Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
KAQCHIKEL - KAXLAN
KAQCHIKEL CHOLCHI
Comunidad Lingstica Kaqchikel
6ta. Ave. 3-28 zona 4, la Joya Chimaltenango
Telefax: 7839-6577 7839-4147
kaqchikel@almg.org.gt
NDICE
Nab'ey taq tzij .............................. 7
Nabey tanaj
Tratado primero
Ruwch che ................................
Che kichelaj ...............................
Jubuilil che qays .....................
Ruqolil che.................................
11
11
13
13
Ruwaq tanaj
Tratado sexto
Banoj........................................... 89
18
18
19
21
Achalalril ..................................
Achalalril .................................
Achalalril (ixoqi) ....................
Achalal alril .............................
Achalalril (ixoqi) ....................
Achalalril .................................
Achalalril (ixoqi) ....................
Rukaj tanaj
Tratado cuarto
Chikopi .......................................
Kumtz ........................................
Jut xkolb ...................................
Ruchikopil kab ...........................
Kr, aj ya chikopi ......................
Tzikn .........................................
Chakulaj ..................................... 30
14
15
16
17
17
Rox tanaj
Tratado tercero
Abj ............................................
Chich .........................................
Kaqq chuqa ral ik ...................
Uchuqabil .................................
Ro tanaj
Tratado quinto
Rukan tanaj
Tratado segundo
Ilinel ichaj ...................................
Aqom qays ..............................
Che qays ..................................
Aj .................................................
Bonil ...........................................
Kix ............................................. 27
Jalajj yabil ................................ 27
21
23
24
24
25
26
KAQCHIKEL - KAXLAN
Ruwuq tanaj
Tratado sptimo
Ruwaqxaq tanaj
Tratado octavo
111
111
111
111
111
112
112
Achochilril .................................
Winaqirem tinamitalil ..................
Ruwch winaqil ...........................
Toobl, katzil, moloj..................
Chanpomal/ qaty tzij.................
Molaj chob.................................
Pwaqil ..........................................
Samaj............................................
Tijonk ..........................................
Rupalbl tijonk ..........................
Rukux tijonk .............................
Ruwch tijonk .............................
Lob ..............................................
Rukojolil ......................................
Rupalbal tijonk ..........................
Etamabalil ...................................
Banobl .......................................
Rupam tijobl .............................
Rusamajibal tijoxel .....................
Jalajj taq tzij ...............................
Maya mamaal ............................
Nimabl kux .............................
Naojink ......................................
Waqtzuk, kajtzuk .......................
Awajbl .......................................
Seolenem ....................................
Cheqays, chikopi.....................
Cheqays ....................................
Samajibl ....................................
Ruchiqaq...................................
Jalajj chababl ........................
115
115
116
116
117
118
118
119
119
119
119
120
120
120
120
120
120
121
121
122
122
122
122
123
123
123
123
123
123
124
126
127
127
127
127
128
128
129
129
129
129
130
130
130
130
131
131
132
133
133
133
133
134
135
135
136
136
136
136
137
137
137
137
Achkotzij ...................................
Kiwch ruxaq che .......................
Runukulem jiqul ........................
Kiwch kotzij ............................
Aqom qays ...............................
Che/cheqays ............................
Kamisabl nik............................
Tobaj yaabj ...........................
Tzuquj/rikilal................................
Rikilal petenq chi kij chikopi ....
Ichaj/wachichaj ............................
Jiqul, ruwch che .......................
Runaq, aws ................................
Ik ..................................................
Samaj............................................
Ri ulew ri kajulew ........................
Tikomal xanil ...............................
Jalawch .......................................
Meqtewal ....................................
Ulewal, uchuqabil......................
Silonk ..........................................
Jalajj ...........................................
137
138
138
138
139
139
139
139
140
141
141
142
143
143
143
143
144
145
145
145
145
145
148
148
148
148
148
149
149
150
150
150
KAQCHIKEL - KAXLAN
Kojolem........................................
Kemchi........................................
Chabl........................................
Tzib............................................
Solchi ..........................................
Ajilabl .......................................
Bab.............................................
Kiwch chabl ...........................
Winaqil .........................................
Kexetas ......................................
Altzib .........................................
Banoj...........................................
Chabl, beyalil banikil ............
Chal winaqilal ...........................
Pajtzij ...........................................
Tunu ............................................
Kiwch wujil ................................
Lema ...........................................
Kiwch kemtzij ............................
Ronojel chabl ...........................
150
150
151
151
151
152
152
153
153
153
154
154
155
155
155
155
155
156
156
158
160
160
160
160
160
161
161
161
162
162
162
162
162
163
Tikoj .............................................
Kamaj..........................................
Kiwch ajilabl ...........................
Jachonel ajilabl .........................
Tunaj ............................................
Runukulem lajujil .......................
Runukulem qanchi....................
Kiwch juch ................................
Jolowachibl ...............................
Oxtzuk ........................................
Lajujil ...........................................
Kajim ..........................................
Ik .................................................
Retal .............................................
Jalajj chabl .............................
Choltzij kaxlan kaqchikel ............
163
163
164
164
164
165
165
165
165
165
166
166
166
166
166
167
Municipio de San
Andrs Semetabaj ........................ 305
Municipio de Tecpn
Guatemala .................................... 298
Municipios de
San Jos Poaquil .......................... 298
Municipio de Patzn .................... 299
Municipio de Santa Apolonia....... 299
Municipio de Patzica .................. 300
Municipio de San
Andrs Itzapa ............................... 301
Municipio de San Juan
Sacatepquez ............................... 302
Municipio de San Raymundo....... 302
San Pedro Sacatepquez .............. 302
Santo Domingo Xenacoj .............. 302
Municipio de Sumpango
Sacatepquez ............................... 303
Municipio de San Lucas
Sacatepquez ................................ 303
Departamento de Solol
(Solol Cabecera) ......................... 303
Municipio de San Marcos
La Laguna .................................... 304
Municipio de Santa
Cruz Balany................................ 300
Municipio de San Martn
Jilotepque ................................... 300
CHOLTZIJ
KAQCHIKEL CHOLTZIJ
COMPENDIO DE NOMBRES
matasano
guayabas agrias
rbol de dtiles
zapote injerto
pltanos pequeos
anona negra
pataxte
peras
anona agria
cerezo
rbol de cacao
capulines
nueses
jocote de costa
(planta importada)
Kaxlan wujiche albaricoque
Kobaj
rbol de moral
Kq
guayabas
Qanalanx
lima
Limonix
limones
Nimamixku
manzana
Nimaqenum
jocotes jobos
Tonka/tokan/tokon moras
Moysaput
rbol de chico
zapote
Oj
aguacatillos
Napyuq
coyol
Aranxx
naranjas
Nimasaqul
pltanos
Nochpij
sonzapote
Noxty
penca o la tuna
Oj
aguacate
Paktzin
anona amarilla
Pk
anona
Chalum
cuajinicuil
Eaj, wel Qenum rbol de cacos
Qanawixte
rbol de caafstula
Qenum koy
jocote de mico
Qenum
jocotes
Qq qenum
jocote agrio
Qeqatull
zapote negro
Qopinol
guapinol
Rucheel kolochich albaricoque
Saqul
banano
Sira
rbol de cidra
Tamarinbo
tamarindos
Tapal
nances
Texukut
rbol de manzanillas
Tull
zapote colorado
Tras
rbol de durazno
Tut (uwch)
rbol de corozos
(variedad de planta)
Lomprim
rbol de membrillo
Wikx
frutas de higo
Xan, ruwch
rbol de cocos
rbol de guaruma
rbol para labrar
palo leche de mar
rbol de cajeta
rbol grande
rbol de mosquitos
rbol de jaboncillo
rbol de cacaloxuchit
Compendio de Nombres
Che
Qoxte
Iqiche
Jibache
Joxkuk
todo gnero de
rboles
rbol madre de cacao
rbol de encino
blanco
rbol grande
como el cedro
rbol de nogal
11
Jujay kamk
Juyu
Kaj
Kawey
Kaylj che
Kichelaj
Muxiche
Qeqache
Orob
Patn
Poj
Pumache
Chj
Qaqache
Qeqaruch
Qux
Rucheel jicha
Rucheel kaxlan
xl
rbol que lo
tienen por agero
monte o sierra
rbol de taxicovit
rbol grande para
orquetas
rbol de chicipacti
montaa
Durazno monts
rbol de granadillo
rbol de yerba mala
rbol de encino
rbol de que se
hacen bate cuelas
rbol grande
rbol de pino de ocote
rbol colorado
para teir
rbol delgado fuerte
rbol de amate
rbol de que se
usan para peines
rbol de que se
usa para flautas
rbol de Mara
rbol de jcara
Rucheel marya
Rucheel tzimay
Rucheel ukabal
tzimay
rbol de jcara de
chocolate
Ruqalama
rbol grande
amarillo
Ruqa koy
rbol que se usa
para horquetas
Saliche
rbol de goma,
que cura la flema
salada
Kiss
rbol de ciprs
Kite
rbol de corcho
Kixache
rbol de espinas
Kuchiche
rbol como el de
granadillo
12
Kuxbakel
rbol de cerezo
monts
Kakowche
rbol de
esquisuchit
Kanaoj
palo madera de la
costa
Kanoj
rbol muy grande
Kanpana qotzom floripondio
Kante
rbol grande
Kaqche
rbol de carreta
(rbol rojo)
Kaqkix
rbol muy grande
y delgado
Kaxlan che
rbol de lamo
Kiqab
rbol de sauce
Kobolq
palo grande de costa
Kuchu
rbol de casonte
Kupum chi che
rbol o palo gordo
Kutam, wixal
tronco de rbol
Lama
lamo
Laqla
rbol que su fruta
echa leche
Meskal
rbol quiebra hacha
Sank che
rbol como
madera de cacao
Saqchj
rbol de pino blanco
Saqche
rbol de barillas
Saqmolo qotz
rbol parecido al
huele de noche
Saqmolo qotzum/
rujububil aqa rbol huele de
noche
Mulkix
rbol de goma o
tinta
Sojot
rbol de que
hacen casas
Subirche
rbol fuerte y grande
Sujche
rbol cuyo aroma
lo echan en tinte
Takowit
rbol de bano
Tapalkowit
rbol de que se
usa para pullas
Kaqchikel Choltzij
Tokax
rbol de roble o
encino
rbol de zapotillo
rbol de saco
rbol de palma
rbol de encino de
que hacen carbn
rbol de guachipiln
Tull che
Tunay che
Tut che
Tzunuj
Ukuy
Waylj che
Wit
Witzitzil
Xamal
rbol de guayacn
rbol de encino
(variedad)
rbol de que se
usa para bordones
Trozo o pedazo de
madera
rbol de orejuela
rbol de
liquidmbar
Qaqachuj
rbol de la grana
Rucheel chij
rbol de algodn
Rucheel kaqoj chij rbol de algodn
pardo
Rucheel kuxu
rbol de achiote
Rucheel rukuxul
koy
rbol de achiomico
Ruchijol
hilo de rbol de
algodn
Taxuchit kotzij rbol de vainillas
Uchmalan che
rbol de blsamo
resina o goma
cola o engrudo
copal
hule
brea
tementina
goma para tinta
goma tambin
para teir
goma para teir
Compendio de Nombres
Rutzum marya
Ruyal chaj
Ruyal rupam
saliche , ruqolil
Sibaq, wel tukr
qol
Tzara
Wela
leche de Mara
leja
goma para curar
la flema salada
resina de pino cocido
liga
sangre de draco
13
arverjas
habas
berenjenas
bojones
chile chamborote
buznayes
chayotes
mascali cocido
con miel
Ichaj
yerba, de todo gnero
Ik
chile o pimiento
Ixtn ichaj
espinacas
Kajlik
frijoles pequeos
Kixtan ichaj
chiribia
Kolokq ik
chile ululte
Kum
ayotes
Kalabaxa
calabazas
Kaqakinq
frijoles colorados
Kaqnaq, tzetz
bledos
Karbanxox
garbanzos
Kaxlan ixkij
yerba buena
(albabuena)
Kaxlan kaqwoq ichaj cardo de comer
Kaxlan kum
melocotn
Kaxlan xunakat
puerro
Kinq
frijoles
Pay, ruxaq pay
hoja de santa Mara
Perexil
Perejil
Picholol, paxlaqotz verdolagas
Piloy
frijoles grandes
Pipin
pepinos
Qoq
chilacayote
Rabanox
rbanos
Raxik choy
tepechile o chiltepe
Rax kinq
ejotes
Raxaik
chile verde rollizo
Reqan pakay
pacayas
rixkq bay
chile de chocolate
Rucheel pakay
palmitos monteses
14
Rukux kulx
Rusij kulix
Rutum paqay
Rutzam chimay
Rutzam kum
Ruwch kaqaban
kam ruxe chimay
Sanajorya
Saqik
Saqikinq
Saqilki
Kranata
Krantilo
Kulantro
Kulx
Lechukax
Monxtaxa
Muen
Much
Nowox
Nimaq ik
Okox
Saqtoniq
Sikj
Takarabaj
Trompetax
Tzin
Tzureq
Xet
Xibalbay okx
Xkoya
Xulut
repollo
bretones
flor o disciplinas
puntas de chayote
ayote, puntas de
uvas
ichntal
zanahorias
chile mestizo
frijoles blancos
Oyevaste, se come
granadas
granadillas
culantro
coles
lechugas
mollaca
plantas para
trasplantar
chipilin
nabos
chile guaque
hongos
chile como
chamborote, otro
gnero de
apazote
pitayas
yerba que se come
sin sal
yucas
flor con que se
hacen tamales
races de frises
hongos monteses
tomates
guajilote cocido
con miel
Kaqchikel Choltzij
chamajij
contrayerba
hoja medicinal
contra ponzoa
pin
escobilla
yerba para curar
llagas
pequeito,
otro (saco)
unas hojas con
que curan las
fuentes
yerba medicinal
malva
yerba que cura el
mal de orina
yerba para quitar
el sueo
yerba para curar
empines
cierta yerba
medicinal
yerba o quiebra
cajete
chilca
unas hojas que
ponen en las
fuentes
yerba medicinal
fruta de esta yerba
que es contra
ponzoa
mastuerzo
bejuco para furores
alcachofas
hinojo
yerba sacatinta
Compendio de Nombres
kokolajay qosm
yerba medicinal
que se cra en peas
kotzij aqom
manzanilla
Kuchkuy
cebadilla
Lante
llantn
Lokaman
yerba con que lavan
Lotzijamay
tabaco, bobo
pequeo
Majkuy ichaj
yerbamora
Met
maguey
Najpukam
mosqueta
Nimaq may
tabaco, bobo grande
Nuxaq axiete
Higuerilla
oqoq
yerba para curar
la sarna
pajky, parky
izote, cura mal de
orina
paxlq
siempre viva,
verdolaga
pomiche
arrayn morisco
qanakotzij eyan pericn
qux, chichip
culantrillo
rarij bay
caa agria que
cura la purginacin
Raqn xmukr
yerba de la
golondrina
Ratzamkej
yerba que cura las
almorranas
Rechaka
cholchikop
verbena
Ronkumtz
raz para piquete
de cantil
Rora
ruda
Ruquxil ruwch
abj
doradilla
Ruxaq kox
cucuyusin (dicen
en Mxico)
Ruxe lilyo
raz de lirio para
curar callos
Ruxekul
zarza parrilla palo
de la vida
15
Ruxulub kej
Sakiltunay
Saqikix
Saqikix
Saqixaq
Saqky
Saqmakr
Sutaqtunay
zarza
tunay que
emborracha las
bestias
cardo monts
cardo santo o
chicalote
ajenjo
maguey de que
hacen lazos
viravira
rosa se Santa
Catarina
Toqbalsaq
Tup
Tzolij
Ukaxeltunay
Wiqabaq
Wiqbalbaq
Xkanal
Chian
Chichicaste
grande bravo
Aqakim, baqikim Grama
Awn
Milpa
Chum
Yerba que comen
las bestias
Cha, kokl
Tocinte
Chijkoj
Umores secos
Chopp
Espadaa o tule
Ly
Ortiga o chichicaste
Murul kix
Yerba de vulvete
loco
Muxan
Yerba que tiene la
hoja como la de
pltano
Nokob
Hoja ancha, como
la de Santa Mara
Pixik
Bellota
Pumay
Yerba que comen
las bestias
Qaqaley
Chichicaste
pequeo rerba,
todo gnero de
yerbas
16
Qotz
Rubojoy ixq
Rubosel kej
Ruxaq awn
Ruxaqcha
Suqiny, chikp
qotzm
Tulin
Tunay
Uqj
Wayj
Xkach
Xubikan
Xulukej
yerbas
Silco
Jazmn nonts
Hoja de milpa
Espadaa
Yerba con que
barren los hornos
Tule que sirve
albardas, otro
Yerba que le
parece al saco
Yerba que es
como el maguey
Agallones huecas
de los robles
Camalote
Bejuco que comen
las bestias
Yerba, que al
tocarle las hojas
se cierran
Kaqchikel Choltzij
Aj
Ajij
Chamajij
Joko
Kaxlan aj
Kaxlan ajij
Patzn
AJ / CAAS
Sin
Caa, todo gnero de
Caa vana que se
Solojq
cra en las milpas
Caa agria medicinal
Tzulub
Caa de monte
Caa de castilla
Xulaj
Caa dulce de
castilla
Caa de milpa
BONIL / COLORES
Kaqkj
Qn
qq
Colorado
Amarillo
Colorado, rojo
oscuro
Compendio de Nombres
Qq
Rx
Sq
Negro
Verde
Blanco
17
Abj
Bax
Cham abj
Chay, tijax
Joqbl ukaya
Keley
Koxbl qaq
Ka
Lemow
Pos
Rubajil masat
Raxabj
Rulewal puj,
chuwilj abj
Ajabl chich
Ajcha
Baqilj chich
Bate
Cha
18
Soguillas o manillas
Cadena de plata
Riquezas
Diamante
mbar
Sortija
Joyas que
colocaban en las
narices
Qopayamank,
qopaxt
Ruwi xikn
kuxket, qop
Uwatzij puwaq,
uwatzij abj
Xtekok
Yamank
PIEDRAS / PEDERNALES
Rusalqij
Piedra, todo
Saqiabj
gnero
Saqkab
Yeso
Semetabj
Piedra lumbre
Cuchillo o lanceta
Setesik abj
de pedernal
Piedra de
Tok
chocolate
Tzarajmq
Laja o loza
Qanabj
Pedernal de fuego
Qanatok
Piedra de moler
Qotomabj
Espejo o cristal
Rabajal chun
Piedras de bruir
Ux
Piedra besal
Wow
Piedra verde
Xit
maciza
Joyas
Zarcillos
Joyas, tesoro o
riquezas
Rub
Esmeralda
Talco
Piedra blanca
Tizate
Una piedra grande
a manera de altar
Piedra redonda o
de molino
Pedernal
Piedra pmez
Piedra amarilla
Pedernal amarillo
Piedra labrada
Piedra de cal
Piedra de amolar
Vidrio
Piedra muy verde
como turquesa
Piedra azufre
CHICH / METALES
Chatan chich
Asuela de carpintero
Flechero
Chich
Aguja de coser
Ikaq, ikaqubl
Argolla para la
garganta
Iqajila jacha
Flecha
Kamachich
Hierro, cama de
parrilla
Hierro
Honda, objeto
para lanzar
Hacha
Cadena de hierro
Kaqchikel Choltzij
Kuxubl chich
Kalaqn chich
Kamisabl chich
Luqaqon
Sierra
Cascabeles
Espada o machete
Pescador de
anzuelo
Mataway
Pescador
Och
Hierro con que
hierran
Pokob, xajbal
Broquel o rodela
Qanachich
Cobre o azfar
Qanapwq
Oro
Qeselj kul
Silicio
Ral, ralibal, yal Red para cazar
aves
Ralcha
Ballesta
Rukaltiyal
Sello
Ruxajab chich Herraduras
Saqipuwq
Sas, akuchan
Sejeb
Plata
Azfar o el ncar
Garbillo para
cazar pescados
Setesq puwaq
Pesos duros
Simaj chich
Barreta
Sotosk chich
Argolla de hierro
Subaq
Flauta
Toj
Armas que tienen
para pelear
Toqbl chich
Lanza o lanceta
Tunul puwq
Deadoses
Tzuku, kotobl Formn o escoplo
Wiqital chi chich Hierro, el que esta
arnado o armado
Xaqpota chich
Peto o Maya
Compendio de Nombres
19
Rutiyik qij
Ruxlabon
Sanayi
Sq chik
Sq ri aqa
Sq
Saqbaqon
Saqbch
Saqeribl qij
tikiribl qij
Saqijil jb
Saqijil kaqq
Saqil
Kabij
Kaj
Kajij
Kaqq
Kaqolajay
Kaqtzut kum
Kawinq
Koyopa
Loo
Lopoik
Makajan
Mayij chi tew,
xootew
Mayij rukatanal
ruwa qij
Mixalx ik
Mixel pe ik, tan
tiqeq pe ik chuwa
juyu
Motz
Moyew sutz
Myer
Najt chik ri qij
Nimajb
Nimaqa
20
Eclipse de sol
Hueste
Arenilla
Ya esta claro
Noche clara
Luz
Helada, escarcha
o nieve
Granizo
Amanecer
Llover en tiempo
de secas
Nordeste
Claridad ( 5 de la
maana)
Pasado maana
Cielo
Al cuarto da
Norte
Rayo
Remolino
Cuarenta das
Relmpago
Hoy
Sureste
Por la maana
Mucho fro
Mucho sol
Luna, creciente de
Luna llena
Siete cabrillas del
cielo
Neblina
Desde hoy
Ya est alto el sol
Aguacero grande
Muy de maana
Ojer
Oxabir
Oxijir
Sutz
Tankejumiaj k
Antiguamente
Ahora tres aos
Ante anteayer
Nube
Al amanecer tres
gallos
Tantatin qij
Circulo amarillo
del sol
Tantisaqr
Ya amanece
Tantok aqa
Cuando ya va
entrando la noche
Telexwain
Despus de comer
Tew
Fro
Tibe qij, tibe sq Para siempre jams
Tikl qij, nikaj qij Medioda
Tikl aqa,
nikaj aqa
A media noche
Tixule qij, tiqaqij En cayendo el sol
Tzetl xqeqabel Lucero de
primanoche
Uch
La obscuridad
para amanecer
Wakami
Ahora
Waqabir
A seis das antes
Waqbir
Ahora seis aos
Woabir
