Ilovepdf Merged PDF

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)
MUC LUC
THI NIN THIU CUA NAPOLEON BONAPART E ..........................................................2

CHIN DCH NC Y 1796-1797 ...................................................................................... 28
CUC XM CHIM AI CP VA CHIN DCH XI-RI 1798-1799 ........................................ 52
NGAY 18 THANG SNG MU 1799 .................................................................................. 68
NHNG BC U CUA NHA C TA I 1799 - 1800 ....................................................... 87
TRN MA-REN-G-S CUNG C NN C TAI-PHAP CH CUA TNG TAI TH NHT
1800-1803.......................................................................................................................... 105
http://ebooks. vdcmedia. com
E. Tac Le
THI NIN THIU CUA NAPOLEON BONAPARTE
Ngay 15 thang 8 nm 1769, tai thanh ph A-gic-xi-n thuc

ao Cooc, L-ti-ti-a B-na-pac, 19 tui, v mt ngi quy tc a
phng lam ngh lut s, ang i ngoai ph bng thy au e, vi
rao bc v nha th sinh c mt a con trai. Luc by gi, quanh
L-ti-ti-a khng co ai nn a be a b e ri. Th la gia nh cua
Sac B-na-pac, mt lut s ngheo thanh ph A-gic-xi-, thm
mt ngi. Sac B-na-pac quyt nh cho con mnh hp thu nn
giao duc Phap ch khng phai nn giao duc Cooc. Khi a be ln
ln, gia nh ng ngi y khng co u tin cho con n hoc, Sac
B-na-pac a xin c hoc bng cho con vao theo hoc mt trng
vo b Phap.
ao Cooc, sau nhiu nm thuc v nc Cng hoa Gin, a
ni dy di s lanh ao cua mt a chu a phng tn la Pao-li,
va, nm 1755, a ui c ngi Gin ra khoi ao. Le d nhin, o
la mt cuc khi ngha cua tng lp tiu quy tc nng thn va cua
nng dn c nhng ngi sn bn, nhng ngi chn cu trn
nui va dn ngheo mt vai thanh th ung h. Tom lai, o la cuc
khi ngha cua mt dn tc mun thoat ra khoi ach boc lt ha khc
v thu khoa va cai tr cua mt nc cng hoa bun ban. Cuc khi
ngha thu c thng li, va t nm 1755, ao Cooc sng c lp
di s lanh ao cua Pao-li. Nhng tan d cua xa hi tc trng
vn con manh (c bit trong ni a ao). Thnh thoang, cac th
tc lai giao tranh ac lit va dai dng. T tuc "thu truyn kip" rt
ph bin, thng c kt thuc bng nhng trn chin u khung
khip.
Nm 1868, nc Cng hoa Gin a ban lai cho vua nc
Phap Lu-i XV "quyn hanh cua mnh" Cooc-thc t quyn hanh
y a b thu tiu-va mua xun nm 1869, qun i Phap a anh
bai qun cua Pao-li (vic nay xay ra vao thang 5 nm 1869, ba
thang trc khi Na-p-l-ng ra i). ao Cooc tr thanh t ai
thuc Phap.
Nh vy, Na-p-l-ng a sng nhng ngay th u trong mt
thi ma long dn ao Cooc con luyn tic nn c lp chnh tr a
mt i mt cach qua t ngt, con nh mt b phn cua giai cp
a chu va t san thanh th th t nhu rng tt hn ht la hay tr
thanh nhng thn dn trung thanh va t nguyn cua nc Phap.
B Na-p-l-ng, Sac B-na-pac, thuc phai "thn ngi bao v
ao Cooc a b a i ay, va cm ghet nhng ngi xm lng.
Ngay t hi con nho, Na-p-l-ng a to ra khng nhn nai
va nn nong. Sau nay, khi n lai nhng ky nim thi u th cua
mnh, Na-p-l-ng noi rng: khng ai bt nat c mnh, hay gy
g, hay anh a nay, choc a khac va moi a be u s cu ta.
c bit la Gi-dep, anh Na-p-l-ng, a phai chu ng chuyn
y nhiu.
Na-p-l-ng anh anh, cn anh, nhng chnh Gi-dep lai b
qu mng, v sau cuc u a, Gi-dep cha kp hoan hn th Nap-l-ng a i mach me. Na-p-l-ng k thm: mu meo a giup
ti nh vy y, nu khng me ti a phat ti v ti hay cai nhau
va khng bao gi tha th nhng hanh ng gy g cua ti.
Na-p-l-ng la mt a tre lm l va nong tnh. Tuy ba me
yu con, nhng day d Na-p-l-ng cung nghim khc nh i vi
anh em cua Na-p-l-ng. Gia nh sinh hoat tn tin nhng
khng tung bn. Trng b ngoai, ng b la mt ngi an ng tt
va ba L-ti-ti-a, ngi chu tht s cua gia nh, mt ngi an ba
qua quyt, nghim khc va cn cu. Na-p-l-ng tha hng cua
me tinh thn ham lam vic va np sng trt t nghim ngt.
ao Cooc xa luc a, nhn dn con man r sng trong nui
rng, nhng cuc xung t keo dai gia cac th tc, t nan "thu
truyn kip", mi ac cam rt kheo che giu nhng su sc, dai
dng cua dn ao i vi bon xm lc Phap, tt ca nhng c
im o a anh hng manh me n nhng cam giac u tin cua
cu be Na-p-l-ng.
E. Tac Le
Nm 1779, sau bao ln chay chot, Sac B-na-pac mi gi

c hai a con ln la Gi-dep va Na-p-l-ng sang Phap theo
hoc trng trung hoc -toong; mua xun nm y, Na-p-l-ng
c nha trng nc Phap cp hoc bng va chuyn sang hoc
trng vo b Brin, mt th trn nho min ng nc Phap. Luc
nay, Na-p-l-ng 10 tui.
Brin, Na-p-l-ng la mt a be u su, kn ao, cau
knh va hay gin d lu, khng gn gui ai, khng coi ai ra g,
khng ban be, cam tnh vi ai, rt t tin mc du tm voc nho be
va con t tui. Ngi ta a th s nhuc, tru choc, ch giu giong
noi a phng cua Na-p-l-ng. Cu B-na-pac a gin d u a,
co khi c co khi thua, nhng cung a lam cho ban be cua cu
hiu rng nhng cuc xung t nh vy khng phai la khng nguy
him. Na-p-l-ng hoc gioi la lung, nghin cu n ni n chn
s Hy Lap va s La Ma, cung rt say m toan hoc va a ly. Cac
giao s cua trng vo b cai tnh nho o khng gioi lm v cac
mn khoa hoc ma ho giang day nn cu Na-p-l-ng phai bi b
thm kin thc cua mnh bng cach oc sach. Na-p-l-ng oc
sach trong nhng nm con t tui va sau nay con oc rt nhiu va
oc rt nhanh. Long yu qu hng ao Cooc cua Na-p-l-ng a
lam cho ban be ngi Phap ngac nhin va xa lanh Na-p-l-ng:
luc by gi Na-p-l-ng con coi nc Phap nh mt chung tc xa
la, la nhng ke xm lc hon ao qu hng cua mnh. Na-p-lng ch lin lac c vi t quc xa xi cua mnh bng th t cua
b me, anh em, v gia nh khng u tin cho Na-p-l-ng v nha
ngh he.
Nm 1784, 15 tui a hoc xong va tt nghip, Na-p-l-ng
c gi i hoc trng vo b Pa-ri, ni ao tao s quan cua qun
i luc by gi. Trng nay co nhiu giao s rt gioi, trong s o co
nha toan hoc Mng-gi va nha thin vn hoc La-plat. Na-p-l-ng
say sa hoc va oc sach. o, Na-p-l-ng co sach, co thy
hoc. Nhng ngay trong nm u, Na-p-l-ng a gp mt iu
khng may: vao hoc trng vo b t cui thang 10 nm 1784 th
n thang 2 nm 1785, b Na-p-l-ng cht v bnh ung th da
day cung nh sau nay chnh Na-p-l-ng a b. Hu nh gia nh
khng con cach sng. Khng th trng mong c my vao ngi

anh ca Gi-dep, mt ngi bt lc va li bing, cu hoc sinh s
quan 16 tui phai ng ra chm soc me va cac em trai, em gai cua
mnh. Sau mt nm hoc trng vo b Pa-ri, ngay 30 thang 10
nm 1785, Na-p-l-ng nhp ngu, mang cp hiu thiu uy va
nhn cng tac mt trung oan ong Va-lng-x.
Va-lng-x, vin s quan tre tui y sng mt cuc sng
kho khn. Hang thang, Na-p-l-ng gi v cho me gn ht s
lng ch gi lai u tra tin nhng ba n am bac cua mnh va
khng vui chi giai tr g. Trong ngi nha Na-p-l-ng thu c
mt cn bung, co mt ca hang nho ban sach cu. Na-p-l-ng a
danh tt ca thi gian ri rai cua mnh vao vic oc sach do ngi
chu hiu cho mn. Na-p-l-ng khng thch giao du, va lai Nap-l-ng n mc qua ti tan n ni khng mun va cung khng
th co mt cuc sng xa giao ti thiu. Na-p-l-ng say m oc
sach cha tng thy, khi oc ng ghi chep va vit nhng y kin
phn tch cua mnh day c ca s tay.
Trc ht, Na-p-l-ng thch oc cac tac phm lch s qun
s, sach toan hoc, a ly va cac sach ta cuc du lch. Na-p-l-ng
cung oc ca sach trit hoc. Chnh vao thi ky nay Na-p-l-ng bt
u nghin cu nhng tac gia c in cua Th ky anh sang: Von-te
3, Rut-x , a-lm-be, Ma-b-li va Ray-nan.
Tht kho ma xac nh c vao thi ky nao th xut hin
Na-p-l-ng nhng du hiu u tin cua long cm ghet i vi
nhng nha t tng cua cuc cach mang t san va th trit hoc
rt c bit cua Na-p-l-ng. Du sao, luc nay, ngi trung uy pho
16 tui vn hoc nhiu hn la ph phan. Va y na cung la mt
im c ban cua tinh thn Na-p-l-ng: thi thanh nin, khi oc
sach cung nh khi tip xuc vi ngi mi quen bit, Na-p-l-ng
u khao khat va nong long mun c hp thu nhanh chong va
y u nhng iu ma mnh cha bit ti, nhng iu co th gop
phn bi dng tinh thn cho ban thn mnh.
Na-p-l-ng cung oc cac tac phm vn hoc bng vn xui,
vn vn; say m cun tiu thuyt Vec-te va mt vai tac phm khac
E. Tac Le
cua Gt: oc ca tac phm cua Ra-xin, Cooc-ny, M-li-e , cac bai
th lng danh mt thi b gan la cua t-xi-ng, mt thi s hat rong
ngi -ct thi trung c (thc t ch la mt s la nghch trong
vn hoc). oc nhng loai sach y xong, Na-p-l-ng lai lao vao
sach toan hoc va cac tac phm co lin quan n cac vn qun
s, c bit la phao binh.
Thang 9 nm 1786, Na-p-l-ng xin phep ngh dai han v
qu A-gic-xi- thu xp s sinh sng cua gia nh. Khi cht, b
Na-p-l-ng co lai mt t tai san va mt s cng vic kha rc
ri. Na-p-l-ng a giai quyt nhng cng vic o mt cach tch
cc va co kt qua. Na-p-l-ng c phep ngh thm n gia
nm 1788, khng c hng lng nhng kt qua hoat ng cua
Na-p-l-ng n nh cng vic gia nh a bu p lai.
Tr v Phap vao thang 6 nm 1788, Na-p-l-ng i theo
trung oan ln ong c-xon va, ln nay, Na-p-l-ng trong
trai, khng nha ring na. Na-p-l-ng vn m mai oc tt ca
cac loai sach a co trong tay va c bit la cac tac phm ban v
nhng vn qun s a lam say m cac chuyn gia th ky th
XVIII. Mt ln, b phat khng c i lai, Na-p-l-ng a tm
c ni nht mnh mt cun sach cu noi v phap lut i c La
Ma, vit theo lnh cua Hoang Giu-xti-ning. Na-p-l-ng
khng nhng a oc ht cun o, ma gn 15 nm sau, trong khi
bin soan b dn lut, Na-p-l-ng con oc thuc long ca b tuyn
tp phap lut La Ma. Vic nay a lam cho cac nha lut hoc li lac
nht Phap ngac nhin. Na-p-l-ng qua co mt tr nh phi
thng.
Kha nng lam vic bng tr oc mt cach cng thng cung nh
kha nng tp trung cao va lu dai sc suy ngh cua Na-p-lng a thy l ro t thi ky nay. Sau nay, nhiu ln Na-p-l-ng
noi rng: nu ngi ta thy ti lun lun sn sang i pho vi moi
tnh hung th iu o co th giai thch nh th nay: trc khi lam
bt c vic g, ti a suy ngh ky trc kha lu va d kin ht
nhng g co th xay ra. Chng phai la a co mt v thn thanh nao
thnh lnh hin ra ga cho Na-p-l-ng nhng tnh hung dng
nh bt ng i vi nhng ngi khac, Na-p-l-ng noi thm rng
"... Luc nao ti cung lam vic, lam vic trong khi n, rap hat, ban
m...". Khi noi n thin tai cua mnh th li le cua Na-p-l-ng
thng m ve chm bim hoc giu ct va ri bao gi Na-p-lng cung nhn manh va rt nghim tuc n tinh thn lam vic cua
mnh. Na-p-l-ng ly lam t hao v kha nng lam vic v tn
cua mnh hn bt c nng khiu nao khac ma tao hoa a ban cho
mt cach v cung rng lng.
c-xon, Na-p-l-ng vit mt cun sach nho noi v thut
bn (v cach phong an). Binh chung phao binh tht s tr thanh
s trng cua Na-p-l-ng. Trong tai liu cua Na-p-l-ng thi
ky nay, ngi ta con tm thy mt vai ban thao tac phm vn hoc,
nhng cng trnh nghin cu co tnh cht trit hoc va chnh tr,
v.v. T tng cua Na-p-l-ng thng thy m t nhiu mau
sc cua chu ngha t do va i khi con lp lai y nguyn mt s t
tng cua Rut-x, mc du, noi chung, ngi ta khng th nao coi
Na-p-l-ng nh mt tn cua tac phm Kh c xa hi.
Trong nhng nm nay, co mt im ni bt: y ch va ly tr
cua Na-p-l-ng a hoan toan khng ch c nhng ham m v
duc vong. Na-p-l-ng khng bao gi n thch khu, thng xa
lanh ch ng ngi, xa lanh gii phu n, khc t moi cuc vui
chi giai tr, lam vic khng mt moi, danh tt ca thi gi nhan ri
vao vic oc sach. Liu Na-p-l-ng co cam chu mai mai vi s
phn cua mnh, s phn cua mt vin s quan ngheo tnh nho, xut
thn trong gia nh quy tc ngheo ngi Cooc, lun lun b lu ban
be quyn quy va bon cp trn quyn quy nhn bng con mt khinh
b khng?
Trc khi Na-p-l-ng co thi gian tm c cu tra li ro
rang cho cu hoi y va cung cha co ca thi gian xy dng k
hoach cu th cho tng lai th cai sn khu ma Na-p-l-ng ang
chun b vai tro bc ln hoat ng a bt u lung lay, ri cui
cung tan v va sup : Cach mang Phap bung n.
Bit bao nhiu nha chep tiu s va vit tiu s cua Na-p-lng co khuynh hng gan cho nhn vt cua ho co c khn ngoan
E. Tac Le
siu pham, co bm nng tin oan vic i, co long tin vao thin
chc cua mnh, mun tm xem trong vin trung uy phao binh mi
20 tui ong c-xon nay co tin cam g v nhng li ch ma cuc
cach mang n ra nm 1789 t phai em lai cho chang ta.
Thc t, moi vic a xay ra mt cach gian n va t nhin
hn nhiu. Do v tr xa hi cua mnh, Na-p-l-ng ch co li trong
cuc chin thng cua giai cp t san i vi ch phong kin
chuyn ch. Cooc, ngay ca di thi thng tr cua Gin, bon quy
tc (c bit la tng lp quy tc a chu nho) khng bao gi c
hng nhng c quyn, c li ma bon quy tc Phap rt quy
trong. Du sao chang quy tc nho nay, gc gac mt hon ao Y
kem vn minh, va mi b ngi Phap xm chim, cung khng th
mong co c bc ng cng danh rang r va nhanh chong
trong qun i. Trong cuc cach mang 1789, nu co cai g co th
cam d c chang ta, th chnh la t nay tr i ch ring co nhng
kha nng cua ca nhn la co th giup cho con ngi leo ln nhng
bc thang xa hi. nhay vao cuc, vin trung uy phao binh Bna-pac khng cn g khac na.
Nhng suy tnh thc tin a thu hut tm tr Na-p-l-ng.
Li ch to ln nht ma Na-p-l-ng co th thu c cach mang la
cai g? Va u co iu kin tt nht? Co hai cu tra li: mt la
Cooc, hai la Phap. Luc nay, khng nn anh gia qua cao pham vi
va mc yu ao Cooc cua Na-p-l-ng. Vao nm 1789, chang
trung uy B-na-pac chng con nh ti chu soi con 10 tui a tng
anh nhau rt hng trong sn trng Brin, mi khi ban be ch
giu gong Cooc cua mnh.
By gi chang ta a bit th nao la nc Phap va th nao la
ao Cooc, a co th so sanh c hai nc nay v mt din tch, va
tt nhin a nhn ra c hai nc nay khng ging nhau n
mc nao. Nhng vn t ra ngay ca vao nm 1789, Na-p-lng cung khng th hy vong chim c nc Phap cai a v ma
ng co th co c Cooc, nht la nay cach mang a bt u bung
n, mc du Cooc, Na-p-l-ng co rt t iu kin thun li. Hai
thang ri sau khi nguc Ba-xtil b pha, Na-p-l-ng xin phep ngh
va tr v Cooc.
Trong s rt nhiu tac phm nh vit, ung vao nm 1789,

Na-p-l-ng a vit xong mt ban tiu lun noi v lch s ao
Cooc va trao ban o cho Ray-nan xin y kin, va Na-p-l-ng rt
ly lam thch thu v li anh gia tng bc cua nha vn ang ni
ting y. Chu y u chng minh rng Na-p-l-ng rt quan
tm n hon ao qu hng cua mnh, ngay ca khi Na-p-l-ng
con cha co kha nng chuyn tm hoat ng chnh tr o. V
ti nha me, Na-p-l-ng lp tc tuyn b tan thanh Pao-li (Pao-li
a tr v sau mt thi gian dai b ay) nhng Pao-li a tip vin
trung uy tre tui rt lanh nhat, va, chng bao lu, qua nhin la
mi ngi i mt con ng khac. Pao-li m tng n vic giai
phong hoan toan ao Cooc khoi ach h cua ngi Phap, con Bna-pac th cho rng cuc cach mang m ra nhng con ng mi
cho s tin b cua ao Cooc va co th - iu nay mi chnh - cho s
nghip cua ban thn.
Sau my thang nha khng at c kt qua g, Na-p-lng tr lai n v, mang theo a em trai la Lu-i giam bt mt
phn chi tiu cho me. Hai anh em Va-lng-x, ni trung oan
cua Na-p-l-ng tr lai ong qun. T nay tr i, trung uy B-napac phai sng vi em va nui nng cho em n hoc bng ng lng
qua t oi cua mnh. Co ba n tra ch co mi mt ming banh. Nap-l-ng tip tuc phuc vu qun i mt cach hng hai va say m
oc nhng tac phm v lch s qun s.
Thang 9 nm 1791, ngi ta lai thy Na-p-l-ng Cooc, do
Na-p-l-ng a tm cach c thuyn chuyn v. Ln nay, Nap-l-ng vnh vin ct t quan h vi Pao-li a cng khai hoat
ng tach ao Cooc ra khoi nc Phap, iu ma Na-p-l-ng
khng mun chut nao. Thang 4 nm 1791, khi xay ra cuc xung
t gia bon giao s phan cach mang, ung h trit chu trng
tach ao Cooc cua Pao-li vi nhng ai din cua chnh quyn cach
mang, B-na-pac a ra lnh bn ca vao nhng am ng bao ng
xng vao anh qun i t di quyn ch huy cua mnh. Cui
cung, b chnh quyn cng hoa tnh nghi v m mu anh chim
mt phao ai (khng co lnh cp trn), Na-p-l-ng lai sang Phap
va lp tc phai n trnh din trc B Chin tranh Pa-ri xac
E. Tac Le
10
minh thai co phn nao m am cua mnh Cooc. n thu

nc Phap vao cui thang 5 nm 1792, Na-p-l-ng chng kin
nhiu bin c si ni cua cach mang xay ra vao nm o.
Chung ti co nhng bng c chnh xac cho phep xet oan s
phan ng cua vin s quan 23 tui o trc hai bin c trong ai
xay ra: Cuc anh chim cung in Tuy-l-ri cua qun chung nhn
dn vao ngay 20 thang 6 va cuc lt ch qun chu ngay 10
thang 8 nm 1792. Tham gia nhng bin c y bng cach ng
ngoai vong chng kin mt cach bt ng nn hai ln y la dp
B-na-pac biu l t tng cua mnh trong mt nhom ban thn.
Vi ho, B-na-pac co th t do bc l nhng y ngh tht va tt ca
ban cht cua mnh. Va nhng li ng ta noi tht ro rang, khng
chut g up m: "Chung ta hay i theo bon v lai nay", Na-p-l-ng
a noi nh vy vi Bu-rin luc cung i vi nhau trong ph, khi
thy qun chung tin v pha cung in nha vua ngay 20 thang 6.
Khi thy vua Lu-i XVI, ht hoang trc cuc biu tnh y uy th,
phai ra chao qun chung bao ln, u i mu o Phri-ging, Nap-l-ng lin khinh b ni: "Thng hen! Th ma lai cho bon v
lai nay vao c! ang le phai dung phao quet i bn, nm
trm thng la nhng thng khac se chay dai!". Ti a giam nhe
hnh dung t ma Na-p-l-ng dung cho Lu-i XVI, v ting y
khng th nao in ln sach c. Ngay 10 thang 8 (ngay dn chung
tin cng vao cung in Tuy-l-ri, va ngay Lu-i XVI b lt ), Nap-l-ng vn lang thang ngoai ph va lai vn dung hnh dung t
trn ch Lu-i XVI, ng thi goi nhng ngi ni ln lam cach
mang la "lu dn en gh tm nht".
ng nhin, Na-p-l-ng khng th bit c rng ngay 10
thang 8 nm 1792, trong khi ng ta ang ng gia am ng
chng kin cuc tin cng vao cung in Tuy-l-ri va tng c Lu-i
XVI ra khoi ngai vang th chnh s vic y lai la v li ch cua ban
thn ng ta, B-na-pac; cung nh qun chung ang ng vy
quanh ng ta hn hoan chao mng nn cng hoa ra i u co th
ng c rng vin s quan tre tui y, thn hnh be nho, gy go,
xoang xnh trong chic ao da dai sn rach, chm bin trong am
ng qun chung, lai chnh la ngi sau nay se bop nghet nn
11
cng hoa o tr thanh hoang c tai. Co mt iu ang chu y

la, ngay y, ta a thy ban cht Na-p-l-ng la thch dung
sung an, coi no la phng tin thch hp nht tra li nhng
cuc ni dy cua nhn dn.
Na-p-l-ng con quay lai ao Cooc ln na va t chn ln
t nay vao ung luc Pao-li tr thanh ngi quyt tm tach ao
Cooc khoi nc Phap va a dng mnh cho ngi Anh. Trai qua
bao gian kh va nguy khn, Na-p-l-ng mi a c me va gia
nh thoat khoi ao Cooc, trc khi qun Anh ti chim ao. Vic
xay ra hi thang 6 nm 1793. Va trn thoat th nha ca cua Nap-l-ng lin b ng ang cua Pao-li, nhng ngi chu trng
chia ct, cp pha.
Tip o la nhng nm thang y cung cc. Cai gia nh ng
ngi o a hoan toan b pha san va vin ai uy tre tui phai cang
ang nui ca me ln bay anh em (Na-p-l-ng mi c thng ai
uy trc o t lu). Luc u, Na-p-l-ng gia nh sng qua
ngay Tu-lng, sau chuyn n Mac-xy. Cuc sng kho khn
tung thiu cua ho tri i thang nay qua thang khac, khng mt tia
hy vong, th bng u np sng quen thuc cu ky y b gian oan
mt cach qua bt ng.
min nam nc Phap a xay ra mt cuc bao ng phan
cach mang. Nm 1792, bon bao hoang Tu-lng ni ln anh ui
va tan sat cac ai biu cua chnh quyn cach mang va cu cu
ham i Anh ang tun tiu pha ty a Trung Hai. Qun i
cach mang vy thanh Tu-lng trn b.
Di s ch huy cua Cac-t, cuc vy thanh a tin hanh yu
t va khng thu c thng li. Xa-li-xet-ti, uy vin qun s, ngi
a trn ap cuc bao ng cua bon bao hoang min nam, la ngi
Cooc, quen B-na-pac va a cung B-na-pac chng lai bon Pao-li.
B-na-pac n thm ban ng hng cua mnh doanh trai trc
thanh Tu-lng va ch ve cho Xa-li-xet-ti cach duy nht anh chim
thanh va ui ham i Anh. Xa-li-xet-ti ben c vin ai uy tre tui
y lam ch huy pho lc lng phao binh ham thanh.
E. Tac Le
12
Cuc tin cng trong nhng ngay u thang 10 b tht bai, v

on-n, ngi ch huy anh thanh hm o, a ra lnh rut lui va
luc quyt nh chin trng, trai vi y nh va long mong mun
cua B-na-pac. B-na-pac tin chc rng nu khng co khuyt im
tm thng y th thng li a v tay ngi Phap. Ban thn Bna-pac cung a b thng trong khi dn u qun xung phong.
Sau mt thi gian dai c tuyt va nhiu phen ln la cua nhng
ngi ch huy cp trn - v ho khng tin lm vao Na-p-l-ng,
ngi s quan tre tui v danh va t nhin xut hin doanh traingi ch huy mi la u-g-mi- a cho phep B-na-pac thc hin
k hoach. Sau khi a b tr phao theo y a nh sn t lu va sau
mt trn phao hoa kinh khung, B-na-pac liu mang dn u binh
s xung phong anh chim im cao E-ghi-et bao v ca bin va
bt u m t bn pha ham i Anh.
Sau hai ngay phao kch ac lit, ngay 17 thang 12, 7.000 qun
cng hoa xung phong anh chim cac phao ai, nhng a b anh
lui sau mt trn kch chin. Nhng B-na-pac a kp thi n tip
ng cung vi mt i qun d b va nh vy a quyt nh thng
li. Ngay hm sau, tt ca nhng ke c qun Anh thoa thun cho
rut xung tau bt u lu lt chay trn khoi thanh ph. Thanh
Tu-lng u hang khng iu kin, qun i cng hoa tin vao
thanh ph. Ham i Anh a rut c ra khoi.
Sau trn chin thng nay, tng uy-tin bao cao v B chin
tranh Pa-ri rng, ng ta khng u ch noi ht cng trang cua
B-na-pac. ng ta noi v B-na-pac rng o la ngi va tai gioi
va thng minh va con la ngi co tha nhng c tnh cn co.
uy-tin con noi thm rng nhng cai o ch mi m ta c phn
nao ngi s quan him co y. uy-tin nhit lit tin c B-na-pac
vi b trng va ngh trong dung B-na-pac v li ch cua nn
Cng hoa. Trong hang ngu qun i Tu-lng, vai tro quan trong c
?a B-na-pac trong vic b tr cac khu phao, tai ch huy cuc vy
thanh va trn phao hoa cung nh bit tin cng vao luc quyt nh
a c tt ca moi ngi cng nhn.
Chin cng y, trn anh u tin ma Na-p-l-ng ch huy
va thu c thng li, din ra ngay 17 thang 12 nm 1793. T
13
ngay anh chim thanh Tu-lng n ngay 18 thang 6 nm 1815,

ngay ma hoang thua trn rut khoi chin trng Oa-tec-l y
xac cht, la mt s nghip lu dai va m mau, keo dai trong sut
22 nm tri (co nhng luc gian oan). Va s nghip o a c
nghin cu cn thn trong sut thi ky chin tranh giai phong dn
tc chu u, va nhng bai hoc cua no, cho n tn by gi, vn
con la i tng cua mt s nghin cu co h thng.
Trong sut i mnh, Na-p-l-ng a anh ca thay 60 trn
ln, nho (nhiu hn ca tng s nhng trn cua A-lch-xan Ma-xoan, An-ni-ban, X-da va Xu-v-rp cng lai) va s qun a tham
gia vao cac trn anh o con ng gp bi so vi s qun trong cac
cuc chin tranh cua cac v tin bi v ngh thut qun s cua Nap-l-ng. So vi con s nhng trn anh khng l a quyt nh
s nghip cua Na-p-l-ng th chin thng Tu-lng tht qua tm
thng, song mc du th, chin thng Tu-lng vn mai mai
chim mt v tr c bit trong thin anh hung ca Na-p-l-ng. No
a lam cho moi ngi ln u tin chu y ti Na-p-l-ng. uy ban
cu quc rt mc hai long v vic a thanh toan c bon phan bi
Tu-lng va a tng c c ngi Anh ra khoi b bin.
Chiu hng cua tnh hnh bao trc trin vong thanh toan
nhanh chong c hoat ng phan cach mang cua bon bao hoang
khp min nam nc Phap. Xa nay Tu-lng vn c coi nh mt
phao ai kin c bt kha xm pham, n ni khi Tu-lng tht thu
ri ma nhiu ke vn khng tin va cung khng tin rng mt ga v
danh tn la B-na-pac lai a co th anh chim c thanh. May
mn cho Na-p-l-ng la trong hang ngu nhng ngi vy thanh
co mt ngi con nhiu th lc hn Xa-li-xet-ti, o la -guy-xtanh
R-be-xpi-e, em trai cua Mc-xi-mi-ling, cung d trn anh thanh
va a tng thut trong mt ban bao cao gi v Pa-ri. Kt qua la
lp tc Na-p-l-ng B-na-pac c phong chc thiu tng,
quyt nh ky ngay 14 thang 1 nm 1794. Luc o Na-p-l-ng 24
tui. Bc i u tin a thanh at.
E. Tac Le
14
Vic Na-p-l-ng ha thanh Tu-lng xay ra vao thi ky ma

phai "Nui" ang thng tr hoan toan Hi ngh Quc c, vao luc
ma phai Gia-c-banh ang co anh hng rt ln thu va cac
tnh, vao luc ma nn chuyn chnh v ch cua cach mang, trong
cuc u tranh quyt lit cua mnh, a chin thng c thu trong
gic ngoai va a p tan c nhng cuc phin loan cua bon bao
hoang, bon Gi-rng-anh va bon thy tu ngoan c.
Trong cuc ni chin ac lit nay, Na-p-l-ng B-na-pac
khng th khng thy cn phai chon mt con ng gia nn cng
hoa va nn qun chu: nn cng hoa se co th cho ng ta tt ca va
nn qun chu t se tc tt ca va se khng tha th cho ng ta vic
chim thanh Tu-lng, cung nh vic ng ta va mi cho xut ban
cun sach Ba n ti P-ke, trong o Na-p-l-ng a vach ro cho
cac thanh ph ni loan min nam hiu rng tnh th cua ho tht
la tuyt vong. Mua xun va u mua ha, cac uy vin Hi ngh
Quc c min nam (c bit co R-be-xpi-e em, chu anh hng
trc tip cua B-na-pac) chun b xm chim x Pi--mng va
min bc nc , t o e doa nc Ao. uy ban cu quc lng
l, Cac-n luc o phan i k hoach y. B-na-pac tin rng dung
-guy-xtanh R-be-xpi-e lam trung gian th co th thc hin c
c m cua mnh: c tham gia vic chinh phuc nc . Chnh
phu Phap luc nay cha lam quen vi t tng cho rng mun
chng lai s can thip cua chu u phan cach mang th khng
phai la phong ng, ma phai trc tip tin cng vao chu u va
iu o xem chng qua tao bao. Do o, nm 1794, Na-p-l-ng
khng thc hin c k hoach cua mnh. Mt bin c chnh tr
xay ra bt ng i vi Na-p-l-ng, a ao ln ca tnh th.
c ch thn trnh bay k hoach tin cng nc Y trc
anh mnh va trc uy ban Cu quc, R-be-xpi-e em i Pa-ri. Luc
o a vao u mua he, cn phai giai quyt vn . Sau khi i Gin
hoan thanh mt nhim vu mt co lin quan n cuc vin chinh
noi trn, B-na-pac v Ni-x. Cht mt tin bt ng t Pa-ri bay ti,
bt ng khng nhng i vi tnh Ni-x xa xi min nam ma con
ngay ca i vi chnh Pa-ri na: tin ht sc la lung o la ngay 9
Thang Nong, ngay gia bui hop cua Hi ngh Quc c, Mc-xihttp://ebooks. vdcmedia. com
15
mi-ling, Xanh Giuyt, Cu-tng, va sau nay ca ng ang cua ho,

u b bt gi. Ngay hm sau, tt ca nhng ngi y u b a
ln may chem, khng cn xet x g v chnh phu a tuyn b mt
cach v iu kin rng ho b t ra ngoai vong phap lut. Lp tc
ngi ta tin hanh lung bt trong khp nc Phap nhng ai co
hoc coi nh co lin h mt thit nht vi nhng nha lanh ao
chnh cua ch a b anh . Sau khi -guy-xtanh R-be-xpi-e
b hanh hnh, tng B-na-pac lin vao tnh trang b e doa.
Khng y hai tun l, sau ngay 9 Thang Nong (27 thang 7), Nap-l-ng b bt (10 thang 8 nm 1794) va b ap giai v thanh ngtp. Sau 14 ngay b giam gi, B-na-pac c tha: luc soat cac giy
t cua B-na-pac, ngi ta a khng tm thy mt bng c g
truy t B-na-pac.
Trong sut thi gian khung b cua bon ao chnh, ngi ta
thy rt nhiu ngi co quan h t nhiu vi R-be-xpi-e hoc
nhng ngi thuc phai R-be-xpi-e b sat hai; con B-na-pac th
co th t ly lam vui sng rng mnh a thoat khoi li may
chem. Ch bit rng va bc ra khoi nha giam, B-na-pac a lp
tc nhn thy rng thi th a thay i va s nghip cua mnh
va mi bt u thun li nhng y ma nay a dng lai. Nhng
ke mi ln con tnh nghi B-na-pac, va lai, ho cung cha bit ro
B-na-pac lm. Cuc vy ham thanh Tu-lng cha em lai cho Bna-pac mt ting tm ln v mt qun s. "B-na-pac a? B-na-pac
la ai nh? a lam vic u? Khng ai bit hn ca?" o la li phan
ng cua b vin trung uy tre tui Giuy-n, khi Giuy-n bao cho b
bit tng B-na-pac mun chon mnh lam s quan phu ta. Chin
cng Tu-lng a b qun mt ri, hoc du sao th no cung khng
con c anh gia cao nh luc u na.
Mt chuyn khng vui khac lai xay ra. t nhin uy ban Cu
quc Thang Nong ch th cho B-na-pac phai n Vng- dep bon
phin loan va khi n Pa-ri, tng B-na-pac c bit ngi ta
giao cho ch huy mt l oan b binh trong khi B-na-pac chuyn
v phao binh va khng mun phuc vu b binh. Sau mt hi tranh
lun gay gt vi -bri, mt uy vin cua uy ban, Na-p-l-ng xin
t chc.
E. Tac Le
16
Na-p-l-ng lai lm vao thi ky tung thiu mi. Vin tng

25 tui nay, v vn va bt bnh vi cp trn, khng mt ngun
sng, a bun ba sng Pa-ri qua mua ng gay go nm 17941795 va sang xun lai con tung oi gay go hn na. Dng nh
moi ngi a qun Na-p-l-ng. Cui cung, thang 8 nm 1795,
Na-p-l-ng c b nhim lam thiu tng phao binh phong
ban cua uy ban Cu quc. Phong ban nay la net in hnh c
ao u tin cua B Tng tham mu do Cac-n, trn thc t la
ngi tng ch huy cac lc lng vu trang cng hoa, xy dng.
y, Na-p-l-ng vn say m oc sach va t hoc, i thm vn cy
ni ting Pa-ri, thm Nha Thin vn va a chm ch theo hoc lp
thin vn cua La-lng-.
Lng bng cua Na-p-l-ng t oi, thnh thoang khi nao
mun n sang, Na-p-l-ng ch con co cach la n thm gia nh
Pec-n, v gia nh nay rt quy mn Na-p-l-ng. Nhng, sut
trong thi gian c cc o, khng bao gi Na-p-l-ng hi hn v
vic a xin t chc, cung khng h ngh n vic quay tr lai phuc
vu b binh, co le v mun at c vic o th ch con cach cu xin
quy luy. Nhng dp may lai n vi Na-p-l-ng: chnh th cng
hoa lai cn n Na-p-l-ng chng lai cung vi nhng ke thu
nh hi Tu-lng.
Nm 1795 la mt trong nhng bc ngot cua lch s cach
mang Phap. Cuc cach mang t san, a lt ch phong kin
va chuyn ch, sau bin c ngay 9 Thang Nong a t lam mt vu
kh sc ben nht cua mnh la nn chuyn chnh Gia-c-banh, va
khi a nm c chnh quyn, khi a i vao con ng phan ng,
giai cp t san lng l, i tm nhng phng sach va nhng hnh
thc mi thch hp vi s gi vng nn thng tr cua no. Sut mua
ng nm 1794-1795 va mua xun nm 1795, sc phan ng cua
giai cp t san a manh me va tao tn gp bi hi cui mua ha
cung nm o, tc la ngay khi va thu tiu nn chuyn chnh Giac-banh; va n mua xun nm 1795 th canh hu trong Hi ngh
Quc c lai con noi nng va hanh ng t do, trng trn gp bi
hi mua thu nm 1794. ng thi, trong cai nm oi kem kinh
khung y, a din ra hai canh ht sc trai ngc: cac vung ngoai
17
, th thuyn cht oi, cac ba me phai t kt liu cuc i mnh

sau khi a dm xung nc hoc m cht tt ca an con cua ho,
con trong nhng "khu vc trung tm" la canh sng y hoan lac
cua giai cp t san: mt by nhung nhuc nhng tn tai chu, nhng
tn u c, nhng tn bun chng khoan, nhng tn n cp cua
cng, ln be u hang - ngoc u vnh vang c thng sau khi Rbe-xpi-e b cht - mit mai trong i sng xa hoa, dm dt.
Hai cuc bao ng cua th thuyn n ra t cac vung ngoai
va cng khai chng lai Hi ngh Quc c Thang Nong, nhiu cuc
biu tnh vu trang th uy, va hai ln chuyn thanh tin cng trc
tip vao Hi ngh Quc c ngay 12 Thang Nay mm (1 thang 4)
va ngay 1 Thang ng co (20 thang 5) u b tht bai. Tip sau
vic tc vu kh vung ngoai Xanh ng-toan la cuc trn ap
khung khip hi Thang ng co a lam cho ng ao qun chung
lp di Pa-ri khng th thng nht hanh ng c trong sut
mt thi gian dai. Sau ht, vic kch ng khung b trng nh vy
a khng tranh khoi lam sng lai trong long giai cp t san qun
chu "cu" va giai cp quy tc nhng nim hy vong hnh nh a b
tiu tan: bon bao hoang ng rng thi c cua chung a n. Nhng
chung a tnh lm. Sau khi dp tt phong trao cua quang ai
qun chung, giai cp t san a khng tc vu kh cua cac khu th
thuyn ngoai , v nh vy se tao iu kin thng li cho ke ang
m mu ln ngi vua nc Phap, o la ba tc x Pr-vng, em
trai vua Lu-i XVI a cht trn may chem. Giai cp hu san Phap
co quan tm g n chnh th cng hoa, nhng ho lai quan tm
nhiu n cai ma cuc cach mang t san a mang lai cho ho. Bon
bao hoang khng mun hiu va cung khng th hiu nhng vic
a xay ra vao nhng nm 1789-1795, khng mun va khng th
hiu c rng ch phong kin a sup va khng bao gi tr
lai na, rng ky nguyn cua chu ngha t ban a m ra, rng cuc
cach mang t san a ao khoet mt vc su khng th vt qua
c gia thi ky cu va thi ky mi cua lch s nc Phap, va
nhng t tng phuc hng cua bon chung la rt xa la i vi ai
a s trong giai cp t san thanh th va nng thn.
E. Tac Le
18
Nhng li oi trng phat nghim khc nhng ngi a tham

gia cach mang khng ngt ni ln trong nhng ni tu ba cua bon
xut dng co th lc Lun n, C-blng, Mi-t, Hm-bua,
Rm. Sau vu bao ng Thang ng co va nhng ting n hung ac
cua khung b trng, chung nhc lai vi mt nim hn hoan y ac
y rng "bon ke cp Pa-ri" a bt u chem git ln nhau kch lit
va ri nht nh phai bao hoang se chup anh bon ho nhanh
chong treo c tt ca bon ho - bon Thang Nong va bon "Nui" con sot
lai. Cai m mu ngu mui toan keo lui bc i cua lch s a lam
thui cht moi c mng va a dn mu cua bon bao hoang n
tht bai. Cng bng ma noi, ngi ta co th kt ti va coi tt ca
bon Gia-ling, Phr-rng, Buc-ng, Boat-xy ng-glat, Ba-ranhng ke a lt nn chuyn chnh Gia-c-banh va ngay 9
Thang Nong va a an ap cuc bao ng ang s cua "nhng ngi
khng qun chen" vao bn ngay u Thang ng co - la nhng ke
gian manh, nhng con thu vt ch ky, nhng tn tan bao hung ac,
nhng qun v s, nhng ng trc bon bao hoang ho a to ra
khng khip nhc. Khi c Uy-lim Pt tch cc giup , bon bao
hoang a vi va t chc cho bon quy tc lu vong b vao Quybrng; khng mt chut do d, nhng ngi lanh ao Hi ngh Quc
c Thang Nong a lp tc phai tng H-s cm u mt i
qun n dep, va sau khi cac lc lng b a hoan toan tan ra,
ho a ra lnh bn ngay tai trn 750 tn bao hoang b bt lam tu
binh.
Ngay sau ln tht bai nay, bon bao hoang vn cha cho th
la ht hy vong. Cho nn cha y hai thang sau, bon chung lai ni
dy va ln nay th ngay tai Pa-ri. Luc o vao cui thang 9, sang
u thang 10 nm 1795, theo lch cach mang th vao thng tun
Thang Hai nho nm th IV.
Tnh hnh nh sau: Hi ngh Quc c a thao xong hin
phap mi. Theo hin phap o th nm vin c chnh se ng u
quyn hanh chnh, con quyn lp phap th tp trung vao hai vin:
Ha ngh vin 1 va thng ngh vin 2. Hi ngh Quc c chun b
cho thi hanh ban hin phap nay va t giai tan, nhng nhn thy
rng y nguyn quay v ch qun chu ngay cang biu hin ro
19
cac tng lp trn cua giai cp "cu" t san va lo rng bon bao
hoang xao quyt se khng kheo li dung tnh trang t tng y
keo thm ng vy canh cua chung vao Ha ngh vin co li
trong nhng cuc bu c. Do o, trong nhng ngay cui cung cua
Hi ngh Quc c, nhom lanh ao nhng ngi Thang Nong,
ng u la Ba-ra, a a ra hai ban sc lnh quy nh hai phn
ba s ai biu cua Ha ngh vin va cua Thng ngh vin u bt
buc phai ly trong s nhng ai biu hin nay cua Hi ngh Quc
c, con mt phn ba th tuy y c tri la chon.
Ln nay, Pa-ri, bon bao hoang khng con n c na,
chung cung khng ng u ca trong vic chun b cung nh trong
khi thc hin m mu. V vy, vao Thang Hai nho, Hi ngh Quc
c lm vao tnh th c bit nguy khn. Mt b phn kha quan
trong cua bon quy tc tai chnh va giai cp ai t san cua cac "khu
vc giau co", nh ngi ta goi, ngha la cua cac khu vc trung tm
cua Pa-ri, a phan i nhng sc lnh vu oan o, nhng sc lnh
a c ban hanh vi muc ch ro rt va cng nhin la duy tr va
keo dai v tn s thng tr cua phe a s hin thi trong Hi
ng Quc c. Ro rang la bon chung a m mu hoat ng nhm
gat giu hoan toan b phn nhng ngi Thang Nong hin nay a
la tr ngai cho quan im hu khuynh manh me cua nhng tng
lp kha gia nht thanh th cung nh nng thn. Trong nhng
khu vc trung tm cua Pa-ri t nhin ni ln chng lai Hi ngh
Quc c vao thang 10 nm 1795, c nhin la khng thy co nhiu
nhng tn bao hoang tiu biu, nhng tn bao hoang chnh cng
m c dong ho Buc-bng quay tr lai ngay, nhng tt ca chung
u mng quynh khi nhn chiu hng cua phong trao nay, va a
hao hng phong oan canh kt thuc cua cac bin c. Bon "Cng
hoa bao thu" cua giai cp t san Pa-ri ang don ng cho vic
trung hng ch qun chu, v di con mt chung, ban thn Hi
ngh Quc c Thang Nong xem ra a qua cach mang. Va ngay t
ngay 7 Thang Hai nho (29 thang 9), khi bt u nhn c nhng
tin tc khn cp v khuynh hng cua cac trung tm Pa-ri, Hi
ngh Quc c a nhn thy nguy c hin ra trc mt. Nh vy,
trong thc t, Hi ngh Quc c se da vao u trong cuc u
E. Tac Le
20
tranh mi nay gi ly chnh quyn? Sau cuc an ap d di cac

vung ngoai th thuyn cach y gn bn thang, sau mt thang
tron bn git, tan sat nhng ngi cach mang Gia-c-banh, sau vu
tc vu kh toan b nhng vung ngoai th thuyn mt cach tan
nhn nht, th rt t nhin rng Hi ngh Quc c khng th
trng mong vao s giup tch cc cua ng ao qun chung c.
Luc nay, th thuyn Pa-ri a thy trong cac uy ban cua Hi
ngh Quc c va ngay sau ban thn cai Hi ngh Quc c co rt
nhiu ke thu tan ac nht cua ho. Th thuyn Pa-ri khng th co
c y ngh chin u bao v quyn lc cua hai phn ba uy vin
cua cai Hi ngh Quc c y trong Ha ngh vin sau nay. Va ngay
ban thn Hi ngh Quc c cung khng th ngh ti vic ku goi
s giup cua qun chung lao ng thu ang cm ghet mnh va
chnh mnh cung ang s ho. Ch con co qun i, nhng v pha
nay, tnh hnh cung khng c tt lm. Tht ra, bt c luc nao,
bt c u, binh lnh cung khng do d bn vao bon lu vong, cai
lu phan bi ang gh tm, va bn vao ban be lu bao hoang va qun
i cua chung bt ky ni nao ma ho bt gp, trong rng Noocmng, trn cn cat Vng-, trn ban ao Quy-brng, B, bin
gii c. Nhng trc ht, phong trao Thang Hai nho a khng
nu khu hiu: trung hng dong ho Buc-lng, ma ngoai mt lai
ku goi u tranh v nguyn tc chu quyn cua nhn dn a b
nhng sc lnh cua Hi ngh Quc c vi pham va v quyn t do
bu c nhng ai biu chn chnh cua nhn dn, va sau na nu
binh lnh la nhng ngi cng hoa trit , ch co th b anh la
v nhng khu hiu xao quyt cua phong trao Thang Hai nho, th
v pha cac tng lnh s tnh lai cang xu hn. Ch cn nu th du
tng M-nu, ngi ch huy qun i ong Pa-ri. Liu M-nu co
thch lnh tp kch chim ong ngoai Xanh ng-toan, ong qun
khp ni trong thanh ph va a ln may chem hang loat cng
nhn? Hn dam lam va hn a lam, va ti ngay 4 Thang ng co,
sau khi a chin thng c cng nhn, qun cua M-nu, ken
trng i u, diu qua cac khu trung tm cua thu , va khi "cng
chung lch s" ng y ng nhit lit hoan h M-nu va ban
tham mu cua hn, th qua la a co mt s tm u y hp hoan
21
toan gia nhng ke i tung h va ke c tung h. Chiu ti ngay

4 Thang ng co, M-nu co th t thy mnh la ke ai din cua cac
giai cp hu san, giai cp a chin thng ng ao qun chung, la
ke ng u nhng ke no n chng lai nhng ngi oi khat. i
vi M-nu, o la mt vic ro rang, d hiu va thu v. Nhng by gi
y, vao Thang Hai nho, M-nu se ly danh ngha g ma bn vao
cung vn cai am ngi lch s y, bon ngi va mi y a nhit
lit hoan h hn va mt ng mt ct vi hn? Nu hoi gia M-nu
va Hi ngh Quc c Thang Nong co cai g khac nhau, th cai
khac chnh la ch vin tng nay cc ky khuynh hu va phan
ng hn ca nhng ngi Thang Nong phan ng nht. Cac khu
vc trung tm oi quyn t do bu mt ngh vin bao thu hn Hi
ngh Quc c nhiu, v th ma tng M-nu khng mun bn vao
bon bao hoang.
Trong m 12 Thang Hai nho (4 thang 10), cac thu lnh cua
phai Thang Nong a nghe thy vang ln t t pha nhng ting
reo ho mng r: cac oan ngi biu tnh, hn hoan nao nhit,
tung ra khp thanh ph cai tin: Hi ngh Quc c a t chi chin
u; cuc chin u trong ng ph co th tranh c; nhng sc
lnh a c bai bo va se c t do tuyn c. V tin y, ngi ta
ch a ra c mt chng c c nht sau y nhng rt xac thc
va khng th chi cai c: vin ch huy cac lc lng vu trang cua
mt trong nhng khu trung ng (khu L-pen-l-ti-) la tn Lal nao o a n gp tng M-nu va M-nu a ng thun nh
chin vi bon phan ng. Qun i a rut v doanh trai va thanh
ph a ri vao tay bon phin loan.
Nhng nhng ni cung vui y qua sm, Hi ngh Quc c
a quyt nh chin u; tng M-nu b cach chc va b bt ngay
m 13 Thang Hai nho. Tip o, Hi ngh Quc c c Ba-ra, mt
trong nhng nhn vt chnh cua phai Thang Nong, ln thay Mnu ch huy cac lc lng vu trang Pa-ri. Cn phai hanh ng ngay
m o v khi c tin M-nu b cach chc va b bt, va sau khi
bit rng Hi ngh Quc c nht nh chin u, cac khu ni loan
a bt u khng do d va tc tc tu tp trn nhng ng ph
gn Hi ngh Quc c sang hm sau chin u. Tn thu lnh
E. Tac Le
22
cua bon ni loan la Ri-se- X-ri-i-a va ngay ca mt s ng uy

vin cua Hi ngh Quc c u cho rng thng li chc chn se
nga v pha chung. Nhng bon chung a tnh lm.
Nhng ngi ng thi thy Ba-ra la hin thn cua nhng
thoi xu rt khac nhau va nhng duc vong tin nht. La mt ke
hng lac, n hi l, sa oa, c hi, xao quyt va v ao c, Ba-ra
hn hn nhng ngi Thang Nong v u oc vu li (va iu o
khng phai la chuyn d). Nhng Ba-ra khng phai la mt ke hen
nhat. Di mt cua con ngi co tr thng minh sc sao y, ngay
t bui u Thang Hai nho, Ba-ra a thy ro la phong trao mi
chm n y co th a nc Phap ti s phuc hng dong ho Bucbng va iu o i vi Ba-ra la mt s e doa trc tip. Nhng
ngi quy tc i theo cach mang nh Ba-ra u bit rt ro mi cm
hn su cay cua bon bao hoang i vi nhng ke a phan bi giai
cp.
Vy nn khng th chm tr c, trong vai ting na la
phai giao chin ngay. Nhng Ba-ra khng phai la nha qun s.
Cn phai b nhim ngay mt ngi tng va ngu nhin Ba-ra a
ngh ti ngi thanh nin gy com vn chic ao khoac ngoai mau
xam a mt tuyt, ngi ma trong nhng ngay gn y a nhiu
ln n gp Ba-ra xin ngh vic. Tt ca nhng iu ma Ba-ra
bit v con ngi o ch ven ven co th nay: mt vin tng thi
vic, ni danh trong trn vy thanh Tu-lng, nhng ngay sau o
gp mt vai vic rc ri va sng thiu thn vt vng thu vi
ng lng qua t oi. Ba-ra ha lnh cho i tm chang thanh nin o
va dn v cho mnh. B-na-pac ti va a c hoi ngay xem co
mun i quet sach cuc bao ng khng. B-na-pac xin t phut
suy ngh. Khng mt nhiu thi gian suy ngh xem vic bao v
quyn li cua Hi ngh Quc c i vi mnh co g la chng i v
nguyn tc khng, B-na-pac a nhanh chong nhn li vi iu
kin duy nht la khng ai c can thip vao nhng quyt nh
cua mnh. B-na-pac noi: "Ti a tut kim ra th no ch c tra
vao vo khi nao trt t a c lp lai, du phai tra bng bt c gia
nao".
23
Tc th B-na-pac c b nhim la pho cho Ba-ra; sau khi

tm hiu tnh hnh, B-na-pac a nhn ro c lc lng cua bon
ni loan va mi nguy c khung khip ang e doa Hi ngh Quc
c. Nhng B-na-pac a co mt k hoach hanh ng rt ro rt va
da vao vic s dung phao binh mt cach quyt lit. Sau nay, khi
moi vic a xong xui, B-na-pac co noi vi ban la Duy-n (sau nay
la tng va la cng tc A-b-tet) mt cu trong o B-na-pac quy
kt rng: thng li la do s bt tai v chin lc cua bon ni loan.
B-na-pac noi thm: "Nu lu y B-na-pac ch huy th B-napac a anh tan Hi ngh Quc c ri". T tang sang, B-na-pac
a iu phao n b tr ln cn in Tuy-l-ri.
Ngay lch s 13 Thang Hai nho a bt u nh vy; i vi
cuc i cua B-na-pac ngay y a gi c mt vai tro quan trong
hn hn ca chin cng u tin cua B-na-pac la vic ha thanh Tulng. Bon ni loan tin v Hi ngh Quc c va phao binh cua Bna-pac a gm ln chng lai bon chung. Cuc tan sat din ra c
bit kinh khung tin nh va nha th Thanh Rc, ni tp trung
i d b cua bon ni loan. Le ra ban m, bon ni loan co th cp
c phao nhng chung a bo l c hi. Chung chng c bng sung
trng. n tra th moi vic xong xui. Bo lai trn va he vai
trm xac cht va mang nhng tn b thng i theo, bon ni loan
bo chay t tung va trn v nha; tn nao co th ri khoi Pa-ri c
th u a i ngay. Ti n, Ba-ra nhit lit khen ngi v tng tre
tui va a khn khoan xin cho B-na-pac c b nhim lam ch
huy cac lc lng vu trang i ni (Ba-ra a xin t chc ngay sau
khi cuc bao ng b tht bai).
Trong chang thanh nin t l va cau co y, im c bit a
chinh phuc c Ba-ra va nhng nha lanh ao khac la s bnh
tnh hoan toan va tai quyt nh nhanh chong; vi nhng c tnh
o, B-na-pac a dung mt phng thc tac chin ma cho n tn
luc o vn t ai dung ti, o la dung ai bac bn vao gia am ng
ngay trong thanh ph. V phng phap e bep nhng hoat ng
ng ph y th B-na-pac chnh la tin thn chnh thng va
trc tip cua Ni-c-la nht, v Ni-c-la la ngi a tai din lai
chin cng nay vao ngay 14 thang 12 nm 1825, duy ch co khac la
E. Tac Le
24
vi ban cht ao c gia cua mnh, Sa hoang a tuyn b rng ng

ta a hai hung toan khng dung bin phap o, nhng nhng li
khn khoan cua hoang t Vat-xin-xi-cp a thng c c va
long nhn ao gng mu cua ng ta. Con nh B-na-pac th
khng h ngh n thanh minh hoc trach nhim o cho ngi
khac. Bon ni loan co trn 24.000 ngi vu trang, trong khi o Bna-pac co cha y 6.000 ngi, ngha la bn ln t hn. Ngoai ai
bac ra, khng con hy vong nao khac va B-na-pac a a ai bac
ra trn. Khi a khng th tranh c cuc chin u th phai anh
thng bng bt c gia nao. Na-p-l-ng a lun theo ung quy tc
y mt cach tuyt i. Na-p-l-ng khng thch tiu ph an ai
bac, nhng ch nao ma an giup ch c th Na-p-l-ng lai
khng bao gi de xen chut nao. Ngay 16 Thang Hai nho, Na-p-lng a khng tit kim an trai pha, bi vy, tin nh nha th
Thanh Rc a nhy nhua mt ng tht nat m mau.
Tnh cht kin quyt trit trong chin u la mt trong
nhng c im cua Na-p-l-ng. Trong Na-p-l-ng co hai con
ngi, mt do ly tr thng tr, mt do tnh cam thng tr. Khng
nn cho ngi ta tng rng Na-p-l-ng khng co mt trai tim
nhay cam nh nhng ngi khac. Theo Na-p-l-ng th ng ta
cung la ngi co mt tm long kha tt. Nhng ngay t thi nin
thiu, Na-p-l-ng a c gng lam cho si dy tnh cam y tr
thanh cm lng va hin nay th no chng con rung ln c mt
ting nao na, trong nhng phut thanh khn rt him co, Na-pl-ng a noi nh vy vi R-r, mt trong nhng ngi c Nap-l-ng a mn.
Khi phai tiu dit moi ke thu dam tao bao ngang nhin khai
chin vi Na-p-l-ng th se khng bao gi, tuyt khng bao gi
si dy o con rung ng hoc bt u rung ng trong con ngi
Na-p-l-ng.
Ngay 13 Thang Hai nho a gi mt vai tro to ln trong thin
anh hung ca cua Na-p-l-ng.
Tm quan trong lch s cua vic e bep cuc phin loan
Thang Hai nho la ch:
25
- Hy vong cua bon bao hoang t vao mt cuc thng li sp

ti va vic dong ho Buc-bng quay tr lai a vp phai mt tht
bai mi, nng n hn ca tht bai Quy-brng.
- Nhng tng lp trn cua giai cp t san thanh th a t
nhn thy la a qua vi va trong vic trc tip cp ly chnh
quyn bng vu lc. Ngoai ra, chung a qun mt rng con co
nhng thanh phn trong giai cp t san thanh th va nng thn
ng v pha nn cng hoa va vn ly lam lo ngai trc s banh
trng qua nhanh chong va qua tr trao cua bon phan ng. Tn
Rt-se- X-ri-i cm u bon ni loan o la ai? Mt tn bao
hoang. Vy th ngi ta nhn thy ro c rng nhng ngi nng
dn co t, ngha la cai khi giai cp tiu t san to ln nng
thn, a nhn cuc bao ng o bng con mt nao? Ho a coi vic
trung hng dong ho Buc-bng la s sng lai cua ch phong
kin, cai ch se tc lai cua ho nhng manh t va mi mua
c trong s t ai tch thu c cua bon quy tc xut dng va
trong nhng tai san tch bin cua Giao hi.
- Cui cung, chng minh mt ln na rng tnh t tng cua
nhng chin dch chng lai s trung hng a tac ng mt cach
c bit manh me vao qun i va ng ao qun chung binh s,
nhng ngi ma ngi ta co th hoan toan tin cy trong cuc u
tranh chng tt ca nhng lc lng trc tip hoc gian tip, toan
b hay cuc b cu kt vi dong ho Buc-bng.
o la y ngha lch s cua ngay 13 Thang Hai nho.
Con i vi ban thn B-na-pac th ngay 13 Thang Hai nho
a lam cho ngi ta ln u tin bit n tn tui cua B-na-pac,
khng ch trong cac gii qun s (t hi Tu-lng, B-na-pac a co
phn nao ni danh ri), ma con trong moi tng lp xa hi, ngay ca
nhng ni t trc ti nay cha bao gi ngi ta nghe noi n
B-na-pac. B-na-pac t nay c coi nh mt ngi rt tai gioi,
rt quyn bin, y cng ngh va quyt tm. Nhng nha chnh tr
cp c chnh quyn t nhng ngay u cua Vin c chnh
(ngha la t nm th IV Thang Hai nho), trc ht la Ba-ra, u
rt hm m vin tng tre y. Luc o, ho cho rng trong tng lai,
E. Tac Le
26
nu con phai dung n lc lng qun i chng lai cac cuc

khi ngha cua qun chung, ngi ta vn co th trng cy vao Bna-pac.
Nhng B-na-pac lai m c khac. B cac mt trn ngoai
nc hp dn, B-na-pac m c c lam ch huy mt trong
nhng ao qun cua nn Cng hoa Phap. Mi quan h tt cua Bna-pac i vi Ba-ra hnh nh a lam cho nhng m c y co th
thc hin c ch khng nh hi trc Thang Hai nho, thi ma
vin tng 26 tui v vn nay con phai chay khp Pa-ri xin
vic. Ch trong mt ngay ma tt ca a i thay. B-na-pac a la
ngi ch huy ao qun Pa-ri, c vin c chnh co quyn th
la Ba-ra mn chung, va co kha nng se c gi mt chc vu c
lp tai mt trong nhng ao qun ang tac chin.
Sau ln tin chc t ngt o t lu, B-na-pac lam quen vi
v goa cua vin tng ba tc B-hac-ne b hanh hnh trong
thi ky khung b, va m v vin tng o. Gi-d-phin hn B-napac sau tui, trong i a trai qua nhiu cuc tnh duyn lang man
va khng co nhng tnh cam m thm c bit vi B-na-pac. Tt
nhin la nhng ly do thuc v vt cht a thuc y Gi-d-phin
nhiu hn: T ngay 13 Thang Hai nho, B-na-pac a la mt ngi
rt ni ting va a co mt cng v quan trong. Con B-na-pac, v
say m m ui mt cach bt ng nn a cu hn va ci Gi-dphin ngay. Trc y khng lu, Gi-d-phin a co nhng s i lai
thn mt vi Ba-ra va cuc kt hn nay lai m rng hn na cho
B-na-pac mi quan h vi nhng nhn vt co quyn th nht
trong chnh phu Cng hoa.
Trong gn 200.000 cun sach vit v Na-p-l-ng ma nha
th muc hoc ni ting Kic-e-xen va cac chuyn gia khac a
thng k, a co mt s ln noi v nhng mi quan h cua Na-p-lng vi Gi-d-phin va vi phu n noi chung. giai quyt cho
xong dt vn nay, ti xin noi rng: du la Gi-d-phin, du la v
th hai cua Na-p-l-ng la Ma-ri Lu-i-d nc Ao, hay ba Rmuy-da, hay c Giooc-gi, hay n ba tc Va-lep-xca hay bt c
mt phu n nao khac a quan h mt thit vi Na-p-l-ng,
khng hiu thu cai ban cht bt tr, c oan, bn gt va a nghi
27
y, u a khng gy va thm ch a khng dam gy nn mt chut

anh hng cu th g n Na-p-l-ng. B-na-pac a ghet cay ghet
ng ba Xta-en, ngay ca trc khi y thc chng i v chnh tr
cua ba a lam B-na-pac ni khung; ch v ba ta a quan tm n
chnh tr va a co nguyn vong i vao hoc vn uyn thm ma Bna-pac a co ac cam ngay vi ba, v theo ng ta, nhng cai o u
la tha i vi phu n. Vng li va khut phuc hoan toan la hai
c tnh cn thit cua ngi phu n, khng co hai c tnh y th
ngi phu n i vi Na-p-l-ng, coi nh khng co. Va lai, trong
cuc i b bn rt nhiu cng vic, thi gian a khng u cho Nap-l-ng ngh nhiu n tnh cam va danh nhiu thi gi cho
nhng khat vong cua trai tim.
Ln nay a ung nh vy: l ci t chc ngay 9 thang 3
nm 1796 th hai hm sau, ngay 11 thang 3, B-na-pac t bit v
va ln ng i chinh chin.
Mt chng mi, dai va m mau a m ra trong lch s
chu u.
E. Tac Le
28
CHIN DCH NC Y 1796-1797
T ngay c Ba-ra va nhiu nhn vt quan trong khac cua

ch tin dung, ngha la sau khi dep xong cuc phin loan cua bon
qun chu vao ngay 13 Thang Hai nho, B-na-pac c gng thuyt
phuc nhng nhn vt y v s cn thit phai ngn nga mt cuc
lin minh mi cua cac cng quc chng lai nc Phap, phai m
mt cuc tin cng va nc Ao va ng minh cua ao la nc Y, va
mun th, phai xm chim min bc nc Y . Tht ra, o khng
phai la mt khi lin minh mi ma vn la khi lin minh cu thanh
lp t nm 1792, va nm 1795, nc Ph a rut khoi khi lin
minh y sau khi a ky mt hoa c ring vi nc Phap Ban-l.
Nhng vn con lai cac nc Ao, Anh, Nga, vng quc Xac-e-nh,
vng quc Hai Xi-xin va mt s cac quc gia c (Vua-tem-be,
Ba-vi-e, Ba-d, v.v.). V toan th chu u luc by gi co thai thu
ch vi Vin c chnh, nn Vin c chnh cho rng chin trng
chnh cua chin dch sp ti, vao mua xun va mua ha nm 1796,
phai la min ty va ty-nam nc c va qua nhng min o,
ngi Phap se c gng tin vao nhng vung thc s la t ao. Vin
c chnh a chun b cho chin dch nay nhng i qun tinh
nhu nht do nhng nha chin lc li lac nht ch huy, ng u
la tng tng ch huy Mo-r. i vi ao qun nay, ngi ta khng
tic mt th g, trang b cua no c t chc tht tuyt vi va
chnh phu Phap tin cy trc nht vao no.
i vi nhng ngh khn khoan cua tng B-na-pac v
vic xm chim min bc nc Y bng con ng t cac t nh Phap
giap pha nam, Vin c chnh to ra khng tan thanh my k
hoach o.
Nhng du sao ngi ta cung phai nhn rng nh vy se co
tac dung nghi binh, buc triu nh Vin phai phn tan lc lng
29
va khng chu y ti chin trng chnh cua cuc chin tranh sp

din ra. at muc ch y, ngi ta a quyt nh dung my
chuc nghn qun ong pha nam lam cho qun ao va ng minh
cua ao, vua Xac-e-nh, phai lo lng. Khi t ra vn ai se la ch
huy trng mt trn th yu o, th Cac-n (khng phai la Ba-ra
nh by lu ngi ta vn khng nh) ch nh B-na-pac. Nhng
v c chnh u ng y ngay, v cac v tng co ting tm nht va
co a v nht chng ai mang n chc trach o. Quyt nh b
nhim B-na-pac lam ch huy trng ao qun i anh nc Y ky
ngay 23 thang 2 nm 1796 va ngay 11 thang 3, v tng tng ch
huy mi i nhn nhim vu.
Trong lch s cua Na-p-l-ng, cuc chin tranh u tin
nay, do Na-p-l-ng iu khin, bao gi cung vn choi loi. Nm
1796, tn tui cua Na-p-l-ng a bay i khp chu u, ri t
o khng bao gi ri vu ai lch s na. "Ga nay con i xa, a n
luc cn phai chn hn lai", o la li cua Xu-v-rp noi vao gia luc
chin dch nc Y cua B-na-pac ang din ra ac lit. Xu-v-rp a
la mt trong nhng ngi u tin phat hin cn dng t lam cho
chu u phai iu ng trong mt thi gian rt dai v nhng sm
set cua no.
Ti n v, qua kim tra, B-na-pac bit ngay tai sao nhng
vin tng co th lc nht cua nn Cng hoa Phap lai t ra khng
thit tha g lm vi chc ch huy nay. Qun i vao tnh trang
n ni trng khng khac g mt am oi rach. Cha bao gi ngi
ta thy cai t boc lt va n hi l di u moi hnh thc lai hoanh
hanh qua d di nh vy va iu o cung cha bao gi thy xay ra
trong nganh hu cn Phap trong nhng nm cui cung cua Hi
ngh Quc c Thang Nong va di thi cua Vin c chnh. ung
la Pa-ri cung cp rt t cho ao qun nay, nhng ngay "cai t o"
cung lai b tham mt cach nhanh chong va trng trn. Ngi ta
khng bit 43.000 qun ong Ni-x hoc nhng vung ln cn
a n va mc ra sao. Va mi n, B-na-pac a c bao cao la
ngay hm trc co mt tiu oan khng chp hanh lnh di chuyn
v khng ai co giay. ao qun b bo qun va b bo ri khng nhng
b suy nhc v th cht lai con eo thm ca mt s long leo v ky
E. Tac Le
30
lut. Binh lnh chng con ng vc g na, chnh mt ho a trng

thy ch nao cung co t n cp gy ra cho ho bit bao au kh.
Mt trong nhng nhim vu kho khn nht ang i B-napac. i vi B-na-pac, cai kho khng nhng la phai lo giai quyt
qun ao, giay dep, ky lut cho qun s, ma la phai lo giai quyt
nhng vn o doc ng, sau khi a bc vao hoat ng ri va
gia hai t chin dch. Hoan canh cua B-na-pac co th tr ln
kho khn thm v nhng va cham vi nhng cp ch huy cua ao
qun nay, la cp di cua B-na-pac, nh: -gi-r, Mat-x-na, Xruy-ri-. Ho co th sn sang phuc tung mt vin tng thm nin
hoc co nhiu thanh tch hn (chng han nh Mo-r, ch huy
trng ao qun mt trn Ty c), nhng hnh nh ho lai ly
lam nhuc khi phai nhn mnh lnh cua mt cp trn mi 27 tui
nh B-na-pac. Co th xay ra nhng mu thun va ting n cua
hang trm ca ming trong cac trai lnh truyn i, nhc i nhc
lai, bop meo va thu dt mai v vn y. Th du ngi ta truyn
i cu chuyn, khng bit ai a tung ra, la trong mt cuc cai ln
gay go, B-na-pac, thn hnh be nho, ngc nhn -gi-r cao ln
t u n chn va chc la a noi rng: "Anh a noi nhng li
phan nghch, hay coi chng, ng ti phai lam bn phn cua
ti. Cai thn hnh to ln cua anh cung khng tranh cho anh khoi
b x bn ngay by gi u". Thc t la ngay t u, B-na-pac a
lam cho moi ngi hiu rng B-na-pac khng th chu c s
chng i lai trong n v mnh va B-na-pac se p tan tt ca
nhng ke nao cng lai mnh, du ke o cp bc nao. " y, phai
t, phai bn". B-na-pac a bao cao ai khai nh vy va khng
giai thch thm g vi Vin c chnh Pa-ri.
B-na-pac lp tc tin hanh mt cuc u tranh kin quyt
chng lai nan trm cp ang hoanh hanh d di. Binh lnh a chu
y ngay n vic o va no a gop phn vao vic khi phuc ky lut
hn hn ca nhng ban chuyn mn i x bn. Nhng trong hoan
canh cua B-na-pac luc y, tr hoan cac cuc hanh binh n khi
trang b xong b i th thc t chng khac g thi khng m chin
dch nm 1796. B-na-pac a ha quyt tm va a noi ro iu o
trong li tuyn b cua mnh vi binh s. Ngi ta a tranh lun rt
31
nhiu tm xem ban tuyn b c a vao s sach y a c

vit xong ung vao luc nao va ngay nay, nhng nha vit tiu s
cua Na-p-l-ng khng nh rng ch co nhng cu u tin mi
ung la cua Na-p-l-ng, con hu ht phn sau ch la oan vn
sau nay ngi ta thm tht vao. Ti nhn thy ngay ca nhng cu
u ngi ta cung ch co th bao am chung la cua Na-p-l-ng v
y ngha chung nhiu hn la v tng ch mt: "Hi cac binh s, cac
ngi khng u cm n, khng u ao mc... Ta se a cac ngi
n nhng canh ng ph nhiu nht th gii".
Ngay t nhng bc u, B-na-pac a cho rng chin tranh
phai nui chin tranh, rng mi binh s phai t mnh thy gn bo
vi chin dch sp m ra min bc nc Y va cn phai ch cho
binh s bit rng khng cn phai i ngi ta cung cp cho nhng
th cn thit, ma chnh la mnh phai ly cua ch tt ca nhng g
mnh cn n va hn th na. Noi chuyn vi ba qun ln y,
ngi tng tre ch phat biu ch co vy. B-na-pac lun lun bit
tao nn, tng cng va nui dng uy tn va quyn hanh cua ca
nhn mnh trong tm hn ngi chin s. Nhng chuyn dng dai
noi "tnh thng yu" cua Na-p-l-ng i vi binh s, nhng
ngi ma trong nhng phut sng tht tha nht i vi coi long cua
mnh, Na-p-l-ng a goi la "bia an", u la nhng chuyn
khng co y ngha g ht. "Thng yu binh s", khng th co
chuyn y Na-p-l-ng, nhng Na-p-l-ng rt chm lo n
binh s. Na-p-l-ng a kheo lam vic y, khin cho binh s b
ngoai thy la ho a c cp trn chu y n ca nhn ho nhng
thc ra Na-p-l-ng ch lo lam sao co trong tay mt cng cu tht
tt va co nng lc chin u.
Thang 4 nm 1796, trong giai oan u cua chin dch u
tin cua B-na-pac, di con mt cua binh s, B-na-pac ch la mt
phao thu co nng lc, la ngi ma hn hai nm trc y a chin
u tt trong cuc vy thanh Tu-lng, la mt vin tng a na
sung vao bon phin loan ang tin cng Hi ngh Quc c vao
ngay 13 Thang Hai nho, va a c nhn chc ch huy ao qun
min nam nc Phap, chnh v th, ngoai ra chng co g hn na.
Luc by gi, B-na-pac con cha co uy tn va cha nm chc c
E. Tac Le
32
binh s. V vy, B-na-pac quyt nh tac ng vao ngi lnh bng

cach duy nht la vach ra trc tip, cu th va thit thc cho ho thy
rng nhng cua cai vt cht ang ch i ho nc Y .
Ngay 9 thang 4 nm 1796, B-na-pac quyt nh vt qua
nui An-p cung vi qun i.
Tng Gi-mi-ni, ngi Thuy S, nha bac hoc v chin lc
chin thut, tac gia ni ting cua mt quyn s day noi v chin
dch cua Na-p-l-ng, luc u lam vic di quyn cua Na-p-lng, sau chay sang hang ngu ngi Nga, co nhn xet rng ngay t
nhng ngay u tin cua cuc ch huy u tin, B-na-pac a to ra
can am n liu lnh va coi thng ca nguy him i vi ban
thn: B-na-pac a cung vi b tham mu cua mnh chon con
ng nguy him nht, nhng ngn nht, qua con ng Cooc-nits ni ting chay doc theo day noi An-p giap bin, lun nm phi
di tm hoa lc cua phao trn chin thuyn Anh i tun phong
gn b. y la ln u tin ma mt trong nhng c im cua Nap-l-ng a c biu l: mt mt, so vi nhng ngi ng thi
cung co nhng c im gan goc, l lm, can am, dung manh nh
Na-p-l-ng, th du nh cac thng ch Lan-n, Muy-ra, Ny,
tng Mi-l-ra--vich , hoc nh Xc-b-lep trong s nhng tng
ta cua thi ky gn y hn, th Na-p-l-ng a khng h c ni
ting v nhng c im y. Bao gi Na-p-l-ng cung cho rng
nu khng tht cn thit va khng tuyt i cn thit th ngi ch
huy trong thi chin khng c liu thn vao ni nguy him, bi
v ch cai cht cua ngi o cung a u gy hoang mang, ht
hoang, tht bai cho trn anh, thm ch cho ca toan b cuc chin
tranh. Nhng mt khac, Na-p-l-ng cho rng nu tnh th oi
hoi mnh phai gng mu th ngi ch huy phai xng vao la an,
khng c do d.
Cuc hanh qun vt qua ng Cooc-nt-s c tin hanh
thun li t ngay 3 n ngay 9 thang 4 nm 1796; khi a ti c
nc Y , B-na-pac lp tc ha quyt tm chin u ngay. i din
vi B-na-pac la qun i cua nc Ao va Pi--mng phi hp lai,
chia thanh ba cum, bao v cac con ng i Pi--mng va i Gin.
Trn u tin anh vi qun oan ao cua tng ac-ging-t din
33
ra vung Mng-t-nt, vao tuyn gia. Tp trung tt ca lc lng

thanh mt khi manh va anh la c qun canh gii cua tng
tng ch huy ao B-li- luc o ang qua pha nam trn ng i
Gin, B-na-pac thoc manh vao trung tm qun ch. Ch vai gi
sau, qun ao b thua. Nhng o mi ch la mt b phn cua i
qun ao. Ch do binh s cua mnh ngh ngi trong mt thi gian
ngn, B-na-pac lai tin qun ngay. Hai ngay sau, qun i Pi-mng b an thua ling xing gn vung Mi-l-xi-m phai ri bo
chin a y thng binh t s, mt 13 c phao, nm tiu oan ha
kh gii u hang vi s con lai bo chay: o la kt qua cuc chin
u cua qun lin minh. B-na-pac lp tc truy kch, khng cho
qun ch co thi gian cung c lai hang ngu.
Nhng nha vit s qun s coi nhng trn chin u u
tin cua B-na-pac - "sau thng li trong sau ngay" - ch la mt
trn anh va mt trn anh ln. Nguyn tc chin u c ban cua
Na-p-l-ng trong nhng ngay y a biu hin y u: nhanh
chong tp hp lc lng ln thanh mt khi manh, anh ht muc
tiu chin lc nay n muc tiu chin lc khac, khng dung n
nhng cuc iu qun qua phc tap, va chia ct ch ra ma anh.
Mt trong nhng net c bit khac cua Na-p-l-ng cung a
c biu hin, o la kha nng giai quyt vn chnh tr va chin
lc nh la mt th thng nht khng tach ri nhau c; trong
sut tun l cua thang 4 nm 1796, tuy i t thng li nay n
thng li khac, nhng khng luc nao B-na-pac qun rng phai
lam sao buc nc Pi--mng (vng quc Xac-e-nh) ky tht sm
hip c ring, cho trc mt mnh ch con qun ao thi. Sau
khi qun Phap chin thng qun Pi--mng Mng--vi va thanh
ph nay u hang B-na-pac, th vin tng Pi-e-mng la C-li i
vao am phan hoa bnh, va hip c nh chin vi Pi--mng c
ky kt ngay 28 thang 4. Nhng iu kin cc ky nng n a e ln
ke chin bai: vua Pi--mng, Vich-to A-m-, phai giao cho Na-pl-ng hai phao ai tt nht cua mnh va nhiu a phng khac
na. Hoa c chnh thc ky vi quc gia nay Pa-ri vao ngay 15
thang 5 nm 1796. Nc Pi--mng chnh thc cam kt khng
qun i cua mt nc nao i qua lanh th Pi--mng, tr qun
E. Tac Le
34
i cua nc Phap va t nay tr i khng lin minh vi bt c mt

nc nao.
Nc Pi--mng nhng lai cho nc Phap lanh a Ni-x va
toan b vung Xa-voa. Ngoai ra, bin gii nc Phap va nc Pi-mng c "iu ch nh lai" mt cach rt co li cho nc Phap.
Nc Pi--mng con cam kt cung cp lng thc cn thit cho
qun i Phap.
Th la nhim vu u tin a hoan thanh. Ch con lai qun
ao. Bng nhng thng li mi, B-na-pac a y lui qun ao n
sng P, bc qun ao rut lui sang b sng pha ng, ri B-na-pac
cung vt qua sng, tip tuc truy kch. Hoang ht bao trum ln tt
ca triu nh y . Cng tc x Pac-m, tuy thc t khng anh
nhau vi nc Phap, nhng lai la mt trong nhng nan nhn u
tin; B-na-pac a khng tin nhng li cam kt, khng cng nhn
s trung lp cua x nay, bt Pac-m phai ong gop mt s tin la
hai triu phrng vang va np 1.700 con nga. B-na-pac vn tip
tuc tin qun, chng bao lu a tin n lang L-i nh be va phai
vt qua sng at-a. V tr trong yu na y do mt binh oan 10.000
qun ao phong gi.
Trn chin u lng danh L-i din ra vao ngay 10 thang 5.
Ln nay cung nh ln vt qua Cooc-nt-s, B-na-pac thy cn
thit phai liu mang: luc cuc chin u din ra ac lit u cu
th B-na-pac, dn u mt tiu oan cn v, xng ti di lan
ma an, 20 khu phao cua qun ao nha an quet sach cu va ln
cn. Lnh cn v, do B-na-pac dn u, a chim c cu va
anh bt c qun ao ra xa; qun ao bo lai trn chin trng 15
khu phao va chng 2.000 ngi va b cht va b thng. B-napac lp tc truy kch qun ch, va ngay 15 tin vao Mi-lng. Ngay
hm trc, 14 thang 3 (ngay 26 Thang Hoa), B-na-pac a bao cao
v Vin c chnh rng t nay min Lng-bac-i thuc v nc
Phap.
Thang 6, theo lnh cua Na-p-l-ng, mt b phn qun
Phap do tng Muy-ra ch huy, a chim c Li-vuc-n, trong
khi tng -gi-r chim c B-l-nh. Vao trung tun thang 6,
35
B-na-pac thn hanh anh chim M-en-n, ri n lt T-xoan,

mc du cng tc x nay vn ng trung lp trc cuc chin
tranh ao-Phap. B-na-pac khng m x a g n thai trung lp
cua cac quc gia y . B-na-pac vao cac thanh ph, lang mac, trng
thu tt ca nhng g cn thit cho qun i, noi chung la v vet tt
ca nhng g ma B-na-pac cho la ang ly, k t nhng c phao,
khu sung, thuc sung cho n nhng bc tranh cua cac hoa s bc
thy thi Phuc hng.
B-na-pac nhn bng con mt y khoan dung nhng tro giai
tr kiu y, nhng tro ma luc by gi chin binh cua ng ta say sa
lao vao, n ni nhn dn a phng a phai ni dy bao ng.
Pa-ri, nhiu ln nhn dn a xng vao anh binh lnh Phap.
Luy-g (gn Phe-ra-r) cung vy, nhn dn a git cht nm ky
binh va sau o th thanh ph x theo qun lnh: vai trm ngi b
chem u va binh lnh c lnh tan pha, cp boc thanh ph,
chung ha sat tt ca nhng ngi dn nao b chung nghi la chng
lai chung. Nhiu ni khac cung phai chu ng nhng s trng
phat tan bao nh vy. Sau khi a dung phao va an dc tc
c cua qun ao hoc cua cac quc gia trung lp y tng cng,
b sung y u cho n v phao binh cua mnh, B-na-pac tin
thng v phao ai Mng-tu, mt trong nhng phao ai manh nht
chu u do a th thin nhin cung nh do ngh thut kin truc
h thng phong ng.
Va bt u chnh thc vy thanh Mng-tu th B-na-pac
c tin mt ao qun Ao gm 30.000 ngi c c bit cp tc
phai t Ti-rn n cu nguy cho Mng-tu. ao binh y t di
quyn ch huy cua Vua-m-de, mt vin tng rt mn tip va co
tai nng.
Tin nay a c vu manh me tt ca nhng ke thu cua nc
Phap. Hn na, trong sut mua xun va mua he nm 1796, hang
nghn dn thanh th va nng thn b iu ng v nan cp
phacua qun i tng B-na-pac, a nhp bon vi tng l va bon
quy tc na phong kin min bc nc Y la nhng ke cm ghet ca
n nhng nguyn ly cua cuc cach mang t san do qun i Phap
mang vao nc Y. Nc Pi--mng, a thua trn va buc phai ky
E. Tac Le
36
hoa c, co th ni ln anh vao hu phng cua B-na-pac va ct

t ng giao thng cua B-na-pac vi nc Phap.
B-na-pac ct 16.999 qun dung vao vic vy thanh Mngtu, 29.000 qun con lai lam i d b, va ch vin binh Phap
sang. B-na-pac c Mat-x-na, mt trong nhng tng gioi nht
cua B-na-pac, giao chin vi Vua-m-de. Nhng Vua-m-de a
anh tan qun Mat-x-na, B-na-pac lin c tng -gi-r, mt
tng rt co nng lc va c phong cp tng trc B-na-pac. gi-r cung lai b Vua-m-de anh lui nt. Qun Phap lm vao
tnh th tuyt vong, va luc y B-na-pac a tin hanh mt cuc
hanh binh ma theo y kin cua nhng nha ly lun qun s trc
y cung nh hin ai nht u cho rng: du B-na-pac co b t
trn ngay vao thi ky o, vao bui bnh minh cua s nghip lu
dai cua B-na-pac, th ch mt cuc hanh binh o cung a u bao
am cho B-na-pac "mt vinh quang bt dit" (li noi cua Gi-mini).
Tng rng sp thng c ch thu ang gm cua mnh,
Vua-m-de cho keo qun vao thanh Mng-tu ang b vy ham, va
nh vy la ng ta a giai vy c, th thnh lnh Vua-m-de c
tin B-na-pac ang tp trung tt ca lc lng tin cng vao mt
canh qun ao khac ang hoat ng trn cac ng giao thng gia
B-na-pac vi Mi-lng va a anh cho canh qun ao y b thua lin
ba trn L-na-t, Xa-l va Bret-xi-a. c tin y, Vua-m-de
dung toan b lc lng ri khi Mng-tu, sau khi anh tan c
phong tuyn qun Phap an ng trc mt do tng Va-let ch
huy, va qua mt loat trn giao chin anh lui c nhng canh
qun Phap khac, cui cung a vp phai canh qun do chnh B-napac ch huy gn Ca-xti-gli-on, ni y Vua-m-de a tht bai nng
v mt cuc hanh binh tai tnh cua Na-p-l-ng; nh cuc hanh
binh y, mt b phn qun Phap va anh tat sn va anh tp
hu qun ao.
Sau mt loat trn chin u khac. Vua-m-de, cung vi tan
qun, luc u a chay vong quanh thng lu sng A-i-gi, ri
sau rut vao thanh Mng-tu. B-na-pac lai tr lai bao vy. Ln nay,
ng cu khng phai ch ring cho Mng-tu ma con cho ca chnh
37
Vua-m-de na, nc Ao a tc tc iu ng mt ao qun mi do

