blagovesti. Priprata je naknadno podignuta.
Crkva je prvobitno datovana 1336/7. godinu, potom je Gordana Babi datovala u 1341/2. godinu. Meutim,
dete na vladarskom portretu nema vladarske insignije, pa to moda nije mali Uro, nego potomak Petra

Brajana, ktitora crkve. Dragan Vojvodi crkvu datuje u period od 1332, venanje Duana i Jelene, do 1336/7.
godine kada se Uro rodio.
Ovo jedna od najstarijih zadubina sitnije vlastele na krajnjem severu srpske drave u okviru moravike
arhiepiskopije u Arilju.
ivopis
Apsida
Tu se nalazi Sluenje svete liturgije, gde je sa june strane predstavljen jedan, a sa severne dva anela. Hrist
sam sebi prinosi rtvu. U slubi arhijereja je prikazan sv. Ahilije, a i niz je preuzet iz te crkve.
U soklu, sevrna strana apside, predstavljen je Georgije Medo, prezviter, sa pratnjom.
Na prvom paru pilastera nalaze se sveti vrai, kao i sveta Marina, jedina sveta ena koja je predstavljena u
crkvi pored portreta kraljice Jelene.
Oltarska pregrada je zidana i oslikana, a pred fresko ikonom Bogorodice Trojeruice nalazi se predstava
nepoznate monahinje u proskinezi. Na severnoj i junoj strani oltarske pregrade nalaze se sveti ratnici.
Naos
Ciklus Velikih praznika nalazi se u kaloti i najviim delovima crkve, zbog nedostatka mesta u niim zonama.
U kaloti su predstavljene scene Raspea na jugozapadu, Vaskrsenja na severozapadu, Vaznesenja na
severoistoku i Silaska sv. Duha na apostole na jugoistoku. Na pandantifima su jevanelisti. Sretenje je
predstavljeno na junom zidu sredinjeg traveja, a prekoputa je Vaskrsenje Lazarevo. Uspenje Bogorodice
predstavljeno je na zapadnom zidu zapadnog traveja, a na severnom zidu je Ulazak u Jerusalim.
Bogorodiin ciklus nalazi se ispod ciklusa Velikih praznika, poinje u istonom traveju i ikonografija je
preneta iz Kraljeve crkve u Studenici. Na junom zidu istonog traveja Joakim i Ana prinose rtvu i potom
sledi Odbijanje darova. Te scene meusobno nisu odvojene, dok ostale uglavnom jesu. Blagovesti Ani
nalaze se na istonoj strani jugoistonog pilastra, a Blagovesti Joakimu na severnoj strani. Celivanje
Joakima i Ane prikazano je na zapadnoj strani jugoistonog pilastra. Na junom zidu sredinjeg traveja je
Roenje Bogorodice, a pored je Milovanja male Bogorodice. Na junom zidu zapadnog traveja je
Vavedenje, a na zapadnom zidu je Gostoljublje Avramovo. Prorok Danilo i sv. Isak nalaze se na junoj i
istonoj strani severozapadnog pilastera. Sv. Noj, proroci Naum i Danilo, sv. Isak i Avram predstavljeni su
kao preci Bogorodice. Na severnom zidu sredinjeg traveja predstavljena je Marija kod tri arhijereja, ne dri
je Joakim, nego ide sama. Tu su, takoe, i Prekori Josifovi, Susret Marije i Jelisavete i Josif vodi Mariju.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na severnom zidu zapadnog traveja. Predstavljen je ktitor Petar Brajan sa
enom Strujom, erkom i jo jednim detetom. Na zapadnoj strani severozapadnog pilastera je Bogorodica sa
Hristom, kojoj ktitor prinosi model.
Iznad ktitorske kompozicije je 40 sevastiljskih muenika.
Vladarski portret: Nalazi se na junom zidu zapadnog traveja, naspram ktitorske kompozicije.
Predstavljeni su Simeon Nemanja, sv. Sava, Duan, Milutin i dete koje je ili Uro ili potomak Petra Brajana,
a na zapadnom zidu je Jelena.
Stil
Crkvu su oslikala trojica slikara. Prvi je radio oltarski prostor i oltarsku pregradu, a drugi je radio srednju
zonu i njegove scene su sline, crte je mrk i zastupljene su senke. Potkupolni prostor radio je trei umetnik
i kod njega je zastupljena svetlija koloristika harmonija.
13. CRKVA SVETOG NIKOLE BOLNIKOG U OHRIDU
Na junom zidu fasade nalazi se freska koja nije vidljiva spolja zbog izgraenog trema.
Freska sadri veliki broj likova: arhiepiskop Nikola, kralj Duan, kraljica Jelena, Hrist, Uro, sv. Sava srpski,
Simeon Nemanja.
Prva figura u nizu je arhiepiskop Nikola koji je okrenut prema ikoni sv. Nikole koja se nalazi pored njega.
Titula arhiepiskopa stoji pored njega, a ta titula se nije koristila u Ohridu. On ima sakos, omfor i peribrakion.
Sa druge strane ikone nalaze se Duan i Jelena, a iznad njih je Hrist Emanuilo, u segmentu neba, koji ih
blagosilja. Duan je predstavljen frontalno, ima divitision, loros preko leve ruke i krunu. U desnoj ruci dri
krst, a u levoj svitak. Pored njega su navedene zemlje kojima je vladao. Ovaj njegov portret podsea na onaj
u Lesnovu, ali je lesnovski vie idealizovan, dok je ovaj realniji. Jelena dri ezlo u levoj ruci. Njen lik je
verno predstavljen i ona stoji na purpurnom jastuku, kao i njen sin.
Za Duanom i Jelenom ide Uro na purpurnom jastuku. On je iste visine kao i majka, ali se smatra da je
imao oko 10 godina kada je ivopis nastao. On dri krst i akakiju ili svitak u ruci.

Pored Uroa su sv. Sava srpski i Simeon Nemanja. Sv. Sava ima sakos, a u ruci dri jevanelje.
Na zapadu, levo od arhiepiskopa Nikole, stoji jo jedna figura. Ova figura se odnosi na sv. Trifuna koji u
Vizantiji nije zauzimao posebno mesto, ali je u Kotoru bio veoma znaajan. Predstavljen je i u deanskom
kalendaru Smrt sv. Trifuna i u manastiru Gradac, naslikan je blizu ktitora.
Ovo je pridvorna crkva arhiepiskopa koji je prvi ktitor iz Srbije nakon osvajanja od Vizantije. ivopis je iz
1345/6. godine kada Duan ve vlada Ohridom.
Mnogi su se sloili da ova freska izraava politiki stav srpske i ohridske crkve, Duanovim osvajanjem
ohridska crkva bila je primorana da prizna srpsku.
14. PORTRETI SVETIH U CRKVI SVETOG TRIFUNA U KOTORU
Portreti se pripisuju nepozantim grkim majstorima, 30-ih godina 14. veka. Konzervatorski radovi su
izvreni na poetku i kraju 20. veka. ivopis je ouvan fragmentarno: Raspee, Skidanje sa krsta i
pojedinane figure od kojih je veina unitena u donjem delu tela. Likovi na potrbuju likova su prikazani u
prirodnoj veliini. Freske su raene u al fresko tehnici, a natpisi al seko.
Sveta Marija Magdalena
Nalazi se u glavno sredinjem traveju na istonoj polovini istonog luka. Ona je predstavljena na plavoj
pozadini i obuena je u pirpurno crveni maforion. Desnom rukom dri dvostruki krst, dok je leva u stavu
molitve. Ona je potovana u Vizantiji i Siciliji, a potie iz Sirije. Na zapadu ona se slika sa jo dve Marije,
Martinom sestrom i Marijom bludnicom.
Sveta Marta
Nalazi se u glavnom sredinjem traveju na zapadnoj polovini istonog luka. Obuena je u beli maforion, u
desnoj ruci dri dvostruki krst, dok je leva prekrivena ispod maforiona. Na glavi ima ruiastu kapu i
prikazana je u duhu vizantijske tradicije portretisanja svetih ena.
Sveta Katarina
Nalazi se u glavnom sredinjem traveju na istonoj strani zapadnog luka. Njen portret je neto drugaiji, ona
je odevena kraljevski i u desnoj ruci dri dvostruki krst sa rascvetalim krakom. To je jedna od najtee
oteenih fresaka. U Vizantiji i Srbiji je poznata kao Ekaterina, vrlo je uena i muena je na toku sa
otricama.
Sveta Margarita
Nalazi se u glavnom sredinjem traveju na zapadnoj strani zapadnog luka. Poznata je i kao sveta Marina,
odevena je u vladarsko ruho, na sebi ima purpurni ogrta. U desnoj ruci dri krst dok je leva ruka
prekrivena. Ona se odrekla svog bogatog porekla. Od 11. veka se prikazuje u ovakvoj odei i natpis je u
visini ramena.
Sveta Tekla
Nalazi se u zapadnom traveju glavnog broda, sa june strane na istonom delu istonog luka. Odevena je u
crni maforion i u levoj ruci dri knjigu/kodeks. Ona je sledila sv. Pavla i sa njim irila hrianstvo.
Sveta Agata
Nalazi se u zapadnom traveju glavnog broda sa june strane na zapadnom delu istonog luka. Odevena je u
purpurni maforion, desnom rukom dri krst dok levom pridrava. Umrla je u muenitvu.
Sveta Lucija
Nalazi se u zapadnom traveju glavnog broda na istonom delu zapadnog luka. Ima purpurni maforion. Dri
dvostruki krst desnom rukom, dok je leva u stavu molitve. Ona je iskopla sebi oi jer se zavetovala Hristu.
Sveta Klara
Nalazi se u zapadnom traveju glavnog broda na zapadnom delu zapadnog luka. Ima smei maforion i u
rukama dri svitak.
Sveta Veneranda
To je grki naziv za svetu Petku i ona se nalazi u zapadnom traveju glavnog broda sa severne strane na
zapadnom delu zapadnog luka.
Sveta Anastasija
Nalazi se u zapadnom traveju glavnog broda sa severne strane na istonom delu zapadnog luka. U desnoj
ruci dri krst, a u levoj boicu.
Sveti Ambrozije
Nalazi se u glavnom sredinjem traveju sa severne strane na zapadnom delu zapadnog luka. On blagosilja.

Sveti Avgustin
Nalazi se u glavnom sredinjem traveju sa severne strane na istonom delu zapadnog luka. Odeven je u
pravoslavnu episkopsku odoru i blagosilja desnom rukom.
Slikarstvo je iz Duanovog vremena, poznat je ugovor iz 1331. godine o isplaivanju umetnika koji rade u
grkom maniru.
15. LESNOVO
Crkva je posveena arhanelu Mihailu i pustinjaku Gavrilu Lesnovskom. Nalazi se kod istoimenog sela u
Makedoniji. Podigao ju je Jovan Oliver.
Arhitektura
To je graevina upisanog krsta sa kupolom na slobodnim stupcima. Kasnije je dodat narteks koji, takoe,
ima kupolu koja je osmostrana. Crkva na zapadu i jugu ima dvodelni ulaz. Graena je kamenom i opekom.
Nalazi se na temeljima stare bazilike iz doba lokalnog pustinjaka Gavrila, njegova isposnika peina nalazi
se nedaleko od crkve.
Crkva je sagraena 1340/1. godine, a ivopisana 1346/7. godine o emu svedoi rukopis iz Lesnova.
Priprata je sagraena nakon to je Lesnovo 1347. godine postalo sedite episkopije, a ivopisana je 1349.
godine u ta su bili ukljueni i lanovi porodice Jovana Olivera. Priprata je otvorenog tipa i ima oblik
saetog upisanog krsta.
ivopis
Ovo je centralni spomenik zidnog slikarstva vlastele u doba carstva i oslikavanje je izvreno u vreme kada je
Jovan Oliver nosio carske titule kesar, sevastokrator i despot.
Kupola
U kaloti je Hrist Pantokrator, u tamburu su proroci, a u prstenu tambura je 40 sevstiljskih muenika. Na
pandantifima su jevanelisti.
Oltarski prostor
U polukaloti je Bogorodica, ispod je Priee apostola i Sluba arhijereja.
U prostoru oltara nalazi se Uspenje Gavrila Lesnovskog. Smeteno je istono od ktitorske kompozicije na
severnom zidu nad ispranjenim grobom.
Naos
U najviim zonama potkupolnog prostora su Veliki praznici, potom ciklus Hristovih stradanja i uda i
parabola.
U drugoj zoni je ciklus Arhanela Mihaila. Ciklusi arhanela su vrlo retki i uglavnom su raeni po
apokrifima i legendama. Ciklus ima 12 scena 4 istorijske, 2 apokrifne i 6 zasnovanih na legendama. Ciklus
je preuzet iz jevrejsko vavilonske religije gde je arhanel Mihailo prikazan kao vra, udotvorac i lekar,
to hrianska religija nije priznavala.
Sabor bestelesnih sila prikazan je veliki broj stojeih figura u prisustvu Hrista Emanuila. Mihailo i Gavrilo
su istaknuti, dre sferu sa simbolom Hrista. Pad i pomraenje Satane scena je zasnovana na legendi da je
arhanel dobio naredbu od Boga da uzme od Satane znake dostojanstva koje je ukrao. Satana, koji je
predstavljen nag i mrk, sa kandama na nogama i krilima, poverava arhanelu krunu da bi se osveio i tada
Mihailo kree ka nebu i Hristu, dok Satana besno prua ruke ka njemu. Arhanel potapa flotu Saracena pred
Carigradom ovo je dogaaj koje zabeleio carigradski akon prilikom opsade grada u 7. veku. Arhanel je
predstavljen monumentalan, rairenih ruku, a zraci upiru u hram gde se ljudi mole udu. Arhanel isceljuje
sedmoricu leproznih ova scena nema predloaka, ni uzora, na njoj su predstavljeni i boginjavi i zdravi.
udo o krivokletniku on je kanjen i arhanel mu oduzima desnu ruku. Poto se pokajao prikazan je kako
daje. Arhanel isceljuje opsednutog monaha Mihaila ova scena nema literarni predloak. Prikazan je avo
kako izlazi iz monahovih usta. Arhanel zaustavlja Valdama to je vra koji je hteo da prokune jevrejski
narod i Mihailo ga spreava u tome. Javljanje arhanela Isusu Navinu arhanel se pojavljuje dva puta,
kada je Isus Navin pred njim i kada je u pozadini grad Jerihon. udo arhanela na Svetoj Gori scena je
preuzeta iz uda svetogorskih. Arhanel nije u ratnoj opremi nego je u hitonu pred tri monaha. Jedan ima
podignutu glavu, a dvojica mu se klanjaju. Monasi su iskopali blago i bacili deaka u vodu, a Mihailo ga je
spasao. Monah koji ima podignutu glavu nije uestvovao u tome. Tri jevreja (mladia) u pei ognjenoj