Hace cinco aos
antes
Woobir
A cinco das
Wuqubx
De aqu a ocho das
Wuqubixr
A ocho das antes
Xaqanqij
Ya esta el sol a fuera
Xaqkaj
Sereno o roco de
la maana
Xekaj
Mundo
Xjuwinq
A veinte das antes
Xko yan qij
Das antes
Pa jb
En el invierno
Pa saqerk
Por la maanita
Pan ele
Sudeste
Paqij chik
Ya es tarde
Poq
Borracho
Qequmalj aqa Noche obscura
Kaqchikel Choltzij
Qij
Ratinkujay,
ratinchet
Xkaqon qij
Xkawinq
Xokoqa
Sol
Huracn
Ya brinc el sol o
asomo
A cuarenta das antes
Arco iris
Xolobachan
Xoqkomil
Xoqkon kaqq
Xuluan qij,
qajibl qij
Abismo
Sur
Este
Puestas del sol
UCHUQABIL / ELEMENTOS
Kaqq
Qaq
Aire
fuego
Ulew
Ya
Tierra
Agua
Araa
Halcn
Venado cachorro
Tigrillo cachorro
Todo gnero de
moscas
Mariposa que
anda tras la candela
Mapache
Mariposas
grandes de montes
Hormigas grandes
pintadas
Tigre
Hormiga mayor y
brava
Mono o simio
Rata
ormiga voladora
Sompopo
Ratn
Gorgojo
Compendio de Nombres
Chuti qiboy
chikp
Chutiq sank
Chajl jay
Chay
Rachq amolo
Rachq uk
Ral aq
Ral chij, alaj
Ral kabrax
Ral tzi
Raxaatz
Raxamolo
Rukajil che
Rukem m
Rumul sank
Ruperpex oon
Cochinillos que se
cran de la humedad
Hormigas pequeitas
Cucaracha casera
Hormiga brava
negra
Queresas que
cargan las moscas
Liendres
Puerquitos
Cordero
Cras de las cabras
Perro pequeo,
cachorro
Araa venenosa
Mosca verde que
tiene queresas
Carcoma
Telaraa
Hormiguero
Lo que le cuelga a
la iguana
21
Rusaqmolo sank
Rusip aq
Rusip sis
Rusisonil k
Rusisonil tzikn
Sak, yakisak
Sank
Sq uk
Chikirin
Huevos de hormigas
Piojos de puercos
Piojos de pizote
Piojos de gallinas
Piojos de pjaros
Langosta o chapuln
Hormiga
Piojo blanco
Otro gnero de
grillo, que canta
Chikp
Todo gnero de
animal
Chupy qaq
Lucirnaga negra
que alumbra de
noche
Chut
Chinche voladora
Chuwilj chikp Animalejo que
hiede mucho
Iboy
Armado
Ixny
Venado hembra
Jejen
Mosquitos que
pican de noche
Jemasq
Mosquitos muy
pequeos
Junayon
Tejn como pizote
Juyabal aq
Puerco de monte
Kq
Pulga o nigua
Kaqisip
Garrapatas pequeas
Kisy
Chinche volador
que hiede
Koy
Mico
Kurupup
Otro gnero de sapo
Kabrax
Cabras
Kaqchok, witzitzil Venado pequeo
por naturaleza
Kaqrub
Hormiga
ponzoosa
Kaqtijax
Iguana macho
Kr ruwch
Ladilla
Kej
Caballo, venado
Koqolajay m
Araa ponzoosa,
casampurn
22
Kj
Saqbin, kux
Saqikoxol mama
Sentun
Sinaj
Sip
Sipichut
Siwil
Sotzikuk
Suban
Tionel m kej
Tixl
Tzi
Tzilawilin
Uch kix
Wuch
Uka
Uml
Us
Utiw
Uty
Wakax, wakx
Wukuk
Xajaw
Xann
Kux
Kuk
Kunku
Lol
Len
Comadreja
Salvaje
Chivato
Alacrn
Garrapata
Chinche de castilla
Animalejo que le
llaman zacatero
Ardilla voladora
Camalen
Araa que pica a
las bestias
Danta
Perro
Otro gnero de grillo
Puerco espn
Tacuazn
Venado macho
Conejo
Mosquitos
Coyote
Cotuza
Toro
Otro gnero de
sapo grande
Araa negra
ponzoosa
Zancudo
Comadreja
Ardilla
Otro gnero de
grillo que canta
hapuln verde,
esperanza
Venado
Polilla
Masat
Muq, poqol
Nimaaqa, winq
tijonel
Oso
Oon
Iguana
Par
Zorro o zorrillo
Kaqchikel Choltzij
Qan
Qanabalam
Qaqasank
Qaqasip
Qays malax
Qaysam
Xchuk chikp
Xil
Xil, lol
Iguana hembra
que tiene huevos
tigre pequeo por
naturaleza
Hormiga bermejas
Garrapatillas
coloradas
Otro gnero de
mariposas
Araa grande no
ponzoosa
Otro gnero de
lagartija
Otro gnero de
grillo
Grillo que canta
toda la noche
Xir
Xiwan
Xkitz
Xkas
keml m
Xpach
Xpq
Xpinkok
Xtutzin
Xtuxtuli
Xtzik
Xtzuqkunay
Xumin choy
Otro gnero de
chapuln pequeo
Gato de monte
Lagartija verde
Tbano
Tejedora
Lagartija parda
Sapo
Cucaracha que vuela
Sapo muy grande
Otro gnero de
cucaracha
Otro gnero de
lagartija
Otro gnero de
grillo
Otro gnero de
ratn Pequeo
KUMTZ / CULEBRAS
Baqjey
Chabq kumtz
Chaqij kanti
Qays kanti
Qays kumtz
Qelchan
Chawokx
Chichitr
kumtz
Raxaqan
Kanti
Kajitzam
Keche kumtz
Compendio de Nombres
Kumtz
Moylj kumtz
Okx kumtz
Otoy
Payaal kanti
kaqakumtz
Qatzutj
Chaqij ki
Chaqij kumtz
Ququchikp,
xkul
Kamakanti
Raxkel kumtz
Culebra, todo
gnero de
Culebra siega
Vbora enroscada
Vbora negra, otro
gnero de
Vbora delgada
que anda de prisa
en los ros
Vbora colorada,
gnero de
Vbora muy grande
delgada seca
Vbora, otro gnero
Vbora fea, otro
gnero de
Ciempies
Vbora delgada
como bejuco
Vbora verde
voladora
23
Rusoch kumtz
Ruxe chali
kumtz
Cascabel de
vbora
Vbora rosada,
otro gnero de
Ruxe juyu kumtz Vbora, otro gnero
Saqikumtz
Vbora blanca,
otro gnero de
Saqmatalbaq kumtz Vbora grande,
otro gnero
Sochoj kumtz
Vbora de cascabel
Sochoj
Qanakanti
Vbora cascabel
Vbora delgada
amarilla
Qaqbelen
Vbora, otro
gnero de
Qaqakanti
Vbora delgada
colorada
Qaqikas
Vbora
Soson
Escorpin
Xaqakap xoqojaw Coral
Xtelon
Salamanquesa
Kaqchikel Choltzij
Kexpum
Sital
Tokoy
Tzamqitan, tukl
achq
Ulew kab
Usmakab, ojot
Avispa, todo
gnero de
Que les llaman
guitarrn
Escarabajo de
estircol
Abejn tambin
de miel en la tierra
Abeja muy
pequea de miel
Abeja de miel
Winq kab
Qeqam, raxwch,
tzerem
Abeja negra de
miel
Raxwch
Abejitas que les
dicen coquitos
Raxwonon
Ronrn verde que
no pica
Wonon
Ronrn negro
que pica
Xlen
Ronrn que come
rosas
Xury
Ronrn que
agujera las tapias
Compendio de Nombres
25
Saon kr
Sann
Pescado asado
Cangrejitos de
cinaga
Saqikr
Pescado blanco
Tp
Cangrejos
Taxowakal, axalin Cangrejos del mar
Uchbl
Tepemechn
k
Ajsaqmolo,
saqmolobanel
Ajtun chok
Baq quq
Boqolsib
Boyl tzikn
Chipchip
Chitko
Chok
Chuti xtux
Chajl siwan
Chonkis
Chulin
Chuluq
Chuy
Ixq kuch
Kajol k
Kanixt
katinaq kt
Kel
Kuch
Kunun saqiky
Kaqx
Kaqtumutu
Qanani
Qeqakuch
26
Winq kr
Xmutk,
ruchikopil ya
Awuq, rutzi ya
Xtutz
Xiwak
TZIKN / AVES
Qeqsaqiky
Gallina
Qooch, joj
Ral kt, alaj kt
Ponedora
Raxqejun
Zanate macho
Ruperpex k
Pjaro verde de
Ruqaq tixl
pico grande
Golondrina
Sal rij k,
Pjaro cazador de
xik rij k
aves
Saqikuch
Chipe
Saqikiy
Pjaro pequeo
Saqkorowach
que canta
Saqmuquy
Zanate
Pollitos
Sotz
Guarda barranca
Tantakureq
Coronado
Tapicholol
Jaulita
Teej
Pjaro que canta
como el vachioc
Tiw tiw
Pava
Tol
Zopilote hembra
Pollos
Toochich
Catrnica
Tuk
guila negra
Tukr
Perico, otro
Tukmux
gnero de
Tuwis
Zopilote
Kaqtunun
Garceta
Kaxlan punpuna
Guacamaya
Kaxlan quq
Faisn que tiene
Kaxlan t
cresta de plumas
Kuruchich
Paujil
Kuyuch, tachinol
Zopilote macho
Bagre
Tepocate
Nutria o perrito de
agua
Rana
Caracoles
Cigea
Cuervo
Aguilucho
Pato de laguna
Gallo, lo que cuelga
Pajarillo pintado
muy pequeo
Gallina pintada
Quebranta huesos
Garza
Codorniz
Gaviln grande
parado
Murcilago
Pjaro colorado
Curruchiche
Criadera que tiene
pollos
Gaviln pequeo
Pjaro que chifla
en los caminos
Chiltotote
Cenzontle negro
Brujo o tecolote
Paloma monts
Pjaro de mar
Paujil hembra
nsar o pato
Pavo o pato
Paloma de castilla
Carpintero
Periquitos
Kaqchikel Choltzij
Litz, litz
Mama kuch,
kaqbololoj ruwi
Manquq
Masewal k
Mebaqor
Mo
Pa ruwi k
Pajma
Paq
Pich
Pixixi
Pujuy, purpuwq
Punpun
Qn tzikn
Tzikn
Tzunn
Tzoqilj k,
tzoqxmawch
Chut
Kix tzimay
Kixache xkanal
Pa jal kix
Achixm
Awas
Baqil
Belejyuq pa ruwi
Bis, ajil
Bojoy ruqul
Chak
Chak, wel
loqobl
Cerncalo
Uk, sotz
Zopilotes muy
grandes
Quetzal de plumas
verdes largas
Gallo de la tierra
Perico o papagayo
Gaviln grande
negro
Gallo, cresta de
Realejo
Pjaro azulejo
Pjaro de abusin
Pijijes
Mochuelo
Ganso o pato negro
Perico amarillo
Todo gnero de aves
Gorrin
t
Ut, wut
Wachioq
Gallina ciega
Wirwr
Xar
Xibalbay kaqx
Xik
Xkaman
Xko
Xmukur
Xoch
Xoyon
Xpumuy
Xtx
Xtux, xtuxa
Xubaq kt
Pjaro de cola
larga que corre
Paloma de monte
Tordo, mi tordo
Pjaro como
perdiz que canta
Paloma monts,
otro gnero de
Xar pjaro azul
Ave como
zopilote que come
culebras
Gavilancillo
Chacha
Perico, otro
gnero de
Trtola
Lechuza
Perdiz
Paloma monts
Gallina/pollas
Pollas
guila pequea
KIX / ESPINAS
Espina con que
Rukixal met
daban
Rukixal nap
Espinas grandes
Espinas de rboles
Rukixal saqky
Espinas de tomatillo
Xibalbay kix
Espina de maguey
Espina de coyol,
es venenosa
Espina de izote
Espinas grandes
Dolores diversos
Mal, mortal, es
como calambre en
las tripas
Asma, o pulmona
Saliva
Mal de corazn
Barrign
Tormento
Callos de las manos
Compendio de Nombres
27
Raxchak
Raxkej
Raxtew
Rij ruwch
Rabarq runaq
ruwch rukabichal
Rabark runaq
ruwch
Ruchak sank qul
Rukumatzil chi
qakux
Rusal tzi
Kapiwch
Kaqabelon
Kaqakumtz
Tuerto de etrambos
Kaqaqaq raxtew
Kaqbaq
Rusolotal chak
Ruwatop
Tuerto de ojo
Lamparones
Mal de vaso
Tia o empeine
perruno
Elenq rabaj
Capn
Ikoy pam
Cmaras muy
aguadas
Iliniaq kux
Tristeza o tribulacin
Ixim awas
Almorranas
Ixin
Moslodita
Ixoqama
A hembreado
Jebejk ruwch
Tuerto de un ojo
Jilob
Seca
Jixk
Verruga o mezquino
Jobojq ruwch Cara hundida,
pecosa o hundido
de los ojos
Jun ta abj
Potroso o el cicln
Jexe kumtz
Dolor de costado
o de estmago
Katn
Calentura
Kaxj
Baba
Kq raqn
Ningento
Kinin rey
Dientudo
Kobakq ruwch Cara: o pecosa: o
hundido los ojos
Ku
Mocos
Kuluch, kirukam,
kuluch
Esquilensia
Kulum
Vahdo de cabeza
Kura
Garganta como
cantariot
Kapchiya xilim
Bubas de gran llaga
28
Salpich nuwch
Salpich
Sank belejyus
Sank chak
Sq chuwch
Saqpopoj
Semet
Sepesq xilim
Setesk raqn
Setesk rutzam
Sik raqn
Sik ruqa
Sik
Sirisk ruwi
Sison, muqsison
Sobichak
Sojot, wel joxk
Soposk ruwch
Toj, wel tokon
Tamuj
Tan tipoq qaqa
Tew katn
Tkowik
Tok, totz, tzuk
Tokik raqn
Tostk raq
Kaqpexpoj ruwch
Kaqpojopoj ruwi
Kaqsalkam
Kaqwuluwuj ruwi
Cegaron
Incordio
Hinchazn grande
y colorada de pie,
mano
Terciana o cuartanas
Gota
Costra
Padrastros de los
dedos
Empeine de la
cara o pao
Empeine
Arador de la mano
Llaga cancerada
Nube en los ojos
Cara descolorida
Callos
Bubas pequeas
Enano
Chato
Cojo
Manco
Tullido
Motiln
Arador de la mano
Bubas
Sarna
Tuerto de un ojo
Sordo
Tonto o alunado
Callos de las manos
Fros y calenturas
Cmaras
Hipo
Pequeo de cuerpo
Ceceoso
Tener algn mal
en los ojos
Calvo
Flema salada
Calvo
Kaqchikel Choltzij
Kaytz
Kk
Kupatzapoj
Lamalj ruchi
Lemaj
Makamobik
Mani rey
Matzatz ruwch
Mox
Moy
Mul ruchi
Nj raqn
Nimakatn
Nimakamk,
nimayabil
Ojb
Ojb
Patax
Pixnak
Punupk rupam
Pus
Toyoq
Toyoqabaj,
sibajinq rabaj
Tuyuq
Tzarasik ruwi
Tzoy runaq
ruwch
Tzubutzk ruchi
Uera
Sangre
Enano o enana
Desdentado
Cicatriz de llagas
en la cabeza
Pasino
Desdentado
Tuerto de un ojo
Mal de gota coral
Ciego que tiene
los ojos claros
Boca partida,
Alto de cuerpo
Tabardillo
Way
Woswk raq
Xaoj
Xilim
Xilimajaw
Xjekey
Xmutq
Xoroxoj ruwch
Xotoj
Peste o epidemia
Pechuguera
Tose
Chato
Verruga o lunar
Barrign
Corcoveado
Agallones,
hinchazn, o ladre
Romadizo
Corcova
Buboso
Purgacin
Mal de hgado o
piedra
Qaqal kumtz
Calenturas
tercianas o dolor
de fro
Qataqik rutzam Desnarigado
Qatjutjujinq raq Tartamudo
Qqwch, wel
Ciego total
xmawch Yabil
Todo gnero de
enfermedad
Yalus kumtz
Sarpullido
Yalyot
Turnio o bizco
Yayatzam
Desinteria
Yayon, aym
Bostezo
Yoboyk ruwch Tuerto de un ojo
Yoloyobink,
yolan
Defleznamiento
Yuk
Llagas
Potra, hernia
Lobanillo
El de la cabeza
pequea
Tuerto de un ojo
Beso o de los
labios largos
Tzuputzq xilim
Bubas grandes
largas
Ukasbr
Regeldo
Ulewal, chaqaqil El cuerpo
Wachawaxinq
eyaj
Dientudo
Compendio de Nombres
Xqanyar
Xuy
Xupam
Yatzaam,
kirukam yatzam
Pusirem
Qalel ruyawa
Qanaya
Qanchul
Barros de la cara
Tartamudo
Vmito
Bubas
Bubas
Cojo de un pie
Renacuajo
Pecoso
Pantojo o pies
tuertos
ampollas de las
manos
Mezquino o la
verruga
Hidrpico
29
30
Muslo
Culo o excremento
Mujer preada
Labio de arriba
Criatura
Mujer parida
Lengua, mi lengua
Huesos
Ancas
Ancas, sus
Rodillas
Rodilla,
Dedo meique
Codo
Punta de la nariz
Boca o labios
Chayote
Vejiga
Orines
Dientes, mi diente
Venas
Lomos
Espalda
Pajarilla
Labio de abajo
Bigotes o barba
Uas
Cabellos
Galillo
Estmago
Papada
Costillas
nima
Hiel
Partera
Kiey
Koy
Kux
Kaeyaj
Kase, sase
Katuyuq
Kinq
Kojol taq raqn
Colmillos
Mico
Corazn
Muelas
Hgado
Cadera o cuadril
Riones
Distancia entre las
piernas
Mayut
Rabadilla
Miskel
Sobaco
Moqoq
Pantorrilla
Metz
Cejas
Muxux
Ombligo
Ojobl, wel jorjor Guargero
Olox
El coo
Jaj
Paladar
Pa rabajal aqn
Pie, planta del pie
Pa rabajal qa,
wel pa qa
Mano, palma de la
mano
Pa rujaj aqn
Pie, coyunturas
del pie
Pa rutzam
Ventanas de la nariz
Pa ruya
Mollera
Pa xikn
Oreja, agujero de
Palj, wel nikaj
ruwch
Frente
Pam
Estmago
Poror
Bofes o livianos
Puy
Vello
Qa
Mano o brazo
Qo
Tragadero
Qotz
Mejilla o carrillo
Qupubl, qupunk,
quptinem
Sacar o
arrebatamiento
Rabaj
Compaones
Rabaj
Vergenza
Kaqchikel Choltzij
Rachibil akwal,
ranchuk
Campanilla
Rij aqn
Pie, empeine del
Rij qul
Pescuezo
Rij xikin
Oreja, trasera de
Rismal qachq
Vellos de las piernas
Rixkolob achq
Tripas
Rixtuxil aqn
Carcaal
Rubaqil ruwa achq Espinazo
Rubaqil tzam
Ternilla de la nariz
Ruchoy qa
Del hombro al codo
Ruchi rachq
Culo, ojo de
Ruchip aqn
Dedo chico del pie
Ruchumay qa
Del codo de la
mueca
Rujachbal
ruwakux
Pecho los huesos
que juntan en el
pecho
Rukalal tzam
Lodos de la nariz
Rukamal rupam Madre
Rukasmal
ruxe aq
Frenillo
Rukisisal chi
ruwch, wel metz Pestaas
Rukotzij akwal Placenta, madre
Rukoxal ruwi chek El hueso que esta
sobre la rodilla,
Rukux aqn
Pie, choquezuela del
Ruqul aqn
Tobillo
Rukojkakl qa
Dedos, artejos de
Rukojol achq
Dentro de las nalgas
Runaq rabaj
Cojones
Runaq ruwch
Ojos
Runikajal ruwi qa Dedo largo en
medio
Runikajal
Naturaleza del
hombre o de la
mujer
Runima aqn
Pie, dedo gordo de
Runum ruwch
Lagrimales
Rupak
Su anona
Compendio de Nombres
Ruqaqal ruwch
Ruqopil xikin,
wel rutzam xikin
Ruqul aqn
Rusaqil ruwch
Rusikinal ruwch
Rusolbal
Rusotosikil pa
xikin
Ojos, negros
de los
Oreja, punta de
Pie, garganta del
Ojos
La nia del ojo
Por los lados
Oreja, dobleces de
dentro de
Rusunal, rupam
baq
Tutano
Rutiojil ruwaqachq,
wel ibochil
Lomos
Rutiojil
Carnes
Rutulul achq
Nalgas
Rutzam
runimachq
Estantino o sieso
Rutzukutz
Buche o vientre
Ruwaey ajsik
Dientes delanteros
de arriba
Ruwaey ikim
Dientes delanteros
se bajo
Ruwaey
Dientes delanteros
Ruwachek
Espinilla
Ruwakux, saqil
ruwakux, chi
alkwalbaq
Pecho
Ruwi nima nuqa Dedo grueso de
mi mano
Ruwi chek
Rodilla, cabeza
de la
Ruwi qabaj
Dedos, coyunturas
de
Ruwi taq raqn
Todos los dedos
del pie
Ruwi taq rixkq Uas, todas las
Ruwi telem
Cabeza o encima
del hombro
Ruxe ixkq
Uas, races de
Ruyaal ruwch
Ojo, lgrima del
ojo
31
Ruyaal wch
Ruyaj
Saqil ruqa
Sut
Telem
Tiojil
Tunaq
Tzum
Tzumal
Tzam
Tzatz
Lgrimas
Vergenzas
Brazo, mueca de
Coronilla
Hombro
Carne
Manzana
Pechos o tetas
Pellejo
Nariz
Redao
Tzatzqor
Unum
Wch
Wi, wiaj
Xamalil, xaxil
Xe taq ruxikin
Xij ruwi
Xikin
Xix
Xkakate
Xuqul
Seso
Pija
Cara
Cabeza
Cuerpo, el espritu
Lados
Gogote
Oreja
Papo
Barba o quijada
Costado
Achixin,
kinachixin
Achq
Achq pochitz
Achajil, rachijil
Achajmak,
wachajmak
Achalabitz,
achwinaqitz
Achalkan,
wachalkan
Achaqiribl
bojoy
Achi
Achi chikp
Achi ewoyom
Por estornudar
Nalgas
Cagn
Marido, su marido
El que peca
conmigo
El que es esclavo
con otro
Se llaman las
nueras entre s
Bacn
Hombre
Animal macho
El hombre tiene
escondido
Achibil, wachibil Compaero
Achij
Hombre o mujer
valiente
Kaqchikel Choltzij
Achijilal,
wachijilal
Achixabl
Achixanel
Achixon
Achkul jay,
achkulbat
Achqijin ruwch
Achul awachq
Ajaqom
Ajiq
Ajitz, balam
winaqil
Ajuml
Ajabl
Fortaleza, mi
fortaleza
Celos
El que cela
Celoso
Vecino
Alcanzado de
queda o saber
todo como
Como quien dice
vete, que tu
merecido es
Mdico
Goloso
Hechicero
Perro que lo caza
Asuela o
instrumento
Ajachik,
achikanel, ajachik Soador
Ajalpuj, Ajaltoqob Nombres
Ajalxk,
Ajalqanya
Nombres
Ajanel
Carpintero
Ajaw
Cacique o seor
Ajaw atchajiyom Dios te guarde
Ajaw
atkowirisayom
Dios te esfuerce
Ajaw katchapon,
katukwan
Dios te guarde
Ajaw tiyao tikilk Que Dios te d
buena vida y salud
Saqamaq richin
ajawarel
Lo que se ha de
enseorear
Ajawarem
Seoro
Ajawaribl
Instrumento
Ajawartisabl,
ajawarisabl
Instrumento
Compendio de Nombres
Ajawartisanel,
ajawarisanel
Ajawartisaxel,
ajawarisaxel
Mitirisaxel, kib
alirisaxel
Ajbey
Ajbis, ajoqej
Ajbix
Ajcha
Ajchamey
Ajchij
Ajchoq ichin
El que enseorea,
o manda a otro
Lo que a de ser
enseoreado por
otro
Lo que se ha de
hacer diligente
Atalaya
Triste melanclico
Cantor
Flechero
Alguacil
Importuno
Dueo de alguna
cosa
Obrador
Caa de maz verde
El que tira con onda
Tristeza
Paga o precio
Ajchoqbanojel
Ajij
Ajikaq
Ajil, bis
Ajil, rajil
Ajily ixim, moll
ixim
El que echa suerte
embaucador
Ajilabl
Instrumento de
contar
Ajilanel, ajily
El que cuenta
Ajilaxel
Lo que a de ser
contado
Ajikx, ajkajb
Idlatra
Ajkalam,
ajkalama
El que reparte el
servicio de los
indios
Ajkaqowal
Hurfano
Ajkatoj
Casamentero
Ajkx
Vergonzoso
Ajkot
Cantero
Ajkux
Discreto
Ajkula wch
Hipcrita
33
Ajkumum, ajqatt
kux
Penitente
Ajkr
Pescador
Ajkel
Molendera o
panadera
Ajkem
Tejedora
Ajkem ixq
Mujer preada
Ajkij, ulkal kij
El que bebe mucho
Ajkok, at ke re
tabij re
Bala medios
contigo cosa dices
Ajkopak
Desobediente
Ajlabl, kull
mujinem
Contrario, sombra
o instrumento
Ajmq
Acechador o
escucha de camino
Ajmak
Pecador
Ajmay tzij
Profeta
Ajmewy,
mewayjinel
El que ayuna
Ajmuen
El que siembra
almcigo de
hortaliza
Ajmuqche
Acechador
Ajnaoj
Entendido
Ajnima meway,
ajsik, ajbis
El que gime
compungido
Ajnum
Hambriento
Ajobl
Instrumento de
querer
Ajonel
El que quiere o
desea
Ajowabalil
Voluntad
Ajowanel
El que quiere
muchas veces
Ajowanoma
Queredores
Ajoxel
Lo que se
necesita, conviene
o menester
Ajpaj, pajonel
El que pesa o mide
Ajpata
El que pone ratonera
34
Ajpatan
Ajpichiki
Ajpis
Tributario
Regatn
El que envuelve o
amortaja
Ajpixa
El que pide
licencia, el que
pide consejo
Ajpixola
El que hace obra
de plumas
Ajpop
Dueo del petate
o el seor, lder
Ajpop, qalel ajpop Cacique mayor
Ajpub
Tirador,
cerbatanero
Ajqaqank kux Envidioso
Ajqij, choll qij Sortero o
hechicero, el que
cuenta los das, el
contador de das
Ajqojom
Msico o
tamborilero
Ajquch, ajqucha Trabajadores que
van de comn a
trabajar
Ajraxaj
Caa hueca
Ajsa, sal
El que asa o seca
Ajsamajoma
Trabajador u obrero
Ajsaruwch
El que sale galn
o se estrena algo
Ajseol
Romero
Ajsik
Hacia rriba
Ajsik
Presgonero
Ajtij
Maestro
Ajtikon
Hortelano
Ajtil, ajtila, till kel Cazador de aves o
fieras
Ajtitil, ajkaqaulew Seores ungidos
de estos colores
Ajtun
Clarinero o
trompetero
Ajtzalam
El que reparte
servicios de indios
Kaqchikel Choltzij
Ajtzaq
Ajtzib
Ajtzison
Ajtzumum,
ajqatt kux
Ajtzay, ajkatoj
Ajtzen
Ajtzij
Ajtzij winq
Ajtzuqy
Ajtzuy
Ajuchan
Albail
Escribano
Sastre
Penitente
Enemigo
Risueo
Alcahuete
Principal
El que sustenta
Marimbero
Principal que
reparte el servicio
Ajuchan
El que allega y
guarda presentes
Ajwaram
Dormiln
Ajwatas
Cocinero o quien
da de comer
Ajxajab
Zapatero
Ajxajan
Penitente
Ajxajoj
Bailador
Ajxaq, ajqanabj Cuando eran
puestos en seoros
Ajxet
Olla de tres asas
Ajxikin
Budente
Ajxit
Oficial que labra
este gnero de
piedras
Ajxokon
Zurdo
Ajxul
Flautero o pitero
Akpoy, xibibl Espantajo de las
milpas
Akamirisabl
Instrumento, tipo
de instrumento
Akanimaq
Recin casado o
principal
Akanimaqi,
ajawa
Caciques o
principales
Akax, wakax
Odo
Akaxabl
Instrumento para
or
Compendio de Nombres
Akaxanel
Akaxaxel tzij
Akaxoma
Akwal, ralkwal
Aka
Akaqijebel wa
Al
Al k, ral k
Al balam, ral
balam
Al, kajol
Al, wal
Ala
Alabal, nimabl
wichin tyox
Alabitz, alabil
Alabitz, munil
Alabitz, wel
alabil
Alabon
Alaj
Alaj
Alaj chij
Alajibal
Alajinel
Alanel, aly
Alatz
Alaxik, yakebk
Alaxel
Alaxel
Alaxibl
Ali, alibtz
Alinam, walinam
El que oye
Palabra oble y de
entender
Entendedores
Nio o su hijo
Parentesco
Qu buena cosa es
esta!