An-phin-xi ch huy. Cung nh Vua-m-de va ai cng tc Sac,
An-phin-xi la mt trong nhng tng gioi cua quc ao. B-napac lai 8.300 qun lam lc lng vy thanh Mng-tu va dn
u 28.500 qun tin anh An-phin-xi. Lc lng d b cua B-napac hu nh chng con g, cha y 4.000 ngi. "Ngi tng nao
c gi lai nhng i qun cho nhng trn anh hm sau th hu
nh bao gi cung b thua", Na-p-l-ng lun nhc lai nh vy mc
du ng khng h phu nhn tm quan trong to ln cua cac lc
lng d b trong cuc chin tranh keo dai. V s lng, qun Anphin-xi ng gp bi va a giao chin nhiu trn vi qun i
Phap. Ha lnh rut qun ra khoi Vi-xng-x va mt vai v tr khac,
B-na-pac a tp trung toan b lc lng anh mt on quyt
nh.
Ngay 15 thang 11 nm 1796, mt trn kch chin m mau
a bt u gn ac-c-l va kt thuc vao bui ti ngay 17 thang
11. Cui cung, An-phin-xi cham tran vi B-na-pac. Qun Ao ng
hn nhiu va chin u vi mt tinh thn ngoan cng phi thng,
v triu nh Hap-xbua a phai n nhng trung oan tinh nhu
nht. Mt trong nhng c im trong yu va co ting nht la cu
ac-c-l. Ba ln qun Phap a xung phong, a oat c cu, ba
ln lai b anh lui va b tn tht nng n. Din lai ung ht chin
cng L-i my thang trc y, tng tng ch huy B-na-pac
lai tay cm c lao ln trc. Bn canh B-na-pac, nhiu binh lnh
va mt s s quan hu cn b git cht. Trn anh keo dai rong ra
ba ngay, k ca nhng luc tam ngng ngn ngui. An-phin-xi a b
anh bai va buc phai lui.
Qun ao phai mt mt thang ri mi han gn c nhng
thua thit ac-c-l va chun b phuc thu. Trn quyt nh a
din ra vao trung tun thang 1 nm 1797. Ln nay, qun i ao,
noi gng nha chin lc tre tui ngi Phap, cung tp trung
thanh mt khi ln. Trong mt trn anh m mau keo dai ba
ngay gn Bi-v-li, nhng ngay 14, 15, 16 thang 1 nm 1797,
tng B-na-pac a anh tan tanh toan b qun i ao. An-phinxi, cung vi tan binh chay thoat, khng con ngh n vic giai vy
E. Tac Le
38
cho Mng-tu va ao qun cua Vua-m-de ang b ham trong o

c na. Sau trn Ri-v-li hai tun ri th Mng-tu u hang.
B-na-pac a i x vi bai tng Vua-m-de mt cach khoan dung
ai lng nht.
Chim xong Mng-tu, B-na-pac tin qun ln pha bc, hin
nhin ng ta e doa nhng vung t ai chim hu cha truyn con
ni cua hoang gia ao. Sau khi ai cng tc Sac-ngi ma hi u
mua xun nm 1797, c iu ng vi va sang chin trng
nc Y - a b B-na-pac anh bai trong nhiu trn va a b ui
dn v eo Bren-ne va o ai cng tc a phai rut lui cung vi
nhiu tn tht nng n, th tnh hnh thanh Vin tr ln nhn
nhao, hoang ht, trc ht la hoang cung. Nhn dn kinh thanh
c bit rng trong hoang cung ngi ta ang vi vang ong goi
vang bac, chu bau cua hoang gia ct giu vao ch kn. Mt cuc
xm lc cua qun i Phap ang e doa thu nc Ao. "Tng
An-ni-ban a ng cng ri! B-na-pac ang Ti-rn ri! Ngay
mai B-na-pac se n Vin!". Nhng tin n loai y, nhng li ban
tan, nhng ting than van nh vy con m vang mai trong ky c
nhng ngi ng thi a sng qua nhng gi phut y cai thu
gia nua va beo b cua t nc qun chu cua dong ho Hapxbua. Nhng i qun ao tinh nhu nht b tiu dit, nhng tng
lnh thao lc va tai nng nht b ai bai, tt ca min bc nc Y
b mt, thu nc Ao b e doa trc tip, o la thanh tch cai
chin dch mt nm cua B-na-pac bt u vao cui thang 3 nm
1796, thi ky ma ln u tin B-na-pac lam ch huy trng mt
ao qun Phap. Tn tui B-na-pac vang lng khp chu u.
Sau nhng tht bai mi va cuc tng rut lui cua ai cng
tc Sac, triu nh Vin a nhn thy nguy c nu keo dai chin
tranh. Trong nhng ngay u thang 4 nm 1797, tng B-na-pac
c tin bao chnh thc la hoang Phran-xoa nc Ao ngh m
cuc am phan hoa bnh. Cung cn chu y rng v phn B-na-pac,
ng ta cung c gng tm moi cach chm dt chin tranh vi
nc Ao vao mt thi c thun li nht cho mnh va trong khi Bna-pac tp trung moi lc lng truy kch ai cng tc Sac ang
39
vi va rut lui th ng thi B-na-pac cung bao tin cho ai cng

tc Sac bit la mnh sn sang iu nh ngng chin. Ngi ta
nhn thy bc th cua B-na-pac tht la ky la: trong th,
khng lam tn thng long t ai cua ke bai trn, B-na-pac vit
rng nu ky c hoa c th B-na-pac se ly lam t hao hn la
"cai vinh quang au thng cho nhng thng li qun s em lai".
"Chung ta a git hai mt kha nhiu sinh linh va a pham kha
nhiu ti i vi nhn loai au thng ri!". B-na-pac noi vi Sac
nh vy.
Vin c chnh chp thun ky hoa c, ch con lo cha bit
chon ai i am phan. Nhng trong khi Vin c chnh suy ngh
va khi ngi c chon la Clc-c bt u ln ng n ai ban
doanh cua B-na-pac th vin tng chin thng y a ky xong
hip c nh chin L--ben.
Ngay t bui u cua cuc am phan L--ben, B-na-pac a
giai quyt xong vi Rm. Giao hoang Pi VI, ke thu in cung cua
cach mang Phap, coi "vin tng cua Thang Hai nho" nh mt tn
tay sai cua a nguc, v B-na-pac a c thng lam tng ch huy
thng cng a dit tr c bon bao hoang sung ao ngay 13
Thang Hai nho va giao hoang a ht sc giup nc Ao trong
cuc chin u gian kh. Ngay sau khi Vua-m-de np thanh
Mng-tu cho ngi Phap cung vi 13.000 qun va hang trm khu
phao, ngay sau khi B-na-pac co th rut c s qun vy thanh
ra th B-na-pac lin m mt cuc tin cng vao t ai cua toa
thanh.
Qun i cua giao hoang b tan v ngay t trn u tin va
thao chay nhanh n ni tng Duy-n, do B-na-pac c i truy
kch, a phai mt hai gi mi ui kp: Duy-n chem git ngay mt
phn va bt s con lai lam tu binh. Ri cac thanh ph ln lt u
hang B-na-pac khng mt chut khang c. B-na-pac cp ht
nhng g co gia tr: tin bac, kim cng, tranh, bat a qu gia.
Cung nh min bc nc Y, cac thanh ph, nha tu, kho tang cua
nhng ngi nha th c a mang lai cho B-na-pac mt ngun chin
li phm ln. Bon nha giau va nhng nhn vt thuc tng lp giao
E. Tac Le
40
s cao cp, lu lt tng am ri b thanh Rm y khung khip,

trn chay v pha Na-pl.
Giao hoang Pi VI, khip s rung ri, a vit mt bc th li
le khn khoan giao cho chau la hng y giao chu Mat-t-i cung i
vi mt phai oan mang n B-na-pac cu hoa. Tng B-napac chp nhn li cu xin o vi thai ke ca va cung cho bit
ngay rng giao hoang ch co th u hang hoan toan. Hoa c c
ky vao ngay 19 thang 2 nm 1797 T-lng-ti-n vi iu kin la
giao hoang phai nhng lai mt b phn t ai kha rng va giau
co nht, tra mt khoan am phu 30 triu phrng vang, np nhng
bc tranh va nhng pho tng c nht trong cac vin bao tang.
Nhng vt phm ngh thut o cung nhng vt phm a v vet
c Mi-lan, B-l-nh, M-en-n, Pac-m, Ple-dng va sau nay
V-ni-d u c B-na-pac gi v Pa-ri. V s hai n cc Pi
VI a nhn ngay tt ca nhng iu kin o, vic nay i vi giao
hoang cung d dang, va lai B-na-pac cung chng cn m xa n
s ng thun cua giao hoang na.
Tai sao luc nay Na-p-l-ng khng lam nhng vic ma my
nm sau y Na-p-l-ng phai lam? Tai sao Na-p-l-ng khng
chim thanh Rm va khng bt gi giao hoang? Trc ht, v vic
am phan hoa bnh vi nc Ao con ang tin hanh va nu Na-pl-ng x tr qua nghit nga vi giao hoang th se co th cho giao
dn min trung va min nam nc Y ni dy, nh vy se gy nn
tnh hnh ri loan hu phng cua Na-po. Va lai, chung ta cung
nn bit rng trong qua trnh cua chin dch nc Y u tin ly
lng y, vi s chin thng lin tip nhiu i qun hung manh va
ang s cua quc ao thi by gi, vin tng tre y a thc mt
m trng i i lai lai suy ngh trc lu, ln u tin t t cho
mnh co nn tip tuc chin thng va chinh phuc mai cac t ai
mi cho Vin c chnh, cho "bon lut s" y hay khng?
Trc khi B-na-pac kham pha ra iu o ri m y trm
ngm suy tng th nm thang a phai tri qua mt n dai, sng
nc chn cu a phai thay i trm dong nghn lp va mau ngi
a phai thanh sng. Va, ng nhin cu tra li ma ban thn
B-na-pac t ap lai mnh la: khng, khng va khng! Va nm
41
1797, con ngi a chinh phuc nc Y y, tui va 28, a bit nhn

thy Pi VI khng phai la mt lao gia suy nhc va s hai rung
ri Na-p-l-ng mun lam g cung c; Na-p-l-ng coi Pi VI
la thu lnh tinh thn cua bao nhiu triu con ngi, ngay ca trn
t Phap va ke nao mun da vao hang triu con ngi y cung
c quyn lc cua mnh t phai tnh n long m tn cua ho. Na-pl-ng anh gia giao hi vi ngha rt ung cua no: mt cng cu
canh sat tinh thn, rt tin li iu khin ng ao qun chung
va v phng din nay, theo quan im cua Na-p-l-ng, giao hi
Thin chua giao co tac dung c bit, mc du iu khng may la
xa nay no a va vn c tip tuc mu toan ong mt vai tro chnh
tr c lp; s d nh vy chnh v no co mt t chc hoan chnh va
hoan toan phuc tung quyn lc giao hoang.
Ngay chnh ca cai chc giao hoang, Na-p-l-ng cung coi
nh la mt tro hoan toan la bp a c xy dng c tha
nhn qua gn 2000 nm lch s va do cac giam muc thanh Rm
thi o a khn kheo li dung nhng iu kin a phng va lch
s cua i sng trung c ba t ra. Nhng mt cai tro bp bm
nh vy lai a co th tao nn mt lc lng chnh tr rt quan
trong. Na-p-l-ng hiu rt ro iu o.
B trn ap va b mt nhng lanh a tt ep nht, giao hoang
run s sng an toan mt thi gian trong lu ai Va-ti-cng. Na-pl-ng khng vao thanh Rm; khi va giai quyt xong cng vic vi
Pi VI, Na-p-l-ng vi vang tr lai bc Y, o Na-p-l-ng con
phai ky hoa c vi nc Ao bai trn.
Trc ht cn phai noi rng trong cuc am phan ky hip
c nh chin L--ben cung nh sau nay ky hoa c Cam-p
Phooc-mi-, hay noi chung trong tt ca cac cuc am phan ngoai
giao, B-na-pac lun lun ch ao vi thoi quen va oan thng
ngay va ra iu kin mt cach c oan. Tai sao lai co th nh th
c? Tai sao B-na-pac lai co th t giai quyt d dang nh th
c? trc ht la do theo cai quy lut cu quy inh: "Khng c
ph bnh nhng ngi chin thng"! Nhng tng ta cng hoa (va
nhng ngi gii nht nh Mo-r chng han), cung vao nm 1796
y va u nm 1797, a b ke ch anh bai nhiu ln trn sng
E. Tac Le
42
Ranh va ao qun sng Ranh a phai xin tin chnh phu sng,
mc du ngay t u, ao qun o a c trang b rt y u.
Con B-na-pac, ng ta a bin by ngi rach ri va v ky lut
thanh mt i qun ang s va trung thanh, khng oi hi chnh
phu mt chut g; trai lai, con gi v Pa-ri hang triu ng tin
vang, cac tac phm ngh thut, ng thi B-na-pac lai a chinh
phuc c nc Y, a tiu dit ht i qun nay n i qun khac
cua nc Ao trong rt nhiu trn giao tranh va a buc nc Ao
phai cu hoa. Trn Ri-v-li, vic chim thanh Mng-tu va vic
chinh phuc lanh th cua giao hoang-nhng chin cng y a xac
lp vng vang uy tn cua B-na-pac.
L--ban la mt thanh ph thuc tnh Xti-xi nc Ao, cach
Vin chng 250 ki-l-met. bao am quyn chim c ung nh
thu tuc va vnh vin tt ca nhng g ma B-na-pac a chinh phuc
c va con mun chinh phuc thm na min nam va hn na,
mun dn ngi ao n ch bng long cung chu ng nhng hy
sinh nng n trn chin trng Ty c, ni ma qun Phap ang
gp nhiu kho khn, th du sao cung cn thit phai bu lai chut t
cho nc Ao. Tuy tin qun cua B-na-pac a tin n L--ben,
nhng B-na-pac cung bit rng nu c anh dn ao n th cung,
ao co th se chng lai mt cach in cung va cung a n luc cn
phai giai quyt cho xong vic nc Ao. Nhng ly u bu lai
cho ao? V-ni-d. S tht la nc cng hoa V-ni-d gi thai
hoan toan trung lp va lam moi cach tranh khi b xm chim
nhng trong nhng trng hp nh vy, khng bao gi B-na-pac
b mt chut lung tung. Chp c bt c c nao, B-na-pac a phai
sang V-ni-xi mt s oan. Trc khi lam vic nay, B-na-pac a
ky hip c nh chin L--ben vi ao theo nhng iu kin sau
y: ao nhng cho Phap ta ngan sng Ranh va tt ca nhng t
ai cua ho trn t y ma B-na-pac a chim c; bu lai, Phap
ha i cho ao x V-n-xi.
Thc t B-na-pac a quyt nh chia ct V-ni-d. Phn
thanh ph trn bai bin se thuc v nc Ao, con phn t ai cua
V-ni-d trn t lin se thuc v nc "Cng hoa bn kia day nui
43
An-p" ma B-na-pac quyt nh se thanh lp cung vi toan b t

ai cua y ma B-na-pac a chinh phuc c. ng nhin trn
thc t nc "Cng hoa mi nay" co g khac hn la mt vung t
ai mi cua Phap. Ch con co mt nghi thc nh na la bao cho thu
tng, cho Thng ngh vin nc Cng hoa V-ni-d bit rng
quc gia cua ho, c lp t ngay khai quc, vao gia th ky th V,
n nay a khng con na, v tng B-na-pac mun nh vy
nhng k hoach ngoai giao cua ng ta c thanh cng tt ep. i
vi ngay ca chnh phu Phap, B-na-pac cung ch bao cao cho bit
sau khi a bt tay vao thc hin mu o. B-na-pac vit cho
thu tng nc Cng hoa V-ni-d ang cu xin tha ti: "ng
tng rng nhng binh oan Phap y se tha th cho ng cai ti
tan sat ma ng a gy nn chng? Mau cua cac ban chin u cua
chung ti se c tra thu".
Nhng li noi xa xi y lin quan n vic mt vin ai uy
Phap a b git vnh Li-. Nhng cung chng cn vin n bt
c mt c nao v tt ca u ro rang. B-na-pac a ra lnh cho tng
Ba-ra-gy in-li- anh chim V-ni-d. n thang 3 nm 1797,
moi vic u xong xui; sau 13 th ky lch s c lp va co bit bao
nhiu s kin phong phu, nc Cng hoa bun ban nay a khng
con na. Mon chin li phm beo b chia nhau - mon duy nht
ma B-na-pac con thiu co th ky vi ngi ao mt hoa c ti
hu va co li - a ri vao tay B-na-pac nh vy o. Nhng vic
anh chim V-ni-xi lai giup cho B-na-pac mt vic khac, hoan
toan bt ng.
Vao mt bui ti thang 5 nm 1797, mt ngi a th a
mang n ban doanh cua Tng ch huy qun i Phap, tng Bna-pac, ang Mi-lan, mt tin khn cua tng Bec-na-t, cp
di cua B-na-pac, bao rng y va chim c T-ri-et. Vn la
ch a ly c mt cai cp trong tay mt hu tc ng-t-re-g
nao o, mt tn bao hoang va tay sai cua bon Buc-bng. trn
qun Phap, ng-t-re-g a t V-ni-d n T-ri-et, nhng Becna-t a vao thanh ph ri va a bt c y. Chic cp y cha
nhiu tai liu la lung. co th hiu ht li hai cua vic bt c
chic cp y, cn nhc qua s vic ang xay ra Pa-ri hi o.
E. Tac Le
44
Gii tai chu ln, t ban thng nghip va quy tc a chu-hay

co th goi c la cai "cht nui dng" cuc bao ng Thang Hai
nho nm 1795- cha h b tiu dit va lai cang khng h b an ai
bac cua B-na-pac tiu dit. ai bac cua B-na-pac ch tiu dit
c b tham mu cua chung, nhng phn t cm u cac khu
vc a sat canh vi nhng tn bao hoang tch cc trong ngay hm
o. Nhng con b phn trn y cua giai cp t san, ngay ca sau
Thang Hai nho, vn khng ngng ngm ngm chng lai Vin c
chnh.
Vao mua xun nm 1796, khi t chc cach mang cua Ba-bp
b bai l va am anh cua mt cuc khi ngha cua giai cp v san,
ngha la cua mt Thang ng c mi, bt u gy hoang ht cho
bon hu san thanh th va nng thn th bon bao hoang b anh bai
trong cuc bao ng Thang Hai nho a lai hi phuc tinh thn va
ngoc u dy. Nhng ln nay na, chung lai a tnh lm, cung
nh vao mua he nm 1795 Quy-brng, va Thang Hai nho Pa-ri.
Ln nay na, chung lai a khng m xa n mt thc t la: nu
tng lp a chu mi mun tao ln mt chnh quyn manh me
vng chc bao v tai san cua chung; nu giai cp t san mi,
lam giau bng cach ban tai san cua quc gia, sn sang tha nhn
mt ch qun chu, thm ch mt ch qun chu c oan, th
ch co mt s nh xu ai t san thanh th va nng thn tan thanh
dong ho Buc-bng tr v, v mt tn Buc-bng bao gi cung ch la
vua cua bon quy tc ch khng phai vua cua giai cp t san, va t
ch phong kin se tr lai vi tn vua o, va bon quy tc lu vong
t se keo v oi lai t ai cua chung.
Tuy vy, so vi cac nhom phan cach mang khac th bon bao
hoang la co t chc nht, nht tr nht, lai c s giup tch cc
va s vin tr v vt cht cua nc ngoai va c tng lp tng l
ung h, cho nn vao mua xun va mua ha nm 1797, lai mt ln
na bon chung nm vai tro lanh ao trong vic chun b lt
Vin c chnh. Rt cuc, chnh cai o a lam cho phong trao ln
nay cung lai b tht bai. Thc t, mi mt cuc tuyn c b phn
vao Ha ngh vin u hin nhin co li cho cac phn t phan ng,
va i khi con lam li ro rt cho bon bao hoang. Ngay trong Vin
45
c chnh, ang b phong trao phan cach mang uy hip, cung co

nhng s do d. Bac-t-l-mi va Cac-n phan i moi bin phap
kin quyt, hn na Bac-t-l-mi con co cam tnh vi phong trao
ang tin trin y v nhiu im. Ba v c chnh khac, Ba-ra, Rben, La-r-v-li-e L-p lun lun hi hop vi nhau, nhng lai
khng quyt nh phai lam g ngn nga cai m mu ang
chun b y.
Khi Ba-ra va hai ng s- khng mun t b chnh quyn va
co le khng mun t b cuc i ma khng chin u - a quyt
tm chin u bng moi cach th mt trong nhng trng hp lam
cho ho lo lng qua i la vic tng Pi-s-gruy, ngi ni ting v
chinh phuc nc Ha Lan vao nm 1795, lai ng v pha i
phng. Pi-s-gruy c bu lam chu tch Ha ngh vin, va do o
ma ng u quyn lp phap cua Nha nc: ngi ta a danh cho
Pi-s-gruy quyn ch ao cuc tin cng sp ti vao "ba v chp"
chnh cng hoa, ngi ta vn goi ba v c chnh (Ba-r, La-r-vli-e L-p va R-ben) nh vy.
o la tnh hnh nc Phap vao mua ha nm 1797. Va chinh
chin y, B-na-pac va chm chu theo doi tnh hnh Pa-ri. Bna-pac thy ro rang la nn cng hoa ang b uy hip. Ca nhn Bna-pac cung khng a g nn cng hoa ma khng bao lu na ng
ta se bop nghet. Nhng B-na-pac khng co y cho vic o xay ra
qua sm va nht la co li cho ke khac. Trong cai m thao thc
khng ngu c nc Y, B-na-pac a t tra li la khng hin
dng mai chin cng duy nht cho quyn li cua "bon lut s".
Nhng B-na-pac lai cang khng mun chin thng v quyn li
cua dong ho Buc-bng. Ht nh cac vin c chnh, B-na-pac
cung lo lng khi thy mt vin tng ni ting nh Pi-s-gruy
ng u bon m mu. Vao gi phut quyt nh, ke y co th lam
cho binh lnh lm lac, ch v ho tin vao cai chu ngha cng hoa tht
tha cua Pi-s-gruy ma ho co th theo Pi-s-gruy, khng cn bit Pis-gruy se dn ho i n u.
By gi th ta co th hiu c d dang tm trang cua B-napac khi ngi ta tc tc gi t T-ri-et n cho B-na-pac chic cp
to tng, tc c trong tay hu tc ng-t-re-g, va trong o
E. Tac Le
46
B-na-pac a tm thy nhng bng chung s s v ti phan b cua

Pi-s-gruy, v nhng cuc thng lng b mt cua Pi-s-gruy vi
Pht-s B-ron, mt tn tay chn cua hoang thn Cng-, nhng
bng chng trc tip v hanh vi phan bi a lu cua hn i vi
nn cng hoa ma hn phuc vu. Co mt vic phin toai nh a lam
cho vic gi nhng giy t y v Pa-ri cho Ba-ra phai chm lai t
lu. mt trong nhng giy t o (tai liu chu yu buc ti Pis-gruy), co chep vic mt tn tay sai khac cua bon Buc-bng,
Mng-gay-a, thut lai mt trong nhiu vic khac la hn a c
n tng hanh dinh cua B-na-pac y va cung a c gng thng
lng vi B-na-pac. Mc du tai liu chng co g, ngoai vai hang
ch chng ang k y, mc du thc t la Mng-gay-a co th a
gp B-na-pac vi mt cai c nao o va di mt cai tn gia mao
nao o, nhng B-na-pac thy tt hn ht la thu tiu nhng dong
ch y khi lam giam nhe vn v Pi-s-gruy. B-na-pac ha
lnh dn ng-t-re-g n va bt hn vit lai ngay tai liu y, b
oan noi trn va ky vao o, nu khng se x bn. ng-t-re-g tc
khc lam nhng iu ma ngi ta yu cu va sau o t lu hn
c tha ra (di hnh thc mt "vu vt nguc" gia). Sau o, cac
tai liu c gi ti cho Ba-ra. Vic nay lam cho "ba v chp chnh"
d b hanh ng. Thoat tin ho khng cng b cac tai liu ang s
ma B-na-pac a gi v. Ho iu v mt s cac s oan c c
bit tin cy, ri i tng -gi-r do B-na-pac a cp tc iu t
y v Pa-ri ng cu cho cac v c chnh. Ngoai ra, B-na-pac con
ha gi v ba triu phrng vang, kt qua cua cac cuc trng thu
mi y, b sung cho quy cua Vin c chnh gia luc ang nguy
ngp.
Ba gi sang ngay 18 Thang Qua (4 thang 9 nm 1797), Ba-ra
ha lnh bt gi hai vin c chnh b tnh nghi, v thai n hoa
cua ho: Bac-t-l-mi b bt, con Cac-n a trn thoat. Hang loat
nhng tn bao hoang b bt gi, va ngi ta tin hanh thanh tr
Ha va Thng ngh vin. Sau cac vu bt b y la cac vu a i ay
Guy-an khng cn xet x (ma rt t ngi c tr v), cac t bao
b tnh nghi la bao hoang b ong ca, mt t bt b mi din ra
Pa-ri va cac tnh. Sang sm ngay 18 Thang Qua, nhiu ap-phch
47
ln c dan ln khp cac tng: o la nhng ban sao cac tai liu
ma B-na-pac a gi v rt ung luc cho Ba-ra, Pi-s-gruy, chu
tch Ha ngh vin, b bt va lp tc b a i ay Guy-an. Cuc
ao chnh ngay 18 Thang Qua khng gp phai sc phan khang
nao. Quang ai qun chung lao ng, cm thu ch qun chu
hn Vin c chnh, v cung hoan h trc vic p tan c bon
ang c cu cua triu ai Buc-bng. Va ln y "cac khu vc
giau sang" a khng dam lo mt ra ng v chung con nh rt ro
s trng phat khung khip bng ai bac ma B-na-pac a giang
xung chung vao Thang Hai nho nm th IV
Vin c chnh a chin thng, nn cng hoa thoat khi cn
nguy bin, va t ai ban doanh xa xi bn y, v tng chin thng
B-na-pac a nhit lit chuc mng Vin c chnh (ma hai nm
sau B-na-pac se thu tiu) a cu van c nn cng hoa (ma bay
nm sau B-na-pac cung thu tiu nt).
B-na-pac ly lam hai long v s bin ngay 18 Thang Qua, ca
v phng din khac cua no. Hip c L--ben, ky hi thang 5
nm 1797 vi ao, mi ch la mt s nh chin. Vao mua ha, chnh
phu ao t nhin co nhng du hiu tao bao va gn nh doa nat
na. Con B-na-pac th a bit rt ro vn : luc y, nc Ao cung
nh ca chu u qun chu a nn th theo doi van bai ang din ra
Pa-ri. Y, ngi ta ch i ngay nay qua ngay khac s sup
cua Vin c chnh va cua nn cng hoa, ch i vic quay tr lai
cua dong ho Buc -bng va theo sau o, tt nhin la vic thanh
toan tt ca nhng t ai ma qun Phap a chim c. Ngay 18
Thang Qua, vi s tht bai cua bon bao hoang va vic cng b m
mu phan bi cua Pi-s-gruy, a chm dt tt ca nhng hy vong
o.
T nay, tng B-na-pac tp trung cao vao vic ky hoa
c mt cach nhanh chong. am phan vi B-na-pac, nc Ao
c nha ngoai giao co tai la C-ben. Nhng C-ben a gp phai mt
tay bc thy. Qua nhng cuc thng lng lin tuc keo dai va kho
khn, C-ben phan nan vi chnh phu mnh rng t khi gp phai
E. Tac Le
48
"mt ngi hay sinh s va nhn tm" n nh tng B-na-pac.

Trong dp nay, tai ngoai giao cua tng B-na-pac a bc l ro rt
hn bao gi ht, va theo y kin cua nhiu ngi c chng kin
hi by gi, tai ngoai giao cua B-na-pac cung khng kem g tai ch
huy qun s. Hi nay, nong gin con la iu mi me i vi B-napac, va ng ta ch b nhng cn in khung li cun co mt ln,
nhng sau nay, khi a thy mnh la chu t ca chu u, th B-napac lai thng hay mc phai. " quc cua ngai la mt con gia
quen thoi hin thn cho moi ngi.... ngai qun rng nc Phap la
ke chin thng, ma cac ngai la nhng ke chin bai... Ngai qun
rng ngai thng lng vi ti y, xung quanh co lnh cn v
cua ti...", B-na-pac thnh n het ln nh vy va ht cai ban
tron trn t b ca ph quy do C-ben mang ti, mon qua cua
hoang hu nc Nga Ca-t-rin tng nha ngoai giao ao. B v
tan ra tng manh. C-ben bao cao rng: " B-na-pac a x s nh
mt ke mt tr". Cui cung hoa c gia nc Cng hoa Phap va
quc ao a c ky kt cai tnh nh Cam-p Phooc-mi- ngay 17
thang 10 nm 1797.
Hu ht nhng iu B-na-pac yu sach u c thoa man
y, ni B-na-pac a chin thng, cung nh c, ni ma ngi
ao cha h bao gi b cac tng Phap anh bai. Nh y mun cua
B-na-pac, x V-n-xi a c trao cho ao n bu vao phn t
ai ta ngan sng Ranh ma nc Ao a nhng cho Phap.
Tin ky hoa c lam Pa-ri si ni vui mng. Nc Phap ch
mong hoa bnh s phuc hng nn thng nghip va ky ngh. Tn
tui v tng co tai c tt ca moi ngi nhc nh. Moi ngi u
thy ro rng cac tng khac u a thua trn trn sng Ranh, ch
ring co B-na-pac a thng y va sng Ranh cung a c cu
thoat. Nhng li ca ngi chnh thc, khng chnh thc va ring t
ng trn bao ch va tht ra t ming mi ngi hoa thanh mt
ban hp tu khng ngng khng dt tan dng vin tng
chin thng, con ngi chinh phuc nc Y. Trong mt bai din vn,
vin c chnh La-r-v-li-e L-p tht ln rng: ch co tinh thn
hung cng cua t tng t do mi co th kch thch c qun i
y va B-na-pac. ng ca ngi hanh phuc cua nc Phap.
49
Gia thi gian y, Na-p-l-ng gp rut hoan thanh vic t

chc nc cng hoa ch hu mi, nc "cng hoa bn kia rng
nui An-p", trong o co mt phn t ai a chim c, va trc
ht la min Lng-bac-i. Mt phn khac th trc tip sap nhp vao
nc Phap. Sau ht, phn con lai, nh thanh Rm, luc o con nm
trong tay vua chua cu cua chung, nhng trn thc t chung nm
trong h thng ch hu cua nc Phap. B-na-pac kheo leo t chc
cac nc "Cng hoa bn kia rng nui An-p" di hnh thc mt
ngh vin t vn gm ai biu cua nhng tng lp giau co trong
nhn dn, nhng moi quyn hanh u lot vao tay cac nha cm
quyn chim ong Phap va uy vin phai t Pa-ri sang. Lun iu
trng rng c truyn v vn giai phong cac dn tc, cac nc
cng hoa anh em, v.v. ch gi cho Na-p-l-ng mt s khinh b ra
mt.
Khng mt phut nao Na-p-l-ng tin rng lai a co mt s
ngi, du rng rt t, thy hng thu vi cai t do ma chnh Na-pl-ng a noi trong nhng li tuyn b cua ng ta vi nhn dn cac
nc b xm chim.
Theo ban dch chnh thc c truyn i khp chu u th
dn tc y v ai a qung cai ach m tn va ap bc e nng t bao
th ky , a cm vu kh giup nhng ngi Phap giai phong ho
nhng, thc ra, B-na-pac a bao cao mt vi cac v c chnh rng
cac v a lm khi cho rng t tng t do se co th thuc y c
mt dn tc gia nua m tn, khip nhc va xao quyt lam nn ai
s. Trong qun i cua B-na-pac khng h co mt ngi y, tr phi
ngi ta cho rng mt nghn ri ke li bing, a nht nhanh
c ngoai ph, ch bit i n cp va chng lam c tro g y
cung la qun i. B-na-pac noi tip rng ch co mt cach duy nht
la cai tr kheo leo, da vao "ky lut nghim khc" mi co th nm
chc c nc Y. Va ngi y a co dp c bit B-na-pac quan
nim th nao la ky lut nghim khc. B-na-pac a trng phat tan
nhn nhn dn thanh ph Bi-nat-c va Pa-ri, cung nh mt vai
lang khac v binh lnh Phap a b git ln cn nhng lang y.
Trong moi trng hp, hanh ng cua B-na-pac u bt
ngun t mt ng li chnh tr ro rang ma ng ta lun lun
E. Tac Le
50
trung thanh va gi vng: khng bao gi nn tan bao v ch, nhng

khi cn thit khut phuc nc b chim th phai khung b nng
n va khc lit. Y , Na-p-l-ng a thu tiu moi du vt cua
lut l phong kin bt ky ni nao, va cm giao hi, nha tu c
quyn thu mt vai khoan bng cp; trong mt nm ri Y (t
mua xun nm 1796 n cui mua thu nm 1797), Na-p-l-ng
a thanh cng trong vic ban b mt s ao lut lam cho tnh
trang xa hi va phap ch min bc y gn ging nh tnh trang ma
giai cp t san a lp nn Phap. bu lai, Na-p-l-ng a khai
thac mt cach co phng phap tt ca nhng t ai cua y tt ca
nhng ni ma ng ta a t chn ti. Na-p-l-ng a gi v cho
Vin c chnh hang triu ng tin vang va hang trm tac phm
ngh thut quy gia cua cac vin bao tang va cac phong trin lam
ngh thut Y. Na-p-l-ng a khng qun ban thn ng ta cung
nh cac tng lnh cua ng ta: sau chin dch y, khi tr v ho u
giau co.
Tuy nhin, trong khi boc lt nc Y thm t nh vy, Na-pl-ng nhn thy rng, theo y ng ta tuy ngi y rt khip nhc
nhng chng co ly do g khin ho yu mn ngi Phap (ho phai
nui dng qun i Phap thng trc trn t nc ho), va ri co
th mt ngay kia ho se chng con kin tr nhn nhuc c na. V
vy, e doa khung b bng vu lc la bin phap hanh ng chu yu
i vi ngi y buc ho tun theo y mun cua ke i chinh phuc.
B-na-pac con mun lai Y, nhng sau hoa c Cam-p
Phooc-mi-, Vin c chnh a rt kheo leo song c thit triu Bna-pac v Pa-ri va b nhim la Tng ch huy i qun se i anh
nc Anh.
a t lu, B-na-pac cam thy Vin c chnh a bt u s
mnh. "Ho ganh ghet ti, ti bit, mc du ho xu nnh ti. Nhng
ho se khng th lam ri tr ti c. Ho vi va b nhim ti lam
tng ao qun i anh nc Anh rut ti ra khoi nc Y, ni
ma ti lam vua nhiu hn la lam tng". Na-p-l-ng a nhn xet
vic b nhim cua mnh nh vy qua nhng li trao i tm s
ring t.
51
Ngay 7 thang 12 nm 1797, B-na-pac co mt Pa-ri, tai o,

ngay mng 10, toan th Vin c chnh m cuc tip on long
trong B-na-pac in Luc-xm-bua. Qun chung ng nght
ng vy quanh cung in, ho reo, v tay nh sm dy khi B-napac ti ni. i vi bai din vn cua Ba-ra, v c chnh th nht,
cung nh cua cac ng s cua Ba-ra, cua b trng b Ngoai giao
Tan-ly-rng, con ngi thng minh nhng vu li, co tai phan
oan v tng lai hn ai ht, va nhng nhn vt khac trong chnh
phu, cung nhng li hoan h cua ng ao qun chung trn quang
trng, vin tng 28 tui o u tip nhn vi mt ve hoan toan
bnh than, nh o la mt vic tt nhin va khng h lam cho Bna-pac ngac nhin. Trong thm tm, khng bao gi B-na-pac quy
trong nhng biu th nhit tnh cua qun chung nhn dn. "Cha!
Nu ti phai ln may chem, hn ho cung se n nc keo n ng
nh th nay trn con ng ti i", sau nhng t song hoan h
y, B-na-pac a noi nh vy (tt nhin khng noi cng khai).
Va v ti Pa-ri, B-na-pac a c sc lam cho Vin c chnh
chp nhn k hoach mt cuc ai chin mi: vi t cach la ngi
tng c ch nh tin hanh nhng cuc hanh binh chng
nc Anh, B-na-pac nhn nh rng co th uy hip nc Anh, t
pha Ai Cp, nh vy se d thng li hn la t bin Mng-s, v
Mng-s ham i Anh manh hn ham i Phap. Bi vy, B-napac ngh chim Ai Cp xy dng phng ng nhng c
im tip cn va nhng cn c qun s nhm uy hip nn thng
tr cua Anh n .
Mua ha nm 1798, chu u, khi bit c tin y, nhiu
ngi t hoi khng hiu sao B-na-pac co in khng, v n tn
luc o k hoach mi va s ban bac cua B-na-pac trong cac phin
hop cua Vin c chnh vao mua xun nm y vn con gi rt b
mt.
Nhng, cai ma bon dng dai ngc nghch ng tt ng xa
ngm ngha cho la mt s phiu lu ky cuc th thc t lai lin
quan mt thit n nguyn vong a p u t lu cua giai cp t san
cach mang Phap, cung nh cua giai cp t san nc Phap trc
cach mang. K hoach cua B-na-pac a c chp thun.
E. Tac Le
52
CUC XM CHIM AI CP
VA CHIN DCH XI-RI 1798-1799
Trong s nghip lch s cua Na-p-l-ng, cuc vin chinh Ai

Cp - cuc chin tranh ln th hai cua ng ta - gi mt vai tro c
bit, va trong lch s xm chim thuc a cua Phap, mu o
cung chim mt a v hoan toan c bit.
Giai cp t san Mac-xy va khp min nam nc Phap co
nhng quan h rt rng rai va rt co li lc cho nn thng mai va
ky ngh Phap vi cac nc vung Cn ng, noi mt cach khac,
vi cac hai cang cua ban ao Ban-cng, vi nc Xi-ri, Ai Cp, vi
cac ao pha ng a Trung Hai va ac-si-pen. Cung a t lu,
cac tng lp t san Phap noi trn mong moi nc Phap cung c
c a v chnh tr cac nc co nhiu ngun li o, nhng lai
rt ln xn v t chc chnh s; cho nn vic bun ban o thng
xuyn cn n s bao h va uy th cua qun i. Vao cui th ky
th XVIII, nhng tai nguyn giau co cua Xi-ri va Ai Cp a c
rt nhiu ngi miu ta mt cach quyn ru; nu bin nhng ni o
thanh thuc a va lp o nhng ai ly thng mai th se thu
c nhng ngun li to ln. Nhng nha ngoai giao Phap t lu a
nhom ngo cac nc Cn ng y. Nhng nc y la mt b phn
t ai cua hoang Cng-xtng-ti-np va nm trong lanh th cua
triu nh t-t-man (hi y ngi ta goi chnh phu Th Nh Ky
nh vy), nhng s t chc bao v nhng t ai y cua Th Nh
Ky hnh nh qua yu t. a t lu, trong cac gii cm quyn Phap,
ngi ta nhn x Ai Cp, vi a th nm gia a Trung Hai va
Hng Hai, nh mt cn c ma t o co th uy hip c cac i
thu v kinh t va chnh tr n va In-o-n-xi-a. Trong thi
cua mnh, nha trit hoc ni ting Lai-bnt a ln vua Lu-i th
XIV mt ban tu trnh, trong o Lai-bnt khuyn nn chim Ai
Cp co th pha c v tr cua ngi Ha Lan khp phng
53
ng. Vao cui th ky XVIII, khng phai ngi Ha Lan la ke thu

chnh cua nc Phap na ma la ngi Anh; do tt ca nhng iu
va noi trn y nn nhng nha chnh tr Phap khng h coi Bna-pac la mt ngi in khi ng ta ngh anh Ai Cp va ho
cung khng h ly lam ngac nhin khi thy Tan-ly-rng, b
trng b Ngoai giao cua ho, mt ngi vn lanh lung, thn trong,
de dt va hoai nghi lai a ung h k hoach o mt cach kin quyt
nht.
Va mi lam chu V-ni-d, B-na-pac a ra lnh cho mt
trong nhng tng lnh cua mnh anh chim ly cac ao I-ning, B-na-pac noi rng vic chim ly cac ao y la mt k
hoach phu tr chun b cho k hoach anh chim Ai Cp.
Chung ti co nhiu chng c cu th cho phep khng nh rng
trong sut chin dch nc Y ln th nht, B-na-pac a lun lun
ngh n Ai Cp. Thang 8 nm 1797, t ban doanh chin dch, Bna-pac vit v cho Pa-ri: "Chng my na ma chung ta se nhn
thy rng mun thc s tiu dit c nc Anh tt phai anh
chim Ai Cp". Trong sut thi gian chin tranh Y, luc ri, Bna-pac vn tip tuc ngn ngu oc sach nh thng l, nht la cho
tm va oc sach cua Von-ny vit v Ai Cp, cung nh rt nhiu
tac phm khac noi v vn y. B-na-pac tha thit vi vic chinh
phuc cac ao I--ning n mc a vit v cho Vin c chnh rng
nu phai la chon th tha t bo nc Y con hn la t bo cac ao o.
ng thi, ngay trc khi ky xong hoa c vi ngi ao, B-na-pac
a c tnh khuyn nn anh chim ao Man-t. i vi B-na-pac,
tt ca nhng cn c hai ao a Trung Hai u cn thit t
chc cuc tin cng sang Ai Cp sau nay.
Sau hoa c Cam-p Phooc-mi-, khi a tam thi giai quyt
xong vi nc Ao th nc Anh la ke thu chnh. B-na-pac a c
ht sc thuyt phuc Vin c chnh cp cho ng ta mt ham i va
mt ao qun i chinh phuc Ai Cp. Phng ng lun lun
hp dn B-na-pac. Va vao thi ky nay cua i mnh, tm tr Bna-pac b A-lch-xng Ma-x-oan xm chim nhiu hn la X-da
hay Sac-l-man-nh hoc bt c v anh hung nao khac cua lch s.
Sau o t lu, trn sa mac Ai Cp, vi giong na ua ct, B-nahttp://ebooks. vdcmedia. com
E. Tac Le
54
pac noi vi cac chin hu cua ng ta rng ang tic la mnh "a ra
i qua mun" va a khng c sng va thi ky ma "A-lch-xng
sau khi chinh phuc c chu A, a t xng vi nhn dn la con
Tri va c tt ca phng ng tin nh vy". Ri B-na-pac
nghim trang noi tip: "Chu u la mt cai hang chut, cha bao
gi chu u co nhng quc v ai va nhng cuc cach mang v
ai nh phng ng".
Nhng xu hng thm kn o cua B-na-pac hoan toan phu
hp vi yu cu cua thi by gi va vi li ch s nghip cua B-napac. Thc t la t cai m khng ngu y nc Y, B-na-pac a
quyt nh khng mun ch chin thng duy nht v Vin c
chnh na, ma B-na-pac nhm at n quyn lc ti cao. "Ti
khng bit phuc tung na ri". Trong thi gian am phan hoa bnh
vi Ao, B-na-pac a cng khai tuyn b nh vy tng hanh dinh
cua mnh khi nhn c nhng ch th t Pa-ri gi ti lam ng ta
bc mnh. Nhng lt Vin c chnh ngay luc by gi th cha
th lam c. Tnh hnh cha chn mui, va nu Na-p-l-ng a
khng bit phuc tung na th ng ta cung con bit ch thi c
thun li. Vin c chnh cha mt ht tn nhim va B-na-pac
con cha u tr thanh a con cng va thn tng cua toan th
qun i, mc du B-na-pac a co th hoan toan tin cy vao
nhng s oan ma ng ta a ch huy y . Nhng s dung th nao
cho tt thi gian ch i, con cach nao hn la dung no vao nhng
cuc chinh phuc mi, nhng chin cng mi, rc r trn t nc
cua cac v Pha-ra-ng, trn x s cua kim t thap theo tm gng
cua A-lch-xng Ma-x-oan, va e doa nc Anh ang ghet kia
trn t n cua ho.
Trong trng hp nay, s giup cua Tan-ly-rng i vi
B-na-pac tht v cung cn thit. Trong hang loat vn y, Tanly-rng "khng tin tng st a" lm, nhng Tan-ly-rng thy
ro rang la co kha nng thanh lp Ai Cp mt thuc a Phap
giau co va phn vinh, co li v mt kinh t, Tan-ly-rng a bao
cao vn nay ln Vin Han lm khoa hoc, ngay ca trc khi bit
y B-na-pac. Ke quy tc c hi chu ngha chui vao chnh phu
cng hoa y chng qua cung ch la nhn c hi o ma phat biu
55
nhng nguyn vong cua cai giai cp quan tm c bit n vic

bun ban vi vung Cn ng, la nhng thng gia Phap. Thm
vao o la Tan-ly-rng mong c B-na-pac, nhn y bng con mt
thin cam, v nhn vao B-na-pac, con mt tinh i cua nha ngoai
giao y a oan trc c o se la ngi chu tng lai cua nc
Phap va la ngi nht nh se bop cht c phai Gia-c-banh.
Nhng B-na-pac va Tan-ly-rng a khng phai kho khn
nhiu thuyt phuc Vin c chnh cho binh lnh, tin bac, tau
be dung vao cuc xm chim xa xi va nguy him o. Trc ht (va
lai la iu quan trong hn ca), v nhng ly do chung v kinh t va
nhng ly do ring v chnh tr va qun s, Vin c chnh cung a
nhn thy li ch va y ngha cua cuc xm chim nay, va sau na
(iu nay chng quan trong g) v mt vai ngi trong s cac v c
chnh, nh Ba-ra chng han, tht ra co th cho rng cuc vin
chinh xa xi va nguy him y co cai li chnh v no xa xi va nguy
him... Vic B-na-pac t nhin ni danh vang lng a lam cho ho
lo lng t lu; Vin c chnh ro hn ai ht vic B-na-pac "khng
bit phuc tung na". Na-p-l-ng chng a ky hoa c Cam-p
Phooc-mi- theo y ring cua ng khng m xa n mt s y kin
ma Vin c chnh a phat biu ro rang o sao? Trong bui on
tip long trong Na-p-l-ng ngay 10 thang 12 nm 1797, ng a
khng x s nh mt "chin s" tre tui tip nhn nhng li khen
ngi cua t quc vi mt tm long cam ng va bit n, ma lai lam
nh mt v hoang La Ma c cai Thng ngh vin ti t
nghnh on trong cuc l khai hoan t chc sau mt trn chin
thng: thai lm l, lanh lung gn nh cau co, ng ta a nhn tt
ca nhng vinh d y nh mt vic tt nhin phai th va ngha vu
buc phai th i vi ng ta.
Tom lai, tt ca nhng c ch, thai cua Na-p-l-ng lam
ngi ta phai ngh ngi lo u. Vy th c B-na-pac i Ai Cp,
nu tr v c th tt, bng khng, Ba-ra va my ng s can ng
ta anh sn sang chu ng cai tn tht y vy. Ngay 5 thang 3
nm 1798, cuc vin chinh c quyt nh va B-na-pac c c
lam tng ch huy.
E. Tac Le
56
Vi mt tinh thn khn trng gp rut, B-na-pac tc khc

bt tay vao vic chun b chuyn i, kim tra tau be, la chon binh
lnh. Tai nng cua Na-p-l-ng a biu hin ro hn ca thi ky u
cua cuc vin chinh sang Y. Na-p-l-ng tin hanh nhng cng
vic rt to ln va rt kho khn, ng thi cung chu y n ca nhng
chi tit nho nht nhng khng bao gi chm ngp vao o, ng va
nhn ca cy va nhn ca rng, hay co th noi tng cai canh trong
tng cai cy mt. Va kim tra b bin va ham i, va thanh lp
oan qun vin chinh va chm chu theo doi tnh hnh din bin
chnh tr trn th gii va tt ca nhng tin tc noi v hoat ng cua
ham i Nen-xn la ham i co th anh m ham i Phap trong
khi i ngang qua, va, trong khi ch i, ham i y ang i i lai
lai nhn ngo vao b bin nc Phap. B-na-pac la chon rt cn
thn trong s nhng binh lnh a chin u di quyn mnh Y.
ng bit tng tn ca nhn cua rt nhiu binh s. V sau nay, tr
nh khac thng cua B-na-pac lun lun lam cho nhng ngi
xung quanh ht sc ngac nhin. ng bit ro anh lnh nay chin
u dung cam va kin quyt, nhng lai hay ung ru, anh lnh
kia th thng minh va thao vat nhng lai chong mt v mc bnh
sa . V sau nay, mi khi cn n, B-na-pac a bit la chon
ung va tt t tng soai cho n cac ha s quan va nhng ngi
lnh thng. i vin chinh Ai Cp, lam chin tranh di
tri nng nh thiu t, 50 hay cao hn, vt qua sa mac
mnh mng, cat nong bong khng nc va khng bong mat, cn co
nhng binh lnh deo dai chu ng c moi gian kh.
Ngay 19 thang 5 nm 1798, cng vic chun b a xong xui,
ham i B-na-pac ri khoi Tu-lng. 350 chic tau ln nho va mt
oan thuyn, trn ch mt ao qun 30.000 ngi cung vi phao
binh, phai vt qua gn ht a Trung Hai, va phai tranh ham
i Nen-xn, cai ham i tt se bn pha va anh chm c ham
i cua B-na-pac nu gp nhau.
Toan chu u bit rng co mt cuc vin chinh bng ng
bin ang c chun b. Nc Anh bit ro la tai khp cac hai cang
min nam nc Phap ngi ta ang hoat ng d di, qun i
khng ngt cun cun keo n va tng B-na-pac la ngi ng
57
u cuc vin chinh, iu o chng to tm quan trong cua no.

Nhng no se nhm cai ch nao y? B-na-pac a rt kheo leo
phao tin la ng ta co y nh vt qua eo bin Gi-bran-ta, i vong
qua Ty Ban Nha b ln Ai-len. Tin nay bay n tai Nen-xn
va a anh la c Nen-xn. Nen-xn phuc kch Na-p-l-ng
nhng vung ln cn Gi-bran-ta, trong khi o ham i Phap, ri
khoi hai cang, tin thng v pha ng, n ao Man-t.
T th ky th XVI, ao Man-t thuc "dong ho ky s". Khi
va cp bn, tng B-na-pac buc ao nay phai u hang; ao a
quy phuc va B-na-pac tuyn b o la t thuc nc cng hoa
Phap. Sau vai ngay u lai ao, chin thuyn cua B-na-pac lai
ging bum i v pha Ai Cp. Tnh n Man-t la a c gn
na ng; B-na-pac ti Man-t ngay 10 thang 6 va ri i ngay
19. c thun gio, B-na-pac cung ai qun cp bn Ai Cp gn
A-lch-xng-ri ngay 30 thang 6; B-na-pac lp tc b.
Tnh th luc o tht nguy him: va n A-lch-xng-ri th
B-na-pac c tin trc o ung 48 gi, mt ham i Anh a cp
bn nay va hoi tin tc v B-na-pac (d nhin ngi ta khng bit
g ht). V pha Nen-xn, sau khi hay tin qun Phap a ly c
Man-t va bit ra rng mnh b B-na-pac anh la, ng ta lin
gp rut tin v pha Ai Cp ngn chn qun Phap b va
anh chm ho ngay ngoai bin. Nhng s hp tp cua Nen-xn va
cuc hanh qun qua nhanh cua ham i Anh a phan lai Nen-xn,
v sau khi bit ch xac la B-na-pac a ri Man-t i Ai Cp, ri
khi n A-lch-xng-ri chng h nghe thy noi v B-na-pac,
Nen-xn ben quyt oan nu qun Phap khng co Ai Cp th ch
co th la ho i Cng-xtng-ti-np khng con hng nao khac na.
Nen-xn lai gp rut i v pha Cng-xtng-ti-np va th la ng ta
lai lm ln ln na.
Mt loat nhng s tnh c va lm ln y cua Nen- xn a cu
thoat i qun vin chinh Phap. V bt c luc nao Nen-xn cung co
th quay lai c nn cuc b cua B-na-pac a c tin hanh
mt cach khn trng nht, va m ngay 2 thang 7, qun i
Phap a trn t lin.
E. Tac Le
58
c tr lai vi mi trng cua mnh la t lin, cung vi

nhng binh lnh trung thanh, B-na-pac khng con s g na. ng
lp tc tin qun v A-lch-xng-ri (B-na-pac a b ln Mara-bu, mt lang dn chai, cach thanh ph vai ki-l-met).
Ai Cp c coi la mt thuc quc cua triu nh Th, nhng
quyn hanh o thc t thuc v bon s quan cao cp Ma-m-luc1,
mt i ky binh c trang b rt y u va cp ch huy cua ho
chim c nhng t ai mau m Ai Cp. Gii quy tc phong kin
qun phit y phai triu cng cho vua Th Nh Ky Cng-xtng-tinp va tuy cng nhn quyn lc ti cao cua vua Th, nhng thc
t rt t phuc tung vua Th.
Ngi A Rp, thanh phn dn tc c ban cua x nay, hoc
bun ban (trong s o co nhng thng gia kha gia va cung co
ngi giau co), hoc lam ngh thu cng, hoc vn chuyn bng lac
a, hoc lam ngh nng. Dn tc Cp-t, tan tch cua nhng b lac
cu trc khi co cuc xm chim cua ngi A Rp, la nhng ngi
b ap bc va cc kh nht. Ngi ta thng goi la "phen lat" (dn
cay). Nhng i vi nhng dn cay ngun gc A Rp, lm vao
nhng canh tung cung cc kh, ngi ta cung goi nh vy. Ho la
nhng cng nhn nng nghip, nhng ngi lam mn, nhng
ngi chn dt lac a va mt s bun ban vt cac ch.
Mc du nc o c coi la thuc vua Th, nhng khi ti
xm chim, B-na-pac a khng ngng tuyn b rng khng mun
chin tranh vi vua Th - ngi ma B-na-pac mun chung sng
trong hoa bnh va hu ngh bn vng nht - B-na-pac n y ch
giai phong cho ngi A Rp (ng ta khng noi n ngi Cp-t)
khoi ach ap ch cua bon Ma-m-luc la bon a boc lt va hanh ha
dn chung qua tan bao. Va khi B-na-pac tin v pha A-lchxng-ri, ha c thanh sau mt trn chin u nho trong vai gi,
va khi a vao c cai thanh ph rng ln va kha tru phu o vao
thi ky by gi th B-na-pac a va bam ly lun iu tuyn
truyn y, va nhc i nhc lai rng mnh n y ch tiu dit
cai ach cua bon Ma-m-luc, va t ngay nn thng tr cua Phap
x y. Bng u moi giong li, ng ta bao am vi ngi A Rp la
tn trong ao Hi va kinh thanh cua ho, nhng khuyn nhu ho
59
phai quy phuc hoan toan va e doa se dung n nhng bin phap
nghim khc.
Sau vai ngay A-lch-xng-ri, B-na-pac tin v pha nam
va i su vao sa mac. Qun i b thiu nc, dn c cac lang
hoang ht ri bo nha ca va khi chay trn a u c va lam bn
cac ging nc. Qun Ma-m-luc va anh va rut lui t t, thnh
thoang lai quy qun Phap, ri ln trn mt trn lng nhng con
nga quy cua ho.
Ngay 20 thang 7 nm 1798, khi nhn thy Kim t thap, Bna-pac cui cung a gp chu lc qun Ma-m-luc. Trc khi khi
chin, Na-p-l-ng a noi vi qun i mnh: "Hi cac binh s! T
trn nh cao cua Kim t thap nay, 4.000 nm lch s ang quan
chim cac ngi chin thng!".
Cuc chin u a din ra quang gia lang Em-ba-bt va
Kim t thap. Qun Ma-m-luc, hoan toan b anh bai, a chay
trn v pha nam, bo lai mt phn phao binh (40 khu phao). My
nghn xac cht phu kn chin trng.
Ngay sau thng li nay, Na-p-l-ng tin vao Cai-r, thanh
ph th hai trong s cac thanh ph ln cua Ai Cp. Dn chung s
hai lng le on tip ke chin thng: nhng ngi dn y khng bao
gi nghe noi n B-na-pac va ngay ca luc o cung chng h bit
B-na-pac la ai, tai sao lai n y va anh nhau vi ai.
Cai-r tru phu hn ca A-lch-xng-ri, B-na-pac a ly
c rt nhiu lng thc. Qun i a c ngh ngi sau nhng
chng ng vt va. Qua tht la B-na-pac a bc mnh khi thy
nhn dn qua s hai, va trong mt ban cng b c bit, c dch
ra ting a phng, tng B-na-pac h hao moi ngi hay yn
tm. Nhng, cung luc y, B-na-pac lai ha lnh i cp pha va t
lang An-cam, cach Cai-r khng xa, trng phat v b nghi la a
am sat vai tn lnh Phap, do o dn A Rp ch cang s hai thm.
Trong nhng trng hp nh vy, khng bao gi Na-p-lng do d khi ha lnh, du la Y , Ai Cp hay bt ky ni nao ma
sau nay Na-p-l-ng tin hanh chin tranh, va cai ng li chnh
tr o a c ng ta tnh toan rt ky: phai lam cho qun lnh thy
E. Tac Le
60
c rng ngi ch huy cua ho a thi hanh nhng hnh phat kinh
khung th nao vi bt ky ke nao dam ung n mt ngi Phap.
Khi a t chn n t Cai-r, Na-p-l-ng lin t chc
vic cai tr y. Ti se khng k nhng chi tit khng cn thit,
ch xin noi n nhng net c bit nht cua ch Na-p-l-ng:
- Trc ht, quyn hanh trong mi thanh ph, trong mi lang
u phai tp trung vao tay vin ch huy cua qun i Phap n tru
o.
- Th hai la phai thanh lp bn canh Na-p-l-ng mt "ni
cac" t vn gm nhng ngi dn co ting tm nht a phng
va cung do Na-p-l-ng la chon.
- Th ba la ao Hi phai c ht sc tn trong, cac giao
ng va tng l u c gi nguyn quyn bt kha xm pham
c truyn.
- Bn la, Cai-r, cung phai t chc mt c quan t vn ln,
khng nhng gm cac ai biu cua thanh ph o ma con co ai
biu cua cac tnh, cung t bn canh v tng tng ch huy. Vic
thu thu thn va cac th thu phai c tin hanh u n, vic
ong gop bng hin vt cung phai c t chc nhm sao cho x
nay bao am c vic ai tho kinh ph cho qun i Phap. Nhng
ngi ng u a phng, co cac c quan t vn giup sc, phai
bao am s an ninh tuyt i, phai bao v thng nghip va quyn
t hu tai san. Moi th thu rung t do bon Ma-m-luc t ra
u b bai bo. t ai cua bon quan lai cao cp Th Nh Ky khng
chu quy phuc va chay trn v nam tip tuc chng lai u b tch
thu va sung vao cng quy cua nc Phap.
Cung nh bn y , B-na-pac mun thu tiu ch phong
kin (iu o rt hp thi, v ch co bon Ma-m-luc la theo ui
cuc chng c bng vu trang) va da vao giai cp t san cung nh
da vao bon a chu A Rp; con nhng ngi phen-lat b giai cp
t san A Rp boc lt th B-na-pac khng h may may quan tm
bao v ho.
61
Tt ca nhng bin phap o u nhm cung c nn chuyn

chnh qun phit tp trung trong tay B-na-pac va bao am trt t
xa hi t san do B-na-pac xy dng. Cui cung, s ni rng v tn
giao va s tn trong kinh in ao Hi ma B-na-pac thng
xuyn tuyn b th tin y cung xin noi rng o la mt iu mi
la d thng n ni vao mua xun nm 1807, khi a ra cai lun
tao bao rng Na-p-l-ng la cung mt giuc vi nhng ke "tin
thn" cua quy vng phan Chua th Hi ng giao phai Nga a ly
hanh ng cua B-na-pac Ai Cp, ly vic ng ta bao v Hi giao,
v.v. lam dn chng cho lp lun cua ho.
Sau khi a thit lp ch chnh tr mi Ai Cp, B-na-pac
chun b mt chin dch mi: t Ai Cp i xm chim Xi-ri. B-napac a quyt nh lai Ai Cp nhng nha bac hoc do ng ta
em t Phap sang. B-na-pac khng bao gi to ra co long knh
trong tht su sc i vi nhng phat minh thin tai cua nhng
nha bac hoc ng thi, nhng ng ta bit ro rng mt nha khoa
hoc nu c s dung vao nhng cng vic cu th do cac nhim vu
qun s, chnh tr hoc kinh t oi hoi th co th mang lai nhng
li ch to ln. V th B-na-pac a i x bng mi cam tnh nng
hu nht va trong vong nht vi nhng nha bac hoc ma ng ta a
em i theo trong cuc vin chinh. Ngi ta thng nhc n cai
mnh lnh ni ting sau y cua B-na-pac trong mt cuc tin
qun anh bon Ma-mo-luc: "La nga va nhng nha bac hoc i
vao gia!". Mnh lnh o a noi ln cai y mun: trc ht la phai
bao v an toan cho nhng nha ai biu cua khoa hoc ngang nh
nhng suc vt ai tai v cung quy bau i vi chin dch. Vic t
hai danh t y canh nhau khng phai la bt y nhng o ch duy
nht la do cach noi vn gon cua qun s va cach noi gian lc cn
thit cua nhng khu lnh ch huy. Cung phai noi thm rng,
trong lch s cua khoa Ai Cp hoc, chin dch cua B-na-pac a
ong mt vai tro to ln. Co th noi c rng nhng nha bac hoc i
theo B-na-pac a la nhng ngi u tin m ca cho khoa hoc
tin vao min c knh y, mt trong nhng manh t qu hng
cua nn vn minh cua nhn loai.
E. Tac Le
62
Ngay trc khi bt u cuc vin chinh xm lc Xi-ri, Bna-pac cung a tng co dp thy ro rng ngi A Rp khng
phai ai ai cung hng thu v cai goi la "cng cuc giai phong khoi
ach Ma-m-luc" ma ngi Phap, ke chinh phuc, thng lun lun
noi ti trong cac ban tuyn b cua mnh. Qun Phap co y u
lng thc la do ho a t ra mt ch trng thu va thu khoa
rt co hiu lc, song o la mt ach e nng ln nhn dn; nhng
tin mt th khng d dang nh vy va ngi ta a thi hanh nhiu
bin phap khac nhau kim cho ra tin.
Tng Cl-be, ma B-na-pac lai A-lch-xng-ri lam
toan quyn, a cho bt vin tu trng cu cua thanh ph o la Xi-i
M-ha-met En C-ra-im, mt ngi rt giau, b buc ti la phan
nghch mc du chng co chng c g. En C-r-im b ap giai i
Cai-r, n o ngi ta noi cho En C-ra-im bit rng mun thoat
cht phai np 300.000 phrng vang. Trc s bt hanh cua mnh,
En C-ra-im cho rng o la nh mnh: "Nu s mnh a bt ti
phai cht luc nay th chng co cai g co th cu c ti va tin bac
cua ti t b mt khng; nu s mnh cho ti sng th tai sao ti lai
phai np tin?". Tng B-na-pac ha lnh chem u va mang i
bu ngoai ph vi tm bin sau y: "Tt ca nhng ke phan bi
va nhng ke khng gi ung li ha se b tr ti nh th nay". a
tm i tm lai vn khng thy s tin cua vin tu trng b hanh
hnh a giu i. bu vao o, mt s nha giau a Rp a np tt ca
nhng g ma ngi ta oi hoi ho, va ch trong vai ngay sau cuc
hanh hnh En C-ra-im, chng bn triu phrng vang a nm
trong quy qun i Phap. i vi thng dn, c nhin ngi ta
chng cn dung n nhng bin phap phin phc.
Cui thang 10 nm 1798, mt mu toan khi ngha a xay ra
ngay Cai-r. Mt vai tn lnh thuc qun oan chim ong a b
anh mt cach cng nhin va b git, ngha qun a khang c
trong ba ngay lin mt vai khu. Cuc trn ap din ra rt khc
lit. Ngoai nhng ngi a Rp va Phen-lat b tan sat hang loat
trong cuc trn ap, nhng cuc hanh hnh lin tip a din ra
trong nhiu ngay sau, mi ln t 12 n 30 ngi.
63
Cuc ni dy Cai-r vang i n cac lang ln cn. Khi

c tin v cuc khi ngha u tin trong s cac cuc khi ngha
o, B-na-pac ha lnh cho vin s quan hu cn cua mnh la Cairoa-i- n tn ni, vy cht b lac lai, chem sach an ng khng
tr mt ai, dn an ba, tre con v Cai-r va t ht nha ca. Mnh
lnh c chp hanh trit . an ba va tre con phai i b v Cair, b cht mt s ln doc ng. Va, sau cuc hanh bnh trng
phat o vai gi, ngi ta thy oan la th nhng bao tai n
quang trng cua thanh ph Cai-r. Ngi ta m nhng bao tai y
va u lu nhng ngi an ng trong cai b lac pham ti ln loc
trn mt t.
Theo li nhng ngi c muc kch canh y th nhng bin
phap man r o a lam cho nhn dn hoang s trong mt thi
gian.
Tuy vy, B-na-pac vn phai tnh n hai trng hp cc ky
nguy him vi ng ta. Trc ht la cach o t lu, ung mt thang
sau cuc b ln Ai Cp, c Nen-xn cui cung a tm thy
ham i Phap tru n vung bin A-bu-kia va Nen-xn a tin
cng tiu dit c ham i y. c Phap Bru-y b cht trn.
Qun i chin u Ai Cp b t lin lac hn vi nc Phap.
Sau na, chnh phu Th kin quyt khng chp nhn li tuyn b
xao tra cua B-na-pac rng ng ta khng h chin tranh vi triu
nh t-t-man, ma ch la trng phat bon Ma-m-luc a i x
khng tt vi cac thng gia Phap va ap bc nng n ngi A-Rp.
Mt ao qun Th c a n Xi-ri.
B-na-pac a thn hanh n Xi-ri giao chin vi qun Th.
B-na-pac cho rng tan bao la phng phap tt nht n nh
hu phng trong thi gian ng ta i chin dch xa xi.
Chin dch Xi-ri tht cc ky gian kh, c bit v thiu nc.
Cac thanh ph ln lt u hang B-na-pac u tin la En A-rch.
Sau khi vt qua eo Xuy-, B-na-pac tin v Giap-pha va bao vy
Giap-pha vao ngay 4 thang 3 nm 1799. V Giap-pha khng u
hang nn B-na-pac cng b cho dn chung bit rng, nu ho
qun Phap phai anh ly thanh th tt ca nhn dn trong thanh
E. Tac Le
64
se b tuyt dit, se khng gi mt ai lam tu bnh. Giap-pha khng

u hang. Cuc cng thanh din ra ngay 6 thang 3, binh lnh ua
vao trong thanh, tht s tan sat tt ca nhng ai b ri vao tay
chung. Nha ca va hiu bun u b cp pha. Sau o khng lu,
khi cuc tan sat va cp pha thanh ph a chm dt, ngi ta bao
cao vi tng B-na-pac rng trong thanh ph con 4.000 lnh Th,
phn ln la ngi An-ba-ni con sot lai trong cuc tan sat, ho vn
khang c trong mt v tr, luy p bn b; khi cac s quan Phap
n doa dm buc ho u hang, ho a tra li rng se ch u
hang nu ngi ta ha khng git ho, bng khng, ho se chng c
n giot mau cui cung. S quan Phap a ha vi ho va ho a ri
khoi chin luy ha kh gii u hang. Qun Phap nht nhng tu
binh o trong mt nha kho. B-na-pac tc gin n cc im. ng
ta cho rng ha tha cht cho nhng lnh Th y la mt s in r.
"Chung nh bt ti lam g by gi? Lam g co lng thc nui
chung? Lam g co tau ch chung v Ai Cp hay v Phap? Chung
a lam c g cho ti?". Qua thc, khng co mt chic tau nao
ch t Giap-pha v Ai Cp, cung khng u binh lnh ap giai
4.000 lnh tinh nhu y qua nhng bai sa mac Xi-ri, Ai Cp n
A-lch-xng-ri hoc Cai-r. Thoat tin Na-p-l-ng con cha
quyt tm thc hin y nh khung khip... Qua ba ngay suy ngh,
do d va ngn ngai, cui cung, ngay th t, B-na-pac ha lnh
em bn ht 4.000 tu bnh b dn ra b bin va b bn n ngi
cui cung. Mt trong s s quan Phap a noi: "Ti mong rng ng
ai cam thy nhng iu ma chung ti a cam thy khi chng kin
cuc hanh hnh y".
Ngay sau o, Na-p-l-ng tin v phao ai A-cr ma qun
Phap vn thng goi la Xanh Ging-ac, ngi Th goi la ac-ca.
Nn na mai Giap-pha chng hay ho g na v bnh dch hach
ang bam ly qun i Phap va v mt v sinh, lai y tht cc
ky nguy him. Trong nha, ngoai ph, trn mai nha, trong hm
cha, trong vn rau, vn cy n qua, u u cung thy xac dn
chung b tan sat ang ra thi khng ai thu don.
Cuc vy phao ai A-cr keo dai ung hai thang va kt thuc
bng mt tht bai B-na-pac khng co phao tham gia bao vy.
65
Phao ai A-cr do ngi Anh tn la Xt-ny Xmt ch huy; c

nc Anh tip t vu kh va lng thc bng ng bin; qun n
tru ngi Th rt ng. Sau nhiu t xung phong v hiu, ngay
20 thang 5 nm 1799, qun Phap phai bo cuc bao vy, tng cng
qun Phap a mt 3.000 ngi. Bn b bao vy con thit hai ln
hn th na. Sau o, qun Phap a lai ln ng v Ai-Cp.
n y cung nn chu y la cho n nhng ngay cui cung
cua cuc i, Na-p-l-ng vn gan cho tht bai y mt y ngha c
bit va co tnh cht nh mnh. A-cr la ni xa nht cua phng
ng ma s mnh a cho Na-p-l-ng c t chn ti. Chun b
lai lu ai Ai Cp, Na-p-l-ng ra lnh cho cac ky s nghin
cu nhng vt tch v d nh ao knh Xuy- cua thi c ai va
xy dng quy hoach cng trnh ao knh sau nay tin hanh.
Chung ta bit rng Na-p-l-ng a vit th ha giup hoang
Mi-o-r ( pha nam n ) luc o ang chin tranh chng ngi
Anh. ng ta cung d nh t quan h va ky hip c lin minh
vi vua Ba T. Cuc khang c vp phai A-cr, nhng tin tc
ang lo ngai v nhng cuc ni dy cua cac lang Xi-ri hu
phng cua Na-p-l-ng, gia En A-rch va A-cr, va nht la vic
khng th keo dai hn na tuyn ng giao thng hin a keo dai
mt cach rt nguy him v khng co vin binh mi, tt ca nhng
tnh hnh o a p tan cai mng n nh nn thng tr Phap trn
t nc Xi-ri cua Na-p-l-ng.
Cuc rut lui con gay go hn cuc tin cng nhiu, v luc o a
vao cui thang 5 va thang 6, cai mua nong bc gh ngi, khng
sao chu ni ang sp ti. Bao gi cung vy, B-na-pac khng ngn
ngai g khng trng phat tan nhn cac lang Xi-ri ma ng ta cho la
cn phai trng phat.
Mt iu ang chu y la vin tng tng ch huy nay a cung
chu ng vi qun lnh moi ni gian kh trn con ng rut lui
dai dc o, khng h danh cho ban thn mnh, cung nh tng ta
cua mnh, du cp bc cao nht, mt chut u tin nao. Bnh dch
hach vn hoanh hanh, ngay cang d di hn. Ngi ta bo lai tai
ch nhng ngi mc bnh y, ch mang theo nhng thng binh
va nhng bnh binh khac. B-na-pac a ha lnh cho moi ngi
E. Tac Le
66
xung nga nhng cho thng binh, bnh binh. Sau khi lnh
o ban ra ngi giam ma, tng rng i vi v tng tng ch huy
th c min, nn hoi B-na-pac se danh lai con nga nao, B-napac ni gin va qut roi nga vao gia mt ngi giam ma va
het ln: "Tt ca i b, ... me ...! Ta la ngi u tin! Anh khng
bit th nao la mnh lnh a? Cut i!...".
Do nhng cn ni khung nh vy, binh lnh lai cang mn Nap-l-ng hn; va trong nhng ngay tr v gia cua ho, ho thng
hay nh n Na-p-l-ng vi nhng net tng t nh vy hn la
nhng chin cng va nhng cuc chinh phuc cua ng ta. B-na-pac
rt bit iu o va khng bao gi do d trong nhng trng hp
tng t. Trong s nhng ngi quan sat B-na-pac, v sau nay
khng ai co th phn nh c luc B-na-pac lam nh vy th u
la do ban nng t phat, u la ong kch va co tnh toan. Co th la
co ca hai trong cung mt luc nh mt din vin lanh ngh. Va
Na-p-l-ng a la mt bc thy v ngh thut nay, mc du trong
bui bnh minh cua s nghip cua ng ta, Tu-lng, y, Ai Cp,
tai nng y cua ng ta ch co rt t ngi va nhng ngi tinh y
nht trong s gn gui ng ta phat hin c. Nhng hi o nhng
ngi nh vy lai qua him trong s nhng ngi thn thit cua
ng ta.
Ngay 14 thang 6 nm 1799, qun i cua B-na-pac a tr v
n Cai-r. nhng thi gian - trong khoang o, nu khng phai
toan qun th t ra cung la v tng tng ch huy con c lai
trn manh t do mnh a anh chim va khut phuc c - a
chm ht.
B-na-pac cha ngh ngi c my Cai-r th a nhn
c tin mt ao qun Th, c phai n giai phong Ai Cp
khoi ach xm lc Phap, a b gn A-bu-kia, ni ma mt nm
trc y Nen-xn a tiu dit ham i Phap. B-na-pac lp tc
ri Cai-r cung vi qun i tin ln phai bc, pha ng bng sng
Nin. Ngay 25 thang 7, B-na-pac t kch va tiu dit qun i
Th. Gn 15.000 qun Th b cht. Na-p-l-ng a ha lnh khng
bt lam tu binh va tan sat ht. Vi giong chin thng, Na-p-lng vit: "Trn anh nay la mt trong nhng trn ep nht ma
67
cha bao gi ti c thy, 40.000 qun ch khng chay thoat

c mt". Dng nh cuc chinh phuc cua qun Phap a c n
nh lu dai. Mt s nho lnh Th chay trn ln tau Anh. Mt bin
vn lun lun thuc v ngi Anh, nhng t Ai Cp lai thuc v
quyn lc cua B-na-pac mt cach vng vang hn bao gi ht.
Bng dng luc o mt s c bt thn xay ra, khng ai lng
c. a lu ngay b t moi lin lac vi chu u, tnh c qua mt
t bao, B-na-pac mi hay rng trong khi ng ta i chinh phuc Ai
Cp th nc Ao, nc Anh, nc Nga va vng quc Nap-l a gy
lai chin tranh vi nc Phap. Xu-v-rp a xut hin y anh
bai qun Phap va a thu tiu nc Cng hoa bn kia rng nui Anpo, Xu-v-rp ang tin n gn nui An-po va nc Phap b e doa;
trm cp, ri loan, hoang mang cao ang e ln nc Phap.
Vin c chnh b a s nhn dn chan ghet, suy yu va bi ri.
"Nc y a mt! Qun khn kip! Th la moi chin qua cua chung
ta a tiu tan ht! Ta phai v mi c!". B-na-pac noi nh vy
sau khi oc t bao.
Na-p-l-ng lp tc quyt inh. ng ta giao lai quyn ch
huy ti cao cho qun i cho tng Cl-be, ha lnh cp tc va rt b
mt trang b bn chic tau, a xung 500 ngi chon loc ky cang,
va, ngay 23 thang 8 nm 1799, ri bn v Phap, lai cho Cl-be
mt i qun ln trang b rt y u, ca mt b may cai tr va tai
chnh do Na-p-l-ng xy dng va hoat ng rt hoan hao, cung
vi dn chung cm lng, b khut phuc va b khung b cua cai
nc ln a b chinh phuc y.
E. Tac Le
68
NGAY 18 THANG SNG MU 1799
Lt Vin c chnh va cp ly quyn lc ti cao, o la

quyt tm st a va khng g lay chuyn ni cua Na-p-l-ng khi
ri Ai Cp. Mt cng cuc liu lnh tao tn: anh nn Cng hoa,
"chm dt cuc cach mang" a bt u t vic pha nguc Ba-xti
cach y 10 nm; lam c tt ca vic o se gp phai v van him
ngheo ang s, du Na-p-l-ng a co trong qua kh cua mnh
nhng Tu-lng, Thang Hai nho, nc Y va x Ai Cp. Va nhng
him ngheo o a xut hin ngay khi Na-p-l-ng va ri khoi b
bin Ai Cp. Trong 47 ngay vt bin v Phap, nguy c gp phai
ham i Anh a khng ngng din ra, va nh vy, canh sa vao
cam by cua him ngheo dng nh la iu tt yu; theo li nhng
ngi a c chng kin th B-na-pac la ngi duy nht gi
c bnh tnh va ra c nhng mnh lnh cn thit vi long
cng ngh sn co. Sang ngay 8 thang 10 nm 1799, tau cua Nap-l-ng a bung neo trong vnh Phr-giuy. hiu tnh hnh a
xay ra trong 30 ngay k t ngay 3 thang 10 nm 1799, ngay Bna-pac t chn ln t Phap, n ngay 8 thang 11, ngay B-napac tr thanh ngi thu lnh cua nc Phap, cn n lai vai li v
tnh hnh nc Phap vao luc bit tin ngi chinh phuc Ai Cp a
tr v.
Sau cuc ao chnh 18 Thang Qua nm th 5 (1797) va vic
bt gi Pi-s-gruy, hnh nh Ba-ra va cac ng s co th tin vao
nhng lc lng a ung h ho ngay hm o: mt la nhng tng lp
mi trong giai cp t san thanh th va nng thn lam giau bng
ban tai san cua quc gia, t ai cua nha th va cua bon lu vong,
tuyt ai a s bon nay s dong ho Buc-bng tr v nhng lai m
c thit lp mt nn trt t n nh vng vang va mt chnh
quyn trung ng manh me; lc lng th hai la qun i: ng
ao binh s gn lin vi gia cp nng dn lao ng se ni dy ngay
69
trc s phuc hng triu ai cu va nn qun chu phong kin, du

mi ch la trong y nh.
Nhng k t cuc ao chnh Thang Qua n mua thu nm
1799, trong hai nm a tri i y ro rang la Vin c Chnh a
mt ht ch da gia cp. Bon ai t san m c mt v c tai,
ngi phuc hng c nn thng nghip, m c mt ngi se
bao am c s phat trin cua cng nghip va se em lai cho
nc Phap mt nn hoa bnh y thng li va mt "nn trt t"
trong nc manh me. T san lp di va lp gia, va trc ht la
nng dn, a tu c t ai va tr nn giau co, u co nhng
nguyn vong ging nhau: ke nao la c tai cung c, min la
khng phai mt tn Buc-bng. Con th thuyn Pa-ri, th sau cuc
tc vu kh hang loat va cuc khung b da man a tan sat ho vao
Thang ng co nm 1795, sau vu bt gi va hanh hnh Ba-bp
nm 1786, sau vu mang i ay nhng ngi theo Ba-bp nm
1797, va sau khi a thy toan b ng li, chnh sach cua Vin
c chnh ch nhm bao v quyn li cua bon ai t san, bon u
c va c bit la bon vin chc cac cp khng lam tron ngha vu,
con nhng ngi th thuyn y ho vn b oi khat, chu ng nan
tht nghip va sinh hoat t o, vn khng ngt nguyn rua bon
lung oan va bon u c, rt t nhin rng nhng ngi th y
chng h mun chng lai bt c ai bao v Vin c chnh. Con
v phn nhng th thuyn lam theo vu, nhng ngi lam cng
nht nng thn ra, thc t ho ch co mt khu hiu duy nht:
"Chung ti mun mt ch ma ngi ta co ming n". Canh binh
cua Vin c chnh lun lun nghe thy cu noi o cac vung
ngoai Pa-ri va a bao cao ln cai cp trn ang bn chn lo lng
cua ho.
T khi ln nm chnh quyn, Vin c chnh a to ra bt lc
mt cach khng chi cai c trong vic xy dng trt t t san
vng bn, co th tng hp lai thanh phap ch va c thi hanh mt
cach y u. Trong thi gian gn y, Vin c chnh cung a to
ra nhu nhc v nhiu phng din khac na. Trong gii san xut
t lua Li-ng, ban u ngi ta phn khi v cuc anh chim
nc Y cua B-na-pac v B-na-pac a mang lai cho ho mt s ln
E. Tac Le
70
chin li phm: t cha ch bin, mt loai nguyn liu hang u

trong ky ngh cua ho; nhng sau o, vao nm 1799, trong thi
gian B-na-pac vng mt, khi Xu-v-rp tin qun vao nc Y va
cp mt nc y t tay ngi Phap th ho tr nn tuyt vong, ra
ri. Tnh canh v vong y cung a lan rng trong cac tng lp t
san khac Phap, khi ho nhn thy nc Phap gp nhng kho khn
ngay cang tng trong vic u tranh chng lai khi lin minh chu
u vng manh, khi ho thy rng hang triu ng tin vang do Bna-pac chuyn t y v Pa-ri trong nhng nm 1796-1797 phn ln
a chui vao tui bon vin chc va bon u c la bon thng ng vi
chnh Vin c chnh cp pha cng quy. Trn tht bai khung
khip ma Xu-v-rp a giang cho qun Phap N-vi, ni ma ch
huy trng Giu-be b t trn; s phan bi cua tt ca nhng "ban
ng minh nc Y" cua Phap; vic bin gii nc Phap b e doa;
tt ca tnh hnh o a lam cho cai khi ln giai cp t san thanh
th va nng thn hoan toan xa ri Vin c chnh.
Con nh qun i th khng cn noi. Ho lun lun nh ti
B-na-pac luc o a i Ai Cp. Binh lnh ln ting phan nan rng
ho phai n ung oi khat v nan n cp ph bin va ho noi i noi
lai rng ngi ta a ho n ch cht mt cach v ch. Hoat ng
cua bon bao hoang by lu vn ch ngm ngm, bng lai bung ln
Vng-.
Nhng tn thu lnh cua phong trao Su-ng nh Giooc-gi,
Ca-u-an, Phrt-t, La R-s-gia-c -lanh lai kch ng min Brta-nh va min Nooc-mng-i ni dy. mt vai ni, bon bao
hoang a dam ca gan h gia ph: "Xu-v-rp mun nm! a ao
chnh th Cng hoa!". Hang nghn thanh nin, buc phai ri bo
qu hng trn nan dch, i lang thang khp nc. Sinh hoat
ngay cang t o v s suy sup toan b cua nn tai chnh, nn
thng nghip va nn cng nghip, v nhng s trng thu lin
min va v t chc em lai nhng ngun li kch xu cho bon
u c va bon lung oan. Cho n ca sau mua thu nm1799, mc
du Mat-x-na a anh bai c qun Nga cua Cooc-xa-cp gn
Xu-rch va ao qun Nga cua Xu-v-rp a b hoang Pn goi v,
nhng nhng thng li o cung chng giup cho Vin c chnh
71
c bao nhiu va cung khng khi phuc lai c uy tn cho Vin

c chnh.
tom tt trong vai cu tnh hnh nc Phap hi o, hi
gia nm 1799 ngi ta co th noi theo cach nay: di con mt cua
ai a s giai cp hu san, Vin c chnh la v ch va bt lc,
thm ch co nhiu ngi dt khoat cho rng no la co hai. i vi
ng ao qun chung ngheo kh thanh th cung nh nng thn,
Vin c chnh la ai din cho ch cua bon u c, cua bon n
cp c nui beo, mt ch em lai giau sang va khoai lac cho
bon uc khoet cua cng va mt ch gieo rc oi kh va ap bc
tan t cho th thuyn, nhng ngi lam cng nht, tc la cho
ngi tiu thu ngheo. Cui cung, i vi binh lnh Vin c chnh
la mt by nhng ke gian manh a bo mc ho khng giay dep,
khng banh my va ch trong vai thang a np cho qun ch tt ca
nhng chin qua do B-na-pac a thu c bng hang chuc trn
chin thng. Tnh th a sn sang mt nn c tai ra i.
Ngay 13 thang 10 (21 thang Hai nho) nm 1799, Vin c
chnh ly lam hai long thng bao cho Ha ngh vin bit rng tng
B-na-pac a v ti nc Phap va a b ln Phr-giuyt. Gia
nhng trang v tay nh phao n, nhng ting reo ho sung sng,
nhng t vui mng phn khi khng thanh ting, tt ca cac v
ai din cho dn u ng dy hoan h hi lu chao mng s
tr v o. Bui hop b gian oan. Nhng ngi c muc kch co k
lai rng, khi i ra ph v nha, cac ngh s va loan bao tin y ra
th bng nhin hnh nh thu vui sng cung cung; trong rap
hat, trong nhng phong khach, trn cac ng ph chnh, u u
ngi ta cung ch nghe thy tn B-na-pac. Tin tc v cac cuc tip
on cha tng co v tng cua nhn dn min nam, min trung va
cac thanh ph ma ng ta i qua v Pa-ri ti tp bay n thu .
Nng dn ri bo lang mac, cac oan ai biu cac thanh ph ni
nhau n trnh din B-na-pac, on chao B-na-pac nh mt v
tng gioi nht cua nn Cng hoa. Khng mt ai, k ca B-na-pac,
co th tng tng trc c cuc biu tnh va bt ng, va v
ai, lai va y y ngha nh vy. Va y la mt trng hp ni
bt: Pa-ri, va thoat bit tin B-na-pac a ln b, qun i ong
E. Tac Le
72
Pa-ri ben ri khoi doanh trai, qun nhac i u, diu hanh khp
thu va ngi ta khng th tm bit c ai a ra lnh o, co
lnh o khng, hay ch la do ho t ng.
Ngay 16 thang 10 (24 Thang Hai nho), tng B-na-pac v
ti Pa-ri. Vin c chnh ch con ba tun l sng, nhng luc o
k ca Ba-ra, con ngi a cht hn v mt chnh tr, cung nh cac
vin c chnh sp giup B-na-pac chn vui chnh ch cua ho,
u khng ng c rng gi kt thuc lai qua gn nh vy va vic
thit lp nn chuyn chnh qun phit khng phai la chuyn hang
tun na ma la hang ngay va ri ngay sau o a khng con la
hang ngay na, ch la hang gi.
Hanh trnh cua B-na-pac Phap, t Phr-giuyt n Pa-ri,
a vach ro ra rng ngi ta coi B-na-pac nh mt "ng cu
tinh". u u cung ch thy nhng cuc tip on long trong,
nhng bai din vn y nhit tnh, nhng hi en hoa rc r,
nhng cuc biu tnh ung h va nhng phai oan hoan nghnh.
Nng dn, th dn thanh ph va cac tnh nho keo n gp B-napac. S quan va binh lnh t chc mt cuc tip on v cung nng
nhit ngi tng li lac cua ho. Tt ca nhng hnh thc biu th
tnh cam va y ch y, tt ca nhng con ngi y ln lt diu qua
trc mt B-na-pac trn ng v Pa-ri, mun mau mun ve nh
mt ng knh van hoa, nhng cha u bao am cho B-na-pac co
th thng li ngay tc khc c. Trc ht, cn phai tm hiu
tnh hnh thu . Qun i n tru Pa-ri nhit lit on chao
ngi ch huy tr v, mnh y nhng vong hoa chin thng mi
tinh khi hai trong cuc chinh phuc Ai Cp, ngi chin thng
qun Ma-m-luc, ngi chin thng qun i Th, ngi ma trc
khi ri bo sng Nin a giang cho i phng mt on tr mang. Bna-pac thy ngay ch da manh me nhng tng lp thng lu.
ung la ngay t ngay u, ai b phn giai cp t san va c bit
nhng tng lp hu san mi a to ro thai thu ch vi Vin c
chnh, v bon ho thy rng Vin c chnh bt lc ca v i ni
cung nh v i ngoai va bon ho thc s run s trc nhng hoat
ng cua bon bao hoang, nhng con run s hn na khi thy
phong trao ang m cac ngoai , ni ma Vin c chnh va
73
anh xong mt on mi vao ng ao th thuyn: ngay 13 thang 8,