scena se javlja i van ciklusa. Pokolj Asiraca nalazi se iznad portreta ktitora i predstavlja borbu za veru.
Ovde su ouvani fragmenti, a scena se javlja i u Mateiu i Hristu Hori u Carigradu. udo u Honi arhanel
udara palicom u zemlju i stvara pukotinu ne bi li krenula voda i spasla manastir.
Ciklus je radio majstor ore koji se pominje u natpisu.
U najnioj zoni su stojee figure. Tu se nalazi predstava slovenskih pustinoitelja Jovan Rilski, Gavrilo
Lesnovski, sv. Simeon i Sava Srpski.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na severnom zidu naosa. Predstavljen je Jovan Oliver sa modelom koga
predvodi arhanel Mihailo, koji nosi ma. Pored ktitora stoji natpis despot, ali on je verovatno dodat kasnije,
jer ktitor ne nosi despotske haljine. Takoe, medaljoni u zoni sokla nose natpise koji ukazuju na njegovu
titulu sevastokratora.
Priprata
U kaloti kupole u priprati nalazi se Pantokrator. Ovde je u obinom plavom krugu, dok je u naosu u
mandorli. Proroci su u tamburu i dre atribute koji asociraju na Bogorodicu. Na pandantifima su crkveni oci:
Vasilije Veliki, Georgije Nazijanski, Atanasije Aleksandrijski i Jovan Zlatousti, naslikani kako piu svoja
dela. Ispod njih je izvor vode sa kog se napijaju vernici eljni znanja i istine.
Istoni krak upisanog krsta posveen je Bogorodici i ona je naslikana na vrhu luka tipa Bogorodica ivosni
Istonik izvor ivota. Sa strane su prikazane Bogorodiine prefiguracije Jakovljeve lestvice i Neopalima
kupina.
Iznad ulaza u naos je predstava patrona crkve na konju u crvenom. To je neobina ikonografija kojom je
iskazana vatra nebeskih sila.
Na severnom kraku nalazi se Vizija proroka Jezekija, Vaznesenje Ilije, neke epizode sa Mojsijem, a u
najnioj zoni je ciklus Delatnosti Jovana Pretee na Jordanu, tano kod agijazme.
Juna strana sadri ilustracije Psalma, a na zapadnoj je prikazano 40 sevstiljskih muenika i parabola o
Mudrim i ludim devicama, koja ukazuje na Strani sud.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na severnom zidu priprate. U vrhu je predstavljen Hrist koje daje krune
vladarskoj porodici. Duan je u sredini, njegov portret je izuzetno monumentalan i najpribliniji mu je
portret iz crkve sv. ora u Polokom (portret sa fasade sv. Nikole Bolnikog u Ohridu podsea na ovaj
portret, meutim, ovaj portret je idealizovan, dok je onaj iz Ohrida realniji). Levo od Duana je Jelena, a
desno je Uro, od koga je sauvan samo deo nimba. On je visine oevih ramena, pa se pretpostavlja da je
imao oko 12 godina. U donjem delu kompozicije je Jovan Oliver koji dri ruku na pojasu, to je znak
vlastelinstva. Njegova odea je na ovoj kompoziciji crvena, bogatije ukraena od one u naosu, sa vie nakita,
na odei su orlovi u krugovima. Takvu odeu su nosili despoti. Njegova kruna je skromnije uraena od
vladareve. U ovoj crkvi iskazan je ktitorev napredak u hijerarhiji. Pored Jovana Olivera predstavljena je
njegova ena Mara i deca Damjan, Ratko i Danica.
Stil
Naos su oslikala etvorica slikara.
Kupolu sa Pantokratorom i prorocima oslikao je, ne tako, vet slikar. Znatno bolji slikar uradio je predstave
40 sevastiljskih muenika, jevaneliste i Velike praznike. On se vezuje za slikare deanske priprate, njegov
prilaz je ekspresionistiki i ima izraene deformisane fizionomije i svetlo tamne kontraste.
Trei slikar oslikava vie zone crkve, ispod Velikih praznika ciklus Stradanja, uda i parabole, Priee
apostola i Slubu arhijereja u oltaru. To je slikar osrednjih mogunosti koji modeluje ematino i bledo,
kolorit nije naroito harmonian, tei da naglasi pokret i broj figura, umnoava i arhitekturu i pejza. eli da
to dinaminije ispria priu.
etvrti slikar radi najnie zone, Bogorodicu u polukaloti apside i ciklus Arhanela Mihaila. Znatno bolji
slikar od prethodnog, takoe insistira na dinamici, sigurniji je crta i bolji kolorista. Bolje je kolovan i
pokazuje izvesnu neposrednost i naivnost. Tei da da lepotu likovima i kroz modelaciju boja daje vii nivo
umetnosti.
Slikarstvo priprate se potpuno razlikuje od naosa. Ovde je slikarstvo ueno, akademizovano, sa hladnim
bojama, bez lepote u modelovanju, ali sa karakternim crteom. Usklaeno je sa tokovima slikarstva tog
vremena u Makedoniji.
16. SLIKARSTVO SPOLJANJE PRIPRATE SOPOANA
Nije izvesno kada je priprata dograena, a na osnovu sauvane ktitorske kompozicije znamo da je ktitor
Duan uz pomo Joanikija II.

Priprata je dosta dugo bila otkrivena pa su freske veinom propale i vie su ouvane u niim zonama.
Portreti Nemanjia: Na istonom zidu, u najnioj zoni, sa severne strane predstavljeni su Jelena Anujska,
Uro I i Simeon, a juno od njih su, novi ktitor, Duan, Jelena i Uro. Portreti su dosta oteeni ali su ostali
sauvani natpisi. Pored Duana pie da je on kralj srpskih i pomorskih zemalja, to znai da je slikarstvo
nastalo pre 1343. godine kada su njegovoj tituli dodate i grke zemlje. Njiegove insignije ukraena
dijadema i loros nisu se nosile u Vizantiji u to vreme, to su insignije iz doba Komnina. Jelena ima tit, koji
se u literaturi pogreno oslovljava kao torakion. Deanski je prvi koji je na svojim portretima imao loros. To
je video prilikom boravka u Carigradu na portretima vladara, pa je sa tim predstavljanjem hteo da legitimie
svoju vlast.
Na istonom pilastru sa severne strane su stolpnici, a severno je naslikan Joanikije u sakosu sa tonzurom. On
je doao na presto 1338. godine.
Istoni zid
U drugoj zoni istonog zida se nalaze Hristova uda i parabole Isceljenje raslabljenog u banji Vitezdi,
Isceljenje dvojice sleporoenih oba uda su se desila pored vode, pa nije sluajno to su se tu nala, u
blizini agijazme. Tu je i Hrist i Samarjanka na Jakovljevom izvoru, na istonom zidu.
Iznad vrata predstavljen je Hrist koji dri jevanelje kao Strani sudija, okolo je Deizis, a na jugozapadnom
uglu u rukavcima, na junoj i severnoj strani, stoji predstava Bogorodice Hraniteljke koja dri Hrista na
krilu. Ona moe da bude u vezi sa darivanjem na manstirskim vratima, a moe i da predstavlja simbolinu
duhovnu hranu Hristovog uenja.
Na istonoj polovini poluobliastog svoda su ostaci scene Danilo u lavljoj peini, a na junom ojaavajuem
luku istonog zida je predstava sv. Andronika.
Severni brod
U tom delu se nalaze scene darivanja, pa su na junom zidu naslikani Hrist i Bogorodica koji daju hranu
siromanima, a ispod je neidentifikovan lik. Na zapadnom zidu nalazi se parabola o Bezumnom bogatau i
itnicama (Prvovenani uvodi ovu scenu).
Juni brod
Na severnom zidu je sv. Tekla, a na zapadnom zidu izmeu prolaza u kulu-zvonik nalazi se prepisivaka
povelja Duana o podizanju priprate. Na svodu u istom prolazu nalaze se arhaneli Rafael i Uril/Uriel, a
Gavrilo je na krajnjem jugozapadnom pilastru. On dri svitak sa tekstom pesme koja je posveena
Bogorodici. Ovde su arhaneli uvari ulaza.
U ovo vreme se datuje i sopoanski paraklis, ali to nije sigurno, sadri slikarstvo loeg kvaliteta i cikluse
patrona. (valjda se misli na vreme izdavanja povelje, a to je valjda pre 1343. god zbog Duanove titule)
Stil
Slikarstvo sadri elemente paleoloke umetnosti, ali nije previe nadahnuto to je provincijsko slikarstvo.
Meutim, zbog velikog oteenja fresaka ne moe da se govori o likovnim vrednostima.
Scene su male, odvojene, crvenom bordurom ii veliki broj figura je istaknut u odnosu na arhiteturu i pejza u
pozadini.
17. SVETA SOFIJA U OHRIDU
To je trobrodna bazilika koja lei na bazilici iz vremena irila i Metodija.
Paraklis sv. Jovana Krstitelja
Najmoniji Duanov vlastelin, Jovan Oliver, u dogovoru sa tadanjim arhiepiskopom Nikolom, u Sv. Sofiji
u Ohridu posveuje paraklis sv. Jovanu Krstitelju, njegovom zatitiniku.
ivopis
U viim zonama nalaze se pojedine scene iz ciklusa Velikih praznika, a u niim zonama je ciklus Jovana
Pretee. Ciklus patrona prati njegov ivot od roenja do smrti i polaganja u grob.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se ispod ciklusa patrona. Predstavljen je Jovan Oliver u drutvu
arhiepiskopa Nikole, ene (Ana?) Mare i sinova Damjana i Ratka, a tu je i lik Jovana Pretee kao
kefaloforosa.
Postoji i scena Priee Marije Egipatske, a na dovratniku severnog ulaza, u okviru predstave asnog krsta
pomenut je slikar Konstantin i njegov sin Jovan. To je slikar osrednjih mogunosti, ali zanatski je solidan i
kree se u toku sa slikarstvom tog vremena.
Gligorijeva galerija