Cosa pesada
Pollito
Tigrillo
Vasallos o
maceguales
Dice la mujer, mi
hijo o hija
Muchacho
Mi obedecimiento
a Dios
Esclavo
Cautiverio
Esclavo
Muchachos
Escarnio
Cosa libre,hombre
o mujer o animal
Escarnio
Burla
El que escarnece
o burla
La que pare
Mueca o juguete
de nia
Nacimiento, nacido
Criatura
Lo que es nacido
Nacimiento
Nuera
Suegro mi suegro
dice la mujer
35
Alite, walite
Alkisij, at pr
Alom, kajolom,
metapjom
Aloma
Amaq
Amaqel
Amaqel chak,
amaqel yabil
Amichak
Amolo
Suegra de parte de
la nuera
Se dice al
murmurador o
chismoso
Se entiende por
Dios que es creador
Recin paridas
Pueblo
Para siempre o
siempre
Lepra
Zaratn
Mosca que cra
gusano
An: kinan
Por correr
Any
Un rbol frutal de
costa
Ana: wana
Hermana
Aninbl
Carrera
Anom, chuqa
Presto
Anom, xel anom Huido o se huy
Anoma
Correo o posta
Apon, kinapon
Llegar por llegar
Aq
Puerco
Aqal
Carbn
Aqan, kinaqan
Por subir
Aqanej, kinaqej Por subir
Aqanejinq chikaj El que subido en
alto o en el cielo
Aqanibl
Instrumento para
subir
Aqom
Medicina
Aqomabl
Instrumento de
curacin
Aqomanel
El que cura
Aqomaxel
Lo que se ha de
curar
Aqut, qosm, qaut Suciedad
Aqutark, tziaqirk Cosas viejas o la
pobreza
36
Aqn, raqn
Aqais ruwi
Pie su pie
El que tiene los
cabellos levantados
Panal de avispas
Alunado
Alunado o loco
Ro
Locura
Jcara de calabaza
Aqaj
Aqal
Aqal, chuj
Aqanil ya
Aqark
Aqem
Aqem rutikilibl
wy
Jcara para poner
las tortillas
Atit, watit
Anciana, abuela,
mi abuela
Atinel
El que se baa
Atinibl
Bao
Atinisabl
Instrumento para
baar
Atinisanel
El que baa o lava
a otro
Atinisaxel
Lo que ha de ser
baado
Atiyal
Molde o crisol
Atjunameba,
atjunajitol awi chi
atmama
Para injuriar al
extrao
Atnuloqmaij
Mi muy amado
jutzisie tata
siempre padre
Atnusase
atnuporor
Hijo mo querido
Atnusibaq
Mi hijo
Ato
Por casa buena
puesta en obra
Atretal
T, lo sabes
Atzam
Sal
Atzamibl
Salero
Atzamirel,
atzamin chk
Lo que esta ya
salado
Atzamirisanel
El que sala
Atzamirisaxel
Lo que se ha de
salar
Kaqchikel Choltzij
Atzararim aj
Atza
Atza kixanpe,
myer titikr misa
Atza kiyalj
Atzaim kixpe
Atzachuqa
Atzakoj tipe
Ajtzij winaqil
ko wi
Caa, reja de
Adverbio: un
poco ms
Daos un poco ms
de prisa, hace
ratos que
comenz la misa
Tardar algn da
Daos prisa a venir
Date un poco ms
prisa
Trae un poco ms
Esta en aquel
principal
Awetal
Un baile de
mercaderes
Awexabl
Instrumento para
sembrar maz
Awexam chik
Tierra sembrada
de maz
Awexam, awex
Maizal o milpa
pequea
Awexon
Sembrador
Awi
A ti: pronombre
reflexivo
j
Elote
k, kaxlan k
Gallina de Castilla
Ba
Adverbio: dnde
Ba kacha wi?
Hacia donde vas?
Bajibl
martillo
Bajinel
el que martilla o
enclava
Bajixel
lo que se ha de
martillar o clavar
Bakaqi xatbe wi? Ciertamente
dnde fuiste?
Bakibl
Malacate, huso
Bakin
Lo hilado
Bakonel
Malacate, huso
Bakom rupam jay El que secompone,
viste o arma
Compendio de Nombres
Bala, balaje,
balajetq
Bala, kabala
Balaqujel
Balaqujibl
No s dnde
En pocas partes
Lo que se desmaya
Instrumento,
alguna clase de
instrumento
Balboj, qanqj Cosa que tiene
diferentes colores
Balibl
Instrumento para
llenar
Balinel
El que llena como
caja o troje
Balkotinel
El que envuelve
algo, como
mazorcas
Balkotixel
Lo que se ha de
envolver
Balqotibl
Instrumento para
envolver
Baluk, rubaluk Cuado, su cuado
Balxel
Lo que se ha de
llenar
Bana
No s dnde
Banbl
Instrumento,
alguna clase de
instrumento
Banel
Lo que se ha de
hacer
Banoj
Lo que se hace
Banoj iloj
Culpa o pecado
Banojisabl
Alguna clase de
instrumento
Banojisanel
El que compone o
adorna
Banotz, ilotz
Obra
Baq
Hueso o la aguja
de coser
Baq jolom
Calavera
Baqal rukuxlabal Ser mal visto
Baqbl chich
Barreno
Baqboj
Persona flaco
delgado
37
38
Benq pa choy
Se ha ido a la laguna
Benq pa choyj che Se ha ido a cortar
madera
Benal
El que se va
Benam wichin
Ya me voy
Binaqil
Muchas veces
Binaqil tinbn
Lo hago muchas
veces
Benisabl,
betisabl
Instrumento
(transporte)
Benisanel, betisanel El que hace ir a otro
Benisaxel, betisaxel Lo que se ha de
hacer ir
Beqom, bichom Desgranando
Bey, qabey, qaqn Nuestro camino,
Beyanel
El que frecuenta a
andar
Beyom
Mercader o tratante
Beyoml
Mercadera bienes
Bi chi iwichin
Quien de vosotros
Bi chi iwichin tibe Quien de vosotros
ir
Bi la
Alguna cosa
Bi la cha mani wi? Por qu no?
Bi la chi winq No s quien es ms
Bi la kachel
tiqabn
No se como lo
hagamos
Bi la kachel
xkamowr kami No s que le a tomado
Bi la tux
Alguien, alguno
no s quien
Bi la nq tux
No s quien es, o
no s qu ser
Bi rumal?
Por qu razn? o
por qu causa?
Bi ruwch tan
tabann?
Para qu es lo
que haces?
Bi ruwch?
Qu es eso?
Que significa eso?
Kaqchikel Choltzij
Bi, rubi
Bicha?
Bicheel, bipecheel
Bij
Bijamaq
Bij tzij, samajel
Bij, bijinel
Bijem
Nombre, su nombre
De qu manera
Como
Mensajero
Extranjero
Mensajero
El que dice
El que ahoga con
alguna cosa
Bijem
Lo dicho
Bijibl
Causas o efecto,
por qu se dice
Bijininq chk
Ya esta dicho
Bijitz
El dicho
Bikbl, bichbl Instrumento
Bill
El que despliega
algo
Binq iwi
No os maltratis u
estorbis
Binam, rubinam Se nombra o se llama
Binatisabl
Instrumento para
poner nombre
Binatisanel,
binatisy
El que pone nombre
Binatisaxel
Lo que a de ser
nombrado por otro
Binel
El que anda o camina
Binel ya
Ro
Biql
El que traga o sufre
Biql wichin,
tiol wichin
El que me tiene
envidia
Biqbl
Instrumento para
tomar
Biqichel pe tzij? Qu es lo que
envan o mandan?
Biqichel ruwch
wuj xul?
Qu carta es la
que vino?
Biqichel?
Qu es? o
Cmo es?
Biribk
Lo delgado de
alguna cosa
Compendio de Nombres
39
Boll
Bolobq
Bolom kepe
sank elim
Bon, kaxlanbon
Bonatl
Bonotl ruwch
Boq
Boq
Boqotim kix
Boql
Bosel
Bosel, pol
Bosel
Bosinq chik
Botl
Boyobl
Boyonel
Buch
Bujil
Bulbux ya
Busl
Butk, ulalj
Cha kixkm
Cha, kicha
Cha, xacha, xa
kacha
Cha
40
Surco de tierra
labrada
Serrana o tierra
que tiene sierras
Hormigas
quedaban de tropel
Color
Coloreado
Coloreado su
superficie
Tamal grande
Tamal o bollo de
Corona de espinas
Arando la tierra
Confites de maz
Maz tostado y
reventado
Flor cuando se
abre o revienta
Esta reventado
Enrollado, como
petate
Instrumento para
enrollar
El que llama o
alcahutea
Cierta bebida de
maz
Olla quebrada
Fuente o
manantial de agua
Doblado
Diluvio
Cuando muriereis
Por decir o llevar
el viaje para algo
De esta manera y
por eso
Cuando,
afirmando
Chaj, saqchaj
Juego de pelota
que dicen de baley
Chal, chalunel
El que derrama
como grano
Chaon
Lo escogido, lo
seleccionado
Chaomabl
Instrumento
escoger
Chaomal
El que es hermoso
Chaomalj kojlem Castidad
Chaomarisabl Hermosura
Chaomarisabl Instrumento
hermosear
Chaomarisabl jay Purgatorio
Chaomarisanel
El que hace cosas
hermosas
Chaomarisanel
El que hermosea
Chachal
Soguilla o manilla
gargantilla
Chachalim che
Carcoma
Chachux
Despus
Chajl
Guarda
Chajajk, nuchajajik Voces
Chajajibl
Instrumento dar
voces
Chajajinel
El que da voces
Chajajixel
Lo que se vosea
Chajibl awn
Ranchillo de las
milpas
Chajmu, kaqo
chajmu nimaq qin Hilo para teir y
tejer
Chakch,
chakachk che
Cesto canasto o
espuerta
Chakl muk
Joyas hechas en
figura de cigarras
Chakanel, okonel El que anda en
cuatro pies
Chalamakat,
eleqom
Brujo
Chalujisabl
Instrumento para
derramar
Kaqchikel Choltzij
Chalujisanel
Chalujisaxel
Chamal chik,
kirl chik
El que hace
derramar como
cosa de grano
Lo que se ha de
hacer derramar
Va haber silencio
o hacer tiempo
sosegado
Chapom chi
ajawarem
Puesto en seoro
Chaponel, chapy El que coge,toma,
prende
Chaq, nuchaq,
chaqitz
Hermano menor o
primo
Chaql chi wij
Yo tengo la culpa
Chaqajinq
Desventurado
Chaqajinq ajmak Pecador
desventurado
Chaqajinq yawa Enfermo sin
ninguna consolacin
Chaqalj banoj Culpa o pecado
puesto en efecto
Chaqalj mak
Pecador lleno de
pecados
Chaqimal
El que pide prestado
Chaqobebl
Instrumento
responder
Chaqobenk
Respuesta
Chaqobenel
El que responde
Chaqobexel
Lo que se responde
Chaqabl, okobl Instrumento
Chaqij
Cosa seca
Chaqij aj
Caa seca
Chaqij bey
Camino seco
Chaqij patzn
Caa de maz seca
Chaqij wy
Tortilla seca
Chawe
A usted
Chawichin
Para ti
Chayubl
Colorado
Chayubl kaj
Cedazo
Compendio de Nombres
Chayum chik
Chayunel
Chq chik
Chik
Che rute qaq,
Che
Chelex tikis
Chelex tikm
Chelex waim
Chenol
Chenol, chenoy
Chenbl
Chenoj
Chi
Chi awij
Chi la
Chi la apon
Chi nukanobal
nupatn
Ya esta colocado
El que cuela algo
lquido
Cosa que ya esta
madura
Partcula, ms u
otro, solo
Palo seco de donde
se seca fuego
Palo, madera, rbol
Acaba de consumirse
Acaba de morir
Acaba de comer
Milpero o labrador
Labrado
Arado
Tierra labrada
Preposicin: con
Contra ti
Adverbio: all
Mas all
En el tiempo de
buscar mi tributo
Chi qipom,
chi chopom
Atenazadas
Chi qakojol
Entre nosotros
Chi re
a l
Chi re ewelikil juyu Lugar escondido o
abrigado
Chi relebal qij
Oriente o
nacimiento del sol
Chi ri
Adverbio: ah
Chi richin
Par aquel
Chi rij yinajilan wi Soy de su parcialidad
Chi wichin
Par m
Chuwij
Contra m, detrs
de m o despus
de m
Chi ya, chuchi
palow
A la orilla del ro
o del mar
41
Chij
Chij
Chijbalil
Chikik ruwi
Chakajil etamabl
Chikajil loqobil
Chikoj, yujuj chikoj
Chikopilj winq
Chikrin, kok, chikrin
Chilichq ruwch
Chinamt
Chinaq
Chinik
Chiqijil
Chiqijil chaqa
Chi ronojel uchuqa
Chi tinamital
Chitzik
Choj, chojim
Chojmil
Raxkorokoj
saqpokapol
Chojmilal
Chojmirisabl
Chojmirisanel
Chojmirisaxel
Chokola
Choll
Chorom wch
Choy
42
Algodn, lana,
oveja o carnero
Boca u orilla del
mar de laguna
Longanimidad
Desmelenado
Sabidura
Bienes espirituales
Rencillas y pasiones
Gente brutal
Grillo que canta
Mal encarado o
desvergonzado
Linaje apellido o
tribu
Quin? quin es?
Caracol muy chico
Entre da
De da y noche
Con todas vuestra
fuerzas
Prosapia
Cosa lenvantada
Mascal cocido
para comer
Derecho
Tiempo abonado
La verdad
Instrumento, que
corrige la posicin
El que declara
alguna cosa: o
saca a luz
Lo que a de ser
declarado
Banquete o cosa
comn
El que dice, cuenta
o narra alguna cosa
Descalabrado
Laguna
Choyl che
El que corta o
rosa rboles
Choyobl abj
Cascajo
Chuwkay
Por heder
Chuy
Bolsa
Chubabl, chub Saliva, instrumento
para hacer saliva
Chubanel
El que escupe
Chubaxel
Lo que se escupe
Chujutzubk
Como acanalado
Chul, achq
Suciedad o
excremento
Chulubl
Jcara de orina
Chulunel
El que orina
Chumchimikl j
ko wi
Estamos cercados
y rodeados en medio
Chun
Cal
Chunan jay
Casa encalada
Chupl qaq
El que apaga fuego
Chupam
Dentro
Chupam nimark
tikoje wi
Es tan soberbia
Chupubl,
chupubl qaq
Instrumento para
apagar, apagador
Chuqa
Presto
Chuqabon
Valiente o fuerte
Chuqajibal qij
Al poniente
Chuqajibal sutz Lugar donde hay
siempre nieblas
Chuwch el tinamt Fuera de la ciudad
Chuwaq tinkul
raqanil
Maana ser
castigado por esta
causa
Chuwe
Conmigo
Chuwi, chuwi
ulew
Encima de la tierra
Chuxe
Debajo
Chuxe kan xnubij
wi chawichin
Al principio os dije
Kaqchikel Choltzij
Chuxokon qij
Al septentrin o
norte
Chuy
Ocho mil
Chuy
Pava
Chm
Cosa agria
Cha, ralcha
Flecha
Chael ruchi
El deslenguado
que habla mucho
Chael ruchi
Hablador
Chabq
Lodo o cieno
Chabaqilj bey Camino lodoso
Chajobl, chajon Ropa que se lava
Chajomabl
Instrumento para
lavar, lavadero
Chajomanel
El que lava
Chakuxel
Lo que ha de comer
Chakt
Asiento de palo
para sentarse
Chakt wiaj
Cabecera o
almohada
Chakubal, wel
chakunk
Comida de carne
Chakunel
El que como carne
Chak
Carne
Charam aj
Caa rajada
Chat
Cama o tapesco
Chayl chich
Herrero
Chaybl
Palo, martillo o
instrumento para
desgranar
Chayonel
El que aporrea,
hiere
Chelel, ajchelel El que desnuda
Chilom
Desnudamiento
Cher
Hombre delicado
Cherey, ajcherey El que rie
Cherey, cherey Ria
Chet, chenoj,
kujay
Troje de maz
Chibank, yalun Desosegamiento
Chibanel, yalunel El que esta
desosegado
Compendio de Nombres
Chikoj
Chobonk,
chobon
Declaracin o
encantamiento
Chobonel
El que declara,
muestra o
encamina
Chokom, chaom Cosa hermosa,
seleccionada
Chop
Pia
Chopte
Canje acequia
Chuj
Grana o el loco
Chul
Hacer blando lo
que estaba duro
Chuchuj
Lo blando o liso
Chuchujilj bey,
liq bey
Camino resbaloso
Chul awch
Cara sucia
Chut
Cochiquiguite o la
espina de clavar
Chuti chop
Piuela
Chutibey
Camino pequeo
Chutimulumk
juyu
Cerro redondo
pequeo o de tierra
Chutin rupam
Cosa delgada
pequea o corta
E ajilan
cosa contada
ixq chikp
animal hembra
E jamojj
Desembarazados
E jebejoj
Buenos o lindos
E lae ixq
Aquellas mujeres
E motzl pa bey Cuando muchos
pasados estn
juntos
E nimaq chuqabon
kechojin
Hablan muy
fuertemente
E wae atulul
He aqu tus
zapotes
ichaj
La comida de
verduras o yerbas
43
Echabl
Instrumento
Echabl, wel ichaj Comida de verduras
Echalj
Tiempo de mucha
comida
Ichanel
El que come
verduras: o yerbas
Echaxel
El que ha de comer
Echaxel pe wa
Es de comer esto
Ejqam
Carga
Ejqalem
Cargo
Elachijbl
Instrumento
Elachijel
El que se humilla
hasta que se averigua
Elajibl
Instrumento de
excusa
Elajinel
El que se excusa
culpando a otro
Elebl, pa relebal
qij
Nacimiento del
sol u oriente
Elem, elk, welik Salida, mi salida
Elenq ruwa rey,
mani rey
Desdentado
Eleq
Hurto
Eleqy itz,
eleqy itzel
Embaucador que
hace crecer
Eleqabl
Instrumento para
hurtar
Eleqanel
El que hurta
Eleqaxel
Lo que se hurta
Eleqom
Ladrn
Elesank
Sacar
Elesanel
El que saca
Elesaxel
Lo que se ha de
sacar
Eq
Conjuncin:
empero
Eqabl
Instrumento para
cargar
Eqal ok taliej
Llevarlo poco a
poco en las palmas
44
Eqom
Erabl
Eraxel
Cargador
Instrumento
Lo que se ha de
acarrear
Elesabl achibl Instrumento
fotogrfico
Et, etal
Seal
Etabl
Caja o vara de medir
Etamabl
Ciencia
Etamabl wch
Conciencia
Etamablil
Ciencia
Etamank
Sabidura
Etamanel
Sabio
Etamanel ruwch
loqebl
El que conoce
bienes temporales
Etamaxel
Lo que ha de
saberse
Etamaxel ruwch Lo que a de ser
conocido
Etanel
El que mide o traza
Etanel, ery
El que acarrea
Etaxel
Lo que a se ser
medido
Etna
Dios sabe si lo
hiciera o no
Etwachinel
El que se abstiene
Etwachixel
lo que se abstiene
Etzanel
El que fornica
juega o burla
Etzanem
Fornicacin o juego
Etzanibl
Instrumento para
jugar
Ewabl
El escondrijo
Ewanel
El que esconde
Ewaxel
Lo que a se ser
escondido
Ibaj
Casa donde
estuvo casado
Ibil
cosa hueca, fofa o
blanda
Iboch, ribochil Nervios
Kaqchikel Choltzij
Iboy sital
Iboyel
Iboyim chij,
iboyim atzam
Ichaj
Ij, wij, chi ri jay
Ijatz, rijatzil
Ijixel, ijixk
Ikatz
Ikatzomachij
Ikowinq
Ikowisabl
Ikowisanel
Ikowisaxel
Ikj
Ikan, wikan
Ikanij, ruchikopil
ikanij
Ikaq
Ikaq, wikaq
Ikenel, ajyech
Ikexel
Ikeybl,
ikeyxibal, ikenk
Ikik maskwal
k
Ikiche, (ijqiche)
Ikikink, rikikixik
tyox
Ikim ya
Enjambre de avispa
Mensajerosa
Envoltorio de lana
o de salamanque
Hortaliza o verdura
Espalda o casa de
detrs
Semilla o simiento
Viejo, anciano o
maduro como fruta
Cosa que tiene ser
y vale algo
Toda cosa necesaria
Aventajado o ms
grande que
Celebracin
El que pasa otra
cosa o celebra
fiesta
Lo que sea de
pasar o celebrar
Hacha
To, mi to
Enjambre de
avispa y las avispas
Honda
Sobrino o sobrina
El que se da prisa
Lo que sea de dar
prisa
Prisa
Gallo de la tierra
rbol de encino
Creencia, creer en
Dios
Cierta bebida de
cacao
Compendio de Nombres
Ikim, ikim qa
Abajo, hacia abajo
Ikiqa, ajijkiqa Mano diestra
Ikoqij
Lucero de la
maana, venus
Il chipus, il richin
nawal
Grandes
encantamientos
Ilonk iloj
Congoja o
pronostico
Ilwil, nutzap
Culpa o cosa de
infortunio
Imark
Grandeza o soberbia
Inamatzen,
Inachokem
Yo soy tu amparado
Inaqomaxel xinl
wawe
vine a ser curado
Incheel
Como va o que
Injal, in chiql
Estoyconsiderando
o mirando por arriba
Injoyoway iwch Yo os hago
caridades
Inkibe chijl
Yo tengo el
cuidado o yo no s
Inkibechijl
Yo s cundo o
cmo se har tal
negocio
Inmural, kirl
Sarpullido
Innimalj chi re,
tok xatul
Yo estaba peor
cuando, t, viniste
Inpal chmip
waqn
Estoy
aguijoneando o
aguijando
Iqalem
Cargo
Iqanij
Enjambre de abejas
Iqitzijk
Certificacin
Is
Camotes o papas
Itz, itink
Hechicera
Itzel yabil
Cmaras de sangre
Itzel, itzelal
Por cosa sucia o
mala o la maldad
45
Itzin
Iwir, iwir aqa
Ixq
Ixq Ajaw
Ixq Ajaw
Ixq chikp
Ixchentalon,
wixchentalon
Hechizado
Ayer, ayer noche
Mujer
Gran seora
Seora
Hembra
El que se alquila
para labrar tierra
Ixchijl pail
Burla o mentira
Ixim
Maz
Ixjayil, wixjayil
Mujer casada, mi
mujer
Ixnamunel
Concuos o
concuados
Ixq o ajawarem Seora, mujer
noble
Ixoqchi, ixoqchijel Murmurador
Ixoqchil, ixoqchink Murmuracin
Ixoqirinq pa
rutiojil
Hombre muy
delicado
Ixowabal,
ixowank
Aborrecimiento
Ixowanel
Aborece, el que
Ixowanel
Aborrecedor
Ixowaxel
Ha de ser aborrecido
Ixowaxel
Aborrecible
Iyom
Abuela o partera
s, rismal wi
Pelos o cabellos o
plumas
y, wiy
Nieto o nieta de
parte de la abuela
Ja
Causa
Ja ok, jari ok
Ese sea o por cuanto
Ja, jaki, ja okina Aquel, ese mismo,
sea ese
Ja, je
Adverbio: s
Jachibal, laqobal
perobal
Divorcio
Jachikawae
He aqu lo otro o
lo dems
46
Kaqchikel Choltzij
Jantq la, xa
kajantq la
pocas veces o de
cuando en cuando
Japibl chich
Cerrojo o candado
Jaql ruchi jay
Casa abierta
Jaqojoxinq
Cosas que estn
abiertas
Jaqom wuj
Carta o libro abierto
Jararim che
Reja de palo
Jarinq kul
Ropa vieja
Jarjaq tibe wi ri? Qu tanto vale?
Jaru
Cuando
Jaru kami
No s que tanto a
Jaru kami tiqaqox
nukam?
Cuanto se me ha
de quebrar?
Jaru kami tul?
Cundo vendr?
Jaru tibewi
wae kul?
Cuanto vale esta
manta?
Jaru tibe?
A como es el
precio de cada
cosa de estas?
Jas
Secreto (voz baja)
Jaskum
Secreto a escondidas
Jatakijil qij
Cada da
Jay, jujaim winq Casa, una familia
Jay, ochoch
Casa
Jb, tiqa jb
El aguacero o
lluvia
Jch, tan tiban
jch
Coger las
mazorcas de las
milpas
Jl
Mazorca
Jl, raxjl awn
Mazorca de maz
negro
Jr may?
Qu tantos aos?
Jr qij, jr winq? Qu tanto tiempo?
Jr?
Qu tanto tiempo?
Je akol chaoj
winq
Ve, a reprender
Compendio de Nombres
47
Jiloj, chiqoj
Jinam, nujinam
Jip
Jipe Pedro?
Jina Pedro?
Jipulj achi,
Jipulj ixq
Jipulj ala
Jipum
Jiqilibem
Jiqisanel
Jiqisaxel
Jite, nujite
Jitzanel
Jitzwil
Jix, j jix
Jo q
Joq
Joch, och
Jocham, qutum
Jok
Jokon ik
Jokonel
Jolobaq ruwch
Jolom
Jolom chich
Jom
Jugaban
Josq tichao
Josqilj winq
48
Lamento
Suegro de parte
del yerno
Inobediente
Qu es de Pedro?