Xi-ay-et, theo yu cu cua bon chu nha bng, a thanh toan c
im trong yu cui cung cua chu ngha Gia-c-banh: "Hi nhng
ngi ban T do va Bnh ng", co gn 5.000 hi vin va chim
250 gh trong hai vin. Giai cp t san va nhng ke ng u ho
a tc khc tin tng st a rng B-na-pac chnh la ke co nhiu
kha nng nht ngn nga nguy c do phe hu gy nn va nht
la cua phe ta. Ngoai ra, bt thn ngi ta phat hin c rng, gia
nh B-na-pac co quyt nh ao chnh ngay luc o, th ni trong
nm vin c chnh cung se chng co mt ai co kha nng chng lai
B-na-pac mt cach trit va ch ang. Nhng nhn vt bt tai
nh G-ni-, Mu-lanh, R-gi uy-c u khng ang m xa n.
Ngi ta t ho ln chc c chnh ch v ai cung bit ch xac rng
ho khng co kha nng suy ngh c lp, cung nh khng dam ha
ming khi ma Xi-ay-et va Ba-ra a cho rng vic ho noi la qua
tha.
Ch con lai co Xi-ay-et va Ba-ra. Xi-ay-et, con ngi vang
danh trong thi ky tin cach mang do vit cun sach ni ting v
ng cp th ba th a va ang la ngi ai biu va nha t tng
cua gia cp ai t san Phap. Cung nh giai cp ai t san, Xi-ayet a bt c s phai chu ng nn chuyn chnh cach mang cua
phai Gia-c-banh; a nhit lit v tay ngay 9 Thang Nong khi thy
nn chuyn chnh o b lt va khi thy din ra cuc khung b
Thang ng co i vi qun chung lao ng khi ngha; cung nh
giai cp y, Xi-ay-et mong moi trt t t san c cung c, va tuy
chnh ban thn Xi-ay-et - mt trong s nm vin c chnh - a cho
rng ch c chnh hoan toan bt lc trc vic cung c trt t.
Xi-ay-et vn t tt ca hy vong vao cuc tr v cua B-na-pac,
nhng khng khoi hiu lm mt cach ky quai v ct cach cua vin
tng nay. "Ta cn mt thanh kim". Xi-ay-et noi nh vy, ng
ngn cho rng B-na-pac ch la thanh kim, con y, Xi-ay-et mi la
ngi sang lp ch mi. Ngay di y chung ta se thy nhng
hu qua cua s hiu lm ang bun o (du sao cung ch ring cho
Xi-ay-et).
E. Tac Le
74
Con Ba-ra, ngi ta gp y mt loai ngi khac hn, co mt

cuc i khac hn, mt tnh kh khac hn Xi-ay-et. Chc chn la
Ba-ra thng minh hn Xi-ay-et, v Ba-ra khng co mt chut g to ra
la mt ga ly lun chnh tr, t cao t man nh Xi-ay-et, co th noi
rng Xi-ay-et la con ngi t phu ch khng phai ch gian n la
mt ke ch ky. Liu lnh, dm ang, hoai nghi, t do phong mnh
vao nhng cuc trac tang, cung nh vao tt xu va ti li, nguyn
t tc Ba-ra, trc cach mang la s quan, trong cach mang la
ngi thuc phai Nui, la mt trong nhng ke chu cht thc hin
nhng thu oan trong ngh vin, la mt trong nhng ke m mu
lam cuc ao chnh ngay 9 Thang Nong, la nha chnh tr ln cua
phai Thang Nong, la ke chu mu chnh ngay 18 Thang Qua; ch
nao co uy quyn - ch ma ngi ta co th chia nhau quyn hanh va
hng thu Ba-ra xng n. Nhng khac vi Tan-ly-rng, th du
Ba-ra a bit liu mang nh hn a liu t chc cuc tin cng
chng lai R-be-xpi-e trc ngay 9 Thang Nong, Ba-ra bit anh
thng ngay vao ke ch, nh hn a anh vao bon bao hoang hi
Thang Hai nho, hoc hai nm sau hi Thang Qua. Trong thi Rbe- xpie-e. Ba-ra khng che giu t tng cua mnh trn tranh
nh Xi-ay-et, cai ke ma khi b ngi ta hoi tng lam g trong thi
ky khung b a tra li "Ti a tng trai vic i". Ba-ra th lai a
tnh nc liu t lu, Ba-ra bit bon bao hoang va phai Gia-cbanh cm thu mnh nh th nao, va Ba-ra a khng tha g ca
nhng ngi Gia-c-banh ln bon bao hoang, v Ba-ra hiu rng
nu nhng ngi o chin thng, ho cung se chng tha g Ba-ra.
Nhn khi chng may B-na-pac t Ai Cp tr v bnh yn v s,
Ba-ra a khng thy gh tm g khi hn tnh n chuyn giup
B-na-pac. Ba-ra cung a thn hanh n gp B-na-pac. Trong
nhng ngay cng thng trc vu Thang Sng mu, Ba-ra a c ai
din n B-na-pac thng lng vi B-na-pac, lun lun xin
danh cho mnh mt chut a v trong ch sp ti, cang cao va
cang vng vang cang hay.
Nhng B-na-pac lai lit ngay Ba-ra vao hang ngi khng
th dung c. Khng phai tai Ba-ra v dung: kho ma co c
nhiu nha chnh tr thng minh, tao bao, tinh t, nhn xa hiu
75
rng, nht la lai co a v cao nh vy; nu bo i th tht rt ang

tic, nhng phm cach ca nhn cua Ba-ra a lam cho hn thanh
con ngi khng th dung c. Con ngi nay khng nhng a
lam cho ngi ta ghet ma con lam cho ngi ta khinh. Nhng vu
n cp trng trn, nhng hanh ng xu xa phi ra trc mt moi
ngi; nhng vic lam am mui cua Ba-ra vi nhng tn nha thu
va nhng tn u c, nhng tro dm ang min man cua hn
khng ngng din ra trc mt ng ao qun chung ang oi kh
khung khip, tt ca nhng iu o a lam cho cai tn Ba-ra tr
thanh tng trng cho s thi nat, s xu xa, s tan ra cua ch
c chnh.
Trai lai, B-na-pac a chu y nhiu n Xi-ay-et ngay t bui
u. Thanh danh Xi-ay-et tt hn, va vi danh ngha la mt v c
chnh th khi ng v phai B-na-pac, Xi-ay-et co th khoac ln
cho toan b cng vic mt cai co th goi la "hnh thc hp phap".
Na-p-l-ng tam thi gi gn Xi-ay-et khoi hiu lm, vi Ba-ra
cung vy, va lai cang vui long i ai t t vi Xi-ay-et hn v sau
khi ao chnh ri hn cung con co tac dung trong mt thi gian nao
o na.
Vao hi y, co hai ngi n yt kin Na-p-l-ng ma ngi
i sau phai gn lin tn tui cua ho vao s nghip cua Na-p-lng: o la Tan-ly-rng va Phu-s. B-na-pac bit Tan-ly-rng t
lu va coi la mt tn n cp, mt vin chc khng lam tron nhim
vu, mt tn c hi tr trao nhng rt thng minh. t hn Tan-lyrng se ban tt ca nhng g ma hn co th ban c vi iu kin
duy nht la co ngi mua, B-na-pac khng nghi ng g iu o ca;
va B-na-pac thy ro hin nay khng Tan-ly-rng ban B-na-pac
cho cac v c chnh, ma trai lai, Tan-ly-rng se ban Vin c
chnh cho B-na-pac, mc du va mi y xong hn con la b
trng ngoai giao cua Vin c chnh. Tan-ly-rng cung cp cho
B-na-pac rt nhiu tai liu quy bau va xuc tin manh me cng
vic. Tng B-na-pac rt tin tng vao tai tr minh mn cua nha
chnh tr nay, coi nh mt triu chng tt khi Tan-ly-rng ngo y
quyt tm giup mnh. Ln nay, Tan-ly-rng tht tha va cng
khai lam vic cho B-na-pac. Phu-s cung a lam nh vy. La b
E. Tac Le
76
trng cng an di thi Vin c chnh, Phu-s nh tm vn gi

chc o di thi B-na-pac. Nh B-na-pac a bit, Phu-s co mt
im rt quy la hn rt lo cho tnh mnh hn nu dong ho Bucbng tr lai. Nguyn la ngi phai Gia-c-banh chu trng khung
b va a biu quyt hanh hnh Lu-i XVI, nn hnh nh Phu-s co
u ba am khng em ban chu mi cua hn cho bon Buc-bng.
Nhng cng vic cua Phu-s a c chp nhn. Bon tai chu ln
va bon nha thu cng khai cp tin cho Na-p-l-ng. C-l, chu
nha bng, a mang n mt luc 500.000 phrng va hnh nh ngi
chu tng lai cua nc Phap thy rng luc nay vic o khng co g
ang ch trach nn ng ta a rt vui long ly s tin y, v no se
rt co ch trong mt cng vic nguy him nh th nay.
Trong khng kh rao rc hm hp cua ba tun l ri a tri
i, k t luc v ti Pa-ri n cuc ao chnh, B-na-pac tip rt
nhiu ngi va luc nay, qua cu chuyn cua ho, B-na-pac a rut
ra c nhng nhn xet quy bau cho sau nay. Hnh nh hu ht
moi ngi (tr Tan-ly-rng) u cho rng cai anh lnh thm nin
y, ga qun nhn xut sc nhng th bao y, mi 30 tui a thng
nhiu trn, a ha c nhiu thanh quach, a lam lu m tt ca cac
v tng khac, song lai chng am hiu g my v chnh tr, v dn
s va ho u cho rng iu khin B-na-pac cung chng kho khn
g. n luc kt thuc man kch, nhng ngi hay khao chuyn va
nhng ngi giup vic cua B-na-pac a thy B-na-pac mt con
ngi khac hn. Va la, B-na-pac a lam tt ca nhng g co th
lam c nhm lam cho ngi ta hiu lm ng ta trong nhng
tun l nguy him o. Con s t chng them nhe nanh, tho vut
qua sm. S gia o nhe da, tht tha, b chp, ngy ng, thm ch
kem thng minh na ma B-na-pac a tao thanh mt th chin
thut ang c th thach y a c s dung mt cach rng rai
sut trong na u Thang Sng mu nm 1799 va a thu c kt
qua m man. Nhng tn n l ngay mai coi ngi chu tng lai cua
chung nh mt cng cu tt tnh c ma co. Bon chung cung chng
giu gim iu o. Con B-na-pac th lai bit rng nhng ngay
cui cung ang tri qua va trong nhng ngay nay nhng ke y vn
con co th noi chuyn ngang hang vi mnh; B-na-pac cung con
77
bit rng c cho chung tin nh vy la mt iu quan trong n

mc nao. Nhng, cung nh bt c bao gi, trong vic nay, B-napac vn la ngi ch huy trng, a ra nhng hun lnh ch
ao cai k hoach a c tin hanh. Trong nhng tun l chun b
o, B-na-pac x s khn kheo, tai tnh n ni khng nhng qun
i, ma ca th thuyn vung ngoai luc u cung tng rng cai
vic a ri o la mt cuc ao chnh cua phe ta cu nn Cng hoa
khoi tay bon bao hoang. "o la v tng cua Thang Hai nho, ngi
a tr v cu nn Cng hoa!". Ngi ta n ai nh vy (va o
cung la cai chuyn ma B-na-pac tm cach t ra) trc va sau
cuc ao chnh.
Cuc ao chnh nay a mang lai cho B-na-pac uy quyn
tuyt i va thng c goi tt la ngay 18 Thang Sng mu (ngay
9 thang 11) mc du no ch mi bt u t ngay 18 va hanh ng
quyt nh lai xay ra ngay hm sau, tc la ngay 10 thang 11 nm
1799.
Cng vic tin hanh cc ky thun li khng nhng ch v co
hai vin c chnh (Xi-ay-et va R-gi uy-c-) va th t (Mulanh) a b Phu-s - con ngi v cung gian ngoan va xao quyt,
nh tm nhn cuc ao chnh nay gianh ly gh b trng cng
an - la phnh va gat gm (co le vic nay khng co). Ch con lai Bara, t c cho rng ngi ta se chng lam c vic g nu khng
co mnh va gi thai ch i. Ha ngh vin va Thng ngh
vin, nhiu ngh s co th lc a anh hi thy m mu nay va
cung co th mt vai ngi a bit ro; nhiu ngi khac ch bit l
m, nhng co thin cam, v ho cho rng rt cuc y chng qua ch
la mt s thay i nhn vt ma thi.
Mai n hm trc ngay 18 Thang Sng mu mi dt khoat
phn cng cu th. Sau gi sang hm o, trong nha B-na-pac va
cac ph xung quanh y, cac tng lnh va s quan bt u n
cht nch. Luc o qun bao v Pa-ri co 7.000 ngi, B-na-pac
hoan toan tin cy vao i qun o, va chng 1.500 binh lnh chu
trach nhim bao v Vin c chnh va hai vin lp phap la Ha
E. Tac Le
78
ngh vin va Thng ngh vin. Khng cn t ra gia thuyt rng

i qun o se cm vu kh chng lai B-na-pac. Tuy vy, iu ti
quan trong la ngay t luc u a cn phai che giu thc cht cua
vic nay, va khng canh "Gia-c-banh", tc la canh ta cua Ha
ngh vin n phut quyt nh co th ku goi binh lnh ng ln
"bao v nn Cng hoa". Nh vy la moi vic u a c b tr n
ni tng nh chnh hai vin lp phap a mi B-na-pac ln nm
chnh quyn. Tang sang ngay 18 Thang Sng mu, sau khi tp
hp quanh mnh cac tng lnh c bit tin cn (Muy-ra va Loclec, ca hai u la em r cua B-na-pac, Bec-na-t, Mc--nan va
vai ngi khac) va mt s s quan c B-na-pac mi n, B-napac a bao cho ho bit la a n ngay cn phai "cu ly nn Cng
hoa". Cac tng lnh va s quan u cam oan chu trach nhim
hoan toan v qun lnh cua ho. Xung quanh nha B-na-pac, qun
lnh cua ho a xp thanh hang ngu chnh t. B-na-pac i cai ao
lut ma ban be va mt s tay chn cua B-na-pac va bc Thng
ngh vin, c cp tc triu tp t sang, phai biu quyt.
Trong phin hop cua Thng ngh vin, bao gm phn ln
nhng ai biu cua tng lp trung va ai t san, mt tn Cooc- n
nao o, mt ke ht long sung bai B-na-pac, a cng b s phat
hin c "mt m mu gh gm cua bon khung b": "nn Cng
hoa va b xng cua no se ri vao tay lu cu vo va chung se tranh
gianh xu xe nhng chn tay tr xng", nhng cu y, l m,
trng rng va hunh hoang, khng phat hin c im g cu th,
khng ch tn ai, a a n vic ngh Thng ngh vin ra
ngay mt ao lut quyt nh Thng ngh vin cung nh Ha ngh
vin (ma ngi ta cung khng cn hoi y kin) phai di chuyn n
Xanh Clu, va nhim vu trn ap cai "m mu gh gm" o c
giao cho tng B-na-pac, tng ch huy tt ca cac lc lng vu
trang cua thu va cac vung ln cn. ao lut y c nhng
ngi bit ro muc ch cua no cung nh nhng ngi n luc y
mi bit, biu quyt mt cach ri va. Khng mt ai dam chng lai.
ao l ut c tc khc chuyn n tay B-na-pac.
Tai sao B-na-pac lai cn phai chuyn hai vin lp phap n
Xanh Clu trc ri mi bop cht chung sau? Trong trng hp nay,
79
phai k n nhng ky c va nhng n tng, di san nhng nm

cach mang v ai. Trong tr tng tng cua lp ngi y, nhng
phut kinh khung, tuy nay a xa song vn con ro net, nhng phut
ma ng ao qun chung nhn dn ngoai , du ng trc bt c
mt bao lc nao cung u chng lai ngay; nhng phut ma t ming
cac ngh s b e doa giai tan con ngn vang cu noi sau y: "V
bao vi chua cua ng rng bon ti y la tun theo y ch cua
nhn dn va bon ti se ch ra khoi ni y bng sc manh cua li
l". ng chua a khng dam dung ti li l, va chnh nhng li
l y a quay lai pha nguc Ba-xti. Ngi ta cung con nh nhn dn
a lam th nao kt liu mt chnh th qun chu gia ci hang
1.500 nm, e be p bon Gi-rng-anh, va ln cui cung, vao
Thang ng co nm 1795, nhn dn a lam nh th nao khi bu
u mt uy vin Hi ngh Quc c Thang Nong trn mt ngon
giao va gi ln cho nhng ke con lai trong Hi ngh Quc c xem,
khin ngi ho lanh toat i v khip s... Du co t tin n u, Bna-pac cung thy rng lam Pa-ri nhng iu ma B-na-pac nh
lam t se nguy him, ch khng nh lam mt th trn nho, ni
ch co cai bit th ngoai cua vua chua Phap la tru s duy nht
quan trong.
Cng vic a c tin hanh ung nh y B-na-pac mong
mun: cai ma ngoai hp phap c tn trong, va chiu theo ao
lut, B-na-pac tuyn b cho qun i bit la t nay tr i ho
thuc quyn ch huy cua ng ta va ho phai "h tng" hai vin i
n Xanh Clu.
Trc ht, B-na-pac a qun i n Tuy-l-ri, ni Thng
ngh vin ng hop, cho bao vy xung quanh ri vao phong hop
cung vi mt s s quan hu cn. Trc y cung nh v sau nay,
khng bao gi B-na-pac co tai noi trc cng chung, tr trc
binh lnh, nn B-na-pac a tuyn b vai cu ri rac nh sau:
"Chung ta mun co mt nn Cng hoa xy dng trn t do, bnh
ng, trn nhng nguyn tc thing ling cua quc dn ai biu.
Chung ta se co, ti xin cam oan nh vy!". Nhng, by gi cung
chng cn n tac dung cua tai hung bin na. Tai hung bin
E. Tac Le
80
trong chn ngh trng trc kia a tng gi mt vai tro to ln

trong nc Phap cach mang t nay se vnh vin im hi lng ting.
Sau o ra ph, B-na-pac a thy qun tin v cua ng ta, va
ho hoan h m . Luc nay mt chuyn bt ng a xay ra. Mt ga
Bt-t nao o do Ba-ra phai i ang tin n gn Na-p-l-ng, luc
nay Ba-ra rt lo lng v cha thy Na-p-l-ng cho goi mnh.
Va cht thy Bt-t, B-na-pac a la mng ti tp, nhng
thc ra la mng Vin c chnh: "Cac ngi a lam c g cho
cai nc Phap v cung huy hoang ma ta a lai cho cac ngi. Ta
lai cho cac ngi hoa bnh, th nay ta gp lai chin tranh! Ta
lai cho cac ngi chin thng, th nay ta gp phai nhng canh rui
ro! Ta lai cho cac ngi hang triu phrng vang cua nc Y th
nay u u ta cung gp lai nhng lut l cng oat va s cung
kh! Cac ngi a lam g cho hang chuc van qun Phap ma ta
tng bit ro ho, ho la nhng ban chin thng cua ta? Ho a cht ca
ri!". Sau o, B-na-pac nhc lai la ng ta mun nn Cng hoa
c xy dng trn nhng c s cua "quyn bnh ng, ao c,
quyn t do cng dn va quyn t do chnh tr".
Vin c chnh, c quan chp chnh ti cao cua nn Cng
hoa, a b thu tiu khng mt chut kho khn, va cung chng cn
phai bn git hay bt b mt ai: Xi-ay-et va R-gi uy-c th a
nm trong m mu, G-ni- va Mu-lanh, thy tt ca u tan v, a
i theo binh lnh n Xanh Clu. Con lai Ba-ra " thuyt phuc" y
lam ngay n xin t chc. Bit rng B-na-pac quyt nh khng
dung mnh. Ba-ra a lam ngay iu ngi ta yu cu. Va ngo y
mun rut lui i hoat ng chnh tr tr v qu hng sng n
dt va bnh than ni thn da, lp tc Ba-ra c ky binh cn v
h tng v ni mi. Th la con ngi trc y tng la di moi
ngi, nay t nhin n lt mnh b la di, a vnh vin bin
khoi vu ai chnh tr.
Nh vy la Vin c chnh a hoan toan b thu tiu. Chiu
ngay 18 Thang Sng mu, cac uy vin phu trach quan tr hanh
chnh cua hai vin u co mt Xanh Clu. By gi con phai thanh
toan nt hai vin nay. Mc du hai vin a b phao binh, ky binh
81
cn v cua B-na-pac bao vy cht che, a hoan toan trong tay Bna-pac, nhng B-na-pac vn mun lam th nao ban thn hai
vin t nhn thy mnh bt lc, tuyn b t giai tan va giao lai
quyn hanh cho B-na-pac. y mun thc hin nhng k hoach cua
mnh di nhng hnh thc t nhiu co tnh cht hp phap, noi
chung khng phai la c im cua Na-p-l-ng. Nhng ln o,
nu nh ngay t u ma Na-p-l-ng cng b thng vi binh lnh
cai k hoach thu tiu hin phap bng bao lc th lam sao co th
bao am tuyt i c rng trong binh lnh khng co nhng ngi
hoang mang, do d. Vy th, cung la cng vic tin hanh thun
li va nhanh chong hn, khng nn dung bao lc giai quyt vn
. nhng nu lam nh th khng c th ch khi o mi dung
n li l. 30.000 qun trong s nhng ban chin u cua B-napac hin con ang Ai Cp, bn lam nhim vu chim ong t
nc y. Binh lnh trc kia a tham d chin dch nc Y cha co
u mt. Cung cn phai m xa n s ngi cha h bit con
ngi B-na-pac va B-na-pac cung chng h bit ho.
Lnh phn tan qun i ong rai t Pa-ri n Xanh Clu cua
B-na-pac c truyn ra va chp hanh ngay t sang sm. Dn
Pa-ri to mo theo doi s di chuyn cua cac tiu oan, oan xe va
oan ngi i b dai dc t thu n Xanh Clu. V thai cua
th thuyn cac vung ngoai th ngi ta k lai rng: ho vn lam
vic nh thng l va ngi ta khng nhn thy mt du hiu xao
xuyn g ca. Trong nhng khu trung tm, thnh thoang vang ln
ting h: "B-na-pac mun nm", nhng dn chung noi chung gi
thai ch i. Ngay 18, rt nhiu ngh s cha co mt Xanh
Clu, s ng a n ngay 19 mi ti, ngay quy nh cho phin
hop th nht.
Sang sm ngay th hai va la ngay cui cung cua cuc ao
chnh, tng B-na-pac co kha nhiu mi lo u quan trong. ung
chiu ngay 18 Thang Sng mu, hai trong ba c quan ti cao cua
ch Cng hoa a b thu tiu; Vin c chnh khng con na.
Thng ngh vin a chu khut phuc va sn sang xin t giai tan.
Nhng con phai thu tiu nt vin dn biu, tc Ha ngh vin. Va
trong Ha ngh vin co chng 200 gh thuc phai Gia-c-banh, hi
E. Tac Le
82
vin cua "Hi nhng ngi ban cua T do va Bnh ng" a b Xiay-et giai tan. Tht ra, co mt s hi vin a sn sang ban mnh v
quyn li hoc sn sang u hang v s hai, nhng o cung con
co nhiu ngi to ra co phm cht khac, o la nhng ngi sng
sot sau nhng trn bao tap ln cua cach mang, nhng ngi a coi
vic chim nguc Ba-xti, vic lt d ch qun chu, vic u tranh
chng bon phan bi, khu hiu "t do, bnh ng hay la cht"
khng phai la nhng danh t v ngha. Co nhng ngi coi thng
tnh mang mnh cung nh tnh mang cua ngi khac va ho noi
rng nu co th c, cn phai git bon bao chua bng may chem,
nu khng th cung bng li dao gm cua Ba-rau-tut.
Sut ngay 18 Thang Sng mu, co nhiu cuc hi hop b mt
cua canh ta (phai Gia-c-banh) nhng ho khng bit phai lam g.
Lu tay sai cua B-na-pac, cung co ca nhng tn mt tham, a chui
c vao trong hang ngu cua phai nay, lun lun lam cho ho b lac
hng, chung qua quyt rng o khng phai ch la nhng phng
phap nhm anh tan nguy c bao hoang. Nhng ngi Gia-cbanh a nghe chung va ch con bit tin li chung la tht. Sang
ngay 19 Thang S ng mu, khi ho n hop lu ai Xanh Clu th
hang ngu cua ho ri loan. Nhng co mt s ngi a mi luc mt
phn n si suc thm.
Sang hm y, B-na-pac trn xe bo mui t Pa-ri n Xanh
Clu cung vi nhng ngi thn cn, co ky binh h v.
Va ti ni, B-na-pac a bit la trong Ha ngh vin co nhiu
ngi cng phn ra mt khi thy binh lnh tp trung vy quanh
lu ai, va ho gin d phan i, coi vic di chuyn hai vin ti cai
"lang" Xanh Clu nay la phi ly va ho khng th hiu c, ho noi
thng ra rng by gi ho a bit ro y cua B-na-pac. Ngi ta
k lai rng, ho cho B-na-pac la ke gian hung, chuyn quyn va
thng thng ho goi la tn n cp. Luc u B-na-pac hi nao
nung, nhng sau khi i duyt i ngu th ng ta ly lam man
nguyn.
Vao hi mt gi chiu, hai vin khai hi hai phong khac
nhau. B-na-pac va cac ban cua ng ta ngi phong bn ch i
83
hai vin biu quyt ao lut giao cho tng B-na-pac thao ban
hin phap mi, sau o hai vin mi giai tan. Nhng hang gi a
tri qua, ban thn Thng ngh vin vn khng quyt nh c
g, va trong tnh trang bi ri, vin cung a biu l y mun - tuy
rng chm ch va e de - chng lai nhng mu toan bt hp phap
y. Bong chiu thang Mi mt a xung. B-na-pac phai quyt
nh hanh ng ngay tc khc, nu khng cng cuc se b tht bai.
Luc bn gi chiu, B-na-pac thnh lnh vao phong hop cua Thng
ngh vin. Trong khng kh im lng nh cht, B-na-pac din
thuyt, y t li le con ri rm va ri rac hn ca ngay hm trc.
ai B-na-pac yu cu Thng ngh vin phai co nhng quyt
nh mau le , va ng ta n y giup Thng ngh vin thoat
khoi nhng nguy c ang treo trn u ho, ri B-na-pac noi thm:
"Ngi ta a vu khng ti qua nhiu, ngi ta noi n X-da,
ngi ta noi n Crm-oen", trong khi y th, trai lai, B-na-pac
mun cu van t do, trong luc a khng con chnh phu na. "Ti
u phai la mt tn quy quyt; cac ngai a bit ti... Nu ti la
mt tn gian hung th xin mi tt ca cac ngai hay la Ba-raut-tut".
Ri B-na-pac mi cac ai biu c cm dao gm m cht ng ta
nu ng ta mu hai n nn Cng hoa. Ngi ta tra li B-na-pac
bng nhng ting la o m . Va sau khi phun ra nhng li doa nat,
sc nh ra mnh co lc lng vu trang, B-na-pac ben ra khoi
phong hop cua Thng ngh vin, khng thu c iu mong
mun, tc la ao lut trao quyn hanh cho ng ta. Tnh hnh cng
vic co ve xu va co th tr nn rt xu: B-na-pac phai lam cho ra
chuyn vi Ha ngh vin, va t hn la trong canh ta Gia-c-banh
se xut hin mt tay thc s cung c vi Ba-raut-tut.
B-na-pac em theo mt nhom lnh cn v. Nhng s lnh
nay t qua, khng th y lui c s ng ngi nht t xng vao
anh B-na-pac, iu nay rt co th xay ra lm. Trong s nhng
ngi khac na, B-na-pac mang theo ca tng -gi-r la ngi
di quyn ch huy cua ng ta trong thi gian xm chim nc Y.
Khi i n phong hop, B-na-pac ngoanh v pha -gi-r noi
rng: "-gi-r, hay nh n trn ac-c-l". B-na-pac nh n
phut kinh khung o, phut ma B-na-pac lao mnh di lan ma
E. Tac Le
84
an cua qun ao chim cu. Va, thc ra, mt phut tng t nh

th ang tin gn. B-na-pac m ca va bc ln ngng. Nhng
ting la het d di, in gin ni ln m m tip B-na-pac: "a
ao tn t cp! a ao tn bao ngc Cho ra ngoai phap lut!
Cho ra ngoai phap ngay lp tc!". Mt nhom ai biu sn s ti
B-na-pac, nhiu ban tay vung ti B-na-pac, ngi nm c ao,
ngi tm cach tum ly c B-na-pac. Mt ai biu ly ht sc
giang mt qua m vao vai B-na-pac. B-na-pac chng h tri
hn ai v mt th lc, voc ngi gy go be nho, d b kch ng,
thnh thoang lai nh b ngt, b cac v dn biu ang thnh n lam
cho gn nh tc th. Vai ngi lnh cn v c xng c n bao
xung quanh mnh B-na-pac, nhng luc y ng ta a b ti bi; ho
a c ng ta ra khoi phong hop. Cac ai biu cm phn tr v
ch, va la het gin d oi biu quyt kin ngh a tng B-napac ra ngoai phap lut.
Hm o, Ha ngh vin do Luy-xing B-na-pac, em Na-p-lng, chu toa va Luy-xing B-na-pac cung la ke tham gia m mu.
Hoan canh o a giup mt cach c lc cho cng vic cua B-napac thng l i. Ly lai tinh thn va sau khi man kch kinh khung
o xay ra, B-na-pac dt khoat quyt nh quet sach Ha ngh vin
bng vu lc, nhng trc ht phai a bng c Luy-xing ra
khoi phong hop. Na-p-l-ng a lam nay chng kho khn g lm.
Khi Luy-xing n c vi Na-p-l-ng, Na-p-l-ng bao Luyxing i h hao qun s, tuyn b vi ho rng tnh mang chu soai
cua ho ang nguy khn va ku goi ho hay giai phong cho tuyt ai
a s ha ngh s "khoi tay mt nhom cung dai". Th la, nu trong
binh s con co chut nghi ng cui cung g v tnh cht bt hp phap
cua vic thu tiu Quc hi bng vu lc th nay a ht. Mt hi
trng vang ln, va lnh cn v, do Muy-ra ch huy, xng vao chim
ly cung in.
Theo li nhng ngi c chng kin th trong khi ting
trng trn lin hi thuc giuc xung phong ngi ta nghe thy trong
s ngh s co ting goi khang c va cht tai ch. Ca m, lnh cn
v, li l cha thng, ua vao phong, nhanh chong tan ra khp ch,
quet sach trong nhay mt. Trng vn lin hi at tt ca moi th
85
ting. Cac v ai biu bo trn ht, ngi chay qua ca, ngi th
m hoc pha ca nhay ra sn. Tn kch din ra ch t ba n
nm phut. Lnh truyn ra la khng c git hoc bt cac v ai
biu. Khi a chay thoat ra ngoai, cac ai biu cua Ha ngh vin
thy mnh ng gia qun i ang vy quanh bn b cung in.
at ca ting trng, ting het m m nh sm cua Muy-ra truyn
xung cho i cn v: "Tng c tt ca bon nay ra ngoai kia". Nhng
ting y a vang n tai cac ai biu. Qua nhng cun "Ky c" cua
ho, chung ta c bit rng mt s ln trong cac v ai biu a sut
i khng th qun c cu noi o.
Mt y kin, co le do Luy-xing gi, a n trong oc B-na-pac.
Binh lnh bng nhin nhn c lnh tom bt ly t ngi trong s
cac ai biu ang chay trn khp t pha va dn ho v cung in;
sau o, B-na-pac quyt nh cung vi cac ai biu b bt m mt
"phin hop cua Ha ngh vin", B-na-pac ra lnh cho ho phai biu
quyt thng qua ao lut thanh lp ch Tng tai. Mt s trong
bon ho, c thu nht trn ng hoc cac hang quan va c
a v cung in, run cm cp v s, v ma, v ret, a lam ngay
tt ca nhng g ma ngi ta yu sach. Cui cung ngi ta tha ho
ra, sau khi ho a biu quyt t giai tan.
Bui ti, tai mt cn bung l m trong in Xanh Clu,
Thng ngh vin, khng cn ban cai, a ra mt ao lut trao
quyn ti cao cua nn Cng hoa cho ba ngi, goi la cac Tng tai.
B-na-pac, Xi-ay-et va R-gi uy-c c ch nh vao nhng chc
vu o, v B-na-pac nhn thy rng: vao luc nay ma a gianh ngay
chc chu t duy nht la khng hp thi, nhng B-na-pac a quyt
nh trc la se bin chc Tng tai cua mnh thanh mt nn
chuyn chnh tht ung vi ngha cua no. B-na-pac cung bit hai
vin ng s cua mnh se khng ong vai tro g ang k va s khac
nhau duy nht gia hai ngi o la uy-c, con ngi kem t nh,
ngay by gi cung bit ro la nh vy, con Xi-ay-et, con ngi su
sc, kn ao, hin con cha bit g v iu o, nhng chng bao lu
ri cung se nhn ra c.
Nc Phap a nm di chn B-na-pac. Hai gi sang, ba v
Tng tai lam l tuyn th trung thanh vi nn Cng hoa. m
E. Tac Le
86
khuya, B-na-pac ln xe ri Xanh Clu, co Bu-rin i cung. B-napac trm lng va v n tn Pa-ri mi noi mt vai li.
Chu Thch :
. Cu noi cua Mi-ra-b. Ngay 17-6-1789, cac ai biu ng
cp th ba t tuyn b hop thanh Quc hi, v le ng cp nay bao
gm 90% dn s Phap. Vi ng li cach mang, ho t tuyn b la
co quyn lc ti cao.
Ngay 23-6-1789, vua Phap Lu-i XVI i pho quyt lit: y
triu tp hi ngh, hm doa va tuyn b huy bo tt ca nhng quyt
ngh cua Quc hi, ri ra lnh cho cac ai biu hop ring theo ng
cp. Tng l va quy tc theo lnh ng cp th ba vn ngi yn tai
ch. Mt vin quan n nhc lai lnh nha vua. ai biu cua giai
cp t san by gi la Mi-ra-b a thet ln cu noi ni ting k trn.
Mt ai biu khac la Xi-ay-et ngh: "Vao chng trnh ngh s
i thi". Th la Quc hi lai tip tuc lam vic, trc s bt lc cua
nha vua.
. Mac-cut Ba-rau-tut (Marcus Ba-rautus): chau cua Lu-xi-ut
Ba-rau-tut, mt trong nhng ngi a thit lp nc Cng hoa La
Ma c ai, Mac-cut Ba-raut-tut c Giuyn X-da - danh tng va
nha chnh tr ni danh cua La Ma c ai - nhn lam con va lun
c X-da che ch. Nhng Mac-cut a am sat X-da gia
Thng ngh vin. T o, tn tui Mac-cut Ba-rau-tut c dung
ch nhng ngi chng i mu sat.
87
NHNG BC U CUA NHA C TAI 1799 - 1800
K t chiu ngay 19 Thang Sng mu, Xanh Clu, khi Muyra bao cao ln Na-p-l-ng rng phong hop cua Ha ngh vin a
c quet sach va cng vic tin hanh tt ep, th tng B-na-pac
a tr thanh v chua t c tn cua nhn dn Phap trong sut 15
nm tri. Du trong nm nm u, Na-p-l-ng t xng la nht
Tng tai, va 10 nm sau la hoang , du nc Phap thoat tin goi
la mt nc Cng hoa va v sau la mt quc th nc Phap cung
khng thay i g v thc cht, k ca v nn tang xa hi cua ch
mi cung nh v ban cht cua nn chuyn chnh qun phit Nap-l-ng. Nn chuyn chnh cua giai cp t san phan cach mang
a c thit lp nh vy o, nn chuyn chnh cua cai giai cp
trong khi i tm li nhun, a dn nc Phap n b vc thm va
bit rng mnh mt tr, "mt tin tng vao nng lc chnh tr cua
mnh", a i n kt lun duy nht la: ch co bop nghet c nn
dn chu cach mang, ch co nup di s bao h cua mt chnh
quyn manh me va vng vang, du rng chuyn ch, du rng
phai hin thn ngi vo quan tan ac, ngng ngao la B-na-pac,
th xa hi t san mi co th t do phat trin c va mi bao am
c cho t ban t nhn tha h hoat ng.
B-na-pac hoan toan thm nhun nhng nguyn tc c ban
o cua nha nc mi. ng ta a mang tt ca sc manh cua thin
tai cua mnh cung c nhng nguyn tc o, va trc ht, li
dung trit ca nhng iu kin khach quan thun li cho ng ta
tr thanh ngi thu lnh c nht va tuyt i cua cai nha nc
mi o. Trong khi B-na-pac huy bo, thanh lp va thay i nhng
c quan cua nha nc th lam th nao ma y ngha va muc ch cua
chung lai co th hoan toan khng thay i c: chung phai lam
E. Tac Le
88
cho b may nha nc bin thanh cng cu phuc vu cho quyn lc ti

cao cua B-na-pac.
Nhng nu trong moi cng cuc cua mnh, Na-p-l-ng u
nhm muc ch cui cung la xy dng va cung c quyn hanh
tuyt i cua mnh, th at c, Na-p-l-ng a dung n
nhiu bin phap rt khac nhau, trong s o, phai k n tai ngoai
giao, n ngh thut ky kt cac tam c, cac cuc ngng chin,
ngh thut bit ch thi va kin nhn. Sau nay, Na-p-l-ng bt
u mt nhng tai nng o, nhng tai nng ma ng ta co rt di
dao trong nhng nm u nm chnh quyn.
Na-p-l-ng a noi v ban thn mnh rng luc th ong vai
con cao, luc lai ong vai s t: theo ng ta, b quyt thng tr
ch la bit luc nao phai lam cao va luc nao phai lam s t.
Va chnh la trong thi ky ch Tng tai, Na-p-l-ng a
xy dng c b may chnh quyn tp trung (hoan toan thch ng
vi nn qun chu chuyn ch), b may ma khng mt chnh phu
nao Phap, sau Na-p-l-ng cho n ngay nay, mun t bo hay
mun sa i, tr Cng xa Pa-ri.
Nhng cai cach v hanh chnh cua Tng tai th nht khng
phai la bin phap duy nht cua ng ta a tng lun lun kch ng
va hin ang tip tuc kch ng tnh cam cua nhng nha t tng
t san trong va ngoai nc Phap, ho con tan dng v Tng tai
th nht a tao iu kin thun li cho vic yn n lam giau trong
thng nghip va cng nghip; noi tom lai, Na-p-l-ng quy kt
thanh mt h thng sang sua va co hiu lc tt ca nhng cai a
thuc y giai cp ai t san anh va trit tiu nhng thng li
cua nm 1789 va cua nhng nm sau.
Vi t cach la "ngi sang tao" ra nhng hnh thc biu hin
cua tnh trang va quyn thng tr kinh t cua giai cp t san, vai
tro xy dng cua Na-p-l-ng a bc l mt cach c bit ro rt
trong sut thi ky Tng tai, iu o a lam cho Na-p-l-ng rt
ni ting, khng phai ch trong nhng nm u ng ta nm chnh
quyn, ma con ca di con mt nhng nha vit s t san hin ai,
phan anh nhng quan im cua giai cp thng th.
89
Nh vy la vin tng 30 tui y, t trc n nay chng

lam g khac hn la chin u, ngi a chinh phuc nc Y, a
chinh phuc Ai Cp, ngi a thu tiu chnh phu hp phap cua nn
Cng hoa trong phut chc, bui ti ngay 19 Thang Sng mu a
tr thanh ngi cm u mt trong nhng nc ln nht chu
u. Nhng thc t, luc y ng ta khng bit iu o va cung cha
co c hi bit. Ch tnh t thi Cl-vt, t nc y a co 15 th
ky lch s, ri cach mang a pha huy cai vng quc gia nua 1.500
tui y, qut cung mt luc ca ch phong kin ln nn qun
chu gn lin vi no; nn Cng hoa a c thit lp va gi y,
mt ngi quy tc ao Cooc, lam tng cua chnh cai nc Cng
hoa o, a lt ch Cng hoa va tr thanh ng chua t nc.
Trc mt Na-p-l-ng ngn ngang nhng ng nat khng l
cua ch cu cung nh ca mt khi ln vt liu mi do cach mang
e ra. Na-p-l-ng ng trc bao nhiu vic a lam va cha lam
xong, bao nhiu vic a khi cng va bo d, bao nhiu vic a bt
u va bt u lai; tt ca u trong tnh trang hn n va cp
bach.
V mt i ngoai, v Tng tai th nht cung phai i pho vi
mt tnh th kho khn va nguy him n cc . Trong khi ng ta
i chinh phuc Ai Cp, cuc lin minh chu u th hai a cp mt
cua Phap nc Y. Chin dch cua Xu-v-rp a tiu huy moi chin
qua ma B-na-pac thu c vao nhng nm 1796-1797. S tht la
sau khi vt qua nui An-p, Xu-v-rp thiu lc lng va phng
tin cn thit xm chim nc Phap, nhng khi lin minh
khng ha kh gii va chc rng sang xun ngi ta co th thy ke
thu bin gii nc Phap. Ngn quy sach trn; nhiu qun oan
khng nhn c tin chi n t my thang nay. Vi thai
chm chu va giu ct, nhng nha chnh khach lao luyn ang ch
xem trc nhng hoan canh phc tap, ri bi va ngt ngheo nh
vy, chang thanh nin ngi Cooc, ngoai ngh lnh ra cha h lam
ngh g khac va cung chng bit g hn, se xoay x ra sao.
Chu thch :
. Cl-vt (Clovis): vua u tin tr v x Gn (Gaule) t nm
481 n 511, Gn la nc Phap ngay nay.
E. Tac Le
90
Trc ht, B-na-pac xuc tin vic t chc chnh quyn mi,
ngha la vic hp thc hoa chnh quyn chuyn ch cua mnh.
Ngi ta khng th khng co cam tng khi hai khi quan sat
nhng cuc gp g gia B-na-pac vi nhng nha chnh tr li thi
vao loai Xi-ay-et, ke a cho rng mnh la vai tro chnh va t coi
mnh la s phu va qun s cua chang thanh nin o. Na-p-l-ng
luc y a coi nhng nha chnh tr chuyn nghip cua nc Phap
trong thi ky o nh nhng ke ba hoa li thi, khng mun hiu
rng thi cua ho a qua ri. Con i vi nhng ngi Gia-c-banh,
B-na-pac cm ghet va s hai ho, khng bao gi noi n anh em
R-be-xpi-e (ma nh chung ta bit, trc B-na-pac a co nhng
mi quan h ca nhn tt vi R-be-xpi-e em), nhng hin nhin la
B-na-pac a hiu qua ro gia tr cua nhng ke a am hai va cp
quyn cua R-be-xpi-e. Che y nhng hanh ng am mui cua
chung bng cai tai hung bin rng tuch, nhng tn u c, nhng
vin chc khng tron nhim vu va nhng tn tham nhung trong
bon Thang Nong y a gi B-na-pac mt cam giac khinh tm.
B-na-pac giao cho Xi-ay-et d thao mt ban hin phap mi.
Xi-ay-et say sa lam va ra c nhng chng muc quan trit,
kt hp kheo leo, nhng lai qun mt rng ai b phn giai cp t
san thanh th cung nh nng thn luc nay ang oi hoi mt
nn an ninh tuyt i va oi hoi xac nhn cho ho nhng quyn li
trc tip lin quan n quyn t do thng nghip va cng nghip,
nhng nng dn hu san mun rng quyn s hu t ai va mi
tu c cua ho phai c bao am mt cach hoan toan va vnh
vin. B-na-pac nhn xet ban d thao cua Xi-ay-et la v ly, ch th
cho Xi-ay-et va tham gia vao vic "sa cha", iu o khin Xi-ayet ht sc ngac nhin.
Mt thang sau cuc ao chnh, ban hin phap mi c
chun b xong. ng u nc Cng hoa la ba v Tng tai, Tng tai
th nht c trao toan b quyn han, va hai v kia ch co quyn
t vn, khng co quyn quyt ngh. Cac Tng tai ch nh cac
thng ngh s, va cac thng ngh s lai la chon cac uy vin Hi
ng lp phap va t phap, ly trong s hang nghn ng c vin do
nhn dn bu ra.
91
Ban hin phap mi, nh ban u ngi ta a ha h n, phai

c nhn dn biu quyt. Nhng, bng nhin Na-p-l-ng tuyn
b ban hin phap se mang ra thi hanh ngay, khng i trng cu y
dn. B-na-pac nghim nhin c "b nhim" lam Tng tai th
nht.
Cuc trng cu y dn tin hanh ngay 4 Thang Tuyt (25-121799), vi 3.011.007 phiu thun va 1.562 phiu chng, a ph
chun ban hin phap mi va vic ch nh ba v Tng tai, ng u
la B-na-pac. Qun i cung bo phiu, va mt vai ni, cuc bu
c a tin hanh tng trung oan mt, bng cach binh lnh ng
thanh tra li cu hoi cua ngi ch huy cua ho. cac thanh ph va
cac lang, nhn dn i bo phiu di con mt kim soat cn mt
cua cac nha chc trach. Va lai, s ln nng dn la nhng ngi
hu san, s ln trong giai cp t san thanh th va theo li cua
nhng ngi ng thi, ngay ca mt s ln th thuyn cac
thanh ph luc u nhit lit ung h Tng tai th nht, ho thy
ng ta con ngi a cu van nn Cng hoa thoat tay bon bao
hoang ngay 13 Thang Hai nho va a y lui c s can thip cua
nc Anh, nc Ao va nc Nga ang e doa nc Phap.
Tt ca quyn han u a tp trung ht vao tay B-na-pac.
Tt ca nhng c quan khac ch con la nhng cai bong khng hn,
khng h co va thm ch cung khng mong co chut uy quyn nao.
Xi-ay-et tng hng va tc ti, nhng B-na-pac a ban thng cho
Xi-ay-et mt mon kch xu va vnh vin gat Xi-ay-et ra khoi moi
chc vic cu th. B-na-pac cn nhng ngi phuc vu va thc hin,
ch khng cn c vn cung nh nhng nha lam lut.
ng ta cung tc khc bop nghet cng lun. Bng mt ngh
nh ky ngay 27 Thang Tuyt, sau vic thi hanh hin phap Tng
tai t lu, B-na-pac ha lnh ong ca 60 t bao trong s 73 t hin
co hi y, va 13 t con lai sng c mt thi gian na u phai
t di s giam sat cht che cua b trng cng an (chng bao
lu chn t na b ong ca, ch con lai bn). Tnh cht hu c cua
Na-p-l-ng la khng th nao hnh dung c mt chut t do bao
ch, du ch la mt chut t do b ngoai. Nhng bin phap u tin
E. Tac Le
92
y chng minh ro rang quan nim cua Na-p-l-ng v quyn lc

cua mnh.
Na-p-l-ng cho rng, ng ta ch mang n i qun cn v
trong nhng ngay cua Thang Sng mu, nhng ngi a mang lai
quyn lc v han cho ng ta. Chng chu n ai ht, van s ch
mang n binh s cn v cua mnh, ngha la ban thn mnh, tt ca
u xy dng trn quyn chin thng, iu o khng phai ch la t
tng ma con la tn iu chnh tr cua Na-p-l-ng, nu co th noi
c nh vy. "Nhng binh oan ln bao gi cung co ly", o la mt
trong nhng chm ngn ma Na-p-l-ng thch thu nht. Nhng
binh oan a chim c nc Phap cho Na-p-l-ng vao ngay 18
va 19 Thang Sng mu, cung nh trc y, di quyn cua Nap-l-ng, a chinh phuc c hu ht chu u, va theo y Na-pl-ng, khng ai co th bt ng ta phai bao cao, cung nh khng ai
co th oi ng ta chia se quyn hanh. Xi-ay-et a hiu Na-p-lng rt nhanh va a tnh ng. Nhng ke khac cung trong m mu
ngay 18 Thang Sng mu cung dn dn hiu Na-p-l-ng va v
sau th tt ca bon ho u hiu.
Nhng cu noi cua Gt v Na-p-l-ng n nay vn ung:
i vi Na-p-l-ng, chnh quyn chng khac g mt nhac cu tay
mt nhac s co tai. Va nm c no xong, Na-p-l-ng a s
dung c no ngay. Na-p-l-ng t nhim vu u tin la chm
dt cuc ni chin min ty nc Phap va nan cp boc, cu kt
cht che vi cuc ni chin, ang hoanh hanh khp min nam va
min bc nc Phap. Na-p-l-ng to ra rt vi: tht vy, phai giai
quyt trc mua xun moi cng vic khn cp cung loai vi hai
vic noi trn, v n mua xun chin tranh lai sp tip din.
Vao cui thi ky Vin c chnh, nhng am gic cp ni
ln, lam cho ng cai ln min nam va min trung nc Phap
khng i lai c, a mang tnh cht mt t nan xa hi ln. Chung
chn anh xe ch khach va xe vn tai trn cac con ng ln vao
gia ban ngay, t khi chung cp boc khng, ma thng git hai
hanh khach. Bon chung dung vu lc tin cng cac lang mac va
93
dung la tra khao hang gi lin nhng ngi b chung bt buc

ho phai cung khai ni ct giu tin bac (v vy ngi ta goi bon
chung la bon "t may") va thnh thoang con tin cng ca vao cac
thanh ph. Nhng am gic cp o nup di danh ngha nhng
ngi Buc-bng: t xng la i ra thu cho nha vua va Thng
a b lt . Qua tht, nhng tn b cach mang lam tn hai trc
tip n ban thn a keo n nhp bon vi chung, ngi ta n
rng: co mt vai tn tng cp a np mt phn s cua cai cp
c cho bon bao hoang, iu o rt co th co, nhng cha c
xac nhn. Du sao i na, tnh trang ra ri va hn loan cua b
may canh sat vao cui thi Vin c chnh a a n ch khng
th bt c bon cp va ti li cua chung khng b trng phap. V
Tng tai th nht quyt nh trc ht phai tiu dit bon nay. i
vi Na-p-l-ng, cn chng sau thang dit tr nan trm cp,
song nhng toan cp chnh a b dep tan ngay t nhng thang
u khi Na-p-l-ng ln nm chnh quyn.
Na-p-l-ng quy nh nhng iu lut nghim ngt: khng
bt cm tu, ma bn ngay tai ch nhng tn cp b bt, trng tr
ca nhng ai che giu bon chung, mua ban nhng vt n cp,
hoc noi chung co quan h vi bon chung; o la nhng net ln v
chnh sach cua Na-p-l-ng. Nhng phn i c bit a trn ap
khng tic tay, khng phai ch nhng tn pham ti trc tip va
nhng tn ng pham, ma con trn ap ca nhng nhn vin canh
sat nhu nhc, thng ng hoc tiu cc vi bon chung.
Trong trng hp nay, mt im khac cua Na-p-l-ng a
biu l: Na-p-l-ng khng dung th ti li. i vi Na-p-l-ng,
moi ti li u ang trng tr. Na-p-l-ng khng tha nhn va
cung khng mun tha nhn co nhng trng hp giam ti. Co th
noi c rng: trn nguyn tc, Na-p-l-ng phu nhn long nhn
hu, coi o la mt c tnh rt co hai va khng th tha nhn c
mt nha cm quyn. Khi em trai th hai cua Na-p-l-ng la Lui, c phong lam vua Ha Lan nm 1806, co khoe vi anh rng y
rt c quy mn Ha Lan, th lp tc ng anh nghim ngh ngt
li ng em trai bng cu: "Em i! Khi ngi ta bao vua la mt
ngi tt th co ngha la triu ai y a i t ri y".
E. Tac Le
94
Thang 4 nm 1811, t Nht bao nc Phap, v qua st sng,

a ca tung bng mt giong cam kch nht va nhit thanh nht
"long nhn hu" cua hoang khi hoang chun ha li thnh
cu cua mt ngi n xin ban n nhn dp hoang vui mng v
hoang hu sinh c mt ngi k nghip, Na-p-l-ng la mng
m m va lp tc vit th cho b trng cng an: "Tha cng tc
r-vi-g, ai la ngi a cho phep t Nht bao nc Phap hm nay
c ng bai rt ngu xun noi v chuyn ring cua ti?". Va Nap-l-ng ha lnh lp tc cach chc chu but t bao o, v "y a lam
nhiu chuyn ngc nghch"... Chc hn Na-p-l-ng d dang tha
ti cho ngi nao coi ng ta nh mt con vt hung d hn la vu
khng cho ng ta co long tt. Sau nay, tt ca nhng cai o a hin
ra y u, nhng trong khi ch i th vic trn ap khc lit hang
loat bon cp a chng to rng ngi chu mi a khng lam trai
vi cu chm ngn ma nhiu ngi a bit ti: tha lam ti oan 10
ngi con hn sot mt ngi co ti.
Va thanh tr bon gic cp, B-na-pac va c bit chu y
n nhng vic xay ra Vng-.
vung nay, bon quy tc va bon tng lc vn tip tuc nh
trc y (v tt ca nhng ly do c thu kinh t ring bit cua tnh
nay va cua mt phn pha nam vung Nooc-mng-i sat vi Vng) li keo mt s nng dn, t chc va trang b cho ho vu kh loai
tt ma ngi Anh a chuyn n cho chung bng ng bin va li
dung rng nui va ng ly, chung tin hanh mt cuc chin tranh
du kch lu dai chng lai tt ca cac chnh phu cach mang. i vi
bon Vng- va bon Su-ng, B-na-pac ap dung mt chin thut
khac hn i vi bon cp. ung trc khi cuc ao chnh 18
Thang Sng mu xay ra, bon Vng- da thu c mt loat thng
li i vi nhng ngi Cng hoa, chung a chim thanh Nng-t
va cng nhin noi n s phuc hng cua dong ho Buc-bng. Mt
mt, B-na-pac tng cng lc lng qun i i d p bon ni loan,
mt khac, ha se n xa cho nhng ke ha kh gii u hang ngay
va mt khac na, c cho ngi ta hiu rng ng se khng ngc
ai ao Thin chua. Cui cung, B-na-pac to y mun gp ring va
thng lng vi ngi cm u ni ting cua bon Su-ng la Giooc
95
- gi Ca-u-an va du cuc thng lng o khng em lai kt qua

g th B-na-pac cung se cp giy thng hanh c bit, bao am an
toan y u cho ca nhn Ca-u-an trong thi gian Can-u-an
Pa-ri va c hoan toan t do tr v.
Ngi nng dn cung tn x Br-ta-nh o, thn hnh s
va sc khoe phi thng, a hi kin ring trong my ting ng h
vi B-na-pac hi by gi con manh khanh, gy go. V cung lo ngai
cho tnh mnh cua B-na-pac, cac s quan hu cn a n y cac
phong bn canh, v moi ngi u bit rng Can-u-an sn sang
hy sinh bt c bng cach nao cho ly tng cua mnh va t lu t
coi nh mt ke a hin dng mnh cho cai cht.
Tai sao Can-u-an khng git B-na-pac? Duy nht ch v
Can-u-an con b cai ao mng sau y ch phi, chng bao lu ao
mng y a tan v, nhng nh no ma ngay t bui u s nghip
cua mnh, B-na-pac a la phnh c bon bao hoang. Chung
lun lun cho rng vin tng tre tui va ni danh o sinh ra
lam nhim vu cua Mn-c a lam nc Anh nm 1660, tc la
giup dong ho Xtuy-a ang b i ay tr lai ngai vang va tiu dit
nn Cng hoa. ung la Na-p-l-ng a bop cht nn Cng hoa va
do tnh cht giai cp cua chnh quyn Na-p-l-ng nn ng ta a
don ng m li cho nn qun chu, nhng nu cho rng mt con
ngi nh Na-p-l-ng lai co th nhng vai tro cm u cho bt
ky ngi nao khac va cung khng t vn xem Na-p-l-ng co
th lam c nh vy khng, th tht khng con g ngu ngc hn.
Can-u-an khng bop cht B-na-pac, nhng y ri khoi
phong cua B-na-pac vi thai thu nghch. Ngoai nhng ngh
khac, v Tng tai th nht ngh vi Can-u-an gia nhp qun
i vi ham cp tng va ng nhin la vi iu kin han ch:
Can-u-an ch c i anh ke thu bn ngoai. Can-u-an t chi
va quay v Vng-. Mt trong nhng ke cm u chnh khac cua
phong trao Su-ng va Phrt-t th b bt lam tu binh va b bt
cht. Tuy a b qun chnh phu anh bai vao thang 1 nm 1800,
Can-u-an vn tip tuc chin u sau cuc gp g vi B-na-pac.
Nhng Can-u-an a phai trn tranh trong nhng thi gian dai
va ch dam t chc nhng cuc t kch bt thn vao nhng i
E. Tac Le
96
qun nho hoat ng c lp cua qun i Cng hoa. Luc nay

nhng thng li cua qun i chnh phu, li ha n xa, s giam
nhe chnh sach chng giao hi, nhng hy vong ma dong ho Bucbng va tay chn cua chung ang t va B-na-pac, toan b tnh
hnh o a lam sc chin u va tinh thn cua bon Su-ng giam
sut rt nhiu. i ngu cua Can-u-an tha tht. Vng-, tm
ly chung la ch i, thin v xoa du va mua chuc ngi thu lnh
mi cua nn Cng hoa Phap co thai khoan nhng i vi bon
bao hoang. Luc by gi, B-na-pac cung khng oi hoi g hn;
trong nhng thang u y, thang 11, thang 12 nm 1799 va na
u nm 1800, ng ta phai bng long vi nhng cach giai quyt
cp thit trc mt con lo cho cuc chin tranh se bt u vao
mua xun.
B-na-pac i t vic khn cp nay n vic khn cp khac: t
vic trn ap bon gic cp n vic Vng-, t vic Vng- n
cng vic tai chnh, bi v phai nui n, may mc, trang b cho mt
i qun manh me ma ng ta se iu ng vao mua xun, nhng
tin vang trong ngn kh a can sach - Vin c chnh a xoay ht
quy cua Nha nc. Na-p-l-ng cn mt chuyn vin, va phai la
mt chuyn vin gioi. Na-p-l-ng tm ngay c mt ngi nh
th G-anh, va a c G-anh lam b trng tai chnh.
T khi B-na-pac ln nm chnh quyn th ng nhin
nhng vic trong lnh vc tai chnh cung a c giai quyt theo
cung vi nhng nguyn tc nh trong cac lnh vc khac: nha qun
phit c tai va G-anh, ngi tha hanh y ch cua ng ta, ca hai
u a quyt nh dung thu gian thu hn la thu trc thu. Hnh
thc anh thu nay, chung quy ch vao ngi tiu thu giau
cung nh nha ngheo, thun li cho Na-p-l-ng do tnh cht "t
ng" cua no, v thu gian thu khng gy bt hoa gia ngi np
thu vi ngi thu thu cung nh vi chnh phu, vic mua ban cac
vt phm tiu dung hng ngay t no tin hanh bng moi cach,
khng cn n s can thip cua bt c mt ngi thu thu nao.
Giai cp t san thanh th va nng thn ly lam man nguyn
v chnh sach tai chnh mi o, ho cung con ly lam hai long v
mt loat cac bin phap khac a thc hin trong lnh vc nay, nh
97
thanh lp mt c quan kim tra, nh ch cho cng tac k toan,

trn ap quyt lit cac vu n cp va tham trng trn. Nhng ke
tham nhiu n ni nha vit s i khi co y nh lit bon chung
nh mt "tng lp" c bit trong giai cp t san.
Mt vai ke u c va v vet cng quy nhanh chong cam thy
ban tay cua ngi thu lnh mi sp e nng ln chung. ng ta a
bt giam U-vra, tn thu lng thc cho qun i, ni ting v n
cp, tin hanh truy t mt vai tn khac, quy nh rt nghim ngt
vic kim tra s sach, nh ch vic thanh toan nhng khoan chi
ma B-na-pac thy cha hp ly. Co ln B-na-pac phai tm cach bo
tu mt nha tai chnh sau khi bit ch hn a n cp tin, du hn
a xoa c hay khng xoa c vt tch, va giam cho n kh nao
hn phai bng long nha mi ra. Tuy vy, cung vn cha tiu dit
c t nan tham .
B-na-pac ra sc khn trng t chc vic hanh chnh. ng
ta vn gi cach chia nc Phap thanh tng qun, nhng thu tiu
moi vt tch cua ch a phng t tr. Tt ca nhng nha chc
trach do nhn dn a phng bu c ra va ngay ca nhng hi
ng a c bu ra u b bai bo cac thanh ph va cac lang.
T nay, b trng ni vu phai b nhim qun trng cho mi
qun, qun trng la thu lnh ti cao, la vua con. Qun trng ch
nh cac Hi ng dn chnh, cac th trng thanh ph va xa
trng nng thn. Nhng vin chc nay chu trach nhim trc
qun trng va co th b qun trng cach chc. Giup qun
trng co "Hi ng hang qun", mt c quan co tnh cht t vn
thun tuy, hoan toan phu thuc vao qun trng va nhim vu duy
nht la bao cao cho qun trng bit nhu cu cua qun. B trng
ni vu iu khin moi sinh hoat hanh chnh cua nc, va thm
quyn cua b trng ni vu cung lan rng sang ca lnh vc thng
nghip, cng nghip, cng chnh va nhiu lnh vc khac na ma
sau nay B-na-pac dn dn phn phi cho cac b khac.
Cac toa an cung la i tng cua s cai t trit : trung
tun thang 3, B-na-pac ban hanh mt ao lut mi quy nh vic
E. Tac Le
98
t chc B t phap. Sau khi a bin cai xong cac toa an, v sau
nay B-na-pac a bai bo vin bi thm: do ban cht cua chnh
quyn c oan cua B-na-pac ma trong hang ngu nhng ngi
thuc nganh t phap, ting noi cua t do, ai din cho xa hi,
khng c phep ct ln. Tuy vy, B-na-pac khng bai bo ngay
ht cac vin bi thm.
Khi cn phai tiu dit cac ke thu chnh tr th Na-p-l-ng
khng bao gi bi ri trc nhng vn thuc v tnh c lp cua
quyn t phap va s tn trong thu tuc t tung. Nhng trong tt ca
nhng trng hp khac, chng han co mt ngi tha kin v vic
ho hoc mt ke nao o b xet x v ti hnh, khng dnh dang g
n chnh tr, th Na-p-l-ng oi toa an khi khi t phai t moi
ly do co tnh cht chnh tr ra ngoai. Va khi nhng vin quan toa
u tin, do v Tng tai th nht ch nh, n trnh din, Na-pl-ng a cn dn ho rng khng bao gi nn bn tm n vic tm
hiu ang phai cua ngi a nh cy toa xet x.
Mt iu rt c bit la i vi tt ca nhng vn lin quan
n vic chng nhng ke thu bn trong bao v nn qun chu
chuyn ch do ng ta xy dng Na-p-l-ng a danh cho mt b
ln, c thanh lp chuyn lam nhng cng vic y; b nay
hoan toan c lp vi B ni vu, co sinh hoat ring nh moi cng
an, c Na-p-l-ng a ln mt a v rt cao, cha tng thy
di thi Vin c chnh v mt quyn lc cung nh v mt tai
chnh.
Na-p-l-ng c bit quan tm n vic t chc s canh sat
thu . Mc du phu thuc vao B cng an, vin giam c s canh
sat Pa-ri c hng mt ch ring, khac hn vi moi vin chc
khac. Y trc tip bao cao vi Tng tai th nht, va noi chung, ro
rang la ngay t u, v Tng tai th nht a mun bin vin giam
c canh sat Pa-ri thanh mt cai co th goi la c quan kim soat va
tnh bao giup Na-p-l-ng giam sat nhng hanh ng cua vin
b trng cng an y quyn lc. B-na-pac c y phn tan n mt
chng mc b may canh sat chnh tr cua ng ta, khng phai ng
ta ch mun co mt, ma mun co hai, thm ch co ba c quan canh
sat giam sat khng nhng dn chung ma con chung giam sat
99
ln nhau. B-na-pac t Phu-s ng u B cng an, mt tn mt

tham y manh khoe, mu m quy quyt, noi tom lai, mt tn mt
tham c ln. ng thi B-na-pac cung bit ro rng, nu gp dp,
Phu-s se ban ht, khng nhng B-na-pac, ma ca b e hn, vi
mt gia phai chng. gi gn mt y, v Tng tai th nht a
giao cho bon tay chn tin cn nhi m vu bao vy, theo doi Phu-s.
Va phong trng hp Phu-s bit, se tm cach mua chuc bon
theo doi y, B-na-pac t chc mt an mt tham th ba co nhim
vu theo doi nhng tn mt tham theo doi Phu-s.
Na-p-l-ng lun lun cho rng Phu-s la ke mt st en s
va khng bao gi bit ngng. Nhiu nm a tri qua, Na-p-lng a ln ngi hoang t lu va Phu-s th a lng ly trong b
ao b trng cng an thu kim tuyn va y hun chng. Mt
hm, trong mt luc nong gin, mun lam nhuc Phu-s bng cach
vach ra cho y thy rng mnh con nh rt ro tt ca nhng bc ln
voi xung cho cua vin b trng cua mnh, Na-p-l-ng t nhin
bao Phu-s: "Chnh ng a biu quyt an t hnh vua Lu-i XVI!".
Theo l thng, Phu-s cui rap mnh trc ng hoang : "Hoan
toan ung vy. o la cng trang u tin ma ha thn c dng
ln b ha". Tht la mt cuc i thoai co y ngha nht: Phu-s nhc
lai cho hoang hay rng vn hi cua ca hai u bt ngun t
cach mang, duy ch co khac la mt ngi a bop cht cach mang
chim ly ngai vang bo trng cua Lu-i XVI, con mt ngi a st
sng giup cho vic o. Nm 1799 la nm Phu-s c bit co ch i
vi B-na-pac, chnh v Phu-s bit ro nhng ban hu cu cua y ma
y a phan bi va ban ho cho ngi chu mi.
Ngay t mua ng th nht ln nm chnh quyn, B-na-pac
a t chc c mt b may nha nc tp trung, cac b phn c
kt hp mt cach hoan chnh, va do mt nhom vin chc cao cp
ch huy t Pa-ri. Tp trung quyn lc v han vao tay Tng tai
th nht, o la muc ch cua "ban hin phap mi".
Mt ln B-na-pac noi rng: mt ban hin phap phai "ngn
va ti ngha". B-na-pac phat biu nguyn tc chung cua mnh
nh sau: khi cp vn quy nh nhng gii han hin phap cho
quyn lc ti cao th phai bin soan vn tt va mp m n mc
E. Tac Le
100
ti a. Nu trn i co mt ke nao o ma tnh cht chuyn ch

khng th thch ng vi bt ky mt s han ch nao v quyn lc mc du s han ch o rt tm thng, nhng nu nh no thc s
ung cham n quyn lc ti cao - th ke o chnh la Na-p-l-ng.
Ngay t nhng ngay u sau cuc ao chnh, s hiu lm
ngc nghch cua nhng k ung h Na-p-l-ng a tan nh my
khoi, c bit la Xi-ay-et, nan nhn cua s hiu lm y trong sut
thi gian trc Thang Sng mu.
Khi Xi-ay-et trnh ln B-na-pac mt ban d an, theo o, Bna-pac phai t khun mnh trong nhng chc vu cua mt vin
quan t phap ti cao trong nc (ging nh tng thng nc cng
hoa sau nay), co danh vong cao nht va hng lng cao bng hu,
nhng giao quyn cai tr cho mt s ngi khac, do B-na-pac ch
nh, khng phu thuc vao B-na-pac, th ng ta a tuyn b: "Ti
khng ong vai tro l bch nh vy u" va kin quyt bac bo d
an cua Xi-ay-et. Tm cach c gi y kin va ban cai, Xi-ay-et lin
c vin b trng cng an Phu-s n thm, va Phu-s a thn
mt tm s vi Xi-ay-et, khuyn nn chu y n cai thc t la Bna-pac a tp trung tt ca lc lng vu trang cua nc Phap vao
trong tay, v th nn nu c c tnh tranh cai mai vi mt i
phng nh vy th se khng co li chut nao, trai lai se ch co hai.
Lp lun nay hnh nh a hoan toan thuyt phuc c Xi-ay-et, va
t o Xi-ay-et cm lng.
"Ban hin phap cua nm Cng hoa th 8" (ngi ta goi ban
hin phap c khi thao di s bao h cua Na-p-l-ng nh
vy) a ap ng c mt cach tuyt diu cai nguyn tc do Na-pl-ng t ra. Quyn hanh u tp trung ht vao tay Tng tai th
nht con hai v Tng tai khac ch co quyn t vn. B-na-pac c
ch nh la Tng tai th nht trong 10 nm. Tng tai th nht ch
nh mt thng ngh vin gm 80 ngh s. Bng quyn hanh duy
nht cua mnh, Tng tai th nht con b nhim cac chc vu hanh
chnh va qun s, bt u t chc b trng, va tt ca nhng
ngi thu nhim ch chu trach nhim trc Tng tai th nht.
Cung con thanh lp hai vin tiu biu cho quyn lp phap:
101
- Vin Phap ch.