Gligorije je bio arhiepiskop za vreme Andronika II i poznat je kao veliki donator ukrasivi mnoge crkve.
Ohrid je prvenstveno bio Vizantijski sve do Duanovih osvajanja.
ivopis
U galeriji postoje znaajni ciklusi kao to su Strani sud, Kanon na ishod due i ciklus o Josifu.
Strani sud nalazi se na severnoj strani. Prikazan je Hrist na prestolu okruen sa sedam anela i dva serafima
sa strane. On poziva vernike jednom rukom, dok drugom odbija grenike. Sa njegovih strana predstavljeni
su Bogorodica i Jovan Krstitelj u Deizisnom inu sa arhanelima Mihailom i Gavrilom. Ispod Hristovih
nogu tee ognjena reka koja ide ka istonom zidu galerije gde, u gornjoj zoni, est apostola sedi na klupi i
dri knjige. Iznad njih se vide dopojasne figure anela koji dre sfere. Na zapadnom zidu nisu sauvane
figure drugih apostola. Tu bi trebao da se zavrava ciklus, to je Strani sud sa predstavom raja, jo se vide
kule nebeskog Jerusalima.
Na pilastima severnog zida, ispod Stranog suda, predstavljeni su Jovan Krstitelj na zapadnom i Bogorodica
na istonom. Bogorodica je okrenuta ka Hristu koji sedi i blagosilja, a nalazi se na istonoj strani u nii.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na istonom zidu iznad arhivolte portala. Predstavljen je Hrist na prestolu
okruen dvojicom anela. Sa desne strane stoji episkop u troetvrtinskom stavu i ima ulogu prevodioca. Sa
leve strane je nepozanti svetitelj, pored njega su dve figure iz loze Nemanjia, ali ne ktitori, moda sv. Sava i
Simeon. Kliment Ohridski stoji desno od Hrista dok je sveti Stefan levo.
Kanon na ishod due nalazi se na junoj strani, ispod trifore, vrlo retko slikan. Postoji jo u paraklisu Sv.
ora u Hilandaru i sa njim deli veliku slinost, nastao je po Andriji Kritskom. Ciklus je podeljen u dva reda
sa po pet scena. Prvo je prikazan monah na odru, a potom iznad njega Bogorodica, pa arhaneli Gavrilo i
Mihailo. Zatim zveri izjedaju duu umrlog, pa borba anela i avola za duu. Smrtnik je okrenut prema
anelu, preplaen usled merenja due, obraa se anelu. Zatim aneli i avoli vuku duu smrtnika, potom je
na zapadnom zidu nastavak. Tu stoji ikona Bogorodice, a avo kree sa palicom ka smrtniku. Pojavljuje se i
figura Hada, dua izmeu dve vatre, svetitelji su okrenuti umrlom. Na kraju Bogorodica i svetac izvlae
smrtnika iz Ada.
Ciklus o Josifu poinje na istonom zidu, iznad nie, i kree se u dve zone bez ograniavanja scena. Prvo ide
Josifov san, iznad njega su sunce i mesec, a ispod Josif pria san ocu. Pored braa hvataju Josifa, onda slede
scene u pustinji gde braa bacaju Josifa u jamu, potom braa kolju jare da natope koulju krvlju. Zatim braa
predaju Josifa, pa slabo ouvano vaenje iz jame. Predpostavlja se da se dalje slikala Jakovljeva alost za
Josifom. Potom faraonov san, postavljanje Josifa za vladara i na junom zidu, ispod trifore, braa odlaze u
Egipat. Smrt Josifova je poslednja scena i ona se nalazi na pilastru. Stefan Nemanja se poistoveuje sa
Josifom zbog njegovog sukoba sa braom i dinastijom koja osniva novi Izrael.
Pojedinane figure se, takoe, nalaze u galeriji. Postojalo je oko 20 figura, ali je ouvano 15 na kapitelima i
sl. kao npr. sveti lekari Kozma i Damjan.
Stil
Slikarstvo se pripisuje grkim majstorima iz Vizantije i slikaru Jovanu.
Primetne su blage linije i sve, nean stil.
Slikarstvo na spratu narteksa
Nalazi se nad Gligorijevom galerijom. Slikarstvo je nastalo u prvoj polovini 14. veka i njegov ktitor je
arhiepiskop Nikola.
U slepoj kaloti nalazi se ilustracija Kanona Jovana Damaskina na Uspenje Bogorodice, slino je i u
Bogorodici Ljevikoj. Na sredini je Damaskin okrenut grupi devojaka proroica. Marija jedina ima nimb, a
okolo su muzilarke. U gornjem delu, u segmentu neba, vide se Boogorodiine noge. Tu je njen grob, a okolo
su apostoli.
U svodnom delu su predstavljeni Vaseljenski sabori, sa leve i desne strane kalote. Prva tri sabora su na
junoj polovini, dok su ostali na severnoj. Pored toga na junom delu je Vizija sv. Petra Aleksandrijskog
koja se vezuje za prvi Vaseljenski sabor. Drugi sabor je jedini prikazan drugaije u polukrugu oko cara,
zbog nedostatka mesta, to je raniji nain prikazivanja.
Na severnom zidu naspram Vizije sv. Petra nalazi se pokajanje Davidovo, ispod ktitorske kompozicije, kao
personifikacija mudrosti, a tu arhanel Mihailo dri ma na kome je potpisan slikar Jovan Torijanos
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na istonom zidu. Predstavljena je scena Deizisa, pored je arhijerej, pa
arhiepiskop Nikola, pa sv. Nikola i Kliment Ohridski.
Na junom zidu u najnioj zoni su likovi monaha, a zona sokla (istoni zid, ispod ktitorske) je uraena je u
vidu rombova i krugova.
Stil

Vidi se kolovanost i oslanjanje na klasicistike tendencije ranog 14. veka, rasvetljen kolorit, isticanje lepote
koje nije prisutno u ciklusu paraklisa.
18. MATEI
Bogorodiina crkva kod sela Matei nalazi se u Skopskoj Crnoj Gori (Makedonija) i posveena je
Bogorodici Crnogorskoj. Smatarlo se da je ktitor bio Duan, ali se ispostavilo da je Jelena sa sinom Uroem.
Crkva je zavrena jo za njegovog ivota.
Uro je roen 1336/7. godine , a Duan umire 1355. godine, tako da se ovaj period uzima za datovanje
izgradnje crkve. Na osnovu ktitorskih portretskih osobina zakljueno je da je oslikavanje crkve bilo otprilike
1348 1352. godine.
Arhitektura
Crkva je podignuta na mestu starije graevine o emu govori Milutinova povelja iz 1300. godine i
materijalni ostaci, kao to je deo zida u proskomidiji.
Crkva je razvijenog upisanog krsta sa pripratom, sagraenom kada i naos, oni nisu odvojeni punim zidom
ve stubovima.
Naos ima tri traveja. Istoni, oltarski, ima veliku polukrunu apsidu koja je spolja petostrana, dok su
proskomidija i akonikon polukruni i spolja i iznutra.
Nad ukrsnicom postoji velika kupola, kao i etiri male na krajnjim delovima crkve, a u crkvi je uglavnom
zastupljen krstasti svod.
Zidana je kamenom i opekom, znatno vie u gornjim delovima. Fasade su ralanjene i artikulisane nizom
lezena i plitkih lukova, a potkrovni venac je izveden stepenovanjem cigle na zub.
Poduni brod i transept su znatno vii, a na zapadnom proelju naosa nalazi se okulus.
Skulptura je dosta rustina i samo u asocijaciji moe da se vee za dela romanike skulpture. Uoava se
kloazone tehnika zidanja i svi ukrasi su izvedeni na vizantijski nain.
Crkva je reprezent srpske vladarske porodice i umetnosti.
ivopis
Crkva je dosta dugo bila bez krova i svodova pa je ivopis dosta stradao.
Kupola
U kupoli je sauvano malo ivopisa, nekoliko proroka u prstenu kupole i 40 sevastijskih muenika, kao u
Kuevitu, potom jevanelisti.
Oltarski prostor
U oltarskom prostoru su scene vezane za Posmrtna javljanja kao i Priee apostola i Sluba arhijereja.
U proskomidiji je Bogorodiin ciklus, a u akonikonu su dve predstave Svete Trojice: Gostoljublje
Avramovo i Starac Dana, Hrist i golub na tronu. Ovde se nalazi i scena Boine himne sa Duanom i
arhiepiskopom Joanikijem i Vizija sv. Petra Aleksandijskog.
Naos
U najvioj zoni postoji ciklus Velikih praznika, potom ciklus Stradanja i ciklus uda i parabola.
Na jugoistonom, potkupolnom, pilastru je predstava Troglavog mladia na tronu, dok heruvimi nose kola.
Na junoj strani crkve je ciklus Bogorodiinog akatista, naspram njega je ciklus Dela apostolskih i ova
crkva, pored Deana, jedina ima taj ciklus.
U niim zonama (i na potkupolnim stupcima, valjda) je ciklus Jovana Pretee. Dosta je saet, u nekoliko
scena i tie se njegovih propovedi.
Ktitorska kompozicija: Na istonom delu crkve, pred/pored akonikona naslikan je Duan i ta predstava
nema veze sa ktitorskom kompozicijom. Ona se nalazi pored Duanovog portreta i na njoj su prikazani
Jelena i Uro kako dre model.
Na istonoj strani naosa nalazi se portret arhijereja, u samoj blizini vladarske porodice, i neki su sa natpisa
pored itali ime patrijarha Joanikija, to potvruje nastanak ivopisa u periodu 1348 1352 godine.
Meutim, mogue je da je to skopski mitropolit Jovan. U prilog tome ide i figura Jovana Pretee iza njega
koja ga blagosilja. Arhijerej nije u sakosu, nego u polistavrionu kako se slikaju mitropoliti.
Priprata
Ima scene sa prikazima 6 Vaseljenskih sabora i jedan srpski sabor, Sabor kralja Stefana.
Ima i nekoliko hagiografskih ciklusa: sv. Antonija, Ilije, Dimitrija i arhanela Mihaila, kao i pria o Caru
Avgaru i nerukotvorenom Hristovom obrazu.
Na zapadnom zidu nalazi se loza Jesejeva sa Hristovim precima, gde su likovi u poprsju.

Loza Nemanjia: Nalazi se na zapadnom zidu. Freska je dosta stradala, ali se vidi da je drugaija. Ona
predstavlja nastavak loze vizantijskih careva, proirena je vladarima iz kue Komnina i bugarske kue
Asena. Oni se dovode u vezu sa Nemanjiima preko Jelene koja potie iz ovih porodica. Preko srodnikih
veza sa ovim dinastijama, Nemanjina dinastija je sebe uinila legitimnom da vlada pravoslavnim svetom nad
tim prostorom. Na lozi su prikazana poprsja, a ne stojee figure, ima 7 horizontalnih redova sa po 3 poprsja.
U treem redu, u centru, je Stefan Nemanja, dok je levo nimb, pa bi trebalo da je to sv. Sava, a onda desno bi
trebalo da bude Prvovenani. Svi ostali redovi spadaju pod nagaanje, osim vrha loze. Na vrhu su Duan,
Jelena, to je retko vladarka se obino ne prikazuje tako, ali ovo je proirena loza, i Uro.
Uspenje Bogorodice razloeno je na vie epizoda, kao i u Deanima, i naslikano je na zapadnom zidu.
Stil
Slikarstvo je dosta propalo, ali pokazuje da je to delo vie slikara.
Glavni ton je dao umetnik koji je radio Dela apostolska sa znatno svetlijim i hladnijim koloritom od Deana,
a obeleava ga tenja slina deanskoj crkvi da to vie podataka prui verniku, to slikarstvo ima
enciklopedijski karakter.
U okviru tog sistematinog bogoslovlja uoava se poruka o mestu vladara i dinastije, o Hristovom uenju i
vlasti njegovih izaslanika na zemlji. Politika je takoe sprovodilac boije vlasti. Matei je pokazao
mogunost da se u prii o Bogu i njegovom roenju i spasenju pokae i smisao spasenja naroda koji
predvodi vladar.
Ovom slikarstvom slikar je pokazao svoje znanje o ivotu na istoku i na zapadu sa dosta egzotinih detalja.
Slikar svoju umetnost zasniva na klasicistikom konceptu, a glavni umetnik insistira na hladnom koloritu
koji e da se javi i kasnije.
19. PARAKLIS NA KULI SVETOG JOVANA RILSKOG
Jedan je od monijih vlastelina u Duanovo vreme bio je Hrelj koji je obnovio katolikon manastira Jovana
Rilskog. Ta zadubina nije sauvana, a o njegovom ktitosrstvu svedoi jedna nadgrobna ploa koja u
opirnom natpisu pominje njegovo ime. Pred zamonaenje Hrelj je imao titulu kesara. On je, takoe, bio
ktitor manastirskog pirga i na osnovu natpisa od opeke znamo da se radi o letu 1334/35. godine.
Manastir je uao u okvir srpske drave posle bitke na Velbudu, a nastao je 1342. godine.
Pirg je fortifikacioni element koji je na vrhu imao paraklis koji je ojaan jakim pilastrima, imao je veliki niz
prozora, a u njegovm sreditu se nalazio paraklis.
On je imao dva traveja i naos zasveden kalotom, a oltarski prostor je bio u vidu trolista i zasveden slepom
kalotom.
U slepoj kaloti se nalazi scena Darovi svetog Duha. Boanska premudrost u vidu Emanuila sedi na dugi i
postoji 7 personifikacija darova svetog Duha. Ka trpezi premudrosti kreu se horovi svetih.
U pandatifima su jevanelisti, a na zidovima postoje ilustracije Psalama kao i ciklus patrona sv. Jovana
Rilskog.
ivopis je dosta stradao, ali poseduje znatne umetnike vrednosti koje su karakteristine za epohu Paleologa.
20. SVETI ARHANELI U TIPU
To je vrlo znaajna graevina iji je ktitor Hrelj. Crkva je graena u isto vreme kad je zidan pirg u manastiru
sv. Jovana Rilskog.
Duan u povelji navodi kako je on to sagradio za njegov pomen, a potom ga poklonio Hilandaru.
To je graevina krstaste osnove sa kupolom. Na junom delu crkve je paraklis iz tog vremena, to se vidi po
nainu zidanja kamenom i opekom. Fasade su oivljenje pilastrima, a potkrovni venac je oivljen reanjem
cigli.
21. SVETI JOVAN KRSTITELJ U TIPU
Na osnovu Duanove povelje iz 1350. godine zna se da je crkvu podigao valstelini despota Jovana
Olivera, Ivanko Probititovi, a njegovi potomci su je poklonili Hilandaru.
22. SVETI NIKOLA U LJUBOTENU