Hombre o mujer
desobediente
acusado o
denunciado
Muchacho
desobediente
Soberbio
Desafo
El que ahoga
Ha de ser ahogado,
Suegra de parte
del yerno
El que ahorca
Derecho fiel
Idos vosotros,
mandando
Vmonos nosotros
Doblador
Maz verde
Una bebida de
cacao muy fresca
Tortilla de maz
tierno
Chile o especie
molida
Moldera de
chocolate o de
especies
Cara hundida
Cabeza
Cua de hierro
Lugar donde
el baley
Habla muy bien
Gente buena
Josqo, josqo
rubanik
Hgase con
limpieza
Jukam rukan
Jukisk
Uno y medio
Solo uno para
siempre de una vez
Jukol
Convento o
congregacin
Jukubk
Rincn
Juk, teqal
Asiento o trono
Jukowaj ruwi
Cabezn muy
labrado (cabello
espeso)
Juku
Canoa, barca o
navo
Jukumaj
Presto
Jukumaj katul
Ven, presto,
madrugador
Julilj bey
Camino con hoyos
Julim ya
Estanque de agua
Julu, joko, chimal Caas para hacer
chiqui
Jun chik rupam,
kum chik rachq
Tewilj ya
Arrugas de barriga?
Jumaj
En todas partes
Jumajxkanon wi
nuwch
Acate por todas
partes
Jumerwachil, jumer
chiwch
En un abrir y
cerrar de ojos
Jumet, rujumetal
wit
Cscara o corteza
del encino
Jumuch Jun
Ochenta y uno
Jun chik winq man
xilitaj wi
Otro hombre fue
que me prendi
Jun jotl tipe
nukuyum na eq
Ya lo he venido
sufriendo hasta
ahora
Jun saqij kan
En un verano
Compendio de Nombres
Junajpr, rujunap
wi qachi
Canal de la nariz a
la boca
(Por ser) iguales
Junam
Junam rilom
rechetal, rechetalin
Jupalk
Justo viene uno
con otro Por
siempre o para
siempre
Juqbl
Instrumento
Juqunel
El que acicala,
amuela, raspa o
brua?
Jutq
Cada uno o cada
cosa
Jutaq jal chi
ajchamiya
Cada mudanza de
alguaciles
Jutaq juna
Cada ao
Jutaq qij
Cada da
Jutuk
Cuarenta
Juwakaj ruwi
Desmelenado
Juxbl, joxubl Instrumento o
causa para ello
Juyubal winq
Montaraz que
vive en los monts
Juyubaribl jay Secretas
Jl
Hoyo
Ka alaj
Aun estn pequeos
Ka ruqij
Cosa nueva como
verdura o fruta
Ka tajin ochawn Cuando las milpas
kabala, kabala
ko wi kabawil En pocas partes
hay dolo o estatua
Kachiktaqaj
Camperazo o sabana
Kajim ixim
Pinol
Kajisanel
Castigador
Kajisaxel
El que ha de ser
castigado
Kajkobolj juyu Laderas de cerros
49
Kajolabal,
kajolatz
Kajolanel
Kajolanel,
kajoly
Kajolaxel
Kalwch, wel
walkacha
Kalwachibl,
yalwachibl
Kalwachinel,
yalwachinel
Kalwachixel,
yalwachixel
Kaml bey
Kamel kuxlal
Kamowabl
Kamowal naojil
Kamowanel
Kamowaxel
Kamowel
Kamoyol
Kanbetajibal
Kanbetajinel
Kanijablril
Kap
Kap, ilink
Kaql kej
Kaql tzij
Kaqbl tzij
Kaqowalil
Kararim chich
50
Hijo
Engendrador
El que engendra
hijo
Hijo, que es
engendrado
Corona
Coronacin
Corona, el que se
hade coronar
Coronado, el que
ha de ser
Guiador o tallacan
Benignidad
Agradecimiento
Consejo
Agradece
Agradecido
Tentador o tentacin
Cuando quiere
amanecer
Tentacin
Tentador
Claridad
Desdicha o
acaecimiento
Congoja o
pronostico
Cazador o montero
de venado
Mentiroso o
testimonio
Testimonio o
mentira
Orfandad
Reja de hierro
Kararim che
Kasbl, makl
Kaslem
Katl jay
Katoj
Katoj
Kaxtok
Kaxtok awaq,
Kaybl
Kaybabl
Kayij
Kayink
kaybalink
Kayinel
Kaysel winaq
Kj
Ky
Kek
Kekel
Kela wachibl,
Kela wachink
Kelawachin
Kelawachinel
Kelawachixel
Ketl, ketonel
Kiaq
Kibalil, mitijul
Kibank
Kibaxel
Kij
Kilim kab
Kiloxel
Reja de palo
Pecador, miserable
o desdichado
Vida
Adultero
Adulterio
Boda, convite o
sacrificio
Demonio
Choj awaq
Murmurador
Plaza
Instrumento para
vender
Venta
Lo que se vende
Vendedor
Gente que vive
Harina
Muy salado, amargo
Mezquino o escaso
Avaricia
Esperanza o
confianza
Esperanza
El que espera o
tiene confianza
Lo que se espera o
confa
El que ve, o mira
Engrudo
Diligencia
Escritura o pintura
Lo que se escribe
pinta
Asan o trabajos
Turrones
Lo que es
molestado o
atormentado
Kaqchikel Choltzij
Kim
Kisel
Kisk
Kisk, kiskol
Kiskol
Kix
Kixalj bey
Kixb,
kixbisanem
Kixbinel,
Kixbisanel
Kixnuyaj
Kixnuyajtijoj
Kiyarisabl,
kiyarisanem
Kiyarisanel
Kiyarisaxel
Kiysabal,
kiysanem
Kiysanel
Kiysaxel
Ko rikatz
Paja
Acabado
Oler a cabrn o
zorra
Hedor de sobaco
o de cabras
Hedor del sobaco
Espina
Camino espinoso
Vergenza
El que hace
avergonzar
Yo os avergenzo
Yo os reprendo
dndote en cara
Kul
Kulaj qejoj
Kulbat
Multitud
El que multiplica
o acrecienta
Lo que se
multiplica o se
acrecienta
kulubel
Kurul
Crianza
El que cra
Lo que se cra
Es menester para
algo
Cuchara de cscara
Mascara
Kox
Koj
Koj ekmani ektoj
wi winq
Unos por qu y
otros sin por que
Kojlem
vida o costumbre
Kol
Crespo o rojo
Kolokoj
Cosa redonda
Kop
Lugar de camarones
Kopis
Avaro
Korab
Cosa que hecha
de s admiracin
Compendio de Nombres
Kulpatan
Sepultura
Barrero de donde
sacan barro
Cava un hoyo
China
Vaso de jcara
Castillo o fuente
Castillo o fuente
Troje o albndiga
Can o pluma de
ala
Manta, pao o ropa
Corral, patio cerco
Mojn de tierra o
trmino
El que est para
mandados
El que se casa
Cosas amontonada
como ollas
51
Kaey, ajkaey
Kai
Kaia rukux
Kai rukux
Kaibanel
Kaj
Kal, mulan
Kasik
Kab
Kaba chi ok
Kaba
Kabawilabl
Kabawilanel
Kabawilaxel
Kabijir
Kablajuj
Kablajujejer
Kablajumay,
Kablajuj kala
Kablawej
Kabraqn
Kach
Kachkotinq
nukux
Kajab
Kajabir
El que mira o va a
ver alguna fiesta
Dos
El que anda con
chismes, (de dos
corazones)
Indeciso
El que hace algo
segunda vez
Rancho
Lo que a juntado
o amontonado
Muela cordal
Miel
Dos aos antes
Dos aos prximos
Idolatra
Idlatra
El que ha de ser
Idolatrado
Anteayer
Doce
A doce das pasados
Doscientos y
cuarenta aos
De aqu a doce
das
Temblor de tierra
Copal para mascar
Tener envidia
Cuatro aos
A cuatro aos
pasados
Kaj
Dicha o Ventura
Kajlajuj
Catorce
Kajlawej
De aqu a catorce
das
Kajlawejer
Catorce das antes
Kajmay, kajkala Ochenta aos
Kakabelon
Incordio
52
Kaqchikel Choltzij
Kaminq tzij
Lo conseguido
por lo determinado
Kaminq unum
Impotente
Kamisabl
Instrumento para
matar
Kamisanel
El que mata
Kamisanel kamisy El que mata
Kamisaxel
Lo que a de ser
muerto
Kan
Partcula de
pretrito y futuro
Kana
Cautiva
Kana, teleche
Cautiva tomada
en guerra
Kanabl
Instrumento para
acordar
Kanabanel
El que adquiere
algo
Kanajk
La quedada
Kanajel
Lo que se ha de
quedar
Kanane,
kaqtumutuj
Paujil
Kananel
El que se queda
en alguna parte
Kani kibe, kanij
kibe
Luego voy
Kani, kanij,
(chanin)
Adverbio: luego
Kanobl, wel
kanonk
Granjera
Kanonk
Granjera
Kanonel
Cazador de animales
Kanoxel
Lo que a de ser
buscado
Kaqq jb
Viento lluvioso
Kaqaqaq raxtew Tercianas
Kaqabaj kam
Parra o vid
Kaqabalam
Tigrillo
Kaqachuj
saqichuj
Grana o lo que
est metido en
grano
Compendio de Nombres
Kaqaqaq
Kaqay
Kaqbaq
Kaqqolobq,
kaqlokolq
Kaqboq
Calenturas
Cerro hecho a
mano a manera de
cuesta
Enfermedad de
gota
Serrana
Espinosa como
cardos
Kaqchok
Venado de
naturaleza
pequea
Kaqiqas
Un gnero de
culebra negra
Kaqlalojeji ruwch Cataratas que se
forman en los ojos
Kaqlol
Cuero curtido o
adobado
Kaqpukupujj,
kaqabon
Bermelln
Kaqpupuj, kaqkoj,
katitoj
Cosa bermeja
Kaqrecheroj
Verruga
Kaqsal kam
Kaqtumutuj
Cosa colorada
como picadura
de m?
Kaqwoq
Alcachofas, hierba
Kaqwuluwuj
ruwch
Pelado sin Pelos o
ramas peladas
Karl ruchi, ruwch Hombre putaero
Karakk ruwch
Desvergenza
Karibl
Instrumento para
pescar
Karijil
Nuestro mayoral
(capataz)
Karilj Ixq,
taknalj ixq
Mujer mundana o
desvergonzada
karink
Pesquera
53
54
Kikotem, kikotink,
kikotibl
Alegra
Kikotibl,
kabkotibl
Regocijo o huelga
Kikotinel,
kabkotinel
El que se alegra o
regocija o deleita
Kikotirisabal,
kabkotirisabl
Regocijo
Kikotirisanel,
kabkotirisanel
El que regocija o
alegra a otro
Kikotirisaxel,
Kabkotirisaxel
El que ha de ser
regocijado
Kinl chuchi
chuwch
Vengo a su
presencia
Kirl
Desatado
Kirajel, rapujel
Lo que se sacude
Kiranel, rapunel
El que sacude
kironk, kiribl
Desnudamiento
Kironel
El que desata
desenvuelve o
desauda
Kische
Cedro
kisij
Un escarabajo que
hiede mucho
Kisink, achq
Mierda o
excremento
Kisinel
Pedor o cagn
Kisinibl
achaqeribl
Bacn o servidor,
bacinica
Kitaqtoj
Cosa sabrosa que
sabe a dulce
Kiyon ajtikona
erubolom
Solos de los
labradores se
acompaan
Kok, kokal
Cacaste o corral
Kaqchikel Choltzij
Kool
Kobabalil
Koch
Kochijchoj
Kochechoj
Kochibl
Kochichj
Kochinel
Korkotem
Kochixel
Kochol,
kochokoxinaj
Un poco ms de
espacio, que no
sea mucho
Templanza
Ddiva, don o
merced
Enano
Porfiado
Instrumento
Duros
El que alcanza
algn Don o
ddiva
Aterecimiento de
fro
Lo que se ha de
alcanzar o
conseguir
Compendio de Nombres
Kolonel,
kolobenel
El que salva o
redime
Komaj, rukomajil Sangre
Koqupukuj
Recio
Korol
Flojo
Koropibl
Instrumento para
aflojar
Koropinel
El que afloja
Koropinel, kopinel El que afloja algo
Koropixel, kopixel Lo que se ha de
aflojar
Kororem
Alteracin de
corazn
Kosbl,
balaqujibl
Instrumento para
descansar
Kosel, balaqujel El que se cansa
Kosem, balaqujem Cansancio
Kosisabl,
balaqujisabl
Instrumento de
cansar
Kosisanel,
balaqujisanel
El que cansa a otro
Kosisaxel,
balaqijisaxel
Lo que ha se ser
cansado
Kotokk,
rukotokil jay
Cosa tuerta
Kotzijalj ulew
Paraso terrenal
Kotzol
El que est
echado o acostado
Kow, kow
tachapa
Recio o
apretadamente
Kow, rukowil
Recio o su fortaleza
Kowibal, kowiribl,
kowinibl
Instrumento,
fortaleza
Kowil achijilal
Fortaleza
Kowirel, kowel,
kowinel
El que se esfuerza
55
Kowirisabal
Kowirisanel
Esforzamiento
El que esfuerza a
otro
Kowirisaxel
El que a de ser
esforzado
Koxipixoj, kotikitoj
ruwa nukux
Estoy indigesto
Koxpibl
Instrumento de
brincar
Koxpinel
El que salta o
brinca
Koyuchuyuj
Casa angosta
Kubulchaqtk
Cosa hecha de
plumas
Kuku
Olla pequea
Kuku chich
Caldera de hierro
Kul
Bejuco
Kulum, kum
Ungido
Kumtz tan tuqip ri
chi nukux
Tener fro o dolor
de estmago
Kuminq rey
kuchillo
Est embotado el
filo del cuchillo
Kumuk
Grada o escaln
Kunabl
Instrumento para
curar
Kunanel, ajkun
El que cura
Kunaxel
El que a de ser
curado
Kup
Meollo o pezn
de fruta
Kupum
Gordo
Kupum chi achi,
kupum chiche
Hombre gordo o
palo gordo
Kusl
Cuna de nio
Kutam
Tronco de rbol
Kuybl
Instrumento de
sufrir
Kuyuj poqon
Paciencia
Kuyunel
Paciencia
Kuyunel, kuyul
Consentido
56
Lq
La, kerela
Lae
Lab, labaj
Labal, labalink
Labalim
Labalinel, ajlabal
El que sufre
Plato
As debe de ser
All
Agero
Guerra
Guerreado o
enemistado
Labink kul,
chujchujilj kul Soldado o
guerrero
Labitzetz
Ropa muelle o
suave
Laj
Bledos
Lajab
Cosa pequea de
animal o de hierba
Lajbl
Trampa para cazar
animales
Lajlk ruwch
Tablas
Lajuj, ruwch
Tendida
Lajuj, lajujer
A diez das
Lajwej
De aqu a diez das
Lakan
Cosa pegajosa
Lakank aqom
Cierta bebida para
esforzar
Lakibl, lakem Amparo
Lacar kul
Perdn o bandera
Laqbl, perobl Divorcio
Lej, wy lej
Cosa angosta o
apretada
Leal
Tortillas
Lekom uq
Saber a herrumbre
Lemaj, raxpopoj,
raxpispoj
Enaguas labradas
Lemaj, rulemajal
ruqa
Cardenal o seal
de herida
Leqabibl
La sea con la
mano llamando
Leqabinel
El que hace seas
con la mano
Lesanel, kolonel Redentor, salvador
Lexlotem
Temblar por fro
Kaqchikel Choltzij
Lian, silan
Lian, silan,
chamal
Liank saqkojlem
Lianem, yakalem
Lik lik
Likilk
Likol ya
Lilj ya
Liq, chuchuj
Liqababal riil
Lo, tinbalo
Lon
Loonij che
Lonij saqul
Lochinel
Lochixel chi qaq
Lojan
Lokolk
Lolmay, lomay
Lomabl, lomank
Lomanel, mayjanel
Lomaxel, mayjaxel
Loqexel, kanijaxel
Loqobl,
kanijabl
Bonanza
Tiempo sosegado,
quieto y de
bonanza
Paz
Tiempo quieto, y
sosegado
Cerncalo
Cosa llena ancha
Mujer que va por
agua
Agua quebrantada
Lo que esta
resbaloso o blando
Mansedumbre
Despus, despus
lo har
Fruta o cosa de
comer que sea
fruta
rbol de la fruta
Cualquier fruta de
comer
El que echa agua
con la mano
El que a de ser
atormentado con
fuego
Deslenable cosa
Cosa corvada o
garabato
El que es enviado
con negocios
Engrandecimiento
El que engrandece
El que ha de ser
engrandecido
Ha de ser amado,
el que
Loqobl,
loqobl rij
Loqonel,
kanijanel
Loqonel,
kanijanel
Loqonel, loqoy
El galardn del
amor
Amador
El que ama
El que merca o
compra
Loqonel, mayjanel El que ama
Loqoxel
El que a de ser
comprado
Loqoxel, mayjaxel,
kanijaxel
El que a de ser
amado
Loqtj, maijtaj
Engrandece con
amor
Lotz
Yerba acedera,
trbol
Lotzkuch
La tal muerta
Lotzkuchixel
El que a de ser
atenaceado
Luk
Palo hecho
garabato para
sacarlo roz
Lukn, lukl
Tuerto o corvado
Lukbaq
Anzuelo
Lukbaqon
Pescador
Luqbaqon
Casador de peces
Ma atza tiya pe
iwaqan
No os daras un
poco de mas prisa
Ma inloqom,
blayne pe
kexom taj?
Por ventura soy
comprado?
Ma kolakabanom
wi ke re ri
Usase or venta a
hacer esto en
algunaparte
Claridad
Compendio de Nombres
57
Ma kere la
kanubanoj
ri tan taban
Ma ketzal
Ma makil awichin
wachil
Por ventura no fue
eso en pblico
Ma manion?
O por ventura?
Ma rujalom ruwch Esta es la
diferencia que
tiene
Ma xkinel na wi
chi waqn
Pensis que este
tanto, me huir
Ma yinta
saqwachinel
Por ventura soy
adivinador
Maij, maij
tichao
Gran mente habla
Majaok, majaojer An no, a mucho
tiempo
Maja tijamatj
rupam jay
No est la casa
desocupada
Maja, maja ni
An no, antes que
Maja, jani kibewi Nunca he ido
Majilam
Mucho, en
abundancia
Majilam echalaj
Mucha, en
abundancia,
comida
Majilam yuk,
yukul chikl
Lo que esta
practicado o
determinado
Mak
Pecado
Makajan, chuwaq
makajan
Por la maana
Makajanibal,
xqeqabal
Da ya ido
58
Makak
Sarna menuda
Makak, majkuy
ichaj
Yerba mora
Make
mbar o quenas
amarillas
Maki ajilam sank Infinitsimas
hormigas
Maki benaqil
kinul iwikin
No vengo muchas
veces a visitarnos
Maki ikowel,
makitaskujel
Constante y
pareceres
Maki jun et
rukux
Tiene diversos
pareceres
Maki lajal,
makitzaq
No es falso
testimonio
Maki naj rukisik
qochoch wawe
chuwch ulew
No somos eternos
en el mundo
Maki pal tichao Hablar mucho y
sintiendo
Maki sakamaq
chi nukux
Tengo poco
conmigo
Maki tel
No se puede dar
cuando se vende
algo
Maki xa rujaloxik
chi rich
En esto que digo
no le levanto
testimonio
Maki xa nuwinaq
tzij
No es por mi
autoridad
Makilow chik,
chuwaq chik
Qu despus, ni
maana no abra
ms
Kaqchikel Choltzij
No me dars un
poco o me dejas
as
No existe lugar
vaco
No estamos
desocupados de la
obra
Mani jechel kitzij No discrepan
Mani kinelj chij No lo rehusar o
no lo contratar
Mani nal rupetik Vino sin ser
sentido
Mani rachwch
No tiene par o
semejanza
Mani raqn atzij
No lleva pies, ni
cabeza lo que
dices
Mani raqn kumal No hay seal
Mani raqem, mani
rutzimay
Casa que no tiene
alhajas
Mani rikatz
Cosa que no es
menester
Mani ruchaqal chi
nukux
No lo pongo en
efecto
Mani runael xul Vino sin ser sentido
Mani ruwch
xinbn
Maldita la cosa
que me aprovecho
Mani tok chwe
No lo tengo en
nada
Mani wetam apon Cuando uno niega
alguna cosa que
no sabe
Mani winq
tikowiben ruwi
qatzij
El dicho de otro,
no valga ms
59
Mani wikibl
rikin
No tengo cuenta
con eso
Mani xaloq xtinjalj
aqanij chi rij
No de embalde
digo contra l,
esto
Mani, jani rajil
No vale mucho en
precio
Maq
Voluntad
Matawa
Red para pescar
Matul, rumatul
Ponzoa
Matzalibl wichin Mi amparador
Maw
Camo de la
tierra o pita
Maxa yin amaq
chawe
Me tiene por
extranjero
May
Por veinte aos
May
Tabaco
May tzijol
tinbn kan
Hacer alguna
memoria que
quede
Mayjabl
Admiracin o
maravilla
Mayjabl,
mayjank
Admiracin
Mayjanel
El que se
maravilla admira
o engrandece
Mayjaxel
Lo que a de ser
engrandecido o
admirado
Maynel, ajmay
El que destruye o
acaba
Mayxel
Aniquilado o
acabado
Mayxel
Lo que a de ser
destruido o
acabado
Meal
Hija o sobrina de
parte del to
60
Kaqchikel Choltzij
Mitijirisanel,
kibalirisanel
Ajayabj
Mixel kawinq
ralank ixq
Mixeter chuwch
ulew
Mixjar nuqul,
nuxikn
Ya estoy cansado
de dar voces
Mixkol
Arena blanca
Mixok sq chuwch Nube en los ojos
Mixpeil, tichij il Pronostica mala
cosa
Mixrijix ik
Luna llena
Mixukiaj tabaj
waqn
Tengo grandes
callos en los pies
Mochely,
kamely, mochey Humilde
Mojanukbej
awajachakl
Tu pasatiempo
Mok
Tatarabuelo
Mokomk ruqa Manco de las
manos
Mokl, molan,
kuchum
Congregados o
ayuntados
Mokajil
Ayuntamiento
Mokoy
Tatarabuela
Moll,
El que junta o
acaudala
Moloj kuxu
El que junta o
acaudala achiote
Molonel, moly
El que recoge o
junta
Moql, moqem Lo empuado
Moqen,
numoqen, nubis Llanto o lloro,
carga tristeza y
llanto
Compendio de Nombres
Moxel, mox
Moxwachibl
Moxwachibl,
tzaybl
Moxwachinel
Moxwachinel,
qaqwachinel
Moxwachinel,
tzaynel
Moy ruwch,
moyl ruwch
Moyl ruwch
Muchul
Muchuchin
Muj
Muj kojlibl
Mujibl, mujil,
mujinem
Mujinel
Mujqalibl
Mul, rumul sank
Mulukibl,
kuxlabl
Mulukibl,
mulikinem
Mulukinel, mulukij
Mulumichuyu
Amortecido,
prdida de la
razn (locura)
Persecucin o
tentacin
Tentacin
Perseguidor o
tentador
Engaador o
envidioso
Tentador
Embaucador o
engaodor
Fingidor
Desamparado
Polea yerba
Sombra o el palio
Sitial trono de
majestad
Sombra o
instrumento
El que hace
sombra
Trono de majestad
o sitial
Hormiguero
Memoria
Acordanza
El que se acuerda
Cabeza de cerro o
sierra
Mumus, semetabj Donde
sacrificaban
Mun
Esclavo
Munil tzij, alabitz Cautiverio
61
Munil, kij
Muq, chajl
Muqbl
Muqkan
Muqmu wi
Muqsikajan
Muqsison chi
awochoch
Esclavitud o
cautiverio
Unas cigarras que
anda sobre el agua
Enterramiento o
entierro
Enterramiento,
sepultura o sepultar
Un estado en
hondo
Unas floresitas
amarillas
Una es el que
mete cizaa en tu
casa
Musmul jb
Lloviznar
Mux
Un gnero de atol
de maz cocido
con sal
Myer aqa
Esta noche
Myer makajan
Hoy por la
maana
Nj
Lejos
Nj rukojol
Hay gran
distancia del uno
al otro
Nq cheel kikoje
awumal?
Cmo? o en que
manera me dejas
Nq laka tibano
nuway?
Quin har mis
tortillas?
Nq makicha
kinapon?
Qu dice en
allegando?
Nq naa
atwalabil wi?
En que soy tu
enemigo?
Nq naka
ruwch?
A qu causa pide
el cacao?
62
Nq rechal, naq
retal, naq rumal? Por qu causa?
Nq rumak ikux? Qu os movi o
mueve a hacer
esto?
Nq rumal?
Por qu causa
Nq ruwch ri
tan tabij?
Por qu?
Nq ta kaay?
A qu si dices
eso?
Nq ta pe ri
xtiwuchech?
Qu ves? o Qu
estas mirando?
Cmo lo har?
Nq tux?
Qu es? Quin
es?