- Vin Lp phap.
Cac uy vin cua ca hai vin nay u do Thng ngh vin ch
nh (noi mt cach khac, vn do Tng tai th nht ch nh) theo
mt danh sach vai nghn ng c vin do cac cng dn "bu ra"
bng mt phng phap bo phiu ht sc phc tap.
Gia du ngay nh trong s vai nghn ng c vin do nhn dn
bu ra th ch c chon 400 v v phe vi chnh phu, va cung rt
ro rang la ngi ta se chon trong 400 v y ly mt s b sung
vao nhng ch khuyt trong Vin Phap ch va Vin Lp phap.
Khng th t ra vn tnh c lp cho cac v a c tuyn la
theo kiu o c. Nhng cung cha ht, ngoai nhng t chc o
ra, con thanh lp Hi ng Chnh phu do chnh phu cua Tng tai
th nht toan quyn ch nh.
B may lp phap hoat ng theo phng thc sau y: Chnh
phu trnh mt ban d an phap lut ln Hi ng Chnh phu,
Hi ng Chnh phu b sung xy dng va trnh ln Vin Phap ch.
Vin Phap ch co quyn phat biu y kin cua mnh bng li v ban
d thao o, nhng khng co quyn quyt nh. Sau khi a lam
xong nhim vu cua mnh bng cach y, Vin Phap ch gi ban d
thao sang Vin Lp phap. Vin nay khng co quyn thao lun v
ban d thao, nhng bu lai, ngi ta giao cho nhim vu t
thanh quy ch, sau o ban d thao c Tng tai th nht ph
chun va tr thanh lut.
ng nhin, trong sut triu ai Na-p-l-ng, cai b may
"lp phap" khng hp ly mt cach c tnh y a ch la ke cm ic
tha hanh y mun cua Na-p-l-ng. Va lai, sau nay (nm 1807)
Na-p-l-ng a bai bo Vin Phap ch v ng ta cho rng no hoan
toan v ch. ng nhin la nhng iu ma hai vin ban bac ri
quyt nh phai c gi ht sc b mt (va a c lam nh vy).
Khi cn xuc tin cng vic khn trng hn, Tng tai th nht co
th a thng ra nhng an cua mnh ln Thng ngh vin
ngh vin thng qua di hnh thc mt "Ngh quyt cua Thng
ngh vin", th la xong. Nh vy, tt ca quyn lc thc t v lp
E. Tac Le
102
phap, cung nh toan b quyn hanh chnh u tp trung ca vao

tay B-na-pac.
Mua xun nm 1800, co th noi rng nha chuyn ch mi a
giai quyt mt s cng vic khn cp nht, a hp phap hoa nn
trt t mi cua quc gia, a dit tr nu khng tt ca th cung
c mt s rt ln cac toan gic cp ang nhung loan t nc,
a quyt nh mt cach vi vang va co tnh cht tam thi mt vai
bin phap nhm lam du tnh hnh Vng-, a tp trung vic
cai tr trong nc vao mt mi va a thi hanh nhng bin phap
cn thit nht ngn chn nhng vu n cp cua bon u c. Di
s ch ao cua Phu-s, mt mang li mt tham rng ln, b tr
khn kheo, a nhanh chong ng toa trn khp nc.
Gi-dep Phu-s la mt tn mt tham bm sinh, nu co th
noi c nh vy. thanh La Ma thu xa, ngi ta noi: "lam thi
s la do bm sinh, lam din gia la do tu luyn".
Phu-s la ke sang lp ra mt h thng khiu khch va do
tham ma bon hoc tro va bon bt chc ngi Na-pl nh en-caret-t, ngi Nga nh Ben-ken-ooc va Duy-pen, ngi ao nh Dtnch-ki a ung cng hoc oi. Trong cng cuc nay, Na-p-l-ng
cho Phu-s c t do hoat ng, nhng bit ro tai nng nhiu mt
va ban cht la mt la trai, xoay nh chong chong cua Phu-s.
phong bt trc, Na-p-l-ng dung mt s mt tham bam sat
giam sat Phu-s, va chnh ng b trng cng an cung khng bit
bon nay. Na-p-l-ng bit rt ro rng trc khi ln ng m mt
chin dch xa xi, vao mua xun, phai bao am hu phng chnh
tr cua mnh va trn quan im o th tt ca "ban hin phap mi
cua nm th VIII" tuyt nhin chng co gia tr g, trong khi o th
B cng an co mt tm quan trong gh gm. V le y, B-na-pac
khng phai ch chi rt nhiu tin cho b may canh sat, khng phai
ch ra sc a nhiu ngi co kha nng va kin quyt vao b may
cai tr do B-na-pac a xy dng nn Pa-ri, cac tnh, ma con
dung ban tay st bt ming nt 13 c quan bao ch con sng sot
sau vic ong ca mt luc 60 t bao trc y.
103
Khi ln ng i chinh chin, Na-p-l-ng giao lai cho cac

b trng cua ng ta b may chuyn chnh do ng ta dng ln va
yu cu ho duy tr trt t trong khi ng ta se o sc vi ca chu u
lin minh trn chin trng.
Nhng mt thang trc khi Na-p-l-ng ln ng, vao
thang 4 nm 1800, Phu-s a kham pha c va bao cao ln v
Tng tai th nht mt bng chng khng th chi cai c rng
Pa-ri co mt c quan gian ip bao hoang Anh, lin lac trc tip
vi cac em cua vua: Lu-i, ba tc x Pr-vng va Sac, ba tc x
ac-toa, ca hai u a chay ra nc ngoai. Vi s giup cua bon
ngi Anh va cua cac lc lng can thip khac, bon bao hoang
nhm cng khai cp ly chnh quyn. Ngay t mua xun nm
1800, khi vua Anh Giooc III tra li ngh m hi ngh am phan
hoa bnh cua B-na-pac bng quyt tm trc tip va tch cc t
lai dong ho Buc-bng ln ngai vang nc Phap th B-na-pac a
bit rt ro rng ngi Anh tin cy vao bon bao hoang Phap la bon
sn sang nhng b tt ca nhng g co th c v kinh t va
chnh tr co li cho t san thng nghip va cng nghip Anh ch
nhm muc ch duy nht la phuc hng dong ho Buc-bng.
V Tng tai th nht a dt khoat khng nh trong t tng
rng mt trong nhng nhim vu cp thit nht trong cuc u
tranh i ni la vic trn ap quyt lit bon phan bi bao hoang,
con nhim vu khn yu cua cuc u tranh i ngoai la cuc chin
tranh chng ngi Anh. Nhng mnh lnh cn thit a giao cho
Phu-s u tranh chng bon bao hoang hin hanh: Na-p-l-ng
ch th cho Phu-s theo doi moi hoat ng cua bon chung, bt gi
va a bon chung ra toa. Na-p-l-ng lun lun nhc lai cu noi
sau y, phan anh ro quan im a c xac lp trong ng ta: "Co
hai phng tin lam nhn tm xao ng: s s hai va mi li".
Khng nn hiu "li" ch la long tham tin, theo ngha en, ma con
la s them mun, long t ai, long tham danh vong. Nn tac ng
n bon bao hoang bng cach nao? ang chu y la i vi loai ke
thu nay, Na-p-l-ng s dung luc bng phng phap nay, luc
bng phng phap khac, tuy luc: khi th khung b, khi lai li keo
bon chung bng n hu, tin bac va s dung vao cng vic nay no.
E. Tac Le
104
Mua xun nm 1800, v phai n vi qun i ngay nn Nap-l-ng a khng co thi gian dung nhng bin phap khac chng
bon phan bi, ngoai bin phap khung b khc lit.
Nhim vu chu yu khac, tc la cuc chin tranh vi nc
Anh, phai c tin hanh nh trc y, khng phai trn b bin
nc Anh, i din vi ham i hung manh cua Anh ma la trn
luc a chu u, chng vi ng minh cua nc Anh va trc ht la
chng quc ao.
Ln ng i chinh chin vao ngay 8 thang 5 nm 1800 va
ri Pa-ri ln u tin ke t khi ao chnh, B-na-pac hoan toan
hiu rng s phn nn chuyn chnh cua ng ta Phap hoan toan
tuy thuc vao kt qua cua chin dch nay. Hoc la Na-p-l-ng lai
chim c min bc nc Yt tay ngi ao hoc la qun i cua
cac nc lin minh lai se xut hin bin gii nc Phap.
105
TRN MA-REN-G-S CUNG C NN C TAI-PHAP

CH CUA TNG TAI TH NHT 1800-1803
Na-p-l-ng khng co thoi quen nh trc va nh t m cac

k hoach chin dch. ng ch chu y n nhng "i tng" chu yu,
nhng muc ch cu th chnh, quy trnh thi gian (d nhin la
phong oan) va nhng ng tin qun. Na-p-l-ng ch tht s
bn tm lo ngh n chin tranh khi chnh chin dch ng din
ra; trong chin dch, khng nhng ng chu y n nhng muc ch
cn phai at, con chu y n nhng tnh hung, va c bit la
nhng tin tc, ng tnh cua i phng ma ng thng xuyn
nhn c, t o ng lun thay i k hoach b tr cua mnh, thay
i tng ngay va co khi tng gi. Na-p-l-ng t t cho mnh
mt quy tc bt di bt dch la chng nao thc t cha chng to cho
mnh ro la i phng ngu ngc hn thc t va nn t gia thuyt:
i phng se hanh ng co ly le khng kem g ban thn mnh
trong trng hp y.
Na-p-l-ng phai chng vi mt ao qun ao rt manh va
c trang b rt c bit ang chim ong min bc nc Y, ni
ma Xu-v-rp nm trc a quet sach qun Phap. Nhng Xu-vrp khng con vi ngi ao na, iu o a lam Na-p-l-ng
quan tm nhiu nht. Na-p-l-ng bit nc Nga a rut khoi khi
lin minh, mc du ng con cha th bit c rng cung vao
thang 5 nm 1800 y, trong khi ng cung qun i cua mnh tin
vao nc Y trit tiu nhng chin qua cua Xu-v-rp th Xu-vrp a c mai tang trong tu vin A-lch-xan Nep-xki P-tecbua. Khng phai Xu-v-rp i u vi B-na-pac, ma ch la tng
M-la, mt tay chin thut c, mt s quan tham mu, mt trong
s nhng tng lnh gioi ma trc cung nh sau nm 1800, Na-pl-ng a va ang giang cho nhiu trn thua v cung khung khip
E. Tac Le
106
va bon ho a khng ngt chng minh mt cach chua chat rng Nap-l-ng a khng hanh ng theo nguyn tc nao ca. Trung
thanh vi nguyn ly cua mnh, Na-p-l-ng anh M-La nh th
M-La la Na-p-l-ng, va M-la anh Na-p-l-ng nh th Nap-l-ng la M-la.
Qun ao tp trung lc lng v pha nam chin trng theo
hng i Gin. M-la khng phan oan ni rng B-na-pac a
chon con ng i kho khn nht, qua nc Thuy S va eo Becna, do o, M-la s h khng tng cng lc lng gi sn
pha y. V Tng tai th nht lai chon ung con ng y. Cai lanh
khung khip cua nhng ngon nui tuyt phu, nhng vc su thm
di chn, nhng trn ma bng, nhng cn bao tuyt, nhng
cuc tru qun ngoai tri trong tuyt, binh s cua B-na-pac a chu
tt ca nhng th thach o vao nm 1800, cung nh binh s cua Xuv-rp a tng nm trai vao nm 1799 va cung nh nhng chin
binh cua An-ni-ban a tng nm trai cach y 2.000 nm trc
Xu-v-rp va B-na-pac. Co khac la khng phai nhng con voi b
chm su trong vc thm nh thi An-ni-ban, ma la nhng khu
phao, nhng b phao, nhng hom an. Tng Lan-n i tin
phong va ng sau la toan b qun i cua B-na-pac keo thanh
mt ng dai v tn gia mt bn la vach a, mt bn la b vc
cheo leo. Cuc vt qua nui An-p bt u ngay 16 thang 5 n
ngay 21, B-na-pac cung vi qun chu lc a ti eo Xanh Bec-na,
trong khi y, ng trc ho, sn nui bn nc Ya bt u co
nhng cuc chin u cua i tin phong vi lc lng tin ao
nho yu bao v sn nui cua qun ao. Qun ao b anh lui, qun
Phap cang tin gp xung pha nam vao toan b lc lng cua Bna-pac thnh lnh tran ra. Ht s oan nay n s oan khac, t
nhng khe nui min nam rng An-p xut kch, trin khai sau
lng qun ao.
Khng bo ph mt gi, B-na-pac tin thng n Mi-lan va,
ngay 2 thang 6 nm 1800, a vao thu phu x Lng-bac- i; B-napac chim tip Pa-vi, Cr-mn, Ple-dng, Bret-xi-a va nhiu thanh
ph khac va n u cung lam qun ao tht in bat ao; ho
khng h ng rng hng tin cng chnh lai t pha y. Qun i
107
cua M-la ang con xung quanh Gin va ang le vai ngay sau
na th chim lai c Gin t tay qun Phap. Nhng s xut
hin cua B-na-pac Lng-bac-i a lam tiu tan thng li y cua
qun ao.
Cung bt ng nh vy, M-la hc tc keo qun i cham tran
vi qun Phap t pha bc keo xung. Lang Ma-ren-g nho be nm
gia canh ng trai rng A-lch-xng-ri va Toc-tn. Ngay t u
mua ng nm 1800, trong cung in Pa-ri, ngon tay ch vao cai
a phng y trn mt tm ban chi tit v min bc nc Y,
B-na-pac a noi vi cac tng lnh rng: "y, chung ta phai
anh bai qun ao y".
Cuc giao chin ln cua ca i bn a xay ra ngay 14 thang 6
nm 1800, ung ch o.
Noi chung, trn nay, a co anh hng to ln trn trng
chnh tr quc t, cung nh i vi s nghip lch s cua Na-p-lng noi ring. Mt bu khng kh lo u bao trum ly Pa-ri va khp
nc Phap. Ngay ngay, bon bao hoang mong ch tin bao B-na-pac
cht trong vc thm nui An-p; ngi ta cung bit qun i ao rt
manh va phao binh cua ho con manh hn phao binh cua qun
Phap. Co tin n qun Anh se b Vng-. Ca-u-an va ban
hu cua y, nhng thu lnh bao hoang, nhn nh s phuc hng cua
dong ho Buc-bng nu cha phai la s vic a thanh th trong
mt ngay rt gn y tt cung se thanh. Ho ch i hiu bao: tin
B-na-pac cht hoc qun i Phap bai trn. chu u, ngay
trong cac nc trung lp ngi ta lo u theo doi qua trnh cua cac
bin c. nhng ni o ngi ta cung ch i ch s chin thng
cua qun ao gia nhp khi lin minh chng lai nc Phap. Bon
Buc-bng chun b ln ng v Pa-ri.
Na-p-l-ng, cac tng lnh, s quan va binh lnh cua ng
u thy rt ro tm quan trong cua trn anh va nhng kha nng
dn ti bai trn: ln nay qun ao tri hn hn v s lng; ho c
ngh ngi thoai mai, c yn n ong qun trong cac thanh ph
va cac lang mac y, trong khi y binh lnh cua Na-p-l-ng phai
gian kh vt eo Xanh Bec-na, B-na-pac co ca thay 20.000 qun
E. Tac Le
108
va ch iu ng b phn phao loai ti nht cung vt eo Grng

Xanh Bec-na vi ng hi thang 5, con phao binh chu lc a hanh
qun n chm v b mc vy va anh chim mt c im manh
trong nui che ch cho qun ao. Trong khi M-la ch huy mt ao
qun 30.000 ngi va 100 c phao co y u an dc th B-napac lai con phai giao cho tng -xe mt phn trong s phao ti
cua mnh. Th la B-na-pac ch co 15 khu phao chng vi 100
khu cua qun ao.
Trn anh khi u vao bui sm ngay 14 thang 6 nm 1800
gn Ma-ren-g, va a phat hin ngay c lc lng qun ao.
Qun Phap va anh va lui va giang cho qun ch nhng on
ch ang, nhng ban thn cung b thit hai nng. n hai gi
chiu, trn anh xem chng tht bai, khng th cu van c.
Qua ba gi, M-la ca khuc khai hoan, c ngi v Vin bao tin
qun ao toan thng, thu nhiu chin li phm va tu binh, tng v
ch B-na-pac a tht bai. Tnh trang hn n a bao trum ln
tng hanh dinh qun i Phap. B-na-pac gi thai bnh tnh,
va nhc nh cn phai cm c, v trn anh cha kt thuc. Va n
ba gi chiu, tnh th t nhin thay i mt cach bt ng, bi s
oan -xe c phai xung pha nam ct ng rut lui cua
qun ch ang t Gin tr v cp tc hanh qun quay tr lai, a
cng kch at vao qun ao ung gi phut quyt nh chin trng.
Qun ao ht sc tin tng vao s toan thng cua ho n ni
luc y co nhiu n v qun i ao cho toan th n v b tr chun
b ngh ngi va n chiu. B s oan tinh nhu cua -xe p anh
va tip o la tt ca cac n v cua B-na-pac cung anh vao, qun
i ao hoan toan b anh bai. Nm gi chiu, qun ao bo chay, b
ky binh Phap truy kch. Tng -xe hy sinh ngay t phut u
cua trn anh, va khi trn y - mt trong nhng chin thng ln
nht cua i mnh-sp kt thuc, Na-p-l-ng nghen ngao noi:
"... Nhng -xe!... Chao i, ngay hm nay t la a ep lm
nu ti nay ti c m hn -xe trn chin trng! Tai sao
khng cho phep ti c khoc?...", o la nhng li noi ma trc y
vai ting ng h, luc cuc chin u ang gay go quyt lit nht,
109
Na-p-l-ng a phai tht ra khi c tin -xe va mi t trn

mnh nga nga xung.
Nhng ban chin u cua Na-p-l-ng ch thy co hai ln
mt ng ta m l sau khi giao chin. Ln th hai vao vai nm
sau, khi Na-p-l-ng nhn thng ch Lan-n cht trong tay
mnh, hai chn b an ai bac tin t.
Trong luc triu nh Vin ang hoan h n cc im v
nhng tin tc u tin tt lanh cua M-la a v th mt ngi
th hai n bao tin tht bai tham hai va mi xay ra. Nc y lai b
mt, vi qun ao th dng nh la mt vnh vin. Ke thu ang s
cua ho lai mt ln na chin thng.
Nhng tin tc u tin v mt trn anh ln ybay v n
chnh phu Pa-ri vao ngay 20 thang 6 (ngay u Thang Gt), sau
ngay sau trn anh. Nhng mi ch la nhng tin n ai mp m.
Trong thanh ph, ngi ta lo u ch i tin tc. Ngi ta k
chuyn lai rng: theo mt vai ngun tin th trn anh a tht bai
va B-na-pac a cht. Bng nhin, vao bui tra, mt phat ai bac
n vang, phat th hai, ri th ba; mt ngi a th v, mang
nhng tin chnh thc nh sau: qun i ao b anh tan hoan toan,
b tc mt na s phao va hang nghn qun ao b bt lam tu binh
hoc b chem; nc Ylai sao vao tay B-na-pac.
Ln nay, ni vui mng hoan h khng phai ch co trong
nhng khu t san ma con ca trong nhng khu th thuyn: a t
lu ngi ta cha thy vung ngoai Xanh ng-toan co quang canh
tp np nh vy. Th thuyn a khng th thy trc c rng
ngi chu mi sp hoan thanh vic an ap ho bng ban tay st,
sp ban hanh "tiu ba cng nhn" ho phu thuc hoan toan vao
bon chu, rng chnh th mi vnh vin bop cht cach mang va se
m u cho thi ai cua s cung c vng vang va nn np mt trt
t xa hi da trn s boc lt sc lao ng mt cach hp phap va d
dang cua t san.
Vn Pa-ri, ln cn cac th trng chng khoan, cac nha
ngn hang, trong am ci ngi sang trong cac khu ph ln, ni
vui mng hoan h lai cang ln chnh la v cai ngi chin thng,
E. Tac Le
110
chang B-na-pac kia, a bop cht cach mang vao ngay 18 va 19

Thang Sng mu va va i mi n nh c a v cua mnh
cac chin trng bng trm nghn thu oan, mt mt gi ban tay
thep e bep "s v chnh phu", pha tan moi m mu chng cac nha
hu san va quyn t hu, mt khac khng quay tr lai ch
qun chu quy tc va phong kin.
Mt vai ngi Gia-c-banh bt man th trum chn, bon bao
hoang th au kh. Nhng bon ho, ai ny u b lan song vui mng
ln ang tran dng Pa-ri va cac tnh gat ra mt bn. Trong
khng kh y con ln ln ca s say sa kiu ngao cua tinh thn "ai
quc qun s" cung nhit bc ln nh mt cn st, k ca nhng
ngi n tn by gi vn con tnh tao nht. Khi v Tng tai th
nht v Pa-ri th nhng mi hn hoan cung nhit y trao ln n
cc im. Trong qun chung i on, mt biu hin, du la rt nho,
to ra lanh nhat i vi B-na-pac u b coi la bng chng thn
bao hoang. Ngi ta la o: "y la nha cua bon quy tc! Sao cai nha
nay khng trng en ln!" va tc th ngi ta p pha ca knh
cua cn nha kha nghi o. Sut ngay, mt khi ngi ng nght
vy quanh cung Tuy-l-ri, hoan h mi B-na-pac ra mt. Nhng
B-na-pac khng lo mt ra ban cng.
Sau trn Ma-ren-g, trc ht B-na-pac phai ky hoa c vi
qun ao. Sau o, ng ta mun thng lng vi nc Anh, vi chu
u lin minh noi chung, va cui cung la tip tuc hoan thanh vic
xy dng phap ch a bt u t sau cuc ao chnh Thang Sng
mu, nhng b gian oan v i anh nc Y.
Nhng mt ni lo u khac lam B-na-pac phai quan tm ti
va buc ng ta phai chuyn hng nhng nhim vu c ban cua
mnh trong sut ca thi ky cua ch Tng tai: cuc u tranh
chng nhng ngi Gia-c-banh va bao hoang. Phu-s cho rng
trc mt la bon bao hoang ang gy mi uy hip nghim trong
nht, nhng B-na-pac a khng con tin Phu-s na, cho rng v
s s phuc hng cua bon bao hoang ma Phu-s a khng thy cai
tai hoa co ban cu cua y se gy ra va khng mun truy t ho, cho la
111
ho t co c hi tr lai nm chnh quyn. Nhng sau trn Ma-ren-g,

ring v Tng tai th nht a thy rng nhng ngi Gia-c-banh
la ke thu ang s nht. Ngay t nhng ngay u chuyn chnh,
Na-p-l-ng a phai tnh n nhng ke thu "phai ta" va "phai
hu" cua ng, o la nhng ngi Gia-c-banh va bon bao hoang,
i vi hai loai ke thu nay, Na-p-l-ng i pho va c x khng
ging nhau.
Thoa hip vi bon bao hoang, Na-p-l-ng to ra sn sang
cng khai tin hanh am phan hoa bnh vi bon chung. Chnh
quyn Tng tai sn sang nhn nhng ke bao hoang a c xac
nhn la bao hoang vao lam vic, bng cach biu dng chnh cai
thc t la ho ng thun phuc vu B-na-pac bon ho ang c
khoan hng. Hn na, B-na-pac a to ra la mnh sn sang tha
th va qun ht moi vic bng cach n xa cho mt vai tn bao
hoang.
Nhng i vi nhng ngi Gia-c-banh th s tnh hoan
toan khac. S tht la B-na-pac cm thu va khung b ho. Co bao
gi Na-p-l-ng la mt ngi cach mang u; tnh thn mt nht
thi vi ngi em trai cua R-be-xpi-e va nhng ngi Gia-c-banh
chng qua ch la chu ngha c hi. Ban cht chuyn ch, lai c tai
n tn chn t ke toc, sau ngay 18 Thang Sng mu, Na-p-lng a khao khat thit lp di hnh thc nay hoc di hnh thc
khac nn qun chu ma bon ai t san mong moi. Na-p-l-ng
khng th anh gia ung qua kh cua nhng ngi Gia-c-banh,
cai a tao nn cng lao to ln cua ho v mt lch s, va cng lao o
chnh la ch ho a cu c cach mang trong gi phut him
ngheo nht. Hn na, v cu kt vi giai cp ai t san, bnh vc
quyn li cua chung ma Na-p-l-ng a ng hoa vi cach nhn
cua chung: ch nhn thy tnh cht an ap d di cua nn chuyn
chnh Gia-c-banh ma thi, ng thi c tnh l i nhng nguyn
nhn tt yu cua hin tng y va nhng kt qua cua s cu van
nc Phap cach mang. Vao nm 1812, khng tm ra c cach nao
hn na lng nhuc R-xtp-sin, ngi ma ng ta cho la a t
thanh Mat-xc-va, Na-p-l-ng ben goi R-xtp-sin la "Ma-ra
Nga", vy la a so sanh mt ngi a hin dng ca i mnh cho
E. Tac Le
112
cach mang vi tn chua t Mat-xc-va, vi tn chu n; i vi Rxtp-sin, vic cu nc Nga ng nht vi vic duy tr ch n l
va vic R-xtp-sin tham gia bao v t quc bng "Nhng t cao
th" ch co gia tr nh mt tn h va mt tn pha tro hi ch. Rxtp-xen v c thoc gy vao banh xe cua Cu-tu-dp va t cao Cu-tudp vi Nga hoang. V mt chnh tr th cung co li cho Na-p-lng, v nh vy trong t tng cua th h tre, nn chuyn chnh
Gia-c-banh a khng gi n tng g khac ngoai nhng sng mau,
nui xng va mun hnh mun ve tan khc.
Tuy nhin, khi oc minh mn rt mc cua Na-p-l-ng
khng th hoan toan phu nhn moi thanh tch cua nn chuyn
chnh y c. Na-p-l-ng cm thu nhng ngi Gia-c-banh,
nhng co ln, vao nm 1793-1794, khi noi v nn chuyn chnh
Gia-c-banh, Na-p-l-ng a tuyn b thng ra rng Hi ngh
Quc c a cu van nc Phap. Mt khac, Na-p-l-ng v cung
khinh b Lu-i XVI, nh ng ta a kinh b nhng ke tm hn yu
ui, "Bao cho ba y bit rng ti khng phai la Lu-i XVI", Na-pl-ng a noi nh vy khi c bit ba Xta-en a noi qua nhiu
trong phong khach cua ba ta.
Va khi bit ch xac rng nhng ke thu bt khut nht va
khng i tri chung nht la trong s nhng ngi Gia-c-banh
con lai th, du con cha tm thy ho, Na-p-l-ng vn hanh ha tan
nhn nhng ngi Gia-c-banh.
Vic hanh ha nhng ngi Gia-c-banh bt u t sau ngay
18 Thang Sng mu va, trong thc t, n tn mai cui thi ky
ch vn cha chm dt, khng k mt i luc tam ngng.
Nhng vu bt b ngi Gia-c-banh hoc nhng ngi coi
nh co quan h mt thit vi ho din ra thu va hn na con
ca cac tnh. Giai cp quy tc a phng khng b xm pham, bon
lu vong th c n xa tr v, giai cp t san sng ang hoang
thoai mai, va nng thn, tng lp nng dn hu san mi, tt ca
u nhn mt nhng ngi lanh ao cu cua cai t chc Gia-cbanh a phng, nhng vin chc cu cua thi R-be-xpi-e; by gi
ho thanh toan mi thu cu cua ho vi i phng mt cach thm t,
113
khc lit gp trm ln. Nh hanh ng khiu khch in cung cua

bon canh binh chnh tr, ngi ta a a vi ra c cai goi la "m
mu" ngay 10 thang 10 nm 1800, ngha la ngi ta bt c
nha Hat ln bn ngi an ng mang dao gm, tm cach lot vao
bung xem hat ring cua v Tng tai th nht. em git ca bn
ngi y vn cha va long nn ngi ta con tin hanh bt b
trong khp nc Phap hang loat nhng "ngi Gia-c-banh". Phn
ln nhng ngi nay khng bao gi c tr v t quc na, hoc
co th ch khi nao a b tan ph sau nhiu nm cm c tu ay. Mt
s cht trong nha giam (luc by gi nan "t t" cua cac tu nhn
chnh tr rt ph bin), mt s khac cht Cay-en, mt thuc a
cua nc Phap chuyn dung ay ai. Sau vu "m mu" y mt
thang, (ngay 18 thang 11 nm 1800), canh binh cua Phu-s bt
c mt ngi Gia-c-banh chnh cng la S-va-li- ang ch tao
mt qua bom. Mt lan song bt b va tu ay mi lai tran ngp
khp nc. Ngi ta bt b lung tung, bt ca nhng ngi "ang
ngai" tuy ho chng bit t g v cai ng S-va-li- y cung nh m
mu cua ng ta. Hn na, vao thang 12 nm y, lai xay ra vu m
mu gh gm nhm ha sat v Tng tai th nht; thc t, nhng
ngi Gia-c-banh chng h dnh lu g vao mu nay, nhng Na-pl-ng a vin vao c o dung nhng bin phap mi khc lit hn
chng nhng ngi Gia-c-banh.
Ai mun tm hiu su ban cht cua Na-p-l-ng va mun
tm hiu nhng ng c thc cua ng ta th khng nn mnh b
cam d bi nhng manh y kheo leo y dy trong v s cun sach
vit v ng ta; nhng cun sach y u miu ta Na-p-l-ng cu
th nh mt ngi "na cach mang"; trc ht la bon thu ch cua
Na-p-l-ng thng goi nh vy, ri vao na u th ky th XIX
th bon xu nnh goi ng ta la "mt R-be-xpi-e ci nga". Nhng
khng bao gi ng ta la th ca. Ban cht chuyn ch, bm sinh c
tai, nhng bit tnh n hoan canh, nn trong nhng ngay u,
Na-p-l-ng thy cn thit phai cho mt vai du vt thun tuy
hnh thc y cua nn cng hoa t san c tn tai. Nhng ngay
sau khi a co th lam c th Na-p-l-ng quet sach tt ca
nhng g cua nn cng hoa lai va kin quyt dc ht tm tr vao
E. Tac Le
114
vic bin nc Phap thanh mt quc gia qun phit va chuyn

chnh, bin chu u thanh mt cum vng quc ch hu, thuc
a va na thuc a hoan toan l thuc va cai ch qun phit
ha khc y. Di nn qun chu Na-p-l-ng khng co ch ng
cho ngi Gia-c-banh va t tng Gia-c-banh vi nhng c
vong nh: thanh lp "nhng nc cng hoa anh em", thc hin
bnh ng va t do. Na-p-l-ng ghet cay ghet c nhng iu y.
ng-ghen a chu y c bit ung mc n cai ngay co tnh cht
lch s (ngay "thanh hn cua nc Ao"), v sau ngay y, nn
chnh mi cua Na-p-l-ng bt u mang nhanh chong tt ca
nhng c im b ngoai cua nhng nn qun chu c truyn. Rt
t nhin rng hnh thc tan bao cu hay mi u khng th nao
dung hoa c vi truyn thng anh hung Gia-c-banh, cung
khng th dung hoa c vi ngay ca nhng hi c ht sc yu t
va thm ch gian n na v nn cng hoa t san a qua.
Cuc an ap man r va hoan toan c oan chng ngi Giac-banh, tr nhng hnh thc "hp phap" a t ra, la mt trong
s nhng c im ro nht cua triu ai Na-p-l-ng. Khng m
xa g n y kin cua chu mnh, ngay sau ngay 18 Thang Sng
mu - nh trn a noi - Phu-s cho rng nhng ngi Gia-c-banh
hin khng nguy him nh bon bao hoang, nhng ke tan thanh
vic phuc hng dong ho Buc-bng.
ung la trong hoan canh y, Phu-s a to ra hn ngi chu
cua y nhiu v tr sang sut cua mt tn mt tham. S tht la ba
tc x Pr-vng, ke nhp nhm mun ln ngi vua nc Phap,
Sac-em trai y- va hu ht nhng ke thu lnh xut dng u tin
rng sau Thang Sng mu th ban thn s thng li cua cuc ao
chnh cung vic thit lp nn chuyn chnh a vach ra rng thi c
phuc hng nn qun chu a chn mui. Nu a nh vy th hn la
by gi nc Phap mun mt nn qun chu lch s c hu hn la
mun khut phuc mt tay mao him ngi Cooc? Sau 10 nm si
suc, ngay 18 va 19 Thang Sng mu, cach mang a b git ti. T
nay tr i, cai ban tay a bop cht Vin c chnh hi thang 11
nm 1799 Xanh Clu va a anh bai qun ao Ma-ren-g hi
thang 6 nm 1800, ch con co vic t ng vua rt ngoan ao la Luhttp://ebooks. vdcmedia. com
115
i XVIII, trong mt thi gian na vn con la ba tc x Pr-vng

ln ngai cua t tin.
Ngi ta khng ro ng ba tc Pr-vng co t mnh quyt
nh ly cuc vn ng la lung y khng (trc trn Ma-ren-g,
sau cuc ao chnh Thang Sng mu ba thang ri), hay la do s
bay mu ve meo cua ngi em, con ngi ma tao hoa a qua ha
tin khi ban phat tr thng minh; ch bit rng Lu-i a gi t Mit, ni Lu-i c tru luc o, mt bc th ln Tng tai th nht, trong
o yu cu B-na-pac phuc hng triu ai cua dong ho Buc-bng.
B-na-pac ch con vic oi hoi cho mnh va cho ban hu moi s n
bu ma B-na-pac mun tc khc c ngay! Hn na, B-na-pac se
c "i sau mang n"! B-na-pac khng tra li. Th la ngi ta
lai cp tc gi cho B-na-pac cung nh Gi-d-phin nhng thng
ip mi, nhng ngh mi, nhng th t mi.
Mua ha nm 1800, sau trn Ma-ren-g, Lu-i lai thnh cu
ln na ln Tng tai th nht khi thy hin nhin Na-p-l-ng co
th quyt nh vn mnh nc Phap theo y mun. Ln u va
cung la ln cui cung, B-na-pac tra li cho ke nhom ngo ngi vua:
"Tha ngai, ti a nhn c th ngai. Xin cam n ngai a
noi vi ti nhng iu tht tha trong th. Ngai khng nn hy vong
quay tr v nc Phap; ngai se phai bc ln hang chuc van xac
cht. Ngai hay hy sinh quyn li cua ngai cho an ninh va hanh
phuc cua nc Phap: lch s se nh ti ngai".
Khi bon lu vong bit B-na-pac khng phai la hang ngi
ngi ta tr, ma ung la ke i tr v nc khac, va ng trc s
chi t dt khoat cua B-na-pac ngi ta quyt nh git ng ta.
nh trn nay ra dng nh cung cung mt luc trong phai
Gia-c-banh. Nhng i vi nhng ngi Gia-c-banh, s vic a
kt thuc bng mt cuc khiu khch thng li cua Phu-s. Khi bon
tay chn bao cho bit co mt m mu ang c chun b va bit
ch xac se xay ra, nha hat vao bui din ti ngay 10 thang 10,
Phu-s cho bt nhng ngi chu mu (X-rc-si, A-r-na, -mecxin, T-pi-n L-broong) ngay khi bon ngi vu trang y ang ln
ti ch ngi cua Tng tai th nht. V sau, ngi ta a qua quyt
E. Tac Le
116
rng vu kh y la do chnh Phu-s cung cp cho ho. Nhng ngi

chu mu b hanh hnh va anh hng cua Phu-s c cung c. Bon
khiu khch cua Phu-s hoat ng rao rit, tm cach thm nhp
khp ni, t nhng phong chi cua gii thng lu cho n nhng
quan n ti tan nht.
Ngay 3 Thang Tuyt (tc la ngay 25-12-1800), khi Tng tai
th nht qua ph Xanh Ni-ket n nha hat th co mt ting n
khung khip. Xe cua B-na-pac i qua canh qua bom y ung 10
giy th co ting n. He ph ngn ngang ngi cht va b thng,
con chic xe b h hong phn na pha sau, vun vut a B-na-pac
bnh yn v s n nha hat. ng ta vao ch ngi, ve ngoai rt than
nhin, n ni mt lat sau cng chung ngi y trong rap mi bit
tin s bin xay ra. Cuc iu tra ngay tai ch luc u khng em
lai kt qua g, ni xay ra vu mu sat khng co ai b bt. B-napac tin chc rng cuc mu sat ln nay do ngi Gia-c-banh b
tr. trong khi buc ti Phu-s la a qua quan tm n bon bao
hoang va khng chu y y u n ngi Gia-c-banh, B-na-pac
quyt nh thanh toan gon canh ta. Lnh ban ra lp mt ban danh
sach 130 tn gm nhng thu lnh Gia-c-banh hoc nhng ngi
lit vao loai nh vy; ho b bt va phn ln b ay ra Guy-an va
Xy-sen. Co my ai o a c tr v. cac tnh, bon qun
trng bam rit ht thay nhng ai trong thi ky cach mang a to
ra bng hanh ng hoc bng li noi, hng ng cuc u tranh
kin quyt chng bon phan ng. Bon phan ng va thoat khoi
cn bao tap by gi quay lai tnh s vi ngi Gia-c-banh. Mt vai
ngi co tn trong ban danh sach u tin cua Phu-s khng b i
ay nhng lai b cum cht trong cac nha tu cua nha nc, khng
c xet x va, ngay ca khi a tm ra s tht, ho cung khng c
ra khoi nha lao. Ke tm ra s tht khng ai khac ngoai Phu-s, va
hu nh hn a tm ra s tht ng thi vi luc hn a nhng
ngi Gia-c-banh i ay hoc tng ho vao nha tu. Tht ra Phu-s
la ke u tin bit rng ngi Gia-c-banh khng dnh lu g n
vu mu sat va hn ay ho i chng qua ch ly long Na-p-lng trong cn thnh n.
117
ung hai tun l sau cuc mu sat, trong luc cuc khung b
chng ngi Gia-c-banh ang nh cao, ngi ta bt mt tn
Cac-bng nao o, ri n lt Xanh R-dng, Buc-mng va vai
chuc tn bao hoang tru ngu Pa-ri mt cach hp phap hay khng
hp phap. Cac-bng va Xanh R-dng, nhng tn thu pham trc
tip cua vu mu sat, a thu ti. m mu hoan toan do bon bao
hoang t chc nhm git B-na-pac va dn n s phuc hng dong
ho Buc-bng. iu o khng lam can tr s thi hanh nhng bin
phap chng ngi Gia-c-banh, ma ng thi con lam cho B-napac quyt tm thng tay chng bon bao hoang. ng v mt chnh
tr ma noi, nh vy la B-na-pac a quyt nh hanh ng nht c
lng tin. Sau nay, khi ngi ta noi vi B-na-pac rng Phu-s
tha nhn nhng ngi Gia-c-banh b mang i ay la hoan toan
v ti, B-na-pac tra li: "ui cha... Phu-s! bao gi hn cung nh
vy! Ma by gi vic y i vi ti khng thanh vn lm, ti giu
c cua n y i ri" (tc la nhng ngi Gia-c-banh). Theo bc
nhng ngi Gia-c-banh, nhng ke bao hoang chnh pham b a
ln may chem, con nhng ke khac th mt s ln b a i y.
Tuy nhin, cn thnh n cua B-na-pac vi bon bao hoang luc
o khng manh lit nh ngi ta tng. phan oan iu o,
phai cn c vao s an ap a giang xung nhng ngi Gia-cbanh la nhng ngi hoan toan v ti trong "vu bom n". Nhng
nhng ngi thn cn cua Na-p-l-ng nhn xet rng, Na-p-lng a trut ht gin d ln u nhng ngi Gia-c-banh trong
nhng ngay mi xay ra vu mu sat, vy th ng ta con y gin d
na ma trut ln u bon bao hoang. Ch cn c vao trnh t
tm ly nh vy th tm sao c chn ly. Na-p-l-ng bit rt ro
phai hung bao khi xet ra cn thit, ng thi ng ta vn gi c
hoan toan bnh tnh. Vn khng phai la ch o, ma ch Nap-l-ng nhm muc ch tach nhng phn t bao hoang thc tm
mun hoa hp vi nn trt t mi nc Phap ra khoi dong ho
Buc-bng. Noi mt cach khac, ke bao hoang nao tha nhn quyn
hanh cua Na-p-l-ng la hp phap va, vi ring ng ta, ke nao
chu khut phuc khng mt li phan nan th ng ta sn sang thu
nap va tha cho nhng ti li trc, nhng vi nhng ke ngoan c,
E. Tac Le
118
vi nhng ke nao ch ngh n vic phuc hng dong ho Buc-bng

th Na-p-l-ng kin quyt chng n cung.
Ngay trc khi xay ra trn Ma-ren-g, Tng tai th nht a
ch th cho Phu-s lp danh sach bon xut dng co th cho phep
quay tr v nc Phap va, mc du co "vu bom n", nhng danh
sach y vn c tip tuc lp. Nhng ban danh sach u tin gm
khoang 10.000 ngi, trong o co chng 52.000 ngi a c tr
v theo mt ngh nh ngay mng 1 Thang Hai nho (20 thang 10
nm 1800). Trong nhng ban danh sach mi, c bit s ngi
tng ln gp mt ln ri s d nh. Trong s 145.000 ngi xut
dng, co chng 141.000 ngi c phep tr v Phap di s
giam sat cua canh binh. Ch co 3.373 ngi khng c hng s
n xa o. Nhng B-na-pac khng dng lai y: theo ngh quyt
cua Thng ngh vin ban hanh vao thang 5 nm 1802, tt ca
nhng ngi xut dng nao tuyn th trung thanh vi ch mi
u c quyn tr v Phap. Rt ng ngi xut dng, keo l
cuc i khn kh nc ngoai, a nhn bin phap y tr v
nc Phap.
Trong mt thi gian, nhng vu mu hai khng xay ra. Vi
tinh thn kin quyt gp bi, B-na-pac danh ht tm tr vao vic
ngoai giao. Trc va sau thi ky nay, cha bao gi B-na-pac lai
tha thit mun tng cng s oan kt vi cac nc n nh vy.
ng ta cn n no n nh nn tai chnh va cung con v a s
nhn dn Phap to ro ra la khao khat hoa bnh; cui cung, B-napac hy vong o se la mt cuc tam ngng chin ng ta co thi
gian hoan thanh nhng cai cach a tin hanh va thc hin nhng
cai cach ma ng ta ang m p, tru tnh.
Trong lnh vc canh sat chnh tr, B-na-pac a chon c
mt tn trum v thut khiu khch va ngh mt tham nh Phu-s,
th trong lnh vc ngoai giao, B-na-pac cung may tay chon c
mt tr thu, bi v hoang thn Tan-ly-rng a to ra la mt tay ky
tai v ngh thut ngoai giao. Nhng thai cua Tng tai th nht
i vi hai con ngi nay co khac nhau: Na-p-l-ng s dung Phuhttp://ebooks. vdcmedia. com
119
s va b ha cua y, nhng vn coi va goi chung la lu cn ; nghi

ng Phu-s, Na-p-l-ng con co t chc ring cua mnh giam
sat Phu-s, du rng trong loai tranh chp nay, ng nhin la
Na-p-l-ng kho ma thng c vin b trng cua mnh. V mt
nay th, du la Na-p-l-ng hay A-lch-xan Ma-x-oan cung chng
hn c Phu-s. Trong nhay mt, Phu-s a vach mt c
nhng ngi do Na-p-l-ng b tr theo doi y. Trong pham vi canh
sat Na-p-l-ng cn ti Phu-s va nhng tai ba c bit cua y, v
trong vn nay B-na-pac con bam got vin b trng cua ng ta
va con phai nh cy vao Phu-s. Trai lai, trong ngh thut ngoai
giao, Na-p-l-ng khng chu nhng Tan-ly-rng mt ly, ma
con tri hn v mt s im. Mc du Tan-ly-rng la mt vin b
trng ngoai giao v cung tai nng, nhng chnh Na-p-l-ng a
ch giao cho Tan-ly-rng, va chnh Na-p-l-ng a ch ao nhng
cuc am phan hoa bnh quan trong; vai tro cua Tan-ly-rng thu
hep lai trong pham vi gop y kin, thao cac vn kin ngoai giao va
thc hin ng li a nh at muc ch.
Khng chut nghi ng g v mt trong nhng thng li to ln
cua Na-p-l-ng la ng ta a lam cho ng li chnh tr cua nc
Nga thay i hoan toan. Na-p-l-ng bao cho hoang Pn, ngi
ang chnh thc tin hanh chin tranh vi nc Phap, bit rng
ng ta mun giao tra ngay tc khc v Nga tt ca nhng tu binh
ngi Nga ang b ngi Phap gi sau cuc tht bai cua ao qun
Cooc-xa-cp vao mua thu nm 1799, khng yu sach mt s trao
i nao ht (tht ra luc o hu nh khng co tu binh Phap Nga).
Ch mt cach y ma a lam cho Pn b m hoc, quyn ru, va
kt thuc cng vic, Pn phai tng Xpren-pooc-ten n Pa-ri.
Xpren-pooc-ten ti thu Phap vao gia thang 12 nm 1800.
Ngay t bui gp g u tin, B-na-pac a va biu l mi thin
cam m thm nht va long quy mn nht i vi hoang Pn,
va nhn manh long lng va tm hn cao ca cua Pn ma theo
ng ta chnh la nhng cai o a lam cho Nga hoang ni bt ln.
Hn na, v Tng tai th nht khng nhng ch ra ln giao tra tt
ca tu binh Nga (khoang 6.000 ngi), ma con ch th phai trang b
mi hoan toan cho tu binh, do ngn sach nc Phap chu, nhng
E. Tac Le
120
b ng phuc thch hp vi qun i cua ho, ch th cp giay mi va

tra lai vu kh cho ho.
Kem theo cai bin phap hu ngh co mt khng hai y gia
nhng ngi ng u cac quc gia ang chin tranh vi nhau con
co mt bc th ring cua B-na-pac vit gi hoang Pn; trong
th, Tng tai th nht noi bng nhng li le thn thit nht rng
hoa bnh gia nc Phap va nc Nga co th thc hin c trong
vong 24 ting ng h nu Pn c n Pa-ri mt ngi ma Pn
hoan toan tin cn. Pn b bc th y mua chuc. T ke thu khng
i tri chung cua nc Phap, t nhin Pn tr thanh ngi ban
cua nc Phap va tc khc gi th tra li B-na-pac. Trong th,
Pn chp thun hoa bnh trc ht, va to y mong mun chung
sc vi v Tng tai th nht tra lai cho chu u "s an ninh va s
bnh yn".
Khi tip tng Xpren-pooc-ten, phai vin cua Pn, Na-p-lng a noi vi hn rng chu hn va ng ta la nhng ngi "co s
mnh lam thay i b mt cua th gii".
Sau thng li u tin y, Na-p-l-ng quyt nh khng
nhng ky hoa c vi nc Nga, ma con ky mt hip c lin minh
qun s. y nh lin minh xut phat t hai ly do: trc ht la xoa
bo s xung t quyn li gia hai cng quc va th hai la cai vin
canh sau nay tp trung ht thay lc lng uy hip nn h cua
Anh n , bng ng min nam nc Nga va Trung A. K t
cuc vin chinh sang Ai Cp cho n tn nhng nm cui cung
triu ai cua ng ta, t nc n lun lun am anh t tng
Na-p-l-ng. y ngh cn ct y c cm sng sng trong u oc ng
ta, mc du luc y cung nh v sau nay chng bao gi no c biu
hin thanh mt k hoach dt khoat. Nm 1798, y ngh y n vi
ng ta luc ng ta Ai Cp; nm 1801, y ngh y nay ra cung vi
mi tnh giao hao bt ng vi Nga hoang, va n nm 1812, lai
din lai trong giai oan u cua chin dch Mat-xc-va. Trong ca
ba trng hp, y nguyn hng v muc ch xa xi o u khng
bao gi thc hin c, nhng, nh sau y chung ta a ro, du
sau, v b ngoai, cng vic cung mang hnh thc mt cuc thm
do.
121
S tin trin tnh cam nhanh chong n ngac nhin cua

hoang Pn i vi B-na-pac i song song va lin h cht che
cung hoan toan bt ng vi vic Pn cm hn si suc nc Anh,
ngi ban lin minh khi trc cua Pn trong cuc chin u chng
nc Phap. Vao luc nay, Na-p-l-ng a tru tnh, trn nhng net
ln, mt cuc phi hp lc lng da trn vic phai mt ao qun
vin chinh Phap t di quyn ch huy cua ng ta sang min nam
nc Nga, ni ng ta se cung hi s vi qun i Nga, xong, ng ta
se dn ca hai i qun qua Trung a va n . Khng nhng Pn
chp vi ly y nh anh ngi Anh t n ma con i trc ca
B-na-pac trong nhng bc u nhm thc hin k hoach o. Thu
lnh C-dc Mat-vy I-va-n-vch Pla-tp, b giam cm theo lnh
cua Nga hoang v ly do g khng ro phao ai Pi-e Pn t sau
thang nay, bng c li ra khoi hm giam va dn thng n
phong lam vic cua hoang . Bt cn mao u, hoang hoi ngay
Pla-tp mt cu bt ng sau y: co bit ng sang n khng?
Pla-tp chng hiu t giap g ca, nhng bit rng nu tra li khng
bit th chc chn se phai tr lai ngi tu trong phao ai, nn a vi
va tra li co bit. Tc khac Pla-tp c ch nh ch huy mt trong
bn qun oan cua qun n sng ng va c lnh em hu ht
toan b lc lng tin sang n , vi s qun la 22.500 ngi.
Bn qun oan o ri sng ng ngay 27 thang 2 nm 1801,
nhng cuc hanh qun cua ho chng c bao lu th...
Chu u theo doi vi mt mi lo u ngay cang tng s tht
cht tnh hu ngh gia ngi thu lnh cua nc Phap va hoang
Nga. Nu s lin minh gia hai cng quc nay c cung c th se
ch co hai cng quc y ch huy luc a: y kin y khng nhng la
cua Na-p-l-ng va cua Pn ma con la d lun cua tt ca nhng
nha ngoai giao chu u hi y. Mt tnh trang bao ng khn
cp tht s trum ln nc Anh. ung la ham i Phap yu hn
ham i Anh, va thuy qun Nga th khng ang k n, nhng
nhng y cua B-na-pac v n , vic phai qun Nga bt ng
tin v hng o lam Uy-lim-Pt thu tng nc Anh, bc doc lo
ngh, ngi ta run s ch i mua xun nm 1801 v trong mua
nay, hai nc ln ri y se la ng minh vi nhau co th hanh
E. Tac Le
122
ng quyt nh. Nhng ngay u tin cua mua xun, ngay 11

thang 3, a mang lai mt s tnh khac hn.
Na-p-l-ng ni in ni khung khi tin hoang Pn
nht b am sat thnh lnh bay v Pa-ri. Moi cng vic ma Na-p-lng a tin hanh tt ep trong vong vai thang mt cach tai tnh va
hiu qua vi nc Nga nay u sup ht. Na-p-l-ng ku ln:
"Bon Anh a thua ti Pa-ri ngay 3 Thang Tuyt (vu mu
sat ph Xanh Ni-ket - li tac gia), nhng chung a khng thua
ti P-tec-bua!". Theo Na-p-l-ng, vu am sat Pn ung la do
ngi Anh m mu. Cuc lin mnh vi nc Nga sup vao m
thang 3 luc nhng ke mu sat bc vao bung ngu cua hoang
Pn.
V tng tai th nht phai thay i tc khc va thay i cn
ban tt ca mu chc ngoai giao cua mnh. Ma v nhng hoat
ng mu chc nay th Na-p-l-ng la ngi co tai s dung
nhanh nhay va kheo leo cung nh khi s dung nhng khu ai
bac.
T nay tr i, tnh th buc phai tnh nc khac: khng phai
tip tuc chin tranh ma phai ky hoa c vi ngi Anh. Con i vi
nc Ao, cac cuc am phan a c bt u t lu: ngay 9 thang
2 nm 1801, ai din toan quyn ngi ao la C-ben a ky hoa c
Luy-n-vin. Cac cuc am phan u do Gi-dep B-na-pac, anh cua
v Tng tai th nht, va do Tan-ly-rng b trnng ngoai giao ch
ao. Nhng ca hai ch lam theo ch th cua Na-p-l-ng, ma Nap-l-ng th a kheo leo li dung tnh hu ngh bt ng cua ng ta
vi Pn. Lm vao hoan canh b xm lng ca pha ng va pha ty,
nc Ao phai hoan toan nhng b v moi mt. Sau trn Ma-reng va mt trn chin thng khac cua qun Phap An-dat, ni Mor a anh bai c qun ao H-hen-lin-en, nc Ao qua kho
ma chng c lai c. Vi hoa c Luy-n-vin, Na-p-l-ng a thu
c tt ca nhng g ma ng ta mun thu v nc Ao: toan nc
B b vnh vin tach khoi nc Ao, nhng lai t Luc-xm-bua,
tt ca nhng t ai cua c ta ngan sng Ranh, cng nhn
123
nc cng hoa Ba-ta-v (nc Ha Lan), nc Cng hoa Hen-v-tch

(nc Thuy Sy), cac nc cng hoa Xi-dan-pi va Li-guya-ri (tc la
x Gin va Lng-bac-i); tht ra nhng t nc y co g khac hn
la thuc a cua Phap. Con Pi--mng th vn hoan toan do qun
i Phap chim ong. Trong mt bc th gi cho thu lnh cua
mnh la C-r-l-, C-ben bun ba noi: "y, y la cai ban hip
c khn nan ma ti a phai ky v cn thit. Ni dung va hnh
thc cua no tht ang gh s". C-ben lai cang co quyn bt bnh
khi bit rng trong luc am phan vi triu nh Vin, Tan-lyrng a thu c nhiu l vt- c nhin la len lut v th ma hn lai
chng lam li g cho ngi ao, bi v t dong u n dong cui
hip c u do Na-p-l-ng oc cho ma vit.
Th la t y, ngi ta khng phai bn tm v nc Ao. Ro
rang, sau nhng tn tht nng n kinh khung nh th, quc ao
ch ch i thi c thun li khi phuc s nghip. Kinh thanh
Vin nhn nhuc trng ngong thi c.
Nh vy la sau khi Pn cht i, trong s cac cng quc ch
con nc Anh la ang chin tranh vi Phap. Sau bin c y, t
nhin Na-p-l-ng thay i trn th nhm muc ch ky hoa c
vi Anh cang sm cang hay.
Nc Anh ang trong nhng gi phut kho khn. ng trn
quan im thun tuy kinh t ma noi, luc o trn luc a chu u,
nn thng nghip va giai cp t san thng nghip Anh khng
gp nhiu ch thu. Cuc cach mang cng nghip va ky thut vao
nhng nm cui cung cua th ky th XVIII a xac lp cho nc
Anh v tr hang u trong s cac cng quc trong lnh vc kinh t,
va mt trong nhng nguyn nhn lam giai cp t san Phap bc
tc chng lai ng li chnh tr cua ch cu la hip c thng
mai Anh-Phap ky nm 1786, hu qua cua hip c nay la th
trng ni a cua Phap b nn cng nghip keo si va luyn kim
cua Anh xm nhp. Nhng nha cng ngh Phap a nhit lit on
nhn tt ca nhng bin phap chng lai nn thng nghip Anh
cua Hi ngh Quc c va cua Vin c chnh, va Anh cung nh
Phap, toan b cuc chin tranh gia Anh va Phap trong thi ky
E. Tac Le
124
Cach mang a c coi la cuc chin tranh cua thng gia va ky

ngh gia Anh chng lai thng gia va ky ngh gia Phap.
ng u tt ca nhng cng vic chnh tr, tt ca nhng cuc
lin minh chu u chng lai Phap, la Uy-lim-Pt, thu tng chnh
phu Anh. Trong thi cua mnh, Uy-lim-Pt a vin tr mt cach
hao hip cho nc Ph, nc Ao, nc Pi--mng, nc Nga ri lai
nc Ao va Na-pl, v ng trn quan im quyn li kinh t va
chnh tr cua ngi Anh ma noi, Uy-lim-Pt a nhn thy ro s
banh trng th lc cua nc Phap trn luc a co mt y ngha
nh th nao.
Nhng, nhng s vin tr cho cac nc trong khi lin minh
chu u, cung nh s vin tr mt cach tch cc bng ham i,
tin bac, vu kh va an dc cho bon phan cach mang Vng-
a khng mang lai kt qua g va, vao nm 1801, Anh, d lun a
bt u lan tran rng rai cho rng tt nht la tm cach thoa thun
vi ngi thu lnh mi cua Phap, d lun o khng c cac nha
ky ngh va gii thng mai Anh tan thanh mt chut nao, ung la
th, v quyn li cua ho a trc tip gn lin vao vic boc lt cac
thuc a cua Phap va cua Ha Lan chim c trong ca mt cuc
chin tranh trng ky. Nhng tng lp thng nhn gn cht vi
nn thng nghip cua chu u lai mong mun hoa bnh; trong
giai cp th thuyn, phn n trao ln d di chng s boc lt va
nan oi ang hanh ha ho luc by gi, va s bc tc cua th thuyn
khng nhng ch biu hin bng nhng vu pha hoai may moc ma
i khi con bng ca nhng hanh ng tiu cc cng khai.
Noi tom lai, khi B-na-pac a ky vi nc Ao mt hoa c c
bit co li, em lai thm cho ng ta nhng vung t ai rng ln
c va y, va, sau cai cht cua Pn, khi ng ta ky hoa c vi
ngi k nghip cua Pn la A-lch-xan, ng thi ngh ky vi
nc Anh, th cac gii lanh ao Anh, nht thi tht vong v khng
con mong g anh c nc Phap, ben quyt nh am phan
vi Phap. ung vao trc luc Pn b am sat. Uy-lim-Pt t chc
va nhng ngi ln thay th ng ta u la nhng tay ai din cho
khuynh hng thoa hip. at-dinh-tn ng u chnh phu va ngai
125
Ha-ct-biu-ri, b trng ngoai giao mi, a lam cho ngi ta hiu

rng nc Anh khng phan i vic ky hoa c.
Cac cuc am phan hoa bnh tin hanh A-ming, ni ma
ngay 26 thang 3 nm 1802, hip c hoa bnh vi Anh a c ky
kt. Nc Anh hoan lai cho Phap va cac nc ch hu cua Phap
(Ha Lan va Ty Ban Nha) tt ca nhng thuc a ma Anh a
chim c cua ho trong sut chn nm chin tranh tr Xy-lan1
va T-ri-ni-t. ao Man-t phai tra lai cho dong ho Ky s. Nc
Anh cam kt rut qun khoi cac cn c a chim ong c trong
cuc chin tranh b A-ri-a-tch va a Trung Hai. Nc Phap
cam kt rut qun i ra khoi Ai Cp, rut qun khoi La Ma giao
lai cho giao hoang cung nh tt ca nhng t ai khac thuc toa
thanh. o la nhng quy nh chu yu. Nhng o cha phai la iu
quan trong nht. Co phai v cai o ma giai cp quy tc, giai cp t
san Anh a tiu tn hang triu ng trong chn nm tri cho qun
i cua ho va cho qun i cua cac nc khac cung nh a ham
i cua ho i rach nat mt nc tt ca cac ai dng khng?
iu lam cho cac gii lanh ao Anh kho chu nht la khng
lam th nao tc t mong vut cua B-na-pac c mt trong
nhng manh t chu u, ma B-na-pac a chim. Nc B va Ha
Lan, nc Y, ta ngan sng Ranh va x Pi--mng con la nhng t
ai trc thuc B-na-pac, toan min Ty c t nay tr i la
ming mi ngon cua ng ta. Tt ca nhng nc phu thuc hoc
nc na phu thuc y, ma quyn lc cua B-na-pac trum ln trc
tip hoc gian tip, u a khng con la th trng cua Anh
nhp cang san phm cng nghip Anh cung nh nhp cang san
phm thuc a Anh. Moi c gng cua cac vin ai din toan quyn
Anh A-ming nhm t c s cho mt hip c thng mai, du
ch co li chut nh cho Anh, u toi cng. Lai cang khng phai la
vn m ca th trng ni a beo b cua Phap, chc chn nh
vy, V th trng y vn b phong toa cht che y nh trc thi
B-na-pac . Va ngoai ra, ring v mt qun s va chnh tr ma noi,
nn an ninh cua nc Anh tht nh trng u ng trc
nhng cuc tin cng cua nc Phap. Gi phut nao con la chu nc
E. Tac Le
126
B, Ha Lan th B-na-pac con lun nhc lai cu: "ng-ve la mt

khu sung a ln an cha vao tim nc Anh".
Hoa c A-ming khng th tn tai lu dai c, v nc Anh
a cam thy khng th chu tht bai n mc y c. Nhng
Pa-ri va cac tnh, khi c tin ky hip c A-ming, moi ngi to
ra rt hai long. Ho cho rng ke thu ang s nht, giau co nht,
hng nht va khng i tri chung nht a cam chu tht bai, no
a phai cng nhn tt ca cac nc ma B-na-pac a chim. Cuc
chin tranh trng ky va gian kh vi chu u a chm dt bng
mt thng li hoan toan trn moi mt trn.
Di thi Na-p-l-ng, nc Phap va chu u khng c
hng hoa bnh lu dai. Nhng trong hai nm- t mua xun nm
1801, ngay giai quyt hoa bnh vi nc Ao n mua xun nm
1803, sau khi hoa c A-ming thc hin c mt thi gian ngn,
chin tranh lai xay ra vi nc Anh- Na-p-l-ng a tch cc va
khn trng giai quyt c rt nhiu cng vic v t chc t
nc va phap ch. T o tr i, B-na-pac co th chuyn tm dc
sc vao vic xy dng phap ch ma t trc n nay B-na-pac du
mun hay khng a buc long phai nh lai; ung la t sau trn
Ma-ren-g, B-na-pac a bt u chu y n vic y, nhng ng ta
khng th t loai vic y ln hang u c khi con cha ky kt
xong hoa c vi ao, vi Anh va khi ma nhng mi quan h cua
B-na-pac vi hoang Pn ang con hng t tng cua ng ta v
nhng cuc xung t chin tranh kho khn mi va nhng cuc
xm lc xa xi khac.
Thi c a n B-na-pac co th t ra, nghin cu va giai
quyt mt loat cac vn ni chnh, tai chnh, kinh t hoc cac
vn co lin quan n vic h va vic hnh. Khi giai quyt cac
cng vic chnh s ma B-na-pac khng bit th cach lam cua Bna-pac nh sau: ng ta chu toa cac phin hop cua cac Hi ng
chnh phu do ng ta tao nn va, sau khi nghe xong cac ban bao cao
cua cac b trng, B-na-pac ra lnh triu tp nhng ngi a trc
127
tip tham gia khi thao cac ban bao cao o va hoi t m ho tt ca
nhng im con l m.
B-na-pac thch hn ht la c noi chuyn vi cac chuyn
gia va c hoc ho. B-na-pac khuyn con ring cua v la -gien
B-hac-ne - sau nay la pho vng nc Y-rng khi n mt
thanh ph la, ng mt th gi v ch ma phai nghin cu
thanh ph y, v bit u sau nay chng co ngay phai chim no.
Tt ca con ngi Na-p-l-ng la nhng li noi nay: tch luy kin
thc s dung chung trong thc tin. Na-p-l-ng a lam cho
nhng ngi thuyn trng Anh ngac nhin khi noi vi ho v
nhng chi tit thit b cua tau Phap cung nh cua tau Anh, s
khac nhau gia dy cap Anh va dy cap Phap.
Na-p-l-ng v cung quan tm n khoa kinh t (v ang
thi ky cua nhng vn v s phat trin nn san xut t ban chu
ngha), va nm chnh quyn cha c vai nm ma Na-p-l-ng
a rt am hiu nhng vn v san xut va tiu thu, gia ca va
quan, thu, cc ph ng thuy va ng b, ng am hiu tng
tn ca nguyn nhn tai sao gia nhung Li-ng ha hoc cao, y nh
nhng tay bun Li-ng vy, n mc co th vach trn thu oan
la bp va tnh cht cua mt nha thu khoan lam mt con ng
ni heo lanh trong quc rng ln cua ng ta, n mc co kha
nng giai quyt tai tnh mt cuc tranh chp bin gii, hoc chm
dt mt vu nhp nhng ln t lam cho lanh th cua cac quc gia
va cua cac vng hu c b ct vun ra; khng nhng th, ng
con co kha nng trnh bay quyt nh cua mnh bng cach cn c
vao lch s cua cuc tranh chp y va nhng vu ln t ng s.
Na-p-l-ng lng nghe tt ca nhng ngi nao ma Na-p-lng hy vong co c mt iu ch dn b ch, nhng t quyt nh
ly. Na-p-l-ng thng noi: ngi thng mt trn nao o khng
phai la ngi cho mt li khuyn tt, ma la ngi nhn ly trach
nhim thi hanh li khuyn y. Trong v s y kin ma ngi ch
huy thu lm c th thng thng co th tm thy mt y kin
ung, nhng phai bit gan loc va thc hanh y kin o. Ca trong
vic cai cach phap ch va trong s ch ao ni chnh cung ung
nh vy. Nhng khng phai khi ban ra mt mnh lnh la a xong
E. Tac Le
128
cng vic, o mi ch la s bt u ma thi. Na-p-l-ng cho rng

trong cng tac hanh chnh cua nha nc, s n c vic thi hanh
phap lnh cung thit yu nh vic ban b phap lnh va khi phap
lnh khng c thi hanh nghim chnh va ung n th Na-p-lng cho rng nhim vu bc thit cua mt ngi b trng la phai
iu tra ri xac nh mt cach ro rang nht xem trach nhim ca
nhn thuc v ai. Di thi Na-p-l-ng, cng tac trong ngach
hanh chnh la mt cai ngh v cung vt va, nng nhoc. Phai thc
khuya, dy sm, cac cng chc cu a noi lai nh vy. Theo y Nap-l-ng, chnh quyn phai bit rut ta mi con ngi tt ca
nhng cai ma ho co th cng hin c va nu ho khng sng lu
c vi ch nay th chnh quyn cung khng co g quan trong.
Vn y, Na-p-l-ng cung a phat biu mt cach c ao rng:
"ng cho ngi ta gia i!"- theo y Na-p-l-ng th o la ngh
thut cao cua chnh quyn. Na-p-l-ng c gng bao am cho vin
chc chnh quyn c lng cao, nhng ng ta rut ta cua moi
ngi tt ca nhng g co th rut ta c bu lai. Ban thn Nap-l-ng lam vic sut ngay m, ch danh vai ting ng h
ngu, 15 phut n tra va t hn na n sang. Na-p-l-ng
cho rng khng cn thit phai i x lng vi moi ngi hn
vi ban thn mnh. V vy, ma cung ung nh i vi binh s va s
quan cua mnh, khng phai Na-p-l-ng ch trng nh vao uy lc
cua cac toa an, cua cac hnh phat, cua vic cach chc buc cac
cng chc cua ng lam vic tn tuy. ng gia T-r-mc- a tng
bao nm keo l cai xch nng n cua cng tac hanh chnh di thi
Na-p-l-ng vi t cach la vin chc cua B t phap, ri d thm
Vin tham chnh-noi rng Na-p-l-ng co tai t chay trong long
moi ngi ngon la hng say lam vic bng tnh thn mt; do o
h co dp la Na-p-l-ng bit i x vi nhng ngi tm thng
nht nh ngi ngang hang mnh va cai tai o a thi chay c
nhit tnh trong cng chc ht nh trong binh s cua ng. Ngi ta
kit sc v lam vic nh nhng ngi khac cht trn chin trng.
Du lam cng tac hanh chnh hay qun s, nhng ngi phung s
Na-p-l-ng u lun lun sn sang c thng huy chng
hoc c nhn mt nu ci n cn cua chu.
129
Theo cuc ph thng u phiu, c vi va t chc sau hoa

c A-ming, va theo cai ngh quyt th theo "nguyn vong qun
chung" cua thng ngh vin ngay 2 thang 8 nm 1802, Na-p-lng B-na-pac c b nhim la "Tng tai vnh vin" cua nc cng
hoa Phap vi 3.568.885 phiu thun va 8.374 phiu chng. Vic
nay bc l ro nc Phap a bin thanh mt nc qun chu c
oan va chng bao lu v Tng tai th nht se xng v ng hoc
xng . Va ht nh ng ta a lam cho nn chuyn chnh "Cng
hoa" cua ng ta, Na-p-l-ng mun t ngai vang sp n cua
mnh trn nn mong vng bn cua giai cp ai t san thanh th va
nng thn va nhng giai cp hu san khac: th ng gia, ky ngh
gia, quy tc a chu, nng dn hu san. Quyn s hu tai san v
han phai la nn tang trt t mi cua Na-p-l-ng. Mt mt,
moi du vt cua nhng lut l phong kin c xa cua bon chua t
ma t tin chung trc kia a chim hu u b thu tiu vnh vin,
nhng mt khac, quyn s hu tai san lai c cng nhn mt
cach tuyt i va bt di bt dch i vi nhng ngi chu tai san
a mua c trong thi ky cach mang, i vi nhng chu tai san
tch thu cua bon lu vong, cua nha th va cua nha tu va bt k
ngi s hu hin nay la ai.
Vi th ng nghip va cng nghip, chu cac hang th ng
mai va ky ngh, mt mt ho hoan toan co quyn khng b han ch
mt chut nao, lp giao keo vi nhn vin th thuyn trn c s "t
do thoa thun giao c" (ngha la khng han ch t g quyn t do
boc lt sc lao ng cua chu t ban); con th thuyn th mt ht
moi quyn va moi kha nng u tranh tp th chng bon boc lt
ho; va, mt khac, cac nha bun va nha ky ngh Phap c bao
am rng chnh phu Na-p-l-ng mun va se bao v mt cach
thng li th trng ni a cua nc Phap chng lai s canh tranh
cua nc ngoai, bin mt phn chu u va co th la chu u,
thanh mt cng cu boc lt cua t ban th ng nghip va cng
nghip Phap. Na-p-l-ng tin chc ch do ng xy dng va
cung c, cung nh ng li i ngoai va i ni cua ng, se a
giai cp t san th ng mai va ky ngh, ca tng lp nng dn hu
san n ch phai hoan toan tha th moi bao lc, t chi moi s
E. Tac Le
130
tham gia tch cc vao hoat ng chnh tr, hanh chnh va phap
lut, khut phuc bt c hnh thc chuyn ch c oan nao, k ca
nhng hnh thc ma ngi ta cha bao gi thy di thi Lu-i
XIV, tan thanh nhng s hy sinh va nhng trng dung nhn lc,
o la nhng cai ma ngi ta cha bao gi lam quen, k ca trong
nhng thi en ti nht cua ch cu.
Quyt tm thanh toan tt ca nhng g a gy tr ngai n u
th va quan h t ban chu ngha va n vic cung c quyn lc
ring cua mnh, Na-p-l-ng khng nhng bng long xa ti cho
bon xut d ng, ma con hoan lai cho bon chung mt phn cua cai
bon chung trc y cha ban c, ng ta con chnh thc dan xp
vic hoa giai gia chnh phu Phap vi nha th Thin chua. Ngay
sau ngay 18 Thang S ng mu, vic th phung a c t do. Sau
o, Na-p-l-ng a cho lam phep hanh l ngay chu nht, cho v
rt nhiu cha c b a i ay va tha mt s ln khac ra khoi nha
giam. Ri Na-p-l-ng bt u nhng cuc am phan vi giao
hoang trn c s nhng iu kin: Tng tai th nht se ng thun
tha nhn Thin chua giao la "tn giao cua ai a s nhn dn
Phap" va t Thin chua giao di s bao h cua chnh phu.
Nhng cuc am phan trn kt thuc bng vic ky kt mt
iu c hoa giai ni ting, mnh danh la "kit tac cua ly tr nha
nc", t ra th nhng nha vit s t san cung a khng nh nh
vy.
Tht ra, ban iu c hoa giai ch la s tuyn b gat bo phn
ln nhng thng li v quyn t do t tng cua cach mang a at
c i vi nha th. Khi cach mang cm khng cho bon thy tu
cng khai gy anh hng n nhn dn Phap, th Na-p-l-ng lai
cho bon chung co kha nng lam vic o. Vy nhng ly do cua
Na-p-l-ng la g? Cu tra li a ro va khng con nghi ng g na.
Chc chn Na-p-l-ng khng phai la mt ngi v thn1
vng vang, nhng du sao ngi ta cung co th noi rng Na-p-lng la ngi theo cai thuyt "t nhin thn lun"2 rt nhat nheo
va m h. Trong i ng, tng cng lai th ng a danh thi gian v
131
cung t oi ban nhng vn tn giao. Na-p-l-ng khng bao

gi ngh n chuyn da vao cai nhn vt ti cao ma cac nha thn
hoc a t ra y va cung khng bao gi to ra co y theo hoc thuyt
thn b. Va lai du th nao i na, vi tn quy tc ngi y nay-ba
tc Si-a-ra-mng-ti ma nm 1799 a tr thanh giao hoang Pi VIINa-p-l-ng vn khng coi la ngi k tuc cua s Pi-e, cung
khng la ngi ai din cua Chua Tri trn trai t, ma la mt
lao gia ngi y xao quyt, con ngi ma chc chn la se sn sang
m mu phuc hng dong ho Buc-bng thu hi lai cua cai cua
giao hi b nim phong quan ly trong thi ky Cach mang. Nhng
hn lai s B-na-pac v hu ht nc Y ang b ngi Phap chim
ong, va sau trn Ma-ren-g, Rm va giao hoanga hoan toan ang
trong tay v Tng tai th nht.
Pi VII s Na-p-l-ng n tht am va coi Na-p-l-ng nh
mt tn cn , mt tng cp. Con Na-p-l-ng, ng ta khng
tin mt li nao t ming Pi VII tht ra, coi hn la mt tn gian
giao va di tra. o la quan nim cua mi ngi y i vi nhau t
trc cung nh sau khi am phan xong vi nhau, va ca v sau
na, hnh nh cho n khi cht hai ngi cung khng h hoai nghi
g v s anh gia ln nhau nh vy va co cn c vng vang hay
khng. Nhng vn khng phai la ca nhn giao hoang. Theo
quan im cua Na-p-l-ng, t chc giao hi Thin chua giao la
mt lc lng khng th coi thng c, khng nhng v no co th
gy nn nhiu thit hai nu no ng v pha ke thu, ma h n na,
no con co th co rt nhiu tac dung nu li keo c no v pha
mnh. "Bon thy tu co nhiu tac dung h n bon Ca-gli-t-t -r,
bon theo thuyt Cng va tt ca nhng nha ao tng cua cac nc
c", Na-p-l-ng a noi nh vy, va lit ga bp bm Ga-gli-t-t
-r vao cung mt giuc vi nha trit hoc Cng, va Na-p-l-ng
noi thm rng nhng ngi sinh ra nh vy, ho mun tin vao s
huyn b th ho i nha th va hoc giao ly lai tt h n la ho
trit ly qua nhiu. Na-p-l-ng bin lun: ngi ta tim chung cho
moi ngi tranh cho ho bnh u mua. Noi mt cach khac, thoa
thun vi cai lao ba tc Si-a-ra-mng-ti bm gia y la hay nht v
hn t xng la giao hoang Pi VII, va khi ban cht ngi o con u
E. Tac Le
132
ngu ngc tin vao v ai din cua c Thng trn trai t,

th tuyn m v s bon mt tham ao en cua giao hoang Pi VII vao
lam vic bn canh bon sen m va canh binh cua Phu-s se hay h
n la cho ke thu cua mnh, bon Buc-bng s dung i qun
thy dong, thy ca ng nh kin y, se hay hn la nem thn dn
cua mnh vao tay bon ao tng va nhng nha trit hoc khng th
tom c lai c, va se hay hn la khuyn khch t do t tng. Hn
na, Na-p-l-ng hoan toan hiu rng cai i qun ao en y la
nhng ke co ch nht hoan thanh vic bop nght h t tng v
cung gh gm cua Th ky a nh sang va cua Cach mang.
Ban quy c gia giao hoang va Na-p-l-ng, mnh danh la
Cng-cooc-a, ky vao thang 7 nm 1801, va ngay 15 thang 4 nm
1802, ban sc lnh, ma cn c vao o Na-p-l-ng thi hanh va quy
nh t chc mi cua giao hi Thin chua nc Phap, c chnh
thc cng b. y la nhng im c ban cua ban sc lnh o.
Na-p-l-ng tha nhn Thin chua giao la "tn giao cua ai
a s cng dn Phap", nhng khng phai la tn giao cua nha nc,
cung nh trc thi Cach mang. Na-p-l-ng cho phep t do tn
ngng trong ca nc. ap lai, giao hoang cam kt khng bao gi
yu sach oi lai t ai cua giao hi a b tch thu trong thi ky
Cach mang. Na-p-l-ng tuy y ch nh cac giam muc va giao chu
theo y mnh, sau o ho nhn chiu phong chc cua giao hoang; ca
cac linh muc do cac giao muc ch nh cung ch co th nhn chc
sau khi vic la chon o a c chnh phu ph chun. Vic cng
b cac hun lnh, trong sc va oan sc cua giao hoang ch c
tha nhn nc Phap khi nao chnh phu ng chun trong nhng
trng hp c bit. o la nhng im chnh cua cai "Cng-cooca" tn tai hn 100 nm sau thi Na-p-l-ng. Na-p-l-ng a
khng tnh lm. Ngay sau ngay ky Cng-cooc-a (di ch),
tng lp thy dong lin a vao khp cac trng hoc cua nc
Phap mt chng trnh giao ly bt buc hoc sinh phai hoc thuc
long va phai oc nguyn vn nh sau:
- "Chua Tri a cho Ngi (Na-p-l-ng) la tha hanh uy
quyn cua Chua Tri va la hnh anh cua Chua Tri trn trai
t".
133
- Ke nao thiu bn phn cua mnh i vi Na-p-l-ng "la

cng lai lnh cua Chua Tri va ang co ti i i"
Giao ly a day bao rt nhiu "s tht khac" thuc loai o.
Ngay hi, trn toa giang, ngi ta trnh giang rng "Chua Thanh
Thn" a quyt nh tam thi hin thn vao con ngi Na-p-lng thu tiu s hn loan va tnh v ao cua Cach mang, rng
nhng thng li lin tip cua v Tng tai th nht (ri cua hoang
) i vi tt ca nhng ke thu cua bn ngoai u c giai thch
bng s can thip trc tip cua "Chua Thanh Thn" trong lnh vc
chin lc.
Trong nhng thang tnh t thi gian ky ban hip c tam
thi gia giao hoang vi Na-p-l-ng n thi gian hp phap hoa
ban iu c Cng-cooc-a, Na-p-l-ng ban hanh sc lnh khen
thng Bc u bi tinh, mt loai hun chng con tn tai n tn
ngay nay nc Phap. Ngay t u nm 1801, Na-p-l-ng a co
y ban hanh mt loai hun chng khen thng cho nganh
qun s va hanh chnh. S khen thng bao gm nhiu mc va
phai do ngi co quyn lc ti cao phong tng.
Di thi Na-p-l-ng, nn tang h thng giao duc a c
t ra va con tn tai n tn ngay nay hu nh khng co g thay
i. ung la h thng nay bao gm cac trng s hoc, nhng trong
pham vi ai hoc va trung hoc th khng co mt s sa i cn ban
nao. Cao nht la trng ai hoc t di s ch ao cua b trng
giao duc. Trng ai hoc di thi Na-p-l-ng quan ly bc ai
hoc va nhng trng trung hoc (bc chuyn khoa). Ch nhng
trng chuyn nghip cao ng, thanh lp di thi Na-p-l-ng,
mi co nhim vu chu yu la ao tao ky thut vin, ky s, quan ly
vn kh, cac chanh an, cac vin chc ngach hanh chnh va tai
chnh, v.v. Ky lut cua cac trng nghim khc nh ky lut qun
s, thi c rt ngt. Con i vi cac trng trung hoc th muc ch
chnh la ao tao s quan. Ra trng, hoc sinh qua mt thi ky thi
b sung vao cac trng qun s chuyn nghip. Hoc sinh cu cua
cac trng trung hoc co th vao thng cac c quan hanh chnh
lam vic, nhng d nhin khng c hng nhng c quyn c
li va cung khng co tin sang sua bng nhng hoc sinh, sau
E. Tac Le
134
khi trng trung hoc ra, a qua trng cao ng nay hoc cao
ng khac.
Na-p-l-ng thch la ngi u cho nganh khoa hoc. Nap-l-ng danh rt nhiu s u ai i vi nhng nha toan hoc,
hoa hoc, thin vn hoc, vt ly hoc va to ra c bit chu y n cac
nha khao cu v Ai Cp v nganh khao cu v Ai Cp tr thanh
mt nganh khoa hoc bt u t cuc vin chinh cua ng b sng
Nin.
Nhng Na-p-l-ng yu cu nganh khoa hoc co nhng kt
qua thc t va ch hoan toan qua gia tr thc dung ma anh gia
nhng kt qua o. Trc ht, Na-p-l-ng mun khoa hoc phai
gop phn vao "s vinh quang cua quc" (nh Na-p-l-ng a
phat biu trong mt bc th gi cho La-pla-x , vit t Vi-tep vao
nm 1812). Trong nhng iu kin y th ngay ca nhng nganh
khoa hoc tru tng nh thin vn hoc cung co th giup ch nhiu.
Nhng Na-p-l-ng khng thch nhng nganh khoa hoc lch s va
i x vi nhng nganh nay bng thai nghi ng. Chng han,
Na-p-l-ng khng th nao ca tung c Ta-xt, v Ta-xt a to ra
khinh man cac v hoang La Ma. Trit hoc, c bit trit hoc cua
Th ky anh sang, i vi Na-p-l-ng ch la "mt th t tng"
ang ghet; trong kinh t chnh tr hoc (va c bit la trong chu
ngha trong nng), Na-p-l-ng ch nhn thy s bp bm va cung
a coi Cng nh la mt tay bp bm. Di thi Na-p-l-ng, nn
giao duc trng ai hoc va trung hoc co khuynh hng c st
thc dung va thun tuy ky thut.
Trc ht, Na-p-l-ng co y thc t t muc ch xoa bo
khng nhng moi ky nim cua thi ky Cach mang va mi qua i
va xoa bo cai "h t tng " cach mang ma ng ta rt ghet y, lai
con xoa bo ca nhng thc t lch s, nhng s kin cua nhng nm
y. Na-p-l-ng cm vit v tai cach mang, cm ca ghi chep v
cach mang cung nh nhng con ngi cua thi ai o. Trn i
khng co R-be-xpi-e nao a sng ca, Ma-ra, khng, Ba-bp, khng,
va chnh Mi-ra-b cung khng h co. Nm 1807, Vin han lm Pari, khi co mt ngi hoan toan khng dung y g but ming noi n
Mi-ra-b th Na-p-l-ng ni khung, vit th cho b trng cng
135
an noi rng cng vic cua chu tch Hi nhng nha bac hoc khng
phai la noi v Mi-ra-b. Ngay ca danh t "cach mang" cung b truc
xut khoi bao ch. Va ln ngi tr v, nh chung ta a bit, Na-pl-ng a bt u thc hin quan nim chc nch cua ng ta la
mun iu khin c bao ch phai co mt cai roi va i giay thuc
nga. c ung hn hai thang sau ngay 18 Thang Sng mu,
bng mt ngh nh ky ngay 27 Thang Tuyt, Na-p-l-ng a
ong ca thng tay 60 t bao, ch 13 t sng sot. Nhng ri
chng lu la g, 13 t o sut xung con bn. Bn t bao hang ngay
"la cai" o, v kh bao qua nho nn ngi Anh goi la "khn tay bo
tui", a ng toan nhng chuyn v ngha n ni hu nh khng
co c gia. Na-p-l-ng cung khng mun cho bao ch cua ng ta
a kch nhng nguyn tc cach mang, ng ta ch mun rt n
gian la c gia khng th nao nh lai c rng xa kia nhng
nguyn tc y a c cng b. Chng han, Na-p-l-ng a cm
lu hanh trong nc Phap va cac ch hu my t bao c, ch v
nhng t bao y hng dn mt cuc u tranh quyt lit chng t
tng cach mang va a tng bc Na-p-l-ng, ngi a dp tt
c cach mang. Na-p-l-ng cm khng cho nhng t bao y vao
nc Phap v: chnh bng cai kiu y ma nhng t bao o nhc nh
n cach mang, ng ta khng mun th. Na-p-l-ng cung a cm
mt cach rt ngt ngheo nhng cun sach ch nam va nhng cun
sach miu ta a hnh ma trong co ghi chu nhng s kin cach
mang, va nhng cun sach xut ban trc thi ng ta a b li ra
khoi cac nha in do nhng cuc kham xet lin tip. Trong cac sach
giao khoa khng c nhc lai rng "xa kia" nn Cng hoa a co
Ha Lan va Thuy S, mc du n nm 1806, Na-p-l-ng mi
thu tiu nn Cng hoa Ha Lan.
Nm 1810, mt ga Ba-ruy-en B ve nao o co y nh vit mt
quyn sach nhan la "Nhng hanh ng cua nhng nha trit hoc
va cua nhng ngi cng hoa". Sau khi phun ra nhng li hn hoc
b i chng nhng ngi cach mang va trong khi xu phu Na-p-lng mt cach tr trao nht, B-ve a t hao la vic xut ban quyn
sach cua y se khng gp kho khn g. Nhng chnh v vy ma y
E. Tac Le
136
lm: sach b cm va b tch thu... v trong cun tai liu cng khai
o, B-ve a khuy ng nhng ky nim au thng.
"Chu ngha Gia-c-banh b mt" la cai ti ma chnh phu Nap-l-ng khng bao gi tha th cho nhng ngi cm but. Va th
"chu ngha Gia-c-banh b mt" y a c biu hin bng nhng
hnh tch tinh t rt bt ng, th du: tac gia tan dng ao c
trong sach cua A-rt-tt hoc c lim khit cua Ca-tng, lp tc
anh ta b tnh nghi ngay: co phai tac gia mun tan tung nhng
chnh phu cng hoa khng? V A-ten va Rm u la nhng nc
cng hoa.
Na-p-l-ng khng ch vic xut ban bao ch, sach v cua
cac dn tc b khut phuc cung bng mt cai ach nghet th nh
vy.
Ch hi a ng bong gio n s n dch cua t quc la khng
nhng toa bao b e doa ong ca, b tch thu sach, ma con nguy
him n ca con ngi cua tac gia. Ngi hang sach Pan-ma a b
bn Nu-rem-be, theo yu cu cua Na-p-l-ng, ch v Pan-ma a
t chi vic phat giac tn tac gia mt cun sach ma Na-p-l-ng
khng thch. Cai gng o a ch ro iu g ang ch i nhng
nha vn va nhng nha xut ban nhng nc b chinh phuc nu
ho thoang co y g than van cho s phn cua t quc b ap bc.
Bng nhng bin phap khc nghit nht xoa bo moi ky
nim v cac s kin va v cac nguyn ly cach mang Phap, va theo
doi khng kem phn khc nghit moi bai bao am ch s giai phong
dn tc va quyn dn tc t quyt cua chu u b chinh phuc, o
la nhng t tng ch ao toan b ng li chnh sach cua Na-pl-ng trong lnh vc xut ban.
Hai thang sau trn Ma-re-g va vai tun l sau khi y v,
bng ngh nh ngay 12 thang 8 nm 1800, v Tng tai th nht
lp mt uy ban phu trach chun b d thao "dn lut", tao thanh
mt b lut lam nn tang cho toan b i sng phap ly nc
Phap va cac nc b chinh phuc. V cng vic nay vp phai nhiu
kho khn qua ln nn Na-p-l-ng a phai han ch s uy vin cua
137
uy ban nay trong s bn ngi. ng khng chu c nhng uy

ban ln, nhng bai din vn dai, nhng cuc hop lin min lu bu.
Nhng tt ca bn uy vin u la nhng nha lam lut li lac.
Sau nay, b lut y mang tn la "lut Na-p-l-ng", c
ph chun bng mt sc lnh ky nm 1852, va cai tn o vn con
cha c chnh thc i, mc du ngi ta cung con goi no la "dn
lut".
Y cua nha lam lut la b dn lut cua Na-p-l-ng phai
la s tha nhn v mt phap ly va la s cung c nhng thng li
cua giai cp t san i vi ch phong kin, va phai bao am mt
cach vng chc a v cua quyn t hu trong xa hi mi, bng
cach bao am nguyn tc s hu t san v han , chng moi cuc
tin cng bt c u n: cua ch phong kin con ngc ngoai,
hoc cua th thuyn mun vung ln pha xing cht xch.
Na-p-l-ng cho rng cach mang a xay ra nc Phap,
khng phai v nc Phap mun t do ma la v nc phap mun
bnh ng. Vy la, Na-p-l-ng hiu bnh ng theo ngha bnh
ng v iu kin xa hi va kinh t trong cuc sng cua nhng
ngi cng dn. Va Na-p-l-ng a quyt nh bao am cho s
bnh ng v quyn cng dn o mt cach vng chc bng b lut
cua mnh. Noi v cach mang, Na-p-l-ng noi: "T do chng qua
ch la mt cai c". Va sau khi a huy bo quyn t do chnh tr, Nap-l-ng a bao am va lut l hoa "quyn bnh ng", theo nh
ng ta hiu.
ng v mt sang sua, v mt tinh thn mach lac cht che
va v mt l-gch c vn dung vao vic bao v nha nc t san,
co le b lut Na-p-l-ng ang cho nhng nha lam lut cac
nc t ban a khen ngi va tip tuc khen ngi. Tuy vy nha bnh
lun thin v nht cung khng th nao chi cai c rng so vi
nn phap ch cua cuc cach mang t san Phap th b lut o anh
du mt bc lui, mc du no co tin b so vi nhng lut l hin
hanh cac nc khac trn luc a chu u. Ngoai ra, no chng co
g hn la s ph bo v van thng li cua cach mang.
E. Tac Le
138
Na-p-l-ng t ngi phu n tuy thuc vao ngi chng va,

hn na vao a v thp kem va bt li i vi nhng anh em trai
v quyn tha t. Lut cach mang, t mt cach nhn ao "con
hoang" va "con e" u bnh ng trc phap lut, a hoan toan b
thu tiu. "Ti tc quyn cng dn", cung nh nhng hnh phat
nhuc hnh khac i vi nhng ngi b kt an kh sai a c khi
phuc, mc du cach mang a thu tiu cai hnh phat ac nghit o
cua toa an. xy dng xa hi mi, Na-p-l-ng a tnh n tt
ca nhng iu bc thit nhm bao am t do y u nht va rng
rai nht cho hoat ng kinh t cua gia cp ai t san va quet sach
tt ca nhng cai g la biu hin nguyn vong dn chu cua giai cp
tiu t san.
Ngi ta co th t hoi rng trong khi hoan thanh s nghip
to ln o, ma kt qua la vic tao nn b dn lut, co xut hin s
khang ngh nao khng? Co xut hin nhng y bao tn tnh cht
rng rai cua nhng quan im cach mang trong phap ch mi
khng? Qua nhin la a co. Khi b lut a thng qua theo thu tuc
"phap ch" th cung co mt vai ngi uy hi phap ch dam ln
ting rut re ch trch vai iu, nhng s phan i yu t o khng
co ting vang nao ca.
Nhng iu ch trch ma ta va noi n a b gat i mt cach
d dang nht trn i: B-na-pac thanh tr uy hi phap ch n
ni ch con lai 50 uy vin cm nh hn va ng ta quy nh s uy
vin cua cai hi ng o t nay tr i khng c qua s y. Vic
cai cach hin phap o mt khi a bt thnh lnh thanh s tht th
moi vic u tri chay. Thang 3 nm 1803, b lut Na-p-l-ng
sau khi a c Hi ng chnh phu ban cai, c a ln Hi
ng lp phap thng qua, hi ng nay cung khng co quyn tranh
lun, a lng le thng qua tng iu mt. Thang 3 nm 1804, b
lut co mang ch ky cua Na-p-l-ng tr thanh nn tang phap
lut cua khoa phap lut hoc nc Phap. Giai cp ai t san Phap
a toai nguyn: cach mang t san a e ra cai kt qua di phuc cua
no (e ra sau khi cht - N.D.) va bi vy ma ro rang la sau ngay 18
Thang Sng mu khng con co kha nng noi n vic tip tuc cach
mang nc Phap na. Nhng khng mt nha vit s nao c
139
phep qun yu t tin b to ln cua b lut o i vi nhng nc

chu u b Na-p-l-ng chinh phuc.
Sau nay con co nhiu lut l khac phu thm vao b lut o,
nh vy ma Na-p-l-ng mi ap ch c giai cp th thuyn mt
cach chc chn hn bao gi ht. Khng nhng lut Lo Sa-p-li-
nm 1791 c thi hanh - theo lut nay nhng vu bai cng hoa
bnh nht va ngay ca lan cng cung la ti phai a ra toa an ngi ta con lp ra "tiu ba" nm trong tay ngi chu va khng
co tiu ba o ngi th khng th tm u c vic lam. Trong
tiu ba, ngi chu cu ghi s chng thc cua mnh v ngi th a
thi vic va ly do ngi chu cu a thai ngi th. Ngi ta ly lam
d chu bit my khi nhng ngi chu lam dung c "th t do v
han o" tc oat tin cng va mu banh m cua ngi th.
Theo lnh cua Na-p-l-ng, cung vao thi ky o, lut thng
mai c thao ra a b sung vao toan b nn phap ch dn s
bng mt loat iu khoan quy nh va bao am v mt phap ly
quyn thng thng, s hoat ng cua th trng chng khoan va
cua ngn hang, lut hi oai va quyn quan ly vn kh, ngha la
nhng hoat ng co lin quan n vic bun ban. Cui cung, Nap-l-ng hoan thanh v cn ban s nghip phap ch cua ng ta
bng vic lp b hnh lut. Na-p-l-ng duy tr ti t hnh, khi
phuc hnh phat anh roi a b cach mang thu tiu, khi phuc hnh
phat ong du st nung o i vi mt vai ti, va t ra nhiu
hnh phat ha khc i vi tt ca nhng m mu chng lai quyn
t hu. Nn phap ch hnh s cua Na-p-l-ng la thoai b so vi
lut l cua thi ky cach mang, iu o khng cn ban cai.
S nghip phap ch to ln o vn con cha hoan thanh v
thang 3 nm 1803, chin tranh vi Anh lai bt u. Na-p-l-ng
lai tut gm ra cho mai ti khi kt thuc thin anh hung ca dai va
m mau mi lai tra gm vao vo.
E. Tac Le
140
Chu thch:
. L Sa-p-li- (Le Chapelier): ao lut cm cac t chc cng
nhn va quy nh phat tin va tng giam nhng ngi cm u
hoc tch cc u tranh trong cac cuc nh cng.
MUC LUC
GIAI OAN U CUA CUC CHIN TRANH CHNG NC ANH VA L NG QUANG

CUA NA-P-L-NG 1803-1804 ..........................................................................................2
THT BAI CUA KHI LIN MINH QUN S TH BA 1805-1806 ................................... 20
NC PH BAI TRN VA NC C B KHUT PHUC HN 1806-1807 ...................... 48
T TIN-DT N VA-GRAM 1807-1809 ............................................................................. 84
THI KY CC THNH 1810 - 1811 ................................................................................... 110
E. Tac Le
GIAI OAN U CUA CUC CHIN TRANH