Crkva nastaje tridesetih godina 14. veka u Makedoniji i o njenom ktitoru obavetava natpis nad ulazom u
crkvu. To je gospoa Danica sa sinovima Bojkom, Zveanom i Dmitrom, prilino mona vlasteoska
porodica. U natpisu se spominje i godina 1336/7.
Crkva je osnove razvijenog upisanog krsta sa kupolom, a njene dimenzije su znatno manje od Sv. Arhanela
u tipu. Ulaz postoji i na zapadu i jugu, a umesto stubaca konstrukciju nose stubovi.
Fasade su oivljene stepenasto uvuenim kamenom (lezenama?) i lukovima, a nad zapadnim ulazom se
nalazi okulus.
U viim zonama se nalaze Veliki praznici i uda i parabole, u oltaru je Priee apostola i Sluba arhijereja.
U proskomidiji se takoe nalazi Sluba arhijereja sa sv. Petrom i Atanasijem Aleksandrijskim i Hristom u
pateni. U akonikonu u kaloti se nalazi Bogorodica ira od nebesa, a iznad nje su dva anela koja nose
keramion.
ivopis su radila dva slikara. Prvi je radio Uspenje i Vaznesenje, ono odgovara slikarima u Ohridu. Drugi je
radio malo kasnije i on je sliniji jednom slikarskom delu Mateia. On ima hladan i rasvetljen kolorit.
23. SVETI ORE U POLOKOM
Smatra se da je crkvu sagradio Duanov brat od tetke Draguin koji je i sahranjen u crkvi. U Duanovoj
povelji se spominje njegov brat i odobrava se njegovo poklanjanje crkve Hilandaru, ali nigde konkretno ne
pie da je on ktitor. Na ktitorskom portretu despotkinja Marina dri model crkve. Ona je bila sestra
Duanove majke koja je udata za bugarskog despota i erka bugarskog cara Smilca.
Arhitektura
Graevina ima jednostavan plan, jednobrodna je sa izduenom osnovom, tri traveja i kupolom nad
sredinjim travejem koji je naglaen.
Crkva je graena kamenom i opekom kloazone tehnikom i ima nizove slepih arkada nad lezenama.
ivopis
U crkvi su naslikane uobiajene teme za oltarski prostor, kupolu, kao i razvijen ciklus Velikih praznika i
Stradanja. U donjim zonama su likovi svetih.
Fasada
U luneti portala predstavljen je sv. ore.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se iznad i oko portala, likovi su prikazani u dva reda. Hrist Emanuilo
krunie Duana i dva andjela mu predaju krunu i ma, simbole vlasti i moi. Najpribliniji mu je portret iz
crkve u Lesnovu koji je izuzetno monumentalan. Duan ima titulu grkih zemalja, to znai da je ivopis
nastao u periodu 1343 1345 godine, jer je Duan 1346. godine krunisan za cara. Pored Duana
predstavljeni su Jelena i Uro. U donjoj zoni, sa jedne strane portala, predstavljen je Draguin sa enom, a sa
druge strane je njegova majka despotkinja Marina i Draguinov sin. Marina dri model u rukama.
Stil
Primetan je rad dva umetnika. Prvi se vie drao klasicistikih naela i radio je u oltarskom prostoru. On ima
blage modelacije i insistira na lepoti likova, dok drugi insistira na ekspresiji u prikazivanju, bez ulepavanja.
Deformacijom se postie izraajnost koja je iskazana i u Ruganju Hristu i u Uspenju.
24. SVETI NIKOLA U PRIZRENU
Dragoslav Tuti izgradio je ovu crkvu sa enom Belom i on pripada sitnijoj vlasteli. Oni su bili bez dece i
poto su bili sami molili su se sv. Nikoli da brine o njima.
Crkva je sagraena 1331/2. godine.
Duan je 8. septembra 1331. godine krunisan za kralja, a kako je crkva sagraena u doba kraljevstva
najranije mogla da bude zavrena 8., a ne 1. septembra.
To je mala crkva sa kupolom na lucima, a na istoku je trodelni oltarski prostor. Ovo je najstarija vlasteoska
zadubina sauvana u tom gradu.
25. SVETI SPAS U PRIZRENU
O ovoj crkvi postoje podaci u Duanovoj povelji, spominje se da je Mladen Vladojevi sa majkom dao
pristanak da Duan ovu crkvu pripoji Sv. Arhanelima u Prizrenu.

To je crkva jednostavne osnove sa naosom koja ima dva traveja. Nad istonim delom postoji poluobliasti
svod, a nad centralnim delom je kupola.
Priprata je sagraena kad i glavni deo crkve i nad njom je krstasti svod.
Zidanje se vrilo kloazone tehnikom, prisutna je artiklulacija fasade niama.
U crkvi postoje dva sloja slikarstva. Prvi odgovara slikarstvu Sv. Nikole u Prizrenu, pa se i graenje crkve
stavlja u vreme oko 1335. godine. Drugi sloj je uraen do 1348. godine kada je ktitor svoju crkvu poklonio
Duanovoj zadubini.
Crkva je dosta stradala u poaru.
26. CRKVA U DOBRUNU
Danas se nalazi u Republici Srpskoj, stradala je tokom Drugog svetskog rata, a 1944. godine naos je potpuno
sruen. Ostale su samo neke freske u priprati koja je mlaa od glavnog dela crkve.
Crkvu je sagradio upan Pribil sa sinovima Stefanom i Petrom, a mlai, sin koji je takoe imao titulu
upana, sagradio je pripratu, a ubrzo posle izgradnje se zamonaio i uzeo ime Jovan.
Na osnovu jednog unitenog ktitorskog natpisa zna se da je oslikavanje zavreno 1343. godine, to znai da
je crkva izgraena tridesetih godina 14. veka.
O arhitekturi moe samo da se sudi na osnovu modela sa ktitorskog portreta. Vidi se da naos nije imao
kupolu to znai jo jednostavniji plan.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na junom zidu. Predstavljeni su upan Pribil, sinovi Stefan i Petar i
roak protovestijar Stan.
Vladarski portret: Nalazi se naspram ktitorske kompozicije (severni zid). Predstavljeni su Duan, Jelena i
Uro. Uro nema sakos sa lorosom, tako da je oslikavanje verovatno zapoeto 1342. godine.
U viim zonama je ciklus Vaseljenskih Sabora, a postoji i veliki broj arhijereja.
Slikari su dosta drugaiji u odnosu na Belu crkvu Karansku, njihov pristup je razliit i ovde je primetna
jednolinost i ematinost.
27. LATINSKA CRKVA U PROKUPLJU
(Jug Bogdanova crkva) Crkva je nastala u Duanovo doba to se zakljuuje na osnovu ivopisa. Verovatno je
zadubina nekog vlastelina.
Ima jednostavan plan, jednobrodna je, zidana je elijastim nainom zidanja koji nije naroito precizan.
28. SVETI NIKOLA U VELIKOJ HOI
Crkva je pregraena u poznijim vremenima i ima slikarstvo iz 16. veka, dok je od prvobitnog slikarstva
sauvan samo zapadni zid scene vezane za patrona.
Spominje se u Duanovoj optoj povelji Hilandaru 1348. godine, a o ktitoru se zakljuuje na osnovu
nadgrobne ploe gde se spominje Marina, majka elnika Gradislava Suenice.
29. BOGORODIINA CRKVA U LIPLJANU
Crkva se nalazi na Kosovu i nakon 1336. godine poklonjena je Spasovom pirgu na Hilandaru.
To je jednobrodna graevina graena veim kamenim blokovima u niim delovima, u jedan ili dva reda. U
gornjim delovima crkva je pregraena gde je primetan drugaiji nain zidanja. Crkva je vie pregraivana
krajem 16. veka, a sauvane freske iz 14. veka koncentrisane su, uglavnom, u oltarskom prostoru.
Sa crkvom je istovremeno zidana oltarska pregrada i na njoj su freske iz tog perioda (14. vek).
U velikoj nii na severnom zidu je naslikan sv. Nikola ogromnih dimenzija, a pored njega je mala predstava
vlastelina kraj koga nije sauvan natpis, pa se ne zna o kome je re
30. BOGORODIINA CRKVA U SELU VAGANE
Nalazi se na Kosovu, sagraena je u Duanovo vreme, to se zna po natpisu uklesanom u kamen iznad ulaza
u crkvu.
Crkvu je sagradio Drobnjakov unuk Dabiiv sa bratom 1354/5. godine.

To je jednobrodna crkva sa trodelnim oltarskim prostorom i naknadno dozidanom pripratom sa visokom

kulom.
31. CRKVA SVETOG JOVANA U CRKOLEZU
Pripada Duanovom vremenu, a oslikana je u 17. veku.
Na nadgrobnoj ploi se spominje monah Jovan koji je pre zamonaenja nosio ime Radoslav i imao je titulu
elnika.
O crkvi se zna iz povelje. Ona se prilae manastiru Sv. Pantelejmona na Svetoj Gori, a sagraena je
verovatno pre 1355. godine.
32. BOGORODIINA CRKVA NA OSTRVU MALI GRAD NA PRESPANSKOM JEZERU
Prvi ktitor je poznat na osnovu natpisa u apsidi, to je Gojko sa enom preblagorodnom Evdokijom i decom
1334/5. godine.
Ovo je peinska crkva, jednobrodna, od lomljenog kamena.
Drugi ktitor je iz vremena kralja Vukaina, na ktitorskoj kompoziciji na zapadnoj fasadi predstavljen je
kesar (esar?) Novak sa suprugom i erkom.
33. MANASTIR RATAC I CRKVA B
Manastir se nalazi izmeu Bara i Sutomora, a ktitori su predstavnici srpske vladarske porodice.
Crkva B je najvea bazilika koja nikad nije bila izgraena. Nastaje u Duanovo vreme i natpis na junom
zidu, koji je naknadno dodat, govori o osnivanju 1347. godine u vreme opata Pavla Ruera. (valjda je
pripadala manastiru Ratac)
34. SVETA MARIJA KOD DANJA
Crkva se danas nalazi u Albaniji, a izgraena je u Duanovo vreme i pominje se u Svetoarhaneoskoj
povelji.
To je jednobrodna graevina sa dva traveja i izdignutom solejom (oltarskim delom). Ima poluobliaste
svodove koji su prelomljeni u temenu, a na pilastrima poivaju poduni lukovi. Crkva je raena u simbiozi
romanikog i gotikog stila.
35. KLAUSTAR FRANJEVAKOG MANASTIRA U DUBROVNIKU
Rad je klesara Miha Brajka (Mihoja iz Bara?), Raen je u romanikom stilu i ilustruje nain rada na tom
delu primorja, pokazuje njihove vrednosti i dostignua.
36. UEVI STUPOVI U BUDIMLJU
U 14. veku, na zapadu, dozidana je spoljanja priprata koja je oslikana u Duanovo vreme.
Kada se 1320. godine Deanski pomirio sa Milutinom i vratio u Srbiju, dobio je na upravu Budimlje, koje je
bilo na teritoriji linih poseda Nemanjia.
Duan je verovatno dozidao pripratu, to se zna na osnovu ktitorskog portreta. ivopis je iz perioda kada je
Uro dobio titulu kralja 1346. godine, a kada je Duan dobio titulu cara.
U viim zonama sauvane su predstave Menologa, a sv. Petar i Pavle su kraj junog ulaza u pripratu. Kraj
zapadnog ulaza je arhanel Mihailo kao uvar.
Ktitorska kompozicija Na severnom zidu priprate predstavljeni su Deanski, Duan, Jelena i Uro.
Na junom zidu, naspram portreta vladara, su monasi sv. Antonije i Joanikije.
Slikarstvo predstavlja kombinaciju klasicistikih i ekspresionistikih elemenata, primetne su lepe proporcije
i harmonija.
37. SVETI NIKOLA U BARU