Nq, runaq
ruwch
Pepita, el ojo
Nq, maninaeq
Empero no
empero
Nm
Grande, alto,
ancho, gordo o
sueso
Nm ruwi ya
Va haber grandes
olas
Na
Entre tanto, en
tanto que,
mientras viene
Na wi pe, mani na
wi pe
Ni an tan poco
Nal, ajuchan
Retrico o platica
Nal ruwch,
chikl ruwch
Ser conocido de
cara
Nal tupu
ruchenk
Lmpialo del todo
Nal, makinaal
ruwch xinbn
Lo hice sin
advertir
Naowikl
Entendimiento
Nabey, nabey
xinbn
Primero, primero
lo hice
Kaqchikel Choltzij
Nabeyajel,
ixnabeyajel
Nabqa
Nachanel
Nimaxulan qij
Niqtan ajaw,
kawestan ajaw
Antes de vsperas
o a vsperas
Nombre del
demonio
Prudencia
Retrico
Nieto, mi nieto
Noajibalil
Noal ajuchan
Nuchipimam
Nuchapbl richin
achi
Mi paga porque le
prend
Nujani
Mi pariente o amigo
Nujinam
Suegro de parte
del hombre
Nujite
Suegra de parte
del yerno
Nujuyubl,
nutaqajal
Mi tierra
Nukas, nuboq
Mi deuda
Nukul bix
El que ensaya,
compone o prueba
el que
Nukul tzij
El que impone o
pone en consiento
Nukul xan
Obrero o albail
Nukulil
Afrentador
Numk
Hambre
Numebal,
wajkaqowalil
Mi pobreza
Nupixaban na wi Quiero ir a
aconsejar primero
Nutzaqat,
nuchinamital
Los de mi linaje
Nuwi, nujolom
Mi seor principal
Nuyon
Yo slo
Oon
Iguana
Och, tachan
Maz que
empieza, tierno en
mazorca
Ochonel
El que se pinta el
cuerpo con hierro
Ochoch
Casa, morada,
pueblo o lugar
63
Ochochibl,
wochibl
Ojr winq,
ojr achi
Mi casa antigua
Hombre o gente
antigua
Ojobl
Tragadero o
garguero
Ojobarel, ajobob El que tose
Ojb
Tose o pechuguera
Okwinq kukam
rukux chuwe
No tiene mucha
confianza de m
Okel, okinel
El que entra
Okem, okibl,
okinem, okink
Entrada
Okesabl
Creencia o entrada
Okesabl,
okesank
Entrada o creencia
Okesanel
El que cree o entra
Okesaxel
El que ha de ser
credo o entrado
Oxlajkal chi al,
chi kajol
Trescientos
maceguales
Olel, qabarel
Borracho
Ronojel, chi ronojel Todo de todo
Oqebl, oqej
l llorar o el llanto
Oqej
Llanto
Oqej, ajbis,
ajnima oqej
Llorar, tzisteza o
llanto
Oqel,
El que llora,
Oqotabl,
oqotanem,
oqotank
Soltura o dejamiento
Oqanel
El que ligue o
acompaa
Oqob
Liquidmbar o
blsamo
Oqorijel, yojtajel Lo que se
desbarata o
desconcierta
64
Oqotabl,
oqotank
Oqotanel
Oqotaxel
Oqxan
Oqxanibl,
oqxanem, oqxan
Oqxaninel
Oqxanixel
Orel, rorel
ruchi ulew
Orokom rupam
che
Orol
Otzoy
Oxibanel
Oxibaxel
Oxij
Oyew, ajkopak
Oyew, ajkopak
Oykawink,
oykwarisank
Oykwanel,
oykwarisanel
Oykwaxel,
oykwarisaxl
Oykuj
Oykwanibl,
oykwarisabl
Destierro o
desprendimiento
El que destierra o
despide
El que a de ser
desterrado o
despedido
Deuda que se
debe, encargo
Deuda
El que debe
Lo que se ha de
deber
Abertura de la
tierra
Madero que esta
horado por dentro
Agujero
Unos camaroncitos
del mar
El se casa por
tercera vez o hace
otra cosa
El que a de hacer
otra cosa por
tercera vez
De aqu a tres das
Desobediente
Airado
Airamiento
El que aira a otro
El que a de ser
airado
Enojado
Instrumento
Kaqchikel Choltzij
Oyobenel
Oyobexel,
oyobetajel
Oyojel, oyoxel
Oyonel
Oyowal
Oyowarel
j kastan
qawch, jo
j ko je pa taq
awn
El que espera
Lo que se espera
Lo que a de ser
llamado
El que va a llamar,
como alcahueteado
Enojo
El que se enoja
Vamos a
desenfadarnos
Nosotros que
vivimos en la milpa
j kaka
Nosotros, de dos
en dos
j oxi chi qalaxk Somos tres de
nacimiento
Pa ximobl jay
(Los echan) en la
crcel
Pal
Cosa levantada
Pal ruchitichao El que habla a
gritos o citando
Pail, nupail, walj Burla
Par
Un estado en hondo
Pachapk
Llano como ocio
de lirn
Pachbalril
Humildad
Pajbl
Peso o medida
Pakach
Cuchara de palo
Pakaj, jun pakaj
chi qij
Un da natural
Pakay
Palmitos
Pakij, tinban pakij Presto, hgalo de
presto
Palj
Cara o rostro
Palk qopoj
Doncella que an
no a conocido
varn
Palaqinel
Vagabundo u
ocioso
Compendio de Nombres
Palaqinem,
palaqink
Ociosidad o
haraganera
Paliben, palibl Coceadura u
hollinientoa
Palibenel chi aqn El que cocea y
hoy
Palow
Mar
Pam, nupam
Vientre
Pan che kab
Miel silvestre
Pan ichaj
Huerta
Panaj, paraxaj
Caaveral
Par
Cobija para
guarecerse del
aguacero
Parky
Izote
Pas, pasabl
Faja
Pasam chikul
Fajado o envuelto
con manta
Pata, kamisabl
choy
Ratonera
Patal
Carga o angarillas
Patan
Tributo
Patan chich
Coa de hierro
Patan che
Pala o coa de palo
Patzapk rismal chi Barbirrojo
Pawilink chik
xkikoje wi
En gran tristeza o
tribulacin estar
Pay
Burlador o hablador
Pek
Cueva
Pekach, sotoy
Yagual
Pekech, pechek
Rueda o yagual
Pemech
Concha o escama
del pescado
Peq, rupeqel
Pataxte o los
dientes de ajos
Peraj, juperaj k Medio, media
gallina
Perepk ruwch
Encrestado con
cresta como el
gallo
65
Perkech
Perpey
Peyobl
Peyonel
Peyoxel
Piq
Pich
Pich
Mojarra
Lo que le cuelga a
la gallina o gallo
Alquilera o
alquilada
El que alquila
El que ha de ser
alquilado
Olote
Pie de dos pesuas
Pie de dos pesuas
como venado
Pichol, rupichol,
ruqaynaqil
Restos del maz
Pichikinel,
ajpichiki
Regatn
Pichom, qom
Labrado
Pichqorinel
El que se desatina
Pikbl ruwi ixq Trenzado
Pim
Gordo o grueso
como tabla
Pison chi kul
Lo que esta
envuelto en la
Pitzkolinel
El que envuelve
por adentro hacia
afuera
Pix, rupix qaq
Centella o llama
de fuego
Pixa
Palabra o mandato
o licencia
Pixababl
Mandamiento o
encomienda
Pixabanel
El que manda,
avisa
Pixabaxel
El que a de ser
mandado o
apercibido
Pixe
Bellota
Pixk
Bellota de rbol
Pixtun
Pixtn, tortilla
gruesa
Pot
Gipil
66
Pochitz achq
Pojinel wch,
qajinel
Pok
Poko, paxinq
ulew
Pokob
Pokib, xajabl
Pokibanel
Pokobaxel
Cerote o morcilla
es de oprobio
El que da de
bofetones o de
bofetadas
Ampollas
Tierra divididas
Adarga o rodela
Broquel
Adarguero o
rodelero
Lo que se ha de
broquelar
Polk, qabark,
utzaj kij
Embriague
Polibl, qabaribl Gula
Pom
Incienso o copal
Ponel, ajpon
El que asa al
fuego, como
huevos o fruta
Pop
Petate
Popkamajay
Mandn o principal
Popox lej
Tortilla seca
Poq
Barro
Poq
Cascajo o arena
blanca
Poql
Maz tostado
Poql, bosel
Maz tostado que
se abre
Poqob
Pilar
Poqob, rupoqobal
ruchi jay
Pilar para sostener
Poqobabl
Instrumento para
sostener
Poqolaj
Polvo
Poqon, poqon
tinna
Dolor que yo
tengo
Poqon, poqonal
Dolor, sufrimiento
Poqonabl,
poqonamen
Tormento o fatiga
Kaqchikel Choltzij
Compendio de Nombres
Pub
Cerbatana o arcabuz
Pubabl, pubank Tiro
Pubanel, ajpub Tirador
Pubaxel
Ha de ser tirado
Pubaxel,
pubatajel
Lo que se ah de
tirar
Pujank, pujanibal Apostema, o
apostemadura
Pujbaq
Cara hinchada
Pujwi
Blochuelo, ave
que anda de noche
Pulik
Un potaje que
hacen de chile
guaque
Pulim
Agua hecha de
cacao
Pulinq chut
kalam
Estar amontonado
Puluj, tel rupuluj Espuma
Pulukim
Hijo bastardo, no
legtimo
Punarel
El que se vanagloria
Punayajel,
ajpunayaj
El que se
ensoberbece o
entona
Punul pa ulew
Esta tendida en el
como madera
Purinel, tionel
El que muerde o
dentella
Pus
Encantador
Pus, nawal
Encantador o
brujo
Pus, pus chik
Moho, enmohecido
Pusbik rij ruwi Esta corvo
Pusul
Una bebida fresca
de maz
Putzl
Blando al tocarlo
Puwq
Oro plata o dinero
Puwq wuj
Oropel
Puyl
Plumas pequeas
o pelos
67
Pj
Materia
Putzu,
chuchujilj putzu Etapas
Qajachaqil qachij Estamos pasando
tiempo
Qajel
Lo que se ha de
bajar o descender
Qajom
Prestado
Qalem, nuqalem,
nupalem
Mis carnes o
vergenzas
Qajk, qajem
Lo bajado o
descendido
Qanaq
Bledos
Qanima achq,
qapam, qatzukutz Estmago
Qajonel
Pide prestado
Qapchy,
qapchiyam chk
Aceitosa cosa
Qaqab, Torox
Bellaco
Qasabl ya
Pila bautismal
Qasanel, qakay
El que echa al
hoyo, baja alguna
cosa
Qasaq, Qamaq
Nuestra vida o
costumbre
Qasaxel
Lo que se ha de
bajar maz o deuda
Qatija na tulna
Probmoslo
primero, venga
primero
Qel
Cntaro
Qejoj, kulaj
Cerco o corral
Qeqqj
medio negro
Qitzij k
Gallina de la tierra
Qitzij at chul,
at achq
Verdaderamente
eres un gran sucio
Qitzij na wi
xkikwaj
Todo lo llevaron
sin dejar nada
68
Ciertamente o se
vera?
Cierto, ciertamente.
Ser, muy cierto
Golondrina
Partcula de deseo
a Dios
Qoql, xtekok
Piedra preciosa
Quj
Garganta o
pescuezo
Qulim
Medida hasta la
garganta
Qupibl
Instrumento para
cortar
Qupunel
El que arrebata,
saquea o es
caballe
Quputajel
Arrebatado o que
ha de ser saqueado
Quxbl chich
Cierra o lima
Quyl ruqa, raqn Estar arremangado
Qq
Cosa negra
Qal aqa
A las diez de la
noche
Qal qij
Al las ocho o a las
nueve de la maana
Qabarel
El que se embriaga
Qabaribl,
qabarem,
qabark
Embriaguez
Qabartisaxel
El que a de ser
embriagado
Qabat
Remo para remar
Qajy tzij, wel,
qajonel
Desobediente o
quebrantador
Qajarisy,
qajartikay
El que alaba
Qajarisanel,
qajarikanel
El que alaba
Kaqchikel Choltzij
Qajarisaxel,
qajartisabl
Qajibl wel,
qajbal tzij
Qajom
Qajom ruqopojil
Qajonel, qajy
tzij
Qalan
Qalel ajpop
Qalqa
Qalqa chachal,
Qalqa puwaqin
kaj chunku
Qanal, raxal
Qanatok
Qanchul
Qankik
Qaqal, tepewal
Qaqalj achi
Qaqaltepewal,
Tyosil kojlem
Qatl bey
Qatl tzij
Qaxebl ya
Qaxom, qaxomal
Qeqail
Qejaloxel
La alabanza
Desobediente
Inobediencia
Doncella corrupta
El desobediente
Revolvedor
Cacique mayor
Manillas
Soguillas o
manillas
Joyas
Riquezas o el
reino celestial
Pedernal amarillo
Piedra de orina
Sanguaza
Majestad
Hombre animoso
Divinidad
Salteador de caminos
Juez
Balsa
Dolor
Pereza
El que a de ser
saludado
El que saluda
Obscuridad
Lo spero al tocar
Qejelonel
Qequm
Qes rij
Qes ruxikn, qes
rukux
El que es hbil
para aprender
Qatzm
Difunto
Qijlobl,
qijolenem
Ruego o salutacin
Qijalonel
El que saluda,
ruega o suplica
Compendio de Nombres
Qijink
Sorteara o
hechicera
Qilobl, qilonk Estorbanza o esto
evo
Qilonel
El que estorba o
va a la mano a
otro
Qinom
Rico
Qinom chich
Reja de hierro de
ventana
Qinoml, rikilem Riquezas
temporales
Qiponel,
choponel
Atenador
Qobl richin,
chali
Lo que se echa en
la chicha para
hierba
Qochij, ichinaj
Cosas sagradas
Qop
Zarcillos
Qop, yakapulul
Joyas que
colgaban en las
narices
Qopoj, oqoxirinq
qopoj
Doncella que el
vieja, doncella
que envejece
Qor
Atol o masa
Qor, qeni, saqor Haragn o perezoso
Qoranel
Haragn
Qosil, qoral,
qoranem, qoronk Haraganera
Qosm, aqut
Suciedad
Qotz, ruqotz
Mejilla
Qoyol, qoyolem Cosa que esta
enroscada como
culebra
Qujqk rij ruwi Encorvado hacia
delante
Qusquj
Lo sabroso
Ral, yal
Red o lazo
Rabach nuqa
Mi dicha
69
Rabaj ikaj,
rabaj xok
Rabaj, elenaq
rabaj
Callos de las
manos o de los pies
Compaones o el
capn (castrado)
Rachq amalo
Querellas
Rachq qaq
Brasa
Rachibil akwal Placenta
Rachelk ruxe tux Salga con raz y
todo
Rajil richin tyoxis
banoj
Simona
Rakij
Agrio por
madurar
Rakakibalqa
Demanda con
importunacin
Rakaroxinq
Abertura o
hendidura
Ral kej, ral kej
Venadito
Ralibl
Instrumento
Ralibl wel ral
Red para cazar
aves
Ralon
Cazador de ave
Ralon ralinel
Cazador con redes
Ramaqelal rupajay Morador
Ramaqelal rupakaj ngel
Rapanel
El que azota
Rapaxel
El que ha de ser
azotado
Raq koqolajay,
koyopa
Relmpago, rayo
Raqabal rominko Domingo en la
noche
Raqn che
Pi de rbol de
palo
Raqn jay
Pilar o horcn
Raqn ya
Ro abajo
Raroj
Cosa sabrosa que
sabe a canela
Ratit akwal
Partera
70
Ratiyal, yarisabl
puwq
Crisol para fundir
oro
Rawex jb
Maz que se
siembra al
principio del agua
Rawex jb
El maz que se
siembra a las
primeras lluvias
Raxal, qanal
Riquezas
Raxapach, tachiwal Joyas
Raxoqom
Cardenillo
Raxchoyojinem
Vedeguear
Raxjurujj
Cosa pesada,
como piedra
mojada
Raxkorokj,
Raxkupukuj
Tiempo sereno
Raxkamk
Muerte sbita
Raxkej, xukam
raxkej waqn
Encogimiento de
nervios
Raxkel kumtz
Culebra verde que
vuela Hombre
sano o mujer sana
Raxnikinoj
Suelo que esta
muy hmedo
Raxon quq
Pjaro verde,
quetzal
Raxpispol,
raxpopj
Cardenal de golpe
o herida
Raxpopj
Cntaro mal
cosido que se le
sale el agua
Raxquluqj je
ruwa che
Estn verde los
montes
Raxrj, ka raxrj Carne dura mal
cosida
Raxtew kaqaqaq Tercianas
Raxtinitoj
Tierra que tarde se
enjuga
Kaqchikel Choltzij
Raxtun
Ray, pan ray, pa
poqon yinko wi
Raybl, raynem,
raynk
Raynel
Rayixel
Rx
Rx aj
Rechetal,
rechetalim
Rekerem
Rek, ke re ka re
Relik kojlemal
Relik tzij
Relem rutzij chaj
Reymel, remerk
ya
Reqel
Rey
Ri tzij chi xnae
ixim
Rijwch
Rikl, rikom
Rikatzil kojlem
Rikatzil, xa
rikatzil xtinbn
Riqatzil
Rixqeqal rismal
chij
Color verde
Son los tormentos
Codicia o deseo
El que codicia o
desea
Lo que a de ser
codiciado o
deseado
Color verde o azul
o fruta verde
Caa verde
Lo que viene
cabal o velchuele
Enfermedad de
ojo o casi tuerto
ste, ste o esto
Castidad
Cierto
Su claridad o su
gracia
Agua represada
El que lame
Dientes o filo de
cuchillo
Va haber
abundancia de maz
Envalde
Lo desplegado o
extendido
Modestia
Con sosiego o o
mansedumbre
Con sosiego
Lana o manta de
lana
Compendio de Nombres
Rochoch kajol
chikp
Rochoch malax
Rochoch
ruchikopil xeda
Rochoch Tyox
Rochoch chilakan
Capullo de gusano
Capullo de mariposa
Capullo de seda
Iglesia
Capullo de otro
gnero de gusano
Laurel
Gangoso
Rojxiwan
Rokork rutzam
Ronojel qij ronojel
sq katinmulukij Todos los das me
acuerdo de ti
Rubisl numk
Tristeza por no
tener de qu
comer
Ruchamirik,
chamisank
Asedias
Rachachaqij rismal
ruwi ixq
Punta de los
cabellos trenzados
Ruchi jay
Puerta de la casa
Ruchi kul
Orilla de la manta
o pao
Ruchi qapam
Boca del
estmago
Ruchikopil joxk Atador de la mano
o el niguijn
Ruchikopil kab,
winq kab
Abeja
Ruchikopil ulew Animales de la
tierra
Ruchikopil ya
Animales del agua
Ruchikopil tew
Viento con agua
en verano
Rujixik qopoj xtn Doncella
estrupada
Rujixtajinaqil che Astilla martilla
Rujokolal
Molienda o
molendera
Rujubil aqom
Ungentos
olorosos
71
Rujububil okob,
rukowil okob
Olores como de
perfumes
Rujuk, rusijal
Azahar
Rujul bay
Madriguera de
taltuzas
Rujul sank
Hormiguero
Rujul uml
Madriguera de
conejos
Rukajil che
chutijut, muq
poqol
Carcama, gorgojo
la tierra o polilla
Rukajil che
rukajmuq
Polvos de la
carcoma
Rukaliche,
rumul che
Aserraduras de la
madera
Rukamon salpich Gasposo
Rukisibl
ruwch ulew
Fin del mucno
Rukojilibl
axeyte
Envase de aceite
Rukojokikil
Cintura
Rukablaj
A las doce
Rukajil jay
Tapanco
Rukam ruchij tyox Papa
Rakamibal ik
Conjuncin de
luna
Rukapchial
runaq oj
Aceite de
aguacate
Rukapchial sakil Aceite de pepitas
Rukapchial ak, ruyaal ak
Aceite de chan
Rukawiq jay
Caballete o
sobrado de casa
Rukulik, rukuye Uncin
Rukumatzil chi
qakux
Enfermedad de
baso
72
Rukupil, rukutanil
Rulwal atzam
Rumuxux kaj
Rumuxux
xibalbay
Runaom
ri chuwa tyox
Runaq koyo
Runaq pub
Runaqe, rujaleb
xubn
Runinochil,
runaubil kaxton
Runum kapi
Runum qawch
Runum tzi
Rupam baq
Rupam jay
Rupilitajinaqil
ruwi unum
Ruqa amaq
Origen
Salitre
Cielo imperio
Centro del infierno
tuxibim
Es temeros de Dios
Pepita de fruta
Bala o bodoque
Hizo encantamiento
Figura de demonio
La tranca con que
atrancan las
puertas
Cuenca de los ojos
Grano que sale en
los ojos
Tutano
Sala
Capullo de la pija
Estancia o pueblo
sujeto a otro
Ruqalabatajibal
nikaj sq
Miserias del mundo
Ruqap chiyal che Refina de rbol
Ruqapchiyal k,
wel qaxoxil
La enjundia de la
gallina
Ruqaqnibal kux Envidio
Ruqinomal,
rutikilem
Los tesoros
Ruqojom nima k Papada del gallo
de la tierra
Ruqul ruqa
Mueca de la mano
Ruraxal ruqanal
ruwch ulew
Los bienes de
fortuna
Rusal tzi
Jiote perruno
Rusaqikumal
rij kux
Tela del corazn
Kaqchikel Choltzij
Rusaqixik tyox,
ramqexik tyox
Rusibal qij
Rusol, rusolol
winq
Conocimiento de
Dios
Azotea
Costillas delgadas
del hombre
Rusukul ruwi
Arco de la puerta
o ventana
Rusukul ruwi kaq Almena
Rusunal runaq
ruwch
Nia del ojo
Rusunal rupam
che
Corazn de la
madera
Rusut ya
Remolino de agua
Rutum qij
Rayo del sol
Rutzukukubl
kantela
Candelero
Ruwch kaqabj
kam
Ua
Ruwch tokan,
ruwch ulewal
Zarza mora
Ruwachulewal
etamabl
Ciencia
Ruwikl, ruwa
aqn
Canilla del pie
Ruwarabal jay
Aposento
Ruwi jay
Caballete
Ruwital ikj
Mano de hacha
Ruxaq
Hoja de rboles o
de yerbas
Ruxe kix, ruxequl ichintal
Ruxla kis
pedo
Ruyaal ajij
Miel de caa o
melada
Ruyaal atzam
Salmuera
Ruyawa ixq,
ixoql yawabil
Menstruacin de
mujer
Saom k
Gallina asada
Sabal, saonabl
chich
Asador de hierro
Compendio de Nombres
Sachl mak
sachibl mak
Sachel
Sachinq ruwinaqil
nuxikn
yodo
Akalchan
El que perdona
Indulgencia
Perecedero
He perdido el
Oruga o gusano
de rbol
Sak, sakink
Juego (tpico)
Saky, saqiky
Camo de
maguey
Saka
Chilate
Sakibl wuj
Naipes
Sakibalbaq
Naipes o dados
Sakil, rusakil kum Pepita de meln o
de calabaza
Sakinel, ajsak
El que juega
naipes o dados
Sakjorojochi siwan Barranca
encumbrada
Sal
Jiote
Salpich nuwch Empeine en la
cara
Samaj
Oficio
Samajel
Mensajero
Samajel kunul
samajel
Mensajero vendr
hacer mensajero
Samajelaxel
El que es
frecuentando
hacer envidiado
Samajibl qij
Da del trabajo
Samaj
Obra de trabajo
Sank belejyuq
Arador de la mano
Sanayi
Arenilla
Sanayi pwq
Oro en polvo
Sankitan
Escarabajo de
estircol
Saqij
Verano
Saqijil kaqq
Viento norte
Saqul, lonij saqul Generalmente
yerba o cualquier
fruta
73
Saqulibal
Saqamaq
Saqbch
Saqbalam
Saqboqom
Saqchajchoj
ruwch
Saqche
Saqchijchoj,
saqtitoj ruwi
74
Saqmajmoj
Saqmatalbaq
kumtz
Saqmichimj
ruwch
Saqmolo
Saqmuqumuj
Saqmuquy
Saqpaqapoj chik
Saqpich
Saqpilipoj
Tinta blanca o
rostro amarillo
Vbora blanca y
larga
Descolorido y
pelado por
enfermedad
Huevo
Cuando ya quiere
amanecer
Milano
Ya amanece o
admirar a otro
pastillas de la tia
Color blanco
como de
enfermedad
Saqpopoj,
Saqpoqopoj ruwch Calva
Saqsutkum
Remolino de
viento
Saqtitoj, saqpaqapoj
ruwa taqaj
Por el llano que
esta descombrado
Saqtojtoj, saqpojpoj Blanquear de lejos
saqtukuj ruwch
Descolorido de
fro o de preez
Saqtultuj
Color blanquecino
Saqwuluwuj
Calva
Sas
Acosa
Sase
Hgado
Satap
Agua hedionda de
lodo prieto
Sq kuch
Quebranta hueso
o milano
Sq ruturuj
raqn ik
Hace buena luna
Sq ruwi
Cano
Sq, amaq, nusaq,
wamaq
Vida o mi vida
Kaqchikel Choltzij
sel
Sejib
Remador
Garlito para cazar
peces o
camarones
Sejib, sijib
Garlito para cazar
pescaditos
Sel
Jcara de Chiapas
Sepom, muen
Almcigo para
trasplantar
despus
Seqtisabl
Incensario
Seqtisanel
El que sauna o
que inciensa
Seqtisaxel
Lo que a de ser
sahumado
Setet
Carreta o carro
Setesq kaxlanwy Rosca de pan
Setesq pwq
moneda redonda
Setesk, setebk, renovado,
contrahecho
Jalonel
El que habla falso
o levanta
testimonio
Si
Lea
Siiq
Caa o canuto de
Humero
Sij
Un rbol que tiene
las flores blancas
(flor de plantas en
general)
Sib
Humo
Sibq
Corazn de lo que
hacen el petate
Sibaq, kotzij
resina cocida de
pino
Sibim chik
Est ahumado
Sik
Cigarro
Sikajan,
muqsikajan
Unas florecitas
amarillas ensartan
Sikibl
Gritero o plaza
Sikinel, ajsik
El que grita,
vocea o llora
Compendio de Nombres
Sikixel
Lo que se ha de
gritar o
Sikon
Lo hallado o
pepenado
Sikon ruwch
Lo escogido
Sik, sikirem
Tullido
Sik, torox
Bellaco
Silan, xa xsilan wi Hace bonanza
Silobl
Instrumento
Silobisabl
Instrumento
Silobisanel,
silobisy
El que menea o
bulle a otro
Silobisaxel
Lo que ha de ser
meneado o bullido
Silon
Abortado, nacido
sin tiempo
Silonel, silol
El que se menea
Simj che, simaj
chich
Estaca de palo o
de hierro
Sinaj
Alacrn
Sinsq aj
Caas grandes,
gordas, y huecas
Sipabl
Instrumento para
regalar
Sipank
Largueza
generosidad
Sipa
Ddiva
Sipaxel
Lo que se ha de
repartir
Sipoj, sipojinq
Hinchazn o
hinchado
Sipojinq rabaj
Potrozo
Sipojisanel
Hinchador
Sirisq che
Bola de madera
Sirisk
Redondo, bola
Sirisk ruwi
cabeza redonda
Sis
Pizote
Sison
Orzuelo que come
el cabello
Sital, iboy sital
Avispa
Siwan
Barranca
75
Siwanilj bey,
Siwanil bey
Siwibl
Siwil, sibil
Sk
Sob, sabichak,
sobajaw
soch
Sok, nakbal
Sok, rusok
Sokabal
Sokanel, ajsok
Sokaxel
Sokochich
Sol, rusol kumtz
Soll
Camino
barrancoso
Camino para ir
por lea
Leatero
Voz, grito o llanto
Bubas (tumores
en el cuello o
axilas)
Allanaste, sonaja,
cascabel de la
vbora
Betl
Nido, su nido
Vasija o navaja
Barbero
Lo que a de ser
trasquilado o
afeitado
Perol o cazo de
hierro
Postillas delgadas
de culebra
El que anda en
espa de otro
Solbl, xa rusalbl
wichin
Me anda
asechando o
espiando
Sonel, yinsonel
Estoy desnudo
Soqabam kab
Tinasa de miel
Soqo
Tinasa
Soson
Escorpin
Sotoy
Gusano que se
enrosca
Sotoy
Red redonda para
cazar pjaros
Sotosk kumuk
Caracol de escalera
Sotosk raqn,
pakapk ruchek Escorvado de
pierna
76
Sotosk, sotosk
chich
Sotz
Sotzikuk
Sowl, xichl
Sowosk raq
Sut
Subl tzam,
subl tzamaj
Suban
Subiqinel, ajxul
Sujubl
Sujunel
Sujuxel
Sulum chi kwal,
chi yamank
Sunal, rusunal
rupabaq
Sut, kakut
Sutl
Sutibl
Sutinel
Sutunisabl
Sutunisanel
Cosa redonda o la
argolla
Murcilago
Ardilla voladora
Delgado como
manta
Seseos
pauelo
Polvero de narices
Tamal rollizo
El que tae
atabal y flauta
juntunte?