CHNG NC ANH VA L NG QUANG
CUA NA-P-L-NG 1803-1804
Sau mt thi gian ngng lai ngn ngui, cuc ai chin tip
din va ca hai bn u hnh dung ro c nhng kho khn. i
ch Na-p-l-ng ngi chu cua nc Phap, cua phn ln nc Y,
cua mt s thanh ph va t ai thuc min Ty c, cua nc B,
cua nc Ha Lan la nhng lc lng khng kem phn to ln va
ang s ca v sc manh cung nh v tnh nhiu dang nhiu ve cua
nhng lc lng o. Na-p-l-ng a sut i vt ln chng lai khi
lin minh cua cac nc qun chu lac hu va na phong kin,
nhng ng u cuc lin minh o lai la mt cng quc co nn
kinh t tin tin ng u th gii t ban vao luc by gi. Khi
nhm bt nhng xa hi phong kin va chuyn ch gia nua vi
nhng hnh thc kinh t lac hu phu thuc vao quyn li cua
mnh, nhng cuc chin tranh di thi Na-p-l-ng khng phai
ch ap ng nhng nguyn vong cua nha nc t san Phap. Nhng
cuc chin tranh khng chm dt o ng thi con la cuc o sc
gia nc Phap va mi bc vao con ng phat trin cng
nghip va t ban chu ngha, vi nc Anh a i vao con ng o
t lu va v mt nay, nc Anh a at c nhng thanh qua hn
hn.
y nn noi mt vai li v nhng cuc chin tranh cua Nap-l-ng: ngay t u chung a khac bit hn vi cac cuc chin
tranh cua cach mang Phap. V vn nay, L-nin a nhn xet:
"Mt cuc chin tranh dn tc co th chuyn thanh cuc chin
tranh quc va ngc lai. Th du, nhng cuc chin tranh cua
cuc ai cach mang Phap bt u nh nhng cuc chin tranh
dn tc. o la nhng cuc chin tranh dn tc. o la nhng cuc

chin tranh cach mang: chung bao v cuc ai cach mang chng
cuc lin minh cua cac nc qun chu phan cach mang. Nhng khi
Na-p-l-ng a lp lai c quc Phap bng s n dch nhiu
quc gia dn tc ln chu u a hnh thanh t lu va con tn tai,
th nhng cuc chin tranh dn tc Phap bin cht thanh chin
tranh quc, va n lt mnh, chin tranh quc e ra chin
tranh giai phong dn tc chng chu ngha quc Na-p-l-ng".
L-nin hiu chu ngha quc y la s cp boc cac nc khac
noi chung va chin tranh quc la "mt cuc chin tranh gia
bon diu hu chia nhau mt ming mi nao o". Ngi a giai
thch nh vy mt ch khac, vn khi noi v thi ai Na-p-lng, nhng vn c nhn nhn trn mt kha canh khac.
Trong cuc u tranh ac lit va khng nhn nhng chng
ch thu cua mnh la chu ngha t ban Phap ma lc lng banh
trng qua nhanh, giai cp t san Anh co v pha mnh mt nn
ky thut cao, nhng ngun li tai chnh v cung di dao, nhiu
thuc a beo b va quan h thng mai cua ho toa khp mt a
cu. Trong cuc vt ln nay, nc Anh a s dung lu dai va tuyt
kheo nhng s giup va vin tr cho cac nc qun chu na
phong kin, lac hu v mt kinh t, va a xut tin trang b cho
qun i cua cac nc y bng vu kh cua mnh. Khi con cua Uylim Pt tung ra hang triu ng, vi danh ngha vin tr cho Nga,
ao hoc Ph, t ho i ch vi cach mang Phap hoc Na-p-lng, la hn ang lam ung nh b hn a lam 40 nm trc y:
vin tr cho ngi I-r-qua va nhng b lac n khac li ho
vao cuc u tranh chng lai cung nhng ngi Phap y Ca-naa. D nhin, quy m cua cac hoat ng noi trn va i tng
tranh gianh nhau co khac.
Tai sao hoa bnh do nc Anh quyt nh A-ming vao
thang 3 nm 1802, ch la mt cuc ngng chin mt nm? Bi v
khi nim vui do chm dt c mt cuc chin tranh gian kh a
tan bin i th nhiu phn t trong giai cp t san va quy tc a
chu nhn thy ro rng chung a thua thit trong cuc chin tranh
nay va B-na-pac a thng. Khng nhng B-na-pac khng cho
E. Tac Le
phep hang hoa Anh nhp vao nhng th trng rng ln t di

quyn cua ng ta, ma con v nm c nc B va Ha lan trong tay
th bt c luc nao B-na-pac cung co th uy hip trc tip b bin
nc Anh; va nht la t nm 1802, B-na-pac a khng gp kho
khn g trong vic bt ep nhiu quc gia coi nh "c lp" phai lin
minh vi mnh bng cach trc tip uy hip cac nc o.
Khi ky c hoa c A-ming, B-na-pac con ang s va nguy
him hn ca Lu-i XIV vao thi ky cc thnh, v le tt ca nhng cuc
thn tnh cua Lu-i XIV trn ta ngan sng Ranh ch la mt tro chi
tre con so vi vic B-na-pac a lam chu phn t ai o cua nc
c. S cung c nn ba chu cua ch chuyn chnh qun phit
Phap trn luc a chu u co th dung lam tin cho cuc xm
lc nc Anh.
Nn noi rng Na-p-l-ng a rt kheo li dung hoa c ngn
ngui A-ming dep cuc khi ngha cua nhng ngi da en
Xanh -manh-g, ni ma di thi Vin c chnh, ngi thu
lnh ni ting cua nhn dn da en la Tut-xanh Lu-vec-tuya a
xy dng thanh cn c vng chc. Ngi thu lnh nay va cng
nhn v danh ngha nn h cua Phap trn ao lai va x s
nh ng vua c lp.
V vn thuc a, Na-p-l-ng hoan toan tan thanh
nhng quan im cua cac in chu Phap, bon nay dt khoat khng
tha nhn lut giai phong n l da c ban b trong thi ky Hi
ngh Quc c cach mang. Na-p-l-ng a thu hi, theo hoa c Aming, nhng thuc a Phap b nc Anh chim ong (Xanh manh-g, qun ao ng-ti, Met-ca-re-nh, Guy-an). Na-p-l-ng
khng dam phuc hi lai ch n l nhng ni nao ma ch o
b thu tiu, nhng ng ta cng nhn no tt ca nhng ni nao ma
no con tn tai sau cuc chim ong tam thi cua Anh. an ap
cuc khi ngha cua Tut-xanh Lu-vec-tuya, nm 1802, Na-p-lng chun b mt ham i va mt i qun 10.000 ngi. B gian
k cua Phap du vao trn a Phap, Tut-xanh Lu-vec-tuya b bt
ngay 7-6-1802 va b a sang Phap. Lu-vec-tuya va ti Phap, Nap-l-ng a ha lnh tng giam ngi anh hung u tranh giai
phong cho dn tc da en vao hm ti trong xa lim thanh Giu. Kh
hu gay gt cua vung sn cc m t o va s giam cm khc

nghit: khng cho phep gp thn nhn, khng c i dao, s
hanh ha v nhn ao trong 10 thang tri o a git cht mt Tutxanh Lu-vec-tuya.
Na-p-l-ng a co nhng chng trnh nhm t chc va boc
lt cac thuc a. Nhng vic tip din cuc chin tranh chng
nc Anh vao mua xun nm 1803 a buc Na-p-l-ng phai t
bo ng li chnh sach ln v thuc a. V khng co kha nng gi
c nhng khoang t xa xi trn trin sng Mt-xi-xi-pi, do
ng giao thng trn mt bin a b gian oan hoan toan, nn
Na-p-l-ng cung a phai ban lai cho My (3-4-1802) phn t ai
thuc Phap x Lu-i-di-an.
B phn (quan trong nht) cua giai cp t san Anh, vao mua
xun nm 1803, khi ln ting oi huy bo hoa c A-ming th mt
trong v s ly do cua ho con la: phai ngn can khng cho Na-p-lng gi nhng thuc a cu cua Phap va chim thm nhng thuc
a mi.
Nhng hoa c A-ming khng phai ch b pha t Lun n
ma con t Pa-ri na. Na-p-l-ng tin rng khi ky hoa c A-ming
la ngi Anh a thc t khng can thip vao nhng cng vic cua
chu u va cam chu ng nhn Na-p-l-ng xac lp ba quyn cua
mnh trn luc a, by gi t nhin s vic xay ra khng phai nh
vy, va nc Anh khng chu khoanh tay ng nhn vic lam cua
B-na-pac chu u.
Cac cuc am phan ngoai giao rt phc tap bt u. Ca hai
bn u khng mun va khng th nhn nhng ln nhau, va i
bn u cung hiu rt ro nh vy. Ngay t u nm 1803, cac cuc
am phan y a i vao mt bc ngot i ch s tan v. Lun
n cung nh Pa-ri, ngi ta do d. Cac b trng Anh khng
nht tr c vi nhau rng t nc ang sp lao vao mt cuc
u tranh y nguy him, va t ra th cung la trong nhng ngay
u nc Anh n c, khng co ng minh, v luc o Phap ang
sng hoa bnh vi tt ca cac cng quc. V phn B-na-pac, ng
hiu gii t san thng mai Pa-ri va Li-ng, cung nh cac nha
E. Tac Le
cng nghip san xut xa x phm a b nhng ngh va nhng

n t hang y sc hp dn cua ngi Anh li cun n mc
nao; B-na-pac hiu trong nhng thang u sau khi ky hoa c Aming, vic 15.000 khach du lch giau co ngi Anh n thm a
lam nn thng nghip Phap phn chn n mc nao; B-na-pac
cung bit rng tuy co kha nng khng cho nhp hang hoa Anh vao
Phap, k ca trong thi bnh, nhng lam nh vy v phng din
li ch cua cac nha cng nghip Phap ma noi th cuc chin tranh
vi nc Anh trc mt chng mang lai mt cai g mi. Thc ra,
nu chin tranh bung n, ngi ta co th ap dung gay gt phng
phap cm vn cung c va phat trin phng phap y sang cac nc
khac, va Na-p-l-ng t hy vong ln vao iu o.
Man kch thnh n ni ting ma Na-p-l-ng ong in
Tuy-l-ri trong cuc yt kin cua vin ai s Anh a y thng hai
cng quc vao cuc chin tranh, trong u oc Na-p-l-ng la mt
th thach cui cung, mt m mu th uy ti hu.
Nhn chuyn y, cung nn noi mt chut v cai c im
ring bit y cua Na-p-l-ng a lun lun lam cho nhng nha
quan sat ngac nhin. Ro rang rng cai ban cht hng hach, lm l,
d ni nong va khinh th hu ht moi ngi y thng hay a n
nhng cn in dai kinh khung. Nhng cung nn nhn xet thm
rng: noi chung Na-p-l-ng t chu c mt cach c bit Na-pl-ng a nu cho ngh s ni ting la Tan-ma nhng s gia tao
trong din xut cua din vin bi kch khi ho mun din at nhng
tnh cam ln; gn Tan-ma, Na-p-l-ng a hoc hoi c nhiu va
v th ma Na-p-l-ng i x vi Tan-ma rt tt. V hoang y
a giup cho Tan-ma thy rng i khi hoang n triu nh,
hoang thy o co nhng nang cng chua mt tnh nhn,
nhng bc vng mt nc, nhng v vua chua b trut ngi do
chin tranh, nhng tng lnh cu mong c khen thng hoc
ang khn khoan xin khen thng. ng ta co th quan sat thy
quanh mnh s lam dung long t ai, mt canh tranh gianh ac lit,
cac tai bin, mi u su, giu kn trong tm can, ni au n l
ra ngoai. ng hoang noi thm rng: triu nh cua ng ta y
ry nhng tn bi kch va ban thn ng ta la nhn vt bi tham
nht cua thi ai. Th nhng - Na-p-l-ng hoi - Na-p-l-ng va

nhng din vin khac cua nhng tn bi kch o co gi tay ln tri
khng? Ho co nghin cu ng tac cua ho khng? Ho co ly t th,
thai oai phong lm lit khng? Ho co ku la khng? Khng dt
khoat la ho noi mt cach t nhin nh tt ca nhng con ngi b
quyn li hoc duc vong khch ng. Tt ca nhng ngi xut hin
trn sn khu ln cua th gian a lam nh vy va a ong mt tn
bi kch trn ngai vang. Va hoang khuyn ngh s hay nghin
ngm nhng th du y.
Hu nh luc nao Na-p-l-ng cung t chu c. Ni bc bo
duy nht cua ng la nhng cn gin d ma ng khng bit lam th
nao ch ng c. Nhng cn thnh n o rt d di va lam
xung quanh hoang s. Vao nhng luc o, ng ta lam cho nhng
ngi vng vang nht, can am nht cung phai s. Nhng cung co
luc, trong trng hp a tnh trc va v nhng ly do a suy ngh
chn chn (va nhng trng hp, ly do y khng lin quan n ban
cht hay ni nong cua ng ta) th Na-p-l-ng a ong nhng
man kch thnh n tuyt hay, vi mt ngh thut gia v iu luyn
va c sc n ni ch nhng ngi thu hiu Na-p-l-ng mi co
th ng rng ng ta ong kch, nhng khng phai luc nao cung
dam ng, v ngay ban thn ho cung thng hay b nhm.
Uych-ooc, ai s mi cua Anh Phap, ngay t bui u a
khng bao gi tin rng co th sng hoa bnh vi B-na-pac c,
khng phai ch v nc Phap co li nhiu trong hoa c A-ming,
ma con v sau o v Tng tai th nht a hoat ng trn phn t
ai chu u sat bin gii nc Phap nh th t y a thuc
quyn ng ta. Chng han, mua thu nm 1802, Na-p-l-ng a bao
cho nc Thuy S bit rng ng ta mun lp hin phap mi Thuy
S va a mt chnh phu "ban cua nc Phap" ln cm quyn. Vin
ly rng nc Phap va nc Y ch hu cua Phap bn canh Thuy
S, rng trn ban Thuy S nm gia Phap va y, va da vao
nhng ly do a ly y, Na-p-l-ng a tp trung bin gii Thuy
S mt qun oan 30.000 ngi do tng Ny ch huy. Thuy S quy
phuc va sau o to ra ngoan ngoan tuyt i. Suyt soat cung luc y
Na-p-l-ng tuyn b hp nht hn vng quc Pi--mng vao
E. Tac Le
nc Phap. Nhng quc gia nho va nhng tiu vng c, ma sau

hoa c Luy-n-vin nm 1801, khng th hy vong vao s giup
cua nc Ao c na, run s trc Na-p-l-ng va c x vi Nap-l-ng nh nhng ke ti oi, theo ung ngha cua danh t y.
Ri cui cung la Ha Lan nm chc chn trong tay Na-p-l-ng; ro
rang la Ha Lan se khng th thoat va khng th t giai thoat
c.
Nc Anh khng th va khng mun nh vy. Ngay 18-21803, trong bui hi kin long trong u tin, bng cach gia v ni
gin va phun ra nhng li doa nat, Na-p-l-ng a la li om som.
ng ta ph phang s hung cng cua mnh va tuyn b rng nu
Anh dam gy chin th o se la "mt cuc chin tranh tiu dit",
rng Anh ng hong phnh ph cac nc lin minh, rng nc Ao
"a thi khng tn tai" la mt cng quc ln na. Na-p-l-ng
noi bng mt giong nh vy va het to n ni Uych-ooc vit th v
cho cp trn cua y, ngai b trng ngoai giao -ket-biu-ry rng:
"Ti tng nh ang ng nghe mt vin ai uy ky binh noi ch
khng phai ngi ng u mt trong nhng quc gia manh nht
chu u". Na-p-l-ng mt mc tin rng co th nat n c Anh
va nh vy va gi c hoa bnh, vn va lam chu c chu u.
Nhng ng ta a gp phai i phng manh. Tuy co nhng bt
ng nghim trong a lam cho giai cp t san va quy tc Anh luc
o khng thng nht vi nhau trn nhiu quan im, nhng bon
ho lai nht tr v mt im la khng nha c tai Na-p-l-ng
chinh phuc chu u. Vi s doa nat cua Na-p-l-ng v vic tp
trung mt i qun na triu ngi, chnh phu Anh i lai bng
cach tng cng ham i cua ho va dung nhiu bin phap qun s
quan trong.
Ngay 13 thang 3, trong khi ong mt man kch mi va man
kch cui cung, Na-p-l-ng a tuyn b rng: "Cac ng nht nh
chin tranh ha? Cac ng con mun anh nhau trong 15 nm na
va cac ng buc ti se phai tham chin". ng ta oi lai ao Man-t
ma Anh a chim t trc hoa c A-ming va a cam kt giao tra
cho dong ho Ky s, nhng Anh tr hoan vic thc hin bng cach t
cao nhng hanh ng trai vi hoa c cua B-na-pac, Na-p-l-ng
ln ting tuyn b rng: "Ngi Anh mun chin tranh, nhng nu

ho la nhng ngi u tin rut kim ra th ti se la ngi sau
cung tra gm vao vo. .. Cac ng mun chun b vu kh, ti cung se
chun b vu kh. Co le cac ng co th git ch c nc Phap,
nhng ng hong doa dm no. Tai hoa se n vi nhng ke khng
tn trong hip c! Nu ho thch gi ao Man-t th chin tranh la
cn thit", Na-p-l-ng gin d tht ra nh vy va bo phong hop
gia cuc tip kin cac ai s va cac quan ai thn.
Uych-ooc ri Pa-ri vao nhng ngay u thang 5 nm 1803;
nh vy la cuc chin tranh gia Na-p-l-ng va nc Anh bt
u va no ch kt thuc khi triu ai Na-p-l-ng kt thuc.
Vao thang 3, sau vu hanh hnh cng tc ng-ghin va trong
khi ngi ta ang chun b ban an cua Ca-u-an th Pa-ri va
cac tnh co tin n rng chnh cng tc a c Ca-u-an va
ang cua hn nh a ln ngi vua sau khi a thanh toan c
B-na-pac. o la tin n nham nhng cung a giup ch c nhiu
cho B-na-pac. Phap nh, Hi ng lp phap, Ngh vin c coi
nh ai din cho nhn dn nhng gm toan nhng ke mu quang
va tay sai cua v Tng tai th nht, bt u noi cng khai va noi
toac ra rng a n luc cn thit phai chm dt cai tnh trang ma
trong o s an ninh va quyn li cua quc gia tuy thuc va sinh
mang cua ring mt ngi va ngi y ang gy cho moi ke thu
cua nc Phap nui hy vong bng nhng vu mu sat. Kt lun ro
rang la: cn phai thay ch "Tng tai tron i" bng ch qun
chu th tp.
V th, sau triu ai M-r-vanh-ging tr v t th ky th V
n th ky th VIII; sau triu ai Ca-r-lanh-ging, k tuc triu
ai M-r-vanh-ging, tr v th th ky VIII n th ky X; sau
triu ai Ca-p-xing (gm hai chi ho Va-loa va Buc-bng) thng
tr t cui th ky th X n nm 1792 nm ma Lu-i XVI (tc la
"Lu-i ao choang", trong thi cach mang ngi ta goi Lu-i XVI nh
vy) b lt th phai co "triu ai th t" tr v nc Phap , o la
triu ai B-na-pac.
E. Tac Le
10
Ch cng hoa, tn tai t ngay 10 thang 8 nm 1792, n

nay lai phai nhng ch cho ch qun chu.
Tuy vy, triu ai mi B-na-pac khng th mang tn hiu
cua cac triu ai trc c. ng chua mi mun mang cai danh
hoang ma Sac-l-ma-nh, khi lam l ng quang, a t phong
cho mnh vao nm 800, 1.000 nm sau, vao nm 1804, Na-p-lng tuyn b cng khai rng noi gng Sac-l-ma-nh, Na-p-lng se tr thanh Hoang phng Ty, rng ng khng t cho
mnh la ngi tha k cua cac vua chua thi xa cua nc Phap,
ma la ngi tha k cua hoang Sac-l-ma-nh.
quc Sac-l-ma-nh co g khac hn la mt m mu lam
sng lai va m rng mt quc khac con rng ln gp bi quc
La Ma. Na-p-l-ng cung t cho la ke tha k cua quc y, la
ke thng nht nhng nc co nn vn minh phng Ty. Sau nay,
Na-p-l-ng a thanh cng trong vic quy phuc cac nc ch hu
di ach thng tr trc tip hay gian tip cua mnh gm mt
khoang t ai rng ln gp bi khoang t ai ma Sac-l-ma-nh
cha h tr v: trc chin dch nc Nga nm 1812, quyn lc gh
gm cua Na-p-l-ng bao trum ln trn cac lanh th rng ln, tru
phu va dn c ng uc gp bi quc La Ma, o la mi ch noi
chu u, cha noi n nhng t ai thuc La Ma Bc Phi va
Tiu a. Nhng khi ln u tin chu u c nghe noi n k
hoach Na-p-l-ng lam sng lai quc Sac-l-ma-nh th nhiu
ngi cho rng d an o xut phat t mt s kiu ngao in r va
coi no nh mt s thach thc tao bao cua mt ke xm lc ngang
tang vi th gii vn minh.
ai s cua tt ca cac cng quc lo u chu y theo doi s bin
chuyn bt ng, t ngt va nhanh chong sang ch qun chu a
qua hin nhin Phap sau khi kham pha m mu cua Ca-u-an
va sau vu hanh hnh cng tc ng-ghin. Tnh cht bao hoang
c xac minh y u cua m mu o a buc moi ngi phai chu
y. Tun t theo doi cac s vic c cng b trong qua trnh iu
tra va cac cuc tranh tung trong khi xet x, dn dn ngi ta nhn
ra rng, ngay gia long bon ai t san, trong s nhng ke chim
hu tai san cua nha nc, co c vong cung c chnh quyn va ch
11
Na-p-l-ng lp nn nhm bao am mt cach co hiu lc tnh

mang va tai san cua ho chng lai nhng mu cua bon t san cu,
bon quy tc. Ngay 18 thang 4 nm 1804, Ngh vin ra mt ngh
quyt. Theo ngh quyt y th Na-p-l-ng B-na-pac c phong
lam hoang nc Phap theo ch th tp. Th thc trng cu
dn y ln nay con d dang hn nm 1799, sau Thang Sng mu.
T tng ai ny u hoang mang cao , mc du ai ny u
a trng i s kin y t nm 1802 va giai cp ai t san, ung h
trit chnh sach cua B-na-pac, a cho rng ch qun chu
quay tr lai la mt vic nht nh khng th tranh c. ng
nhin la nhng ngi cng hoa kin nh khng th cam chu tnh
hnh mi o. Nhng ngay cach mang, nhng c m t do va bnh
ng, nhng li a kch kch lit bon c tai con khc su trong
tm tr. Mt s ngi ngh rng B-na-pac a lam giam vinh
quang cua ng ta khi mun thm mt chc v vao cai tn a lng
ly khp ni cua ng ta. Pn Lu-i Cu-ri- luc o ku ln rng: "a
la B-na-pac ma con lam hoang ! Hn mun xung dc!". Bt-tven v qua hm m nn tng Na-p-l-ng cai tn "ban giao hng
hung trang" nhng Bt-t-ven a thu lai li tng y khi thy anh
cng dn B-na-pac a bin cht thanh hoang . Khi mt by vn
vo ba quan phm phuc rc r, mt by phu nhn trong triu, ao
qun lng ly, ln u tin n chuc tung v hoang mi trong
cung Tuy-l-ri th ch co mt vai n gi hiu trong thm tm rng
ngi chua mi cha coi l ln ngi cua ng ta n y la kt thuc
va khng phai v c ma ng ta nhc ti Sac-l-ma-nh. Na-p-lng khng mun giao hoang ch thn n d l ln ngi cua ng
nh 1.000 nm trc y, nm 800, v tin bi xa xi cua giao
hoang a lam i vi Sac-l-ma-nh. Nhng Na-p-l-ng nh
tm em lai cho l ln ngi mt s thay i co y ngha. Sac-l-manh n vi giao hoang La Ma lam l ng quang, con Na-pl-ng th mun giao hoang phai ch thn n vi Na-p-l-ng
Pa-ri.
Pi VII hoang s va cm tc khi c bit y mun cua hoang
Na-p-l-ng. Cac cn thn cua giao hoang c gng an ui giao
hoang bng cach dn giai cac th du lch s xa kia. Ho a nhc lai
E. Tac Le
12
mt trong v van ky nim v c giao hoang L-ng th nht rng

gia th ky th V, khi tnh hnh chng ra sao, a anh chu nhn
nhuc n gp at-ti-la, ma ngi thu lnh y cua dn tc Hun th
khng th nao b c vi v hoang mi cua nc Phap v
phng din hoc vn, l va lch thip. Va lai, cung khng th
t vn t chi c. La Ma nm trong vong uy hip cua qun
i Phap min bc va min trung nc Y.
Ngh a chn, giao hoang nhanh chong quyt nh anh lam
theo nhng yu sach cua Na-p-l-ng, nhng khng phai khng
c oi cho c mt s n bu ti thiu bng mt s manh t nho
min bc t Thanh ma trc y Na-p-l-ng a chim oat.
Nhng Pi VII, hng y giao chu Cng-xen-vi va Vin mt tuyn cua
giao hoang khng u sc choi vi nha ngoai giao tai gioi la Na-pl-ng. Tuy giao hoang a dung nhng meo vt a ku rn cay
ng, ri lai dung n nhng meo vt nhng li ku rn, nhng
vic mc ca cua ng ta cung chng n thua. Sau khi c Na-p-lng khch l giao hoang a i Pa-ri vi hy vong n o se c mt
chut g. Nhng n Pa-ri, giao hoang cung chng c g hn.
Trc cung nh trong khi lam l ng quang, Na-p-l-ng a to
ra thai hai mt rt ky khi. Na-p-l-ng cn n giao hoang v
trong thi y hang triu ngi dn trn mt t va c bit a s
nhn dn Phap u sung giao hoang. Vy th giao hoang la mt
cai phu tung cn thit cho l ng quang cua ng, nht la khi
cn phai lam sng lai quyn hanh va y nguyn cua Sac-l-ma-nh.
Nhng mt khac, Na-p-l-ng coi ca nhn giao hoang nh mt ga
phu thuy, nh nhng ke li dung mt cach co y thc s ngu xun
cua loai ngi bng nhng li thn chu va nhng thu phap m tn
trong cung nh ngoai nha th. Khi mi giao hoang, Na-p-lng ha vi cac v hng y giao chu la se i on giao hoang. Na-pl-ng a i on nhng lai vn i sn, co th sn, lnh tin tram
va cho vy quanh, va a gp giao hoang rng Phng-ten-n-bl,
cach lu ai Phng-ten-n-bl vung ln cn Pa-ri vai bc, ni
Na-p-l-ng ang . oan cua giao hoang dng lai, giao hoang
c mi xung xe va qua ng cai ln xe cua hoang , nhng
13
Na-p-l-ng th khng xung xe tip on. Na-p-l-ng a x vi

giao hoang nh vy trong sut thi gian ng nay Pa-ri.
Ngay 2 thang 12 nm 1804, l ng quang cua Na-p-l-ng
c c hanh nha th c Ba Pa-ri. Moi ngi x ra xem khi
oan xe lng ly keo thanh mt hang dai v tn a toan b triu
nh, tng ta, ai thn, giao hoang va cac hng y giao chu t
cung in n nha th. Ngoai ra, ngay hm o ngi ta con nhc
lai mt cu trong truyn thuyt gan cho nhiu nhn vt khac
nhau va co le cu o a do mt ngi lnh cng hoa cu noi tra
li Na-p-l-ng khi Na-p-l-ng hoi ngi y co thy thch thu v
s long trong nay khng: "Tu b ha, rt thch thu, nhng tht
ang tic bao nhiu v ngay hm nay vng mt 300.000 ngi a
cht lam cho nhng bui l ging nh th nay khng th co
c". Cu truyn thuyt o i khi c ngi ta c ho la a c
noi vao dp ky ban hip ngh gia giao hoang va Na-p-l-ng,
nhng du trong trng hp nao i na, cu noi o vn rt co y
ngha.
Bt ng i vi giao hoang va trai vi thu tuc a nh trc,
Na-p-l-ng sa i mt cach ht sc c bit phn chu yu cua
bui l: vao luc long trong nht, khi Pi VII sp lam nhim vu t
mu min ln u hoang nh 10 th ky trc v tin bi cua giao
hoang a lam i vi Sac-l-ma-nh toa thanh Pi-e, th bt cht
Na-p-l-ng ging ly mu triu thin tay giao hoang va t t
ln u mnh; ri n lt v Na-p-l-ng, Gi-d-phin, quy trc
mt hoang hoang t ln u mt mu khac nho hn.
Hanh ng nay mang mt y ngha tng trng: Na-p-l-ng
khng mun cho s "lam phep" cua giao hoang co mt tm quan
trong qua quyt nh trong bui l. Na-p-l-ng khng mun
nhn tay ngi cm u cai t chc tn giao ma Na-p-l-ng
thy cn phai m xa ti nhng thc tm khng a va cung
chng trn trong.
Hi he keo dai nhiu ngay lin trong triu nh, kinh
thanh, cac tnh, ngi ta dng en, bn sung ci, keo chung, tu
nhac lin tuc. Ngay gia luc thu vui khng ngng khng dt y,
Na-p-l-ng a nhn thy mi nguy mi ang uy hip quc
E. Tac Le
14
Phap. Trc ngay lam l ng quang. Na-p-l-ng a nhn c

nhng tin tc khng cho phep mnh hoai nghi rng sau vu Ca-uan b bai l, Uy-lim-Pt a tng cng cng tac ngoai giao
thanh lp mt khi lin minh khac chng lai nc Phap, t bui
u cua cac cuc chin tranh cach mang n nay th la khi lin
minh th ba va thc t, khi lin minh y a c thanh lp.
Vao thang 3, sau vu hanh hnh cng tc ng-ghin va trong
khi ngi ta ang chun b ban an cua Ca-u-an th Pa-ri va
cac tnh co tin n rng chnh cng tc a c Ca-u-an va
ang cua hn nh a ln ngi vua sau khi a thanh toan c
B-na-pac. o la tin n nham nhng cung a giup ch c nhiu
cho B-na-pac. Phap nh, Hi ng lp phap, Ngh vin c coi
nh ai din cho nhn dn nhng gm toan nhng ke mu quang
va tay sai cua v Tng tai th nht, bt u noi cng khai va noi
toac ra rng a n luc cn thit phai chm dt cai tnh trang ma
trong o s an ninh va quyn li cua quc gia tuy thuc va sinh
mang cua ring mt ngi va ngi y ang gy cho moi ke thu
cua nc Phap nui hy vong bng nhng vu mu sat. Kt lun ro
rang la: cn phai thay ch "Tng tai tron i" bng ch qun
chu th tp.
V th, sau triu ai M-r-vanh-ging tr v t th ky th V
n th ky th VIII; sau triu ai Ca-r-lanh-ging, k tuc triu
ai M-r-vanh-ging, tr v th th ky VIII n th ky X; sau
triu ai Ca-p-xing (gm hai chi ho Va-loa va Buc-bng) thng
tr t cui th ky th X n nm 1792 nm ma Lu-i XVI (tc la
"Lu-i ao choang", trong thi cach mang ngi ta goi Lu-i XVI nh
vy) b lt th phai co "triu ai th t" tr v nc Phap , o la
triu ai B-na-pac.
Ch cng hoa, tn tai t ngay 10 thang 8 nm 1792, n
nay lai phai nhng ch cho ch qun chu.
Tuy vy, triu ai mi B-na-pac khng th mang tn hiu
cua cac triu ai trc c. ng chua mi mun mang cai danh
hoang ma Sac-l-ma-nh, khi lam l ng quang, a t phong
15
cho mnh vao nm 800, 1.000 nm sau, vao nm 1804, Na-p-lng tuyn b cng khai rng noi gng Sac-l-ma-nh, Na-p-lng se tr thanh Hoang phng Ty, rng ng khng t cho
mnh la ngi tha k cua cac vua chua thi xa cua nc Phap,
ma la ngi tha k cua hoang Sac-l-ma-nh.
quc Sac-l-ma-nh co g khac hn la mt m mu lam
sng lai va m rng mt quc khac con rng ln gp bi quc
La Ma. Na-p-l-ng cung t cho la ke tha k cua quc y, la
ke thng nht nhng nc co nn vn minh phng Ty. Sau nay,
Na-p-l-ng a thanh cng trong vic quy phuc cac nc ch hu
di ach thng tr trc tip hay gian tip cua mnh gm mt
khoang t ai rng ln gp bi khoang t ai ma Sac-l-ma-nh
cha h tr v: trc chin dch nc Nga nm 1812, quyn lc gh
gm cua Na-p-l-ng bao trum ln trn cac lanh th rng ln, tru
phu va dn c ng uc gp bi quc La Ma, o la mi ch noi
chu u, cha noi n nhng t ai thuc La Ma Bc Phi va
Tiu a. Nhng khi ln u tin chu u c nghe noi n k
hoach Na-p-l-ng lam sng lai quc Sac-l-ma-nh th nhiu
ngi cho rng d an o xut phat t mt s kiu ngao in r va
coi no nh mt s thach thc tao bao cua mt ke xm lc ngang
tang vi th gii vn minh.
ai s cua tt ca cac cng quc lo u chu y theo doi s bin
chuyn bt ng, t ngt va nhanh chong sang ch qun chu a
qua hin nhin Phap sau khi kham pha m mu cua Ca-u-an
va sau vu hanh hnh cng tc ng-ghin. Tnh cht bao hoang
c xac minh y u cua m mu o a buc moi ngi phai chu
y. Tun t theo doi cac s vic c cng b trong qua trnh iu
tra va cac cuc tranh tung trong khi xet x, dn dn ngi ta nhn
ra rng, ngay gia long bon ai t san, trong s nhng ke chim
hu tai san cua nha nc, co c vong cung c chnh quyn va ch
Na-p-l-ng lp nn nhm bao am mt cach co hiu lc tnh
mang va tai san cua ho chng lai nhng mu cua bon t san cu,
bon quy tc. Ngay 18 thang 4 nm 1804, Ngh vin ra mt ngh
quyt. Theo ngh quyt y th Na-p-l-ng B-na-pac c phong
E. Tac Le
16
lam hoang nc Phap theo ch th tp. Th thc trng cu

dn y ln nay con d dang hn nm 1799, sau Thang Sng mu.
T tng ai ny u hoang mang cao , mc du ai ny u
a trng i s kin y t nm 1802 va giai cp ai t san, ung h
trit chnh sach cua B-na-pac, a cho rng ch qun chu
quay tr lai la mt vic nht nh khng th tranh c. ng
nhin la nhng ngi cng hoa kin nh khng th cam chu tnh
hnh mi o. Nhng ngay cach mang, nhng c m t do va bnh
ng, nhng li a kch kch lit bon c tai con khc su trong
tm tr. Mt s ngi ngh rng B-na-pac a lam giam vinh
quang cua ng ta khi mun thm mt chc v vao cai tn a lng
ly khp ni cua ng ta. Pn Lu-i Cu-ri- luc o ku ln rng: "a
la B-na-pac ma con lam hoang ! Hn mun xung dc!". Bt-tven v qua hm m nn tng Na-p-l-ng cai tn "ban giao hng
hung trang" nhng Bt-t-ven a thu lai li tng y khi thy anh
cng dn B-na-pac a bin cht thanh hoang . Khi mt by vn
vo ba quan phm phuc rc r, mt by phu nhn trong triu, ao
qun lng ly, ln u tin n chuc tung v hoang mi trong
cung Tuy-l-ri th ch co mt vai n gi hiu trong thm tm rng
ngi chua mi cha coi l ln ngi cua ng ta n y la kt thuc
va khng phai v c ma ng ta nhc ti Sac-l-ma-nh. Na-p-lng khng mun giao hoang ch thn n d l ln ngi cua ng
nh 1.000 nm trc y, nm 800, v tin bi xa xi cua giao
hoang a lam i vi Sac-l-ma-nh. Nhng Na-p-l-ng nh
tm em lai cho l ln ngi mt s thay i co y ngha. Sac-l-manh n vi giao hoang La Ma lam l ng quang, con Na-pl-ng th mun giao hoang phai ch thn n vi Na-p-l-ng
Pa-ri.
Pi VII hoang s va cm tc khi c bit y mun cua hoang
Na-p-l-ng. Cac cn thn cua giao hoang c gng an ui giao
hoang bng cach dn giai cac th du lch s xa kia. Ho a nhc lai
mt trong v van ky nim v c giao hoang L-ng th nht rng
gia th ky th V, khi tnh hnh chng ra sao, a anh chu nhn
nhuc n gp at-ti-la, ma ngi thu lnh y cua dn tc Hun th
khng th nao b c vi v hoang mi cua nc Phap v
17
phng din hoc vn, l va lch thip. Va lai, cung khng th

t vn t chi c. La Ma nm trong vong uy hip cua qun
i Phap min bc va min trung nc Y.
Ngh a chn, giao hoang nhanh chong quyt nh anh lam
theo nhng yu sach cua Na-p-l-ng, nhng khng phai khng
c oi cho c mt s n bu ti thiu bng mt s manh t nho
min bc t Thanh ma trc y Na-p-l-ng a chim oat.
Nhng Pi VII, hng y giao chu Cng-xen-vi va Vin mt tuyn cua
giao hoang khng u sc choi vi nha ngoai giao tai gioi la Na-pl-ng. Tuy giao hoang a dung nhng meo vt a ku rn cay
ng, ri lai dung n nhng meo vt nhng li ku rn, nhng
vic mc ca cua ng ta cung chng n thua. Sau khi c Na-p-lng khch l giao hoang a i Pa-ri vi hy vong n o se c mt
chut g. Nhng n Pa-ri, giao hoang cung chng c g hn.
Trc cung nh trong khi lam l ng quang, Na-p-l-ng a to
ra thai hai mt rt ky khi. Na-p-l-ng cn n giao hoang v
trong thi y hang triu ngi dn trn mt t va c bit a s
nhn dn Phap u sung giao hoang. Vy th giao hoang la mt
cai phu tung cn thit cho l ng quang cua ng, nht la khi
cn phai lam sng lai quyn hanh va y nguyn cua Sac-l-ma-nh.
Nhng mt khac, Na-p-l-ng coi ca nhn giao hoang nh mt ga
phu thuy, nh nhng ke li dung mt cach co y thc s ngu xun
cua loai ngi bng nhng li thn chu va nhng thu phap m tn
trong cung nh ngoai nha th. Khi mi giao hoang, Na-p-lng ha vi cac v hng y giao chu la se i on giao hoang. Na-pl-ng a i on nhng lai vn i sn, co th sn, lnh tin tram
va cho vy quanh, va a gp giao hoang rng Phng-ten-n-bl,
cach lu ai Phng-ten-n-bl vung ln cn Pa-ri vai bc, ni
Na-p-l-ng ang . oan cua giao hoang dng lai, giao hoang
c mi xung xe va qua ng cai ln xe cua hoang , nhng
Na-p-l-ng th khng xung xe tip on. Na-p-l-ng a x vi
giao hoang nh vy trong sut thi gian ng nay Pa-ri.
Ngay 2 thang 12 nm 1804, l ng quang cua Na-p-l-ng
c c hanh nha th c Ba Pa-ri. Moi ngi x ra xem khi
oan xe lng ly keo thanh mt hang dai v tn a toan b triu
E. Tac Le
18
nh, tng ta, ai thn, giao hoang va cac hng y giao chu t
cung in n nha th. Ngoai ra, ngay hm o ngi ta con nhc
lai mt cu trong truyn thuyt gan cho nhiu nhn vt khac
nhau va co le cu o a do mt ngi lnh cng hoa cu noi tra
li Na-p-l-ng khi Na-p-l-ng hoi ngi y co thy thch thu v
s long trong nay khng: "Tu b ha, rt thch thu, nhng tht
ang tic bao nhiu v ngay hm nay vng mt 300.000 ngi a
cht lam cho nhng bui l ging nh th nay khng th co
c". Cu truyn thuyt o i khi c ngi ta c ho la a c
noi vao dp ky ban hip ngh gia giao hoang va Na-p-l-ng,
nhng du trong trng hp nao i na, cu noi o vn rt co y
ngha.
Bt ng i vi giao hoang va trai vi thu tuc a nh trc,
Na-p-l-ng sa i mt cach ht sc c bit phn chu yu cua
bui l: vao luc long trong nht, khi Pi VII sp lam nhim vu t
mu min ln u hoang nh 10 th ky trc v tin bi cua giao
hoang a lam i vi Sac-l-ma-nh toa thanh Pi-e, th bt cht
Na-p-l-ng ging ly mu triu thin tay giao hoang va t t
ln u mnh; ri n lt v Na-p-l-ng, Gi-d-phin, quy trc
mt hoang hoang t ln u mt mu khac nho hn.
Hanh ng nay mang mt y ngha tng trng: Na-p-l-ng
khng mun cho s "lam phep" cua giao hoang co mt tm quan
trong qua quyt nh trong bui l. Na-p-l-ng khng mun
nhn tay ngi cm u cai t chc tn giao ma Na-p-l-ng
thy cn phai m xa ti nhng thc tm khng a va cung
chng trn trong.
Hi he keo dai nhiu ngay lin trong triu nh, kinh
thanh, cac tnh, ngi ta dng en, bn sung ci, keo chung, tu
nhac lin tuc. Ngay gia luc thu vui khng ngng khng dt y,
Na-p-l-ng a nhn thy mi nguy mi ang uy hip quc
Phap. Trc ngay lam l ng quang. Na-p-l-ng a nhn c
nhng tin tc khng cho phep mnh hoai nghi rng sau vu Ca-uan b bai l, Uy-lim-Pt a tng cng cng tac ngoai giao
thanh lp mt khi lin minh khac chng lai nc Phap, t bui
19
u cua cac cuc chin tranh cach mang n nay th la khi lin
minh th ba va thc t, khi lin minh y a c thanh lp.
E. Tac Le
20
THT BAI CUA KHI LIN MINH QUN S TH BA

1805-1806
Cuc lin minh qun s ln u tin cua cac cng quc chu
u tin cng vao nc Phap nm 1792, trc Na-p-l-ng, a b
anh bai va b thu tiu nm 1797 vi hoa c Cam-p Phooc-mi-
ky gia tng B-na-pac va nhng ai din toan quyn nc Ao.
Cuc lin minh th hai, tin cng nc Phap khi B-na-pac anh
bai luc B-na-pac quay tr v Phap va cung b tan ra sau s phan
bi cua Pn nht va khi ma nc Ao buc phai chp nhn hoa
c Luy-n-vin nm 1801. Nm 1805, Na-p-l-ng lai phai i
pho vi cuc tin cng th ba cua cac ai cng quc chu u. Mt
cuc o sc mi va ln lao ang c chun b.
Vao nhng nm 1804-1805, Na-p-l-ng ngh n "mt cuc
chin tranh quc" trn t Anh, ngh n "chim Lun n va
Ngn hang nc Anh", nhng Na-p-l-ng a phai tin hanh cuc
chin tranh y vao nm 1805 va chm dt no khng phai trc
ca thanh Lun n ma trc thanh Vin, tuy rng i phng
cua ng ta vn ch la mt.
Vung tin ba bai, Uy-lim-Pt ang thc hin nhim vu
thanh lp khi lin minh mi. Mt s ht hoang tht s a e ln
nc Anh kiu ngao. Vao cui nm 1804 va u nm 1805, trai
lnh Bu-l-nh do Na-p-l-ng lp nn a tr thanh mt lc lng
qun s ang s. Mt i qun rt ln, c trang b ht sc y
u, ch con i lnh b khi sng mu bt u phu ln bin
Mng-s. Anh, ngi ta ang c t chc mt th tng ng vin.
Nh vy la ngi Anh ch con bit t hy vong vao khi lin minh.
Nc ao nhn tnh th bt trc mt cach hai long. Nhng s hy
sinh ma nc Ao phai chu ng sau hoa c Luy-n-vin, va nht
21
la t khi Na-p-l-ng thi hanh chnh sach thng tr nhng nc

nho min ty va nam nc c nng n n mc ma nc Ao
ch con hy vong duy nht la trng ch mt cuc chin tranh
khoi b tut xung a v cng quc loai hai. Va thi c tin hanh
cuc chin tranh o a n vi s tin cua nc Anh. Gn nh
ng thi vi vic tin hanh thng lng vi ao, Pt cung bt lin
lac vi nc Nga.
Na-p-l-ng bit rng Anh rt trng mong vao mt cuc
xung t vu trang ma ao va Nga se chin u luc a cho Anh.
Na-p-l-ng cung bit rng nc Ao va tc gin va s hai trc
nhng cuc thn tnh min ty nc c cua Na-p-l-ng sau hoa
c Luy-n-vin, nn ao sn sang nghe theo nhng li ng mt
cua chnh phu Anh. Va ngay t nm 1803, qua mt vai li noi cua
Na-p-l-ng, ngi ta hiu rng Na-p-l-ng cha dam bao am
chc chn la se chin thng Anh, chng nao ban ng minh bt
trc cua Anh trn luc a- "bon anh thu", nh Na-p-l-ng a
goi mt cach khinh ma- cha b anh bai. Na-p-l-ng tuyn b
vi Tan-ly-rng: " Nu ao nhay vao cuc th iu o se co ngha la
chnh Anh buc Phap phai xm chim chu u...".
Ngay sau khi ln ngi, hoang Nga A-lch-xan a chm dt
cuc am phan kt ban ng minh vi Na-p-l-ng do cha
mnh tin hanh. A-lch-xan hiu hn ai ht "cn trung phong" a
lam Pn nht cht, v mt le d hiu la chnh A-lch-xan a
ong mt vai tro quan trong trong vic chun b s c o.
V Sa hoang tre tui cung bit bon quy tc a dc sang Anh
nhng nng phm chu yu va lua m trong lanh a cua ho quan
tm n tnh hu ngh vi Anh ti mc nao. Ngoai nhng ly do
nay, con mt ly do khac na rt quan trong. Vao mua xun nm
1804, ngi ta a co th thy hy vong c rng khi lin minh
mi se gm co Anh, ao, vng quc Na-pl (t ra ngi ta a ngh
th luc by gi), nc Ph ang s hai trc nhng hoat ng cua
Na-p-l-ng trn sng Ranh. Liu nc Nga con i dp nao tt
hn na gy chin vi nha c tai Phap? Na-p-l-ng se khng
co nhng phng tin va lc lng cn thit ng u vi ca
mt be bi thu ch nay. Vic Na-p-l-ng hanh hnh cng tc
E. Tac Le
22
ng-ghin a lam bung ra khp chu u qun chu, luc y ang

sn sang hanh ng, mt cuc vn ng manh lit rt hiu nghim
phan i "con yu tinh ao Cooc" a lam mau mt hoang t cua
dong ho Buc-bng. Ngi ta quyt nh trit li dung bin c
xay ra rt hp thi y. Ai ny u vi va khuyn ai cng tc x
Bat- phan i vic vi pham trng trn lanh th x Bat- khi
ngi ta bt cng tc ng-ghin, nhng v vng cng x Bat-
y, s gn cht, lng thinh, con hi ha tm cach hoi ngm gii thn
cn cua Na-p-l-ng xem Na-p-l-ng co c hai long trong cach
x s cua nhng nha chc trach x Bat- trong vic y khng, va
cac nha chc trach o co thi hanh nghim chnh nhng yu sach
cua hin binh Phap khng. Bon vua chua khac cung ch dam bc l
kn ao s tc gin cua ho vi nhng ngi thn thit va long
dung cam cua ho nhiu hay t la do bin gii t nc ho cach bin
gii t nc Na-p-l-ng xa hay gn quyt nh. Chnh iu o
ct ngha tai sao hoang Nga lai la ngi ln giong kin quyt
nht. Bng mt bc cng ham c bit, A-lch-xan a dt khoat
phan i vic vi pham lanh th x Bat-, A-lch-xan nhn manh
tnh nghim trong cua vic vi pham v phng din lut quc t.
Na-p-l-ng a oc cho b trng ngoai giao cua mnh vit
bc th tra li ni ting ma A-lch-xan khng bao gi qun va
cung khng bao gi tha th c, v sut i A-lch-xan cha b ai
lam nhuc mt cach tan t nh vy. ai y bc th noi rng: Cng
tc ng-ghin b bt v a tham d vao mt m mu chng Nap-l-ng; nay th du hoang A-lch-xan bit c rng bon thu
pham git ngi cha qua c cua mnh la Pn nht, hin ang
trn nc ngoai, nhng ch co mt cach cu th co th bt bon
chung, va nu A-lch-xan a cho bt bon chung tht th Na-p-lng u dam phan i vic vi pham lanh th cua mt nc ngoai
do A-lch-xan lam. Tht khng con co cach nao buc ti A-lch-xan
ro rang, cng khai va chnh thc hn na v ti git cha. Toan
chu u u bit bon mu sat hoang Pn a c s ng tnh
cua thai t A-lch-xan va ga Sa hoang tre tui y, sau khi ln
ngi, khng dam ung n lng chn cua ba tc Pa-lem, cua
tng Ben-nt-xen, cua Du-bp, cua Ta-li-din cung nh cua bt c
23
mt ke nao khac, mc du bon nay khng sng "t nc ngoai"

ma sng ang hoang P-tec-bua va c tip on vao cung in
Mua ng.
Mi cm thu nung nu cua A-lch-xan i vi cai ngi a
lam cho A-lch-xan nhuc nha ch a co ting vang manh me
trong bon quy tc va triu thn ma chung a bit tm trang.
m rng c s giai cp trong cac hanh ng qun s cua
mnh va gy thin cam trong cac gii yu chung t do, A-lchxan sn sang gia nhp khi lin minh th ba, a cng khai phat
biu bng giy t ni tht vong cua ng ta do nhng m mu
thng tr th gii cua Na-p-l-ng gy nn va nhng mi tng
nh, luyn tic ma ng ta cam thy v s tiu vong cua nn Cng
hoa Phap. o la mt s gia nhn gia ngha vung v: tht ra, co bao
gi A-lch-xan quan tm n s phn cua nn Cng hoa Phap,
nhng A-lch-xan lai co mt tinh va ung hiu rng vic Na-pl-ng bin nc Phap thanh mt quc chuyn ch, chnh la mt
thi c pha uy tn cua Na-p-l-ng i vi mt b phn nao o
trong xa hi Phap va chu u, i vi nhng ngi con tng
nh n cach mang. Li ch trch m mui t do o, ph phan Nap-l-ng la mt tn chuyn quyn c oan, t ming mt thu
lnh c tai cua mt quc xy dng trn ch n l tht ra, la
mt trong nhng giai thoai ky la nht cua thi ky trc khi chun
b xong cuc tin cng mi cua khi lin minh th ba chng
quc Phap mi.
Khng do d g, Uy-lim-Pt bng long cp tin cho Nga,
ngoai ra con to y se cp tin cho ca ao, vng quc Na-pl, Ph va
tt ca nhng nc nao mun chng Na-p-l-ng.
Trong khi y, hoang Phap a lam g? Le d nhin la Nap-l-ng a bit tha thu oan ngoai giao cua cac i phng,
nhng v cuc lin minh ang hnh thanh chm chap mc du Pt
a c gng nhiu, va v n mua thu nm 1805, Na-p-l-ng vn
thy rng ao cha sn sang tham chin c, nn mt mt Na-pl-ng vn tip tuc chun b b ln t nc Anh va, mt khac,
vn hoat ng nh th chu u chng co ai ngoai ng ta. ng ta
E. Tac Le
24
thy cn thit phai sat nhp Pi--mng, th ng ta sat nhp; thy

cn phai thn tnh Gin va Luc-c th a thn tnh; thy cn phai
xng la vua nc Y va phai lam l ng quang Mi-lan th a lam
nh th (vao ngay 28 thang 5 nm 1805); thy cn phai em mt
l cac quc gia c nho be nh hat bui lam tng vt cho ng
minh cua mnh, hay ung hn la cho cac ch hu c cua mnh,
nh Ba-vi-e chng han, ng ta a lam.
Nhng vua chua c co t ai Ty a, ni ma nc Ao a
hoan toan b loai tr ra sau hoa c Luy-n-vin, ch con trng
mong vao Na-p-l-ng cu thoat. Bon ho lu lt keo n Pa-ri,
khum num va tin, chen chuc x y nhau trong phong i cua
cac cung in va cua cac b, cam kt trung thanh, xin xo mt vai
manh t lang ging, t cao ln nhau, mu m lam hai ln nhau,
lun lot am qun thn cua Na-p-l-ng, chng cht ln Tan-lyrng nhng li cu canh va cua ut. Thoat u, qun thn cua Nap-l-ng ngac nhin, nhng ngay sau o ho chng ly lam la na,
cung Tuy-l-ri, ho chu y thy mt ngi trong am tiu vng
c y ng sau gh Na-p-l-ng, con Na-p-l-ng th ang
anh bai, thnh thoang hn lai cui gp lng xung hn vi vao tay
ng hoang , nhng ng ta chng h y.
Mua thu nm 1805 n, Na-p-l-ng tuyn b vi cac c
cua mnh rng ng khng cn n ba, ma ch cn hai, thm ch ch
mt thi, mt ngay yn tnh trn bin Mng-s vi s bao am
kim ch c hoat ng cua hai qun Anh la co th b ln t
Anh. Mua sng mu sp n. T lu, Na-p-l-ng a ha lnh cho
c Vin-l-n-v ri a Trung Hai n ai Ty Dng bt
lin lac vi ham i bin Mng-s, sau o Vin-l-n-v co nhim vu
ym h cuc vt eo bin va cuc b ln t Anh. Nhng, bt
thnh lnh, gn nh trong cung mt ngay, hai tin cc ky quan
trong n vi Na-p-l-ng luc nay ang Bu-l-nh vi qun s:
tin th nht la Vin-l-n-v khng th thi hanh mnh lnh cua
Na-p-l-ng ngay c, tin th hai la qun Nga a ln ng i
gp qun ao ang sn sang tin cng Na-p-l-ng va cac ban lin
25
minh c cua ng ta va cac lc lng i phng ang tin v

pha ty.
Tc khc, khng chut do d, Na-p-l-ng thay i quyt
nh. Thy ro rang la du sao Uy-lim-Pt cung a cu c ngi
Anh va vn khng phai la b na, Na-p-l-ng ben goi ngay
tng thn cn la a-ruy va giao cho chuyn n t lnh cac qun
oan nhng k hoach a chun b sn: tin hanh mt cuc chin
tranh mi vi nc Ao va nc Nga ch khng phai vi nc Anh
na. Vic xay ra ngay 27 thang 8.
Th la trai lnh Bu-l-nh, mt cng trnh a phai mt hai
nm rong t chc, chm ht, ht ca nhng mng chin thng
mt ke thu dai dng va kho anh ti v c bin ca che ch! "Nu
15 ngay na ta khng Lun n th u thang Mi mt ta se
n Vin", hoang Na-p-l-ng a noi nh vy trc khi nhn
c nhng tin tc a lam thay i cn ban y nh trc mt cua
ng ta. Lun n thoat, nhng Vin phai tra n thay. Trong nhiu
gi lin tip, Na-p-l-ng truyn at k hoach chin dch mi.
Mnh lnh bay i t pha ly tn binh b sung cho cac i d b
va t chc vic tip t cho qun i hanh tin qua nc Phap va
x Ba-vi-e n giao chin vi qun ch. Nhng i thng tin lin
lac hoa tc n Bec-lin, Ma-rt, ret-xen, An-xtec-am, mang ti
nhng ch th ngoai giao y uy vu va mnh lnh, y iu kin va
tng phm quy bao hp dn. Khng phai Pa-ri khng hoang mang,
nhn nhao, ngi ta bao cao Na-p-l-ng rng cac nha bun,
nhng ngi gi tin nha bng, cac nha ky ngh u phan nan
thm v khat vong xm lc va ng li ngoai giao cua Na-p-lng la a khng tnh n kho khn va cho rng ca nhn Na-p-lng phai chu trach nhim v cuc ni dy mi va ang s nay cua
toan th chu u chng lai nc Phap. Ngi ta phan i ngm,
de dt, nhng ngi ta vn phan i.
Nh vao s t chc qun s tai tnh cua mnh, Na-p-l-ng
ch mt co my ngay la a nh c trai lnh Bu-l-nh khng l,
t chc hanh qun va b sung cho qun i a tp trung o, ri
t b bin Mng-s qua nc Phap, ti t Ba-vi-e, t ban ng
minh cua ng.
E. Tac Le
26
Na-p-l-ng cp tc hanh qun, i vong ln pha bc qun

ao ong trn b sng a-nuyp va co v tr Un-m kin c an ng
sn bn trai.
Nu khi lin minh qun s th ba, a thanh hnh trong t
tng cua cac hi vin chnh thc t gia nm 1804, ma mai mt
nm ri sau, vao mua thu nm 1805, mi xut trn th mt trong
nhng ly do chnh la chun b ln nay cho tht chu ao va
bao am thng li. Cha bao gi qun i ao lai c trang b va
t chc tt nh ln nay. i qun cua Mc co nhim vu ng u
cuc cham tran u tin vi qun tin v cua Na-p-l-ng, va
ngi ta t rt nhiu hy vong ln lao vao qun i y. Cuc cham
tran u tin nay quyt nh nhiu vn ao, Anh, Nga va trn
toan coi chu u, ngi ta mong ch thng li cua Mc va cm
chc thng li v khng nhng cac s oan cua Mc a c chun
b chu ao va hoan chnh v moi mt, ma con v cac thu lnh khi
lin minh cho la Na-p-l-ng se khng mt luc xut toan b qun
trai Bu-l-nh va Na-p-l-ng cung se khng thuc toan b lc
lng tin gp t Bu-l-nh v pha ng-nam; cho rng du Na-pl-ng co lam nh vy chng na - ngi ta ngh - th ng ta cung
se khng co cach g iu ng va tp trung qun kp n ni a
nh c.
Khi tin vao Ba-vi-e, Mc bit chc chn se phai cham tran
vi hoang Phap o. Trc cung nh sau Na-p-l-ng, s
trung lp cua cac nc th yu u ch co trn giy t. Lun lun
lm vao tnh trang s hai, vng hu x Ba-vi-e dao ng trc s
e doa cua khi lin minh manh me ao, Nga, do Anh cm u,
ang bt vng hu nhp khi va s e doa cua Na-p-l-ng,
ngi cung ang tm cach bin vng hu thanh nc ng minh
cua mnh. Thoat tin, vng hu ky mt mt c vi qun lin
minh, ha hen giup cho nc Ao trong cuc chin tranh va mi
bung n, nhng vai ngay sau, khi a suy ngh ky, vng hu cung
vi gia nh va cac thng th cua mnh trn n thanh Vua-xbua,
ni ma mt binh oan Phap do tng Bec-na-t ch huy ang tin
n theo lnh Na-p-l-ng, ri ng ta cun goi sang hang ngu Nap-l-ng.
27
Vng hu x Vua-tem-be va ai cng tc x Bat- cung

tr mt nhanh chong nh vy. "Ngm ming lai, ho tam thi bt
trai tim c cua ho phai im hi lng ting", o la nhng iu tui
nhuc c noi ln trong cac sach giao khoa c in gn y dung
trong cac trng trung hoc. khen thng tinh thn khang c
dung cam trc nhng yu sach cua trai tim c cua ho, cac
vng hu x Ba-vi-e va Vua-tem-be c Na-p-l-ng phong
vng, cai danh hiu ma con chau ho con hng mai n khi n ra
cuc cach mang thang 11 nm 1918; cung ht nh hai v vua mi
me kia, ai cng tc x Bat- c m rng b coi trn lanh th
nc Ao. Bon ho con xin tin nhng Na-p-l-ng a t chi.
ng vao x Ba-vi-e bo ngo. Cac thng ch nhn c lnh
hanh qun cp tc hn, va th la t khp cac nga, i khng dng
khng ngh, ho cung tin v pha sng a-nuyp. Theo li mt quan
sat vin qun s Ph th Bec-na-t, a-vu, Xun, Lan-n, Ny,
Mac-mng, -gi-r cung vi cac qun oan trc thuc, cung nh
Muy-ra vi i ky binh cua mnh a chp hanh nhng ch th ranh
mach cua hoang vi mc chnh xac nh b may ng h.
Cha y ba tun l, khng n 20 ngay, mt oan qun to ln i
vi thi by gi a hanh qun di chuyn t bin Mng-s n sng
a-nuyp ma hu nh khng co bnh binh va ngi i rt lai sau.
Trong nhiu nh ngha cua Na-p-l-ng v ngh thut chin
tranh, co ln Na-p-l-ng a noi phai lam th nao qun i
"khi sinh hoat th phn tan va khi anh th tp trung". Cac thng
ch a hanh qun theo nhiu ng khac nhau do hoang ch
nh t trc, iu o lam cho vic tip t c thun li, khng b
un tc lai doc ng, va khi n ni, ho a tp trung ca xung
quanh thanh Un-m, va tng Mc cung vi phn ln qun i ao
nh b nht trong mt cai tui.
Na-p-l-ng ri Pa-ri ngay 24 thang 9, n Xt-ra-xbua
ngay 26, va i qun cua ng cung a tc khc vt sng Ranh luc
bt u cuc chin tranh; khi qua Xt-ra-xbua, Na-p-l-ng a
tin hanh t chc bin ch qun i ln cui cung, va tin y xin
noi mt chut.
E. Tac Le
28
B i tin anh nc Ao c chnh thc goi la ai qun

phn bit vi cac b i dung vao vic thanh lp cac n v n tru
hoc cac qun oan ong gi nhng vung xa mt trn. ai qun
gm bay qun oan t di s ch huy cua cac tng xut sc
nht, c ct nhc ln hang thng ch sau khi Na-p-l-ng lam
l thu phong hoang .
Tng qun s cua bay qun oan nay ln ti 186.000 ngi.
Mi qun oan u co b binh, ky binh, phao binh va tt ca cac
nganh hu cn cn co trong mt qun i. Na-p-l-ng coi mi
qun oan nay nh mt t chc qun i ring bit. Chu lc qun
cua ky binh va phao binh khng phu thuc vao mt thng ch nao
va cung khng nm trong bin ch mt qun oan nao, ma t chc
thanh nhng n v ring bit t di s ch huy trc tip cua
hoang : th du nh thng ch Muy-ra c Na-p-l-ng b
nhim lam tng ch huy ky binh gm ti 44.000 ngi, nhng cung
ch nh ngi giup vic, nh phai vin lin lac va chp hanh mnh
lnh cua Na-p-l-ng. Luc cn thit, Na-p-l-ng co th t y dc
toan b phao binh va ky binh cua mnh n ng cu cho mt trong
bay qun oan.
Ngoai cac qun oan va cac i d b cua phao binh va ky
binh ra, con co i cn v cua hoang gm 7.000 lnh u tu (y
ch mi noi v nm 1805, sau nay con nhiu hn na). Cn v binh
gm co cac trung oan lnh cn v va khinh ky binh hoc khinh b
binh, hai lin i canh binh i nga, mt lin i "Ma-m-luc"
tuyn m Ai Cp va sau ht la mt "tiu oan y" v Na-p-l-ng
khng nhng la hoang nc Phap ma con la vua vung bc va
trung y a b Na-p-l-ng chinh phuc. Thc ra trong "tiu oan y"
y co nhiu ngi Phap hn la ngi y. Ngi ta ch tuyn vao i
cn v ng lm nhng ngi xut sc c bit. Ho c tra lng
cao, c nui dng c bit, trang phuc ep, i mu cao co lng
va ong sat ngay tng hanh dinh cua hoang . Ban thn Na-pl-ng bit ro i sng va qua trnh cng tac cua mt s ng trong
i qun y.
Na-p-l-ng rt quan tm n vic sp xp can b ch huy,
ng khng ngn ngai g ma khng cp "bng" tng cho nhng
29
ngi cha y 40 tui. Cung co mt s mi 34 tui a c phong

thng ch. Di thi Na-p-l-ng, tui tre la mt thun li cho s
thng cp ch khng phai la mt tr ngai nh ht thay moi qun
i thi y, bt k qun i nc nao.
Ky lut do Na-p-l-ng t ra co mt tnh cht c bit. Nap-l-ng khng cho dung nhuc hnh trong qun i. Toa an qun
s kt an t hnh hoc a i ay i vi nhng ti nng, con ti
nhe ch kt an tu nhng nha tu cua qun i.
Ngoai ra, con co mt t chc khac co quyn hanh ln, o la
toa an danh d; tuy hi ng nay khng c mt lut l nao ph
chun nhng vi s tha nhn ngm cua Na-p-l-ng, no c hoat
ng trong toan qun. y la chng c v vn y. Co hai ngi
lnh, ma tt ca ai i u khng thy ho co mt trn chin
trng; nhng sau o, hai ngi nay lai xut hin va trnh bay ly
do vng mt cua ho. Ca ai i cho rng ho a ln trn v hen nhat
va a chon trong binh lnh ly ngay ba ngi lam quan toa. Cai
toa an y nghe ti pham trnh bay, kt ho an t hnh va x bn
ngay lp tc. Cac cp ch huy u bit ca nhng khng can thip
va vic y n o cung la xong. Khng mt s quan nao c tham
d cuc xet x va cung khng c bit (t ra th cung la khng
c chnh thc bit) n an t hnh o.
Cai ng vua chuyn ch, a t phong cho mnh chc hoang
cha truyn con ni va bt giao hoang phai lam l thu phong cho
mnh, qua vic ci xin a lin minh c t nm 1810 vi dong ho
ang tr v nc Ao, a bit gy cho binh lnh long tin rng, trc
y cung nh by gi, ho la nhng ngi bao v t quc chng lai
bon Buc-bng, chng lai s can thip cua nc ngoai va chnh ban
thn Na-p-l-ng cung ch la ngi lnh s 1 cua nc Phap...
Thc ra, di mt Na-p-l-ng, binh lnh ch la nhng cai "mi
cho ai bac", Na-p-l-ng thng noi nh vy, nhng binh lnh tin
tng va phu tung mu quang Na-p-l-ng th lai vn gan cho Nap-l-ng nhng bit hiu sung sa, ban be va thn thit. i vi
ho, bao chua X-da, ngi ma chu u run s va cac v vua chua
cui rap mnh xung, ch la mt ngi lnh. Trong bon ho vi nhau,
ho goi Na-p-l-ng la "Chu cai nho". "Chu be u troc".
E. Tac Le
30
Ho cung tin vao cu noi cua Na-p-l-ng: "Trong bao an

cua mi ngi lnh u co mt chic gy thng ch". y khng
phai la mt cu noi v ch. Ho thch thu nh lai vo nghip cua
Muy-ra, Bec-na-t, L-phe-vr a bt u bng nhng cp bc
nao, cung nh v s nhng danh tng quyn cao chc trong khac
hin ang bn canh hoang .
Na-p-l-ng hoan toan tin vao s quan va binh lnh cua
mnh; nhng i vi cac tng lnh va thng ch, khng phai ngi
nao cung c Na-p-l-ng tin, co tin cung khng khoi khng co
phn de dt. V vai tro qun s cua cac thng ch th vn la
nh th nay: Na-p-l-ng tp hp quanh mnh ca mt loat nhn
vt xut sc v ngh thut chin tranh, nhng ngi nay u ch
co mt im ging nhau: tuy trnh khac nhau, ai cung u co
nhn thc nhanh, nm tnh hnh va ha quyt tm nhanh chong,
tai phan oan nhay ben cua ngi lnh tm ra trong nhay mt
phng sach thoat khoi mt tnh hung b tc, tinh thn ngoan
cng chin u khi cn thit, va nht la Na-p-l-ng tp cho ho
oan c y nh cua mnh khi ch noi na li va sau o t ho thc
hin ly. Tai chin lc cua Na-p-l-ng a tao cho cac thng ch
thanh nhng ngi chp hanh ht sc chnh xac y nh cua mnh
ma khng lam mt tnh nng ng c lp cua ho trn chin
trng. Mt tay kim mu ch va tht tha nh L-phe-vr, ngi
quy phai lanh lung va nghim khc nh a-vu, ngi ky binh
hng hai nh Muy-ra, nha ban va s quan tham mu co thin
tai nh Bec-ti-, tt ca u la nhng nha binh phap xut chung va
y sang tao. Nhng nhn vt nh Nay hay Lan-n, v phng
din y, cung khng thua kem g Bec-na-t quy quyt va lo xa,
Mat-x-na lam vic co phng phap, hoc Mac-mng kh khan va
thn trong. Tht vy, i vi ho, long dung cam ca nhn c coi
la tuyt i cn thit v ban thn ho phai lam gng. Ho a nu
tm gng dung cam chin u ht sc c bit. Mt ln, khi c
ngi ta khen ngi mnh v a bao phen dung cam dn u ky
binh lam nhim vu, Lan-n a tht ln mt cach bun bc: "Mt
ngi ky binh ma cha 30 tui cha cht th cha phai la mt
ngi ky binh". Luc o Lan-n 34 tui, va hai nm sau, Lan-n b
31
mt vin trai pha git cht chin trng. Lan-n khng nhng la
mt ngi ky binh qua cam ma con la mt tng tai. Nhng ngi
phu ta a c Na-p-l-ng tuyn la va ct nhc ln hang u la
nhng ngi nh vy.
Nm 1805, khi m man cuc chin tranh chng lai khi lin
minh qun s th ba, ho hay con gn u mt. Ch thiu -xe a
t trn Ma-ren-g. Mt ngi na vng mt, ngi ma Na-p-lng coi trong nh nhng ngi khac: o la Mo-r b phat vang,
ang sng chu My. Na-p-l-ng, vi thin tai rc r cua mnh,
a ng u mt qun i nh vy o, va c giup vic bi nhng
tr thu nh vy o.
Qun oan cua Xun va cua Lan-n, cung nh vy ky binh
cua Muy-ra a vt qua sng a-nuyp va bt ng t kch vao sau
lng qun cua Mc. Thy tnh hnh nguy khn, mt b phn qun
ao chay thoat c v pha ng, nhng ai b phn b Ny dn
vao Un-m. Xung quanh Mc, vong vy cang ngay cang sit cht.
Con mt kha nng la chay trn, nhng vin tng ao a b bon
gian ip khn kheo cua Na-p-l-ng anh la, nht la v Sunmai-xte, ke li hai nht bon, qua quyt xin Mc c thu va chng
bao lu na Na-p-l-ng se phai bo vy v Pa-ri a n ra mt
cuc chng lai Na-p-l-ng. Mc nghe vi mi nghi ng, tn gian
ip lin bao cho qun Phap bit; ngi ta ben cho in mt s bao
c bit noi v cuc ni loan ba t Pa-ri. Sun-mai-xte mang t
bao o cho Mc, Mc oc va yn tm.
Ngay 15 thang 10, thng ch Ny va Lan-n chim c cac
im cao xung quanh Un-m. Tnh th cua Mc tr ln tuyt vong.
Na-p-l-ng cho ngi n thng lng oi Mc phai u hang,
bng cach e doa se khng tha mt ai nu Na-p-l-ng buc phai
anh vao. Ngay 20 thang 10 nm 1805, Mc giao v tr Un-m cho
Na-p-l-ng va b i cua Mc con nguyn ven a u hang vi
tt ca vu kh va qun dung, phao binh va ca qun ky. Na-p-l-ng
tha cho Mc v, con tu binh th a v Phap dung vao vic khac
nhau. t lu sau. Na-p-l-ng nhn c bao cao la Muy-ra a
chn anh va bt lam tu binh c hn 8.000 ngi trong s
nhng ngi a may mn ri bo Un-m trc khi u hang.
E. Tac Le
32
Sau cuc tht bai kinh khung va nhuc nha Un-m, cuc
chin tranh cua khi lin minh qun s th ba th la a tht bai,
nhng trong cac b tham mu ao va Nga ch co mt vai ngi hiu
ngay c iu o. Khng nan lu Un-m, Na-p-l-ng va cac
thng ch cua ng tin thng n Vin, theo hu ngan sng anuyp. Trong luc truy kch, qun Phap con bt c thm rt nhiu
tu binh. S tu binh bt c trong cac trn trc khi thanh Un-m
tht thu ln ti 29.000 ngi. Cng vi s 32.000 b bt Un-m,
s tn tht cua qun ao ln ti 61.000 ngi, cha k s b cht, b
thng nng khng sa vao tay ch va s mt tch.
Trong ban thng bao nhng kt qua u tin cua chin dch
nay cho binh lnh, Na-p-l-ng a noi: "200 khu phao cung vi
tt ca cac kho tang an dc kh tai ky thut, 90 la c, toan b
tng lnh cua qun thu a nm trong tay chung ta. Ca cai i
qun y khng thoat ni 15.000 tn".
Qun Phap tin rt nhanh n Vin. Nhng ngay 11 thang
11, b i cua Cu-tu-dp cung t kch vao qun oan cua Moocchi- gn u-ren-xtai, bn b ta ngan sng a-nuyp va a giang
cho Mooc-chi- mt trn ling xing. Ngay 13 thang 11, co ky binh
cua Muy-ra i trc dn ng va cn v h tng, Na-p-l-ng
tin vao Vin va chon hoang cung Sn-brun lam ban doanh. Trc
khi vi va bo chay khoi thu , hoang Phran-xoa nc Ao a gi
cho Na-p-l-ng ngh nh chin, nhng Na-p-l-ng khng
chp nhn.
Tt ca hy vong cua khi lin minh t nay ch con trng vao
qun i Nga va Nga hoang, nhng chnh ban thn Nga hoang th
lai t hy vong cua mnh vao s gia nhp lin minh cua nc Ph.
Khng bao lu na, tt ca nhng hy vong nay se tan nh my
khoi.
Vao nhng ngay thang 10 nm 1805, trong luc Mc ang b
ham trong thanh ph Un-m sp sa u hang, ri cui cung a
phai chu u hang th A-lch-xan nht a co mt Bec-lin va
thuc giuc Phri-rch Vin-hem tam, vua nc Ph, tuyn chin
33
vi Na-p-l-ng. Phri-rch cung trong tnh trang hoang s va

lng l nh nhng vng hu min nam nc c. ng ta s ca
A-lch-xan ln Na-p-l-ng. Trong nhng li e doa xa xi, Alch-xan cung a i n ch l ra rng qun i Nga se co th
dung vu lc i qua nc Ph, nhng khi vua Ph chng lai vi
mt thai kin quyt bt ng va chun b i pho lai th A-lchxan lai a u du. Va lai, luc y co tin rt hp vi y cua A-lchxan la Na-p-l-ng a ra lnh cho thng ch Bec-na-t, trn
ng sang ao, i qua bin trn An-xpc, mt thuc a cua Ph
min nam, nh vy la a vi pham trng trn s trung lp cua
nc Ph; Phri-rch, mt mt b hanh ng c tai cua Na-p-lng xuc pham, mt khac khng ng ti thng li cua ai qun Nap-l-ng (luc nay, Un-m cha b tht thu) nn bt u mun
tham gia chin tranh vi khi lin minh th ba. Theo mt mt c
cui cung c ky gia Phri-rch va A-lch-xan, nc Ph ha se
gi ti hu th cho Na-p-l-ng. Xung quanh vic nay, mt man
kch ht sc l lng a din ra: Phri-rch Vin-hem, hoang hu Lui-d va A-lch-xan ti lng huyt cua Phri-rch nh cung nhau
th tht tnh hu hao i i.
Cai v ngha cua man kch y, thuc loai tnh cam ma thi o
ngi ta a thch, la ch trc y nc Nga a gy ra cung vi
chnh ga Phri-rch nh o mt cuc chin tranh bay nm tri1.
Trong bay nm o, luc th Phri-rch thng qun Nga, luc th qun
Nga giang cho Phri-rch nhng trn tht bai au n; qun Nga
cung a chim c Bec-lin va gn nh dn Phri-rch vao con
ng t sat. Sau tn hai kch la lung y va sau khi a nhit lit
bay to mi tnh hu hao i i gia ngi c va ngi Nga, Alch-xan ri Bec-lin i thng n chin trng ao.
Anh va ao, ngi ta mng quynh. Nu toan b qun i
Ph vt qua rng "nui Kim khi" va tham chin th Na-p-l-ng
se phai thua. Bao ch u a noi nh vy sau khi hng thu thut
lai li th tht mi tnh hu ngh Nga-Ph trc linh cu Phrirch ai .
Du th nao chng na, Na-p-l-ng cung buc phai kt thuc
vn trc khi nc Ph nhay vao khi lin minh. Ngay sau khi
E. Tac Le
34
va ha xong thanh Vin, qun Phap khng mt mt vin an a

chim c chic cu ln ni gia Vin vi ta ngan sng a-nuyp,
chic cu c nht ma qun ao khng pha hoai. Vic chim c
chic cu nay a e ra nhiu giai thoai, trong o co mt cu
chuyn (khng chnh xac lm va c t im thm) ma ngi Nga
nao a oc phn hai cun chin tranh va hoa bnh u bit ro.
Thc t, s vic a xay ra nh sau: sau khi a khng kheo cho mt
tiu oan cn v mai phuc trong bui rm, Muy-ra, Lan-n, Bec-trng va ai ta cng binh - cng nhin tin v pha u cu co
chin luy va qun ao phong ng, nhng qun ao a nhn c
lnh h qun ch xut hin th phai pha cu; cac tng Phap lin
tuyn b rng hip nh nh chin va c ky kt; va th la sau
khi vt qua cu chng gp kho khn g, ho cho goi vin thiu
tng, ba tc Au-et-xpe n va nhc lai li ba t va ri, va
trc ca khi Au-et-xpe co u thi gian tra li, theo hiu lnh a
nh sn, qun Phap bt thn t trong bui xng ra, lao vao qun
lnh ao va cac khu phao a b tr sn trn cu. Ch trong nhay
mt, chic cu a b chim. Tuy qun ao c chng c lai nhng b
e bep ngay.
Sau khi chim c cu, Muy-ra mng r bao cao s vic ky
quc nay cho Na-p-l-ng. Na-p-l-ng ben lp tc ra lnh cho b
i vt qua cu va xng thng vao qun Nga. Qun Nga luc nay
phai trai qua nhiu phen iu ng. Na-p-l-ng vt qua sng
a-nuyp Vin cung vi ai b phn binh lc vi y nh chn
ng rut lui cua qun Nga ang hi ha rut v pha bc. Cu-tudp, tng ch huy qun i lin minh, a thy ro mun thoat cht
ch con cach rut ngay t C-rem v v tr On-sng pha nam Onmut; luc u Cu-tu-dp co 45.000 qun va Na-p-l-ng co gn
100.000 qun. i vi qun i Nga, cu chuyn chim cu Vin la
mt cu chuyn tht kho hiu va ngi ta a noi thng ra rng o
la s phan bi; ngi ta cho rng qun ao a b mt thng ng vi
Na-p-l-ng, v vic mt chic cu o tht la v ly va khng th
tin c. Va vic nay a giup cho Na-p-l-ng lam chu ngay c
ta ngan sng a-nuyp khng b chut tn tht nao; a a toan b
qun Nga n ch tht bai khng th tranh c. Sau nhng trn
35
anh gay go cua i hu v ma Cu-tu-dp a phai iu n va cm

chc se b hy sinh ym h cho chu lc co u thi gian rut lui Cutu-dp a mt chng 12.000 ngi trong s ngot 45.000 ngi,
nhng Cu-tu-dp a cung vi i qun kit sc cua mnh tranh
c s u hang nhuc nha va thoat khoi s truy kch sat got cua
Na-p-l-ng, cui cung a a c tan qun v n On-mut, ni
A-lch-xan va Phran-xoa a co mt o.
Tnh hnh nh sau: k ca i qun cn v va cac vin binh
khac t Nga mi iu n cng vi s qun ma Cu-tu-dp va dn
n On-mut va cac vung ln cn th tng s qun Nga ln ti
75.000 ngi. Qun ao cung con t 15.000 n 18.000 ngi. Song,
chung ta cung khng qun mt binh oan ln cua qun ao a b
Na-p-l-ng tiu dit trc khi thanh Vin tht thu, va mt binh
oan khac ng hn va c trang b tt hn ang chin u Vni-xi vi qun cua Mat-x-na, ngi ta a nhn c ch th cua
Na-p-l-ng phai quet sach pha ng min bc y. Nh vy la
qun lin minh quanh On-mut co chng 90.000 ngi la nhiu.
Tuy vy, trong s 75.000 lnh Nga co tn trn giy, co nhiu ngi
khng co mt trong chin u, iu nay Cu-tu-dp bit ro hn ai
ht. T sau cuc vt sng a-nuyp bt ng cua Na-p-l-ng, Cutu-dp s giao chin, cho rng cn phai tip tuc cuc rut lui, rut lui
xa hn na v pha ng va keo dai chin tranh co u thi gian
cho qun Ph quyt nh dt khoat tham chin chng qun Phap.
Nhng Cu-tu-dp vp phai mt tr lc rt ln: hoang A-lchxan mun m ngay mt trn tng cng kch.
Khng hiu g v chin tranh, nhng lai khng kem ham
danh va con tin rng nht nh se anh thng, tin rng nc Ph
se tham chin ngay "sau cuc th tht ni ting trc linh cu
Phri-rch", A-lch-xan ch m tng n tng cng kch. Sa hoang
ngh rng sau khi mnh a iu ng n y nhng i qun tinh
nhu nh i cn v va ri iu nhng lc lng manh me y i
tranh on cua i phng trong cai t min nui khn kip nay
hang thang rong la ln trn trc Na-p-l-ng, o la mt quyt
nh ang xu h va v tch s. Hoang thn Phi-e n-g-ru-cp,
cn thn cua Sa hoang, ngi phu ta tre tui c nha vua mn
E. Tac Le
36
chung ch v hoang thn cung nh hu ht cac s quan cua i

cn v a thng nht quan nim vi nha vua. Cu-tu-dp bit rng
Nga hoang, n-g-ru-cp va tt ca be lu u hoan toan khng
hiu g v qun s, cho du mt vai ke trong bon chung cung co
chut hiu bit nao o v nhng mt khac. Nhng Cu-tu-dp tin
chc rng qun i Nga ang tin ti mt tai hoa va thy rng
phai nhanh chong tranh nhng on cua Na-p-l-ng phai ng
ngoai tm tin cng cua Na-p-l-ng, bng cach tranh mt cuc
giao chin quyt nh. Bit th, nhng Cu-tu-dp cung khng con
co cach nao kin quyt cng lai s nng ni tai hai cua Sa hoang
v y la thu lnh tuyt i.
Cu-tu-dp la nha qun s xng ang duy nht trong hang
ngu ao-Nga, la vin tng thao lc c nht (trong s nhng
ngi ma ting noi co phn nao c tin nghe) nn ngi ta cung
nghe Cu-tu-dp i chut. Nhng y, Cu-tu-dp a vp phai cai
lc lng ma Cu-tu-dp khng chng lai c, mc du ban thn
ng a oan c ngon cua Na-p-l-ng.
ang truy kch qun Nga, Na-p-l-ng dng ngay lai khi
thy qun Nga khng rut lui na va ong ban doanh B-run,
khng xa On-mut la my. iu duy nht lam cho B-na-pac tht
s lo s luc y la thy qun Nga ln tranh va keo dai chin tranh.
V xa nc Phap va bit rng Hau-vt ang trn ng i n
gi ti hu th cua nc Ph cho mnh, Na-p-l-ng khao khat
m mt trn tng cng kch cang sm cang hay v ng tin chc
rng thng li cua trn tng cng kch co th se kt thuc gon c
ngay chin tranh. Tai ngoai giao va ong kch cua Na-p-l-ng luc
o lai hin ra mt cach rt rc r: ng ta a phan oan c tt ca
nhng din bin ban doanh qun Nga va hanh ng phu hp vi
y nh cua A-lch-xan ang chng lai nhng c gng yu t cui
cung cua Cu-tu-dp mun cu qun i Nga bng mt cuc rut lui
vi va. Na-p-l-ng chu ng gia ong vai mt ngi s hai, nhu
nhc va nht la s phai giao chin. Na-p-l-ng thy cn phai
gi cho i phng thy y la thi c co mt khng hai d dang
anh bai qun Phap, nhm khch ng qun Nga tin cng ngay.
thc hin mu y, thoat tin Na-p-l-ng ra lnh cho cac n
37
v tin tin bt u rut lui, ri c Xa-va-ri, tng thn cn cua

mnh, n gp A-lch-xan a ngh nh chin va hoa bnh, va
cui cung Na-p-l-ng con ch th cho Xa-va-ri nhn danh Na-pl-ng yu cu A-lch-xan cho gp ring; trng hp b khc t
th Xa-va-ri phai yu cu A-lch-xan phai ngi tin cn n gp
Na-p-l-ng m cuc am phan. V pha qun Nga, ngi ta
vui mng, c ch: B-na-pac a hoang s! B-na-pac a kit sc,
a b thua! Trc ht, ng B-na-pac chay thoat.
Tt ca nhng thu oan o cua Na-p-l-ng chng ging tnh
tnh cua Na-p-l-ng chut nao, tht la xa la va nhuc nha i vi
Na-p-l-ng, n ni ngi ta tng rng v hoang kiu hanh,
ngi tng bc nht cua th gii khng bao gi lai ngh va lam
nh vy, tr phi b hoan canh tht cp thit, khn kho bt buc.
Cu-tu-dp va nhng mi lo u cua ng ta b mt tn nhim va b
bac bo hoan toan. A-lch-xan t chi hi kin vi Na-p-l-ng va
phai hoang thn n-g-ru-cp n gp Na-p-l-ng. Sau nay,
Na-p-l-ng con ly mai cu chuyn cua ngi tng tre trong
triu o lam tro ua, ma trong bao ch cng khai Na-p-l-ng goi
la "anh phi bo", n-g-ru-cp noi vi hoang Phap bng mt
giong ke ca va trch thng cng rn "nh no vi mt tn boay-a
(Boay-a (boyard): tn goi bon cu quy tc min ng u) ma
ngi ta nh em i ay Xi-b-ri", mi khi nhc n cuc gp g
y, Na-p-l-ng lai noi bng giong chm bim nh vy. Trong khi
say sa ong tip tn hai kch o, Na-p-l-ng vn thu vai mt
ngi bi ri, s st, nhng ng thi Na-p-l-ng cung bit rng
khng nn qua cng iu vai tro y va trn i nay cai g cung co
gii han ngay ca s ngu xun cua anh hoang thn n-g-ru-cp.
Na-p-l-ng a chm dt cuc hi kin bng cach tuyn b khng
th chp nhn c nhng iu kin do n-g-ru-cp a ra
(n-g-ru-cp yu cu Na-p-l-ng t bo nc Y va cac nc
khac a b chinh phuc). Nhng vic t chi y cung a c din
at di hnh thc lam cho ngi ta khng nhng khng giam bt
ma con tng thm n tng cho rng Na-p-l-ng do d va s hai.
Sau bao cao y khch l do n-g-ru-cp nhn nh theo y
chu quan cua y, phe lin minh khng nga nghing, do d na;
E. Tac Le
38
ngi ta lin ha quyt tm tin cng Na-p-l-ng hin ang rut