U crkvi postoje dva lika sv. Nikole, jedan pored drugog, u zapadnoj i istonoj ikonografiji.
38. SVETI NIKOLA TOPLIKI U PRIZRENU
Crkva je oslikana 1331. godine, odmah posle izgradnje, od strane lokalne radionice solidnog umetnikog
zanata. Njihov rad je uoen i u crkvi Sv. Spasa u Prizrenu, u apsidi, u prvom sloju slikarstva.
39. SVETU ORE U KOZJAKU
Nalazi se u Makedoniji. To je starija crkva, ima slikarstvo iz 13. veka, ali je ktitor u 14. veku obnovio crkvu.
Ktitorska kompozicija: Ktitor prinosi model crkve sa lanovima svoje porodice. Od natisa, pored ktitora,
ostalo je samo os, pa se misli da je to Georgios sa svojom enom Tihosavom, koja je slovenskog porekla.
Slikarstvo su radila dvojica slikara. Jedan je radio oltarski deo i arhijereje i on naglaava liniju koja je vrsta
i tvrda. Drugi je radio Velike Praznike i on se oslanja na dostignua renesanse Paleologa u skladu sa
zahtevima svog vremena akademizuje svoju umetnost.
40. SVETI ATANASIJE U LEKU
Crkva pripada donjopolokoj episkopiji i o njoj su se brinuli jeromonah Antonije i episkop Joanikije. Na
Joanikijevom grobu stoji natpis sa njegovom ivotnom priom, pie da je on zasluan za oslikavanje ove
crkve.
U najvioj zoni pevnikog prostora su Tri mladia u pei ognjenoj i Danilo u lavljoj peini.
Slikarstvo se jasno povezuje sa lesnovskim slikarskim radom u gornjoj zoni naosa, kao i sa deanskom
pripratom.
41. SVETI NIKOLA U SELU EOPEK
U crkvi su sauvane freske iz sredine 14. veka deo ciklusa Velikih praznika koji ima veze sa slikarstvom
Lesnova u naosu i deanskom pripratom.
42. SVETI NIKOLA U PALEU
Nalazi se nedaleko od Studenice i na osnovu vladarskih portreta u drugoj zoni i likovnih osobenosti, jasno je
da hram potie iz sredine 14. veka.
U naosu su freske stradale, danas se nalaze u Narodnom muzeju, a Konstantin i Jelena su jo uvek u crkvi.
U luneti, nad ulazom, je sv. Nikola, juno od njega je Krtenje, u blizini agijazme,a severno se nalaze sv.
Petka i sv. Nedelja.
To je rad slikara koji je dobar crta, dri se klasicistikih predstava sa malo naglaavanja senki kako bi se
dobila izraajnost. On je obrazovan umetnik i ovo je verovatno zadubina nekog vlastelina.
43. IKONE I RUKOPISI IZ VREMENA STEFANA DEANSKOG
Ikona sv. Nikole u Bariju
Prenosom motiju sv. Nikole iz Mire Likijske u Bari 1087. godine dolazi do irenja njegovog kulta i na
suprotnu obali Jadrana, u srpsku srednjovekovnu dravu i Stefan Nemanja i njegovi naslednici darivali su
grob i samu baziliku raznim poklonima.
Poznato je da je Karlo, vojvoda Kalabrije i kraljevski vladar, pismom, upuenim iz Napulja, 1325. godine
traio da se poalje izaslanik Urou, kralju Srbije i Dalmacije radi preuzimanja poklona namenjenih
svetilitu u Bariju.
U pitanju je o ikona koja se i danas uva uz, drugi, grob Sv. Nikole zahvaljujui svojim velikim dimenzija
(187x113 cm).
Na ikoni postoje dva sloja. Na prvom sloju predstavljen je sv. Nikola u odei arhijereja stihar, epitrahilj,
sakos i omfor koji desnom rukom blagosilja, a u levoj dri jevanelje i on zauzima najvei deo ikone. U

gornjem delu, sa obe strane njegovog lika, predstavljeni su Hrist, koji mu prua jevanelje i Bogorodica,
koja mu prua omofor. Uz gornju ivicu ikone, na zasebnim slikanim ploicama tamnoplave i crvene boje,
ispisane su signature. U donjem delu, ispred nogu svetitelja, naslikane su kleee figure donatora koje su
pratili natpisi ispisani na kvadratnim poljima, crvene boje, iznad njihovih glava. Od njihovog prvobitnog
izgleda sauvano je malo. Vidi se da klee u molitvenom stavu uz skute sv. Nikole, a sauvana prva slova na
natpisu, iznad njihovih glava, ukazuju da je re o Stefanu Urou III Deanskom i njegovom sinu Stefanu
Urou IV Duanu. To je otkriveno prilikom konzervacije i ienja ikone 1966. godine.
Ubrzo po svom nastanku ikona biva preslikana. Glava svetitelja je u potpunosti preslikana, a ruke koje su
mu, prvobitno, bile ispred grudi sada su naslikane odruene od tela. Visoko podignuta desna ruka kojom sv.
Nikola blagosilja prekrila je najvei deo Hristove figure, usled ega su, na drugom sloju, manja poprsja
Hrista i Bogorodice naslikana blie gornjoj ivici ikone. Izmene mogu da se uoe i u donjem registru. Preko
kleeih figura naslikane su stojee figure donatora u vladarskim odedama, pa su njihove glave sa krunama
i nimbovima, najveim delom, zaklonile prvobitne natpise.
Ikonu krasi i orginalan okov od pozlaenog srebra. Filigransku osnovu ini izvezena lozica sa stilizovanim
hrastovim liem i palmetama, ukraena rozetama razliitih motiva, kao i medaljonima i rombovima sa
apliciranim ploicama na kojima su tehnikom iskucavanja bila izvedena poprsja anela i svetih.
Najbogatije ukraen je oreol svetitelja u ijem vrhu su figure dvojice anela koji, u mandorli, nose dopojasni
lik Hrista dok su strane krilati simboli jevanelista okrueni sa po etiri aneoska poprsja.
Okov je, takoe, prvobitno imao natps ktitora. Na njegovoj donjoj ivici se i danas nalazi kruna ploica sa
natpisom koji nedvosmisleno svedoi o darodavcu, kralju Stefanu Urou III Deanskom.
Okov je pokrivao pozadinu i okvir ikone, kao i nimbove i krune vladara, dok su lica i figure bile vidljive. On
odgovara mlaem bojenom sloju, a moda mu i prethodi (rad na okovu).
Vitka figura sv. Nikole iz prvog sloja bila je proirena, to je bilo uslovljeno oblikom ve izraenog okova, a
da bi se ta, ista, figura vizuelno izduila naknadno je izraen okov sa, istim samo, neto krupnijim motivom
lozice sa krstovima koji je prekrivao omofor. Istom prilikom izraen je i okov jevanelja.
Tako ukraena ikona ekala je izaslanika da bi krenula put Barija 1325. godine.
Sudei po naglaenoj upotrebi zlata u modelovanju draperija na poprsju Hrista i Bogorodice slikar starijeg
sloja bio je obrazovan na delima vizantijskog ikonopisa druge polovine 13. veka, dok je najsrodniji postupku
drugog majstora bio ivopisac arhijereja iz predstave Poklonjenja Agnecu u apsidi crkve Sv. Nikole
Dabarskog.
Ikona iz Barija upotpunjuje galeriju poznatih likova Stefana Deanskog, dok sa druge strane, lik mladog
Duana, koji je sauvan samo na poznijem sloju, predstavlja njegov najstariji, danas, poznat lik.
Ikona ajnika Krasnica (Bogorodica Perivlepta)
Ikona je iz vremena Deanskog i njegove najvee zadubine, zavrene za ivota, Sv. Nikole u Dabru.
Zabeleeno je 1870. godine da je ikona iz banje (Priboj) preneta u Bosnu, a po stilskim osobenostima zna se
da je re o ikoni iz perioda 1329 1331. godine.
Ova ikona krasila je crkvu Sv. Nikole u vreme kada je crkva bila obnovljena. To je ktitorsko delo
Deanskog, koji je ikonu poklonio crkvi.
To je dvostrana, litijska, ikona, na poleini je sv. Jovan Krstitelj, a na licu Bogorodica Perivlepta. Njene
likovne osobenosti govore da je nije naslikao nijedan od tri slikara dabarske crkve.
Jevanelje Dabiiva
Jedan od rukopisa koji se uva u Zagrebu, nazvan po pisaru. U nekim zapisima o rukopisu se pominje Uro i
neka mesta koja ukazuju na Stefana Deanskog. Teko je preciznije da se datuje rukopis.
Predstava jevaneliste, moda Jovana, govori o stilu. Sve je svedeno na povrinu, vide se uticaji gotike i
Vizantije, crvena i zelena boja.
Kumaniko etverojevanelje
Nazvano tako po manastiru Kumanice. Rukopis potie iz 16. veka, ali su u njega umetnute minijature iz 14.
veka. Danas se nalazi u arhivu SANU a.
Minijature su visokog kvaliteta, a slikar je vezan za klasicistike tradicije renesanse Paleologa, koji se
ogleda u arhitekturi i proporciji likova, kao i u nainu modelovanja i volumena.
Na minijaturama sa predstavama jevanelista prikazana je i Boanska premudrost. Jovana je naslikao drugi
slikar, on je u peini i diktira jevanelje svom ueniku Prohoru dobivi nadahnue sa nebesa.
Po likovnim osobenostima minijature mogu da pripadaju i Milutinovom vremenu, ali veti oblici i naslueni
akademizam govore da je, verovatno, u pitanju doba Deanskog.

44. IKONE I RUKOPISI IZ VREMENA CARA DUANA

Ikone sa ikonostasa Deana
Najznaajnija zbirka ikona se nalazi na ikonostasu crkve Hrista Pantokratora u manastiru Deani.
Na glavnom ikonostasu su etiri interkolumnije i etiri ikone. Hristova ikona je u severnoj interkolumniji i
ona je najslabije ouvana. Pored nje je ikona Jovana Pretee sa jedne strane, a sa druge strane su ikone
Bogorodice (Umiljenije) i sv. Nikole.
Na ikonostasu proskomidije nalazila se ikona arhanela Gavrila, kao i ikona arhanela Mihaila koja nije
sauvana.
Ikone nisu rad slikara koji su oslikali manastir, njih je radio umetnik slinih shvatanja, a najsliniji je slikaru
Velikih praznika. To je dobar umetnik koji likovima daje psiholoke karakteristike, pripada klasicistikom
toku i stilu Paleologa.
Ikone iz Ljubide kod Prizrena
Sauvana je ikona sa likom Joakima i Ane i ikona sa Blagovestima. Poto su malih dimenzija predpostavlja
se da su to horosne ikone sa polijeleja. Moda su pripadale Sv. Arhaneliama u Prizrenu.
Umetnik pripada klasicistikom toku i stilu Paleologa.
Ikona iz Prizrena
Pripada klasicistikom toku paleolokog stila.
Ovo je dobro izvedena ikona i mogue je da je krasila crkvu Sv. Arhanela. Na njoj su prikazane Blegovesti.
Ikona Bogorodive Odigitrije
U Prizrenu su bili dobri ikonopisci o emu svedoi ova ikona. Ona stilski odgovara prvom sloju u crkvi Sv.
Spasa i ivopisu crkve Sv. Nikole.
To je vrlo lepa ikona uraena sa puno oseaja, a na kraju je izgubljena.
Ikona Bogorodice Pelagonijske
Ikona je iz Prizrena, ima veliki broj umetnikih vrednosti.
Ona se udaljava od klasicistikih shvatanja formi i primetne su deformacije u Bogorodiinom liku i
prenaglaenost mladenaca ime se ukazuje na ekspresionistike tenje.
Ikona Bogordice Psihosostrije (Spasiteljke)
Ikona sa Ohrida i ktitor je ohridski arhiepiskop Nikola, to se zna na osnovu okova na kome je portret
arhiepiskopa Nikole.
U 19. veku ikona je, uglavnom, preslikana.
Ikona Bogorodice sa Hristom
Ktitor je arhiepiskop Nikola, to se zna na osnovu okova gde je ispisano ime na srpskom jeziku sa titulom
arhiepiskopa.
Ikona Hrista
Znaajna ikona sa Ohrida. Okovana je i na donjoj ivici stoji ime ktitora kir Isak Duka Kersak, komadant
Duanove konjice.
Ikona Bogorodice Trojeruice Hilandarske
Ikona iz sredine 14. veka. Na prednjoj strani je Bogorodica Odigitrija, a na poleini je sv. Nikola.
Slina ikona sauvana je u Solunu u crkvi Bogorodice Ahiropitos. Verovatno ih je radio isti slikar,
dobrokolovani klasicista.
etverojevanelje serskog mitropolita Jakova
Danas se uva u Londonu.
Postoji natpis koji govori da se 1345. godine prilae rukopis i mitropolit se moli Hristu za spasenje.
Molitva je ispisana pored glave ktitora, na njegovom portretu.
Rukopis je raen u raskonom vizantijskom stilu sa zastavicama i inicijalima, jedan od najraskonijih
rukopisa ovog vremena.
Divoevo etverojevanelje
Kao i Mostarsko etverojevanelje, koji je rad istog minijaturiste, pokazuje da su se u zapadnim krajevima u
14. veku uvale tradicije gotikih obeleja zasnovanih na reenjima Miroslavljevog jevanelja.