Instrumento
El que acusa o
denuncia
Lo que a de ser
Reverberar la
piedra preciosa.
Tutano
Coronilla o
remolino de la
cabeza
Lo que esta
puesto en agua
Ermita de profesin
El que anda
alrededor
Instrumento
El que pone algo
en agua
Lo que a de ser
Niebla o nubes
Para llamar seor
Sutunisaxel
Sutz, moyew
Ta, taqe
Tabij chuwe achoj
rikin tan katbij
nubi
Dime con quien
andas y te dir
quin eres
Kaqchikel Choltzij
Compendio de Nombres
Taqe
Taqebl, takenk
Taqexel
Taqtanaj ixq,
karilj ixq
Tasbl rij kej
Tasej, tasen
Taskujel
Tata, nutata
Tatanbaq, tata
jolom
Taxibij awi
Taye, taku
Te
Te, anan
Tes, wel xqel
Tech
Techoltzij
Tel runimachq
Teleche
Telesx ta rey
Telexwaim
Tem, chakt
Tem, chakt
Para llamar a la
mujer o seora
Creencia o
seguimiento
Lo que se ha de
creer o imitar
Mujer mundana
Sudadero de las
bestias
Almohadilla de
scate
Cosa que ceba y
pasa
Padre
Demonio del
infierno
T, te espantas o
haz miedo
Sordo
El yunque del
herrero o platero
Madre o ta
Somtico
Gallina criadera o
ponedera
El que no quiere
or nada
Salirse del cielo
Cautivo
Amulese el
cuchillo
Despus de comer
de ver comido
Asiento o trono
Viga o madre o
asiento
Teninq nuqaqabil,
titzen maq chi
wichin
Estoy hecho
yunque de pecho
77
Tepunawas
Terel rukux
Tewirisabl,
Tewirisanel
Tewirisaxel
Tioj
Tioj
Tiojikisanel,
tiojirisay
Tiojilabel,
tiojilank
Tiojilal mak
Tiojilanel,
tiojily
Tiojilaxel
Tiojirisabl,
tiojirisanem
Tibalix chet,
kujay
Tibe chi nima
kojol Kumal
Tamboril de palo
Inconstante,
mudable o
perezoso Agua
fra
Aplicacin
enfreimiento
El que enfra o
aplaca
lo que se ha de
aplacar o enfriar
comida
Gordura de
cualquier
carne
El que se
embarnizado se
encarna
Encarnacin
Lujuria
El que encarna o
toma carne
El que a de ser
encarnado
El embarnisamiento
de la llaga
Que se llene la troja
Pensad unos de
otros
Tibe nukay xajoj Quiera o ir a ver
el baile
Tibe qij, tibe sq Tiempos
venideros,
pasados para
siempre
Tibiribot nukux Tengo miedo
78
Tibulbut kik
Sangre libia
Tibusqij, tikulun Viene de nuevo
Tichirisaxel
El que se ha de
encarnar
embarnizar
Tij chi achi
Hombre muy
grueso o alto
Tij chi ajaw
Gran seor
Tij chi aq
Gran puerco o
puerco gordo
Tij chi ixq
Mujer muy gruesa
Tij chi xoq Ajaw Muy gran Seora
Tij chiche
rbol gordo
Tijl, tijol ruqij
El que prueba
algo o aventura
Tijax
Cuchillo de
pedernal
Tijeke chuwij
Se haca de m
Tijobl
Instrumento
enseanza,
escuela
Tijom, tijonk,
tijonem
Enseanza o
estudio?
Tijoxel
Ha de ser
enseado, tiene ya
ms horquilla
Tijoxel
El que se ensea o
estudia, estudiante
Tojtobebl
Tentacin o la
aventura
Tojtobenel
Tentador
Tojtobenel
Tentador o el que
aventura
Tikem
Basto o grueso
como manta
Tikl aqa
Media noche
Tikl qij
Medio da
Tikl, qinom
Rico
Tiklem, qinomal Riqueza
Tikl rutzam tzi Perro que lleva el
hocico por el suelo
Kaqchikel Choltzij
Compendio de Nombres
Tinbox qaq
Estoy haciendo
fuego
Tinchy chi abj Dar o maltratare
con piedra
Tinjaluj nuyawa Me finjo enfermo
Tinjaluj rij
Levant falso
testimonio
Tinpasaj rupam
akwal
Fajar al nio
Tinselbej yuq
Scame el atador
de las manos
Tintakej raqn
Guardar las
ordenanzas al pie
de la letra
Tinya aqanej
Pngo en alto
Tipe chik
Trae ms, que
vuelva
Tipe jala chik
Trae un poco ms,
que vuelva el
mismo
Tipe jun chik
Venga otro
Tiqabij ba kobe Iremos o vamos
diciendo
Tiqakamisaj qatzij Determinaremos
nuestra palabra
Tiqaya qabeik
Determinmonos
a ir
Tisutut tinket
tisutut nuwch
Tengo vaguido de
cabeza
Titanin pamaj,
manitel pamaj
Torsin o apopleja
Titil, qanabaj,
kaqaulew xaq
Colores con que
unga los seores
Titukutj nukux,
titzapitj ruxla
Tener asma
Tiwachkul chij
Hago a otro a mi
banda para pleitear
Tixobl, tixonk Derramamiento?
Tixonel, tixl
El que derrama
agua: o cosa
lquida
79
80
Torox kakab
Toyoqabaj
Tp
Tq
Tramaja?
Tuj
Tuk
Tukl achq
Tukl rukojlem
Tukr
Tukum kab
Bellaco
Potra
Cangrejo
Adverbio: Cundo
Ese mismo?
Horno o temascal
Hipo
Escarabajo
Revolvedor o
revoltoso
Tecolote
Melcocha o
nuegano
Tul na re kijamul
naqan
Acontece ir, recatado
Tulan, sonl
chanl
El que esta desnudo
Tun
Calabazas como
trompetas
Tunay
Cierta yerba que
tiene la hoja como
sauce
Tunul chik kiwch Los que estn y
bienvenidos
Tuqutajinq
rukux, turl
El que esta
descompuesto
Turl rutyojil
El que esta
agujerado, flujo
de semen
Turel, turunel
El que derriba o
deshace edificios
Turunk
Deshacer
Tut
Copa de palma
para el agua
Tut, xa intut, toq
xinapon
Nio chiquito
Tl numayjaj
walj Ajaw
Vengo a ver al ser
y engrandcele
Tjoj
Claridad o
resplandor
Kaqchikel Choltzij
Tot
Caracol
Tzatz muyaoj kipe
ajilam nusip,
maki xqu
No puedo decir
que ofrezco
muchas cosas
Tzatzarisabal,
tzatzarikanem
Espesura
Tzatzarisanel
El que espesa o
cuaja
Tzatzarisaxel
Lo que se espesa
o cuaja
Tzatzasim chich Reja de hierro
Tzatzasim che
Reja de madera
Tzaybl
Desdicha o
tentacin
Tzaynel
Desdichado o
tentador
Tzebal, alajibl,
tzebem
Risa o burla
Tzij balaxeyte
Candil
Tzij, tzalatzil,
tzilotzikil
Desdicha miseria
o trabajo
Tzitzimt, kolele Demonio
Tzopte
Zanja
Tzoyol
Cosa ligada o
liviana
Tzubuj
Enjambre de abejas
Tzuqebl
Instrumento (de
alimentar)
Tzuqunel
El que sustenta
Tzuquxel
Ha de ser sustentado
Tzurunel
Toreador
Tzutzul bey
Camino angosto o
estrecho
Tzuy
Marimba de
tecomates
Tzamiy
Vara o bordn o
lanza
Tzapitajinq ruxla Asmtico
Compendio de Nombres
Tzapiwch
Tzapiwch mani
tutzu qij
Tzaql Bitl
Tzaql paqabj
Tzetebl,
tzetonk
Tzibabl
Tzil
Tzilonel
Tziloxikil,
tzilobl
Tzo
Uch, xajoj uch
El que es medio
ciego, enfermo de
los ojos
No ve bien el sol
Creador
Traidor
Vista o miradora
Tintero, lpiz
lapicero
Suciedad del
cuerpo o cabeza
El que molesta,
fatiga o atormenta
Tormento o fatiga
Nixtamal
Baile del paso con
los pies
Uchan
Palabra retrica
Uchbl
Tepemechn
Uchmalan
Blsamo o
liquidmbar
Uk
Niguas
Uk
Piojo
Uk, wuk, nukab Amigo o prximo
Uka
rbol el madroo
Uka, ruka
Cuerno de animal
Ukabl
Jcara o tasa en
que se bebe
Ukabal kij
Taberna o mesn
Ukaj kij
Borrachera
Ukal
Bebedor
Ukal kij
Borracho
Ukaxe ya
Lo que se bebe
Ukiyal
Multitud
Ukya
Bebida, cualquiera
Ukibl, yakiuk Ya usadas o tradas
Ul, tan tel ul, tan
tel ya
Avenida de agua
Ula
Husped o
forastero
81
Ulaom
Ulel
El que hospeda
Advenedizo,
visitante conocido
Ulel, busqijel
El que viene
Ulewas
Estanque de agua
Ulisabl, ulisanem La venida
Ulisanel
El que hace venir
a otro
Ulisaxel
Lo que se hace
venir
Uml kej
Mula o asno
Uqel
Arrullada estar el
ave
Ure
Presto
Urul, sipo, bura,
qan
Abuherado
Utat kach
Guites y otras
cosas
Utuybal
Cuna
Utzaj kij
Embriaguez
Utzan
Bien esta
concediendo
Utzil
Bondad
Utzil, atobl,
Bondad
Utzinisabl
utzinisanem
Perfeccin
Utzinisanel
Poderoso
Utzinisanel
El que acaba de
perfeccionar algo
Utzirisabl,
tewchibl
Pila de agua
bendita,
instrumental
Utzirisam,
tewchimisam
Bendicin o agua
bendita
Utzirisanel,
tewuchinel
El que bendice
Utzirisaxel,
tewuchixel
Lo que se ha de
bendecir
Utzum ya
Cualquier bebida
82
Utzum, us
Uxla
tz jala ruwch
tz naeq chi
richin naq tuto
wi tyox?
tz
tz taj
tz tape ke re
oqtj
Mosquito
Aliento, soplo o
vaho
Est un poco
mejor
Mas vale a que
Dios ayude que al
que?
Bueno
Con qu o bien
fuera
Kaqchikel Choltzij
Wana numeal
Mi pariente
Wapal
Solera o madre
Warl, wark, waran Sueo
Wary bey
Atalaya o espa
Wary qij
El que duerme de
da, holgazn
Warabl
Cama o dormitorio
Waranel
El que vela
Waraxel
El que es
adormecido
Waraxel
El que ha de ser
velado
Wartisabl,
wartisanem,
wartisank
Aposentamiento
Wartisanel
El que adormece
o aposenta
Wartisaxel
Al que ha de ser
adormecido
Watisanel
El que sustenta o
convida
Watisaxel
Ha de ser
sustentado,
el que
Wawe
Aqu
Wayij
Bellotas de los
roble
Wayj, wel wayjal Hambre
Wch
Cara o presencia
Wy
Tortilla
Wy, lej
Tortilla
We
Sea a s, otorgando
We ta
Si por dicha
Week qequm,
Aunque o quiz
Wetam kul
Manta labrada
Wetal, nutzejel
Mi hijo
Wexaj
Bragas, pantaln
Wit
rbol de encino
Wikoy
Mi ayote
Wiloj
Mi congoja o
pronstico
Wink
Gente o persona,
hombre o mujer
Compendio de Nombres
Wink kab,
ruchikopil kab
Winq chi
Winq kr
Winaqirem,
Winaqirk, kukk
Winaqirisabl,
Winaqirisanem
Winaqirisanel
cra
Winaqirisaxel
Winaqitz
Wiql anin
Wiql baq
Wiql tzij
Wiqital chikul,
wiqital chichi
Wixal
Wixal kutamil
Wom ulew
Wouj
Wojej
Abeja de miel
Pleito o queja
Pescado grande
Concebimiento
Formacin o
creacin
El que forma o
El que a de ser
formado o criado
Esclava
Correo o posado
prestado
El que cura huesos
desconcertados
El que aade o
acrecienta
Adornado,
compuesto o
armado
Tronco de rbol,
retoo
Tronco de la
descendencia
Hace gran calor
El vidrio, viril
ocristal
De aqu a cinco
das
Wolom ruwch,
ajnimaqwch
Malcriado
Wolowq ruwch,
Chilichq ruwch Con mal gesto
mal encarado
Wonky ruwi
Cabeza melenada
Wotzotz (ok)
Tortilla tostada o
seca
83
Woyowal,
wajkopakil
Wuatzij pwq,
wuatzij abj
Mi inobediencia o
contumacia
Joya o cadena de
oro riquezas
Wue bi la xjikilij
xtijatzapuj
Si nos acontece
algo
Wue tawajo
katmebar,
taloqo ri mani? Si quieres
empobrecer
compra lo que no?
Wuj
Papel, libro o carta
Wujbibl
Carta para hacer
nutzijoxik
saber
Wunibl, wunem Ladrido
Wuninel
Perro que ladra o
coyote
Xa
Con qu, sino que
Xa alaj wichin
Estoy burlando
Xa alaj, xapetze
tan tiqabn
Estamos burlando
Xa chakoj awikin
ajaw
Y por esa causa
esta el seor
contigo
Xa eleqal taban Hazlo
secretamente
Xa incherinq
inchiquil
Estoy aturdido
Xa ixruqaamaq Estis sujeto a
Otro pueblo
Xa jalarukojol
Poca distancia
Xa jala chi tziaq
Tijeke
Traer colgando
trapo, cosa
Xa jalarajel
Poco vale
Xa juyu ruqalibal
kej
Lugar donde
cazan venados
84
Compendio de Nombres
Xax mixmamar
Xax nimaqij wi
asip
Xaxi wch wi
Xaxoj
Xaynalj mani
wajaw
Xbe ruchapala
pa jay
Xche
Xchentalom
Xe re
Xe re roqej
nukux
El que antes de
tiempo canse
Este hecho mayor
bellaco
Sois en fin de esta
calidad
Delgada como
papel
Soy libre, no
tengo amo
Asir en casa
Mujer estril
Hombre que se
alquila para labrar
la tierra
Solamente
Lo que me da
pesar y lloro
Xe re wi ri, xe re
wi, xe re wila
Basta
Xe ruxe
Debajo de alguna
cosa
Xe ok wakx pa
kok
Entr el ganado
en el corral
Xekaj, nikajsaq
Mundo
Xel anom pa che
pakam
Se huy el monte
Xep
Tamal de frijoles
Xionk, xiom
Obedecimiento o
acatamiento
Xionel
El que obedece,
acata o tiene
reverencia
Xibalbay
Infierno
Xibe ta laq
nukulu?
Me hubiera ido a
encontrarlo?
85
86
Xko
Xko
Xkoya
Xnubij kan
Xnuchuqabaj
chi mak
Xojan yawabil
(chi kij)
Xojb
Xojmaman,
xojkajolan
Xok
Xokon
Xokonqa
Xolobachan
Xolobsaq ruwi
Xoloxoxinq
Xorotaj pa nuwi
ma kuchatj
Xot
Xqq
Xqe
Xqel, wel tes
Xqeqabal
Xqeqmakajan
xtajin titike qij
Xtantikowr jalal
Xtibe tan aeq
nukajol
xanimatajinq?
Hoz
Perico o la hoz
para cegar
Tomate
Djeselo dicho
Lo forc a pecar
Enfermedad
contagiosa
Esquina de casa
Engendramos
Azadn de palo
Cosa izquierda
Mano siniestra o
zurda
Abismo u hoyo
muy hondo
Cano
Esta cada cosa por
s
Dice por venta
que est
descalabrado
Comal, teja o tiesto
Tarde o anoche
Cobarde, haragn
Somtico
Cena
Maana en la coche
Esta el sol en
punto medio del
da
Ya se esfuerza un
poco
Empero si fuera
mi hijo sino que
est?
Kaqchikel Choltzij
Xtujan
Xub
Xubij nuqalem,
Xujuj pamaj
Xujul rupam
Xuk
Mujer partida
Silbido
Avergonz me
Golosina
Goloso
Red para cazar
aves
Xukam tan inxbe Sali corriendo
Xukl
Lado derecho o
izquierdo
Xukaja
A cuatro aos o
cerca de los cuatro
Xukajibem ya pa
nuwi mani tan
kikule
Desde que me
bautic no me he
casado
Xukolaj wy
Enfermo que a
empeorado y no
come
Xukolaj yabil
Esta ya mejor de
la enfermedad
Xul
Flauta
Xulabal wuj
Libro o papel de
bajn
Xulan
Cuesta abajo o el
que baj
Xulan qij
Hora de vsperas,
por la tarde
Xulrabachaqa
wikin
En la noche me
vino la dicha
Xulumatat
Red, costal o
matate
Xuluxel
Lo que se orina Cebolla
Xunakt,
xnakt uy
Miserable, tacao
Xwulk yan
A la hora vengo
Xwulibem pe
Desde que vine
Ya, ruya akwal
Mollera de los
nios
Compendio de Nombres
Yal tzij
Yaal chaj,
ruyaal chaj
Yaal che,
ruyaal che
Yaal tij, ruyaal
tiij
Yaal tzum,
ruyaal tzum
Yaal wch,
ruyaal Wch
Yaal, lemowal
Yal
Yaoj
Yabil
Yajinam,
nuyajinam
Yajkix le
Yajtajel
Yakl axeyte
Yakl chaoj
Yakl way,
yakol ya
Yakl bis,
atyakl bis
Yakl chaoj
Yakolril, at
yakolril
Yakl rij
Chismoso o
alcahuete
Leja
Sumo o resina de
cualquier rbol
Caldo de la olla
Leche
Lgrimas
Dar buen ejemplo
Red o matate
Ofrenda
Enfermedad
Dice al segundo
marido de la
suegra
Vergenza
Ser avergonzado
Aceitero
Pleito, el que
levanta o pleitista
El maestro sala, el
que sirve en
la mesa
El que acarrea
tristeza
Pleitista
El que es casa de
que le venga mal
a otro
Ser la causa que le
venga el mal
a otro
87
Yakl ruchi at
yakl ruchi
Yakl ruwch, at
yakl ruwch
Yakl, silan
Yakebk, alaxk
Yakem, ruyakem
chamey
Yaki
Yakisak
Yakoj
Yalakujel
Yalakujibal,
yalakujinem
Yalakujisabal,
yalakujisanem
Yalakujisanel
Yalakujisanel
Yalakujisaxel
Yalakujisaxel
Yalan
Yalan, xa yalan
tiko
El que agrada o
place a otro
El que se encarece
Hace bonanza
Nacimiento
El que lleva vara
o espada en la
mano
Mexicanos
Langosta
Servicio,
convidado o
servido
Soberbio
Mayora en
soberbia
Sobrepujanza
El que hace sobre
pujar otra cosa
Pequeo o
humilde (en otro
contexto)
Lo que ha de ser
sobrepujado
El que a de ser
sobrepujado
Pasar de presto
Par pasar de
presto o de largo
Yalanem
Pobreza o ligereza
Yalanem, tzoyolem Ligereza
Yalojel
Lo que se tarda
yalojinel
El que se tarda
Yalojinem
Tardanza
Yalon, yalonk
Tardar
Yalus kumtz
Culebra de agua
88
Yan
Partcula que
denota brevedad
de tiempo
Enfermo
Yawa
Yawa winq,
ajkem
Mujer preada
Yawas
Albaal
Yeql ri, xutuy ri Desesperado
Yeql, chakatinel El que esta
sentado de
cuclillas
Yijal
Entenado,
entenada de parte
de la mujer
Yijkajol
Entenado
Yijmeal
Entenada
Yijtata
Padrastro
Yijte
Madrastra
Rn ajbis, yin
ajoqej, yin ajil
Estoy triste
Rn ajilatl chachi
chawch
Estoy ya contado
Rn alajininq
Estoy libre
Rn chaqajinq
al kajol
Soy macegual
triste
Rn jitl wi, yin
qaby wi
Soy extrao o
extranjero
Rn rukaan,
ruchij ajaw
Soy subteniente o
su vicario
Yochl
Cosa arrugada
Yojl hereje
Revolvedor y el
Yojonk, yojom
Desconcertar lo
concertado
Yokl rokesam
Diversas maneras
de vestidos
Yokoyk rupam,
baq jijikboj
Hombre cenceo
o delgado
Yolan
Deslizamiento
Kaqchikel Choltzij
Yoloyobink
El que acaba de
espirar
Cosa fofa
Cosa, sosa hueca
o blanda
Yoql
Yoql, ibil
Yujuj tzij, yujuj
chikp
Yujul ala
Cizaa
Muchacho
chismoso
Yuk, chak
Yumchibl,
saqtzebl,
bajchibl
Llagas
La moza con
gesto malo
Yuql k,
chajy k
Gallinero o guarda
Yuql chij
Pastor de ovejas
Yuqbl rupam qor Levadura
Has apremia t
Emplate a ti
Desmenuzaste a ti
Instrumento para
sacar
Desvate a ti
Hila t
Entristece t
Anda o pasea t
Habla mucho t o
bachillera
Lava t
Gana en juego t
Arroja t
Aporrea, maltrata
o hiere
Ten abrazos t
Rie o contiende t
Apremia o haz
fuerza t
Ponte mal
encarado t
Compendio de Nombres
Kachikchot
Kachikiban
Kacholin
Kachopin
Kachoke qa
Kachaomr
Kachaomarisan,
kajeberisan
Kachajajin
Kachakan,
kawokon
Kachapo
Kachaqij
Kachayun
Kacheno
Kachulun
Kajiqa
Kajiqijt
Kajixjt
Ponte mal
encarado t
Seala da o
trmino t
Rie t o discute
Pellica t
Sintate de
cuclillas t
Hermosate
Hermosalo t
Vosea t
Anda en cuatro
pies t
Coge o prende t
Scate t
Cuela t
Cultiva o ara t
Orina t
Ahgate t
Solloza, llora t
Lastmate t
89
Kajote
Kajoxon
Kajukechi rij
chuwch
Kajupe
Kajurun
Kajuyubr,
katachiqr
Kakachoj
Kakarin
Kakase
Kakastj
Kakatztz
Kakawachij awi
Sube t
Fornica t
Ve delante t
Ponte boca bajo t
Tira t arrastrando
o desenvaina
Provete t o carga
Sana t
Pelea t
Vive t
Despirtate t
Rechina t
Vuelve las
espaldas t
Kakawe
Estate de lado
hacia arriba,
pensativo
Kakawoman
Agradece o da
gracias t
Kakeken
Mezquina t o
escasea o ponte
miserable
Kakeken
Escarda o
escarmena o
trueca o cambia
Kakexo
Fre t o derrite
Kakilin
Multiplica o
acrecienta t
Kakiyr
Cra t
Kakiysan
Estate t
Kakoje
Cnsate
Kakos, kabalaquj Cnsate o
desmyate t
Kakule
Csate t
Kakulelaan
Encuntrate t o
batalla
Kakulu
Recibe t o sal al
encuentro
Kakuluban
Casa t
Kakuluban,
kachawben
Responde t
90
Kakulun, kabos
qij
Ven t de nuevo o
aparcete de
nuevo
Kakunan, kakuin Guarda en caja o
en despensa
Kakutu
Muestra sealando
t o manifiesta
Kakutuban
Mide hagamos t
(medida)
Kakutun
Pregntate o pide
Kakuxlaan,
kamulukin
Acurdate t o
piensa
Kakuxu
Come cosas secas
o tostadas t
Kakalk katbiyin Anda en cuatro
pies t
Kakm
Murete t
Kakamisan
Mata t
Kakanaban
Adquiere t
Kakanaj
Qudate t
Kakanawinaqin
Atestguate t
Kakanon
Busca t
Kakaqr
Enjate t
Kakeen
Muele t o amasa
Kakemon
Teje t
Kakikot, kakabkot Algrate o
regocjate t
Kakokij
Da puada t o?