lui, suy yu, bi ri va phai giai quyt cho xong vi hn.
Ngay 2 thang 12 nm 1805, mt nm ung sau khi Na-p-lng xng , trn cao nguyn Prat-den pha ty lang Au-xtec-lc,
cach Vin v pha bc 120 ki-l-met, mt trn huyt chin a xay
ra, mt trong nhng trn ln nht lch s v tm quan trong cua
no va la mt trong nhng trn phi thng nht cua thin anh
hung ca Na-p-l-ng.
Na-p-l-ng ch thn ra ch huy t u n cui: hu ht
cac thng ch cua Na-p-l-ng u co mt ng u. S tht bai
cua qun Nga va qun ao a c quyt nh ngay t nhng gi
u bui sang, nhng nu cac tng lnh Nga khng mc phai cam
by cua Na-p-l-ng th qun Nga cung cha gp phai mt tai
hoa khung khip nh vy: tnh trc qun Nga va ao se tm cach
anh chn ng n Vin va n a-nuyp ri bao vy hoc
ui mnh ln pha bc, dn vao nui, nn Na-p-l-ng a gia v
ngo, khng phong gi mt nay va c y giu kn sn trai cua mnh.
Khi qun Nga t pha o tin lai, Na-p-l-ng a e bep c i
phng bng nhng lc lng tp trung ln cua mnh a chim
lnh cao nguyn Prat-den t trc va anh dn ke ch vao mt dai
h na ong bng. Hang trung oan b cht ui hoc b an ai
bac cua qun Phap tiu dit va mt s khac th u hang. i ky
binh cn v Nga hu nh b tiu dit ngay t luc trn chin u
vao giai oan quyt lit, sau mt trn giao chin ac lit vi i ky
binh cn v cua Na-p-l-ng. Khm phuc tinh thn chin u
dung cam cua binh lnh Nga, nhng cac tng soai cua Na-p-lng khng khoi khng ly lam ngac nhin v s cc ky ngu mui
cua cac cuc hanh binh, v s dt nat hoan toan v cac vn
chin tranh, v tinh thn thiu bnh tnh va s bt tai cua cac
tng lnh ngi Nga, tr Cu-tu-dp. c bit ho ly lam la rng
Buc-x-ve-en, ch huy canh trai cua qun Nga, trong tay co 29
tiu oan va 22 lin i, ang le chay sang ng cu cho chu lc
ang b khn n th lai danh hu ht thi gian chin u vao vic
cng kch mt c im khng quan trong ma o qun Phap ch
cn mt lc lng nho khng ang k cung u phong gi c
39
hang gi. Va cui cung, khi a thy c phai va anh va rut lui
th Buc-x-ve-en lai tin hanh khng khn trng va thiu ngh
thut, n ni hang nghn binh lnh thuc qun oan cua y b ui
dn n vung h ri b cht chm o, v sau khi nm c cuc
iu qun y cua Buc-x-ve-en, Na-p-l-ng a ra lnh na ai
bac ln mt nc ong bng. S sng sot u b bt lam tu binh.
Hai v hoang Phran-xoa va A-lch-xan a trn thoat khoi
chin trng trc khi cn tai bin kt thuc. Bon tuy tung cung
chay tan loan va doc ng a bo ri hai v vng ma chng bao
lu na, hai v cung phai xa la nhau trn mnh nga mi ngi
mi nga.
Ngay mua ng ngn ngui y kt thuc. Mt tri rc chiu t
bui sm a ln va nh co bong ti cua hoang hn, A-lch-xan va
Phran-x a thoat, khng b bt. A-lch-xan hoan toan mt t chu,
run cm cp nh sp ln cn st va khoc loc. My ngay sau con
phai chay trn cc nhuc, khn n hn na. Cu-tu-dp b thng,
phai vt va lm mi thoat khoi tay qun ch.
m n th moi vic a xong xui. Tt ca cac s quan tuy
tung, cac thng ch, cac tng lnh cua i cn v, cac s quan hu
cn vy quanh Na-p-l-ng va binh lnh t t pha chay vi v
hng hoang , hoan h nhit lit chao mng Na-p-l-ng ngi
trn mnh nga, vt qua canh ng rng bat ngat va mi bc vo
nga va phai bit bao nhiu xac ngi va vt nm rai rac khp
canh ng. Chng 15.000 qun ao va Nga b git, 20.000 b bt
cm tu, hu ht phao cua i phng b tc va nht la i qun
Nga-ao a b tiu dit tht s, s tan qun bo chay tan loan i t
pha, bo lai rt nhiu kho tang, tt ca qun dung, v s lng thc.
o la nhng net ln v kt qua cua cuc chin thng o. Qun
Phap b thit mt ngot 9.000 ngi so vi con s 80.000 bn lin
minh.
Ngay hm sau, trong tt ca cac qun oan, ngi ta oc ban
nht lnh cua Na-p-l-ng: "Hi cac binh s! Ta rt ly lam hai
long v cac ngi, cac ngi a chng minh long son da st cua cac
ngi trong trn Au-xtec-lt! Cac ngi a t im cho la quc ky
E. Tac Le
40
cua cac ngi bng mt vinh quang bt dit! Mt i qun do cac

hoang Nga va ao ch huy a b tiu dit hoc tan tac cha y
bn ting ng h. Nhng ke thoat c vin an cua cac ngi th
b chm di ay h..."
Hoang Phran-xoa lp tc tuyn b vi A-lch-xan ch co
in r mi tip tuc chin u. A-lch-xan ng y ngay. Hoang
ao ngh Na-p-l-ng cho hi kin va Na-p-l-ng a tip
Phran-xoa ngay ni l doanh cua mnh, thuc vung ln cn Auxtec-lt. Na-p-l-ng nha nhn on tip Phran-xoa nhng trc
ht ng oi tan qun Nga phai rut ngay ra khoi nc Ao va t
mnh quy nh cac chng ng va tuyn b la ch thng lng
hoa bnh vi nc Ao. Phran-xoa ng y tt ca.
Cuc lin minh qun s th ba kt thuc.
Chu Thch:
. Chin tranh bay nm: cuc chin tranh xay ra di thi Lui XV, t nm 1758 n nm 1763 gia mt bn la Phap, ao, Nga va
mt bn la Anh, Ph. Cuc chin tranh nay lam cho nc Phap hi
o mt mt s thuc a giau co va mang lai min Xi-l-di cho vua
nc Ph Phri-rch nh.
Sut trong 15 ngay cui thang 11 va nhng ngay u cua
thang 12, Pt lo u ch i tin tc mt cuc tng cng kch. Ngi
ng u chnh phu Anh, ngi sang lp va linh hn cua cuc lin
minh chng Na-p-l-ng bit rng t nay tr i nc Anh vnh
vin tranh c mt cuc xm lc, v ngay 21 thang 10 nm 1805,
trong trn T-ra-phan-ga, c Nen-xn a cng kch va tiu dit
c ham i phi hp cua Phap va Ty Ban Nha; ban thn c
Nen-xn a hy sinh trong trn chin u. Na-p-l-ng khng con
ham i na. Nhng Uy-lim-Pt con co nhng ni lo s khac.
Cung vi giai cp t san thng mai va ky ngh Anh, Pt bit rng
cha phai moi vic a kt thuc, v Na-p-l-ng ang nhm loai
tr hoan toan cac thng gia Anh ra khoi cac th trng bun ban
cua cac nc chu u ma trc sau tt se ri vao tay Na-p-l-ng
mt cach trc tip hoc gian tip. Va lai, nh cy vao nhng quc
41
gia tru phu trn luc a cung vi nhng hai cang va nhng xng
ong tau cua nhng quc gia o, Na-p-l-ng hoan toan co kha
nng xy dng mt ham i khac va lp lai trai lnh Bu-l-nh.
S tht bai au n cua Mc Un-m, vic Na-p-l-ng a
tin vao thanh Vin, vic rut lui nh cuc chay trn cua Cu-tu-dp
b qun cua Na-p-l-ng truy kch, tt ca nhng cai o a lam cho
Pt lo lng bun ba. Tuy vy, vic gia nhp thc s vao khi lin
minh cua nc Ph a lam sng lai nhng hy vong cua Pt. vung
On-mut, thuc x Mo-ra-vi xa xm, cu hoi ln sau y phai c
giai quyt: nn chuyn chnh cua Na-p-l-ng trn mt na chu
u se b lt hay la ca na luc a kia se ri vao quyn lc cua
Na-p-l-ng.
Ri nhng t bao u tin (Ha Lan) bay n Lun n bao
cai tin khung khip: khi lin minh th ba a b dm trong bin
mau va trong nhuc nha chin trng Au-xtec-lt. ngh trng,
ngi ta ln ting qu trach Pt v nhng ao tng tai hai cua Pt,
phe i lp oi Pt rut lui, nu ra s nhuc nha ma nc Anh cung
se phai chu, tin cua nc Anh i hang triu ng cu tao
nn mt khi lin minh dng mnh cho tht bai v bon tng lnh
bt lc v tai. Pt, u oc cng thng, khng chu c s th
thach o, a ln ra m va m lit ging; vai tun sau, vao ngay
23 thang 1 nm 1806, Pt cht. Trn Au-xtec-lt, nh ngi ta noi
luc by gi, a git cht c ke thu dai dng nht va gioi nht
trong s ke thu cua Na-p-l-ng. Chnh phu Anh, do Phc ng
u, quyt nh thng lng hoa bnh vi Na-p-l-ng.
Thng li cua Na-p-l-ng tht khng thiu mt th g. Nap-l-ng buc ngi ta nhn nhng iu kin cua mnh, va cung
nh nhng ke chin bai, nhng ke con ng ngoai vong chin cung
cui mnh trc Na-p-l-ng. Na-p-l-ng a khuch trng thng
li rc r cua mnh bng mt s khn kheo phi thng. Nha ngoai
giao Ph Hau-vt, sau mt cuc i dai ng ng, n Vin vi bc
ti hu th cua Phri-rch Vin-hem, nhng iu u tin ma Hauvt vi qun ngay la s mnh y cua mnh. n trc Na-p-lng, vi mt nu ci khn kheo trn mi, Hau-vt cui rap ngi
xung t chuc tung hoang v vic ng ta a giang cho ca cai be
E. Tac Le
42
lu y mt tht bai nhuc nha. Hau-vt s n cht i c, ging

nh c vua cua ng ta khi thy sp n luc phai chu hu qua ac
nghit cua li th tht trc m Phri-rch va cua nhng li chi
bi by ba mi y. Hau-vt bt u: "Ha thn xin mng b ha v
thng li cua b ha". Na-p-l-ng ngt li: "S phn a lam thay
i ngi nhn nhng li chuc mng cua ngai".
Thoat tin, Na-p-l-ng thet ln, noi rng ng ta a kham
pha moi m mu xao quyt cua nc Ph, nhng se bng long
qun i va tha th cho, min la nc Ph lin kt vi Na-p-l-ng,
vi iu kin: Ph se nhng lai hat An-xpc cho Ba-vi-e, nc Ph
se nhng lai cac nc vng hu Noi-sa-ten va Cle-v cung vi
thanh ph V-den cho nc Phap; n bu lai, Na-p-l-ng cho
nc Ph t Ha-n-vr b qun Phap chim gi t nm 1803 va
ang thuc quyn vua nc Anh; vi t cach mt nc lin minh
vi Phap, Ph se tuyn chin vi Anh, Hau-vt chp nhn tt ca
nhng iu kin y, va nha vua cua ng ta ph chun ngay, va ly
lam sung sng v ni a giu c cai n y bng gia re n th.
X Ba-vi-e, ng minh cua Phap nhn x Ti-rn cua nc Ao va
hat An-xpc cua nc Ph nhng nhng lai cho Na-p-l-ng khu
vc ky ngh giau co Bec-g. Cui cung nc Ao con phai nhng
lai cho Na-p-l-ng vua nc Y toan b min V-n-xi va nhng
t ai do V-n-xi chim Phri-on, I-xt-ri va an-ma-xi. Nc
ao b mt 1/6 dn s (4 triu dn trong s 24 triu dn), 1/7 s li
tc cua nha nc, mt vung t ai rng ln va con phai np 40
triu phl-ranh vang tin chin ph cho ngi thng trn.
Hoa c c ky kt ngay 26 thang 12 nm 1805 Pret-sbua.
Trc o vai ngay, mt cuc hp tac cht che v mt tin cng va
phong ng a c ky kt gia Na-p-l-ng, Ba-vi-e, Vua-tem-be
va Bat-. Nhng oan vn chuyn v tn chuyn ch chin li
phm ly c ao ln ng v Phap va sang y. c bit la trong
s chin li phm y co 2.000 c ai bac va 100.000 khu sung
trng ly c trong cac kho qun gii hoc thu c chin
trng. Nhng Na-p-l-ng cha ri khoi nc Ao a b quy trc
khi lam xong mt cng vic khac. Thang 10 nm 1805, sau trn
T-ra-phan-ga, vua x Na-pl la Phec-i-nan va hoang hu Ca-rhttp://ebooks. vdcmedia. com
43
lin chm m trong cai ao tng thu v rng th nao ri Na-p-lng cung thua nn a lin kt vi nc Anh va nc Nga. Triu
ai Buc-bng Na-pl a phai tui nhuc chu ng mai cai ach cua
Na-p-l-ng ma no cm ghet. Hoang hu x Na-pl, Ma-ri Ca-rlin, la em gai Ma-ri ng-toa-net, t lu a to ra co thai thu ghet
nc Phap cung nh Na-p-l-ng, va ngay trc mt vin ai din
Phap An-ki-, Ca-r-lin cung a noi thng ra rng mu co c vong
c thy vng quc Na-pl tr thanh que dim t bung ln am
chay ln. Phai vin cua Na-p-l-ng a co ln noi cho Ca-r-lin
bit rng nu co trng hp nh vy th trc ht cai que dim se
b chay, du kt qua am chay co n th nao i na. Tht ra, sau
trn Au-xtec-lt, que dim a b t chay trong khoanh khc: triu
nh Na-pl a phai chu ng ac qua cua sai lm o mt cach
khung khip. "Bon Buc-bng a ht thi tr v Na-pl", Na-pl-ng tuyn b nh vy va ra lnh ngay cho qun i Phap n
chim ong toan b lanh th vng quc y. Bon Buc-bng chay
trn ra Xi-xin di s bao cua ham i Anh va Na-p-l-ng ben
a anh la Gi-dep ln lam vua x Na-pl. Ri sau khi a ban
thng bng tin bac, hun chng, bat cac tng lnh, s quan
va binh lnh co cng trong chin dch, trong o co mt s c
bat vt hai hoc ba cp mt luc, Na-p-l-ng t Vin tr v Pari, n ngay 26 thang Ging, c ng ao qun chung hoan h
on tip, va Na-p-l-ng tr v in Tuy-l-ri. Sau o, Na-p-lng c tin ke thu khng i tri chung cua mnh a cht (tc la
Pt-N.D) trc khi Na-p-l-ng v ti Pa-ri ba ngay va nc Anh
mun hoa bnh. T nay tr i, Na-p-l-ng co th t coi mnh thc
s la Sac-l-ma-nh, v hoang cua phng ty.
Sau khi Uy-lim-Pt cht, Na-p-l-ng khng con co th
trng mong mt s thay i ng li chnh sach cua chnh phu
Anh. Nhng t khi Phc, ke knh ch mun i cua Pt trong lnh
vc i ngoai, nn nm chnh quyn th chu u ngi ta a bt
u noi n mt nn hoa bnh sp ti gia nc Phap va nc
Anh. Thc ra, cac cuc am phan a bt u va Phc a c "ngai"
ngh s Y--mao n Pa-ri tin hanh thng lng. Na-p-l-ng
khng h tin nhng hy vong hoa bnh co th thanh s tht c ,
E. Tac Le
44
nn, thang 2 nm 1806, a bc Ph ct t quan h vi Anh; hn

na, Na-p-l-ng con tm cach tach Ph khng nhng ra khoi
nc Anh ma ra khoi ca Nga na giang cho Ph mt on quyt
nh.
Ngay t u nm 1806, vua Ph a bt u thy mnh b la
vao tnh th nguy khn n chng mc nao. ung la Na-p-l-ng
a "tha th" cho Ph va cung a ngo y mun Ph hp tac vi Phap
va ha em Ha-n-vr cho Ph. Nhng khi Anh tra li Ph bng
cac tuyn chin vi Ph th Na-p-l-ng a v th va khc t vic
nhng lai Ha-n-vr, va duy tr qun i lai o. Cung luc y,
Phri-rch Vin-hem bt ng bit nhim vu cua "ngai" ngh s Y-mao Pa-ri. Vin-hem con bit thm la Na-p-l-ng a thoa thun
vi Y--mao rng nu Anh tin hanh hoa bnh vi iu kin co li
cho Na-p-l-ng, Ha-n-vr se c hoan lai cho vua Anh. Triu
nh va chnh phu Ph a nhn thy ngi ta la bp mnh n th
nao. Long cng phn ln cao nht va c bit la cac gii ma sut
trong nm 1805 a xin Phri-rch Vin-hem gia nhp lin minh th
ba nhng khng c chp thun. Ho noi chc rng nu gia nhp
khi lin minh, th a co th tranh c trn Au-xtec-lt cu c
nc Ph thoat ra khoi canh c lp nh hin nay no ng ng
trc Na-p-l-ng.
Vao thi ky nay, Na-p-l-ng quyt nh hp phap hoa va
cung c quyn hanh v han cua mnh trn min ty va mt
phn min trung nc c, bng cach thanh lp Lin bang sng
Ranh. Gia nm 1806, Lin bang y c chnh thc thanh lp va
sc lnh thanh lp a c tt ca cac quc gia c ky vao ngay 12
thang 7, do Na-p-l-ng ha lnh, gm co: x Ba-vi-e, Vua-tem-be,
a hat chu giao Ra-ti-xbon, ai cng quc Nat-xau va tam hu
quc c khac. Lin bang a "tuyn c" hoang Na-p-l-ng vi
t cach la ngi bao h, va to long bit n, Na-p-l-ng a vui
long nhn chc vu ti cao y, Lin bang a cam kt giao 63.000
ngi cho Na-p-l-ng tuy y s dung trong trng hp co chin
tranh xay ra. Mt loat cac nc tiu vng quc c lp trc kia
ch cng nhn dong ho Hap-xbua la chua vng k tuc, th t nay
phai phu thuc vao cac quc gia Lin bang sng Ranh va phai sat
45
nhp t ai cua mnh vao cac quc gia o. Cai " quc thn
thanh La Ma Giec-manh" - nh ngi ta vn goi ch ba quyn
cua hoang ao trn nc c b ct vun va ch cac v hoang t
co thc quyn c lp trong min ho cat c - nh vy la trong thc
t a khng con na. Nm 1806, theo yu cu khn cp cua Na-pl-ng, hoang Phran-xoa a phai bo cai danh hiu "Hoang
cua quc thn thanh" lu truyn ung 1.000 nm.
Cng cuc chim oat mi o a mang lai cho Na-p-l-ng
rt nhiu lanh th mi, nn a lam cho triu nh va chnh phu
Ph xn xao va tc gin n cc . Qua la cai Lin bang sng
Ranh a t Na-p-l-ng vao gia long nc c va gy nn mi
uy hip trc tip cho s toan ven lanh th cua nc Ph. Mi nguy
him cang tng ln v trong khi chun b thanh lp Lin bang sng
Ranh, Na-p-l-ng a tin hanh b nhim mt s chc v ma thc
ra ch la mt s banh trng tra hnh cua quc Phap, gy tn
hai cho cac quc gia mi. Ngay 15 thang 3 nm 1806, Muy-ra c
b nhim lam ai cng tc x Cle-v va Bec-g c phong lam
vua x Na-pl va thng ch Bec-tie- lam cng tc vung Noi-saten; ngay 5 thang 6, mt ngi em khac cua Na-p-l-ng, Lu-i Bna-pac, c phong vng Ha Lan, b trng ngoai giao Tan-lyrng lam hoang t x B-n-ven, va thng ch Bec-na-t lam
hoang t x Png-t-cooc-v min nam nc Y. Tt ca cac vua
chua va hoang t y u khng phai la ch hu ma ch la cac pho
vng hoc la quan toan quyn cua Na-p-l-ng va ca chu u
u hiu la th.
Gia luc o, Na-p-l-ng vn lai chun b chin tranh.
Thang 6, sau khi tao nn cai Lin bang sng Ranh, Na-p-l-ng
tuyn b vi Hi ng lp phap la ng co mt i qun 450.000
ngi va nhng phng tin u nui dng no ma khng phai vay
mn cung khng b thiu hut. Na-p-l-ng bt u vao vic tp
trung 200.000 qun hai bn b sng Ranh thuc vung An-dat,
Lo-ren va cac quc gia Lin bang sng Ranh. Co nhng tin d n
rng hoang Phap ang chun b nhng cuc thn tnh mi.
Ngay 6 thang 7, nha ngoai giao Nga U-brin, do A-lch-xan c
i Pa-ri, ly c la n thng lng ring v vn ca bin
E. Tac Le
46
Cat-ta-r, nhng thc ra la tm hiu va xac minh xem co tht co

kha nng hoa bnh gia Anh va Phap khng; nhng chng hai
tun l sau khi U-brin n Tan-ly-rng, bng nhng quy k, a
thanh cng trong vic ky hoa c s b vi Nga. Th la t nay tr
i, moi vic u tuy thuc vao kt qua cua cac cuc thng ngh
gia Tan-ly-rng va "ngai" Y--mao, v A-lch-xan ch ph chun
hoc khng ph chun hoa c s b do U-brin ky Pa-ri khi nao
mnh a nm vng tnh hnh thng ngh gia Tan-ly-rng va Y-mao .
Nhng khng th co hoa bnh vi nc Anh c. Quyn li
chnh tr va kinh t cua cac giai cp lanh ao Anh khng th nao
phu hp vi nn chuyn chnh cua Na-p-l-ng trn mt na luc
a. Trong khi ang thng ngh, Na-p-l-ng khng nhng
khng a ng g n vic nhng b, ma con khng ngng a ra
nhng yu sach mi; ng ta noi n Ai Cp, Xi-ri...
Bng mt hm (ngay 13 thang 9), tin b trng ngoai giao
Anh la Phc t trn bay i khp chu u, ma Phc lai la ngi c
nht chu trng hoa bnh vi nc Phap ma nc Anh tin cy.
Ph, phai kin quyt phan i nhng cuc xm ln cua
Na-p-l-ng lai ngoc u dy: t nay tr i ro rang la nc Anh
hay nc Nga u khng th thc hin hoa bnh c vi Na-p-lng. u thang 9, Phri-rch Vin-hem ang t gin d chuyn
sang s hai, lung tung, khng bit nn giai quyt th nao th nay
lai ly lam sung sng v cung se c thy mt cuc lin minh
mi tai sinh. Cung ngay Phc cht, ngay khi cha nhn c tin
bnh tnh cua Phc a kt thuc mt cach rui ro, vua Ph a quyt
nh cho qun i tin vao t Xc-x. Ba tun sau, ngi ta c
tin Ty Ban Nha hoan toan sn sang gia nhp khi lin minh
tng lai nu thng li c bao am chc chn va nhng cuc
iu nh b mt a c xuc tin gia triu nh Ty Ban Nha va
Phri-rch Vin-hem .
Ni phn ut va bc doc si ln gia giai cp quy tc va mt
b phn cua giai cp t san Ph. Ngi ta buc ti nha vua nhu
nhc, Hau-vt ti phan bi. Bon quy tc cm thu Na-p-l-ng,
47
cho rng ca nhn Na-p-l-ng phai chu trach nhim v vic a

tiu dit ch phong kin c xa xy dng trn ch nng n;
giai cp t san th ht hoang cung cung khi thy hang rao thu
va nhng hang rao khac ma Na-p-l-ng a rt tch cc dng ln
ngn nc Ph vi cac nc ch hu cua ng ta, ho ht hoang
cung cung khi thy cai cng trnh nghit nga ma Na-p-l-ng
ng thc hin ch co li cho nn ky ngh Phap va gy thit
hai cho bt c nc nao khac. Trong hang ngu s quan, trong s
cac tng lnh xut hin mt khng kh tao bao va long mong
mun tra thu nhng s xuc pham, nhng s bi phan va thai
khinh th ma Na-p-l-ng lun lun biu th trng ra trong bt c
trng hp nao i vi nc Ph. Hoang hu Lu-i-d la ngi cm
bon quy tc va vo quan o. T nc Anh va Nga, luc y con am
phan mt cach v hiu vi Na-p-l-ng, ti tp bay v Ph u cac
kiu khch l nhn tm va tng cng long tin tng. Nhn nh
cn ban khin nha vua phai quyt nh ngay thai : du th nao
Na-p-l-ng cung se gy chin, du ngi ta co nhng b NaNgi ta quyt nh gi cho Na-p-l-ng mt kin ngh oi nhng
y cua Na-p-l-n i vi Ph. V hoang y kh tra li.
Qun i Ph di chuyn. Cac trung oan ln ng v pha
Ty, ni ui nhau tin qua Bec-lin v Mat--bua hat nhng bai
ca ai quc va hoang hu Lu-i-d n gp binh lnh, bin cac cuc
gp g y thanh trung tm cua cac cuc biu tnh. Vua Phri-rch
Vin-hem ln ng i chinh chin cung vi qun i luc o ang
tp trung xung quanh va pha ty Mat--bua. Phri-rch gi
bc kin ngh th hai cho Na-p-l-ng oi qun i Phap rut khoi
lanh th nc Ph. ap lai, Na-p-l-ng dn u qun i cua
mnh vt bin gii x Xc-x, ni ma qun i Ph a tin vao t
trc.
E. Tac Le
48
NC PH BAI TRN VA NC C B
KHUT PHUC HN 1806-1807
Ngay 8 thang 10 nm 1806, Na-p-l-ng ha lnh chim x

Xc-x, ng minh cua nc Ph, va ai qun tp trung Ba-vi-e
t khi ky hoa c Pret-bua, lp tc vt qua bin gii bng ba
mui. i u mui gia la ky binh cua Muy-ra, theo sau la Na-p-lng cung vi qun chu lc. Qun s cua ai qun luc o chng
195.000 ngi, tc la gia na tng s lc lng vu trang cua Nap-l-ng, v Na-p-l-ng con phai lai 70.000 ngi y va s
con lai gn bng ngn y rai rac khp trn cac nc b chim ong.
Tht ra, s 195.000 ngi y a phai b sung bng nhng tn binh
c hun luyn cp tc trong cac trai hu phng. Nc Ph
chng lai Na-p-l-ng bng nhng lc lng t hn t 175.000 n
180.000 ngi.
Mun hiu c tn tht khung khip cung nh khng th
cu van c a lam nc Ph tan tanh ch sau vai ngay ngn
ngui, ng nhin khng th ch chu y n qun s chnh lch
khng ang k gia ai qun Phap vi qun i Ph, cung khng
nn ch nhc n thin tai cua v tng tng ch huy Phap hoc tai
nng xut sc cua cac danh tng cua Na-p-l-ng. Luc o, ngi
ta c chng kin cuc xung t cua hai h thng xa hi va kinh
t, cua hai ch chnh tr, cua hai chin thut va t chc vu
trang thuc nhng iu kin cua xa hi khac nhau. Mt ch co
tnh cht phong kin va chuyn ch in hnh, lac hu v mt cng
nghip va ch co mt nn ky thut rt th s xung t vi mt quc
gia a cn ban bin i sau cuc cac mang t san thu tiu ch
phong kin va nng n.
49
Chung ta a noi v t chc qun i cua Na-p-l-ng. Qun

i Ph phan anh trung thc tt ca c cu t chc cua mt quc
gia xy dng trn ch nng n. Binh lnh la nhng ngi nng
n, a cong lng v roi vot cua chua t nay lai chu ng ngon roi
va sung gm cua bon s quan, ho la nhng ngi n l cua nha
nc, chu ng nhng cai tat va nhng mui giay cua bt c ke
nao la cp trn cua ho, k t tn i nht tr i va ho phai phuc
tung mu quang bon ch huy, ho hoan toan hiu rng du co chin
u dung cam va tn tm n u i na, s phn cua ho cung
chng c cai thin t nao. iu kin duy nht tr thanh s
quan la phai thuc dong doi quy tc va mt s trong bon chung
thng t phu v s khc nghit i vi binh lnh, v bon chung coi
o la c s chn chnh cua ky lut. Mt khac, mt s quan ch ln
ti cp tng khi nao a gn v gia, nu khng th phai co s nng
hoc phai da vao ting tm dong doi cua mnh.
n tn gia th ky XVIII, nhng tp quan cua ch cu tn
tai khng nhng trong qun i Ph ma con ca trong qun i
cua moi nc khac. Trong chin tranh bay nm, vua Phri-rch
nh a co th chin thng qun Phap, Nga, ao, nhng khng phai
ng ta khng co luc tht bai gh gm. Phri-rch nh bit ro
rng ch co mt th ky lut man r mi y c nhng binh lnh
b ap bc va long y cm hn i chin u. Co ln, Phri-rch
nh a noi vi mt vin tng thn cn nht cua mnh: "i vi
trm, iu huyn b nht la tai sao chung ta lai co th hng s an
toan ngay gia am binh lnh cua chung ta".40 nm a qua,
nhng nc Ph vn la nc Ph ngay xa. Ch co im nay thay
i: Phri-rch khng con na, va thay th ng ta la cng tc
Brun-xvch bt lc va bon tng lnh khac c phong tc ni
ting ch v ngu xun.
Vy, khoang cui mua ha va u mua thu nm 1806, trong
gii cm quyn Ph cai g a xay n vao thi ky y, thi ky ng
nghim nhng iu ma nh mnh a vach sn cho ho? Phri-rch
Vin-hem tam, ngi ma mt nm trc y a qua run s khi
phai tham chin chng v hoang ang s, tuy a lin minh vi
nc Anh, nc Ao va nc Nga, tai sao by gi lai dam ca gan lam
E. Tac Le
50
vic o? Trc ht, phai cho rng do tuyt vong ma sinh ra dung
cam, Vin-hem tam tin chc la du co u hang cung khng hong
thoat khoi nan, v du sao i na Na-p-l-ng cung se tin cng.
Nhng bon s quan, bon tng lnh, tt thay bon quy tc thng
lu th mng quynh va t phu huynh hoang tng ln rng
chung se cho tay phiu lu ngi Cooc kia, ke thu pham sat hai
cng tc ng-ghin, tn thu lnh cua bon qun cc mt bai hoc.
Bon chung hoi: "Cho ti nay, Na-p-l-ng a chin thng c
nhng ai? Qun ao ? Chng qua o la mt by hen nhat u cac
chung tc. Hay bon moi r da man nh qun Th va bon Ma-mluc Ai Cp? Hay qun y hen yu? Hay qun Nga cung moi r
chng kem g qun Th va bon Ma-m-luc Ai Cp? D thng cai
vinh quang cua Na-p-l-ng se khng b tan thanh my khoi
trong trn cham tran vi qun i cua Phri-rch nh hay sao?".
Triu nh, tng ta, b ch huy ti cao, gii thng lu,
hoang hu Lu-i-d vi bon cn thn, tht ra tt ca bon y u a
bai trn trc khi xut trn v s nng ni, tnh hao huyn, tnh
hm hnh quai g cua ho. Bon ho khng chu m xa n vic Nap-l-ng tm ngun b sung khng phai ch t nc Phap, ma con
t nhiu nc ln va giau co khac a quy phuc. Bon chung con tin
la ri y, ngay sau khi qun i Ph anh bai c Na-p-l-ng
bng mt on tao bao th bon bao hoang se ni dy hu phng
Na-p-l-ng va se nhn danh dong ho Buc-bng ma lt Na-pl-ng. Cng tc Brun-xvch, tng ch huy cua ho la vin tng a
tng ch huy cuc can thip vu trang chng lai nc Phap vao nm
1792, va trai vi chu tm cua hn, hn a lam cho dong ho Bucbng chong sup bng nhng li tuyn b ngu xun y nat n
cua hn, hn co mi cm thu cua mt tn chua t trong ch cu
i vi nhn dn Phap, vi nhng ngi khi ngha cach mang gan
goc. Nhng Brun-xvch lai s tng v ch B-na-pac va khng
tan thanh chut nao cai khng kh hi he va chin thng ang trum
ln nh thn ta hu cua hoang hu va hoang t Lu-i. Trong cac
nha th Bec-lin va cac tnh, cac muc s nhn trach nhim cu
xin s che ch y thn uy cua "ng ti cao" ma xa kia, xa
lm, ngi ta hiu rng chnh "Ngi" a ru long ban n cho triu
51
ai H-hen-x-le. Ngi ta nong long st rut ch i tin tc din

bin cua chin s. Khng ai bt la bn nao se vt bin gii
trc...
Ba ao qun cua Na-p-l-ng u tin v pha sng En-b,
vt qua rng Phran-c-ni, tran vao hu phng qun Ph ct
t cac ng giao thng cua Ph.
Trn giao chin u tin xay ra gn S-lai, vao ngay 9
thang 10, mt ngay sau khi Na-p-l-ng a t nhp vao x Xcx. Qun tin v Phap, Muy-ra va Bec-na-t gp mt qun oan
Ph va c lnh cua Na-p-l-ng cho tin cng. Qun Ph b
anh tan ngay trong trn giao chin khng quan trong nay, b
thit mt 700 ngi, trong o 300 ngi cht. Ngay 10 thang 10,
mt trn th hai, ac lit hn. Hoang t Lu-i, thu lnh phai chu
chin co th lc trong triu, cung vi mt i qun 9.000 ngi
chim lnh Dn-phen, b thng ch Lan-n tin cng sau khi a
tin c vao sat vung ln cn Dn-phen, va cui cung, thng li
cung v pha qun Phap. Sau mt cuc chng c kch lit, qun
Ph bo chay, lai trn chin trng chng 1.500 ngi b git
hoc b bt. Cui cung trn anh, hoang t Lu-i b mt nhat l
m cht.
Tan binh bo Dn-phen chay v nhp vi qun chu lc qun
Ph ang tp trung gn I--na di quyn ch huy cua hoang t
H-hen-l-he. Mt qun oan chu yu khac cua qun Ph, do ch
thn cng tc Brun-xvch ch huy, rut ln pha bc, theo hng
Nau-m-bua, nhng ri cung khng ti c Nau-m-bua.
Khi lin tip nhn c nhng tin chin s S-lai, Dnphen va tin cai cht cua hoang t Lu-i, tt ca moi ngi u hoang
mang dao ng. Tht cung ang la rng kt qua cua hai trn chin
u khn kh va cung khng ang k y lai co th lam thay i
c tnh hnh chung n tn gc nh th. Cai hm hnh hng
hach v luc u a nhanh chong bin thanh ri loan va s hai.
Ch co hoang hu Lu-i-d la cha tht vong. Hoang hu va tan
dng vi cn thn tinh thn hy sinh anh dung cua hoang t Lu-i,
E. Tac Le
52
va qua quyt rng trn anh ln sp ti se lp tc lam thay i

tnh th.
Na-p-l-ng cho rng chu lc qun Ph tp trung vung ln
cn Vai-ma tip tuc rut v Bec-lin, va d oan rng trn chin
u quyt nh se din ra gn Vai-ma vao ngay 15 thang 10. Nap-l-ng ra lnh cho a-vu tin theo hng Nau-m-bua va thoc
su hn na vao hu phng qun ch. Bec-la-t nhn lnh hp
vy cung a-vu, nhng khng thc hin c. Na-p-l-ng cung
vi Sun, Ny va Muy-ra tin v I--na. Ti 13 thang 10, Na-p-lng vao c trong thanh ph o, va khi quan sat nhng im cao
bao quanh thanh ph, Na-p-l-ng thy co nhiu lc lng ln
ang rut theo ng Vai-ma. Hoang t H-hen-l-he bit qun
Phap a chim c I--na nhng tuyt nhin khng ng chnh ca
Na-p-l-ng cung a co mt I--na cung vi nhiu qun oan.
m 13 rang ngay 14, H-hen-l-he nh ch vic rut lui va ha
quyt tm nghnh chin, iu ma Na-p-l-ng khng ng ti.
Trc khi anh mt tri bui sang toa chiu, Na-p-l-ng
ci nga i duyt i ngu, Na-p-l-ng a noi vi binh s rng,
trn anh nay se np toan b nc Ph cho qun i Phap, rng
hoang tin tng vao truyn thng dung cam cua binh s, va
cung theo nh thng l, hoang giai thch cho binh s nghe ai
cng k hoach tac chin cua mnh.
Ba ao qun cua Na-p-l-ng u tin v pha sng En-b,
vt qua rng Phran-c-ni, tran vao hu phng qun Ph ct
t cac ng giao thng cua Ph.
Trn giao chin u tin xay ra gn S-lai, vao ngay 9
thang 10, mt ngay sau khi Na-p-l-ng a t nhp vao x Xcx. Qun tin v Phap, Muy-ra va Bec-na-t gp mt qun oan
Ph va c lnh cua Na-p-l-ng cho tin cng. Qun Ph b
anh tan ngay trong trn giao chin khng quan trong nay, b
thit mt 700 ngi, trong o 300 ngi cht. Ngay 10 thang 10,
mt trn th hai, ac lit hn. Hoang t Lu-i, thu lnh phai chu
chin co th lc trong triu, cung vi mt i qun 9.000 ngi
chim lnh Dn-phen, b thng ch Lan-n tin cng sau khi a
53
tin c vao sat vung ln cn Dn-phen, va cui cung, thng li

cung v pha qun Phap. Sau mt cuc chng c kch lit, qun
Ph bo chay, lai trn chin trng chng 1.500 ngi b git
hoc b bt. Cui cung trn anh, hoang t Lu-i b mt nhat l
m cht.
Tan binh bo Dn-phen chay v nhp vi qun chu lc qun
Ph ang tp trung gn I--na di quyn ch huy cua hoang t
H-hen-l-he. Mt qun oan chu yu khac cua qun Ph, do ch
thn cng tc Brun-xvch ch huy, rut ln pha bc, theo hng
Nau-m-bua, nhng ri cung khng ti c Nau-m-bua.
Khi lin tip nhn c nhng tin chin s S-lai, Dnphen va tin cai cht cua hoang t Lu-i, tt ca moi ngi u hoang
mang dao ng. Tht cung ang la rng kt qua cua hai trn chin
u khn kh va cung khng ang k y lai co th lam thay i
c tnh hnh chung n tn gc nh th. Cai hm hnh hng
hach v luc u a nhanh chong bin thanh ri loan va s hai.
Ch co hoang hu Lu-i-d la cha tht vong. Hoang hu va tan
dng vi cn thn tinh thn hy sinh anh dung cua hoang t Lu-i,
va qua quyt rng trn anh ln sp ti se lp tc lam thay i
tnh th.
Na-p-l-ng cho rng chu lc qun Ph tp trung vung ln
cn Vai-ma tip tuc rut v Bec-lin, va d oan rng trn chin
u quyt nh se din ra gn Vai-ma vao ngay 15 thang 10. Nap-l-ng ra lnh cho a-vu tin theo hng Nau-m-bua va thoc
su hn na vao hu phng qun ch. Bec-la-t nhn lnh hp
vy cung a-vu, nhng khng thc hin c. Na-p-l-ng cung
vi Sun, Ny va Muy-ra tin v I--na. Ti 13 thang 10, Na-p-lng vao c trong thanh ph o, va khi quan sat nhng im cao
bao quanh thanh ph, Na-p-l-ng thy co nhiu lc lng ln
ang rut theo ng Vai-ma. Hoang t H-hen-l-he bit qun
Phap a chim c I--na nhng tuyt nhin khng ng chnh ca
Na-p-l-ng cung a co mt I--na cung vi nhiu qun oan.
m 13 rang ngay 14, H-hen-l-he nh ch vic rut lui va ha
quyt tm nghnh chin, iu ma Na-p-l-ng khng ng ti.
E. Tac Le
54
Trc khi anh mt tri bui sang toa chiu, Na-p-l-ng

ci nga i duyt i ngu, Na-p-l-ng a noi vi binh s rng,
trn anh nay se np toan b nc Ph cho qun i Phap, rng
hoang tin tng vao truyn thng dung cam cua binh s, va
cung theo nh thng l, hoang giai thch cho binh s nghe ai
cng k hoach tac chin cua mnh.
Ri bnh minh cua ngay 14 thang 10 nm 1806 bt u, ngay
quyt nh s phn nc Ph. Trn chin u a xay ra ngay sau
khi mt tri moc: trn anh keo dai va ac lit, nhng ngay t luc
u, qun Phap a chim c li th, n ni qun Ph du co c
gng n u i na cung khng tranh khoi tht bai. Luc u
qun Ph va qun Xc-xng va rut lui t t va ngoan cng
chng c, nhng v bit tp hp va bit ch huy kheo leo cac qun
oan tinh nhu cua Sun, cua Lan-n, cua -gi-r, cua Ny va ky
binh cua Muy-ra nn hoang a thc hin c k hoach cua
mnh tng im mt. Khi qun Ph quy va bt u chay trn th
lin b truy kch ngay va i vi ke b bai trn, cuc truy kch nay
con khung khip hn ca trn Au-xtec-lt. Tan qun vi va chay v
hng Vai-ma va b ky binh cua Muy-ra bam rit vao tn trong
thanh ph. n y th qun Ph phai chu nhng tn tht nng
n nht. Ky binh Phap ang hng, chem sach ca nhng ngi xin
hang. Qun Ph hoan toan b anh bai. Mt b phn nho chay
thoat con gi c cai ma nha binh, con bao nhiu b anh tan
tanh, b bt cm tu hoc mt tch (phn nay chim s ln nht).
H-hen-l-he, ln tranh trong am tan qun, a tm cach
chay v Nau-m-bua v ng ta cho rng o, binh oan chu lc lc lng duy nht ma t nay tr i ngi ta co th trng cy, do
cng tc Brun-xvch ch huy - c an toan cung vi nha vua.
Nhng, cht gn ti, mt s binh lnh khac ht hoang chay n tra
trn vao am bai qun t I--na trn v va loan bao rng co mt
tai hoa mi va giang xung nc Ph. S la, trc khi ti Naum-bua, cng tc Brun-xvch a dng lai Au-e-xtat, con cach I-na cha y 25 ki-l-met, th a cham ngay phai qun Phap cua
a-vu, va iu nay a giai thch cho binh lnh cua hoang hiu
ro tai sao co ting sung ai bac t pha o vong ti tai ho trong
55
sut trn anh. Mc du s lng qun Phap t hn, v trong tay

a-vu ch co binh oan cua mnh, con Bec-na-t cha ti chi vin
kp, nhng ai b phn lc lng cua qun Ph cung a b anh
bai tan tanh. Cng tc Brun-xvch b t thng vao luc gay go
nht. Th la qun bai trn Au-e-xtat ln vi bai qun cua Hhen-l-he un un t I--na va Vai-ma keo i nh thac.
Nha vua bit rng, nh vy la trong ngay 14 thang 10, qun
i Ph hu nh khng con g na, sau khi a b Na-p-l-ng va
thng ch a-vu anh cho thua lun hai trn trong cung mt
ngay. chu u, ngay trong s nhng ke ch ti nht cua nc
Ph, chng ai ng c rng s vic lai kt thuc nhanh chong n
th, ch sau ngay sau khi Na-p-l-ng bc vao chin u.
Khi bn bai trn truyn cho nhau bit cai tin la a b mt
ht va qun i khng con th s kinh khung n cc va cha
tng co xm chim ly ho.
Tan qun Ph tip tuc trn chay hn n. Qun Phap truy
kch va v vet c rt nhiu lng thc, xe c, la nga, phao con
tt nguyn va tt ca nhng th tan qun vt bo lai trn ng
thao chay. Na-p-l-ng thng ng tin v Bec-lin. Doc ng,
Na-p-l-ng ra lnh chim ong cng quc Het-xe-cat-xen, tuyn
b ph bo triu vua o, xm chim Brun-xvch, Vai-ma va ec-phua,
Nau-m-bua, Han-le va Vt-tem-be. Hoang t H-hen-l-he rut v
pha trc theo hng bc, cung vi chng 20.000 qun ma hoang
t a tp hp c, hu nh khng co vu kh, tinh thn bac nhc
va khng phuc tung ch huy na.
Nhng, trong cuc chay trn ln pha bc cua hoang t, am
tan qun o lun lun b ky binh cua Muy-ra tp kch nn cang
ngay cang tan ra. Sau khi vt qua c Pren-x-lau, trn ng
i Xtet-tin, H-hen-l-he a b bao vy t pha va a phai u
hang. Trc o t hm, ngay sau khi thng ch Lan-n va mi
ku goi u hang, v tr kin c Xpan-au a ha kh gii u hang
khng khang c, cung vi nhng kho tang y p dung cu chin
tranh. Va sau khi H-hen-l-he u hang, tng Lat-xan lin dn
E. Tac Le
56
u i ky binh tin n chn phao ai kin c Xtet-tin, trong o

co hn 6.000 qun phong gi cung vi lc lng phao binh hung
hy, lng thc va an dc di dao; mt tng ky binh Phap va
mi ku goi hang, phao ai nay a hang ngay, khng mt phat
sung chng c trong khi i phng khng co ly mt khu phao.
Mi kinh s en ti nht a e ln tng lnh, s quan, binh lnh
cua am qun Ph a sn sang dng mnh cho tht bai. Khng con
chut vt tch g v cai ky lut ma xa nay ho vn tng khoe
khoang. Hang nghn binh lnh Ph ra hang qun Phap. S sup
tinh thn cua bon ch huy Ph lam cho ngay ca nhng ke chin
thng cung ly lam la. Ngi ta khng nhn ra c nhng ngi
ma cach y nhiu lm la hai tun con dng dng t c va tin
chc se tr kh c Na-p-l-ng.
Ngay 27 thang 10 nm 1806, 19 ngay sau khi chin tranh
bung n, va 13 ngay sau trn I--na va Au-e-xtat, Na-p-l-ng hat
khuc khai hoan tin vao Bec-lin cung vi bn thng ch va i ky
binh cn v i tuy tung. Vin th trng giao np thu cho Nap-l -ng va yu cu ng bn pha thanh ph. Na-p-l-ng ha
lnh cho cac ca hang m ca va duy tr sinh hoat bnh thng cua
thanh ph. Dn chung ri rt chuc tung, on tip hoang mt
cach s hai, biu l s quy phuc hoan toan.
ong lai Bec-lin, Na-p-l-ng a chu y trc nht n vic
tiu dit tan qun Ph tan tac khp ni. Rt cuc ch con lai co
i qun cua tng Bluy-khe, vin tng Ph kin quyt nht a
tp hp c chng 20.000 va s quan va binh lnh cua cac n v
tan ra, ri cung chay ln pha bc va b qun cua cac thng ch
Bec-na-t, Sun va Muy-ra ui anh. n Lu-bch, trc mt
Bluy-khe la bin gii an Mach nhng nc an Mach v qua s
Na-p-l-ng nn a kin quyt cm qun Ph khng c t
chn ln lanh th cua ho. Nh vy la Bluy-khe khng con ng
thoat v qun Phap ang ui ngay pha sau. Ngay 7 thang 11,
qun Phap vao ti Lu-bch va tin cng qun oan cua Bluy-khe
ngay trong thanh ph. Mt cuc giao chin liu mang bt u va
trong trn y chng 6.000 qun Ph b qun Phap git hoc bt
lam tu binh. Bluy-khe dn u 14.000 qun trn thoat khoi thanh
57
ph, nhng n ti b qun Phap ui kp va bao vy canh ng

Lu-bch. Bluy-khe u hang cung vi tt ca s con lai trong s
14.000 binh lnh, s quan va tng lnh, toan b s phao va an
dc cua mnh. Cung trong luc o, qun Phap lai a xut hin
Cu-xt-ranh trn -e. Qun Phap a bit li dung tnh trang mt
tinh thn la lung va khng th tng tng c ang lan tran
khp nc Ph sau trn I--na, n ni ch co bn ai i b binh,
khng co phao, hin ra di chn thanh Cu-xt-ranh, ri vin ch
huy i qun be nho y oi thanh Cu-xt-ranh phai u hang cung
chng cn phai dung n hanh ng nghi binh vy thanh. Va mi
goi hang, thanh Cu-xt-ranh a ha kh gii cung vi 4.000 qun
trang b y u, mt s ln phao binh va nhng kho lng thc to
ln. Hang loat cac phao ai kin c y u hang, khng chut
khang c - mt iu cha tng thy co trong lch s chin tranh,
in hnh nht la phao ai Mat--bua - la mt giai thoai ky la ma
Na-p-l-ng thoat nghe bao cao cung sng st, cha dam tin.
Mat--bua, phao ai duy nht cha u hang, la phao ai
kin c vao bc nht va ng thi cung la mt trung tm bun ban
ln, tru phu. o, tp trung nhiu kho lng thc va an dc
ln, trong thanh co lc lng n tru quan trong: 22.000 ngi
trang b y u, t di quyn ch huy cua tng Clai. Sau khi
Bluy-khe u hang, 22.000 ngi y va phao ai Mat--bua la v
tr c nht con sot lai cua cac lc lng vu trang Ph. Thng ch
Ny a ti chn thanh. Trong luc cp bach va tin chc la se thu
c thng li nn Ny cung khng tnh n vic mang theo phao
cng thanh ma ch mang theo ba, bn khu sung ci da chin.
Ny ku goi Clai nn u hang ngay. Thy i phng t chi,
Ny ha lnh phat hoa; my khu phao nhe em theo a khng gy
ra va cung khng th gy h hai g cho phao ai c, nhng th
la u: ngay 8 thang 11, Clai u hang cung vi toan b thanh
quach. Ny tin vao thanh ph va thy o rt nhiu kho qun
nhu va kho hang hoa s. Sau nay, Clai giai thch v hanh ng
y cua mnh rng: bi dn chung khip am v sung ci cua qun
Phap, a cu xin Clai, vi t cach la ngi ch huy thanh, cn phai
sm u hang. Th theo y mun o ma Clai a u hang.
E. Tac Le
58
Khi c tin Mat--bua u hang, Na-p-l-ng, nc Phap

va toan th chu u u thy ro rng s phn nc Ph nh th la
ht. Qun Ph b tiu dit hay b bt, tt ca cac thanh quach con
nguyn ven cung vi mt s ln kho qun trang, qun dung, qun
gii, tt ca u a ri vao tay qun Phap, thu va hu khp cac
thanh ph (tr an-xc) u do nha cm quyn Phap cai tr va
nhn dn u cung to ra thn phuc hoan toan.
Sau khi i lang thang khn kh ht t thanh ph nay
sang thanh ph khac, vua Ph, hoang hu Lu-i-d, con cai va qun
thn (con lai rt t) cui cung tru lai Me-men, bin gii cua
vng quc Ph. Tt ca nhng hy vong nh chin va hoa bnh ma
Phri-rch Vin-hem m p u a tiu tan ht, v Na-p-l-ng a
ra nhng iu kin rt nghit nga. Na-p-l-ng cho ng trn
bao Phap nhng bai ma mai chm choc tan nhn, c ac i vi
hoang hu Lu-i-d, ch ch danh hoang hu la ngi chu trach
nhim chnh v nhng tai hoa a trut xung nc Ph.
Nhng, nhng s lng ma ac c cua ke chin thng a
khng can tr vic Phri-rch Vin-hem tam vit cho Na-p-lng mt bc th li le cung knh, to y mong moi c hoang Nap-l-ng se c hai long v nhng tin nghi trong hoang cung
Pt-xam hoan toan con tt nguyn. Na-p-l-ng khng them tra
li.
Trn con ng vo nghip dai dng va y chin thng cua
mnh, trc kia cung nh sau nay, cha bao gi quyn lc cua Nap-l-ng lai at n nh cao nh mua thu nm 1806, va v sau
khng bao gi con thy lai na. Trong mt thang, t luc bt u
chin tranh (8 thang 10) n ngay Mat--bua u hang (8 thang
11), Na-p-l-ng a hoan toan anh bai mt trong bn cng quc
ln chu u vao hi by gi ma xa nay Na-p-l-ng khng dam
khinh thng. Chin thng cua Na-p-l-ng tht la hoan man va
hao hung cha tng thy. y la ln u tin Na-p-l-ng c
thy s hn loan, s hoang ht cua chnh phu va cua cac tng
lnh Ph, u hang ngay sau nhng phat sung u tin, s thun
phuc nhanh chong va hoan toan tin cy c cua dn chung va cua
cac nha cm quyn Ph. Qun Ma-m-luc Ai Cp a khang c,
59
qun ao a khang c, qun y a khang c, qun Nga a bai trn

nhng dung cam tuyt vi, va trn Au-xtec-lt, Na-p-l-ng a
phai ca ngi tinh thn quyt chin cua mt s n v Nga. Trong
khi o, mt qun i t hao v nhng truyn thng cua Phri-rch
nh, mt nc tha hng mt t chc cai tr hoan hao nht va
nhn dn co trnh vn hoa khng thua mt nc nao chu u
hi y, bng nhin bin thanh mt khi cng bt ng. Toan
chu u sng s kinh ngac va s hai, c nhin la khng noi n
nhng quc gia c, nc nao nc ny ang vi va ln Na-pl-ng, cung in Pt-xam nhng li cam kt hoan toan thn
phuc.
Rt t nhin la trong nhng ngay thang 10 va thang 11 y.
Na-p-l-ng sng trong mt man sng xan lan, gia nhng tin
tc hang ngay ti tp bay v Bec-lin va Pt-xam bao tin u hang
cua cac phao ai va cac am tan qun cui cung cua Ph; gia
nhng s quy phuc van xin tha ti va che ch, nhng s khum
num cam kt trung thanh cua cac vng hu, cng hu, vua chua,
th rt t nhin la Na-p-l-ng quyt nh giang cho ke thu chnh
cua mnh, la nc Anh, mt on sm set, va on y co th thc
hin c sau khi a chin thng nc Ph. Cha y hai tun
sau khi Mat--bua u hang thng ch Ny, ngay 21 thang 11
nm 1806, hoang ky ao lut Bec-lin, ni ting, ban b vic
phong toa luc a.
Cuc phong toa luc a ong mt vai tro rt to ln trong lch
s cua quc Na-p-l-ng, trong lch s cua toan chu u cung
nh chu My, no tr thanh c s cua toan b cuc u tranh v
kinh t va nh vy la ca v chnh tr na, trong sut thi gian cua
thin anh hung ca ch.
Nhng im chu yu cua ao lut Bec-lin gm nhng g?
Vic cm thng thng vi nc Anh co t hi cach mang va sau
o a c sc lnh ngay 10 Thang Sng mu nm th V (1796)
quy nh va b sung cho ro hn. Di thi Na-p-l-ng, sc lnh
o khng nhng a c tha nhn, ma ngay 22 thang 2 cung
E. Tac Le
60
nm 1806 y, trong luc cm nhp khu cac hang dt va si bng

bt c t u a ti, mt ln na hoang a xac nh lai quan
im bao h mu dch cht che cua mnh bao v nn ky ngh
cua nc Phap. Bng ao lut Bec-lin ngay 21 thang 11 nm 1806,
khng phai Na-p-l-ng ch tip tuc va cung c c quyn ni
thng cua quc, ma con anh ac lit vao toan b nn kinh t
Anh; chu y cua Na-p-l-ng la a no n ch cht ngat, n ch
nha nc pha san, n ch oi kem va u hang. Ln nay, iu
chu yu la khng phai ch tng c Anh ra khoi quc Phap ma
con mun tng c Anh ra khoi luc a chu u, git cht Anh v
mt kinh t, tc oat cac th trng chu u trong tay Anh. iu
1 cua ao lut vit: "Nc Anh b coi la trong tnh trang b phong
toa" va iu 2 noi: "Tt ca vic bun ban va giao thip vi nc
Anh u b cm". Tt ca vic giao thip bng bu in hoc bng
cach khac u b cm, lnh ban ra la phai bt ngay tt ca nhng
ngi Anh tru khp moi ni, phai tch thu hang hoa va tai san
cua ho noi chung.
Khi phn tch vic phong toa luc a, du cho co thiu rt
nhiu nhng iu giai thch cu th, chi tit chng na - Na-p-lng khng bao gi ha tin vic giai thch nay - th ngi ta ch cn
oc vn ban ao lut Bec-lin cung u nm c thc cht y
ngha lch s cua no: vic phong toa kinh t nc Anh ch co th
thu c mt vai kt qua cu th vi iu kin: nu toan th chu
u khng hoan toan thuc quyn Na-p-l-ng th t ra cung phai
t di s kim soat ngt ngheo cua Na-p-l-ng. Trai lai, ch
cn mt cng quc khng chu khut phuc va tip tuc bun ban
vi nc Anh th cung u lam mt ht lc cua ao lut, bi v t
cai nc bt tr o, hang hoa Anh (vi nhan hiu khac) se lan tran
d dang va nhanh chong trn toan coi chu u.
Kt lun a ro rang: nu mun thng c nc Anh th phai
c tt ca cac cng quc chu u thc hin cht che vic phong
toa luc a, phai t toan th chu u di quyn Na-p-l-ng va
iu trc tin la phai chim tt ca cac b bin chu u cho
lnh oan va canh binh Phap hanh ng c d dang va tiu dit
c nan bun lu. Khng cn phai hiu thu thm y chnh tr cua
61
Na-p-l-ng cung thy c nhng hu qua tai hai cua vic phong
toa khng nhng i vi nc Anh ma con vi ng ao khach
hang tiu thu chu u, v nh vy ho b thiu mt nhiu san
phm ky ngh va hang hoa thuc a cua Anh, t bng cho n caph va ng. Na-p-l-ng cung tha hiu trc rng, v phn
nhng thng nhn ngi Anh, vic bun lu se em lai rt nhiu
li, va do o no se hoanh hanh d, no se quyn ru nhng thng
nhn Phap vn thng ban nguyn liu cho ngi Anh n mc
nao. Tt ca nhng iu o, Na-p-l-ng u a co d kin y u
va con mt cu tra li l-gch nh sau: tip tuc nt cuc chinh phuc
luc a chu u, a bt u mt cach rt tt ep, vic phong toa
luc a tr thanh hin thc.
Na-p-l-ng a rt nhanh chong nhn ra c rng trong
toan chu u ch co mt tng lp dn chung - tng lp t san ky
ngh - la se ly lam hai long v vic khng phai canh tranh vi
hang Anh. Sau khi nc Ph b bai trn va t khi x Xc-x phan
lai ng minh cua mnh i vi Na-p-l-ng va ha thc hin
ao lut Bec-lin th nhng ky ngh gia x Xc-x ly lam sung
sng, biu th nim hoan h manh lit, nhng con thng nhn,
nng dn va quang ai qun chung tiu thu lai ly lam lo lng va
tht vong. Na-p-l-ng co th bit trc c rng ch con co bin
phap duy nht la dung sc manh, doa nat va cng bc mi buc
c cac chnh phu va nhn dn chu u chp nhn va thc hin
ung n cac iu khoan cua vic phong toa.
T ngay 21 thang 11 nm 1806, ngay ban b ao lut, vic
xy dng kiu " quc Sac-l-ma-nh", vic banh trng va cung
c ch o tr thanh cn thit tuyt i va bt ngun mt cach
l-gch t phng thc u tranh kinh t cua Na-p-l-ng chng
lai nc Anh.
Thng th ngoai giao Tan-ly-rng c hoang triu n
cung in Pt-xam va c lnh thng bao ngay tc khc cho cac
ch hu na ch hu nhng y nh cua Na-p-l-ng v vn
phong toa.
E. Tac Le
62
ng thi, hoang con ra lnh cho cac thng ch chim

ong cang nhiu cang hay ven bin Bc va ven bin Ban-tch. Nap-l-ng bit rt ro tnh cht quai g cua bin phap ma ng quyt
nh thc hin. "Chung ta a phai hy sinh nhiu khi tin hanh bao
v quyn li ring cua chung ta thoat khoi cuc tranh chp cua
bon vua chua va chung ta cung a phai hy sinh nhiu khi, sau bao
nhiu nm vn minh, chung ta phai quay tr lai vi nhng nguyn
tc noi ln c im da man cua thi ai nguyn thuy cua cac quc
gia; nhng v quyn li cua nhn dn ta va cua cac ng minh cua
chung ta, chung ta buc phai chng lai ke thu chung bng ngay
nhng vu kh ma ke thu a dung anh chung ta". Na-p-l-ng
vit nh vy trong thng bao chnh thc gi cho Thng ngh vin
cua quc Phap bao tin vic thi hanh phong toa luc a. Bc
th o, vit cung vi ao lut: "Bec-lin, 21 thang 11 nm 1806".
Vi thai ngoan ngoan cm lng va s st, chu u on
nhn ban cng b phong toa luc a. Sau tham hoa cua nc Ph.
Cha nc nao phuc hi c tinh thn va nhiu nc khip s
tnh tng ngay, tin rng se n lt mnh mt nc. Nc Anh
bit la t nay tr i vn la u tranh mt mt mt con. Nc
Anh lai hng v cai cng quc ma trc y Anh a hai ln ngo
y lin minh, vao nm 1798 va vao nm 1805. A-lch-xan nht
lai c nc Anh ha vin tr tai chnh, nu A-lch-xan lai chng
Na-p-l-ng va co y nh cu nc Ph. Chnh phu Anh cung
thm do ca ao, nhng ao vn cha hi phuc sau tht bai khung
khip Au-xet-lt va ao lai con nhn s tht bai cua Ph bng con
mt vui mng c ac, v nm 1806 ao a khng dam gia nhp khi
lin minh th ba. ap lai, P-tec-bua, tt ca u a sn sang
tai chin. tt ca cac nc, tt ca cac kinh thanh va c bit Ptec-bua, Na-p-l-ng t chc mt by gian ip nhung nhuc va
tay sai u hang, u c, cao th co ba tc, hoang thn va cac ba hao
hoa quy phai, thp th co chu thuyn, chu qun, qun hu, vin
chc bu in, thy thuc, nhn vin chay th. Bon nay bao cho
Na-p-l-ng bit nhng cuc thng lng gia Anh va Nga, y
nh va s chun b cua A-lch-xan, nhng li ha hen vin tr
tin bac cho Nga hoang trong trng hp Nga tham chin. Sau khi
63
tam thi ly Bec-lin lam trung tm cai tr quc rng ln cua

mnh, Na-p-l-ng chu y cung mt luc hai nhim vu kho khn,
khng tach ri nhau: mt la t ra nhng bin phap cn thit
thc hin phong toa luc a; hai la chun b qun i nay mai
giao chin vi qun Nga tt se ng cu cho nc Ph bai trn.
Na-p-l-ng ra lnh chim cac thanh ph bun ban c b
bin Hm-bua, Brem-me, Lu-bch. Qun Phap tin qun theo doc
b bin Bc va Ban-tch, va chim ong cac thanh ph va lang
mac ven bin, bt gi ngi Anh chng may sa vao tay ho, tch
thu hang hoa Anh dng khp ni mt mang li n bt va qun
tun tiu ngn chn nan bun lu cua ngi Anh. Nc Ph, x
Xc-x va nhiu nc khac thuc c n tn luc o vn phai ai
tho qun ong trn cac nc b chim c. Cac thanh ph ng
minh thng nghip t nay tr i phai nui dng nhng lnh
oan va lnh canh phong b bin ngi Phap ong trn b bin Bc
ngn nga hang hoa Anh t nhp. ng thi, Na-p-l-ng con
tch cc chun b vic xm lc ba Lan, m mt chin dch mi
chng qun Nga va tp trung nhiu qun bin gii ng Ph.
Ln tham chin nay cua A-lch-xan c quyt nh bi
nhng ly do chnh ang hn nm 1805. Th nht la Na-p-l-ng
uy hip kha ro rt bin thuy nc Nga: qun i Phap a t Beclin hanh qun v pha ty. Th hai la nhiu oan ai biu Ba Lan
ni nhau n Pt-xam cu xin Na-p-l-ng khi phuc nn c
lp cua Ba Lan, va Na-p-l-ng, hoang cua nc Phap, vua cua
nc Y, ngi bao h Lin bang sng Ranh, khng ghet bo g cai
vic thm vao ba danh hiu y mt danh hiu khac co lin quan
n nc Ba Lan. Do o, nc Nga vao tnh trang b e doa se
mt Lt-va, Be-l-rut-xi, co th ca U-cra-in hu ngan sng nhi-ep. Th ba la ro rang sau khi cng b ao lut phong toa luc
a, Na-p-l-ng se ch chu dng lai khi nao a bng cach nay
hoc cach khac bc c nc Nga ng v pha cac cng quc
ang tha hanh ao lut, va cui cung la vic ngng bun ban vi
nc Anh gy nn hu qua tai hai nghim trong cho vic xut
cang nng san cua Nga sang Anh, cung nh i vi vic n nh
E. Tac Le
64
tin t cua Nga hin a ang rt bp bnh. Tom lai, co u ly do

chin tranh vi Na-p-l-ng, o la cha noi n y mun phuc thu
trn tht bai nhuc nha Au-xtec-lt, va ngi ta chun b cuc u
sc nay ky cang hn chin dch trc nhiu. Khi ngi ta kinh
ngac trc s sup khng ng cua Ph th ngi ta a anh gia
c lc lng cua ke ch ma ngi ta phai ng u. Va cung
khng th trng cy va s giup c lc cua ai ca, v nc Ph,
vao cui nm 1806, hu nh khng con la mt cng quc na.
P-tec-bua, ngi ta quyt nh a ra tin tuyn mt ao
qun 100.000 ngi cung vi tng i d b phao binh va vai trung
oan C-dc chng Na-p-l-ng. i cn v th my ngay sau
mi ri P-tec-bua.
Na-p-l-ng quyt nh tin qun trc qun Nga. Thang
11, qun Phap a vao Ba Lan. Giai cp quy tc Ba Lan va giai cp
t san chng ng ao g, phn ln bao gm cac thng nhn va
cac nha tiu cng ngh, hoan h on tip qun Phap, chao mng
Na-p-l-ng, ngi phuc hng nn c lp cua Ba Lan a b mt
i t cui th ky th XVIII sau ba ln t nc b phn chia.
Nhng Na-p-l-ng co y g n nn c lp cua Ba Lan. Trong
cuc u trong ai y cua ng, ng ch cn dung Ba Lan lam
tin n hoc lam bia an khi xay ra chin tranh vi Nga va ao
min ng chu u (vi Na-p-l-ng, nc Ph khng cn m
xa ti na). Nhng mun vy th trong chnh sach i ngoai, Nap-l-ng phai hanh ng ung nh la ngi k tuc truyn thng
cach mang cua nc Phap t san. Song Na-p-l-ng chng bao gi
t lnh ly nhim vu o, va luc o Na-p-l-ng cung chng ngh
ti vic tiu dit quc cua bon Sa hoang. n mt luc nao o,
nc Ba Lan se la ngun nhn lc va vt lc b sung, tip t
cho qun i cua Na-p-l-ng. Na-p-l-ng a at c muc ch
u tin bng cach tranh thu c cam tnh rng rai cua gii tiu
quy tc va t san cac thanh ph i vi nc Phap, vi t cach la
ngi bnh vc t do cua cac dn tc. Bng mt loat nhng bin
phap trng thu nghim ngt, Na-p-l-ng a bon rut c nhng
ngun li kha ln Ba Lan.
65
Sau hoa c Tin-dt, Na-p-l-ng phai giai qut "vn Ba

Lan" bng cach em phn chia lai nc Ba Lan, va giao cho ng
minh mi cua mnh la vua x Xc-x phn t ai ln nht cua Ba
Lan thuc Ph, tn la ai cng quc Vac-sa-va. Cng quc nay gm
na phn bc nc Ba Lan vung thiu s, tr vung Bi--lt-xtc a
giao cho A-lch-xan. Nhng trc khi ky hoa c Tin-dt, tnh hnh
thng bai vn cha ro rt, trong luc ch i, Na-p-l-ng a thanh
lp c mt phai thn Phap trong s ai thn ngi Ba Lan,
nhng bon nay do d mai mi dam quyt nh v ho s nc Nga
co th tra thu vao nhng chua t ln la ho hang thn thch cua
ho ang Lt-va, B-l-rut-xi va U-cra-in, bt c luc nao cung
c. Thng th b chin tranh cua chnh phu lm thi Ba Lan,
hoang thn Gi-dep P-nhi-a-tp-xki, sau nay tr thanh thng ch
Phap, cung khng tuyn b ngay la thn Na-p-l-ng.
Chnh sach i ni cua Na-p-l-ng Ba Lan nhm y Ba
Lan tin mt bc trn chiu hng bin chuyn thanh mt quc
gia t ban. iu 1 cua ban hip phap ma Na-p-l-ng a quy nh
cho ai cng quc Vac-sa-va co noi: "Thu tiu ch n l. Tt ca
moi ngi cng dn u bnh ng trc phap lut". Thc ra, o
ch la li noi sung, v khi a bo lang ra i th "ngi nng dn t
do" phai np lai rung t cho chua t. Do chu anh hng cua
nhng ngi cng dn t do la binh lnh Phap nn trong s nng
n ngi Ba Lan thuc Ph, a bt u xut hin nhng du hiu
u tin cua phong trao u tranh chng chua t. Nhng phong
trao o b tht bai. Vic "giai phong" nng dn mt cach hnh thc
y khng lam bon chua t mt mat mt chut quyn li nao.
Qun i Phap c on tip nng hu Ba Lan, v ho a
nhen nhom o nhng nim hy vong: nc Ba Lan thoat khoi ach
h cua Ph, cung nh sau nay se thoat khoi ach thng tr cua
ao, va vin canh se "oan tu" lai vi Lt-va, Be-l-rut-xi, U-cra-in.
Vung P-d-nan a on tip long trong thng ch a-vu. Khp
vung, ngay ca nhng ni qun Phap cha i n, ngi ta a cach
chc nhng nha cm quyn Ph va thay bng nhng nha cm
quyn ngi Ba Lan. Vai tro lanh ao trong bui u cua cuc ni
E. Tac Le
66
dy chng lai nc Ph la do Vi-bch-ki, mt trong nhng ngi a

tham gia cuc khi ngha do Ct-xi-ut-c lanh ao, Phap tr v.
Phong trao u tranh chng nc Ph ngay cang phat trin
rng rai. Luc u, trong s nhng binh oan khi hn ang hnh
thanh, ni bt la nhng cuc ni dy do quy tc t chc, nhng t
cui thang ging nm 1807, nhiu trung oan chnh quy thuc
"binh oan" cua tng m-brao-xki t y v xut hin trn mt
trn va tin v an-xch. n thang 2 nm 1807 a co ti 30.000
qun chnh quy do cac cu s quan va ha s quan cua cac "binh
oan Ba Lan" ch huy, cac binh oan nay do Na-p-l-ng thanh
lp trong chin dch anh nc Y nm 1796-1797.
Nhng nhn chung, ngi ta khng ban n vic tng ng
vin trong nc tr lc cho qun Phap, va thng ch Lan-n
t Ba Lan vit v cho Na-p-l-ng luc nay ang Bec-lin rng
khng hy vong g nhiu ngi Ba Lan v ho co nhiu khuynh
hng v chnh phu va i vi ho khng th xy dng mt cai g
lu bn c.
Cui thang 11, Na-p-l-ng nhn c tin co nhiu n v i
trc cua qun i Nga a vao Vac-sa-va, Na-p-l-ng ra lnh cho
Muy-ra va a-vu tc khc tin qun i Vac-sa-va. Ngay 28 thang
11, Muy-ra dn u i ky binh, chim c thanh ph ma qun
Ph a bo t chiu hm trc rut sang bn kia b sng Vi-xtuyn
va a t chay cu. Ri Na-p-l-ng cung n Ba Lan, luc u
P-d-nan, sau n Vac-sa-va. Bon quy tc keo n chao mng,
Na-p-l-ng tuyn b la trc ht cn phai lam cho vic phuc
hng nc Ba Lan tr thanh danh chnh ngn thun. Le ra Na-pl-ng a nh a ngi anh hung dn tc Ba Lan ni ting thi
by gi Pa-ri v nc, o la Ta- Ct-xi-ut-c, ngi cm u
phong trao u tranh chng chia ct nc Ba Lan, di triu ai
Ca-t-rin. Nhng Ct-xi-ut-c a a ra nhng iu kin nhm
bao am nn t do cua Ba Lan khoi ri vao tay Na-p-l-ng, ke
ma Ct-xi-ut-c coi la mt tn chuyn ch. Phu-s, ngi tin hanh
thng lng a thnh th Na-p-l-ng xem nn n noi th nao vi
nha ai quc Ba Lan. Hoang tra li mt cach gian n rng:
"Ct-xi-ut-c la mt thng ngc". Na-p-l-ng quyt nh ch da
67
vao lc lng cua chnh mnh, khng trng cy vao cuc khi
ngha chng lai nc Nga Sa hoang Lt-va va Be-l-rut-xi na.
Chin tranh vi nc Nga m man. Ri khoi Vac-sa-va, Nap-l-ng tin cng qun Nga. Sau mt vai trn x xat nho, ngay
26 thang 12 nm 1806 a xay ra mt trn Phu-tut, bn sng Narep. Tng Ben-nt-xen ch huy qun Nga; i vi Ben-nt-xen, Alch-xan thy va co ac cam lai va lo ngai, cung nh i vi
nhng ngi a am sat Pn nht (thc ra ho ch la nhng tn
tong pham cua A-lch-xan ma thi), nh A-lch-xan a phai c
Ben-nt-xen v khng c mt vin tng nao co tai hn. Thng
ch Lan-n ch huy qun Phap. Trn anh kt thuc khng phn
thng bai, va trong moi trng hp nh vy, bao gi i bn cung
u bao tin rng mnh a thng trn ln nha vua. Lan-n bao cao
ln Na-p-l-ng la qun Nga a b ui ra khoi Pun-tut va b tn
tht nng, Ben-nt-xen bao cao ln A-lch-xan la a anh bai c
ch thn Na-p-l-ng, trong khi y Na-p-l-ng cha h bao gi
Pun-tut, khng ca nhng vung ln cn Pun-tut.
Nhng ngay t trn giap chin nay, qun Phap a hiu rng
khng phai la ho ang ng u vi qun Ph bac nhc ma la
vi nhng n v Nga tinh nhu va dung cam. Na-p-l-ng ong
ban doanh tru qun Ba Lan va ng thi iu vin t Phap sang.
Qun i Nga cung nhn c vin binh t cac tnh trong nc
gi n.
Na-p-l-ng iu n Ba Lan chng 105.000 qun, trong s
o th gn 30.000 ong cac thanh ph va gia Tooc-no va Gren phong moi cuc tin cng bt ng t Me-men n, mc du
Phri-rch Vin-hem hu nh a khng con qun i. Ben-nt-xen
co t 80 n 90 nghn qun. Hai bn ang b tr giao chin. Trn
o xay ra ngay 8 thang 2 nm 1807, gn Ai-lau (hay ung hn la
Proi-st Ai-lau) thuc min ng Ph. Na-p-l-ng tng ch huy
qun i Phap. Trn Ai-lau la mt trong nhng trn quyt chin
ac lit nht vao thi y va v mt o th no vt tt ca moi trn
ma Na-p-l-ng a giao chin. Trn Ai-lau kt thuc cung khng
phn thng bai. Ben-nt-xen a mt mt phn ba qun s, Na-pl-ng cung tn tht nng n. Qun Nga a iu ra mt trn mt
E. Tac Le
68
lc lng phao binh nhiu gp bi qun Phap va cac thng ch