Doba cara Uroa

Nakon Duanove smrti vlastela postaje sve monija, centralna vlast gubi snagu koju je imala, velmoe
ojaavaju i stvaraju dravice, a znaajnija vlastela sve vie gradi.
Poto Uro nije imao naslednika, on 1365. godine za svog savladara, kralja, krunie Vukaina Mrnjavevia.
Njegov brat Ugljea dobija titulu despota i vlada u Serskoj oblasti, a kasnije svoj deo drave miri sa
vizantijskom crkvom i iri svoju ktitorsku delatnost.
45. SVETI ORE KOD KRIVE REKE
To je jednobrodna crkva, upisanog saetog krsta sa kupolom, zidana kamenom.
Grb vojvode svedoi o tome da je vlasteoska zaduina koja je podignuta do 1371. godine o emu svedoe
freske Uro umire 1371. godine, a Vukain gine u Marikoj bitci.
Po stilskim osobenostima one odgovaraju periodu. 1999. crkva je dinamitomrazruena do temelja.
46. SVETI STEFAN U KONI
Nalazi se u jugoistonoj Makedoniji i to je zadubina velikog vojvode Nikole Stanjevia koji je bio Duanov
i Uroev savremenik. Duan je 1355. godine tu zemlju dao Stanjeviu, pa se predpostavlja da je tada
zapoeta izgradnja, a sagraena je pre 1360. godine jer je tada poklonjena Hilandaru. Velika kamena ploa
sadri grb i ime ktitora, crkva je imala grobnu namenu.
Arhitektura
Pravougaona graevina, upisanog razvijenog krsta, ija apsida je spolja petostrana. Crkva je ostala bez
kupole koja je rekonstruisana u 20. veku.
Graena je kamenom, a spolja je arhitektonski izdeljena arkadama na tri polja.
ivopis
Ugleda se na ranu renesansu Paleologa i prisutne su Hilandarske celine.
U gornjim zonama su Veliki praznici, Hristova Stradanja, uda i parabole, a prisutna je i izvesna posveta
Bogorodici sa umetnute dve freske Roenje koje je sauvano i Vavedenje koje je bilo na junom zidu.
Uz oltar se nalazi fresko ikona Bogorodice Strasne Hilandarina koja je, verovatno, raena po uzoru na
hilandarsku, to ukazuje na oslikavanje nakon poklonjenja.
U oltarskoj apsidi je Bogorodica Oranta po uzoru na lesnovsku. Slikarstvo se rekonstruie na osnovu
spomenika sline arhitekture uer i Lesnovo. Ispod je Priee apostola i aneli umesto ripida dre svee,
to ukazuje na grobnu namenu crkve. Sluba arhijereja je na severnom zidu i posebno se istie sv. Nikola,
ktitorov imenjak.
U akonikonu u nii prikazan je sv. Stefan kao akon koji je jedini i ouvan, a u nii protezisa je Hrist
prikazan kao Veliki arhijerej kao i u Lesnovu.
U svodu oltara su Vaznesenje i Silazak sv. Duha na apostole.
Ciklus uda poinje na istonom zidu akonikona, a na istonom zidu proskomidije je Isceljenje oveka od
vodene bolesti.
U donjim zonama su pojedinane figure. Na junom zidu su muenici koji se kreu ka zapadu gde su
verovatno predstavljeni Sava Srpski i Stefan Nemanja, dok su na stupscima uglavnom muenici sauvani. U
crkvi su predstavljeni i Konstantin i Jelena, a na severnom zidu je sv. Nikola. Na istonom paru stubaca je
Bogorodica sa malim Hristom to je tip Bogorodice Strasne zbog anela u desnom uglu. (zelene slike)
Stil
Ovo slikarstvo je neobino rasvetljenog kolorita i hladnih tonova. Figure su pojednostavljene i svedene u
izrazu i nekada vrlo jednoline. To je rad dva vrlo srodna slikara. Slikana arhitektura je svojstvena renesansi
Paleologa, prikazana je u mnogim scenama.
47. BOGORODICA ZAHUMSKA U ZAUMU
Nalazi se na Ohridskom jezeru i na osnovu ktitorskog natpisa zna se da je ktitor Grgur Golubi, koji je iz
zapadnih delova srpske drave, verovatno iz Hercegovine, doao u Makedoniju, odakle je i preneo ovaj kult.
On je sagradio crkvu pre 1361. godine jer je te godine episkop Grigorije dao da se crkva oslika.

 Arhitektura
To je reprezentativna graevina upisanog krsta, razvijenog plana. Istoni travej je znatno dui, apsida je
spolja trostrana, a na zapadu je trem.
Fasade su bogato ukraene kamenom i opekom i keramoplastinim ukrasima.
ivopis
Kupola
U kupoli je Hrist Svedritelj, potom Nebeske sile u tamburu i osam anela u medaljonima, ispod su proroci,
na pandantifima jevanelisti, i Mandilion i Keramion na istoku i zapadu.
Oltarski prostor
U apsidi je Bogorodica ira od nebesa, ispod nje su medaljoni sa arhijerejima od kojih se trojica zovu
Grigorije zbog ktitora ivopisa. Na pilastrim izmeu proskomidije i akonikona su stolpnici. Severno je
Simeon, juno Danilo.
Naos
U gornjoj zoni naosa je ciklus Velikih praznika. Na junom svodu su Roenje Hristovo i Preobraenje, zatim
ide Krtenje, pa Sretenje. Na zapadu je Vaskrsenje Lazarevo, a na severnom zidu su Cveti. Takoe, na
severnom zidu, na luku izmeu zapadnog traveja i naosa su Raspee, Mironosnice na Hristovom grobu i
Oplakivanje Hrista. Vaznesenje je u istonom traveju.
Potom ide ciklus Hristovih stradanja. Na junom zidu je Molitva u Getsimanskom vrtu, a na zapadnom
Petrovo trokratno odricanje, Pilatov sud, Ruganje Hristu i Put na Golgotu. Na severnom zidu su scene Hrist
odbija da pije sire i Penjanje na krst.
Ciklus Bogorodice nalazi se u zoni iznad stojeih figura i inspirisan je Bogorodiinim ciklusom u crkvi
Bogorodice Perivlepte u Ohridu. Na junom zidu je Odbijanje darova, Povratak Joakima i Ane, Blagovesti
Joakimu i Ani. Scene su u frizu. Na severnom zidu je Roenje Bogorodice i Vavedenje, koje je prikazano
dva puta. Na zapadnom zidu je ciklus smrti. Bogorodica saoptava blisku smrt apostolu Jovanu, Uspenje i
Bogorodiina sahrana.
U najnioj zoni predstavljen je Hrist Strani sudija, na junom zidu, uokviren crvenom bordurom i zauzima
veliki prostor. Blago je okrenut na levo i pored njega se nalaze sv. Nikola, Kliment, Naum Ohridski i sv.
Stefan Novi. Na severnom zidu, takoe u crvenoj borduri, je Bogorodica sa Hristom, a pored nje su arhanel
Mihailo, sv. Antonije i (valjda) Jeftimije, oni su istaknuti monasi pustinjaci, kao i sv. Sava Osveeni. Na
zapadnom zidu su Onufrije, pustinjak, i sv. lekari Kuzman, Damjan i Pantelejmon. (u beleskama je pisalo
da je arhanel Mihailo na zapadnom zidu, ali na slici se vidi da nije...?)
Kod oltarske pregrade je Vizija sv. Petra Aleksandrijskog.
Fasada
Zapadna fasada, koja je bila deo nekadanjeg trema, ima freske.
U luneti, nad ulazom, su ostaci Deizisa sa Hristom kao carem, Bogorodicom kao caricom i Jovanom
Preteom. U nioj zoni su sv. ratnici i muenici i svi su okrenuti ka Deizisu. Oni ine Nebeski dvor. Sa
severne strane je sv. ore, a pored njega je apostol Petar. Sa june strane je Sveti Dimitrije, a pored njega
je apostol Pavle.
Tu je i Priee Marije Egipatske koja podsea i poduava one nedostojne ulaska u crkvu, kao i one gorde
koji sebe smatraju nepogreivima.
Iznad su dopojasne figure Davida i Solomona.
Stil
Slikarstvo je, po harmoniji, toplije, ali malo tamnije. Slikari su u skladu sa klasinom slikarskom lepotom.
Figure su vitke, a stariji likovi imaju izraene crte lica. Ima slinost sa pripratom Lesnova.
48. PARAKLIS SVETIH BESREBRNIKA
Nalazi se u manastiru Vatoped i gradi ga Ugljea (valjda, a ne Uro) Mrnjavevi do 1371. kada je poginuo u
Marikoj bitci.
Crkva ima trobrodnu osnovu sa pripratom.
Besrebrnici su sv. Kuzma i Damjan jer nisu uzimali novac za leenje.
49. MANASTIR SVETOG JOVANA PRETEE

Nalazi se na Manikejskoj gori, u 14. veku, nad pripratom, izgraen je paraklis posveen sv. Nikoli.
50. SVETI NIKOLA U PSAI
Ovo je najznaajnija zadubina Uroevog vremena.
Nalazi se izmeu Kumanova i krive Palanke u oblasti Povardarje u Makedoniji. Ktitori su sevastokrator
Vlatko i knez Paska, a uzor je crkva Sv. Mihaila u Lesnovu.
Arhitektura
To je jednobrodna crkva upisanog krsta sa pripratom koja je podignuta u isto vreme kad i naos i ima kupolu.
Crkva je imala kupolu i nad naosom to se zna na osnovu ktitorskog portreta. Naos i priprata su odvojeni
stupcima, a ne punim zidom.
Crkva je dosta paljivo zidana kamenom i opekom, gornji delovi su znaajnije stradali i prepravljani su u
vie navrata.
ivopis
U pandantifima je prikazano Uiteljstvo otaca crkve, Vasilija Velikog, Grigorija Nazijanskog, Atanasija
Aleksandrijskog i Jovana Zlatoustog kao i u Lesnovu, a ispod njih su heruvimi.
U drugoj zoni je Ciklus patrona, a u najnioj zoni su likovi svetih ratnika i isposnika sa sv. Savom,
Simeonom i ohridskim patronom sv. Klimentom.
U apsidi je Bogorodica ivotoznanog istonika sa Hristom.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se u priprati na junom zidu. Predstavljeni su Ozra, ena kneza Paskaa,
koji je moda bio Vlatkov otac, sevastokrator Vlatko, njegova ena Vladislava i deca. Oni prinose model
ikoni patrona, ispod koje su sevastokrator Vlatko i knez Paska. Sevastokrator Vlatko nema krunu, predstava
je uraena pre nego to je dobio titulu, a natpis je dodat kasnije. Portret je na uzanom prostoru koji je slabo
osvetljen, pa je kolorit jak.
Vladarski portret: Nalazi se na severnom zidu priprate (naspram ktitorske). Predstavljeni su Konstantin,
Jelena, car Uro i kralj Vukain. Car Uro je istaknut, njegove dimenzije su naglaene i prevazilaze ostale
likove. Predstavljena je ideja Srba kao nastavljaa Konstantina i Jelene koji se bore za pravoverje.
Period za ivopisanje crkve je od 1365. godine, kada je Vukain postao savladar kralj, do 1371. godine,
kada je Uro umro, a Vukain poginuo u Marikoj bitci.
Stil
To je rad dvojice slikara, od kojih je bolji uradio najvei deo ciklusa patrona i karakteristian je po
ekspresionistikom radu koji je iskazan na likovima.
Dosta tamno slikarstvo i odgovara vlasteoskoj umetnosti tog vremena.
Na veini predstava izgrebane su oi za vreme Drugog svetskog rata.
51. JOVAN BOGOSLOV U ZEMENU
Danas se nalazi u Bugarskoj. Datuje se u 11. vek, a u 14. veku dobija ivopis skromnog karaktera.
52. CRKVA U REANIMA
Crkva ima saet program sa scenama Hristovog ivota i ivota sv. ora, patrona crkve. Pojedinane scene
su neobine iz srpskog prevoda itija.
ivopis je stradao u poaru, pa je izgubio koloristike vrednosti, ali je slian Psai i datuje se u period 1360
1371. godine.
53. SVETI APOSTOLI U PEI
U crkvi se nalazi grob iznad kog je smrt i opelo patrijarha Joanikija. Ovo slikarstvo je nastalo posle 1354.
godine kada je Joanikije umro.
U pozadini se vidi manastir, arhijerej slui opelo, a u gornjem delu bio je Deizis koji je uniten kada je u 17.
veku napravljena bordura.
54. MANASTIR PREOBRAENJA U ZRZU