Kakotze
Acustate a
dormir t
Kakotzijan
Enrama de flores t
Kakoxpin
Salta t
Kakunan
Cura t
Kakuqr
Consulate t
Kaloman,
kanimarisan
Engrandece o
ensoberbcete
Kamakamo
Asmbrate,
espntate o trbate
Kamaken chi ruwi Agarra de los
cabellos t
Kaqchikel Choltzij
Compendio de Nombres
Kapajon, katetan
91
Karepun
Karopin, kaxikan
Kasamj
Kasananin
Kasekesot
Kasepe, kakuqe
Kaseqtisan
Kasibin
Kasiw
Kasutin
Katokin
Katachixan
Katakutaj
Katamaqelaj
Katan
Katane
Katanila, kataniaj
Katanimj
Katapon
Kataqajar ruwch
Katareto
Katar jixb
Katatin
Katechan
Katel
Katelecheen
Katere
Katetwachin
Katetzan
Katewan
Katiojilan
Katikik
Katikr, kaxenaaj
Katikon
92
Katikonam
Katimen, kaqalun
Katjajtjo
Katjujuwisan
Siembra t
Abraza t
Prate t
Da prisa con
aceleracin t
Katjule, kasone Desndate t
Katkij, kataqanij Crece t
Katojobr
Tose t
Katole
Desampara t
Katoqoliben
Cobras t
Katoqon
Cornea o punza o
da estocada
Katowan
Escoge lo mejor t
Katoyowr
Enjate t
Katujan
Bate en
temascal t
Katukwan
Lleva t
Katutzir
S, t bueno
Katuxlan
Descansa t
Katxajo
Baila t
Katzamirisan
Has salar t
Katzijin awi
Emprrate, a ti
Katzojpin
Sada t
Katzuye
Sientate t
Katzaamir
Slate t
Katzale
Ladate t,
desvate
Katzen
Rete t
Katzeben
Rete de l o brlalo
Katzeqe
Sigue, detrs de
otro o anda
afilado del
Katzeqeliben,
katoqan
Sigue t o acompaa
Kawachech,
kajtimin
Habla t, dando
voces
Kawachik
Seala t
Kawachkejer
Desvlate t
Kawr
Duerme t
Kaweklin,
kawechon
Desmenuza t
Kaqchikel Choltzij
Kawekwt
Kawinaqr
Kawopowaka
Kaxeqo
Kaxibin
Quiebra pisando t
Concibe t
Smete, en la tierra
Come hinchando
la boca t
Atemoriza o mete
miedo t
Kaxuban,
kayuban xalulu Silba t
Kaxubayaj pa bey Ve silbando por el
camino
Kaxuke
Hncate de
rodillas t
Kaxukuxut katbe Anda de rodillas t
Kaxule
Ve hacia abajo t
Kaxurr
Habla alto t
Kayar, kachamr Pirdete del todo
t o acaba
Kayako jay
Has casa t
Kayako wy
Sirve t en la
mesa o banquete
Kayawr
Enfermate t
Kayayan
Bosteza t
Kayeen
Date prisa t
Kayiataj
Levntate t
Kayoloj
Trdate t
Kekuchuki,
kemolo, ketamo ki Los que se juntan
Kemaqaqelon ki Andan asidos de
los brazos
Ketaluj ki
Desparramase,
como ganado
Kixjalakumin iwi Abrazaos unos a
otros
Oqxanibl
Instrumento
(como mandador)
Rachubaj,
tawojbajel
Escupe t
Ralon, kanonel
Cazador
Tabaja
Has nudo t
Tabajaj rupam
wino
Te fortalece o
sabe bien el vino
Compendio de Nombres
Tabajij
Clava o golpea t,
con piedra
Tabaka ri akwal Faja t, esa criatura
Tabakala awi
Fjate, a ti abrchate
Tabala rikam
Tuerce t, ese hilo
Tabalij ri kaxa
(prstamo de caja)
Llena t, esa caja
Tabalqotij ri jl
Envuelve esas
mazorcas
Tabanapaqij
Hazlo de presto
Tabana
Hazlo t
Tabaqa ruwch
kaxlan ixim
Desgrana t,
estriega el trigo
Tabaqa
Barrena t
Tabarabaawi
Menea la cabeza t
Tabarij awi
Hazte, a ti bellaco
o mal criado
Tabij awi
Ahgate a ti con algo
Tabij
Di t
Tabijkira chabq
pa rutzyaq
Pgale t, lodo en
la ropa
Tabiqa
Ahoga t, con agua
Tabisoj
Entristcete t,
(por el oella)
Tabit ta
Descose t, rompe
o rasga o desvirga
Tabixaj
Canta t
Tabochij awi
Halgate a ti
Tabochij
Halaga t por l
o ella
Tabojij awch,
tabojila awch
Date bofetn t
Tabolqotij awi Revuelcate ati o
chate a rodar
Tabolqotij ri botix Hecha t, a rodar
esa botija
(prstamo del
castellano)
Taboqo awi
Arrncate ati
Taboso ri qosm Arranca t, esa yerba
93
Tabososaqmolo Revienta tu el
huevo
Taboto awi
Enrrollate a ti
Taboto, tabolo Enrolla t
Taboxo ri qaq Has fuego t
Tabujaj chi qaq Enciende t, con
fuego
Tabujij
Esconde t algo
Tabulij ya
Saca agua t, con
cntaro
Tabuquba
Golpea t, en el
hombro
Ttabuqukij ri sel Derrama t,
trastornando esa
jcara?
Tabusu awi
Dblate a ti
Tabusu
Dobla ropa t
Tacha
Habla o pleitea t
Tachaojij
Pleitea t
Tachabachij
Abre la boca t
Tachabaqij awi Enldate a ti
Tachabaqij
Enloda t
Tachabej awi
Reprendete a ti o
amonstate
Tachabej
Reprende o
amonesta t,
dilogo
Tachabij
Flecha t
Tachajaawch
Lvate t, la cara
Tachajaawi
Lvate a ti
Tachaja
Lava t
Tachaka
Gana en juego t
Tachakatij
Deshonra o no
obedezcas t
Tachakuj
Come carne t
Tachalaba axikin Esta t, atento
Tachamij
Arroja t
Tachamijaj
Envara o bordonea
Tachanaba awi,
tasonoba awi
Desndate a ti
Tachaqabaqa
Arroja t, como
manta
94
Tachaqij qa,
taroqij qa
Arroja o vence t
Tachaqij
Embarra pared t
Tachaqomalaawi,
taroqij awi
Arrjate a ti
Tachaya awi
Golpate a a ti o
aporrate
Tachaya
Hiere t, maltrata,
pega
Tachelej, talotej,
taqetej
Toma en brazos t
Tacheqeba
Mjalo t a l
Tacherej
Rie o contiende t
Tachibala akux Altera t o suspira
Tachipoqonaj
atiojil
Atormenta t,
cuerpo con
diversos dolores
Tachija
Apremia o haz
fuerza
Tachikiba awch Enclava t, la vista
Tachikiba
Hinca como
estaca t
Tachikiiba
Seala da o
trmino de tiempo
Tachilael
Desnuda t
Tachilael, takolo el Desnuda t
Tachipiba
Ponlo a la orilla t
Tachipuj
Desparrama t
Tachita awi
Lastmate a ti
Tachita
Lastima t
Tachobo
Declara muestra o
encamina,
analzalo
Tachokeba
Sintelo de
cuclillas t
Tachokej
Mtelo en el seno t
Tacholo awi,
tapila awi
Desullate a ti
Tacholo
Desuella, monda,
descorteza
Tachopo, taqipa Atenaza t,
pellizca t
Kaqchikel Choltzij
Tachubisaj awi
Atormntate a ti o
aflgete
Tachubisaj
Atormenta,
hostiga o castigue
Tachujirisaj awi Enloqucete a ti
Tachujirisaj
Enloquece t a l
Tachulij
Afalo t o brralo
Tachupaqij awi Enjabnate a ti
Tachupaqij
Enjabna t a l
Tachupu rutzam Despabila t,
despntalo
Tachutinarizaj awi Apequeate a ti
Tachutinirisaj
Hazlo pequeo t
Tachutuj, tachutej,
tachutiq, peroj
Corta pedazos
pequeos t
Tachaomarisaj awi Hermosate a ti
Tachaomarisaj
Hermosea t,
hacerlo grande
Tachacha
Excsate o di eso
muchas veces
Tachajij awi
Gurdate a ti,
cudate
Tachajij
Gurda t
Tachajixisaj awi Encenzate a ti
Tachamurisaj awi Vulvete a ti, en
estircol
Tachapa
Coge t, toma o
prende
Tachebeba aqa
chuwch
Dale jigas t
Tachebeba aqa
chuwch
Dale t, jigas
Tachena
Desyerba t
Tachij
Cndete t
delepea?
Tachjiqaja
Cocea t
Tachoboba achi,
tajaqa achi
Abre t, la boca
Tachojmirisaj
awch
Endereza t, la cara
Compendio de Nombres
95
Tajapuj
Hecha de ti,
aventando
Tajaqa awch
Abre t, los ojos
Tajaqa awaqn
Abre t, los pies
Tajaqa
Abre o destapa
Tajaqa
Abre t o descubre
o despega
Tajaskuj chi richin Dcelo t, en secreto
Tajatatej ruximk Ata t, con fuerza
Tajebelisaj awi Alndate ponte
bonito
Tajebelisaj
Alndalo,
embellzcalo
Tajeka akamik
Desea t la muerte
Tajeka chuwij
Hazte de m t
Tajeka
Menosprecia o
levanta cizaa
Tajekeba
Cuelga t
Tajera ri ijatz
Desgrana semilla t
Tajera, tabiqa
Ablanda fruta t,
entre los dedos
Tajetesaj akux
Promete t
Tajijoj kam
Adelgaza hilo t
Tajika aqa,
awaqn
Arrodillate t as
reverencia
Tajikaj awi
Ahrcate a ti
Tajika awi
Pinate a ti o
estrate o lmpiate
Tajika
Acepilla t o
limpia trigo grano
Tajikiba awi
Declrate ati o
confisate
Tajikiba
Confiesa t o
declara, aseguralo
Tajikilibej
Pon en ejecucin
eso t
Tajikmaij chi
akux
Engrandecele
Tajila awi
Revulcate a ti
Tajiqaj
Ahorca t
Tajiqisaj awi
Ahgate a ti
96
Tajiqisaj
Tajiquj
Tajiskaj atzam
Tajitaawi
Tajita
Tajitzachi kul
Tajixaawi
Tajixa
Tajixkaj
Tajo chuwch
Tajo
Tajoko
Tajoko
Ahgalo t a l
Desea t, con
antojo (con
excesivo deseo)
Sunate t, los
mocos
Promtete a ti o
haz voto
Promete t o haz
voto
Envuelve o faja t
Revintate a ti o
rsgate
Rompe t, rasga o
despliega
Desmenuza t
Prate t, delante
de l
Promete t,
asegura querer
Muele t como
harina
Junta t, esas
especies
Tajolopij, taponij,
tawochaj
Pntate el cuerpo
con hierro
Tajopij el chaj
Arroja esa ceniza t
Tajopij ruwi
atzaam
Acrecienta esa sal t
Tajoso
Desgasta t
Tajotoba awi
Sbete a ti
Tajotoba
Sbelo t
Tajoxoj
Fornica t
Tajoyewaj ruwch Compadcete o
ten caridad
Taju
Atiza t, introduce
Tajuba
Di algo t
Tajubij
Cubre t o atranca
la puerta
Tajuchu
Raya t
Kaqchikel Choltzij
Tajuku
A muela, acicala,
adepilla o raspa
Tajukukej
Estira arrastrando t
Tajuluj awi
Levntate
testimonio a ti o
habla falso
Tajulupij awi
Angate a ti,
entrgate
completamente
Tajunamaj ruwch Iguala t
Tajupuba awi
Ponte boca a bajo t
Tajupulibej
Gobierna t
Tajuruj
Tira t arrastrando
o desenvaina
Takayij
Vende t
Takapa achij
Abre la boca t
Takapa achi
Abre t, la boca
Takabij, takabej Acrecienta o
aade t
Takachojisaj
Snalo t
Takajbaj
Sacrifica t
Takajij chi aqa Da t, de
bofetones o de
palmadas
Takajij
Muele harina t
Takajisaj awi
Castgate a ti
Takajisaj ruwch Castiga t
Takajolaj
Engendra hijo t
Takakalij
Guarda los
preceptos t
Takakalij
Guarda t, los
preceptos
Takalamaj
Entabla t
Takalpamij
Ata t o envuelve
Takalwachij,
tayachwachij
Corona t
Takama apon
Entre saca t
Takama
Toma t o cobra o
recibe
Takambetajij
Tienta t, toca
Takaqa chi re
winq
Apercibe t
Compendio de Nombres
Takaqa
Arroja t
Takaqaruwch
tajawar
Pon enseoreo t
Takaqaba ruwch Descubre o
declara t
Takaqaba ruwch Descbrelo o
declralo t
Takaqatij
Rscate t
Takaqatisaj,
tatzoqonisaj
Has cumplir t
Takarij
Conoce a otra
mujer como t?
Takasba
Vive o despierta o
resucita
Takasoj awi
Despirtate a ti
Takasoj
Despierta t
Takata, taporoj
Abraza, quema o
enciende fuego
Takatzinisaj
Hazlo
menesateroso o
convenible
Takawaba
Arrima de cuesta
o hchate con
mujer
Takawomaj awi Agradcetelo a ti
Takawomaj
Agradece da
gracias t
Takaxtokoj
Miente t
Takay
Hazlo con pereza t
Takayirisaj
Amrgalo t
Takekej
Mezquina t o
escasea
Takexa
Rescata o trueca
t o feria
Takexba
Trueque t
Takexertisaj
Hazlo trocar o
rescatar o feriar
Takiarisaj
takiyirisaj
Has multiplicar o
acrecentar t
Takibalij
S t diligente
97
Takilij
Derrite t, fre o
tuesta entieso
Takipa awch
Esta t, alerta y
abre los ojos
Takisa awi
Acbate a ti, pon
todo tu esfuerzo
Takisa awi
Csete a ti
Takisa
Acabar t,
concluye o remata
Takixaj
Espina t
Takixbisaj awi Avergnzate a ti
Takixbisaj
Avergnzalo t
Takiyaqij
Encola o engrada
t, pega con cola
Takiyisaj
Cra t
Takojba
Manda, ordena,
inventa o pone
Takojlemaj
Vive t o ten o
practica alguna
costumbre
Takojlemanisaj
Has vivir en
alguna costumbre
Takojoj
Recomienda t
Takojoj
Repara algo,
remienda o asorca
Takokoel
Saca o arranca
palo hincado
Takolej
Lleva t, en las
palmas de las
manos
(algoesfrico)
Takolela, tachilela Desnuda t
Takolo aqa
Encoge t, la mano
Takolo awaqn Encoge t, los pies
Takolo raqn
Achica, devana o
echa de casa,
encgelo
Takolo rukas
Detn t, la deuda
de alguno
Takolo ruqa
Arremanga t
Takoqo
Pica como lo
hacen las gallinas
98
Takosisaj awi,
tabalaqujisaj awi Cnsate a ti
Takoto ruchij
Apremia o
atormenta
preguntando
Takoto ruchij
Atormenta,
inquiere o pregunta
Takoto
Cava t entalla o
labra piedra
Takoto
Cava t o labra
piedra
Takoxkobej
Has t, gestos o
visajes o remedos
Takoxkobej
Remeda t
haciendo visajes
Takoxomaj
Da t, muchas
cosas a hacer
Takububa
Amontona t
Takulbatij
Amojona t
Takulu
Escoge lo mejor t
Takulu jb
Mjate, con
aguacero
Takulu
Recibe o acaso
con alguien
Takuluba
Casa t
Takulwachij
Tpate con alguien
Takunu
Hazlo o gurdalo
hasta el cabo
Takutu awch
Muestra t, la cara
Takutu awi
Mustra t, la cara
Takuxu
Mestrate a ti
Takuxu
Asiera o alima t
Takabawilaj
Come t, cosas
secas o duras
Takajalij, tachanalij Idolatra t
Takajij akux
Ordena bien t o
dispone
Takajmaj
Titubea tu
corazn
o digas nada bien
Takamisaj awi
S t sobrepujado
Takamisaj
Mtate a ti
Takanoj
Mata t
Kaqchikel Choltzij
Busca t
Lleva un palo t,
en la boca
Takema
Muele o amasa t
Takiirisaj awi
Teje t
Tarija
Endlzate a ti
Takijej el
Ablanda, fruta
entre los dedos
Takikotirisaj
Tira a s, a ti o
trelo menendolo
Takila pan ulew Regocija t
Takira awi
Derriba en el
duelo t
Takira
Destate a ti o
deslgate
Takirik akul
Desata o
desenvuelve o
desanuda
Takiroj
Sacude t la ropa
Takisij awi
Hecha de ti
Takiyaj
Pete a ti o cgate
Takochij jun puwq Infama t
Takolaj rubanik Recibe t, ese dinero
Takolo, takolobej Acaba t de hacer
eso
Takopij patan
Salva o redime t
Takoropij aqa
Descarga t, el
tributo
Takoropij
Afloja t, la mano
Takoto
Afloja t
Takotzijaj
Doblega t
Takotzoba awi Enflora t o
enrama con flor
Takowirisaj awi Acustate a ti
Takowirisaj
Esfurzate t
Takuchu awi,
taquj awi
Tpate a ti o cbrete
Takuchu
Tapa o cubre t a l
Takukuba awi
Concdeate a ti
Compendio de Nombres
Takumu rey
kuchiyo
Talabaj
Talabalij
Talaja ruwi
Talama
Talaqaba,
tatunuba
Talaqabej
Talaqoj, taperoj,
tajacha awi
Talaquj
Divrciate t
Arrea o cocea t
fruncindola
Tayupu achi
Has seas con los
ojos
Taleqabaj
Has sea con la
mano llamando
Tayupuba awch Cierra t, los ojos
apretndolos
Tayupuba awi
Cirrate a ti, los ojos
Tayupuwachij
Has seas t, con
los ojos
Tayuqu
Guarda, o aposenta
ganado t,
Tayuquaqa,
awaqn
Extiende t, la
mano o el pie
Tayuquawaqn
Extiende los pies
Tayuqu awi
Extindete a ti o
desperzate
Talochij
Hecha agua t,
con las manos
Taloko, takoto
Turcelo t, derecho
Talomaj, tamayijaj Engrandcelo t
Taloqo
Compra o merca t
Taloqoj awi,
tamayijaj awi
mate a ti
99
Tayuxu
Taloqoj
Talotej
Talotej, tachelej
Talukbaqij
Taluku awi
tajiqaj awi
Cabecea con la
cabeza otorgando
Ama t
Ten t, en brazos
Ten t en los brazo
Pesca t con anzuelo
Humllate a ti,
reverenciando
Inclnate o humllate
Roba o junta t
Taluku awi
Tamaja
Tamaja, tamicha
(saqul)
Limpia la huerta o
era o milpa
Tamakoj
Palpa t
Tamakuj
Peca t
Tamala
Unta t, acaricia
Tamalij akux
Desesprate t
Tamaqakej
Tienta t o anda a
tientas
Tamatzaba
Ve t, quedo sin
que te sientas
Tamatzalaba
Abriga ampara t
Tamatzej k
pan ameskel
Lleva t, esa
gallina debajo del
brazo
Tamatzej pan
aqa ri wy
Lleva tu cubierto,
ese pan, no lo vean
Tamatzej
Lleva en la mano
colgando
Tamayijaj awi
Maravllate o
admrate o
engrandcete
Tamayuquj
Hecha t, en olvido
Tamcha awi
Humllate a ti,
doble grandote
Tameja awi
Agacha o doblega
la cabeza t
Tameja chi raqn Da zancadilla t a l
Tameja, ta pusu Dobla t
100
Tamejkamaj,
tawetaj
Tamemerisaj
Tameqa
Tamesa
Tamestaj
Tamiaj
Tamicha awi
Tamochej awi
Tamolo awi,
tamoqej awi
Tamolo
Tamoloba
Tamoqej
Tamoxwachij,
tatzayij
Tamu awch
Tamu
Tamuenaj
Tamujaj awi
Tamujaj, tamujij
Tamulukij
Tamunij awch
Tamuqcheej
Tamuquawi
Tamuqu
Tamutusisaj
Tamuxlij awch
Tanojo, tanojisaj
Tana
Mide t el largor
y ancho de la milpa
Enmudcele t
Calintalo t
Barre t
Olvida t
Asola, acaba o
destruye
Plate a ti
Humllate a ti, sin
hablar
Recgete a ti o
jntate
Recoge o junta t
Amontona t o
allega
Empua t
Tienta, persigue o
acocea t
Mjate t, la cara
Hecha en remojo
o tie t
Siembra t o
trasplanta
Smbrate a ti
Has sombra t,
dale sombra a el
Acurdate t
Ten t, paciencia
Asecha o escucha t
Entirrate a ti
Entierra t
Seca t o asa
Mjate o lvate la
cara t
Hincha t o llena
Siente o sospecha
o adivina
Kaqchikel Choltzij
Tana ajij
Administra,
barrunta o considera
Tanaotisaj
Has que sea
entendido o astuto
Tanabaj ate, atata Acurdate t, de
tus padres
Tanabaj
Acurdate de tu
tierra
Tanabeyaj
Ve t primero
Tanaja
Mancha o ensucia t
Tanajtirisaj
Prolonga o alarga t
Tanaka
Pega, aprieta,
imprime, o sella
Tanaka
Encaja una cosa
con otra t, rozar
Tanaqtisaj
Impone t o
amansa
Tanawalij
Adivina o habla
falso t (decir la
verdad)
Tanikoj awch
Mrate, en el
espejo
Tanikomaj
Atina t, el camino
Tanikwachij
Escoge lo mejor o
considera
Tanima
Rempuja t
Tanimaj
Acata, obedece o
ten reverencia
Tanimaj
Obedece, honra y
reverencia
Tanimaqwachij
Atrvete o
desvergenzate
(hazte de buena
apariencia)
Tanimarisaj awi Engrandcete a ti
Tanimkotij
taminkotij
Rempuja t
Tanimkotij,
tachakomij ri ya Desva esa agua
de ti
Tanuku
Pon en concierto
o ensaya o prueba
Compendio de Nombres
Tanut
Tapabaawi
Tapaba
Tapacha awi,
taxukuba awi
Humillate a ti,
inclinndote
Tapachalibej
Gobierna t
Tapachikyaj
Adentella o
muerde t
Tapachqomij
Vuelve o declara
en otra lengua
Tapaja
Pesa o mide t,
vino o maz
Tapaja
Pesa t o mide
Tapalibej chi aqn Cocea t
Tapamaj
Has curso o cmara
Tapanij akux
Desesprate
Tapaqa
Quiebra mazorcas
de cacao
Tapaqaqej
Defrauda o
engaa t
Tapaqchij
Contradice o
borra t
Tapaqij atzij
No obedezcas o
abofetear
Tapaquna
Vengaos t
Taparaj
Cobjate por el
aguacero
Tapasaj ru pam
akwal
Faja ese nio
Tapatanij
Sirve t o tributa
Tapaxij
Quiebra t
Tapayij
Burla o escarnece t
Tapekej
Ten miedo de
hacer algo
Tapera
Divrcialo o parte
pan con la mano
Tapetisaj awi,
tawulisaj awi
Has venir a ti mismo
Tapeyoj
Alqulalo
101
102
Tapukij el
Tapulaj
Tapunuba awi
Tapunuba pa
ulew Pon
Tapupa aqa
Tapuqaj ruwi
awochoch
Limpia trigo
barbechando
Arrciate de la
enfermedad
Tindete a ti en el
suelo
tendido en el suelo
Sacdete t las
manos
Derriba el techo
de tu casa
Tapurij, tati
Dentellea o
muerde t
Tapusu, takixaj Sacrifica hombre
sacndole el
corazn
Tapuwaqij
Platea t
Tapuwij
Sacude echando o
golpeando en
el suelo
Taqaij
Esta ocioso t
Taqabaj
Levanta testimonio,
juzga o sospecha
Taqabartisaj awi Emborrchate a ti
Taqabartisaj
Emborrchalo t
Taqaja awaqn
Has reverencia t
Taqaja ruqopojil Corrompe virgen t
Taqaja tutzam
Despunta t
Taqaja siwan,
tinamt
Vence o destruye
pueblo t
Taqaja tzij
No obedezcas t
Taqajanisaj
Tae t o suena
Taqajarisaj,
taqajartisaj
Alaba t
Taqalaba,
tachikiba
Ven a menospreciar
o a miseriar t
Taqalajisaj awch Declara t, la cara
Kaqchikel Choltzij
Taqaluj awi,
taqetej awi
Taqanapuwakij
Taqanawinaqij
Taqata tzij
Taqata
Taqatej awi
Taqatmaj amak
Taqawachij
Taqaxaj
Taqeba awi,
takolo awi
Abrzate a ti dora t
Dora t
Atestigua t
Juzga o sentencia t
Corra t
Crcate a ti
Ven en
conocimiento de
tu pecado
Medra algo t o
ten dicha en algo
Ve al ro t o mar
o al agua
Pacficate a ti o
ponte en paz
Taqeba
Ponlo t, de travs
Taqeja
Da de beber t
Taqeja, tacholo Declara u ordena,
platica t
Taqejakin
Hecha agua con
jarro t
Taqeqarisaj
Vulvelo o hazlo
negro t
Taqequmarisaj