Phap con cha kp thi co u mt trn a. Qun oan cua thng
ch -gi-r b phao binh Nga tiu dit gn ht. Chnh ban thn
Na-p-l-ng cung vi b binh gia ngha a Ai-lau, luc o la
trung tm cua chin trng, cung suyt cht v an ai bac ri nh
ma xung quanh. Canh cy b tin t va an bay vu vu trn u
Na-p-l-ng. Na-p-l-ng lun lun quan nim rng mt ngi
ch huy trng khng c liu mang hy sinh nu khng thc s
cn thit, nhng by gi y, Ai-lau, ng lai thy phai hy sinh
nh L-i va cu ac-c-l no. Ch khac la L-i hoc ac-cl, Na-p-l-ng phai xng trc ln cu li keo am cn v do
d, con Ai-lau th ng lai phai ng vin b binh kin tr gi
vng trn a, khng c ri loan hang ngu di hoa lc cua
qun Nga.
Na-p-l-ng va cn thn u thy rng ch s co mt cua
hoang mi co th gi vng tinh thn b binh trong tnh th
khung khip nay. Hoang ng nguyn v tr ch huy, tip tuc
ha lnh cho mt vai s quan tuy tung, va thoat c ni t a,
n ch Na-p-l-ng ang cung tru vi my ai i b binh. Di
chn Na-p-l-ng, xac binh lnh va s quan ngn ngang. Cac ai
i tac chin b hoa lc qun Nga tiu hao dn, lnh cn v va lnh
mc ao giap dn dn u phai ra thay th ho. Va bnh tnh ra
lnh, Na-p-l-ng va i thi c, va thi c a n khi toan b ky
binh Phap t kch thng li vao chu lc qun Nga va cui cung a
cu van c tnh th. Rt cuc ngha a Ai-lau vn trong tay
qun Phap va trung tm cua trn anh di ng thanh nhiu im
trn chin trng rng mnh mng.
Khi bong ti bt u phu kn chin trng th qun Phap t
coi la ke thng trn, v Ben-nt-xen a rut lui. Trong thng bao,
Na-p-l-ng noi n thng li, nhng khng phai ch co ring
mnh Na-p-l-ng mi hiu la qun Phap khng thu c thng
li thc s trong ngay huyt chin ac lit o, v qun Phap a b
hy sinh rt nhiu. Na-p-l-ng cung hiu tn tht cua qun Nga
con ln hn th na (xong cung khng n ni b tn tht mt na
qun s nh qun Phap a xac nh). Na-p-l-ng bit la Ben-nthttp://ebooks. vdcmedia. com
69
xen con gi c nhng lc lng ang s, co tinh thn chin u

cao va khng nhng khng tha nhn b tht bai, Ben-nt-xen con
loan bao rm r thng li cua mnh i khp ni.
Sut trong bn thang, qun Phap khng thu c mt kt
qua nao i vi qun Nga, va C-lanh-cua, cng tc x Vi-xng,
hi nan ch, vit rng co tri bit c bao gi th ho se thng li.
Trn th trng chng khoan Pa-ri, sau trn Ai-lau, tin t sut gia
ung ung. xa nc Phap, ng trc qun Nga a giang cho
qun Phap mt on ac lit khng kem g on qun Phap anh vao
ho, Na-p-l-ng phai chun b mt trn quyt nh. Bi v ch mt
trn tht bai hay ch mt trn Ai-lau mi na thi la se u m
u cho toan th chu u ni dy chng lai ke xm lc.
Mua ng but lanh va mu sng, Na-p-l-ng phai ong
qun trn t nc Ba Lan hoang tan va min ng Ph. Sau trn
Ai-lau cac bnh vin y nhng thng binh nng. Trn bai
chin trng, hang nghn xac cht bo lai khng chn ct, ra thi
va mui xu u xng ln nng nc hang ki-l-met xung quanh, lam
khng ai dam n gn.
Na-p-l-ng quyt nh i sang xun se lai m chin dch.
Vi tinh thn khng mt moi, Na-p-l-ng va thn hanh i kim
tra nhng v tr xa xi nht, trn mt a ban rng ln, va i
thm cac bnh vin, sn soc cac chuyn xe tip t, va b sung
qun s bng tn binh a Phap sang. Hoang rt chu y n
tnh hnh la qun Nga hu nh ngay trn t nc ho, cach bin
thuy t nc ho co my bc chn, con Na-p-l-ng th cach xa
nc Phap bng ca mt vung t ai rng ln gm nhng nc
chu u bai trn va hu nh a b khut phuc nhng cm ghet
Na-p-l-ng. Nhng vt phm cn thit u phai tip t t xa lai.
Nhn dn b qun i cp boc sach trn, ho oi khat i lang
thang cung v con xung quanh cac trai lnh Phap xin n.
Na-p-l-ng khng mun mnh sng y u qua tit mua
ng nay trong cac thanh ph b chim ong, P-d-nan, Brexlau, hay trong lu ai Vac-sa-va lng ly. Na-p-l-ng mun
E. Tac Le
70
duy tr tinh thn cua binh s trong chin dch y gian kh nay
bng hanh ng gng mu cua mnh. T ban doanh tru qun,
Na-p-l-ng vit th cho anh la Gi-ep, ngi ma Na-p-l-ng a
phong cho lam vua Na-pl, noi rng co khi 15 ngay ng khng
thao ung. Na-p-l-ng noi thm: qun i Phap sng trong tuyt
ong va bun ly, khng ru vang, khng ru manh, khng banh,
n toan khoai va tht, luc tin luc lui, i sng cng thng, thiu
thn, luc nao cung phai anh nhau vi qun ch. Thng binh
c ch trn xe trt tuyt khng mui a n mt a im cac
y 50 dm. Ho a tin hanh chin tranh vi tt ca sc lc cua ho
va trong tt ca s khung khip cua chin tranh.
My thang buc phai ngng chin i vi Na-p-l-ng la ca
mt giai oan lam vic tch cc phi thng. C ba, bn ngay lai co
cng vn giy t t Pa-ri, An-xtec-am, My-lan, Na-pl, Bec-lin gi
ti cung vi bao cao cua cac b trng, cac thng ch va cac pho
vng, th tn cua cac ai s. La mt ng vua c tai cai tr nhiu
quc gia ln, bao gi Na-p-l-ng cung gianh cho mnh quyn ti
hu quyt nh tt ca cac vn quan trong. Luc th tru trong mt
kho thoc, nh khi -xt-rt, luc trong mt tup lu cua nng
dn, Na-p-l-ng xem cng vn giy t gi ti, ha mnh lnh va
quyt nh. Trong cung mt ngay, Na-p-l-ng thao ao lut tng
cng vic kim tra thu quan; sa i va ky cac vn ban iu l
cua mt trng hoc cho con gai cac s quan; khin trach em mnh
la vua nc Ha Lan hoc yu cu vua x Ba-vi-e phai tng cng
vic giam th vung Ti-rn, Na-p-l-ng ra lnh cho dong ho Bucbng Ty Ban Nha tng cng qun s canh phong b bin, ng
chu y n vn hoc, ung ung gin d v nhng quan im vn
hoc cua tun bao Mec-cuy-r nc Phap ma cng cho la ngu xun,
ch th cho b trng cng an Phu-s phai lp tc sa lai tt ca
nhng y kin cua t bao o va thm ch ra lnh tm mt ngi chu
but khac "bit le phai hn" cho t bao o. Na-p-l-ng hoi ca tnh
hnh ky ngh t lua Li-ng va con mun bit tai sao ngi ta lai
cac n din vin sn khu Phap ngi no thu oan vi ngi kia,
anh hng n ngh thut cua ho; Na-p-l-ng ra lnh truc xut
ba Xta-en khoi Pa-ri v nhng t tng t do cua ba ta; soat lai cac
71
s sach va bao cao cua B tai chnh va a phat hin ra c nhiu

s nhm ln, khng chnh xac. ng cach chc va b nhim cac
cng chc bn y, ra lnh theo doi chu ao tnh hnh ao va
nhng cng vic chun b v mt qun s cua nc Ao; ra lnh
kim tra cac thanh ph va lang mac Ph.
Nhng loai cng vic y rt nhiu va rt khac nhau, nhng
Na-p-l-ng bao gi cung ra c nhng giai phap ro rang,
chnh xac va khng chm tr; khng hai long giai quyt cac cng
vic ma cac b trng, cac tng lnh va cac ai s a ln, chnh
ban thn Na-p-l-ng ra nhng vn mi va yu cu moi
ngi phai bao cao gp. Cac i giao thng lin lac phi nga ch t
i v cac pha a nh va cac mnh lnh c thi hanh. Na-p-lng ch ao tt ca nhng cngvic o cung mt luc vi nhng cng
vic chnh co lin quan n vic chun b v mt ngoai giao va
qun s cua chin dch mua xun sp ti.
Na-p-l-ng thanh cng rc r trong vic at ti muc tiu
ma ng ta a tru tnh t cui nm 1806, li keo c vua Th y
manh hn na cuc chin tranh chng lai nc Nga ma Na-p-lng a tuyn chin. Thang 3 nm 1807, Na-p-l-ng vit mt bc
th, li le rt khng kheo, gi cho vua Th khin vua Th hanh
ng kin quyt hn, nh trc y Na-p-l-ng a nhen lai mu
thun gia Xe-lim vi nc Anh. Do o mt b phn qun Nga
phai rut khoi sng Vi-xtuyn va Ni--men, ni quyt nh s phn
cua chin dch. Na-p-l-ng cung a tin hanh am phan my
ngay vi triu nh nc Ph ang t nan C-ni-xbec. iu kin
cua Na-p-l-ng a ra i vi Phri-rch Vin-hem tam xem ra
qua nng, Vin-hem a bo d cuc iu nh. Ngay 26 thang 4, Ph
hi kin ring vi Nga hoang Bac-ten-xtanh va sau o tr thanh
hoan toan bt tr: chnh Vin-hem tam a ra nhng iu kin
ma Na-p-l-ng du co b ai bai chng na cung khng bao gi
chp nhn c.
Na-p-l-ng cho rng trong chin tranh khng co vic g nho
mon ca; ng cn nhc ht thay, d kin ht thay v bit rng kt
qua cua mt trn anh luc ang vao phut quyt nh i khi lai
phu thuc vao nhng nguyn nhn khng th xac nh c.
E. Tac Le
72
Ngi, phao, an dc un un tng vin v cac n trai va t thn

hoang phn phi cac th o cho cac qun oan. ng a ban b
ung luc rt nhiu mnh lnh va a ky mt loat cac hip c b
sung vao qun i hin thi cua ng thm nhiu chi i lnh c,
y, Ha Lan.
Chu u khip am n mc ma Na-p-l-ng mun lam
g th lam, ngay ca i vi cng quc cha bao gi tham chin vi
Na-p-l-ng hay vi mt nc nao khac. Cho nn mun tng
cng qun i sau y giao chin vi qun Nga, Na-p-l-ng
tnh ra rng co th yu sach Ty Ban Nha chng 15.000 qun,
mc du khng co quyn hoc mt ly do nao ca, va Ty Ban Nha
cung khng trong tnh trang chin tranh vi Ph hay Nga. Mt
bc cng ham khn cp c gi n Ma-rt, trong o Na-p-lng lu y thu tng Ty Ban Nha G-oay v vic 15.000 qun o
rng, ban thn ho th "hoan toan v dung", nhng trai lai, i vi
Na-p-l-ng co rt nhiu tac dung. Th ma cai ly le tng chng
khng th co c y - v chng co ly le nao khac - lai a to ra co
sc thuyt phuc chnh phu Ty Ban Nha n ni 15.000 qun c
a ngay n cho Na-p-l-ng, mt phn sang ng Ph, mt
phn sang min bc nc c. Thang 5 nm 1807, Na-p-l-ng co
di quyn tam thng ch va ngn y qun oan, vi tng s qun
la 228.000 ngi, khng k 170.000 binh lnh chim ong nc
Ph va cha b goi i tham gia chin dch sp m vao mua xun.
Trong mua xun y, tnh hnh tip t c cai thin. Ngay 26
thang 5, an-xch u hang thng ch L-phe-vr sau mt thi
gian cm c tng i dai va ngi ta thu c o nhiu kho
lng thc ln va qun dung u cac loai.
Giai oan kt thuc n gn. Qun i Nga, sau trn Ai-lau
cung c tng cng thm v qun s, nhng trang b lai kem
nhiu so vi ai qun cua Na-p-l-ng. Trong qun i Phap, tt
nhin cung co nan tham lung oan: Na-p-l-ng a ung cng
trong vic dit bon n cp va bon hi l, bon u c va bon mi
gii, bon tai chnh bt lng va bon lung oan. Trong cuc chin
tranh nay, Na-p-l-ng a b tht bai, va ngay Phap ngi ta
cung noi rng tt ca bon n cp y u ch ci khi bon chung
73
nghe thy ngi ta tan tung hoang la "v ch". Ngi ta con
noi rng qun Phap sng cc ky gian kh, vt vng sut ca mua
ng nm 1807 trong mt vung hoang tan, tuy vy, qun Nga lai
con sng cc kh hn nhiu. Binh lnh Nga oi va ret, cht nh
rui.
A-lch-xan nht s mt trn Au-xtec-lt th hai. T lu,
trong gii cm quyn va triu nh, ngi ta cho rng cn thit
phai dc toan b lc lng tinh thn va vt cht cua nhn dn Nga
chun b cuc chin u ln. y nh o a mang lai nhng kt
qua rt ky la. Ngi ta ph bin muc ch y cho hi ng tn giao,
ri hi ng nay, hoc do ngi ta gi y hoc do y kin ring cua
hi ng a quyt nh m mt cuc vn ng la lung, lam kinh
ngac bao nhiu ngi hi o. Trong ban sc du gi cho toan th
giao dn chnh thng do nhng ngi chn dt linh hn chuyn
n, Na-p-l-ng c miu ta nh la tin thn cua Quy vng
phan Chua, nh ke thu t hang triu nm nay cua c tin, nh
ngi sang lp ra phap nh Do Thai, ngoai ra, ngi ta con noi
Na-p-l-ng la ngi bo ao Thin chua theo ao Hi (am ch
cac chin dch Ai Cp va Xi-ri), Na-p-l-ng gy chin vi Nga
nhm muc ch chnh la tiu dit nha th chnh thng.
o la tom tt ban tai liu la lung o a c oc trn toa
giang cua tt ca cac nha th cua nc Nga. Nhng vic chun b t
tng cho cuc u tranh chng lai cac binh oan cua Quy vng
phan Chua con cha phat trin n mc mong mun th gi quyt
nh a im.
u thang 5, theo lnh cua Na-p-l-ng, tt ca cac n v
ong thanh ph va lang mac c iu ng n doanh trai va
ngay sau o, qun i a sn sang chin u. Ben-nt-xen, khng
bit vic y, a quyt nh tin cng vao nhng ngay u thang 6.
A-lch-xan nht ti ban doanh, thuc giuc tng Ben-nt-xen rao
rit va cang tin tng vao nhng li quyt oan hunh hoang cua
chnh vin tng nay: t ve thm nhng cu chuyn v trn Ailau, Ben-nt-xen i n ch cho Nga hoang tin rng Na-p-l-ng
a b giang mt on khung khip ngay 8 thang 2, va by gi y,
E. Tac Le
74
mua ng a qua, ng sa a i lai c th a n luc phai hanh

ng ngay.
Qun Nga bc vao chin dch ngay 5 thang 6; tun theo
mnh lnh cua Ben-nt-xen, Ba-gra-chi-on tin cng vao qun
oan cua Ny c phai i lam nhim vu trc v, con thu lnh Cdc la Pla-tp th vt qua sng An-le. Ny va rut lui va chin
u chng lai i phng ng gp bi (chng 30.000 ngi), ho
va tin cng va uy hip Ny. ng thi, qun Nga tin cng vao
nhiu im khac.
Na-p-l-ng nh m man chin dch vao ngay 10 thang 6.
Hanh ng bt ng cua qun Nga a buc Na-p-l-ng phai thay
i ngay k hoach. Chay vi ngay ra chin trng, Na-p-l-ng
ngac nhin thy qun Nga, v le g khng bit a ngng binh lai,
khng truy kch qun oan cua Ny na, va sau khi dng lai tai
ch gn 24 gi, lai quay tr lai mt cach bt ng. Nhanh chong tp
trung thanh mt khi xung kch gm sau qun oan cng thm i
qun cn v, ca thay hn 125.000 ngi, Na-p-l-ng ra lnh cho
cac thng ch phan kch. Luc o, theo mt vai con s c lng,
Ben-nt-xen co chng 85.000 qun va theo tai liu khac th co
chng 100.000 qun chin u. n vung ngoai Hai-l-lec, Bennt-xen dng lai chim lnh cac c im kin c, va trn chin u
din ra ngay 10 thang 6 keo dai vai ting ng h. Trong thi gian
y, i tin v qun Phap b thit mt chng 8.000 ngi va cht
va b thng, va qun Nga mt gn 10.000 ngi. Ben-nt-xen b
thng. Na-p-l-ng cho hai qun oan tin qun trn ng i
C-ni-xbec va do o, Ben-nt-xen phai rut lui v Bac-ten-xtai
pha ng-bc. Chu tm cua Ben-nt-xen la dung trn Hen-bec
lam chm bc tin cua Na-p-l-ng, nhng Na-p-l-ng lai a
cho chu lc cua ng tin thng n C-ni-xbec, qua Ai-lau. Na-pl-ng a d kin la i phng co y cu thu ng Ph. Va, hi
ba gi sang ngay 14 thang 6, thng ch Lan-n nhn thy qun
Nga a tin vao thanh ph nho Phrt-lan t hm trc, ang
chun b vt sang hu ngan sng An-le v C-ni-xbec. lp tc
Lan-n ha lnh n sung.
75
Th la trn anh ln din ra vao ngay 14 thang 6 nm 1807,

va cung la trn chm dt chin tranh. Lan-n phai cac s quan tuy
tung n bao cao vi Na-p-l-ng va lp tc Na-p-l-ng ch th
cho tt ca cac lc lng phai cp tc hanh qun va ban thn Nap-l-ng cung lp tc n ni din ra chin s. Na-p-l-ng a
nhn ra s nhm ln tai hai cua Ben-nt-xen, trong luc vi va vt
sng, a qun i un lai thanh mt khi ln khuyu sng Anle. Thng ch Ny nhn nhim vu nguy him la tin cng thng
vao chu lc cua qun ch. Qun Nga, c bit la i ky binh cn
v do C-l-gri-vp ch huy, a chng lai rt ngoan cng, va mt
b phn qun oan cua Ny trong luc tin cng v i hnh qua
day c, a b tiu dit hoan toan. Qun Phap, sau khi chin u
v cung gay go mi chim c Phrt-lan, a pha cu trn sng Anle. Na-p-l-ng ch thn ch huy trn anh. Khi mt ai bac bay
qua u, hoang trng thy mt chin s ng gn mnh hoang
s rut u lai th hoang bao ngi lnh: "Nu vin an co danh
trc cho anh th du anh co np di 30 thc no cung i tm anh".
Sai lm cn ban cua Ben-nt-xen a a qun ch tht bai hoan
toan, mc du ho chin u rt dung cam: qun Nga phai nhay
xung sng tranh phao binh cua Phap sat thng Mt b phn
chay trn doc theo b sng, mt b phn khac hang, nhng s b
bt th t hn s b cht ui rt nhiu. Hu ht s phao cua qun
Nga ri vao tay Na-p-l-ng. Sau khi b nng n (hn 25.000 cht,
b thng va b bt), Ben-nt-xen a vi va lui v hng Pre-ghn
va b qun Phap bam sat. Ch con cach chun mi co th tranh b
tiu dit hoan toan. Ngay sau trn Phrt-lan, thng ch Sun vao
thanh C-ni-xbec va v vet c rt nhiu qun cu, lng thc,
qun ao ma qun Anh th khng d kin c tai bin sp xay ra,
va mi a t ng bin vao. Nm ngay sau trn Phrt-lan,
qun lnh cua Na-p-l-ng a tin ti sng Ni--men vao ngay 19
thang 6. Tan qun Nga vt sng. Na-p-l-ng tin n Tin-dt,
bin gii quc Nga.
Chu Thch:
. Tun bao thanh lp nm 1672, ng tin tc trong triu
nh, nhng bai th ngn, truyn ngn. B gian oan nhiu ln,
E. Tac Le
76
nhng t bao tip tuc sng n tn nm 1825. Nm 1889 mt s

nha vn phai "tng trng" ly tn cu y ra mt t bao vn hoc.
Cho n tn phut cui cung, A-lch-xan cung cha nhn thy
s tht bai. Ngay 12 thang 6, khi nhng tin tc cua trn Han-bec
bay v Tin-dt bao tin trn anh a kt thuc vi nhng tn tht
nng n va qun Nga a phai rut lui th Cng-xtng-tin, em hoang
A-lch-xan, a dung nhng li le rt manh thuc giuc Nga hoang
nn iu nh ngay vi Na-p-l-ng. Cng-xtng-tin tha rng:
"Tu hoang thng, nu hoang thng khng mun giang hoa vi
nc Phap th hoang thng hay phat cho mi binh s mt khu
sung ngn nap sn an va ra lnh cho ho t bn vao u ho,
hoang thng cung se thu c kt qua ging nh vic hoang
thng mun anh mt trn cui cung khac, trn o tt nhin se
m ca cho qun i Phap tran vao t ai cua hoang thng". Alch-xan khng mun nghe g ht. ng ta ri Tin-dt, n gp cac
lc lng d b cua qun Nga vao chiu ngay 14 thang 6 tc la
ung vao luc qun Nga b cht chm trong song nc sng An-le
Phrt-lan, va sang ngay 15, nhng tin tc u tin v cuc tht bai
bt u v ti Tin-dt: ngi ta c bit rng mt phn ba i cn
v cua qun Nga a b tiu dit Phrt-lan sau mt trn chin u
anh dung, Ben-nt-xen a mt tr va khng bit lam th nao ca.
Tip theo nhng tin n ai la tin chnh xac hn: Phrt-lan, qun
i Nga a b tht bai khung khip, khng kem g Au-xtec-lt
nm 1805, Na-p-l-ng va ai qun co th tran ngay vao nc
Nga. B tng ch huy qun Nga hoang loan.
-ni a-vi-p, ngi chin s du kch ni ting nm 1812,
vit v tnh trang qun i Nga sau trn Phrt-lan nh sau: "Ngay
18 thang 6, ti n ai ban doanh thy nhn nhao mt lu ngi
tap nham: Anh, Thuy in, Ph, bao hoang Phap, cac vin chc
hanh chnh va qun s Nga, t san, nhng nhn vt khng bit g
v cng tac qun s cung nh tt ca cac cng vic khac, bon n
bam, bon m mu, noi tom lai o la ni hop ch cua bon u c
chnh tr va qun s, chung giay giua trc s v cua bao nhiu
hy vong bao nhiu chng trnh va bao nhiu mu m cua chung.
77
Tt ca bon chung u nm np lo s, dng nh ch trong na gi

na la n ngay tn s cua loai ngi".
Ben-nt-xen ngh A-lch-xan cho phep mt hip c nh
chin. Ln nay, A-lch-xan anh cam chu...
Na-p-l-ng chp nhn nhng ngh o ngay khi va tip
c. ng ta cung khng con ly do g tip tuc chin tranh vi
Nga, v mun tin hanh mt cuc chin tranh nh vy th phai
mu tnh mt cuc chun b hoan toan khac. Nc Ph a b quy
phuc va nc Nga co th chp thun thc hin phong toa luc a
va nh vy la Nga se i theo ng li chnh tr cua Na-p-l-ng.
Luc nay, Na-p-l-ng ch cn A-lch-xan co th ma thi.
Ngay 22 thang 6, A-lch-xan c tng ba tc L-ba-rp Rtp-xki n gp Na-p-l-ng Tin-dt, ni hoang Phap ong
ban doanh sau khi ri Phrt-lan. Na-p-l-ng m cuc hi am vi
L-ba-np; va tin sat n cai ban trn trai mt tm ban , va
va ch sng Vi-xtuyn, Na-p-l-ng va noi rng: "y la bin gii
cua hai quc, bn nay la hoang cua ng tr v, bn kia la ti".
Noi nh vy la Na-p-l-ng a l ra y nh thu tiu nc Ph
va chia ct nc Ba Lan.
Luc nay, A-lch-xan ang Sap-li. Trong nhng ngay khung
khip ch i L-ba-np ky hip c nh chin tr v, A-lch-xan
a sng lai nhng ngay qua sau trn Au-xtec-lt, va con khn kh
hn th na. V ch trong mt tun ri la Na-p-l-ng co th ti
Vin-n. "Chung ta b tn tht gh gm v s quan va binh lnh: tt
ca cac tng lnh cua chung ta, va trc ht la nhng v tng gioi
u a b thng hoc au m - A-lch-xan thu nhn nh vy - tt
nhin, ri y nc Ph se lm vao canh gay go, nhng co nhng
luc trc ht ta cn phai suy ngh n vic bao tn mnh va ch
nn tun theo mt nguyn tc duy nht la: quyn li cua quc
gia". S quan tm "bao tn mnh", nh A-lch-xan a bay to trong
cu chuyn vi hoang thn Cu-ra-kin Sap-li, a buc A-lch-xan
phai thay i v cn ban ng li trong 24 ting ng h; sau khi
nhn c tin v Phrt-lan phai quyt nh nh chin va nu cn,
con phai lin kt vi Na-p-l-ng chuyn hng bt ng y cua
E. Tac Le
78
nc Nga ma nc Ph co vnh vin mt i hay ch con lai mt

manh th o ch la vn phu.
Cac triu thn tp hp quanh Sa hoang Sap-li, run nh cy
sy, ch s i tin v cua Na-p-l-ng tp kch ti.
Khi c tin Na-p-l-ng ng thun nh chin va ky hoa
c A-lch-xan va qun thn lai hoan k cung cung. A-lch-xan
nht lp tc ra lnh bao cho Na-p-l-ng hay tin rng Nga
hoang khao khat mong mun co s lin minh cht che vi Na-pl-ng, va ch co s lin mnh Phap - Nga mi co th em lai hanh
phuc va hoa bnh cho th gii. Sau khi ph chun hip nh nh
chin, A-lch-xan ngo y mun hi kin ring vi Na-p-l-ng.
A-lch-xan khng th nao tr hoan vic giai thch cho Phrirch Vin-hem tam, ngi ma cho n phut cui cung vn con
tin vao tnh hu ngh cua A-lch-xan. Nga hoang a giai thch cn
ke va vua Ph a xin nh chin vi Na-p-l-ng. Vua Ph nh c
thng th Ha-en-be, ngi giau long yu nc, n ai ban
doanh cua Na-p-l-ng Tin-dt. Nhng Na-p-l-ng ni khung
gh gm khi ngi ta oc n tn Ha-en-be ng ta gim chn va
het ln n n ngi ta khng dam noi n Ha-en-be na. Ngi
ta bao vua Ph hiu ro la nha vua se b i x mt cach khng
khoan nhng.
Ngay 25 thang 6 nm 1807, ln u tin hai v hoang gp
g nhau. A-lch-xan khng phai qua bn b sng pha qun
Phap, bi le qun Phap a chim c sng Ni--men, cung nh
Na-p-l-ng khng phai qua bn b pha qun Nga, ngi ta a
cm ngay gia long sng mt cai be trn dng hai cai lu lng
ly. Tt ca i cn v cua Na-p-l-ng xp hang doc b sng bn
nay, va trn b sng bn kia la i cn v cua A-lch-xan vi s
lng t hn.
-ni a-vi-p c chng kin s kin lch s y va bai
tng thut cua ng a lam sng lai trong u oc chung ta cai cam
tng cua nhng ngi a tham d cuc hi kin Tin-dt va
chng co s gia nao co th vit hn c.
79
"Chung ta sp c mt thy v tng v ai, nha chnh tr,

v ai, nha lam lut, nha cai tr va ngi i chinh phuc, ngi ma
sau khi a e bep... nhng qun i cua toan chu u va hai ln
e bep qun i Nga. Chung ta sp c thy con ngi co tai
khut phuc tuyt i c tt ca nhng ai ma ngi y cn gp, va
co tr thng minh ky la..."
"... Ti b sng, chung ta thy Na-p-l-ng ci nga, tay
cng tha long, i gia hai hang rao cu v binh cua ng ta. Ting
hoan h, ting reo nh sm quanh ng ta va inh oi vang sang b
bn kia: qun h tng va tuy tung Na-p-l-ng t nht cung ti
400 ky binh... Trong gi phut nay, canh tng v ai a trum ln
moi tnh cam khac... Moi con mt u quay nhn va dn sang b
bn kia, sang chic thuyn ch con ngi phi thng o, ngi
tng ma cha bao gi ngi ta c trng thy hoc c nghe
noi k t thi A-lch-xan ai va Giuyn X-da n nay, con ngi
a tri hn A-lch-xan ai va Giuyn X-da bit bao nhiu v
thin tai nhiu mt va v vinh quang do t mnh tao nn bng
cach khut phuc nhiu dn tc co trnh vn minh va vn hoa
cao nht".
V ly do kim duyt nn -ni a-vi-np khng th nhc lai
trong hi ky nhng cam giac khng phai ch cua ring ng ma la
cua a s s quan Nga v A-lch-xan trong ngay hm o; theo li
a-vi-lp th A-lch-xan "che giu ni xuc ng bng mt s bnh
tnh gia tao". Tuy nhin, chung ta se hiu thm v A-lch-xan qua
nhng bng c sau y.
Trong gii qun s Nga, ngi ta lun lun coi hoa c Tindt la s kin con nhuc nha hn ca nhng trn tht bai Au-xteclt hoc Phrt-lan. Va v im nay, quan nim cua tng lp quy
tc t do tre tui cua th h sau nay u thng nht vi quan nim
cua nhng ngi a trc tip tham gia cuc chin tranh o.
Trong mt bai th cua Pu-skin (1824), A-lch-xan gp lai Nap-l-ng trong gic mng:
"Na-p-l-ng xut hin
Ht nh khi quet nhng ao qun phng Bc
E. Tac Le
80
Trn chin trng Au-xtec-lt xa xi,

Luc ngi Nga hoc chay gi ly sng con.
Va Na-p-l-ng con xut hin,
Ht nh kho vung Tin-dt,
Vi ban tay cua ngi chin thng
Na-p-l-ng hin dng
Hoa bnh va h nhuc
Cho v Sa hoang tre tui"
Ch sau Cach mang, ngi ta mi dam in nguyn vn nhng
cu th o, cho trong hu ht nhng ln xut ban trc ngi ta
a in ra nhng cu th a sa lai cho nhe i ("Hoa bnh hay h
nhuc") va lam sai lac ca t tng Pu-kin.
Du sao chng na, khat vong cua A-lch-xan a c thc
hin khng kho khn, kh s nh ng ta a tng. Ngay khi hai v
hoang cung bc xung mang, Na-p-l-ng m choang ly Alch-xan va ca hai u bc vao mt nha lu ri bt u hi am
ngay vi nhau trong gn hai ting ng h. Ca hai v hoang
khng ai k lai t m cuc gp g, nhng bon tuy tung ng ngoai
a tit l ra mt vai cu chuyn va ng nhin la ni dung chnh
cua cuc hi am nay c ghi lai trong ban hoa c se ky trong
my ngay sp ti. Na-p-l-ng hoi: "Tai sao hai nc chung ta
anh nhau? " A-lch-xan noi: " Tha ngai, ti cm ghet ngi Anh
cung nh ngai... Ti se la tr thu cua ngai chng lai nc Anh".
"Nu nh vy th hoa c a ky ri", Na-p-l-ng ap.
Sut trong thi gian hai v hoang hi am vi nhau trn
mang, vua Ph tru bn b sng Ni--men pha qun Nga, lun
lun hy vong ngi ta se mi ca mnh n na. Mai n ngay hm
sau, Na-p-l-ng mi cho vua Ph vao vi cng v la ngi th
ba va i x vi vua Ph mt cach khinh mit nht. Luc chia tay,
hoang Phap mi hoang Nga n tra, khng mi vua Ph va
bo i sau khi ch hi khe gt u chao vua Ph. Ngay 26 thang 6,
theo li yu cu cua Na-p-l-ng, A-lch-xan qua sng sang Tinhttp://ebooks. vdcmedia. com
81
dt, va t o hai ngi gp nhau hang ngay. Luc u, Na-p-l-ng

khng cho mt v b trng nao cua mnh co mt trong cuc hi
am. Na-p-l-ng noi vi A-lch-xan: "Ti se la th ky cua ngai va
ngai se la th ky cua ti". Ngay t li phat biu u tin cua Nap-l-ng ngi ta a nhn thy tnh canh nc Ph tht ang
tuyt vong bit bao nhiu. Na-p-l-ng ngh rt gian n vic
phn chia nh sau: A-lch-xan se ly tt ca phn pha.
dong sng Vi-xtuyn, con Na-p-l-ng ly tt ca phn pha
ty, Na-p-l-ng khng them noi chuyn ca vi vua Phri-rch
Vin-hem va trong nhng trng hp han hu ma ng ta cho phep
Phri-rch Vin-hem n gn, ng ta noi chuyn cng vic th t
nhng chi mng s nhuc th nhiu. "Mt ng vua nh nhuc, mt
quc gia nh nhuc, mt qun i nh nhuc, mt cng quc la
di ngi va khng ang tn tai", o la li phat biu cua Na-p-lng vi A-lch-xan v ban cua A-lch-xan, v con ngi ma Nga
hoang co luc th tht kt ngha ng minh va tnh hu hao i i
trc di hai cua Phri-rch Vin-hem nh. A-lch-xan ch va tra
li bng nu ci mn trn va xa giao va yu cu hoang Phap
rng, ngoai tt ca nhng iu ma ngi Phap co th trach Ph th
cung nn lai mt cai g cua nc Ph.
Vua Ph khip s, sn sang lam tt ca moi vic, thm ch con
li dung ca n sc ep cua v mnh: ng ta cho triu gp hoang
hu Lu-i-d, vn ep co ting, n Tin-dp. Chnh Lu-i-d la ngi
ma ngay t thi ky u cuc chin tranh vi nc Ph a b Na-pl-ng coi nh ke thu va a ra lnh cng kch mt cach th b trn
bao ch. Tuy nhin, trong triu nh Ph, ngi ta nui hy vong
rng cuc hi kin thn mt vi ngi an ba co sc ep quyn ru
o se co th lam du c trn li nh cua ke chin thng tan
nhn, va ngi ta vi va th thm k hoach vi hoang hu, nhng
du sao ho cung khng qua trng cy vao o, bi ngi ta a bit
Na-p-l-ng t b an ba lam lung lac, ngay ca i vi nhng
ngi ma Na-p-l-ng say m. Cuc hi am c b tr lu ai
Tin-dt. Hoang hu co nhim vu phai c gng thu hi lai t nht la
vung Mat--bua va mt vai mu t ai khac cho nc Ph. Sau
cuc ci nga i dao, Na-p-l-ng quay tr v lu ai, bn b
E. Tac Le
82
i sn, tay cm roi nga, va c hoang hu, trong b triu phuc

lng ly, ra tip on. Cuc mt am keo dai rt lu. Sau cung, khi
vua Phri-rch Vin-hem khng th chu ng ni c na tnh
trang nhuc nha cua mnh di con mt cua bon qun thn, a liu
mang bc vao, cuc hi am thn mt gia hoang va hoang
hu b ct t luc Lu-i-d cha kp thu hi c g ... Sau nay, Nap-l-ng noi ua vi cac thng ch cua mnh rng: "Nu vua Ph
vao chm mt chut th chc ta a tra lai Mat--bua".
"Nc Ph cu", x P-m-ra-ni, Bran-en-bua va Xi-l-di
c lai cho nc qun chu thuc dong H-hen-xon-le. S con
lai, v pha ng cung nh pha ty, u b tc oat. Ngoai ra,
Na-p-l-ng con tm cach giay xeo ln tinh thn t hao dn tc
cua nc Ph bng cach ghi trong iu 4 hip c Tin-dt rng,
Na-p-l-ng hoan lai bn tnh o cho nc Ph v "n li hoang
toan nc Nga". Tt ca nhng t ai Ph v pha ty sng En-b
u b sap nhp vi vng quc Vet-xpha-li do Na-p-l-ng va
mi thanh lp, con sap nhp thm ca ai cng quc Het-s. Na-pl-ng phong cho Gi-rm lam vua Vet-xpha-li. Nhng t ai Ba
Lan tc c cua Ph (gm tnh P-d-nan va Vac -sa-va) nay
thanh ai cng quc Vac-sa-va, va Na-p-l-ng ch nh vua Xcx lam vua ai cng quc y. A-lch-xan nht (do Na-p-l-ng
yu cu) sap nhp vung Bi--lt-xtc nho be vao t ai cua mnh.
Mt hip c lin minh tin cng va phong thu, tam thi gi b
mt, c ky kt gia hai hoang . Nh th la t o nc Nga gia
nhp cuc phong toa luc a.
Ngay 8 thang 7 nm 1907, hoa c Tin-dt c chnh thc
ky kt, no la mt cai nhuc cho nc Ph va cho toan nc c.
Hi he va duyt binh din ra lin tip Tin-dt cho ti m
mng 8 thang 7. Sut thi gian nay, hai v hoang u to ra rt
quyn luyn nhau, va Na-p-l-ng chu y nhn manh n mc
cao ca cua mnh i vi ke thu ngay hm qua, nay a tr thanh
ng minh. Ngay 9 thang 7, Na-p-l-ng va A-lch-xan cung i
duyt i ngu cn v Phap va nga, va sau khi hn t bit nhau
trc hang qun va ng ao qun chung chen chuc trn b sng
Ni--mem, hai ng hoang t gia nhau. Tr hai v hoang va
83
nhng triu thn gn gui nht cua ho ra, cha mt ai co th bit

c rng trong my ngay din ra cuc tip xuc Tin-dt tnh hnh
th gii a thay i ln lao.
E. Tac Le
84
T TIN-DT N VA-GRAM 1807-1809
Trn ng t Tin-dt v Pa-ri, Na-p-l-ng c toan nc

c on rc vi long hm m y tnh cht n l. Hnh nh
quyn lc cua Na-p-l-ng a ln ti mc ma cha mt
vng ni ting nao trong lch s at c. La hoang chuyn
ch cua quc Phap rng ln, bao gm B, Ty c, Pi--mng,
Gin; la vua nc Y la ngi bao h (thc t la chua t) nhng t
ai rng ln cua Lin bang sng Ranh, cng ca x Xc-x va mi
sap nhp; la ke thng tr nc Thuy S; Na-p-l-ng cung la
vng chuyn ch nc Ha Lan va vng quc Na-pl y nh
trong ch cua mnh, v Na-p-l-ng a t em la Lu-i va anh la
Gi-dep ngi ln trn ngai vang cua hai nc y; cung nh tt ca
min trung va mt phn min Bc nc c, Na-p-l-ng a giao
cho ngi em th ba la Gi-rm cai tr vi danh hiu la vng quc
Vet-xpha-li; cung la vng mt b phn ln thuc nhng t ai
cu cua dong ho Hap-xbua ma Na-p-l-ng a tc cua nc Ao va
giao cho vua x Ba-vi-e la nc ch hu cua mnh; cung la
vng trn b bin min bc chu u, ni qun i cua Na-p-lng ang chim ong cac thanh ph Hm-bua, Brm, Lu-i-d-bch,
an-xch, C-ni-xbec va Ba Lan th qun i cua no va mi
thanh lp c t di quyn ch huy cua thng ch a-vu va tuy
danh ngha la quc vng x Xc-x nhng thc ra ch la mt ch
hu va mt ngi ti t cua Na-p-l-ng vi danh hiu la ai cng
tc.
Ngoai ra, ao I--ning, thanh ph Cat-ta-r va mt phn b
bin A-ri-a-tch, doc theo ban ao Ban-cng, cung thuc v Na-pl-ng. Nc Ph, b thu hep trong mt khu vc nho be va qun i
b han ch gt gao, run s mi khi Na-p-l-ng he ming, va cong
lng ong gop u cac loai thu ma; nc Ao cm lng va chu
85
khut phuc; nc Nga a lin minh cht che vi nc Phap. Duy

ch con nc Anh la tip tuc u tranh.
V ti Pa-ri, vi s giup cua b trng tai chnh G-anh
va b trng ngn kh M-ling, Na-p-l-ng a tin hanh hang
loat cuc cai cach quan trong nhm t chc lai nn tai chnh, thu
trc thu va gian thu, v.v., nh vy , s thu nhp trong t ai cua
hoang (t 750 n 770 triu), cng oat c do s boc lt tan
nhn nhn dn Phap va cac nc tay chn, u cho cac khoan chi
tiu, k ca nhng khoan tru trc chi vao vic nui dng qun
i khi xay chin tranh. o la mt c im cua nn tai chnh di
thi Na-p-l-ng: Na-p-l-ng coi cac khoan chi ph v chin
tranh nh "cac khoan chi thng thng", khng co chut g la c
bit ca. Ngn sach cua Nha nc c am bao chc chn va Ngn
hang Phap thanh lp di thi Na-p-l-ng (con tn tai n by
gi cung vi nhng iu l o) ch tra 4% lai cho cac tn khoan,
ch khng tra 10% nh nm 1804 va 1805 vn con thi hanh. Nc
y , vi danh ngha la vng quc "c lp" cua nc Phap, hang
nm phai np cho nc Phap mt khoan am phu 36 triu phrng
vang, va Na-p-l-ng nha vua hao hip cua nc Y, lai hao hip
np ht cho hoang cua ngi Phap tc la Na-p-l-ng. Con
nhng khoan chi tiu v hanh chnh cua nc Y th do nhng
khoan thu nhp cua ban thn nc Y trang trai. ai din cua Nap-l-ng y la mt pho vng, khng phai ai xa la ma chnh la
Rgien B-hac-ne, con ring cua v Na-p-l-ng. Tt nhin la
nc Y phai chu moi khoan ph tn nui dng qun i Phap
ong trn t nc. Cac nc khac, t di quyn cai tr trc
tip hay gian tip cua Na-p-l-ng, u phai np nhng khoan
am phu tng t nh vy, nht la nhng khoan chi ph v nui
dng qun i Phap. Vi s vang bon rut cac nc b tr, vi cac
khoan am phu va cac khoan cng np khac a qui nh cho cac
nc y, Na-p-l-ng uc tin mt cach u n Phap, va s tin
vang o c dung trong vic lu thng bun ban. Vic cai cach
tin t do Na-p-l-ng khi thao t thi ky Tng tai, a hoan
thanh vao nm 1807, sau khi Tin-dt v.
E. Tac Le
86
Na-p-l-ng cung nh dung nhiu bin phap chn hng

nn ky ngh Phap, nhng v mt nay tnh hnh phc tap hn;
nhng cai cach a t ra y phai tin hanh song song va gn cht
vi vic thc hin co hiu lc cuc phong toa luc a. Sau khi
Tin-dt tr v c t lu, Na-p-l-ng bt u tru tnh mt quy
hoach chnh tr ln, ma theo Na-p-l-ng, nu khng lam nh vy
th s thc hin phong toa nc Anh se tr thanh mt tro quai g.
Va cung ch co sau khi lao mnh vao cuc phiu lu o, Na-p-lng mi dc ht tm lc vao lnh vc kinh t. Cho nn, trc khi
bc sang phn tch nhng hu qua cua cuc phong toa luc a i
vi cac tng lp xa hi khac nhau trong ch va i vi toan b
ng li chnh sach cua Na-p-l-ng trc ht chung ta cn tm
hiu ngun gc cua cng vic o, tc la m mu anh chim ly
ban ao Ty Ban Nha.
Nn chu y rng t mua thu nm 1807 n mua ng nm
1808, gia hoang va cac thng ch, cac b trng va cac vin
chc cao cp thn cn nht a thy chm n s khac nhau nao o
v quan im, nhng s khac nhau o thc ra con ngm ngm va
mp m. Triu nh Na-p-l-ng chm ngp trong s xa hoa: quy
tc cu va mi, ai t san gia va tre ganh nhau ting tm bng
nhng tic tung, yn hi, khiu vu; vang tun ra nh nc, cac
hoang t nc ngoai, vua chua cac nc ch hu n chu, lu lai
ngay nay qua ngay khac cai thu cua ca th gii va nem vao
y bao nhiu cua cai. Mt th hi he trang l, linh nh nh canh
thn tin lac thu lin tip din ra cung in Tuy-l-ri, Phngten-n-bl,Xanh CLu, man-me-dng. Ch cu cha bao gi c
thy canh xa hoa lng ly n nh vy, cung khng bao gi c
thy mt am ng nm np nhng nam n triu thn. Nhng,
tt ca bon ho u bit rng trong mt cn phong kn ao cua lu
ai ma m thanh cua nhng cuc thu vui khng lot ti, ngi chua
cua ho ang cui u xung tm ban cua ban ao Ty Ban Nha
va ri, khi lnh cua hoang ban ra, mt s ln nhng ngi nhn
nh vui chi v t l y se phai lp tc vnh bit moi th xa hoa
lng ly ang tran ln cuc sng cua ho, lai hin mnh cho mui
tn lan an. Nhng ho chin u v ai?
87
Ngay sau trn Au-xtec-lt, nhiu ban chin u cua Na-p-lng ng rng a n luc phai chm dt cuc chinh chin, rng uy
th cua nc Phap a ln ti mc cao cha tng thy va a vt
qua ca long mong c cua nc Phap. Tht vy, toan th nhn dn
cua ch chu khut phuc Na-p-l-ng, khng ku ca mt li:
ngi nng dn cho ti nay vn phai chu ng ch trng binh,
gii thng nhn (tr giai cp t san bun ban cac thanh ph
ven bin) va nht la ky ngh gia, vui mng v th trng c m
rng va v tng lai cua cng vic lam n. Nhng vin chc cao cp
va cac v thng ch, sau trn Tin-dt, a bt u suy ngh, ho
khng lo rng mt cuc cach mang bn trong se uy hip trt t cua
xa hi, ho bit ban tay st cua Na-p-l-ng a kep cht c dn
th thuyn, song ho s im khac: ho hai hung v t ai cua Nap-l-ng qua rng ln.
Quyn hanh c oan, khng ai kim soat va khng gii han
cua Na-p-l-ng, xy dng trn mt khi hn hp nhng quc gia
va dn tc khac nhau, t C-ni-xbec n day nui Pi-r-n ( va thc
t a vt sang ca bn kia) t Vac-sa-va va t an-xch n Napl va Branh-i-si, t ng-ve n rng nui vung ty-bc Ban-cng,
t Hm-bua n Cooc-phu, a bt u lam cho cac cn thn cua
Na-p-l-ng lo ngai, S hiu bit nng can nht v lch s va
ting noi cua ban nng, du co b ngi ta bop nghet, a bao cho ho
bit rng nhng kiu quc bao gm ca hoan cu nh vy khng
tn tai lu dai c, chung ch la nhng san phm ngoai l, va hn
na la hin tng rt nht thi a phat trin n tt , la kt qua
cua s tac ng gia nhng lc lng trong lch s. Ho hiu rng
(va cui cung ho noi nh vy) tt ca nhng vic Na-p-l-ng a
lam, k t bui u tin khai nghip cho n trn Tin-dt, u da
vao s xut chung hn la vao thc t lch s. Nhiu ngi trong
bon ho cung co y ngh nh Tan-ly-rng la nu c tip tuc ghi chep
mai nhng chin cng phi thng nh vy vao s sach th ngay
cang gp nhiu kho khn va nguy him.
Na-p-l-ng to ra rng lng khac thng i vi nhng
ngi giup vic chnh cua mnh, du la qun nhn hay hanh chnh.
Sau trn Tin-dt, Na-p-l-ng tng thng ch Lan-n mt triu
E. Tac Le
88
phrng vang, ban cho thng ch Ny hng sut i mon tin li

tc hang nm chng 300.000 phrng; Bec-ti-e c na triu
phrng vang va 405.000 phrng li tc; cac v thng ch khac, mt
loat cac s quan va tng lnh cung ng hng phu cp hu h
nh vy, Cac b trng G-anh, M-ling, Tan-ly-rng, Phu-s
tuy khng c u ai nh cac thng ch nhng Na-p-l-ng cung
khng hep hoi i vi ho. Tt ca cac s quan cua i cn v va cua
ai qun a thc s tham gia chin u, u c ban thng, rt
nhiu ngi c tr cp hu va thng binh c lnh gp ba so
vi nhng ngi khac. Va lai, ngn kh nc Phap khng mt mt
ng mt ch chi cho nhng s rng rai y; ngoai nhng khoan
am phu khng l ma cac nc bai trn phai np cho nc Phap
thng trn, Na-p-l-ng con qui nh cho cac nc o (co khi cho
ca nhng thanh ph va mt vai nghip oan) nhng khoan cng
np c bit tng cng hang chuc triu (vng quc Vet-xpha-li 40
triu; lp nng kh Ha-n-vr tr gia 20 triu, ly cua Ba lan t
30 n 35 triu v.v.). Tt ca nhng khoan nay u thuc Na-p-lng toan quyn s dung. Sau khi a hu thng cho cac cn thn,
Na-p-l-ng cho cht ng s tin vang con lai vao trong nhng
"hm ni ting cung in Tuy-l-ri", gi lam kho tang ca nhn,
va theo li Na-p-l-ng, nm 1812 a ln ti 300 triu phrng
vang. S tin chi lng cho triu thn va s tin cung ph cho
hoang (25 triu) ch la mt giot nc trong bin ca so vi s tin
nm y p trong kho cua Na-p-l-ng ma Na-p-l-ng t do chi
dung, va s tin y hoan toan khng dnh lu g n ngn sach cua
nha nc. Khn kh thay cho nhng nc bai trn! Na-p-l-ng
noi rng:" Chin tranh phai nui chin tranh". Nguyn tc y a
c ap dung trit di thi ch nht.
Nh vy s li tc ng nin c bit ma Na-p-l-ng bon
rut cua cac nc b chim ln ti hang triu ng, Na-p-l-ng
phn phi rt rng rai mt phn s tin y cho qun i va vin
chc. Nhng chnh nhng mon tin thng hu h ma Na-p-lng a vung ra cho cac thng ch va tng lnh a lam nay n
trong ho long ham mun an hng phu quy va danh vong. Song,
89
cuc i ho c tri chay va chm m mai trn con ng chinh

chin dai dc, hu nh khng bao gi chm dt.
Ai cung hiu rng, va mi Tin-dt tr v, Na-p-l-ng a
chun b lc lng cho cuc vin chinh sang B ao Nha, i qua
Ty Ban Nha. Phn ng khng hiu g v muc ch cua chin
dch o. V vn nay, cn phai nhc lai n cuc phong toa luc
a, v t thi ky nay tr i, nu mt phut nao o ta qun cai vic
phong toa luc a th se khng th giai thch ni bt c mt hanh
ng nao cua Na-p-l-ng, du la nhng hanh ng chng quan
trong g lm.
Trong khi ra muc ch phai bop nghet nn kinh t Anh
bng cuc phong toa luc a, Na-p-l-ng a ung la Na-p-l-ng:
ng ta khng th tin vao triu ai Bra-gng-x B ao Nha cung
nh dong ho Buc-bng Ty Ban Nha; khng th tin rng hai
dong ho hoang gia y lai se co th t nguyn va tn tnh pha hoai
tan tanh t nc ho bng cach ngn cm nng dn, tiu va ai
a chu ban lng cu m-ri-nt cho ngi Anh, ng thi ngn cm
khng cho san phm ky ngh Anh gia ha c nhp vao Ty Ban
Nha va B ao Nha. Ro rang la trong khi ho im lng chp thun
ao lut Bec-lin th ho cung se vui long nhm mt lam ng va se to
ra d dai ngm ngm vi vic bun lu va se dung trm phng
nghn k khac vi pham cuc phong toa luc a. Vi t ai rng
ln cua b bin thuc ban ao Ty Ban Nha va khi bit rng ham
i Anh hin ang lam chua t vnh Bt-cay, cung nh khp ai
Ty Dng va a Trung Ha, khi phao ai Gi-bra-ta cua Anh
ang ng sng sng ngay trn ban ao th ro rang la: chng
nao Na-p-l-ng con cha t c ach thng tr trn t B ao
Nha va Ty Ban Nha th chng o cha th noi n vic buc ho
phai tn trong cuc phong toa luc a. Mt vn thuc v nguyn
tc a c giai quyt su sc trong u oc Na-p-l-ng: tt ca b
bin cua chu u, pha Nam cung nh pha Bc va pha Ty,
u phai trc tip t di s kim soat cua c quan thu quan
Phap. Ke nao khng ng thun iu o se b tiu tr. Bon Bucbng Ty Ban Nha khum num trc Na-p-l-ng va noi di Nap-l-ng la ho khng mun va khng th ui c ngi Anh,
E. Tac Le
90
khng mun va khng th thc hanh vic ngn can s bun ban
cua ngi Anh. B ao Nha, triu ai Bra-gng-x cung hanh
ng nh vy va cung khum num trc Na-p-l-ng, ho cung c
tnh nhm mt lam ng trc nhng hanh ng vi pham cuc
phong toa luc a, chng k g n danh d.
Trong luc o, nc Anh sau trn Tin-dt, b c lp, khng con
ng minh vi ai, a quyt tm tng cng chin u. Trong
nhng ngay u cua thang 9 nm 1807, mt ham i Anh a n
bn pha C-pen-ha, ly c la co tin n nc an Mach sp sa
tham gia phong toa luc a. Khi bit tin, Na-p-l-ng ni khung,
va chnh vic y a lam ng ta gp rut quyt nh xm chim Ty
Ban Nha va B ao Nha. Thang 10 nm 1807, theo lnh cua Nap-l-ng, mt ao qun 27.000 ngi, di quyn ch huy cua
thng ch Duy-n i qua t Ty Ban Nha tin vao B ao Nha.
Mt ao qun khac 24.000 ngi do tng uy-png ch huy, tin
theo sau. Ngoai ra, Na-p-l-ng con tng vin thm cho chin
trng o mt lc lng chng 5.000 bach binh (long ky binh,
khinh ky binh va b binh). Hoang t nhip chnh B ao Nha cu
cu nc Anh. Hoang t s ngi Anh, khng kem s Na-p-lng, co th tan pha Li-xbon bng ng bin cung d dang nh ho
mi tan pha C-pen-ha. i vi Na-p-l-ng, vic anh Ty Ban
Nha se ch tin hanh mt khi a thn tnh xong B ao Nha; luc
o, vic chinh phuc Ty Ban Nha se d nh tr ban tay v se t hai
ban ap vng vang anh ti, mt t pha nam nc Phap, mt t
B ao Nha. Hoang cung khng them thng bao bng con
ng ngoai giao cho Ty Ban Nha bit la qun i cua mnh i
qua lanh th Ty Ban Nha. Na-p-l-ng ch n gian ra lnh cho
Duy-n la khi vt qua bin gii th dung cng vn bao cho Mart bit ro vic o; Ma-rt bit vy va phuc tung.
Tai triu nh cua Na-p-l-ng, quan ai thn Cm-ba-xeret cua ch a dam ca gan kin ngh phan i hanh ng xm
lc o bng nhng li le v cung cung knh. Trai lai, Tan-ly-rng
a xin t chc. Cai c ma Tan-ly-rng vin vao xin t chc la
Na-p-l-ng a ch trch Tan-ly-rng v vic n hi l va cac mon
tin bt chnh, thc ra o cung la ch yu kha ro cua Tan-lyhttp://ebooks. vdcmedia. com
91
rng, nhng phai ly ly do thc s cua no la Tan-ly-rng a nhn

trc thy hu qua tai hai cua ng li chnh tr trn trng quc
t cua Na-p-l-ng, chnh v vy ma Tan-ly-rng a quyt nh
rut lui dn khoi moi cng v hoat ng. Tuy nhin, Tan-ly-rng
vn con gi u cac chc v va danh gia trong triu. Nhng by
gi Tan-ly-rng lai mun ly long chu nn tan thanh tt ca moi
vic lam cua hoang , mc du Tan-ly-rng a bit rng vic
xm lc Ty Ban Nha la mt s phiu lu y chng gai nguy
him.
Canh qun cua Duy-n keo vao Ty Ban Nha, thng ng
tin sang B ao Nha. Binh lnh hanh qun rt gian kh, cac
chng ng kem t chc, t nc hoang vu, lng thc thiu
thn. Binh lnh cp boc nng dn b nng dn tra thu lai bt c
ni nao co th c, ho git nhng binh lnh b rt lai sau. Sau
cuc hanh qun keo dai hn sau tun l, Duy-n n Li-xbon ngay
29 thang 11 nm 1807. Hoang gia a trn khoi kinh hai ngay
trc, trn mt chic tau Anh.
Va by gi n lt Ty Ban Nha.
T lu, Na-p-l-ng a d tnh biu dng tnh cht vng
chc cua khi lin minh Phap-Nga. Nhng vao trung tun thang
7, mt s kin bt ng xay ra a buc Na-p-l-ng phai gp rut
hi am vi A-lch-xan. Tng uy-png, phu trach chim min
nam Ty Ban Nha, a vao c ng-a-lu-di va sau khi ha c
thanh Cooc-u, trong khi tip tuc cho tin qun thng ln pha
trc, a b ht lng thc, sa vao mt vung ng bng bat ngat,
nng nh thiu t va b v s toan du kch nng dn bao vy tin
cng t pha. Va ngay 20 thang 7, gn Bay-len, uy-png cung
vi qun i cua mnh a u hang. Vic u hang nay cha co
ngha la Ty Ban Nha a thoat khoi ach thng tr cua Phap,
nhng no a gy anh hng v cung to ln va su sc trong toan
chu u. Qun i bach chin bach thng cua quc Phap va
mi b thua mt trn, ng nhin la cuc b, nhng khng th chi
cai c. Nhn c tin y, Na-p-l-ng ni khung va a uyhttp://ebooks. vdcmedia. com
E. Tac Le
92
png ra hi ng qun s. Na-p-l-ng a co mt quan nim ring

th nao la ao c va khng ao c. Theo y Na-p-l-ng, iu
khng ao c ln nht la am nhim mt vic ma mnh khng co
kha nng lam tron. Va khi mt vin tng bt lc ma d vao cng
vic chin tranh th s "khng ao c" o ch tr thanh mt ti ac
ma thi. T o, hnh anh uy-png mt hn trong tm tr Na-pl-ng.
Na-p-l-ng hiu c ngay tnh cht nghim trong cua
nhng hu qua chnh tr do cuc tht bai tham hai Bay-len em
lai. Trong khi gia o bnh tnh va xac nh s tht bai Bay-len
ch la chuyn nho mon so vi ngun lc lng cua quc Phap,
th Na-p-l-ng a hoan toan thy trc c s phan ng do s
kin y gy nn ao, la ao ang tch cc vu trang hn na. ao a
nhn thy rng, ang le Na-p-l-ng ch phai chin u trn mt
mt trn th nay bng nhin lm vao tnh trang b bc phai chin
u trn hai mt trn, va mt trn pha nam mi nay, a gy ra
Ty Ban Nha, se lam Na-p-l-ng yu i rt nhiu mt trn anuyt. ngn chn mu m gy ra chin tranh cua ao, cn phai
lam cho ao hiu rng A-lch-xan nht se xm chim t ai cua
ao pha ng, con Na-p-l-ng, lin minh cua A-lch-xan, se tin
qun t pha ty n Vin. o la muc ch chu yu cua vic biu
dng tnh hu ngh gia hai ng hoang ec-phua.
Sau trn Tin-dt, A-lch-xan a sng nhng ngay kh nao.
Vic lin minh vi Na-p-l-ng va nhng hu qua khng th
tranh c cua no, vic ct t quan h vi Anh a lam tn thng
ln n quyn li kinh t cua giai cp quy tc va thng nhn.
Phrt-lan va Tin-dt khng nhng ch c coi la mt iu bt
hanh ma con la mt iu nhuc nha.
Tin thm vao li ha cua Na-p-l-ng, Sa hoang hy vong
rng, nh co cuc lin minh Phap - Nga, khi a chim c mt
phn t ai cua nc Th, Nga Sa hoang se lam ngui du s
chng i cua triu nh, cua i cn v, cua toan b giai cp quy
tc. Nhng thi gian tri qua ma khng thy Na-p-l-ng hanh
ng g theo hng o ca; hn na, P-tec-bua lai bt u co tin
n la Na-p-l-ng xui giuc qun Th eo ui cuc khang chin
93
ma ho ang tin hanh chng lai Nga. ec-phua, hai bn cua

khi lin minh Phap - Nga u tnh n chuyn gi ming cho kn
khoi l la bai ty trn tay trong canh bac ngoai giao nay. Ca hai
bn u la bp ln nhau va u cung bit nh vy, mc du cha
ly lam chc chn lm, ca hai u nghi ky nhau chng cha mt
cai g va trong khi y th vy cn n nhau, A-lch-xan nhn xet
Na-p-l-ng la ngi cc ky thng minh; Na-p-l-ng phuc cai
tinh t va cai sc sao, manh li trong ngoai giao cua A-lch-xan:
"Tht la mt ngi Hy Lap chnh cng cua quc La Ma suy
tan", o la li hoang Phap noi v Sa hoang. V vy ma ngay 27
thang 9 nm 1808, va gp nhau ec-phua, ca hai thn thit m
chm ly nhau, hn nhau gia cng chung va c x vi nhau nh
vy rong ra lin hai tun l khng ri nhau, ngay ngay song i i
duyt i ngu, i diu, nhay mua, tic tung, xem hat, i sn va c
i nga dao mat. Muc ch chnh cua nhng cai hn va m vai ba c
y la ban dn thin ha phai bit n chung, ch nu nh ngi ao
ma khng bit n th di con mt Na-p-l-ng, nhng tro y t
se chng con thu v g na, va i vi A-lch-xan, nu nhng ngi
Th Nh Ky ma khng c tin v nhng tro y th t la chung se
tr thanh tr tren kho coi.
Sut trong mt nm tri, k t Tin-dt n ec-phua, A-lchxan chc mm la Na-p-l-ng a ch ngh n vic m hoc Alch-xan bng cach ha cho A-lch-xan "phng ng", con Na-pl-ng se chim "phng Ty"; ro rang la Na-p-l-ng khng cho
Nga hoang chinh phuc Cng-xtan-ti-np. Na-p-l-ng cung se
chng chu nha cho Nga hoang x Mon-a-vi va x Va-l ng ta d
nh cho qun Th. Mt khac, Nga hoang con thy la sau 12
thang tron, k t sau trn Tin-dt, Na-p-l-ng con vn cha cho
rut qun ra khoi phn t ai cua nc Ph ma Na-p-l-ng a
tra lai cho Phri-rch Vin-hem. Con v phn Na-p-l-ng, chng
nao ma ng ta cha thanh toan c cuc chin tranh du kch
ang chay bung bung Ty Ban Nha, th iu ct t ch la ngn
chn khng cho ao chin tranh chng lai Phap. Va giup sc cho
Na-p-l-ng trong vic o, A-lch-xan phai cam kt hanh ng
tch cc chng lai ao, nu nh ao quyt nh khai chin. Nhng
E. Tac Le
94
ung luc nay th A-lch-xan lai khng mun cam kt qua dt

khoat nh vy va cung khng mun thc hin li cam kt o. Nap-l-ng a sn sang cng nhn trc s giup qun s cua
nc Nga bng cach cho A-lch-xan min t ai t Ga-li-xi n
day nui Cac-pat. V sau nay, cac v ai biu xut sc cua phong
trao dn tc Xla-v va cua trng Nghin cu lch s phong trao
yu nc va dn tc Nga co ch trach thm t A-lch-xan la a
khng chp nhn nhng ngh cua Na-p-l-ng va a bo l mt
c hi khng bao gi co lai c na. Nhng A-lch-xan, sau
nhng s c gng chng lai mt cach yu t, a phai nhng b
trc trao lu manh me ang chim u th trong giai cp quy tc
Nga. Va quy tc Nga thy rng vic lin minh vi Na-p-l-ng, ke
a hai ln chin thng qun i Nga (1805 va 1807), khng nhng
la s nhuc nha (iu nay co th bo qua c) ma con la mt s suy
vong. Nhiu bc th nc danh gi n nhc lai cho A-lch-xan cai
cht cua hoang Pn - b A-lch-xan, ngi cung a kt giao vi
Na-p-l-ng - a nh mt bng c hin nhin tac ng n A-lchxan.
Tuy vy, A-lch-xan s Na-p-l-ng va khng i nao mun
ct t quan h vi Na-p-l-ng. Mun trng phat Thuy in v
vic a lin minh vi Anh, Na-p-l-ng xui giuc A-lch-xan va Alch-xan a khai chin vi Thuy in t thang 2 nm 1808 va
cp cua Thuy in toan b nc Phn Lan cho n sng Tooc-n sap nhp vao nc Nga. A-lch-xan bit rng du lam nh vy
cung vn cha tc bo c s bc tc va ni lo lng cua bon ai
a chu v bon nay t tui bac cua chung cao hn nhiu so vi vic
banh trng t ai cua quc gia trn nhng min tuyt phu
hoang vu pha Bc. Du sao vic thu phuc c Phn Lan cung
giup cho A-lch-xan co bng chng mi bnh vc lp lun: ct
t ngay tc khc quan h vi Na-p-l-ng la nguy him va bt
li.
Ln u tin Tan-ly-rng phan bi Na-p-l-ng ec-phua
bng cach b mt hi kin khuyn A-lch-xan chng lai ba quyn
Na-p-l-ng. Sau nay, bin bach cho hanh ng cua mnh.
Tan-ly-rng roi rng v lo ngh n vn mnh cua nc Phap sau
95
nay se ra sao ma phai lam nh vy, nc Phap se dit vong v long

tham lam v cua Na-p-l-ng. "Nhn dn Phap vn minh
nhng ng vua cua nhn dn Phap lai khng vn minh. ng vua
cua nc Nga la ng minh cua nhn dn Phap" o la cu noi xu
nnh ma tay bm gia Tan-ly-rng m u cho cuc mt am vi
Sa hoang.
Ngi ta noi v Tan-ly-rng rng, sut i hn, "ai mua
hn, hn cung ban". Trong i hn, hn a ban chnh phu c
chnh cho Na-p-l-ng, va ec-phua hn ban Na-p-l-ng cho Alch-xan. Sau nay, hn lai ban A-lch-xan cho ngi Anh. Nu
Tan-ly-rng a khng ban ngi Anh cho ai ca th o la v ngi
Anh la nhng ngi duy nht khng mua Tan-ly-rng, mc du
Tan-ly-rng t ban mnh bng gia rt phai chng. y, khng
co iu kin i su vao nhng ng c cua Tan-ly-rng (sau nay
a nhn tin cua A-lch-xan, tuy rng t hn s tin hn ta mong
mun) nhng cn phai nhn manh hai im sau y: trc ht la
t nm 1808, Tan-ly-rng a nhn thy ro hn ai ht cai g a
lam cho nhiu thng ch va nhiu triu thn cao cp t nhiu
hoang mang, s hai; hai la A-lch-xan a nhn thy quc cua
Na-p-l-ng khng th vnh vin va vng vang nh cai b ngoai
hin nay cua no. A-lch-xan a phan i nhng iu kin cua Nap-l-ng v vic nc Nga hanh ng qun s chng lai nc Ao
trong trng hp mt cuc chin tranh mi xay ra gia ao va
Phap. Trong mt cuc ban lun v vn y, khi Na-p-l-ng vt
mu xung t ri ly chn giay ln mt cach in khung, A-lchxan a tra li s cau knh y cua Na-p-l-ng: "Ngai la ngi
cng bao, ti la ngi cng u... chung ta thao lun, phn tch
vi nhau, nu khng ti i y".
V hnh thc th cuc lin minh vn tn tai, nhng t nay tr
i Na-p-l-ng khng th trng cy vao no c na. Nga,
ngi ta ch i vi tm trang lo u gh gm xem cuc hi am
ec-phua co kt thuc thng li khng: liu Na-p-l-ng co bt gi
A-lch-xan nh trc y bn thang a bt bon Buc-bng Ty
Ban Nha Bay-on khng. Khi Nga hoang t ec-phua quay tr v
vi ni bun bc th v lao tng ngi Ph a thanh tht noi rng:
E. Tac Le
96
"Tu b ha, khng ai con hy vong rng hn lai b ha tr v". B

ngoai ma noi, moi vic xem ra tt ep hn: sut trong qua trnh
hi am ec-phua, vua chua cac nc ch hu va cac vng quc
khac, hop thanh oan tuy tung cua Na-p-l-ng, u say sa m
mn v cai tnh hu ngh chn thanh a lin kt hoang vi Sa
hoang. Nhng sau khi cao bit A-lch-xan, Na-p-l-ng bun ru
u ru. ng ta bit rng vua chua cac nc ch hu khng tin la
cuc lin minh o vng bn va ca nc Ao cung chng tin tng g.
Do o, cn phai kt thuc vn Ty Ban Nha cang sm cang hay.
a co Ty Ban Nha 100.000 qun nhng Na-p-l-ng con
ra lnh khn cp a thm sang 150.000 qun na. Cuc ni dy
cua nng dn ngay cang chim c li th. Nhng danh t Ty
Ban Nha "du kch", "cuc chin tranh nho" khng din at c
ht y ngha cua s vic a din bin. Cuc chin tranh chng lai
nng dn va th thu cng, chng lai nhng ngi chn cu va chn
la nga nay, a lam cho ng hoang Phap phai lo u nng n
hn cac chin dch khac. Sau cuc hang phuc nhuc nha cua nc
Ph, cuc khang chin ac lit cua Ty Ban Nha to ra c bit ky la
va bt ng, nhng tuy vy Na-p-l-ng vn khng phong oan
c am chay y Ty Ban Nha. i vi tng B-na-pac th
chuyn y con co th lam cho ng ta tnh ng ra c, nhng i
vi ng hoang Na-p-l-ng, ke chinh phuc ca chu u, th
"cuc ni loan cua bon kh rach ao m" o chng th gy c chut
anh hng g.
Khng tin chc vao s giup cua A-lch-xan va hu nh tin
rng nc Ao se chng lai mnh, nn cui cung mua thu nm 1808,
Na-p-l-ng hi ha sang Ty Ban Nha vi long cm gin si suc
ngha qun Ty Ban Nha, nhng ngi "qu kch" nhp nhua, dt
nat va phin loan. Trong luc y, qun Anh cung va hoan thanh
cuc b va quet sach qun Phap khoi Li-xbon. B ao Nha
khng con la cn c cua Phap na ma la cua Anh. Qun Phap ch
con gi c t pha bc Ty Ban Nha n sng E-b-ro, con cac
ni khac th hu nh khng con qun Phap. Ty Ban Nha a co
mt qun i trang b bng sung cua Anh. Na-p-l-ng tin cng
97
i qun o. Bu-g, ngay 10 thang 11 nm 1808, Na-p-l-ng

a giang cho qun Ty Ban Nha mt trn thua khung khip; sau
hai trn na anh vao cac ngay tip theo, qun i Ty Ban Nha
dng nh b tiu dit hoan toan. Ma-rt co mt lc lng hung
hu phong gi b Na-p-l-ng tin cng ngay 30 thang 11. Cung
nn noi thm rng, chinh phuc Ty Ban Nha, trong s qun ma
Na-p-l-ng a sang co "i qun Ba Lan" do Na-p-l-ng
thanh lp nm 1807, sau khi a chim c Ba Lan. Theo lnh
Na-p-l-ng, qun Ba Lan in cung chem git ngi Ty Ban
Nha, ho chng ngh ngi g v cai vic h nhuc ma ho ng lam,
ngha la pha hoai phong trao giai phong dn tc cua nhn dn Ty
Ban Nha. Na-p-l-ng noi vi ho rng con cn phai to ra xng
ang hn gi cho Na-p-l-ng cai y mun phuc hi nc Ba
Lan, va qun Ba Lan a c gng xng ang vi t quc cua ho
bng cach cp ly t quc cua ngi Ty Ban Nha. Ngay 4 thang
12 nm 1808, Na-p-l-ng vao Ma-rt. Kinh thanh on tip ke
xm lc bng mt s im lng nh cht. Na-p-l- lp tc tuyn
b thit qun lut Ma-rt va trong khp ca nc, thit lp cac
toa an qun s. Sau o, ng ta tin cng qun Anh. Tng Mo-r
b bai va b git, con qun Phap th truy kch tan qun Anh.
S nghip cua Ty Ban Nha xem chng lai mt ln na
v . Nhng hoan canh cua nhn dn khi ngha cang nghim trong
th cuc khang chin cua ho cang tr nn ac lit.
Thanh ph Xa-ra-gt b qun Phap bao vy, a c thu trong
nhiu thang tri. Cui cung, sau khi pha c ngoai vi, ngay 27
thang ging nm 1809, thng ch Lan-n a vao c trong thanh
ph. o, hi y a din ra nhng chuyn cha bao gi thy trong
bt c mt cuc vy ham nao: mi mt cn nha bin thanh mt
phao ai: phai gay go lm mi chim c mt ngi nha cha xe,
mt chung nga, mt kho cha ru, mt kho thoc. Cuc tan sat
khc lit o a keo dai hang ba tun l lin trong cai thanh ph a
b chim nhng lun lun khang c. Binh lnh cua Lan-n a chem
git tt ca, khng phn bit ai, ca an ba va tre con, nhng an ba
va tre con cung git lai binh lnh Phap mi khi thy chung s h.
Qun Phap a tan sat 20.000 qun n tru trong thanh ph va
E. Tac Le
98
hn 32.000 dn. Thng ch Lan-n, ngi ky binh liu mang,

khng bit s la g, ke a tham d nhiu trn kinh khung nht cua
Na-p-l-ng va cung la ke chng bit th nao la "xuc ng" a
phai ly lam kinh ngac khi trng thy xac cht cua an ng, an
ba, tre con ngn ngang trong nha, ngoai ph, ngp trong bin mau.
"Cuc chin tranh g vy! Ta buc phai git nhng con ngi
thun phac nh th, phai git ca nhng ngi in! Cuc chin
trn nay se ch mang lai s bun ba!". o la li cua thng ch Lann noi vi tuy tung, khi i qua nhng ng ph ngp mau cua cai
thanh ph cht o.
Cuc bao vy va ha thanh Xa-ra-gt a gy c mt anh
hng rng ln chu u va c bit nc Ao, nc Ph va cac
quc gia c. S cam phuc, s bi ri then thung, s h nhuc a
khuy ng c cac tm hn trong khi ho so sanh hanh ng
khang c cua ngi Ty Ban Nha vi s hang phuc ngoan ngoan
cua ngi c.
Tuy vy, nhng cuc cp boc va xm lc cua nn qun chu
Na-p-l-ng chng bao lu a lam cho giai cp t san cac nc
b khut phuc phan ng. Sau khi c Na-p-l-ng anh thc
dy, sau khi thoat khoi cac tr lc cua ch phong kin va i vao
con ng t do phat trin t ban chu ngha, giai cp t san b
khut phuc chu u, n lt mnh, a buc phai i tm nhng
con ng mi thoat khoi gong km kinh t cua chnh sach Nap-l-ng. Nhng con ng y ngay cang m ro ra cung vi s
phat trin cua phong trao giai phong dn tc chng Na-p-l-ng.
Ngi ta a nhn thy lo la o le te bc chay vao nhng nm
1803, 1809 va 1810, nhng n nm 1813 th mt am chay d di
bt u bung ln khp cac nc ang nm di ach thng tr cua
Na-p-l-ng.
Nm 1806 va ngay ca trc khi ngi Ph b thua trn, Nap-l -ng a vach ra cn phai lam nh th nao tra li bt ky
mt mu m to nho nao nh lam sng lai tinh thn qut khi dn
tc trong nhn dn c. Sau Tin-dt, Na-p-l-ng cho rng a co
th hanh ng hoan toan theo y cua mnh khng nhng Ba-vi-e
99
hoc cac quc gia thuc Lin bang sng Ranh, ma con ca Hmbua, an-xch, C-ni-xbec, Bre-xlau va noi chung khp nc c.
Na-p-l-ng khng bit rng Bec-lin, Phch-te a lng vao
trong cac bai giang nhiu cu ai quc bong by, khng bit rng
trong cac trng ai hoc c, cac hi sinh vin c thanh lp, tuy
rng o ngi ta cha dam cng khai noi n cuc ni dy chng
lai tn bao chua cua hoan cu, nhng a b mt gy c mt mi
cm thu su sc chng lai y. Na-p-l-ng a khng tnh n s
tht la nu nh giai cp t san c cac nc ch hu hai long v
vic du nhp b lut Na-p-l-ng vao c, v vic pha bo ch
phong kin, th ho cung thy rng ho a phai tra nhng cai n y
bng nhng cai gia qua t so vi vic ho phai chu ng ach
chnh tr va tai chnh cua nc Phap, dnh lin vi khoan "thu
mau" di hnh thc nhng cuc trng binh b sung cho i
ngu ai qun. o la nhng iu ma Na-p-l-ng khng bit va
cung khng mun bit. Theo li mt nha quan sat th ec-phua,
cac vua chua c, cac nha quy tc ngi c va v ho a co thai
nh nhng ay t con oi cua mt tn chua t nong nay nhng
cung co th ni tay nu ngi ta bit hn ln tay hn ung luc.
Nha thi hao bc nht cua nc c, Gt, a xin yt kin va cui
cung khi tip Gt ec-phua, Na-p-l-ng qun ca mi nha vn lao
thanh ngi va to y tan thng tp th Vec-te th Gt a rt i vui
mng. Noi tom lai, hi y cac tng lp trn ngi c, nhng tng
lp duy nht ma Na-p-l-ng co quan h gn gui a khng co mt
chut phan i nao. Nhn dn im lng va phuc tung. Nhng trai
lai, nhng tin tc ao th lai cang thm khn cp.
Ao, ngi ta cho rng ln nay Na-p-l-ng ch co th anh
c bng mt tay, v tay kia con phai chng cai ganh nng
khung khip cua cuc chin tranh Ty Ban Nha. ao, ngi ta
bit rng du th nao Na-p-l-ng cung se khng bo Ty Ban Nha,
bit rng nh vy th khng phai ch la y mun ring cua mt ke
chuyn ch ma trong o con co vn khac va bit rng Na-p-lng a b sa ly lu y. Hn na, ngi ta con bit c nguyn
nhn cua s vic o. Vao luc y, cuc phong toa luc a lun lun
c tng cng bng nhng ao lut b sung, bng nhiu bin
E. Tac Le
100
phap canh sat va bng nhiu hoat ng chnh tr mi cua hoang

Phap. T bo ban ao Ty Ban Nha khi qun Anh va mi t chn
ln, chnh la t bo cuc phong toa luc a, ngha la t bo ni dung
cn ban cua toan b ng li Na-p-l-ng.
S phan bi, hoc t ra la nghi ng phan bi cua Tan-lyrng vu li va cua tn mt tham Phu-s, ngha la cua hai ke ti tin
y, theo y Na-p-l-ng, tht ra khng lam cho Na-p-l-ng bn
long bng vin canh cua cuc chin tranh vi nc Ao. Nhng cung
phai tnh n s vic o, va thang ging nm 1809, sau khi giao
Ty Ban Nha cho cac thng ch va t Ty Ban Nha di quyn
anh mnh la vua Gi-dep, Na-p-l-ng quay tr lai Pa-ri. Tht ra,
khng co Na-p-l-ng th kha nng qun s cua cac thng ch
cung giam i mt mt na, nhng con Gi-dep th du co mt Nap-l-ng hay khng, Gi-dep cung vn chng co gia tr g. V n
Pa-ri, Na-p-l-ng ra lnh cho triu thn va cac b trng hop
Tuy-l-ri va ngay 28 thang ging nm 1809, Na-p-l-ng lin goi
Tan-ly-rng n x va. Na-p-l-ng m u man kch o, n
nay con ni ting, bng cach quat thao vi Tan-ly-rng: " n
cp! Anh la mt thng n cp! Anh la thng hen ha, khng ai tin
cy c; anh khng tin Chua; sut i anh khng lam tron bn
phn; anh a la di phan bi moi ngi; i vi anh khng co cai
g thing ling ca; co le anh se ban ca b anh... Tai sao ti lai
khng cho treo c anh quang trng Ca-rut-xen? Nhng ma con
thi gian chan! Nay! Tan-ly-rng, thc cht anh la cuc ct...". Tt
nhin la Na-p-l-ng khng bit ht tt ca s phan bi cua Tanly-rng (b cach chc t nm 1807), ma mi ch bit c phn
nao nu khng th Na-p-l-ng a cho x bn Tan-ly-rng ngay
luc y. Nhng Na-p-l-ng con nhiu vic khac phai lam hn la
kham pha nhng m mu cua cai ngi xu xa n tn xng tuy
o. Cuc chin tranh vi nc Ao e doa, am anh Na-p-l-ng.
nc Ty Ban Nha va mi b e bep bi nhng trn nng
n ac lit, ngon la khi ngha nng thn va thanh th lai bung
chay khp ni khng bao gi tt na. Ca mt dn tc - khi n
khi hin, dai dng tng nh trong long t nh ln ri lai
bin xung - tip tuc giam chn Ty Ban Nha mt na qun s
101
cua ai qun, gm 300.000 ngi cua nhng binh oan tinh nhu
nht cua Na-p-l-ng. Nhng hoang a vi va a ra chin
trng na con lai ng u vi ao trong mt chin dch mi
va gian kh. Mt cuc trng binh trc ky han Phap a cung cp
cho Na-p-l-ng 100.000 tn binh. Ngoai ra, Na-p-l-ng con ha
lnh cho cac nc ch hu c np 100.000 lnh, va ho a lng le
thi hanh. Ri Na-p-l-ng tuyn la hn 110.000 cu binh co th
c bit trng cy c, va a gi sang Y 70.000, v cung phai
phong nga qun ao tin cng mt nay.
Nh vy la vao mua xun nm 1809, Na-p-l-ng iu ng
gn 300.000 qun i pho vi ao. Nhng ao cung a tp hp tt
ca lc lng cua mnh. Triu nh Vin, ai quy tc, trung quy tc
- nhng ke khi xng cuc chin tranh nay - u nht tr: ln
nay, ngay ca quy tc Hung cung to long hoan toan trung thanh vi
"nha vua". Tht ra, vn la bnh vc va cung c quyn li thing
ling chung: ch nng n ma din tch a b thu hep lai rt
nhiu trn ban , va v phng din chnh tr, a b ba cuc chin
tranh tham hai nm 1796 - 1797, nm 1800 va nm 1805 lam lung
lay manh, va ba cuc chin tranh nay a mang lai cho nc Phap
nhng vung t ai ep e nht cua dong ho Hap-xbua. B-hm,
tr giai cp t san cng nghip, co li trong cuc phong toa luc a,
la tng i bang quan i vi nn qun chu cua nc Ao, con giai
cp t san thng mai va qun chung tiu thu th b thit hai v
ao lut Bec-lin. Chnh v le o ma cuc chin tranh do triu nh
ao tin hanh vao nm 1809 co tnh cht nhn dn hn ca ba cuc
chin tranh trc y vi Na-p-l-ng. ao va c, bng u cach
ngi ta nhc i nhc lai: "Ri th anh mt tri se chiu v pha
Ty Ban Nha".
Toan th gii nn hi ch i. Na-p-l-ng cung ba thng ch
xut sc nht la a-vu, Mat-x-na va Lan-n, a sn sang chin
u. Na-p-l-ng i nc Ao "tin cng" trc v nh vy la ao se
cung cp thm cho Na-p-l-ng mt lun chng na trong cuc
am lun quan trong vi A-lch-xan a bt u ec-phua nhng
vn con cha i n kt lun: Na-p-l-ng vn con hy vong nc
Nga se tin anh nc Ao.
E. Tac Le
102
Ngay 14 thang 4 nm 1809, ai cng tc Sac-l, vin tng

xut sc nht cua nc Ao, tin vao Ba-vi-e. Na-p-l-ng bt u
vao cuc chin va tin chc trong vong hai thang se buc ao phai ha
kh gii, va luc o, nu thy cn thit Na-p-l-ng se lai sang Ty
Ban Nha.
Tht ra Na-p-l-ng t trng cy vao s 100.000 lnh c,
nhng ngi lnh bt c d, a chim mt phn ba qun s cua
Na-p-l-ng. Na-p-l-ng bit rng nhng i qun v cung tinh
nhu, co nhiu kinh nghim chin u th con ang ong Ty
Ban Nha, va s lnh lao luyn cua qun i Phap a b thit hai
o bao nhiu ma k. Nhng khng phai ch co mt mnh Na-p-lng bit iu o. Ln nay qun ao chin u vi tinh thn dung
cam va kin cng. Trn anh ln u tin xay ra gn A-benxbec thuc x Ba-vi-e. Qun ao b anh tan mt hn 13.000 ngi.
Ho chin u khng kem phn dung cam, con dung cam hn ca
trn ac-c-l, Ma-ren-g, Au-xtec-lt. Trn th hai ec-mun vao
ngay 22 thang 4 cung kt thuc bng thng li cua Na-p-l-ng.
ai cng tc Sac-l b anh bt khoi bn kia sng a-nuyp va b
tn tht nng n. o, thng ch Lan-n sau khi hoan thanh cuc
hanh binh cua mnh lin xung phong vao Ba-ti-xbon. Na-p-l-ng
ch huy vy thanh, a b thng chn trong khi tac chin. Ngi
ta thao ung cho hoang , bng vi vt thng, va hoang a ln
nga ngay, nghim cm khng cho ai c noi n vt thng
binh lnh khoi hoang mang. Khi bc vao thanh ph a chim
c, Na-p-l-ng vy chao cac n v ang hoan h ng on,
va mm ci che giu s au n kinh khung cua mnh. Hai
trn ec-mun va Ra-ti-xbon da lam cho qun ao b thit mt 50.000
ngi na va cht va b thng, b bt lam tu binh hoc mt
tch. Trong nm ngay, Na-p-l-ng a thng c nm trn m
mau.
Tip tuc truy kch qun cua ai cng tc Sac-l ang rut
chay bn kia sng a-nuyp, n E-be-xbec, Na-p-l-ng a ui
kp, giao chin va lai anh bai Sac-l ln na. Na-p-l-ng t
thanh ph va mt phn nhn dn (ngi ao qua quyt la mt na
s dn) trong thanh b thiu cht. "Chung ti i gia mt vung y
103
mui tht ngi nng", o la li tng Xa-va-ri, cng tc vung Rvi-g, khi bao cao v vic ky binh Phap i qua E-be-xbec hoang
tan. Vo nga ngp trong ng ly nhy gh tm lnh lang khp
ng ph. o la vao ngay 3 thang 5. Ngay 8, Na-p-l-ng lai
nm trong hoang cung Sn-brun nh hi nm 1805, va n ngay
13, th trng thanh Vin lai em np kinh thanh ao cho hoang
. Chin dch co ve nh kt thuc. Nhng Sac-l, sau khi bao toan
c b i cua mnh, a co u thi gian chuyn qun vt qua
cu Vin sang ta ngan sng a-nuyp ri cho t cu. Luc y Nap-l-ng quyt nh phai c gng tin hanh mt cuc hanh binh
kho khn nht. Cach b pha thanh Vin (hu ngan) chng na
ki-l-met co mt bai cat trn sng a-nuyp ni lin vi ao L-bau.
Nhn nh rng t hon ao o, qun i cua mnh co th d dang
vt qua nhanh sng hep ngn cach L-bau vi ta ngan sng anuyp ( pha bc), Na-p-l-ng quyt nh bc mt chic cu bng
thuyn n bai cat y va cho chu lc vt qua, vi nhng i ngu
tha tht, v a tn tht trong chin u va v phai lai phong
gi doc ng. Cuc vt sng sang ao L-bau a c thc
hin ngay 17 thang 5. Sau o Na-p-l-ng lai bc mt chic cu
bng thuyn na ni lin ao vi b ta. Qun oan cua Lan-n
vt qua cu u tin, tip theo la qun oan cua Mat-x-na, va
hai thng ch chim ly hai cai lang nho (at-pe va E-di-linh) ven
sng. Nhng tc khc, hai qun oan trn va nhng n v khac
cua qun Phap i theo sau b ai cng tc Sac-l t kch. Mt
trn chin u ac lit xay ra; va trong khi Lan-n, cung vi i ky
binh cua mnh xng vao chem git qun ao ang rut lui rt trt t
th chic cu ni b hu ngan (bn thanh Vin) vi ao b gay va
t nhin qun Phap khng nhn c an dc mi ri vn con
lin tuc tip t n cho ho. Na-p-l-ng ra lnh cho Lan-n va
anh va rut lui ngay lp tc, va a b tn tht nng n. Trong khi
tac chin, Lan-n b trung an gay xng va cut gn ht hai chn.
Lan-n cht trong tay Na-p-l-ng va trong khoe mt cua ng,
ngi ta thy ln nay la ln th hai t l. Qun Phap rut v ao
L-bau, mc du Na-p-l-ng t an ui trong t tng la trn nay
qun Phap ch mt co 10.000 ngi ca thay (tht ra hn th nhiu)
va ai cng tc Sac-l mt 35.000 (thc t ch chng 27.000),
E. Tac Le
104
nhng s tht bai va s rut chay ln nay tht qua ro rang. Vic
nay xay ra ngay 21 va 22 thang 5.
Triu nh va chnh phu Ao xit bao vui mng, chun b tr
v kinh thanh ma ho va mi bo chay. Chng h khoe khoang v
thng li cua mnh, ai cng tc Sac-l, vin tng tai nng va
phm cach ng n, bc doc v nhng s qua trn y cua triu
nh. Nhng du sao i na, o cung khng phai cuc giai vy
thanh A-cr vao nm 1799 va cung khng phai la trn Ai-lau hi
nm 1807. Cuc th thach ln th ba cua Na-p-l-ng con nng
n hn, s tht bai con ro rt hn. Na-p-l-ng bit rng c,
vin thiu ta ngi Ph la Sin bng nhin cung vi trung oan ky
binh cua mnh chng lai qun Phap bng mt th chin tranh du
kch; rng An-r-at H-phe, ngi nng dn vung Ti-rn, cung
tin hanh mt cuc chin tranh tng t vung nui Ti-rn; rng
tnh hnh y chng yn n chut nao, va Ty Ban Nha - mc du
Na-p-l-ng a lai chng 300.000 qun, gm nhng binh oan
tinh nhu nht cua ai qun - cuc chin tranh khung khip lai
bt u ac lit gp bi. Tin tc v trn et-xtin ma hoang a b
bt va b giam ao L-bau ( chu u nhn dn k chuyn lai
nh vy, ly y mun cua mnh lam hin thc), a gy kh th mi
cho nhng chin s ang ni ln khp moi ni.
Tuy vy, Na-p-l-ng vn gi c bnh tnh va can am.
Hnh nh trong trn th thach khung khip y, ni au xot duy
nht cua Na-p-l-ng co le cai cht cua thng ch Lan-n, ch
tuyt nhin khng phai la s tht bai cua cuc chin u. Na-pl-ng bit rng qun ao b mt on nng et-xlin va trong t
u cua chin dch, trc chin dch Vin, qun ao mt hn 50.000
qun, gp bi qun Phap va trong khi tng cng b sung qun
i, vach k hoach tac chin mi va trong khi chm chu oc cac
bao cao t khp ni trong cac nc ch hu gi ti hang ngay, Nap-l-ng c bit chu y n tt ca cac thanh phn binh chung. Nap-l-ng nghe vi ve to mo vic giao hoang Pi VII va cac hng y
giao chu a giang rng trn et-xlin la mt hnh phat cua Chua
Tri giang xung ke i ap bc hoan cu, ke cng bao, ke xuc
pham va ngc ai giao hi. Mc du phai lo lng nhiu vic, Nahttp://ebooks. vdcmedia. com
105
p-l-ng cung khng qun vic o va ghi nh hanh ng y cua

ngi thay mt c Chua Tri trn trai t. Sut mua he nm
1809, nhiu tin d t nc Anh bay n tai hoang rng Anh
ngi ta ang chun b mt i qun vin chinh nhm m mt
hng phu pha bc nc B. 40.000 lnh va 30.000 thuy binh
tham gia cuc b ln ao Van-se-ren. Qun Anh a chim c
Phlet-xin-ghe trong t lu, nhng s chim ong nay cui cung b
tht bai va qun Anh a b anh nn thn, buc phai trng bum
keo qun v nc.
Na-p-l-ng chay i chay lai gia Vin, Sn-brun va ao Lbau. Na-p-l-ng lin gy cho binh s nim tin tng vao thng li
sp ti: vao trung tun thang 6, qun i c ngh ngi va tng
cng, ao L-bau c xy dng kin c c bit. Hoang hoan
toan tin chc la ai cng tc Sac-l trong sut thi gian nay
khng hoat ng g, nay thc s khng con kha nng chu ng
tin cng, va gi y vic phat lnh trn anh quyt nh moi vic
la tuy thuc vao Na-p-l-ng.
Sau khi kim tra ln cui cung cac cng vic chun b khn
cp v mt qun s, Na-p-l-ng ch con co my ngay ngh
ngi, nhng trc ht a danh lo vic giao hoang Pi VII sau nay
phai n n mt cach au n v s minh mn, va trc ht, v s
hp tp cho rng kt qua cua trn et-xlin la do s phan xet cua
Thng . Ma cung v vy nn ngay 17 thang 5 nm 1809, trc
trn nay, Na-p-l-ng a ra sc lnh sap nhp thanh ph Rm va
tt ca nhng vung t ai thuc Toa Thanh vao quc Phap.
"Ban hanh tai ban doanh cua hoang Vin, Na-p-l-ng
". o la cu kt thuc cai sc lnh tc cua giao hoang nhng vung
t ai ma giao hoang a chim gi theo cai ao lut ni ting
cung nh theo truyn thuyt tha hng "tng vt cua Chua Tri
ban" do cac giao hoang thi trung c a ch tao ra va coi nh
chng phai do hoang Cng-xtan-tin a ban tng cho giao hoang
Xin-vet nht, vao u th ky th IV.
Ngay sau khi va ban hanh sc lnh o, qun i Phap
chim ong hn Rm vao ngay 10 thang 6 va Toa Thanh b mt
E. Tac Le
106
tt ca nhng cai a co t 1.500 nm nay. Pi VII b ap giai v Xavon, trn b bin thuc vnh Gin y.
Va giai quyt xong vic Giao hoang, Na-p-l-ng lin tin
hanh nt nhng cng vic chun b cui cung v qun s. Ngay 2,
3 va 4 thang 7, hoang iu n ao L-bau nhiu qun oan
mi vi hn 550 c phao. Ngay 5 thang 7, Na-p-l-ng ra lnh bt
u vt sng sang b tan ngan. Qun oan Mc--nan cung
c iu t nc Y ti nhp vao i qun a c tng cng cua
Na-p-l-ng. Trn anh ngay 5 thang 7 nm 1809 a bt u
khng nh ai cng tc Sac-l a d kin va cung khng xay ra
ung ni ma ng ta phan oan. Khng bao gi hanh ng cua nh
ke ch d tnh: Na-p-l-ng ly o lam nguyn tc hanh ng
tuyt i. Qun Phap co vao khoang t 550 n 560 khu phao,
qun ao co trn 500 khu, va phao binh cua ca hai bn u y u
an dc. Cuc vt sng a-nuyp tin hanh vi mt trt t hoan
hao. Trong trn chin u nay, mt trong nhng trn ac lit nht,
nhng phut nguy kch i vi Na-p-l-ng a xay ra vao ngay 5
va c bit la ngay 6. Na-p-l-ng vao gia trn anh: cac thng
ch a-vu, Mc--nan, Mat-x-na, tng ru-, ch huy phao
binh, a hanh ng chnh xac t thy trong nhng cuc giap chin
khng l nh vy. Sau mt t phao khung khip, "mui Mc-nan", gm 26 tiu oan dan thanh mt hnh vung mi b 1.000
met, pha v c khu trung tm cua qun ao, mc du a b thit
hai rt ln. Cac i d b tin theo sau. Xa hn na, pha bc,
a-vu, nhn ch th cua hoang la ly lang Va-gram nm trn
cac im cao lam muc tiu, a cng tp chim c Va-gram, va
th la quyt nh s tht bai cua toan b qun i ao. n ti ngay
6 thang 7 nm 1809, tt ca a kt thuc. Qun ao b anh bt ra
khoi cac v tr cua mnh, nhng toan qun khng b ri loan, co
mt b phn qun i a rut lui mt cach trt t. S tht bai cua
qun ao Va-gram khng kem phn khung khip, cung khng
kem nng n hn trn Au-xtec-lt; ngay th hai, qun ao mt
chng 37.000 ngi va b cht, b thng va b bt. Mc du qun
Phap b thit hai t hn bn bai trn, nhng tn tht cua ho cung
rt ln. Thng li phai tra bng gia rt t.
107
Cuc truy kch qun ao bai trn keo dai gn ht tun l sau.
Na-p-l-ng tung ky binh rt theo tan qun ao, va cui cung a
anh ho tan tac tng manh. Vao n thanh X-nai, ngay 11 thang
7, Na-p-l-ng c bao la hoang thn Lt-sen-xtai, hu cn cua
hoang Phran-xoa va mi ti xin yt kin. Hoang ao ngh
nh chin. Na-p-l-ng chp thun vi nhng iu kin nghit
nga: chng nao hoa c cha ky xong th trn tt ca nhng ni
thuc t ao, ma luc ngng bn du ch co mt phn i nho cua
qun Phap a lot vao, qun ao u phai rut i ht va giao lai cho
qun Phap lam tin. Lt-sen-xtai chp thun tt ca.
Cac cuc am phan bt u tin hanh. Hoang Phran-xoa
mt tinh thn, by gi nguyn rua nhng ke nao trong sut mt
nm r i tri a xui hoang gy nn cuc chin tranh khung
khip nay, cuc chin tranh m mau khng h co ao k t cuc
chin tranh 30 nm n nay; do o Phran-xoa sn sang chu ng
nhng s hy sinh ln lao. Ngi ta s hai nhc lai cai hnh phat
ma Na-p-l-ng a thi hanh i vi giao hoang ngay trc luc
anh trn Va-gram. Vy th, sau trn Va-gram, Na-p-l-ng se
lam g nc Ao?
Tham vong cua Na-p-l-ng con nhiu gp bi so vi thi ky
sau trn Au-xtec-lt. ng ta oi nhng lai nhiu tnh khac cua
nc Ao: Ca-ranh-xi, Cac-ni--lo, It-xt-ri, T-ri-et va ca vung Tri-et, mt phn t ai rng ln cua nc Ao v pha ty va ty bc cua quc nay, vai khoang t ai thuc Ga-li-xi, va mt
khoang chin ph la 134 triu phl-ranh vang. Ngi ao a ma ca,
ku xin, gi ngon mt cach v ch. Ke chin thng long gang da st
ch giam s tin chin ph xung 85 triu va nhng b i chut
ang k v iu kin t ai. Trong sut thi gian am phan, Nap-l-ng ng Sn-brun. Mt s quy phuc hoan toan nht bao
trum ln thanh Vin va trn toan coi nc Ao b chim ong. Ngon
la hy vong c khuy ng ln bi trn et-xlin a b dp tt ao
va c. Na-p-l-ng con cho ghi vao ban d thao hoa c iu
khoan cm ao duy tr mt i qun qua 150.000 ngi. Hoang
Phran-xoa cung phai chp nhn.
E. Tac Le
108
Ngay 12 thang 10, Na-p-l-ng i duyt i cn v trc

cung in Sn-brun. Cac cuc duyt binh o thng vn thu hut
c (va c bit la nhng ngay hi) s ng cng chung rt xa
xi hao hc n xem con ngi Na-p-l-ng, con ngi a gi
khp ni mt s to mo khao khat. ng hoang vui long cho am
ng y n xem cac cuc ph trng lc lng: va lai, Vin lam
Na-p-l-ng vui long v s quy phuc cua no. Cuc duyt binh ngay
12 thang 10 sp kt thuc th mt thanh nin, qun ao chnh t, a
ln c vao gia am ky ma tuy tung cua hoang , va tay trai
cm la n thnh cu, tin sat ti gn hoang . Ngi ta bt gi
ngay lai trc khi ngi thanh nin cha kp rut trong tui ra mt
con dao dai nhon.
Duyt binh xong, Na-p-l-ng ngo y mun gp ngi b bt.
o la mt anh Stap nao o, sinh vin trng ai hoc Nau-m-bua.
- Tai sao anh mun git ta?
- Ti ngh rng chng nao B ha con sng th t quc ti va
ca th gii se khng con bit th nao la t do va hoa bnh.
- Ai a xui giuc anh?
- Khng ai ca.
- Trong cac trng ai hoc nc anh, ngi ta day cac anh
nh th phai khng?
- Tha ngai, khng.
- Anh mun lam Bru-tut a?
Ro rang la ngi thanh nin khng ap, v sau nay Na-p-lng noi rng hnh nh anh ta khng ro lm Bru-tut la ai.
- Nu ngay by gi ta tra lai t do cho anh th anh se lam g?
Anh co nh git ta na khng?
Sau mt luc lu im lng, Stap ap:
- Ti se git, tha ngai.
Na-p-l-ng im lng ri bo ra, suy ngh rt lung. Ngay ti
hm o, hi ng qun s hop va ngay hm sau Stap b bn.
109
Na-p-l-ng cm noi n va cm tng thut vic y trn

bao ch va, hai ngay sau vic y, ngay 14 thang 10 nm 1809,
hoang ao Phran-xoa nht, cui cung quyt nh ky hoa c
Sn-brun, cai hoa c ct xen mt cach tan nhn t ai cua ao va
tng cng mt cach v han uy lc cua ke c tai cua chu u.
Nc ao a phai tra cai mu tuyt vong va khn kh cua
mnh, la qung cai ach cua Na-p-l-ng, bng hang chuc van sinh
mnh, bng s tan pha cua t nc, bng mt khoan chin ph
nng n, bng gn mt phn ba s tnh giau ep nht, bng hang
bao nhiu triu dn va bng s l thuc vao ke chin thng mt
cach cht che, nghit nga hn.
E. Tac Le
110
THI KY CC THNH 1810 - 1811
Va mi ky xong hoa c Sn-brun, Na-p-l-ng lin ri