Nalazi se u Makedoniji u oblasti Pelagonije. Natpis koji je na zapadnom zidu priprate, iznad ulaza, svedoi o
tome da se prednji deo oslikao 1368/9. godine, trudom Hajkovih sinova i njihove majke, a za duu Haritona.
Hajko poiva u ovoj crkvi. Njegovi sinovi su uveni slikari mitropolit Jovan i monah Makarije iz vremena
kralja Marka.
Priprata je, za razliku od prednjeg dela crkve, sauvala ivopis iz 16. veka i to je rad slikara Onufrija.
ivopis
Na zapadnom zidu priprate, u gornjoj zoni, nalazi se Gostoljublje Avramovo, ispod je Priee apostola. U
drugoj zoni, na svim zidovima su, scene Stradanja i Nedremano oko Hristovo. Potom slede porsja muenika
u medaljonima i u najnioj zoni je veliki broj monakih figura i etiri oca crkve u monakoj odei episkopa
'sinod'.
Sa severne strane ulaznih vrata starac Zosim prieuje Mariju Egipatsku, a juno od vrata je prepodobni
Pahomije i aneo mu daje nagradu.
Monasi sa june strane su pandan monasima sa severne strane. Severno, Onufrije koji dri svitak, Pafruntije
kao pustinoitelj, prepodobni Jeftimije i otac Antonije. Juno je Makarije Veliki, Teodosije Veliki sa
anlavom odlika velikoshimnika i Kliment Veliki. Crkveni oci se obino ne slikaju kao monasi, slikar ih
time stavlja u najvei red velikoshimnika. Priee u kombinaciji sa figurama monaha vezuje trpezariju sa
pripratom, u ranom hrianstvu tu su se odravale sveane veere.
U najnioj zoni sauvan je potpis slikara, od ijeg je imena ostalo samo slovo 'd'.
Slikarstvo niih zona tamnije je i ozbiljnije, tei se izobliavanju likova.
Na fasadi je slabo ouvan ivopis, gde je u luneti predstavljeno Preobraenje, a iznad je Bogorodica sa
Hristom okruena prorocima. To slikarstvo je iz sedme decenije 14. veka.
55. BOGORODIINA CRKVA U TRESKAVCU
Faze graenja crkve nesigurno se vezuju za Duana, ali je pouzdano miljenje da ivopis potie iz njegovog
vremena.
Priprata ima dve kupole. U junoj je Hrist Emanuilo, okolo kog je Menolog i stihovi Hrostofora
Mitilenskog. U severnoj kupoli je Hrist prilazan sa carskom krunom i u carskoj odei, oznaen kao car nad
carevima. Ispod njega, oko trona koji uvaju arhaneli, nalazi se Bogorodica kao carica i David tvorac
Psalama, 44. i 45. su osnova za ovu Hristovu predstavu. Okolo su likovi aneoskih inova.
U tamburu su velikomuenici, uglavnom sv. ratnici u odei vizantijskih dvorjana sa tapovima koji
predstavljaju insignije dostojanstvenika vizantijskog dvora. U kupoli je predstavljen Nebeski dvor i ta
ikonografija je zastupljena u drugoj polovini 14. veka. Kasnije e da se nae i u niim zonama naosa.
Ktitorska kompozicija: Na ulazu se nalazi portret, koji je preslikan, a pored stoji natpis stari kralj i aneo
koji ga krunie. Ta freska je iz 14. veka i na njoj je bio Duan kao vladar i kao ktitor, tako da je ivopis
nastao posle 1340. godine i osvajanja Prilepa.
U niim zonama priprate sauvane su figure svetih.
U ovom slikarstvu se vidi naputanje klasicizma u tipologji likova, a akademizam ima izvesnu notu
impresionizma iz doba kraljevstva.
Paraklis
Druga, Duanova, Treskovaka povelja pominje tepiju Gradislava Suenicu kao prilonika. Paraklis je
sruen i samo je ostao sauvan zapadni zid.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na fasadi (zapadni zid). Predstavljena je muka ktitorska figura koja
prinosi model Hristu, koji je u luneti, a u njegovom drutvu je ena.
Na junoj strani fasade nalaze se likovi Jovana Bogoslova i arhanela Mihaila.
56. BOGORODICA PERIVLEPTA U OHRIDU
Izgraena je u vreme cara Uroa, a ktitor je devoski episkop Grigorije.
Severni paraklis posveen je sv. Grigoriju Bogoslovu.
U crkvi se nalaze predstave Stranog suda i Bogorodiinog akatista.
Fasada
Predstavljen je ktitor i bitne linosti Ohrida.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na zapadnoj fasadi. Predstavljeni su Vuk Brankovi, Grgur Brankovi,
sinovi nekadanjeg gospodara, i car Uro. Sa druge strane (valjda portala) prikazani su devoski episkop

Grigorije, jo jedan episkop i Jovan Arhimandrit Klimentovog manastira. Ovde je iskazan odnos duhovne i
svetovne vlasti.
Junom paraklisu nije precizno utvrena posveta i u njemu radi slikar koji ima poseban rukopis. Za njega je
karakteristina plonost, pojednostavljenost u modelaciji i on se vezuje za Markov manastir.
57. BOGORODIINA CRKVA U MALOM GRADU U ALBANIJI
U poznije vreme vei deo crkve biva preslikan.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na zapadnoj fasadi i prikazan je esar Novak sa porodicom, oni prilaze
Bogorodici sa Hristom. esar Novak je bio vazal u vreme kralja Vukaina. Ostao je sauvan natpis i zna se
da je crkva oslikana 1368/9. godine.
Slikarske paralele mogu da se pronau u crkvi sv. Atanasija u Kosturu. ivopis je delo talentovanih
umetnika koji inspiraciju pronalaze u slikarstvu renesanse Paleologa sa neto vie ekspresivnosti.
58. PARAKLIS PREOBRAENJA U VATOPEDU
Sliakrstvo je nastalo moda posle Ugljeinog vremena, a postoji sloj iz 19. veka. Iskazane su velike slinosti
sa onim to e da se deava u Moravskoj Srbiji. Umetnici su verovatno iz Soluna.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se na fasadi. Portret je iz 19. veka i pokazuje Ugljeu sa modelom.
59. MANASTIR SRETENJE U METEORIMA
Nalazi se u jednom peinskom prostoru koji je udubljen u litici. Peina je, relativno, dobro titila manastir
od padavina koje najvie ugroavaju spomenike Meteora.
Glavni ktitor manastira je jeromonah Nil, o ijem ivotu govore razliiti izvori, npr. Meteorska hronika.
Verovatno nije bio u prijateljskim odnosima sa srpskim vladarima na ovom podruju. Godine 1362. prvi put
se javio u jednoj prostagmi cara Uroa sa titulom proteskila, a godinu dana kasnije naveden je u jednom
dokumentu kao iguman manstira Dupijani koji se, prema Meteorskoj hronici, nalazio u jezgru stvaranja
monake zajednice.
Da je jeromonah Nil bio ktitor manastira Sretenje zna se na osnovu natpisa na zapadnom zidu, a na osnovu
natpisa na severnom zidu zna se da njegovo ktitorstvo nije bilo samostalno. Prema natpisu, zapadni zid,
crkva je bila sagraena i oslikana 1366/7. godine trokom jeromonaha Nila. Meutim, drugi natpis, severni
zid, pominje preblagorodnog i vrlo slavnog gospodina Konstantina u monatvu nazvan Kiprijan, koji je
dao novac za ivopisanje. Danas je teko da se utvrdi ko je bio on, jer je deo natpisa koji odreuje njegovu
linost oteen.
Arhitektura
Ovo je mala poduna graevina sa nadvienim poprenim brodom, zidana je, uglavnom, kamenom uz
neznatnu upotrebu opeke. Crkva ima tri traveja, srednji je nadvien i presveden poluobliastim svodom.
Oltarska apsida je malo pomerena ka junoj strani, spolja je reena trostrano i obuhvata i proskomidiju. U
unutranjosti crkve, na junom zidu, nalaze se dve polukrune nie, a na obema podunim stranama otvoreni
su prolazi u tenji da se povee prostor u manastiru.
Sa spoljne strane nalazi se niz plitkih, luno zavrenih nia koje su na bonim zidovima istonog i zapadnog
traveja ili uokviruju prozore.
Poluobliaste svodove prate dvoslivni krovovi izvedeni od eramide.
Nad zapadnim zidom sagraen je mali zvonik.
ivopis
Slikarstvo je potpuno ouvano, a zbog malih dimenzija graevine, zidna dekoracija nije mogla da razvije
svoju tematiku.
U apsidi se nalazi Bogorodica sa Hristom, a na severnom zidu oltarskog prostora je Vizija sv. Petra
Aleksandrijskog.
U naosu se ciklus Velikih praznika kree s leva na desno.
U gornoj zoni istone strane su Mironosnice i Sretenje, ispod je Vaznesenje, potom David, Blagovesti i
Bogorodica sa Hristom. U nioj zoni su Vasilije Veliki, Grigorije Veliki i Jovan Zlatousti.
U gornjoj zoni severne strane su Cveti, Raspee i Silazak u Ad. Ispod su muenici u medaljonima, pa sv.
Sava Osveeni, moda Arsenije Veliki, sv. Nikola i Vizija sv. Petra Aleksandrijskog.

U gornjoj zoni zapadnog zida su Preobraenje, Izdajstvo Judino, ispod je Uspenje, a u najnioj zoni su
Vasilije Veliki i sv. Jeftimije.
U gornoj zoni junog zida su Roenje, Krtenje i Vaskrsenje Lazarevo. Ispod su poprsja proroka Isaija je
okrenut ka Roenju, Ilija je okrenut ka Krtenju jer je razdvojio Jordan i Analuvmen. Potom slede poprsja
muenika Dimitrije, ore, Teodor Tiron, Teodor Stratilat, ispod su Hrist, Simeon stolpnik i ktitorska.
Ktitorska kompozicija: Nalazi se u konhi junog zida zapadnog traveja. Predstavljena je Bogorodica
Eleusa sa Hristom kojoj se moli jeromonah Nil. On je prikazan kao star oveka u monakoj odei, njegova
skromna figura u molitvenom stavu, povijenih kolena, veoma je mala u odnosu na lik Bogorodice.
Stil
Primetni su pojednostavljeni i svedeni oblici, draperije nisu naglaene osim kod svetaca. Umetnik je nekada
srodan naivnoj umetnosti.
60. IKONE I RUKOPISI
Hilandarski in
Jedna od najznaajnijih ikonopisanih celina ezdesetih godina 14. veka koja sadri 11 likova.
Deizis na ikonostasu hilandarskog katolikona spada u najbolja ostvarenja vizantijske umetnosti tog vremena.
Predstava Hrista je izgubljena, a sauvani su Bogorodica, Jovan Pretea, arhaneli Mihailo i Gavrilo,
apostoli Petar i Pavle i jevanelisti Matej, Marko, Luka i Jovan.
Primetni su naglaeni akcenti svetla, prefinjene modelacije. Dovodi se u vezu sa slikarstvom Romanovog
jevanelja.
Ikona sa likom svetih Teodora
Sauvan je samo Tiron (nije Stratilat) koji je bio okrenut ka drugom sv. Teodoru i oni su se molili Hristu u
segmentu neba.
Takav princip predstavljanja postao je veoma popularan u to vreme.
Ikona Bogorodica Neoborima stena
Predstavljena je Bogorodica sa Hristom u naruju, a pozadinu ini imitacija mermera zelene boje. Pozadina
treba da asocira na zatitniku ulogu Bogorodice kao nerazruive stene, ona je tvrava carstva (iz akatista).
Na poleini je oteena predstava arhijereja sa mitrom i ovde su vidljivi ostaci pozadine koja ima imitaciju
mermera. Na osnovu natpisa zna se da je u pitanju sv. Sava, zatitnik srpske drave.
Ikona Bogorodice Avramoitise
Prilino oteena ikona sa predstavom Bogorodice sa Hristom u naruju.
(valjda tip Bogorodice Strasne nita nije iz beleaka)
Ikona itija Marije Egipatske
U 4 reda predstavljeno je po 3 scene iz ivota Marije Egipatske. Redovi su odvojeni bordurom, dok scene,
meusobno nisu, nastavljaju se jedna na drugu. (ovo niko nije predavao, to sam ja videla na ikoni)
etverojevanelje Nikole Stanevia
Rukopis pripada vremenu cara Uroa i uva se u biblioteci manastira Hilandara. Raen je na pergamentu po
nalogu velikog vojvode Nikole Stanjevia, verovatno u sedmoj deceniji 14. veka. Prepisivao ga je i,
predpostavlja se, iluminisao monah Teoktist.
Ovaj rukopis ima etvorougaone zastavice sa etvorolistom za natpis; zatim etvorougaone zastavice
ukraene, po celoj povrini, stilizovanim floralnim i geometrijskim ornamentima; kao i uske pravougaone
zastavice sa istim ornamentima.
Mnogobrojni inicijali imaju okosnice izvedene pomou niza cvetova ili su njima ukraeni. Zlatna osnova i
raskoni detalji raeni zlatnom bojom, lepoti oblika dodaju sjaj zlata i stvaraju utisak raskoi.
Romanovo jevanelje
Kao primeri prelaznog stila izmeu 13. i 14. veka stoje rukopisi izvanrednog knjigopisca Romana Hromog
(u literaturi Hromi, u belekama Hormin), za koga je jo u 19. veku izneta hipoteza da bi mogao da bude
brat Vuka Brankovia. U Hilandaru su se sauvale 3 njegove ukraene knjige.
Romanovo jevanelje napisano je na pergamentu 1337. godine i ima 388 listova. Po nalogu igumana
Droroteja 1360. godine umetnuti su jo neki listovi. Minijature su preuzete iz starijeg grkog rukopisa,
slikano polje je srazmerno slino sa naspramnom stranom.
Jevanelista Jovan (trei list) prikazan je kako sedi i ima otvoreno jevanelje; Matej sedi i pie; Luka je
predstavljen kako otri trsku za pisanje; Marko je prikazan sa dve knjige i raen je pod uticajem renesanse

Paleologa. Jevanelisti su pod arkadom koja stoji na stubovima sa kapitelom, sve figure imaju uspravno
dranje, to je bilo karakteristino u 10. veku u Vizantiji.
Po lepoti pisanog slova Roman je na prvom mestu meu srpskim knjigopiscima. On je uveo geometrijski
preplet u vreme Duana, koji je postao karakteristian za drugu polovinu 14. veka. Njegov ukras je strog,
tehniki savren, arhaian po motivima, ali u liniji i boji znatno plemenitiji od srpskih ornamenata 13. veka.
Jevanelje ima slinosti sa Jevaneljem 073 iz Vatopeda, Kumanikim jevaneljem, Pariskim rukopisom sa
teolokim i polemikim spisima cara Jovana III nastalim u Hilandaru. Rukopis se poredi i sa nekim od
hilandarskih ikona: arhanel iz Blagovesti i Deizisnog ina.
etverojevanelje patrijarha Save
Za srpskog patrijarha Savu IV izraeno je, predpostavlja se u Hilandaru gde se i danas uva, skupoceno i
bogato jevanelje napisano na pergamentu koje ima 330 listova. Datuje se u period 1345 1375, zbog toga
to je Sava IV u ovom periodu bio patrijarh.
Ovaj rukopis spada u najlepe iluminirane srpske srednjovekovne rukopise. U zastavicama, iznad teksta
jevanelja, nalaze se autorski portreti jevanelista u krunim medaljonima, etvorolistima i pravougaonim
okvirima. Na portretima, pored jevanelista, predstavljene su i personifikacije Boanske premudrosti. Okviri
portreta, ostatak zastavica, ukraeni su stilizovanim floralnim i geometrijskim ornamentima.
Iznad poetka jevanelja po Marku, od kog poinje etvorojevanelje, je kvadratna zastavica koja sadri
etvorolist sa autorskim portretom jevaneliste.
Iznad poetka jevanelja po Mateju (iz 11. veka beleke) je kvadratna zastavica sa krunim medaljonom u
kom se nalazi autorski portret jevaneliste.
Iznad poetka jevanelja po Luki je etvorougaona zastavica sa pravougaonim prostorom za autorski portret
jevaneliste. iroke trake, koje uokviruju taj portret, bogato su ukraene stilizovanim ornamentima
vizantijskog stila, pa portret podsea na znatno starija i slinija vizantijska zaglavlja 10. veka.
Iznad poetka jevanelja po Jovanu unutar raskone zastavice nalazi se etvorolist u kom su predstavljeni
jevanelista i njegov uenik Prohor.
Od Bogorodice Ljevike, poznat u monumentalnom srpskom slikarstvu, ovakav tip portreta jevanelista
javlja se samo u izuzetno ukraenim srpskim knjigama, kao npr. Kumaniko etvorojevanelje.
Figure su crtane tako da doaraju voluminoznost tela. Zastupljene su zlatna, crvena i zelena boja, kao i mrka
kontura, to su osnovne odlike ovog rukopisa, boje su blae i pastelne.
Slikari su verovatno kolovani u Carigradu i Solunu.
U rukopisu su zastupljena dva tipa inicijala tzv. beli i plavi. Prvom tipu pripada prepleteni inicijal Z, na
poetku teksta jevanelja po Marku, a drugom tipu pripada raskoni inicijal P, na poetku teksta jevanelja
po Luki.