Vin va trong nhng ngay sau o, cung nh sau trn Ai-cp, maren-g, Au-xtec-lt hoc Tin-dt, Na-p-l-ng chin thng tr v
kinh thanh.
quc rng ln mnh mng lai m mang thm b coi, cac
nc ch hu trung thanh a c khen thng hu h, va mt vai
nc ng nganh a b trng phat tan nhn, giao hoang b tc
oat t ai: ngha qun Ti-ron b anh tan tanh, qun du kch
cua thiu ta Sin b hi ng qun s Ph x bn theo lnh cua Nap-l-ng; tin t Anh bay n: cac thng nhn va nha cng
nghip suy sup, t sat va pha san, dn chung bt man. Vy la cuc
phong toa luc a dng nh ang bin h cho nhng ai a t
nim hy vong vao no.
Cai quc bao gm ca thin ha y c ang ng trn
nh cao nht cua s rang r , uy lc, phu cng va quang vinh .
Na-p-l-ng bit rng mnh a khut phuc c chu u ch
bng bao lc va gi c no ch bng cach lam cho no s hai.
Nhng nc Anh khng chu u hang; Nga hoang th ro rt la
xao quyt, a khng giup g Na-p-l-ng trong cuc chin
tranh va mi kt thuc o va ch gia v gy chin vi ao; nhn dn
Ty Ban Nha, mc du b tham sat, git choc, vn khng ngng
khang c va chin u vi long qua cam bt khut, va nu nh
trc y, thng li Va-gram, cung nh bt c mt thng li nao
khac cua Na-p-l-ng, u a khng co chut anh hng g n ho,
th nay uy danh mi ngay mi cao ln cua ke chin thng ca thin
ha y cung chng lam cho ho sn long.
111
Xung quanh Na-p-l-ng co nhng thng ch tn tuy nh

Giuy-n, nhng ke tham lam tai tr nh Bec-na-t, nhng ke
phan bi thng minh, xut thn t gia cp quy tc, nh Tan-lyrng, nhng ke phuc tung mu quang nh Xa-va-ri; ch cn Na-pl-ng khe ra hiu la chung sn sang bn cht ngay b e cua
chung; nhng quan cai tr, bon vng hu st a va ha khc nh
a-vu, bon ho co th t thanh Pa-ri khng chut do d nu vic o
cn thit cho cng vic cua ho; con co ca mt by tham lam, ngng
nghnh, bt lc, gy g, o la s anh ch, em cua Na-p-l-ng a
c phong vng, trach phn, cu xe ln nhau, va bon ho ch la
mt m i lo u, bc doc thng xuyn cho ng hoang .
Na-p-l-ng cung nh moi ngi Phap u tin rng ky
nguyn chinh chin con lu mi chm dt, nhng vin an danh
git Na-p-l-ng th a c uc sn ri. Na-p-l-ng phn
nh ro c rng ng a lam nhng g nc Phap va lam nhng
g cho nc Phap, a lam g cho nhng "qun cu" vi t cach la
hoang phng Ty, la vua nc Y, la ngi bao v lin bang
sng Ranh, vn vn va vn vn. Na-p-l-ng cho rng phn th
nht s nghip cua mnh co th vng bn c trong nhiu th ky,
con phn th hai th ch ng vng chng nao ng ta con sng.
Cn phai co mt triu thng, cn phai co mt ngi k nghip ma
t hn Gi-d-phin se khng co cho Na-p-l-ng; Na-p-l-ng cn
mt ngi v khac.
Gi y, vt thng Ra-ti-xbon va con dao cua anh sinh
vin Stat luc nao cung nhc nh Na-p-l-ng rng tt ca nhng
cai ma ng ta a xy p hin ang nh ngan cn treo si toc, cho
nn vn triu thng a tr thanh chu yu i vi Na-p-l-ng.
Nhng nha vit s ngi Phap a danh hang trm cun sach cho
Gi-d-phin, noi v cuc i va nhng chuyn tnh s, v hn
nhn, v cn ngt cua Gi-d-phin khi ln u tin Na-p-l-ng
t ngt noi rng phai ly d Gi-d-phin ly mt ngi khac hp
vi quan nim cua Na-p-l-ng. i vi chung ta, mu chuyn
nay ch nh mt mt xch trong ca chui s kin chnh tr xay ra
sau trn Va-gram, va chnh ly do y ma chung ta se ch k vn tt.
E. Tac Le
112
Mc du Gi-d-phin hn Na-p-l-ng sau tui, nhng trong

nhng nm u n vi nhau, Na-p-l-ng a say m Gi-dphin hn bt c mt ngi an ba nao khac. Na-p-l-ng a
khng bao gi yu ai nh th na, ngay ca i vi n cng tc Valep-xca, khng noi n nhng phu n khac ma Na-p-l-ng a co
quan h trong thi gian lu dai hay ngn ngui. Nhng k t
nhng nm i chin dch nc Y, 1796 va 1797, nhng nm ma
Na-p-l-ng vit cho Gi-d-phin nhng bc th nng chay va y
khat vong say m, n nay thi gian a tri i nhiu. Khi c
tin Gi-d-phin b tnh duc li cun trong luc ng vng mt, Na-pl-ng a khng la bo Gi-d-phin va du mi tnh khng con m
thm nh xa, Na-p-l-ng vn yu Gi-d-phin. Nm nm thang
thang qua i, Gi-d-phin sng trong canh knh s chng. Na-pl-ng a cm ca Gi-d-phin cu canh ng che ch cho bt c mt
ngi nao va, trong khi ui kheo con ngi c Gi-d-phin che
ch, Na-p-l-ng khng qun noi thm :" Nu hoang hu ma a
can thip giup hn th ro rang hn la ke chng lam ni tro g". Nap-l-ng ghet ca cac hnh thc can thip yu t o cua n vao
cng vic cua nha nc va trong cac cng vic noi chung.
Du cho Gi-d-phin la con ngi cc ky phu phim, khng
th ngh n g hn la ao qun, kim cng, khiu vu va cac tro du
h khac. Na-p-l-ng cung khng thy co g ang ch trach. Luc
by gi, trong gii thng lu, ngi ta noi rng nu Na-p-l-ng
a ngc ai n s Xta-en bng u cach th khng phai v nhng t
tng t do va tinh thn chng i cua ba - le ra Na-p-l-ng a
co th tha th c iu o - ma v ba la ngi thng minh va hoc
thc, ma Na-p-l-ng lai khng th tha th nhng c tnh kho
coi trong mt ngi phu n. Theo quan im y th Gi-d-phin
khng co iu g lam cho Na-p-l-ng ni gin c. Nhng tai
liu va nhng nha vit tiu s a noi ung khi ho ng thanh qua
quyt rng Na-p-l-ng a quyt nh ly d vi tm trang khng
vui.
"Chnh tr khng co tnh cam ma ch co ly tr", Na-p-l-ng
noi vi Gi-d-phin nh vy, vao thang 11 nm 1809, khi vic ly d
ang tin hanh. Na-p-l-ng vn tip tuc yu Gi-d-phin va ca
113
hai vn sng chung ung. Ngay 15 thang 12 nm 1809, giy ly d

c ky kt trc mt ng u vn vo ba quan cua ch va
hoang gia. By gi hai ngi xa nhau, nhng, nhng ngay sau o,
Na-p-l-ng vn vit cho Gi-d-phin nhng la th tru mn nht
gi v Man-ne-dng, ni Gi-d-phin lui v o, trong toa lu ai
cua Na-p-l-ng ban cho.
Giao hoang c mi n thay mt nha th Thin chua
ph chun vic ly d. i vi nhng loai cng vic nh th, nha th
thng to ra rt l m va ngang nganh. Nhng nhng chc sc cua
toa thanh a ng ra lam vic o thay Pi VII vi mt tinh thn ht
sc khn trng bi v ke thnh cu la ke y quyn lc.
Hi ng t vn cac triu thn c triu tp cp tc; sau
khi nghin cu vn , Hi ng a quyt nh cu xin hoang
thng hay v quyn li cua ch ma ly mt ngi v khac. S
ng hoan toan tan thanh y kin cua Na-p-l-ng. Bi mt mt ho
mong mun cai cua cai vt cht gn cht vi ch cua bon ho tn
tai vnh vin di vng quyn cua dong ho B-na-pac, cha la ho
s dong ho Buc-bng phuc hng va ho thy rng "nc Phap mi"
ch vng bn khi co mt ngi trc tip k tha ngi bau ra i.
Mt khac, tt ca moi ngi, cho n ca ke phan bi Tan-ly-rng
trc kia b rung bo, ai ny u m tng mt s hoa hp mt
thit, khng nhng v chnh tr ma con v ca triu thng cua Nap-l-ng, vi mt trong hai nc ln la ao hoc Nga. Bon ho coi o
la bin phap tam ngng cac cuc chin tranh lin min va cac
ni nguy nan khng tai din. Mt s ke (do Phu-s ng u)
mun Na-p-l-ng ly cng chua An-na Pap-lp-na, em gai Alch-xan; mt s ke khac lai ng y con gai hoang Phran-xoa la
cng chua Ma-ri Lu-i-d. Va ly d xong, Na-p-l-ng a chu y
chon mt v hn th.
Trong tnh th nay, Na-p-l-ng a to ra co tr phan oan
nhanh chong va tnh minh bach khac thng: Na-p-l-ng khng
phai ph thi gian im xem cng chua nao co th ly lam v va
thc t cung khng cn phai tm kim lu la g. Ngoai ai quc
Phap ra, trn th gii nay ch con co ba cng quc xng ang vi
danh o: Anh, Nga va Ao. Nhng Phap lai ang tin hanh mt
E. Tac Le
114
cuc chin tranh sng con vi Anh. Con lai Nga va Ao, ro rang la
nc Nga manh gp bi nc Ao, v ao va mi b Na-p-l-ng
giang cho mt trn thua khung khip trong cuc chin tranh
chng Phap ln th t trong 13 nm tri. Vy th trc ht cn
phai ngo y vi nc Nga va cu hn vi mt trong hai cng chua
em gai hoang A-lch-xan. Chon ai la chuyn rt phu, va lai Nap-l-ng cung cha bao gi c trng thy mt hai ngi. Nhng
triu nh Nga tc tc ga vi -ca-t-ri-na Pap-lp-na cho Giooc-gi
ai cng quc On-en-bua. ai s phap P-tec-bua lanh trach
nhim thm do Sa hoang v An-na, nang cng chua con lai.
Vao thang 12 nm 1809 va thang 1 nm 1810, triu nh
Nga xn xao n cc . P-tec-bua, A-lch-xan nht lun
lun noi vi C-lanh-Cua bng nhng li phnh ph rng ng ta
rt mong mun ga An-na cho Na-p-l-ng, nhng theo y kin cua
hoang thai hu (Ma-ri-a Ph--rp-na) th An-na hay con tre qua,
cng chua mi co 16 tui v.v. Pap-lp, Ma-ri-a Ph--rp-na cc
lc phan i vic kt hn o va mt b phn ang k cua triu
nh Nga a ung h Ma-ri-a. Nm nay qua nm khac, khi cuc
phong toa luc a ngay cang ngt ngheo bao nhiu th mi cm hn
cua toan b giai cp quy tc va c bit la cua bon quy tc ai a
chu i vi Na-p-l-ng cung tng ln by nhiu.
Ngay 28 thang 1 nm 1810, Na-p-l-ng triu tp mt cuc
hop trong th cac triu thn, tai cung in Tuy-l-ri, thao lun
vn ly d va kt hn mi cua ng ta. Mt s ngi trong am
triu thn- ng u la quan chng n Cm-ba-x-ret, vua x
Na-pl Muy-ra va B trng B cng an Phu-s- to y tan thanh
cng chua An-na Pap-lp-na, mt s ngi khac tan thanh cng
chua Ma-ri Lu-i-d, con gai hoang Phrng-xoa nht. Con
nh Na-p-l-ng, tt nhin la bc tc v thai lng l cua triu
nh Nga, a to ro cho moi ngi thy la mnh thin v nang cng
chua nc Ao. Hi ng khng i n mt quyt ngh dt khoat.
Chn ngay sau, ngi ta nhn c tin t P-tec-bua gi n
noi rng hoang thai hu mun c hoan cuc hn l cua con gai
vi Na-p-l-ng lai t lu, v le An-na con qua tre tui. Cung cung
ngay hm y, ai s Ao Pa-ri la Met-te-nch c mi n
115
thm do xem liu hoang nc Ao co ng thun cho Na-p-l-ng

kt hn vi con gai hoang khng. Ngay lp tc va khng mt
chut do d (bi ngi ta a d kin c ht moi vn trong khi
Na-p-l-ng ang thm do vic hn nhn vi qun chua Nga),
Met-te-nch tuyn b rng nc Ao sn sang ga nang cng chua tre
tui cho Na-p-l-ng, mc du t trc n nay cha bao gi
ngi ta chnh thc dam hoi v vn y (ma, va lai, cung khng
th t vn y ra c). Mt cuc hi ngh khac c nhom hop
ngay, cung in Tuy-l-ri, vao cung ngay hm o, tc la chiu
ngay 6 thang 2 va nht tr tan thanh cuc hn nhn vi c cng
chua ao.
Ngay hm sau, mng 7 thang 2 nm 1810, giy gia thu a
lam xong. Cng vic nay khng oi hoi g nhiu cng phu: ngi ta
ch con vic ly h s lu tr ra va sao chep lai giy gia thu cua
ng vua a tr v nc Phap trc Na-p-l-ng la vua Lu-i XVI kt
hn vi Ma-ri An-toa-net cung la cng chua nc Ao; Ma-ri An-toanet khng phai ai xa la chnh la c cua Ma-ri Lu-i-d, v hn th
cua Na-p-l-ng.
Giy gia thu lp tc c gi n hoang nc Ao va hoang
nc Ao ph chun ngay, vic nay c thng bao Pa-ri vao
ngay 21 thang 2 va n ngay 22, thng ch Bec-ti-, tng tham
mu trng, a i Vin am nhn mt nhim vu ky quc la
thay mt chu r, tc la thay mt Na-p-l-ng, trong bui hn l se
c hanh thu nc Ao.
Vin, ngi ta phn khi on chao cai tin v s quyt nh
bt thnh lnh cua Na-p-l-ng. Sau nhng tht bai khung khip
va nhng thit hai nng n vao nm 1809, nc Ao coi cuc kt
hn y co khac g ngi cht ui v c coc. thu ao, vai ba
chuyn rc ri nho nht, khng ep, lam vn uc quang canh
nhng ngay hoan h y a c ngi ta l i cho mt cach d
dang. Cung nh th, ung gia luc din ra nhng cuc vui vy
trc khi tin hanh hn l, Na-p-l-ng cho mang ngi thu lnh
ngha qun vung Ti-ron - a b bt - i x bn. Trc khi H-phe
nga di lan an (ng b bn Man-tu), ng a co th gi h ln:
"c hoang Phrng-xoa anh minh mun nm!". Nhng v
E. Tac Le
116
hoang Phrng-xoa anh minh, ngi ma H-phe a hy sinh ca

i mnh, v ng ta, lai cm moi ngi khng c nhc n tn
ngi nng dn tm thng y vung Ti-ron, bi v rt co th long
trung thanh qua mc va long yu nc cha ung cua H-phe se
gy cho Na-p-l-ng tc gin tt ca nc Ao.
Ngay 11 thang 3 nm 1810, trong nha th Vin, xung quanh
y ngi xem, hn l cua c cng chua Ma-ri Lu-i-d 18 tui va
Na-p-l-ng a c c hanh trc mt toan th hoang gia nc
Ao, triu nh va ng u cac oan ngoai giao, quan lai cao cp va
cac tng lnh qun i. C du cha bao gi c gp mt chu r,
ngay ca n ngay ci cung khng c trng thy mt, v nh
chung ti a noi, Na-p-l-ng cho rng bn tm va thn chinh
n tn Vin la mt s tha ngay ca trong trng hp ht sc c
bit la hm lam l ci mnh, nhng ri Vin cung lai thch nghi
ca vi cach x s y. Thng ch Bec-ti- va ai cng tc Sac-l, ca
hai, vi thai trang nghim hoan hao, a chp hanh y u moi
thu tuc l nghi ma mt chu r phai lam. c gia chc hi ngac
nhin va se hoi rng: lam th nao ma hai nhn vt o co th thay
th c chu r vng mt? Th o cung chnh la mt cu chuyn la
lung i vi ca nhng ngi ng thi t bit n nhng chi tit
v cac cuc ci xin cua hoang gia. Bec-ti- c Na-p-l-ng phai
i thay mt chnh ban thn hoang va chnh thc cu hn vi
Ma-ri Lu-i-d, con nh ai cng tc Sac-l, theo yu cu va lnh
mi cua Na-p-l-ng, phai co mt nha th Bec-ti- giao Ma-ri
Lu-i-d cho va luc nay ng ai cng tc y thay mt Na-p-l-ng
- cung nh Bec-ti- a lam t trc cho n luc nay - dn Ma-ri
Lu-i-d n ban th, ng o canh Ma-ri Lu-i-d trong khi lam
phep ci, sau o ba hoang hu mi cua nc Phap a c a v
Phap bng cac nghi thc va vi oan h gia theo cng v cua
mnh. Khi i qua cac nc ch hu, trong o co x Ba-vi-e, n
u hoang hu cung c on tip xng ang vi t cach la v cua
con ngi a chin thng chu u. Na-p-l-ng i on Ma-ri Lu-id khng la my, trn ng i Com-pi-e-nh. Luc y hai v chng
mi nhn thy nhau, ln u tin trong i ho.
117
Vic nay gy ra chu u mt anh hng rng ln va c

giai thch bng nhiu cach. "Th la t nay tr i chin tranh chm
dt, chu u a vao th n nh, ky nguyn hanh phuc a m
ra", o la li cac thng gia trong cac thanh ph ng minh thng
nghip min ty-bc nc c, ho tin chc rng nc Anh, khng
co nc Ao lam ch da trn luc a na, se phai i n thoa
hip. Sau cuc thm do ln u tin y kin cac quan lai cao cp
ngi Phap, cac nha ngoai giao a phat biu rng: "Ch vai nm
na la Na-p-l-ng se gy chin vi mt trong s hai nc cng
quc nao ma sau nay khng tc khc ga v cho ng ta".
V tnh hnh th gii khng n nh, nn ro rang la mi vic
tng cng cho s lin minh gia Na-p-l-ng va nc Nga thm
cht che u la mt mi e doa n chnh s tn tai cua nn qun
chu ao va moi s xch lai gn nhau gia Na-p-l-ng va nc Ao
u c bit giup cho Na-p-l-ng c ranh tay i vi nc Nga.
Mt vai nha quy tc ngi ao, nh ng hoang thn Met-te-nch, b
e vin ai s ao Pa-ri trc y, a mng r trong bung khi
nhn c tin v cuc hn nhn sp ti gia Na-p-l-ng; con trai
ng ta la Cl-mng Met-te-nch, luc o a la ngi co ting tm,
cung vui l ra mt, Sn-brun, ngi ta nhc i nhc lai: "Nc ao
a thoat nan".
Thanh ph P-tec-bua hoang mang va chn ng. Ma-ri-a
Ph--rp-na hoan h khi thy khng phai la con gai mnh ma la
con gai cua hoang nc Ao a b mang np cho "con quy na
ngi na bo".
Nhng A-lch-xan nht, Ru-mi-ng-sep, Cu-ra-kin va ca
nhng ch thu hng hai nht cua khi lin minh Phap u to ra
lo ngai. Ho thy hnh nh ao a hoan toan i theo ng li cua
Na-p-l-ng va hnh nh trn luc a ch con lai nc Nga la nc
ng u vi ke xm lc ang ghet cua ca chu u.
Ngay khi va ci xong, Na-p-l-ng a tch cc gp bi
trong vic thc hin trit chnh sach kinh t cua ng.
E. Tac Le
118
Nu khng hiu ban cht ng li kinh t cua Na-p-l-ng

th khng th nao thu hiu c rng nn ch cua Na-p-lng da vao cai g va cung khng th nao ly giai mt cach ung
n va thoa ang nhng Nguyn nhn a lam cho ch Na-p-lng sup . Cuc phong toa luc a ch la mt b phn t thanh
nn phap ch kinh t do Na-p-l-ng ban b.
Chnh sach cua Na-p-l-ng trong lnh vc nay hoan toan
phu hp vi ng li chu trng chung cua Na-p-l-ng.
T ch la hoang cua nc Phap, Na-p-l-ng a hy vong
tr thanh hoang cua ca phng Ty bng mt loat cac cuc
chin tranh xm lc va con nhm m rng lanh th cua mnh
sang tn Xi-ri, Ai Cp va n , nn khi a la ng chua tuyt i,
trong chnh sach kinh t, Na-p-l-ng kin quyt bt "cac qun
mi" phai l thuc vao quyn li cua" cac qun cu", noi cach khac
la l thuc vao nc Phap ma Na-p-l-ng a chim c vao
ngay 18 Thang Sng mu. Vy gia cac "qun cu" va cac "qun
mi" cua quc khng l y co g khac nhau? Khac nhau rt xa,
Na-p-l-ng a c tnh xac lp dn da cho cac "qun cu" v tr cua
nhng lc lng i boc lt, con cac "qun mi" th v tr cua chung
la v tr cua nhng khu vc b boc lt, va v le o ma phai dung vu
lc ngn can s phat trin kinh t cua cac nc b chim.
Ngay t nm u tin ln nm chnh quyn, Na-p-l-ng a
co mt th hoc thuyt ring hoan chnh va no c tn tai ung nh
vy khng co g thay i no n ht triu ai cua ng ta: co cai goi
la quyn "dn tc" va ngoai dn tc ra la phn con lai cua nhn
loai, phn y cung co nhng quyn li cua no goi la quyn li cua
nhn loai, quyn li cua nhn loai khng nhng phai phu thuc
ma con phai hy sinh cho quyn li cua dn tc. Nhng bin gii
cua "dn tc" o la u? Pha bc giap nc B; pha ng khng
phai la sng Ranh, ma la ng bin gii ngn cach nc Phap cu
vi nc c bn ta ngan sng Ranh; pha ty giap bin Mng-s
va ai Ty Dng, pha nam day nui Pi-r-n, Na-p-l-ng cang
nhm m rng pham vi th lc cua mnh lai cang tm cach thu hep
khai nim quyn li "dn tc", han ch din tch a ly cung nh
quyn li kinh t cua cai nc y c quyn c li y, tc la
119
"nc Phap cu". iu nay hoan toan co th hiu c: khuynh

hng o u co mi lin h mt thit vi nhau trong t tng cua
giai cp ai t san ky ngh va t san thng mai ma Na-p-l-ng
a ly quyn li cua chung lam nn tang cho ng li chnh tr n
cp cua mnh i vi cac nc khac, o chnh la nhng quyn li
ma Na-p-l-ng goi la "quyn li dn tc".
Chnh ban thn nc B va vung ta ngan sng Ranh, tuy b
chim oat mt cach vnh vin, b trc tip sap nhp va b phn
chia ra lam nhiu qun, cung khng c coi la "dn tc", ma ch
n gian la nhng ke i ch vi giai cp t san Phap ma ngi ta
co th va cn phai tiu dit bin t nc y thanh mi trng
hoat ng cua t ban Phap: o la cha k n x Pi--mng, n
nc Ha Lan, n cac thanh ph ng minh thng nghip min
ty-bc nc c, n nhng tnh vung I-ly-ri b sap nhp sau
nay. Tt ca nhng t ai b ch xm chim u nm trong
pham vi quc bi v co nh th ngi ta mi co th bt lnh,
anh thu, bt cung phung qun i, v.v., nhng mt khac vn la
ngoai quc, bi v co nh th ngi ta mi co th ngn cm c
cac x nghip luyn kim va t si, cac nha san xut ru manh
ngi B, ngi c, ngi Ha Lan khng c canh tranh vi
ngi Phap trong nc Phap cu cung nh ngay trn t nc
cua ho, tc la t quc cua ho ma Na-p-l-ng a chinh phuc.
Rt t nhin rng i vi cac nc b chinh phuc nh: nc Y
ma Na-p-l-ng a xng vng, nc Thuy S ma ng ta la "ngi
ng gia hoa giai", Lin bang sng Ranh (gm Ba-vi-e, Xc-x,
Vua-tem-be, Ba-, v.v.) ma ng ta la "ngi bao h", vng quc
Vet-xpha-li- tc la mt khi cac quc gia thuc min trung va min
bc nc c-ma ng ta a phong cho em la Gi-rm lam vua,
nc Ba Lan vi vua x Xc-x ma ng ta a lp lam ch hu cua
mnh, vn vn va vn vn th, trong u oc Na-p-l-ng vn tn
tai cai ao tng mun cho tnh trang cua nhng nc y phn bit
hn vi nc Phap - tt ca phai la th trng tiu thu hoc la
ngun cung cp nguyn liu cho cng nghip Phap. Ngi ta bo tu
nhng ai nh len lut a vao nc Y bt c phng phap cai tin
ky thut nao cn thit cho cng nghip nc Y, o la iu ma Nahttp://ebooks. vdcmedia. com
E. Tac Le
120
p-l-ng, "vua nc Y", a nghim cm bao v quyn li cho

cac nha cng nghip Phap c hoang Phap Na-p-l-ng che
ch. Na-p-l-ng chu trong trc tip ch ao vic chp hanh
nghim ngt ng li chnh sach cua mnh:
Na-p-l-ng cm nhp vao Phap, Ha Lan, y loai dao D-linnghn, cm nhp vai, len x Xc-x vao vng quc Vet-xpha-li;
Na-p-l-ng ra lut cm xut cang t sng cua y va cua Ty Ban
Nha, v con phai bao am vic cung cp nguyn liu cho cac nha
may ch tao Ly-ng, ng ta nh ra thu xut quan, thu c bit
i vi hang hoa xut cang cua I-ly-ri, nu nh hang hoa y khng
chuyn qua cac nc di quyn h trc tip cua ng ta, ma lai
vn chuyn qua cac nc ch hu. V vn nay, vn phong cua
ng hoang hng ngay a tung i khp chu u hang ng ao
lut, quy ch, ch th hoc nhng li khin trach. Chnh sach nay
a lam giau va cung c giai cp ai t san Phap, no cung a cung
c ca quyn hanh cua Na-p-l-ng Phap, nhng d nhin, no gy
phn n, no pha hoai va an ap giai cp t san cng nghip va
thng nghip va s ng ngi tiu thu khp ca vung cua quc
rng ln, tr cac "qun cu". V quan im kinh t, Na-p-l-ng,
ngi sang lp ra quc phng Ty, ch la mt ng vua ngi
Phap nng u oc dn tc hep hoi, ch la ngi tip tuc s nghip
cua vua Lu-i XIV va Lu-i XV, la ngi thc hin v s t tng cua
Con-be. V li ch cua giai cp t san cng nghip Phap ma Na-pl-ng a m mang trong nhiu nm tri toa lu ai s cua nn
qun chu hoan cu cua ng ta. Tht ro rang la trong khi bop cht
cac lc lng san xut cua cac nc b n dch th toa lu ai y
ch i n sup , du cho khng co cuc khi ngha cua dn tc Ty
Ban Nha, khng co cuc chay thanh Mat-xc-va, khng co s phan
bi cua Mac-mng di chn thanh Pa-ri, khng co s chm tr
cua Gru-si Oa-tec-l, noi tom lai, du cho bc tranh chnh tr va
chin lc cua cuc chin u khng l ma Na-p-l-ng a eo
ui c phac hoa khac hn vi thc t a din ra trong nhng
nm cui cung cua triu ai ng ta.
Cung se khng ung, nu ta ngh rng Na-p-l-ng ch la ke
chp hanh ngoan ngoan y nguyn cua giai cp ai t san, cai giai
121
cp a a Na-p-l-ng ln nm chnh quyn va cui cung a giao

nn chuyn chnh cho Na-p-l-ng. ung la Na-p-l-ng khng
nhng a ly quyn li cua giai cp ai t san lam nn tang cho
chnh sach i ni va i ngoai cua mnh, nhng phai thy rng
ng thi Na-p-l-ng con nhm buc giai cp t san khut phuc
y mun cua ng ta, bc giai cp t san phai phuc vu cho cai nha
nc ma Na-p-l-ng coi la co "muc ch t thn" va s n dch
chu u v mt kinh t ma chung ta va noi ti th Na-p-l-ng
lai t no nm trong quyn li cua nha nc t san Phap la chnh
Ngi ta rt hiu rng mt vai tng lp cua giai cp t san khng
th chp nhn c iu o va ngm ngm tin hanh mt cuc
chin tranh thc s chng lai tnh hnh y bng cach vi pham
nhng mnh lnh phin nhiu i vi ho va bng tt ca moi cac
kinh doanh bt hp phap nh tch tr u c, lung oan gia ca,
v.v.
n y, ta cung khng qun c li nhn xet tinh t va
su sc cua Mac trong cun Gia nh thn thanh, v nu khng
da vao o th vic phn tch cac nguyn nhn gy nn s sup
cua cai ai quc Na-p-l-ng se khng c ro rang:
"Khng phai la phong trao cach mang ngay 18 Thang Sng
mu noi chung tr thanh ming mi cua Na-p-l-ng... - Mac vit ming mi o la giai cp t san t do...". "Va lai ` a phn bit
c thc cht cua Nha nc hin ai; Na-p-l-ng hiu rng cai
nha nc y ly s t do phat trin cua xa hi t san, ly s t do
hoat ng cua cac li ch ring, v.v. lam nn tang. Na-p-l-ng a
nht quyt tha nhn nn tang o va t no di s bao v cua
mnh. Nh vy Na-p-l-ng khng phai la mt tay khung b
khng tng. Nhng ng thi Na-p-l-ng tip tuc coi nha nc
la mt muc ch t thn "va giai cp t san" ch la tn thu quy va
la ke di quyn ng ta, khng c co y ch ring cua no. ng ta
a hoan thanh chu ngha khung b bng cach thay th cuc cach
mang thng trc bng cuc chin tranh thng trc. Na-p-lng ly lam man nguyn a nhi c long ch ky dn tc Phap
vao chu ngha khung b y, nhng ng thi cung lai yu sach giai
cp t san phai hy sinh s nghip, y mun cua cai, v.v. mi khi
E. Tac Le
122
Na-p-l-ng cn n thc hin nhng muc ch chnh tr xm

lc cua ng ta. Ban tay c oan cua Na-p-l-ng a bop nghet
chu ngha t do cua xa hi t san - chu ngha duy tm chnh tr
trong i sng hang ngay cua no - va Na-p-l-ng cung khng h
dung th ca nhng li ch vt cht quan h nht n s sng con
cua xa hi t ban, chng han nn thng nghip va cng nghip,
mc du chung chng xung t g my vi nhng li ch chnh tr
cua Na-p-l-ng. Vic Na-p-l-ng khinh mit nhng ke "kinh
doanh" ch la mt s b sung vao vic ng ta khinh mit "nhng
nha t tng". Va trong nc, Na-p-l-ng u tranh t ban
nh la chng ke thu cua nha nc ma chnh con ngi ng ta la
hin thn va cai nha nc y c coi nh mt muc ch t thn
tuyt i. V vy nn, th du nh Na-p-l-ng a tuyn b Hi
ng chnh phu rng ng ta se khng dung th cho nhng a chu
nhng vung t ai rng ln mun trng trot hay khng la tuy ho.
K hoach cua Na-p-l-ng nhm t nn thng nghip di s
kim soat cua nha nc bng cach nha nc nm trong tay s vn
tai bng xe nga cung co y ngha nh vy. Cac thng nhn Phap
a chun b s bin ln u tin lam rung chuyn th lc cua Nap-l-ng. Bng cach gy nn mt nan oi gia tao, bon tch tr u
c thanh Pa-ri buc Na-p-l-ng phai hoan chin dch nc Nga
lai hai thang sau vy la a hoan lai n mt thi ky qua mun .
o la s phn tch nhn vt Na-p-l-ng - trong v s nhn
nh cua Mac v ` - v mt xa hi va chnh tr a c trnh bay
trong cun Gia nh thn thanh. Nh vy Mac a vach ra mt
cach rt tai tnh rng trong khi phn tch c s xa hi cua mt
ng li chnh tr nao o th nha s hoc khng c coi thng
vai tro ca nhn cua nhng con ngi ma trong thc t co trach
nhim thc hin ng li chnh tr o, khng c coi thng tnh
cht cung nh nhng ca tnh cua ho. Khi Mac noi "giai cp t san
t do", tr thanh "con mi" cua Na-p-l-ng, Mac a quan tm
n vic Na-p-l-ng xoa bo cac nguyn tc chnh tr cua cai b
phn giai cp t san a nhn thy chnh phu ly tng cua no trong
nn qun chu lp hin, thy ro vic tp trung quyn hanh tuyt
i vao trong tay nha c tai Na-p-l-ng, thy ro vic thu tiu
123
cac "quyn t do" v moi phng din ma cuc cach mang t san
nm 1789 a nhn danh khi u. Mac nhn manh rng chu
ngha t do t san, th hin trong hin phap 1791, a b e bep
ngay t bui u trong cuc u tranh cach mang do nn chuyn
chnh khung b cua Hi ng cu quc tin hanh, rng cai mu
nh lam sng lai va lam manh thm th chu ngha t do o di
thi Vin c chnh a b cuc ao chnh cua B-na-pac ngay 18
Thang Sng mu bop cht mt cach khng kem phn tan khc.
Trong trng hp trn cung nh trong trng hp di, moi iu
kin cn thit a c thc hanh bao am cho s phat trin cua
chu ngha t ban, va giai cp t san a tam thi ung h nn
chuyn chnh Gia-c-banh luc y la cn thit hoan thanh vic
xoa bo hn ch phong kin, va a ung h nn chuyn chnh Nap-l-ng nh mt hnh thc chnh quyn co kha nng bao am s
thng tr cua t ban va thch ng nhay ben vi vic tin hanh cac
cuc chin tranh xm lc.
Thc t, Na-p-l-ng a iu khin cng vic cua nha nc
theo nh quyn li cua giai cp ai t san oi hoi, tuy rng Na-pl-ng chng a thch g giai cp y, va a goi chnh quyn cua bon
c phu la "chnh quyn quy tc d day nht". Na-p-l-ng thng
lun lun nhc n mt trong s cu noi cua ng: "Trong thi ai
chung ta, giau co la kt qua cua s n cp va cp oat".
Nn chuyn chnh Na-p-l-ng, phuc vu li ch cua nha nc
t ban noi chung nhng trong khi nhm banh trng th lc bng
xm chim cac nc lang ging thng i trai vi nhng nguyn
vong va nhu cu cua mt vai tng xa hi t ban. Nn chuyn
chnh y coi giai cp t san nh mt kho tang v tn phai phuc vu
cho nhng muc ch chnh tr phu hp vi nhng quyn li ring
cua no. B phn lac hu v mt chnh tr cua giai cp t san Phap,
cai b phn ch bit co nhn vao tui tin, a nhiu ln i khang
vi Na-p-l-ng. Mac a nhn xet rng c bit la trc khi m
chin dch anh nc Nga, mt s bt ng y kin trm trong a
xay ra, hay noi cho ung hn, s bt ng y a giai thch ch ran
nt sau nay lam sup khng nhng ch Na-p-l-ng, ma ca
toan b nn kinh t t ban xy dng di s bao h cua Na-p-lhttp://ebooks. vdcmedia. com
E. Tac Le
124
ng. V vy khi noi n nhng nguyn nhn sup cua ch Nap-l-ng cn phai nhc lai nhng tnh trang y.
Trc khi hi cui cung cua tn bi kch lch s o m man,
luc ma moi ngi u ang run s va cm lng trc mt v chua
t uy quyn tuyt i, ma cac vua chua phai cui rap u xung
t, phu phuc di chn, va trn luc a ch co nhng ngi nng
dn va th thu cng rach ri ngi Ty Ban Nha la theo ui
cuc chin u chng lai, th trn gio u tin cua cn ging t sp
ti a ni trn t ai cua ch: mt cuc khung hoang kinh t
a bung n. o la vao nm 1811, va con ngi, luc y ta h nh
nm trung tm cua cac bin c trn th gii, a khng u sc
nm c thc cht ni dung cua cn bao tap o. Cuc khung
hoang din ra vao giai oan th hai cua cuc phong toa luc a,
mt giai oan quyt lit ma t ra chung ta cung cn phai noi n
mt vai li.
Vao cac nm 1810 - 1811, cuc phong toa khng con nh hi
nm 1806, tc la thi ky ma ban ao lut u tin Bec-lin t ra
vic phong toa, va con ngi sang lp ra no cung khng con hoan
toan la con ngi a ky ban ao lut ngay 21 thang 11 nm 1806
cung in Pt-xam.
T na cui nm 1809, sau trn Va-gram va hoa c Snbrun, trong t tng Na-p-l-ng luc nao cung in su hai nim tin
tng c phat ra t trn Au-xtec-lt va c hnh thanh ro net
t sau trn I--na va sau cuc ha thanh Bec-lin. Ca hai nim tin
tng nay a quyt nh moi ng li chnh sach cua Na-p-lng sau trn Phrt-lan va Tin-dt. Nim tin th nht la: ng ta ch
co th bt nc Anh quy xung duy nht bng cach tan pha nc
Anh bng cuc phong toa luc a. Nim tin tng th hai c
din at bng cu: "Ti co th lam c tt ca" va nh vy th cai
t tng sau y se b xung mt cach l-gch cho cu y: "V vy,
ti cung co th thc hin c cuc phong toa luc a, du co phai
sap nhp toan b luc a vao ch Phap lam vic o". Ke chin
thng mun sao th lam vy. th ky th V, at-ti-la 1 cng bc
125
a vao hu cung cua y con gai cua bt c ai trong v s cac tiu

vng cac b lac con na da man cua x Giec-manh, va ngay nay
Na-p-l-ng ch mi va ngo y ra la ngi ta gi n Pa-ri c con
gai ng hoang nc Ao, mt nang cng chua cua triu ai kiu
ky va cao ngao nht trong thi xa cua no va moi ngi u coi
vic o la mt hanh phuc ln cho cai nc , c ghep nn bi
nhng manh t nat vun ma Na-p-l-ng a lam tiu giam uy
quyn cua dong ho Hap-xbua.
Luc a a to ra quy phuc mt cach hen ha nh vy th hnh
nh hoan toan co th thanh toan nt ke thu duy nht con lai: nc
Anh. Con nhng ke thu khac th ngay cai vic k n cung chng
cn, "cai am rach ri cung kh"- nh Na-p-l-ng thng goi
nhng ngi Ty Ban Nha - lit vao hang khng ang k n va
Na-p-l-ng khng mun cho ho c cai vinh d c xp vao
hang ch thu. Sau khi lai anh tan tanh ngi Ty Ban nha vao
nm 1809 - 1810, Na-p-l-ng khng mun ca tin hanh chin
tranh vi ho na va ch ha lnh bt ho va x bn. Tuy nhin Nap-l-ng khng th t m chm qua lu trong ao tng o c:
chin tranh cua nhng ngi du kch, du kch chin tranh vn c
din hoai, nhng cung lai y, ng hoang a nhn thy
nguyn nhn u tin cua chuyn chng hay vn la ngi Anh,
bi v khng nhng ho ch gi vu kh giup cho Ty Ban Nha ma
thi, ho con b ln t Ty Ban Nha nhng qun oan y u.
Nc Anh, va c nht ch co nc Anh ng u vi Na-pl-ng. Cuc chin u sng mai nay gia Na-p-l-ng va nc
Anh ch co th kt thuc bng s tht bai cua mt trong hai ch
thu. Trong khi y, Na-p-l-ng a ung cng trong vic c bin
cuc chin u tay i thanh mt cuc chin u toan luc a
chng lai nc Anh. Cuc phong toa cang keo dai bao nhiu cang
lam hai nghim trong by nhiu cho mt bn la nc Anh va mt
bn la luc a. Na-p-l-ng bit th, iu o khng phai ch lam
cho ng ta bn khon nh trc khi ky hoa c Tin-dt, ma lai lam
cho ng ta tc gin n cung cc.
Sut trong nhng nm y, cn thnh n cua Na-p-l-ng a
cha vao nhng ke b mt vi pham vic phong toa luc a, ma trn
E. Tac Le
126
toan coi luc a chu u th con co s khng tun lnh nao cng
khai va hin nhin bng vic mt chnh phu khi ngha a c
thanh lp pha cc nam ban ao Ty Ban Nha. ai khai vic
trn ap: nhng ke bun ban lu b x bn, nhng hang hoa Anh
tch thu c u b thiu huy va Na-p-l-ng trut khoi ngai
vang tt ca nhng nha vua chua nao mc ti thng ng vi bon
bun lu.
Nm 1806, Na-p-l-ng a phong cho em la Lu-i lam vua
Ha Lan. ng vua mi y bit ro rng vic ct t hoan toan quan
h bun ban vi nc Anh ang dn n s pha san hoan toan cua
giai cp t san thng mai, nn nng nghip, nganh thng
nghip hang hai Ha Lan va tham hoa kinh t y se giang xung
nc Ha Lan nhanh chong hn cac nc khac, bi v k t khi
ngi Anh tc oat ht thuc a cua Ha Lan (ngay sau khi ngi
Phap t ach thng tr trn t nc Ha Lan) th nn thng
nghip cua Ha Lan sng nh vao vic xut cang sang Anh ru
manh, pho-mat, vai non va vao vic nhp khu cac san phm cua
thuc a t nc Anh ti. Nhng ly do y a buc Lu-i B-na-pac
phai nhm mt lam ng trc vic bun ban hang lu gia bin
Ha Lan vi ngi Anh.
Sau vai ln canh cao em, cui cung Na-p-l-ng a trut
ngi vua cua em, tuyn b vng quc Ha Lan khng con tn tai
na, va, vi mt sc lnh c bit, a sap nhp lanh th Ha Lan
vao quc Phap, em phn chia thanh tng qun do cac qun
trng cua ng ta cai tr.
Cn c vao nhng bao cao trnh rng nhng thanh ph ng
minh thng nghip min ty-bc nc c nh Hm-bua,
Brm, Luy-bch a khng trn ap manh me vic bun lu va ngi
ai din cua Na-p-l-ng Hm-bua la Bu-rien a b mua
chuc, Na-p-l-ng lin lp tc cach chc Bu-rin va sap nhp
lun ca nhng thanh ph y vao quc cua ng.
Na-p-l-ng a trut ngi ca nhng vua chua nho cua cac
quc gia c ven bin, khng phai v ho a pham phai mt li
nao o, ma v Na-p-l-ng ch con tin cy co ban thn mnh. Nahttp://ebooks. vdcmedia. com
127
p-l-ng ui cng tc x On-en-bua va tuyn b hp nht cng

quc y vao quc, mc du hanh ng o a lam cho A-lch-xan
- co ho hang vi cng tc On-en-bua - ht sc bt bnh.
Cuc phong toa luc a a tac hai d di n ng ao qun
chung tiu thu khp cac nc Trung u, no lam cho giai cp t
san thng mai va cac hang thuyn vn tai cac thanh ph ng
minh thng nghip min ty-bc cung nh min ven bin
nc c se hoan toan pha san. Ngay trong bao ch cac nc b
chinh phuc, cht g di cht kim duyt gay gt, i khi ngi
ta cung thy l ra nhng y t trach moc cuc phong toa luc a,
giu trong nhng li le kn ao. Nhng tai liu chnh tr in c
bao gi cung buc chnh phu Phap phai chu y ti1, trong mt ban
bao cao gi ln b trng B Cng an vao nm 1810, ngi ta a
vit ai y nh vy. Ngi ta noi thm rng ngi c thch tranh
lun v chnh tr, ho ngn ngu oc rt nhiu bao ch cua ho,
nhng tap ch hang thang, nhng cun lch hang nm, o la cha
noi n cac cun sach, cac v kch va cac cun tiu thuyt ma
trong o tac gia xao quyt a kheo bit gii thiu Lin bang sng
Ranh nh mt ke ti oi, s hp tac gia nc Phap va nc Ao
nh kt qua cua s lam suy yu ln nhau, nc Anh nh mt nc
v ch va nc Nga nh nhng ke k tha ch qun chu hoan
cu. Ha Lan, mt nc b cuc phong toa luc a tan pha hoan
toan, tnh hnh kim duyt cung chng hn g, v Ha Lan la nc
sng chu yu bng s bun ban ng bin. Ngi ta nhn xet
thy Ha Lan cung chung khuyt im nh min bc nc c:
" o co nhiu bao ch qua", o la nhng cu ma chung ta c oc
trong mt ban bao cao khac cua cng an.
i vi Na-p-l-ng, khng co g d dang bng vic trn ap
bao ch, - Na-p-l-ng chng bao gi lung tung v vn o ca.
Nhng bao am cho cuc phong toa co y u hiu lc la mt
nhim vu phc tap hn nhiu.
Nhng kho khn trong s nghip cua Na-p-l-ng ang bao
vy ng ta t pha: tm c hang van lnh oan, sen m, canh
binh va vin chc u cac loai, cac cp - lam tron ngha vu mt cach
lng thin, vi mt tinh thn st sng lim khit - bao vy
E. Tac Le
128
c toan b dai b bin mnh mng cua chu u la mt vic kho

khn hn ca vic trng phat cac vua chua thng ng vi bon bun
lu, hoc mt vin quan toan quyn hay xoay xoa, gian manh.
Mun co ca-ph, ca-cao, h tiu, gia v, qun chung tiu thu
chu u a phai mua bng gia t gp nm, tam hay mi hai ln
trc khi co cuc phong toa, ma ho cung ch mua c rt t.
Nhng nha san xut si bng va nhng ngi Phap, ngi Xcxng, ngi B, ngi Tip, ngi R-ma-ni dt vai in hoa kiu n
a phai mua cham va bng bng gia t hn trc gp nm,
gp mi ln, a nh vy ma ho cung ch mua c mt s lng
rt t so vi trc y, bi nu khng co nhng nguyn liu o, nha
may cua ho se phai nh ch san xut. Vy th nhng mon lai kch
xu gia tao o chay i u? Trc ht tin o chay vao tui cua bon
chu thuyn va bon bun lu ngi Anh, va th na la chay vao tui
bon lnh oan va sen m Phap. Khi ngi ta tra cho bon lnh
tun tiu hoc mt ngi thu thu oan mt s tin tng ng
bng tin lng trong nm nm cua ho ho vui long ngu mt
m yn tnh, hoc khi ngi ta cho mt ga sen m mt tm len
hao hang tr gia 500 phrng vang va mt s ng knh cung bng
s tin y ch vi mt iu kin duy nht la hay i chi mt ch
cach xa mt a im nao o trn b bin trong ba ting ng h
th sc cam d qua la qua manh!
Na-p-l-ng bit iu o va thy rng, trn mt trn nay, s
chin thng t se kho khn hn au-xtec-lt, I--na hoc Va-gram.
Na-p-l-ng a b nhim va c cac thanh tra vin kim soat bnh
thng hay c bit n tn ni, nhng u v ch, v bon ho cung
u b ngi ta mua chuc ht. Na-p-l-ng a cach chc va giao
bon y sang toa an, nhng nhng ke thay th ho lai i theo con
ng cua nhng vin chc b cach chc va b kt ti, bon ho ch c
gng sao cho khn ngoan hn. ng hoang lin ngh ra mt bin
phap khac. Mt loat cac cuc kim soat c nht t tin hanh,
khng nhng trong cac thanh ph va cac lang ven bin, ma con i
xa na, tn trung tm chu u, trong cac ca hang, cac kho hang,
cac cng s. Ht thay hang hoa"xut x t nc Anh" u b tch
thu, con vic chng minh o co phai hang hoa cua Anh hay khng
129
th la trach nhim cua nhng ngi s hu. B thit hai va ht

hoang, cac nha co san phm thuc a kha nghi nht trong trng
hp nay u ra sc chng minh rng o la nhng san phm cua
My, ch khng phai cua Anh. Va thc t ngi My a ht cua bng
cach dung tau co trng c cua nc ho va tiu thu nhanh chong
hang hoa cua Anh ch n bng tau cua ho.
Bng bang gia qui nh T-ri-a-nng ban hanh nm 1810,
Na-p-l-ng a lam cho vic bun ban hp phap cac san phm
thuc a, bt c do nc nao san xut, khng th nao tin hanh
c. Cac lo thiu hang bc chay trn toan coi chu u: v khng
tin vao bon cng chc nha oan, canh binh, sen m, cac nha chc
trach t cao n thp, t cac v vua chua va cac vin toan quyn
cho ch nhng ngi gac m va lnh ky tun tra, nn Na-p-l-ng
a ra lnh cng khai thiu huytt ca hang hoa b tch thu. Theo li
cua nhng ngi a c chng kin th tng am ng qun
chung ru r va trm lng ng nhn ngi ta cht ng nh nui
nhng hang vai hoa, vai len hao hang, hang dt Ca-s-mia, nhng
thung ng, ca-ph, ca-cao, nhng hom che, nhng kin bng va
si, nhng ket cham, h tiu, qu, ri ngi ta ti ln o cht
chay va s hang a bin thanh khoi bui ngay trc mt ho 1. "anh
chang X-da a mt tr ri",
1. S tht la bin phap y chng bao lu a phai thu hep lai
trong pham vi cac san phm cng nghip ma thi, con cac san
phm thuc a th ch b tch thu va sung vao quy ngn kh.
Bao ch Anh vit nh vy sau khi a phai chu ng nhng
canh tng o, hoc t ra th la sau khi a nghe tin n ti. Na-pl-ng a xac nh rng ch co huy hoai cu th tt ca nhng hang
hoa nhp cang quy gia o mi co th gy thit hai thit thn n
bon bun lu va gieo rc nguy him khng nhng cho nhng ke li
dung m hm ti tri b hang lu ln mt ni heo lanh
quang b bin dc dng cheo leo, hu quanh, ma con nguy him ca
cho nhng phu thng Lai-xch, Hm-bua, Xt-ra-xbua, Pa-ri,
ng-ve, Am-xtec-am, Gin, Mu-nch, Vac-sa-va, Mi-lan, T-ri-et,
V-ni-d, v.v. la bon ngi tnh toa trong cua hang mua lai s hang
lu a qua tay hang hai, ba chng.
E. Tac Le
130
Mt vai tng lp cua giai cp t san, trong quc Phap

cung nh trong cac nc ch hu, a thu c nhng mon li kch
xu va ngay ca trong nhng iu kin nh vy, ho tip tuc tan
dng cuc phong toa luc a noi chung va tan thanh tt ca nhng
bin phap cua hoang chng lai vic nhp cang lu cac hang hoa
Anh. c bit, nhng nha luyn kim rt ly lam man nguyn, con
nh nhng nha san xut vai, si th ho va tan dng va ku ca
phan nan. Du sao ngi ta cung khng th dt c vai nu
khng co bng, cung khng th nhum c vai nu khng co
cham.
i vi giai cp t san thng mai va th thu cng chuyn
san xut hang xa x th s phan ng cang kch lit hn: ho au n
nh lai rng trong my thang u cua nhng nm 1802-1803,
ngay sau khi va ky xong hoa c A-ming, co hang nghn nhng
tay triu phu ngi Anh nm np sang Pa-ri v vet sach - co
th noi nh vy c - trang sc bay thu , tt ca nhung, vai,
lua trong cac kho hang cua thanh ph Ly-ng. Ho than phin rng
cac cuc chin tranh lin min a lam cho cac khach hang cu cua
ho chu u b pha san. ng ao qun chung tiu thu lai cang
phn n hn v ho phai mua vi gia ct c Ca-ph va ng cung
nh cac san phm khac khng b hang cua Anh canh tranh, nhng
do o b t ln.
Cuc khung hoang thng nghip va cng nghip nm 1811
a n ra trong nhng iu kin nh vy.
Ngay t cui mua thu nm 1811, ngi ta a bt u nhn
thy hang hoa Phap ban ra chm dn, va hin tng o phat trin
nhanh chong, lan ra khp quc, va c bit la cac "qun cu"
hay noi cach khac la ngay trn t nc Phap chnh cng. Cac
nha cng nghip va thng nghip thnh cu mt cach l phep
nht rng cuc phong toa khng nhng ch anh vao tui tin cua
ngi Anh ma a bt u tac hai n ca ban thn ho, rng ho
thiu nguyn liu lam, rng trong khi boc lt cac dn tc b thua
trn (nhng ngi lam n thnh cu a phai dung nhng cu n
131
y v cung trang nha va t nh) th c Hoang b ha ngai a lam

giam sut sc mua cua ngi tiu thu trn toan luc a chu u, va
do nhng cuc tch thu c oan cac hang hoa tn tr trong kho,
cung nh trong khi cho nhng hanh ng bt hp phap t do
phat trin va cho bon ng chc nha binh va nhn vin hai
quan lng hanh (d nhin ho khng noi nh th, ma ho noi bng
nhng li le nhe nhang hn nhiu), hoang se lam phng hai
n s thu nhp bnh thng cua ngn hang, ma khng co ngn
hang th ca cng nghip va thng nghip u khng th tip tuc
tn tai c.
Mi ngay cuc khung hoang mi tr nn trm trong thm.
Nhiu x nghip dt va keo si, th du x nghip san xut vai in
hoa Rt-sa-l-noa, trc cuc khung hoang co ti 3.600 th keo si
nam n, 8.822 th dt, 400 th in hoa, tng cng hn 12.000 ngi,
ma n nay, nu nh Na-p-l-ng a khng tr cp c bit cho x
nghip o mt triu ri phrng vang th hn la s ngi khng
con n 1/5. Nhng vn c ht x nghip nay n x nghip khac
ng ky v n. Thang 3 nm 1811, Na-p-l-ng ch th tr cp mt
triu cho cac nha san xut A-ming va cho thu mua hang ng
san phm cua cac nha san xut Ru-ng, Xanh Cng-tanh va
Gng s hang tr gia hai triu phrng. Ngoai ra con co nhiu
khoan tr cp khng l cho cac nha san xut Ly-ng. Nhng o
ch la mt giot nc trong bin ca.
Trong s nhng t liu ma tac gia cun sach nay a tm kim
c S lu tr Quc gia Phap va nhng t liu nu bt c
mc c bit cua cuc khung hoang th ch co nhng t liu
trong bang tng k la ang chu y nht. Ngay 19 thang 4 nm
1811, b trng B Ni vu bao cao ln cho Na-p-l-ng bit rng
th thuyn rt nhiu x nghip khiu nai la khng co vic lam;
ng ta con qua quyt rng th thuyn bo i ra ngoai nc rt
nhiu. Ru-ng, nan tht nghip khung khip va s thit hai cua
cac nha san xut ro rang n ni Na-p-l-ng buc phai trch 15
triu tr cp cho cac x nghip ang ng trn b vc thm.
Cac quan chc cao cp a manh dan hn ln. Ngay 7 thang 5
nm 1811, Vin giam c Ngn hang Phap a bao cao thng ln
E. Tac Le
132
hoang rng nn kinh t cua cac nc b chinh phuc a qua kit

qu va trc khi Phap xm chim cac nc o th, trn th trng
cac nc o, hang hoa Phap lai chim a v quan trong hn nhiu,
rng Pa-ri th thu cng chuyn lam hang xa x ang b cht oi;
rng sc tiu thu trong nc cung nh ngoai nc b giam sut
ang k... Na-p-l-ng ng lai tr cp, nhng khng h t bo cuc
phong toa. Hang hoa Anh (ngi ta coi nh th tt ca nhng san
phm cua cac nc thuc a) vn b tch thu nh trc y. Mua
ha nm 1811, hi ch B-ke a b canh binh bt thnh lnh p n
giai tan va tch thu c ca mt ph y p nhng kho ng,
gia v, cham, v.v.
Ngoai hang triu ng ng trc va tr cp cho cac nha san
xut, nm 1811 Na-p-l-ng con ly tin cua ngn kh ra chi cho
cac n t hang s: Na-p-l-ng tin hanh t mua mt s ln
vai len cn dung cho qun i, t nhiu n rt ln mua lua va
nhung cua Ly-ng cho cung in va con ch th cho cac triu nh
ch hu cung phai mua hang cua Ly-ng; nn, thang 6 nm 1811,
cng nghip lua Ly-ng ch co tt ca 5.630 may dt hoat ng ma
n thang 11 a ln ti 8.000 may. n mua ng, tnh canh lai
cang kho khn. Trong sut thi gian o, khng kh si suc m m
din ra trong khu vc th thuyn ngoai Pa-ri cung nh
nhng khu trung tm cng nghip khac. ung la bon mt tham
khng nghe c ht, bon khiu khch khng phai luc nao cung
lam cho th thuyn noi tht nhng iu ho ngh va, du sao, tnh
trang t tng cua gii th thuyn vao nm 1811 cung hoan toan
khng thun li nh cac nha vit s thi by gi va hin nay c
gng m ta. Na-p-l-ng thng noi rng ch co "cuc cach mang
cua nhng ngi bung lep" la cuc cach mang nguy him nht. B
trng Sap-tan vit trong tp hi ky cua ng ta: "Na-p-l-ng a
nhiu ln noi vi ti rng th thuyn thiu vic lam. Luc o th ho
se hoan toan i theo bon qua khch. Ti s nhng cuc khi ngha
bt ngun t s thiu banh my y. Ti con s hn la mt cuc
chin u chng 200.000 ngi".
Tuy nhin s vic khng i n ch n ra nhng vu ri loan
nghim trong trong qun chung th thuyn thu va cac tnh,
133
mc du a co nhng du hiu gin d, bt man, chan nan va i

khi tuyt vong na ma am canh binh va bon iu tra mt a ghi
c.
Nu co th rut ra c mt bai hoc v cuc khung hoang kinh
t nm 1811 th v phn ng ta, Na-p-l-ng a vi va giai thch
no mt cac dt khoat: chng nao cuc phong toa luc a con cha
anh guc c nc Anh, chng nao hang hoa Phap con b b quan
toa cang th tnh hnh thng mai va cng nghip Phap vn con b
bp bnh va mt cuc khung hoang mi vn lun co th xay ra.
Vy nn cn phai lam cho xong dt cuc phong toa, va nu nh co
v th ma ngi ta phai chim Mat-xc-va th cung c phai chim.
Na-p-l-ng nh rt ro rng nhng nha san xut lua Ly-ng
a quy nguyn nhn nan khung hoang mt phn la v nc Nga
a "bt thnh lnh" nh ch cac n t hang do vic hoang Alch-xan a ban hanh bng thu quan mi vao thang 12 nm 1810
anh thu nng vao cac hang xa x nh lua, nhung, ru nho hao
hang - tc la tt ca cac hang hoa t Phap nhp vao nc Nga.
Na-p-l-ng cung a khng qun ghi vic y vao cun s n
cua A-lch-xan mi ngay mt dai thm ra k t trn ec-phua. Va
sut trong nm 1811, hoang Phap a tm tm nim nim la cn
phai thanh toan cac mon n y va ch co th thanh toan tai Matxc-va.
Vy Na-p-l-ng i pho bng cach nao vi cac triu chng
nguy ngp biu l tnh cht khng bnh thng cua tnh trang
kinh t trong ch?
Cuc khung hoang a bao hiu t lu va Na-p-l-ng a
nhn thy no ang n gn. T trc luc y, Na-p-l-ng a phai
i pho vi nhng giai oan nguy cp cho nn tai chnh nha nc,
vi s chm n cua nan "lam phat", vi vic phai phat hanh tin
giy khng co vang bao am, va sau ht la vi mu m cua bon tai
chu kch xu ang tm cach anh xoay cng quy bng cach thoa
thun cho Na-p-l-ng vay nhng mon tin am mui vi iu kin
lai nng. Na-p-l-ng a phai chu ng nh vy ngay t nhng
nm u ln nm chnh quyn (1799 - 1800), vao nm 1805 va u
E. Tac Le
134
nm 1806. Nhng Na-p-l-ng a tng giai quyt c nhng kho

khn o, hoc bng cach mang v hang triu ng tin vang chin
ph, hoc vin c nay, c no anh thu nng vao nhn dn cac nc
b thua trn - ngoai nhng khoan cng vt ma chnh phu cac nc
nay a phai np cho Na-p-l-ng - hoc cui cung, bng cach bt
bon tai chu phai nha ra mt phn ln s tin ma bon chung a
xoay c, nh nm 1806 chng han. Sau chin dch Au-xtec-lt,
vao cui thang 1 nm 1806, ngay khi va v ti Pa-ri, Na-p-l-ng
a yu cu ngi ta bao cao tnh hnh tai chnh va nhn thy tay
triu phu ni ting va tham tan U-v-ra cung cng ty tai chnh do
hn iu khin, mang cai tn "Hi Lin hip thng gia", a bin
thu cng quy bng mt loat thu oan rt xao quyn da vao nhng
bin phap phap ly cung rt tinh vi va a gy cho Na-p-l-ng
nhiu tn tht nng n. Na-p-l-ng lp tc cho oi U-v-ra va
ban giam c cua cai "Hi Lin hip thng gia" n cung in
Tuy-l-ri, tuyn b trng ra rng ng ha lnh ngay cho ho phai
hoan lai tt ca nhng mon tin ma bon ho a n cp c trong
nhng nm sau cung U-v-ra a c nh Na-p-l-ng bng cach
ngh vi Na-p-l-ng nhng bin phap mi "co li cho cng quy",
va chc "c hoang thng" ngai se chp nhn, nhng "c hoang
thng" a chng giu gim g y kin cua mnh cho rng bin
phap co li nht cho cng quy la bt giam ngay tc khc U-v-ra
va ng loa cua hn vao lu ai Vanh-xen ri truy t bon chung
trc toa an hnh s. "Hi Lin hip thng gia" a c bit chu y
n y kin o cua hoang , va hoan toan bit ro tnh cht cua
ngi ang noi chuyn vi chung nn chung a tha nhn nhng
bng chng xac thc, khng th chi cai c cua Na-p-l-ng:
trong nhng ngay sau o, bon chung a np cho ngn kh 87 triu
phrng vang va, trong khi giu cho xong cai chuyn au n y,
bon chung a khng oi hoi phai co mt trat lnh ro rang nao cua
nganh tai chnh hoc cua toa an. "Ti a moc hong ca mt bon n
cp", Na-p-l-ng a noi nh vy v s vic y trong mt bc th
gi cho anh la Gi-dep, luc o la vua x Na-pl.
Tin t a vng gia, trong ngn kh cua nha nc a co kha
kha vang, h thng boc lt tai chnh va kinh t tt ca nhng
135
nc b ch xm chim cung nh ca chu u ch hu phuc

vu li ch cua cac "qun cu", tc la li ch cua nc Phap chnh
cng, hnh nh a chu ng ni nhng cuc th thach hang my
nm tri.
Bt thnh lnh mt cn chn ng gh gm a lam rung
chuyn toan b toa lu ai s y: bai hoc nm 1811 a day cho
Na-p-l-ng thy rng u tranh chng cuc tng khung hoang
kinh t se gay go hn vic giai quyt cac kho khn tai chnh tam
thi n mc nao va vic lp l hng ngn quy d dang hn n
mc nao, so vi vic kham pha va nht la tiu dit nan nhung
lam ang uc khoet toan b h thng kinh t va t chc i sng
vt cht cua cai quc khng l. Cho du co thu c thu ma, co
moc hong c bon tai chu cu vo ly c hang triu ng, co ch
k toan mu mc va co ca mt b may th lai hoan chnh do
Na-p-l-ng sang lp chng na th cung khng th cu van c
mt con bnh nh th. Cuc khung hoang nm 1811, trc ht
(nhng khng phai la c nht v con nhiu cuc khac) la mt cuc
khung hoang th trng tiu thu san phm thng nghip va cng
nghip, nhng th a mang lai s giau co u tin cho nc Phap.
Nhng san phm ni ting cua nhng nha kim hoan Pa-ri ban
cho ai? Nhng dung trong nha quy gia ma gn ba phn t nhn
dn ngoai Xanh ng-toan lam ra ban cho ai? Hoc nhng da
thng hang a nui sng ngoai Xanh Mac-x va ca toan khu
Mup-ph-ta rng ln ban cho ai? Hoc ca nhng b qun ao rc r
cua phu n va lch s cua nam gii ma mt s ln cac xng may
mc va th may cai thu cua th gii lam ra y se tiu thu i
u? Lam th nao gi vng c gia lua va nhung Ly-ng, vai
len thng hang X-ng, qun ao vai non cua Lin-l, A-ming,
Ru-be, hang thu cua Va-lng-xin?
Tt ca cac loai hang xa x y cua Phap san xut khng phai
ch cung cp cho th trng ni a ma con cung cp cho toan
th gii, nhng th trng tiu thu hang Phap trn th gii ngay
cang co hep lai nhiu: nc Anh a khng tiu thu na, Bc My va
Nam My cung thi, cac nha trng trot giau co ng-ti va Matca-re-nh cung vy. Noi chung, nhng khach hang giau co nht va
E. Tac Le
136
ng ao nht a bo i mt hang mang, ngha la nhng khach

hang tt ca cac nc b "nc mn" ngn cach vi luc a, bi v
trn "nc mn" ngi Anh ang nm quyn ba chu. Nhng tnh
hnh ngay trn luc a chu u cung chng thun li g. Nhng
nc b Na-p-l-ng chim c a hoan toan kit qu va nhng
nc thua trn, mc du khng b ngi ta goi cho ung la nhng
nc b chim c, u thy mnh b buc phai theo cuc phong toa
luc a ang lam cho tin t cua ho b pha gia d di. T khi bon
ai a chu Nga khng tiu thu c nng phm sang nc Anh
th tin vang cua Anh ma bon ho dung mua hang cua Pa-ri
cung khng co na: sau trn Tin-dt; ng rup sut gia, ch con 26
c-pch. S rui ro o cung n vi bon quy tc Ba Lan, ao va y.
Trong cac quc gia min ty, min nam, min trung va cui cung
la min bc nc c, qua trnh bn cung hoa cua giai cp a chu
phong kin cung din bin nhanh chong va ung nh vy, nhng
nguyn nhn khng phai duy nht la cuc phong toa luc a, ma
con la kt qua cua s tan ra va s thu tiu ch nng n nhiu
ni.
Vn khng phai la ch co s bn cung hoa cua tng lp
chua t phong kin lam giau trn ch nng n. Giai cp t san
mi, a phat sinh cung vi s phat trin cua t ban cng nghip,
ang tip tuc s nghip cua ho, ang ln ln va ang c cung c
trong cac nc b Na-p-l-ng chim c va cac nc trn toan
b luc a chu u b phu thuc hay na phu thuc va Na-p-lng; va khng mt bin phap nao co th bop cht c s phat
trin cng nghip min ty va mt phn min trung nc c,
B-hm, B, mt phn x Xi-l-di la nhng min cng nghip
hoa cao nht chu u hi o. S canh tranh y (khng noi n
vic tch cc bun hang lu cua Anh) a loai tr hang hoa Phap
n ca cac th hang chng co g ang goi la xa x phm ca. i vi
vai len va vai si thng dung, i vi hang kim loai, i vi s tiu
thu cac san phm tiu dung thng thng th, trong mt chng
mc nao o, ch trng vao th trng ni a cua cac "qun cu", ni
ma hoang a khng cho mt ke nao khac lot vao, ngi B khng, ngi c - khng, nhng ngi san xut t tm y - cung
137
khng, noi chung la khng mt ai ca. Tuy nhin, vn co mt nganh

san xut quan trong va c hng s bao h cua Na-p-l-ng t
lu, khng nhng ch b tnh trang th trng thu hep tac ng
(khng ln lm) ma con phai chu ng gia ca nguyn liu vot ln
cao mt cach kinh khung: chung ti mun noi n nganh cng
nghip bng si. Do ban quy nh ngn cm nhp cang cac san
phm thuc a ma bng a ln gia t nh vang. Tnh trang khan
him nguyn vt liu a xay ra gay gt va, trong nm 1811, a
bc cac nha ch tao phai han ch rt nhiu sc san xut. ng
trc nan khung hoang, trc s e doa ngay cang tng cua nan
tht nghip va oi kem trong cac khu ph th thuyn thu ,
Ly-ng, Ru-ng, trc s iu tan cua cac qun trng nho, Nap-l-ng a tha nhn mt vai iu ngc vi nhng iu lut
cua cuc phong toa. ng ta cho phep phat hanh (rt han ch)
nhng giy phep c bit hoc nhng bai ch cho phep nhp cang
vao nc Phap mt tr gia nht nh nao o "hang cm" vi iu
kin la ngi c cp bai ch phai ban ra ngoai quc nhng hang
hoa Phap tr gia tng ng vi tr gia hang hoa nhp cang. Gia
nhng giy phep c bit y t mt cac la lung v tnh trang
tham nhung cua c quan cng an phu trach vic cp phat, nhng
ngi c cp giy phep vn coi la mt mon li beo b.
Vic nhn nhng o chng to cuc khung hoang 1810 -1811
a lam cho Na-p-l-ng phai lo ngh n th nao. ung la nhng
giy phep c bit cua Phap chng mang lai cho ngi Anh nhng
quyn li vt cht g ln, song o la mt s vi pham rt ro rang v
nguyn tc. Vi t cach la bin phap u tranh chng khung
hoang, cac bai ch o ch co th gop phn yu t vao vic m rng
th trng. Cai y mun cua Na-p-l-ng la trng thy qun thn
trong triu va cac vin chc cao cp cua mnh vn nhng b qun
ao lch s nht va sang trong nht, nng thay i phuc trang n
mc ti a, v.v. lai cang t tac dung hn na. Nhng yu cu y
cua hoang khng th em lai th trng tiu thu rng ln cho
mt nn cng nghip quan trong nh nn cng nghip xa x phm,
mc du di thi Na-p-l-ng, i sng trong triu nh, k ca
trc nm 1811, a c bit xa x phong tung, nhng sau khi
E. Tac Le
138
hoang ra nhng bin phap y th vic lang ph nhng mon

tin qua ln mua trang sc Pa-ri, hang lua Ly-ng, m
nhng ba tic hang trm sut ma ru sm-banh, ru vang
thng hang chay thanh sui, thay i dung trong nha ly
nhng b quy gia hn va t tin hn, trang tr khng
nhng qun ao cua ho ma con ca qun ao cua gia nhn bng
nhng ren quy, t mua nhng chic xe sang trong, v.v. a tr
thanh mt kiu cach sng. Nm 1811, chnh ban thn Na-p-lng a t cac nha cng nghip va th thu cng Ly-ng mt loat
n mua hang rt ln va rt t tin trang b cho cac cung in
va cac lu ai khac cua nha nc.
Nm 1811, cung nh trc kia vao nm 1806, tnh trang sa
sut a bt gay gt va bt keo dai nn Na-p-l-ng bam cht ly
cai nguyn tc do ng ta ra t lu: ng ta khng nhm muc ch
cu van s v n cua cac nha kinh doanh, v nn tai chnh cua nha
nc khng u chi vao vic o, ma nhm cu van s ong ca cua
mt x nghip nay hay x nghip no. Va khi b trng B Ni vu
chun chi mt khoan tr cp nao th Na-p-l-ng yu cu ng ta
phai am bao cho s chi tiu y bng cach vach ro ra rng B a
ng tin cho mt x nghip s dung mt s cng nhn la bao
nhiu o va nu x nghip khng lam nh vy th se phai ong
ca. Bc vao mua ng nm 1811 -1812, cuc khung hoang bt
u du dn, tuy vy Na-p-l-ng bit ro rng cha co mt
nguyn nhn nao cua cuc khung hoang b loai tr ca va cuc
khung hoang ang tip din di mt hnh thc m . Na-p-l-ng
cung hiu rng cuc chin tranh vi nc Anh va cuc phong toa
luc a, co lin quan vi cuc chin tranh, chnh la nhng nguyn
nhn can tr vic cai thin mt cach cn ban tnh hnh kinh t cua
ch. Trc khi chm dt cuc phong toa, trc ht cn phai
buc nc Anh ha kh gii a. Hn bao gi ht, Na-p-l-ng coi
vic gp rut chin thng nc Anh la phng sach tt yu cung
c nn chnh bn trong cung nh bn ngoai. Va cung hn luc
nao ht, Na-p-l-ng tin rng ngi Anh a khoet c mt l
hng ln trong bc thanh phong toa, rng A-lch-xan a gi ngon
va la bp mnh, rng hang hoa Anh la t nc Nga, i qua bin
139
gii pha ty rng ln cua nc Nga, qua Ph, qua Ba Lan, qua ao,
hang nghn ke h khac na ma chui vao chu u, iu o lam cho
cuc phong toa luc a mt ht hiu qua, va do o cung ht ca hy
vong duy nht la "bt nc Anh quy xung". Na-p-l-ng c
bit va c khp ni bao cho bit trc la hang lu cua Anh
khng nhng lot vao cac nc chu u a b quy phuc ma con lot
vao tn nc Phap, vao cac "qun cu" cua quc rng ln cua Nap-l-ng, va cac hang lu o i t nhng "b bin pha bc" cua
luc a chu u vao ngay 7 thang 5 nm 1810.
Trong sut i mnh, cp mt cua Na-p-l-ng a thng
xuyn chao ao, khi th hng v rng nui An-p, khi v Vin hoc
Bec-lin, hoc Ma-rt, nhng cho n cuc ngng chin u tin
cua nhng cuc chin tranh chu u th cp mt y a chng
nhn ngo sang Lun n; luc nay y, cp mt chng chng hng
v Lun n y a bt u ri bo Lun n nhn sang pha cai
kinh thanh xa xm nht cua chu u.
"Nhng b bin pha bc" kia t di quyn cua tn Hy Lap
xao quyt cua cai quc La Ma suy tan kia, tc la Nga Sa
hoang... Nn t bo chin tranh vi nc Anh, t bo thng li a
gn ti ni, t bo vic tiu dit quyn lc kinh t cua nc Anh
hay nn tom c A-lch-xan va buc hn phai nh lai nhng iu a
cam kt Tin-dt? o la vn ma Na-p-l-ng a bt u t ra
t nm 1810.
Tht ra, ngay t nm 1810, Na-p-l-ng a ra lnh su tm
nhng tac phm trong o co tai liu v lch s va nhng c im
cua nc Nga.
Cn c vao nhng li cua Na-p-l-ng thnh thoang noi l ra
va qua nhng tin tc s sai cua am cn thn cua ng ta th, ngay
t mua thu nm 1810, Na-p-l-ng a bt u tp lam quen vi
cai y ngh la ch co Mat-xc-va mi co th giang mt on quyt
nh va sm set vao u ngi Anh, mt ch thu gh gm, bt tr
va dai dng, mt ch thu ma Na-p-l-ng a khng th thng ni
ho Cai-r, Mi-lan, Vin, Bec-lin hay Ma-rt. Thang nay qua
thang khac, y nh o ngay cang n su trong u oc Na-p-l-ng.
E. Tac Le
140
ai qun tin vao Mat-xc-va, o se la s u hang cua Alch-xan, o se la s thi hanh toan b va ung n cuc phong toa
luc a, va nh vy la chin thng nc Anh, la chm dt chin
tranh, la chm dt khung hoang, la chm dt nan tht nghip, la
cung c nn chnh hoan cu ca trong cung nh ngoai. Cuc
khung hoang nm 1811 a xac nh dt khoat cho ng hoang i
theo hng o. V sau nay, Vi-tep, khi bt u tin qun sang
Mat-xc-va, ba tc a-vu a thng thn tuyn b vi Na-p-lng rng qun i, n ca s ln cn thn cua hoang , khng ai
hiu c muc ch cua cai chin dch gian kh anh nc Nga
nay, bi v nu ch do nguyn nhn hang hoa Anh ma gy chin
vi A-lch-xan th li khng bu hai. Nhng u oc Na-p-l-ng
khng th nao tip thu lun im y c. Na-p-l-ng tm thy
trong vic bop nghet nn kinh t cua nc Anh, ma Na-p-l-ng
a quyt tm theo ui, mt phng sach duy nht bao am s
vng bn cua nn ai qun chu ma ng ta a xy dng nn. ng
thi Na-p-l-ng cung con thy ro rang cuc lin minh vi nc
Nga b tan v khng phai ch v s bt ng y kin xung quanh
vn Ba Lan, khng phai ch v A-lch-xan gin d va lo ngai v
vic Na-p-l-ng chim ong mt phn cac quc gia Ph va xm
chim min bc nc c, ma trc ht v nc Nga rt tin cy
vao nc Anh trong tng lai, cung ht nh nc Anh a t ht
long tin cua mnh vao nc Nga. Nhng Na-p-l-ng khng th
vi thng n nc Anh c: vy phai anh nc Nga.
Quai tng m mau cua mt cuc xung t vu trang mi va
khng l ang vach ve chn tri th gii.

Ilovepdf Merged PDF

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Ilovepdf Merged PDF

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

THI NIN THIU CUA NAPOLEON BONAPART E ..........................................................2

http://ebooks. vdcmedia. com

THI NIN THIU CUA NAPOLEON BONAPARTE

Ngay 15 thang 8 nm 1769, tai thanh ph A-gic-xi-n thuc

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

Nm 1779, sau bao ln chay chot, Sac B-na-pac mi gi

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

khng con cach sng. Khng th trng mong c my vao ngi

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

Trong s rt nhiu tac phm nh vit, ung vao nm 1789,

minh thai co phn nao m am cua mnh Cooc. n thu

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

cng hoa o tr thanh hoang c tai. Co mt iu ang chu y

http://ebooks. vdcmedia. com

Cuc tin cng trong nhng ngay u thang 10 b tht bai, v

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

ngay anh chim thanh Tu-lng n ngay 18 thang 6 nm 1815,

http://ebooks. vdcmedia. com

Vic Na-p-l-ng ha thanh Tu-lng xay ra vao thi ky ma

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

mi-ling, Xanh Giuyt, Cu-tng, va sau nay ca ng ang cua ho,

Na-p-l-ng lai lm vao thi ky tung thiu mi. Vin tng

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

, th thuyn cht oi, cac ba me phai t kt liu cuc i mnh

http://ebooks. vdcmedia. com

Nhng li oi trng phat nghim khc nhng ngi a tham

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

tranh mi nay gi ly chnh quyn? Sau cuc an ap d di cac

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

toan gia nhng ke i tung h va ke c tung h. Chiu ti ngay

cua bon ni loan la Ri-se- X-ri-i-a va ngay ca mt s ng uy

http://ebooks. vdcmedia. com

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

Tc th B-na-pac c b nhim la pho cho Ba-ra; sau khi

vi ban cht ao c gia cua mnh, Sa hoang a tuyn b rng ng

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

- Hy vong cua bon bao hoang t vao mt cuc thng li sp

nu con phai dung n lc lng qun i chng lai cac cuc

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

y, u a khng gy va thm ch a khng dam gy nn mt chut

http://ebooks. vdcmedia. com

CHIN DCH NC Y 1796-1797

T ngay c Ba-ra va nhiu nhn vt quan trong khac cua

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

va khng chu y ti chin trng chnh cua cuc chin tranh sp

lut. Binh lnh chng con ng vc g na, chnh mt ho a trng

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

nhiu tm xem ban tuyn b c a vao s sach y a c

binh s. V vy, B-na-pac quyt nh tac ng vao ngi lnh bng

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

ra vung Mng-t-nt, vao tuyn gia. Tp trung tt ca lc lng

i cua nc Phap va t nay tr i khng lin minh vi bt c mt

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

B-na-pac thn hanh anh chim M-en-n, ri n lt T-xoan,

hoa c, co th ni ln anh vao hu phng cua B-na-pac va ct

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

Vua-m-de na, nc Ao a tc tc iu ng mt ao qun mi do

cho Mng-tu va ao qun cua Vua-m-de ang b ham trong o

NAPOLEON BONAPARTE (quyn 1)

vi va rut lui th ng thi B-na-pac cung bao tin cho ai cng

s cao cp, lu lt tng am ri b thanh Rm y khung khip,