Ciklusi
Bogorodiin akatist
Himna u ast Bogorodice koja se peva na jutrenju u subotu, pete nedelje uskrnjeg posta. Ima oblik poeme
koja se sastoji od 12 ikosa i 12 kondaka. U 14. veku dolazi do sve ireg poznavanja liturgijskih i drugih
pisanih dela, to je za posledicu imalo uvoenje veeg broja himnografskih tema, hagiografskih scena i
ciklusa Bogorodice. Tako je prvi put, u srpskom srednjovekovnom slikarstvu, prikazan Bogorodiin akatist,
smeten na svodu june pevnice i u paraklisu posveenom sv. Nikoli na junoj strani crkve Hrista
Pantokratora u manastiru Deani. Pre toga ovaj ciklus je naslikan u crkvama Sv. Nikole Orfanosa i
Bogorodice Kazandijske u Solunu. U Deanima su izostavljene predstave treeg ikosa i etvrtog kondaka
koje se odnose na scene Susreta Marije i Jelisavete i Josifove prekore.
Akatist zapoinje u svodu june pevnice i naosu odakle prelazi u juni paraklis, gde tee u njegovom
drugom pojasu fresaka na severnom zidu, zatim prelazi na juni zid i zavrava se u apsidi paraklisa. Iznad
pojedinih predstava ispisani su poeci odgovarajuih strofa pesme.
Od slika prve tri, od etiri strofe, posveene su Hristovom zaeu i imaju izgled Blagovesti, ime je trebalo
da se prikae razgovor izmeu arhanela Gavrila i Bogorodice. Krilo arhanela ukazuje na to da je on
sleteo, potom se u narednoj sceni taj pokret ublaava dok se u treoj sasvim smiruje. etvrta scena
Silavinjega oseni tada prikazuje trenutak silaska Sv. Duha na Bogorodicu.
Peta i esta strofa akatista nisu naslikane pa se dalje predstave odnose na novoroenog Hrista. Sedma strofa
prikazuje njegovo Roenje, a u narednim scenama prikazani su mudraci koji se vraaju u Vavilon, naslikan
kao srednjovekovni utvreni grad. Doekuju ih itelji u odei i sa fizionomijom Turaka. To je upadica srpske
i vizantijske stvarnosti 14. veka, suoene sa novim narodom sa istoka i njihovim poistoveivanjem sa
Persijancima.
U 11. strofi predstavljeno je Bekstvo u Egipat, koji je shvaen kao grad pa se na ulazu nalazi carica. Sa
gradskih zidina padaju idoli u trenutku Hristovog ulaska u grad. Dvanaesta strofa tj. 7 kondak doslovno
ponavlja Sretenje iz Velikih praznika.
Druga dogmatska polovina proslavlja Hrista i Bogorodicu i dve njegove prirode koje su osnovi ljudskog
spasenja, s osloncem na sloena tumaenja ovaploenja i pohvale koje ljudi upuuju Bogorodici i Hristu.
Svih 12 strofa ovog drugog dela akatista pretoeno je u zasebene slike.
U 13. strofi predstavlja se tvorac koji je ovaploenjem pokazao ljudima novu tvar. Na fresci je naslikan Hrist
Emanuilo na prestolu, a sa obe strane mu se pobono klanjaju ljudi.
U 14. strofi novoroenog spasitelja proslavljaju oni koji su se udaljili od sveta to je oznaeno natpisom u
vrhu slike. Ova i sve sledee predstave akatista reaju se na stupcima i pilastrima junog paraklisa.
U 15. strofi je Neopisana re sva bee meu biima dole i nimalo se ne udalji od onih gore. Objanjava
dogmu o Hristu koji se ovaplotio i boravio meu ljudima, ali se boanskom prirodom nije odvajao od neba,
zbog ega je u ovoj predstavi naslikan dva puta.
U 16. strofi predstavljen je doslovan likovni prevod prvog stiha ispisanog u vrhu freske Svako aneosko
lice zadivi se veoma tvojim delom ooveenja.
Slika 17. strofe prikazuje, prema poetnim reima govornike, retore koji piu po razvijenim svicima. Ispod
ove scene naslikan je Hrist u peini okruen svetlou trostepene mandorle sa savijenim svitkom i
osmokrakim krstom u ruci to se odnosi na 18. strofu elei sa spasi svet, tvorac sveta.
U 19. strofi prikazana je Bogorodica sa Hristom okruena devojkama Ljudima svim stena jesi. Ravan zid
iza nje je znak njenog oslovljavanja stenom (ikona Bogorodica neoborima stena).
Pretoena u sliku 20. strofa je Noenje ikone Bogorodice Odigitrije sa raskonom podeom tamnocrvene
boje. Deanski slikar je ovde prikazao obred sveanog prenosa ove ikone na praznik Bogorodiinog Akatista
iz carigradskog manastira Pantokrator u carski dvorac. Posle Deana on vie nee da se slika ni u jednom
akatistu 14. veka.
U 21. strofa je hvala Bogorodice kao svetlosne svee koja svetli svima onima u tami, a 22. strofa je,
verovatno, slikom prikazivala Hrista Oslobodioca ljudi od dugova i to kako on cepa svitak-obveznicu, to
zapravo oznaava opratanje Adamovog greha, ali je freska oteena.
U 23. strofi prikazana je Bogorodica crkva sa Hristom na krilu to potvruje i natpis. Proslavljaju je
jeromonasi i pojci.

Najsveanija i zavrna je 24. strofa pesme. U njoj se moli Bogorodica da posreduje za sve one koji su joj
prineli ovu pohvalnu pesmu. Na fresci je ispisana cela strofa, slika je nadahnuta uskrnjim sveanostima na
vizantijskom dvoru na kojima je uestvovao i sam car. U sredini je prikazana velika ikona Bogorodice
Odigitrije, a sa strane se nalazi srpska vladarska porodica: Duan, Uro i Jelena. I u Markovom manstiru
postoji primer prikazivanja vladarske porodice u zavrnoj sceni akatista.
Ciklus dela apostolskih
Ovo je jedinstven i izuzetan ciklus u deanskoj crkvi iji je jedini uzor samo kanonski tekst. Postoje 23
epizode i one zapoinju na krstastom svodu sevzapadnog traveja.
Na zapadnom polju svoda se nalazi scena Isceljenja hromog od roenja, Petar mu daruje zdravlje. Na
severnom polju su Petar i Jovan pred prvosvetenicima Anom i Kajafom. Nakon to su pomogli bogalju
izazvali su veliko interesovanje u narodu pa su zbog toga i privedeni.
Na istonom polju Ananije i Sapfira donose novac od prodate njive, a potom sledi Ananijeva smrt. To je
supruniki par koji je hteo da obmane apostole za milsotinju. Tu su prkazana dva dogaaja na jednoj
kompoziciji sa apostolima Petrom i Jovanom.
Na junom polju Petar i Jovan isceljuju razne bolesnike. Nakon uda sa hromim stanovnitvo je poverovalo
apostolima i poeli su da dovode svoje blinje na izleenje. U luneti na zapadu nalazi se scena Batinanja
apostola Petra i Jovana.
Na severnom zidu su predstavljene tri epizode: Hapenje Petra i Jovana, smatra se da se ono javlja samo u
Deanima, sledi Aneo koji im se javlja u tamnici i ona zauzima najveu povrinu zida. Sledea scena se
odnosi na osloboenje. Na zapadnom zidu, nakon osloboenja iz tamnice, apostoli odlaze u hram da nastave
da poduavaju, ali opet bivaju izvedeni pred prvosvetenike. To je ispod scene batinanja.
Na severnom zidu, ispod scene vezane za tamnicu, nalazi se scena Farisej Gamalilo pred prvosvetenikom.
To je bio ugledan ovek koji je savetovao da se apostoli oslobode. Potom sledi scena Kanjavanja i
proterivanja apostola.
Scene vezane za sv. Stefana nalaze se iznad lukova koji vode u paraklis. Prikaz Kamneovanja sv. Stefana
on klei dok ga Hrist blagosilja iz segmenta neba. Prikazana je i scena Propovedi sv. Stefana, a na zapadnom
zidu je predstavljena Sahrana i to je jedina scena koja nije opisana u ovom delu.
Scne vezane za apostola Filipa Apostol poduava vlastelina carice Kandekije, Filip krtava evnuha i
Aneo gospodnji uzima Filipa.
Scene vezane za apostola Pavla nalaze se u donjoj zoni zapadnog zida. To su scene Savle dobija dozvolu
da progoni, Preobraenje Savla, Ulazak u Damask, Sv. Pavle propoveda u Damasku.
Loze Nemanjia
U drugoj i treoj deceniji 14. veka loza dobija novi izgled. Ustaljenu horizontalnu lozu zamenjuje vertikalni
prikaz usled irenja loze i veeg broja lanova. Na primer u Arilju i urevim Stupovima nije bilo dovoljno
mesta da se prikae, dok u Bogorodici Ljevikoj ona zauzima itav zid.
Kod horizontalnih loza bili su zastupljeni i enski likovi dok se kod vertikalnih javljaju samo u sluaju dok
su lanovi porodice, znai pre udaje i pristupanja drugoj dinastiji.
Zbog manjaka prostora predstava Bogorodice se takoe izgubila, pa na njoj moe da se vidi samo Hrist, a
predloak za lozu je loza Jesejeva. Likovi su predstavljeni kao direktno postavljen i izabran narod od samog
Boga i oni se sve vie prikazuju kao carevi i vladari, a manje kao monasi to je sluaj sa Pekoj Patrijariji.
U predstavljanju loze neosporan je vizantiski uticaj, a original srpske umetnosti je kombinacija bilja i loze
Jesejeve. Horizontalne loze izgledaju kao horizontalne kompozicije, a vertikalne loze poinju redovno da
prikazuju Savu I i Savu II i aktuelni vladar se prikazuje po ugledu na cara Konstantina.
Loza se prvo javlja u Graanici, potom u Pei, Deanima i Mateiu.
U Pei se loza nalazi u priprati i u etiri reda predstavljeno je po pet stojeih figura. Idejni tvorac loze je
Danilo II. Na vrhu loze se nalazi Hrist sa dva anela koji nosi muku i ensku krunu.
U Deanima loza je, takoe, u priprati na istonom zidu juno od ulaza. Ona iznie iz Nemanjinih ruku dok
je levo od njega Sava, a desno Stefan Pevovenani. Gore su Milutin, Dragutin i Uro, potom Stefan
Deanski i Duan. Na vrhu je Hrist Emanuilo koji blagosilja lozu i prua insignije ime je naglaena
boanska investitura.
U Mateiu, zadubini Uroa i Jelene (bila je samostalni ktitor kelije Sv. Save u Kareji), freska je dosta
stradala ali se vidi da je drugaija. Ona predstavlja nastavak loze vizantijskih careva koji su dovedeni u vezu
sa Nemanjiima preko Jelene, koja potie iz porodice Komnina i Asada vladara Bugarske. Na lozi su

prikazana porsja, a ne stojee figure to je vizantiski stil koji je poeo da se koristi u 15. veku. Loza ima 7
horizontalnih redova, a u 6 redova po tri porsja u redu. U treem redu, u centru, predstavlejn je Simeon
Nemanja, dok se levo vidi nimb pa bi trebalo da je to sv. Sava, a desno bi trebalo da to bude Stefan
Prvovenani. Svi ostali redovi spadaju pod nagaanje. Matei takoe ima i Lozu Jesejevu.