Hazlo obscurecer t
Taqetej, taqaluj Abraza t
Taqetzamuj
Hazlo distinto t
Taqij awij
Desrtate t
Taqijala awi
Saldate a ti
Taqijij
Hecha suerte t o
hechiza
Taqijila
Ruega t, o suplica
Taqila awi
Estrbate a ti o
impidete
Taqila chuwi
rutzum akwal
Desteta t, al nio
Taqila
Estorba o ve de la
mano t
Taqina
Urde tela t
Taqinomarisaj
Enriquece t a otro
Compendio de Nombres
Taqipa
Corta o despezona
fruta t
Taqiy awi
Mcete a ti
Taqo
Da t, de comer a
las aves a sus hijos
Taqocho awi
Encgete a ti
Taqocho, tachoqo
ri kolo
Coge o dobla t,
ese cordel
Taqojomaj
Tae atabal o arpa
t, o cualquier
instrumento
Taqosij achi
Da alaridos t,
golpendote la
boca
Taqosij ixim
Desgrana maz t
Taqosij pop
Sacude petate t
Taqosij
Tae atabal o
campana o
maltrata
Taqoxomaj
Ten cuidado t,
cuidate, ser
prevenido
Taququmaj
Encaona o
empluma t
Taqusqurisaj awi Saborate a ti
Taqutu awi
ndate a ti con
meneos
Taqutu
Estriega entre las
manos
Taqutuba
Restriega o
estriega entre las
manos
Taqaachi, tpo achi Da t, voces
Taqa
Friega tu, uno con
otro
Taqaba
Dentellea o traga t
Taqaja
Pide prestado t
Taqakaj awi
taxuluba
Bjate a ti
Taqasaj aweqan Descarga t
Taqasaj pan ulew Abate t o denota
103
104
Terekwachij
Tereprotisaj awi,
tajuljutisaj awi
Tareprotisaj awi,
tajulujtisaj awi
Tareprotisaj
Tarika
Taripa awi,
taripiba awi
Taripa
Tarika awi,
tariqiba awi
Guia t, o haz
del ojo
Relmbrate a ti o
resplandece
Resplandcete a ti
o relmbrate
Resplandece t
Despliega t o
ensnchalo o tiende
Ensnchate a ti o
extindete
Ensancha t o
extiende clamando
Tindete a ti o
despligate
Tarita
Rompe t o
desvirga
Taroqij qa pa ulew Arrjalo t, en el
suelo
Taroqij qa, tachaqij
qa pa ulew
Arroja en el suelo t
Tarupaj
Sacude con pao
Tasa
Asa t
Tasabijsaj akwal Baila ese nio t
Tasacha awi
Pirdete a ti
Tasamajelaj
Enva mensajero t
Tasamajij
Trabaja t
Tasananij awi
Hazte a ti, cosquillas
Tasananij
Has cosquillas t
Tasaqerisaj awi
Aclrate a ti o
amancete
Tasaqkabij awch Hembanisa t
Tasela
Saja t, o da
cuchillada
Taseqa awi
Hulete a ti
Taseqa
Huele t
Kaqchikel Choltzij
Taseqtisaj
ruwch altar
Taseta, taseteba
Taseya
Tasikij
Tasika
Tasiloj awaqn
Tasiloj awi
Tasiloj
Tasipaj
Tasipojikaj awi
Tasokaj awi
Tasokaj
Tasoko awi
Tasoko
Tasolokam
Tasu awch,
tapu awch
Tasubu
Tasuju
Tasutij awi
Sahma o
inciensa el altar
Cercena t, a la
redonda
Salva t o redime
Llmalo
Pepena, recoge
Menea t, los pies
Menate a ti
Menea eso t
Reparte t
Hnchate a ti,
ensorbecindote
Transqulate a ti o
afitate
Trasquila t
Tiende a ti o hirete
Punza t
Devana o sepia t
Lmpiate t, la cara
Engana t
Promete t
ndate a ti ala
redonda
Tasutunisaj pa ya Pon esa en agua t
Tatam atachij
Saborate o
relmete
Tatakalibej
Ve a parar t
Tatakej
Sigue, imita, cree,
otorga
Tataknaj awi
Ensordcete a ti
Tataknaj
Ensordece t
Tatanaba
Cela t
Tatanata
Golpea t
Tataqa
Enva t o ve a
llamar
Tataqchiij
Engaa t, con
palabras
Compendio de Nombres
105
Tatjuluba awi
Tato awi
Tato
Tatojo
Tatoloba
Tatopo
Tatoqo awi
Tatoqo aqa
tatoqabaj
Tatoqo ruqul
Tatoqoba
Tatoqolibej
Tatorij
Tatuk kojlemal,
tatukuta
Desndate a ti o
despjate
Aydate a ti
Ayuda, favorece o
socorre t
Pega t
Desampara casa o
lugar o despuebla
Come o pica,
como ave
Pcate a ti o pnzate
Sangra, pica o punza
Degella t
Concluye t
Cobra deudas o da
prisa a la obra
Desbarata t
Revuelve y mete
cizaa t
Tatukij
Avienta la llama
del fuego con
Tatuku awi
Mcete a ti o
zangolotate
Tatuku
Menea, mece o
revuelve t
Tatunuba awaqn Junta t, los pies
Tatunuba awi
Jntate a ti
Tatunuba ruwch Asorra vestidura
Tatuqesaj
Cansa o fatiga t
Taturu awi
Derrbate a ti
Taturu
Deshace o derriba
edificio
Tatutaj, taparaj
Abrgate, por el agua
Tatyojirisaj
Has embarbecer
Tatzapij achi
Cierra t la boca
Tatzapij awch
Cierra t, los ojos
Tatzapij
Cierra t,
encarcela, cobija
o cubre
Tatzapuj
S t afrentado
106
Tatzaqiqbaj,
tanuku,
tatzaqaqej
Tatzelewachij
Tatzeta awi
tamuquj awi
Tatzeta
Tatzeta, tamuquj
Tatzibaj
Tatzila
Tatzisa
Tatzojpinisaj
Tatzubaj chupam
Tatzubu awi
Tatzubu
Tatzumaj
Tatzumtisaj
Tatzaij
Tatzakij
Tatzalaba awch
Tatzalaba awi
Tatzalaba
Tatzamaj,
taqalqabaj
Tatzamaj,
taqalqabaj
Tatzaqa chawij,
chawch
Tatzaqa
Obra t, en
albailera
Espera t o confa
Mrate a ti
Mira t
Mira t
Escribe t, o pinta
Molesta o fatiga t
Cose t
Has sudar t
Besa t
Chpate a ti
Chupa t
Mama t
Da a mamar t
Sigue o tienta
Emponza t
Ladate t, la cara
Ladate a ti
Ladea t
Adrnate t, de
joyas
Adrnate t de
joyas
Perdona t
Lanza t o arroja
o desconfa
Tatzaqabej achi,
tatzaqomala achi Excsate t
Tatzaqbej achi
tatzaqomala achij Excsate t, como
algo fingido
Tatzarabij
Excsate t
Tatzatzarikaj
Enliga o liga t
Tatzebej, tawalajij Hazlo espeso
cuaja t
Kaqchikel Choltzij
Tatzemeba axikin
Tatzemeba asikin
Tatzeqeba,
tajekeba
Tatzeqej
Tatzeqelibej
Rite de l o burla
Est t, atento
Est t, atento
Cuelga t
Lleva t, en la
mano colgando
Tatziaqirisaj
Acompaa o
sigue t
Tatzija
Has embedecer la
ropa t
Tatzija
Alumbra o
enciende candela
Tatzijobej
Enciende t
Tatzijoj
Habla t, con
algn instrumento
Tatzijola
Habla o parla t
Tatzolij atzij chawij Habla t diversas
cosas
Tatzolij awch
Desdcete t
Tatzolij
Vuelve t la cara
Tatzolqomij atzij Devuelva lo
prestado
Tatzolqomij awi,
tapachqomij awi Rectifquese
Tatzolqomij
ayawa
Vulvete a ti
Tatzolqomij
Torna al caer t
Tatzoropij,
takasba
Devuelve lo
prestado
Tatzu
Despierta t o
vive mira o acata t
Tatzuqbej
Sustenta t
Tatzuqu awi
Srvete a ti
Tatzuqu
Sirve t
Tatzuru awi
Torate a ti
Tatzuru
Torea t
Tatzurutza
Has torear t
Tatzutzu kem
Acaba tela t
Tatzutzu
Amaga al toro o
acomtele t
Compendio de Nombres
Tawaij
Tawabaj
Come t
Hecha t el
alimento o flato
Tawachbilaj awi Acompaate a ti
Tawachibej awi Fngete a ti,
contra dsete o
disimlate
Tawachibej
Finge o contra
hace t
Tawachikaj awi Suate a ti
Tawachikaj
Suea t
Tawaj, tawajo
Quiere t
Tawajaj
Carpintea t o
labra madera
Tawajij aqul
Suena t, tu
garguero
Tawajilaj, tacholo Cuenta t
Tawajowaj
Quiere t, deseando
Tawajowarisaj awi Enseorate a ti
Tawakaxaj,
taxikinaj
Oye t
Tawalabij, tamunij Esclavonsate t
Tawalaj awi,
tapaij awi
Brlate a ti
Tawalaj, tanimaj Obedece t
Tawalaj, tawalajij Escarnece t, o
haz burla
Tawaluj awi
Mosquate a ti
Tawaluj
Mosquea t
Tawamaqelaj
Avecndate t,
nacionalizate
Tawanch awi
Hyete t
Tawanomaj
Despacha t,
correo o avienta
Tawaponisaj awi Has llegar a ti
Tawaqomaj
Cura t
Tawaraj awi
Vlate a ti
Tawaraj
Vela t
Tawartisaj
Adormece o
aposenta t
Tawatinej
Atormntate t o
padece
107
Tawatinisaj awi
Tawatisaj awi
Tawatisaj
Tawatzamij
Tawechel away
Tawechaj
Tawejqaj
Taweleqaj
Tawelesaj awi
Tawelesaj rey ri
kuchiyo
Bate a ti
Convdate a ti, a
comer
Da t, de comer o
convida
Sala t
Desmenuza t
Come verduras t
Carga t
Hurta t
Scate a ti
Amuela o scale
el filo
Tawelesaj
Saca t, eso
Tawequj
Barbecha
echando t
Taweqa
Aade t o
acrecienta
Taweqalej
Toma cargo t
Taweraj
Acarrea t
Tawetaj
Mide o compara o
traza t
Tawetamaj ruwch Concele t
Tawetwachij
Abstienete t, o
hazlo con
moderacin
Tawetzabej
Juega t, burla o
fornica
Tawewaj awch
Esconde t, la cara
Tawewaj
Esconde t
Tawexaj
Siembra milpa t
Tawexchentalij
Alqulate t, para
cultivar tierra
Tawiaj awi
Acrecintate a ti
Tawiaj
Acrecienta t
Tawiboylaj, takolo Desempea t
Tawichinaj
Aprpiatelo t
Tawijij
Ven t a hacer
esto primero, que
el otro
Tawikowibej
Ten en poco t
108
Tawikowisaj
Celebra fiesta t
Tawikikij, tawoqesaj Cree t
Tawila
Alcanza t
Tawilij
Ten cuenta y
cuidado
Tawinaqirisaj
Forma o cra t
Tawinaqkij
Has ido de polvos
quemados, de
pasados
Tawiquj
Alborota t
Tawiqa awi
Adete a ti o
acrecentate
Tawiqa awanim,
achuqa, awachi Anmate t, date
prisa
Tawiqa awi
Componte a ti o
rmate
Tawiqitzij
Certifica t
Tawitzelaj
Malea o ensucia t
Tawitzij
Hechiza t
Tawixkaqij
Rasgua t
Tawixkabij
Encera t
Tawixkemtalij
Alquila para tejer
Tawixoqchij
Murmura t
Tawixowaj awi
Aborrece a ti
Tawixowaj
Aborrcelo t
Tawocho chij
Mora o posa en tu
casa
Tawojbajel
Gargajea t
Tawojobaj awi
Gargajate a ti
Tawojoj kachao Hablas
desgraciadamente
Tawojqaj
Sigue o acompaa t
Tawokibej
Mete t, entra o
esfuerza t
Tawokisaj awi
ntrate a ti, mismo
Tawokisaj
Mete t
Tawonij
Clava estaca o
clavo t
Tawopowoba awi Smete a ti, en la
tierra
Tawoqej
Llralo
Kaqchikel Choltzij
Tawoqotaj awi
Tawoqowisaj
chate a ti o crrete
Acude t, con
golpe o cuchillada
Tawoqkorij
Desbarata o
desconcierta t
Tawoqotaj
Destierra o
despide t
Tawoqxanij
Encomienda eso a
otro
Taworo
Ahora t
Tawotzotzij
Tuesta o seca t
Tawoyobej
Espera t
Tawoyoj
Llama t
Tawoyowarisaj awi Enjate a ti
Tawoyowarisaj
Aira t o enoja
Tawuchej
Puedes hacerlo
Tawukaj, takwaj Lleva t
Tawukyaj
Bebe t
Tawulaaj
Alberga o
hospeda t
Tawulisaj
Has venir t
Tawupuj ruwch Sopla o limpia
semilla entre las
manos
Tawutiuj
Acua t o mete
cua
Tawutzij
Desea o ten gana t
Tawutzinisaj awi Acbate de
perfeccionar a ti
Tawutzinisaj
Acbalo de
perfeccionar t
Tawutzinisaj awi,
tatewchuj awi
Bendice a ti
Tawutzirisaj, tat
ewchij
Bendice t
Taxaa
Vomita t
Taxajabij
Calza t
Taxajanij
Ayuna o guarda
precepto
Taxajobej
Baila con mascara t
Taxajobej
Baila con mascara t
Taxajojij
Baila tu
Compendio de Nombres
Taxakaba awa
Taxakij awi
Taxakpakij
Taxakpakij
Taxaxojirisaj
Taxera, tapira,
taqutu
Taxibij awi
Taxibij
Taxima, tayutu
Taxojo ruwch,
tachaja
Enjalbega o
limpia alzando a
parrilla
Taxokomaj
Ensuerda o
siniestra t
Taxokonisaj
Da a entender
algo de nuevo t
Taxuju
Golosea t o atiza
tizones
Taxujuj
Menosprecia t
Taxukuba ruximik Anuda
Taxukuba
Hncalo de
rodillas t
Taxukuba
Humllate
inclinndote
Taxulj
Toca flauta t
Taxuluba awch,
taqasaj awch
Abaja la cara t
Taxuluba
Bjalo t
Taxupuj
Sopla t
Taxutuj awi
tayeqa awi
Desesprate a ti
Taya awi
Date a ti, por
vencido
Taya
Pon t, da o
entrega o presenta
Tayaaj
Riega t
109
Tayaojij awi
tayaonaj awi
Tayaka chi kaj
Tayaka ruwch xan
Tayaka awaqn
chi kaj
Tayaka awi
Tayaka ruchi
(ruwch)
Ofrcete a ti
Levanta en alto
Levanta la pared
Alza t, los pies
lzate a ti o
levntate
Agrada o complace
t alza t
Tayaka
Levanta buena
costumbre
Tayakaba chi utzil Lleva t, en la
mano
Tayakej
Desempareja t
Tayalaba,
tajecheba
Sobrepuja t
Tayalakujisaj
Sobrepjate a ti,
ensoberbecindote
Tayalaqijisaj awi Date prisa a ti
Tayeej awi
Date prisa t
Tayeej
Amaga t
Tayekuj
Da t, zancadilla
Tayeqa chi
awaqn
Menosprecia t o
desprecia
Tayeqa, takubu Sacude t el rbol
Tayikaj che
Desbarate a ti o
dessete
Tayojo saqkojlem Desconcierta las
costumbres
Tayojo
Desbarata o
desconcierta o
deshace
Tayolo
Suelta eso de las
manos
Tayoqo
Soba esa masa
110
Tayoqola
Tayuchu, tamicha
Tayuchuruqij
Tayuju awi
Tayuju
Tayukej
Tayumu achi
Talepej
Taleyij
Taliej
Talibibala,
talibiba
Soba t
Pela o repela t
Humllalo t
Mzclate a ti
Mezcla t
Estira o lleva de la
mano t
Cierra t, la boca
Lleva o trae t en
las palmas
Enchichicasta t
Lleva t, en las
palmas
Kaqchikel Choltzij
Compendio de Nombres
ACHALAL ALRIL
PARENTESCOS POR AFINIDAD
Jajolom, mealom,
anabom, xibalom,
alom
padre y madre que
tienen hijos y hermano
Nubaluk
mi cuado dicho
por el hombre
Nuji
mi yerno dicho
por la mujer
Nujite
mi suegra dicho
por el hombre
Wachali
mi consuegro
Wali
mi nuera
Wixjayil
mi mujer
Wixnan
mi cuada dicho
por el hombre
Xejoyowr chi
kachali ki
rieron los
consuegros unos
con otros
ACHALALRIL (IXOQI)
PARENTESCOS POR AFINIDAD
(MUJERES)
Wachali
Mi consuegra
Wachalkan
M cuada dicho
por hombre
Wachijil
Mi marido
Wali
Mi nuera dicho
por la mujer
Walinam
Mi suegro dicho
por la mujer
Walite
Mi suegra dicho
por la mujer
Wechan
Mi cuado dicho
por la mujer
111
ACHALALRIL
PARENTESCOS POR LNEA
ATRS
Nuchaq,
nuchaqixel
Mi hermano
menor
Nunajtiana
Mi prima hermana
Nunajtichaq
Mi primo hermano
Nunajtinimal
Mi primo hermano
Nunimal,
nunimalaxel
Mi hermano mayor
Wana numeal
Mi prima segunda
Wana, anabon
Mi hermana,
dicho por hombre,
hermano,
hermanas
Wikan, numama Mi primo segundo
Wikan, nuyajtata Mi tio
Wikaq, nuyajkajol Mi sobrino o
sobrina
112
ACHALALRIL (IXOQI)
PARENTESCOS POR LNEA
ATRS (MUJERES)
Nuchaq
Mi hermana
menor
Nunajtichaq
Mi prima segunda
hermana
Nunajtinimal
Mi prima hermana
Nunajtixibal
Mi primo hermano
Nunimal
Mi hermana mayor
Nuxibal, wal
Mi primo segundo
Nuxibal, xibalon Mi hermano,
hermano
Nuyimeal,
numeal
Mi sobrina dicho
por el hombre
Nuyijtata nutata Mi to
Nuyite, nute
Mi ta
Wal, nuyajal
Mi sobrino o sobrina
Kaqchikel Choltzij
NEOLOGISMOS Y PALABRAS
RESCATADAS PARA AMBIENTE
SOCIAL
RETAMABALIL RUWACHULEW
ACCIDENTES GEOGRFICOS
Choy
Juyu
Pubanem
Rij Xkanul
Rubanikil
ruwachulew
laguna, lago
cerros
erupcin
falda de volcn
accidentes
geogrficos
rujomil xkanul
Ruqa raqn ya
Ruqolil xkanul
Tolotk ulew
Tziran ulew
Yakayk ulew
crter
arroyo
lava
tierra rida
desierto
istmo
114
Ixjayilom
Ixnam. ixnam
Iy, mam
Jitz
Jinam
Jiteej
Kulubk, kulanem
Mam
Mamaaj
Najana
Najachaq
Najnimal
Najxibal
Nimalaxel
Tataaj
Teej
Wachali
Wiy, numam
Xibalom
Xikin atitaj
Xikin iyaj
xikin mamaj
Xikin mamaaj
Xikin mamaj
esposa
cuada de varn
nieta, nieto de mujer
yerno
suegro de varn
suegra de varn
matrimonio
nieto
abuelo
prima de hombre
primo menor del
mismo sexo
primo mayor del
mismo sexo
primo de mujer
hermano mayor
del mismo sexo
padre
madre
consuegro
mi nieto/a
hermano de mujer
bisabuela
bisnietos de mujer
bisnietos
bisabuelo
bisnietos
REJQALIL ACHALAL
OBLIGACIONES DE LA FAMILIA ACHSAMAJ
Rejqalem
obligacin, deber
Chajchojirisanem aseo
Chajchojirisank asear
Chijo
esfuerzo
Chijonk
esforzar
Chajinem
cuidado
Chajink
cuidar
Chaninem
prontitud
Etamabl
conocimiento
Etamank
aprender
Kulkt
educacin
Kutunem, tijonem instruccin
Kwajonem, tilqasas armona
kamelank
yaonk qij
Kikotem
Naonem
Qaxem pa wi,
xqax paruwi
Qijnem, nimantzij
taqabank
Taqem
Tijonem
Kutunem
Tijonk
Tijonk
Toonem/ tooj riil
respetar
felicidad
capacidad mental
entender
respeto
comprender
comprensin
instruccin escolar
enseanza
instruir, ensear
estudiar, estudio
cooperacin
libertad democrtica
patria
patriota
115
Bixamaq
Chojibl
Cheamaq
Inup
Jamali
Kolbl, elesabl,
Kolobebl
Kotzamaq
himno nacional
derecho
rbol nacional
ceiba
libertad
Libertad de cautiverio
flora nacional
Laqam
Pokobamaq
Pokob
Qijnem
Quq
Saqkotzij
Toonk
Winaqirem (h)
bandera
escudo nacional
escudo
dignidad
Quetzal
monja blanca
cooperar
sociedad
116
Tojtobl aqom
Laboratorio clnico
Tojtobl, kematzib Laboratorio de
computacin
Tojtobl tijonem Laboratorio escolar
Tojtobl xanil
Laboratorio qumico
Tojtobl
Laboratorio
Tojtobenk
Tzaqawuy
Tzutzul, latz
Weqjay
Xitpwaqbl/
pwaqbl
Laboratorio, prueba
Imprenta
Camino angosto,
estrecho (C.86)
Edificio
Banco
Escrutinio
Rey
Alcalde auxiliar
Cofrada (S.36)
Zona militar
Espa
Reforma
Nocin
Votacin
Gobierno
Gobernante
Ministerio de
Economa
Ministerio de
defensa nacional
Ministerio de
finanzas
Ministerio de
Gobernacin
Ministerio de
trabajo
Ministerio de
educacin
Ministerio de
Agricultura
Ministerio de
comunicaciones
Ministerio de
relaciones
exteriores
Chuty banobl,
etzanibl
Ministerio de
Cultura y deportes
Chuty winq
Ministro
Chuty
Ministerio
Cholkaslemal
Constitucin
Poltica
Elesank
Derogar
Ixajawal
Reina
Jikibanel
Qatoy tzij
Juez de paz
Jikibanel sujunk Juez de primera
instancia
Jikibanel
Juez
Junawch, Junawi Democracia
Kamol bey, ajpop Autiridad
Kiyal
Qurum
Lemik
Literatura
Nikonel
Supervisor
Nimaamaq
Patria
Nukulem
Sistema de
champomal
Gobierno
Nukulem
Sistema de
popobl tzij
cabildo o
ayuntamiento (C.80)
Popolink
Sesionar
Poponel
Consejero (S.315)
Ruqaqal
Justicia (S.181)
poder poltico
Qatbl tzij
Juzgado
Qaty amaq
Poder judicial
Qaty tzij
Abogado, alcalde
Qtoy tzij
Alcalde
117
Raxtamanel
Guardia de hacienda
Ruchaq
Champomanel
Gobernador
Rucholajem chojilal Derechos humanos
Rukiyal Ajlabal Reservas militares
Rukiyal
Mayordomo
Rukan ajpop
Subjefe
Rukan
champomanel
Vicepresidente
Rukowil taqanel
amaq
Poder Legislativo
Saqamaq
Estado
Sajamaqijin
Gobernado
Saqamaqil
Estatal (estado)
Saqamaqink
Taqonel amaq
Taqoj
Tepewal
Tzibajay
Uchuqa,
utzinisabl
Uchuqabl,
kowilal
Ulajay
Ulanel
Nukink
Gobernar
Diputado
Decretar, (sinnimo
de mandar)
Majestad (S.361)
Secretara
Poder (C.428)
Poder (de fuerza)
Embajada
Embajador
Reformar (C.475)
Partido de derecha
Candidato
Guatemala
Lder
Elecciones
Sufragio (voto)
Emancipacin
poltica
Partido conservador
Partido Liberal
Partido Poltico
Partido centrista
Xokon Mull
Labal
Ajchai, ajlabal
Ajchaibl
Ajlabal
Lababl saqaset
Labal
Mepabal
Oyowal, yujuy
Ramonel
Ramonebal
Partido de izquierda
Militar
Soldados (S.35)
Destacamento
soldados
Guerrero, ejrcito
militar
Zona de guerra
Guerra, cosas que
se hacen a la ligera
Rebelin
Revolucin,
batalla (S.138)
Tirano (S.326)
Tirana (S.326)
PWAQIL / ECONOMA
Kayij, kayink
Kiybanoj, banoj
Nojkay
Setpwaq, Kexbl
118
Comercio
Industria
Comercializacin
Monedas
Tzeqelel riil
ichinan riil
Wujpwaq
Dependencia
Billete
Achopopochin
Ajqn ulew
Ajnaoj
Ajanel
Ajawal
Ajilanel
Ajkot
Ajmir
Ajsamajay
Ajqopasit
Ajtikon
Ajtzaq
Ajtzib
Ajwatas, ilinel,
ajbany qutun
Bany xajab
Chichinel,
ajkamachich
Chajinel potz
Chajinel
Elqalbal qij
Jachwujunel
Kayinel
Kutunel pwq
Nikonel
SAMAJ / OFICIO
Nikunel
Coordinador
Capitn (X.59)
Nukunel samajela Personal de
Alfarero
administracin
Artesano
Nukusamajel
Administrador
Carpintero
Potz, Relebal
Regidor (C.479)
kaqiq
Norte, septentrin
Contador
Rumaj
Unionismo,
Escultor, tallador
agrupacin,
Mecnico
comit,
Oficinista
organizacin (S.333)
Orfebre
Rusamajel
Agrnomo
champomal
Funcionario
Albail
Samaj
Obras
Secretario/a
Suqnukunel
Coordinador
General
cocinero
Tisonel
Sastre
Zapatero
Talutzibanel
Periodista, cronista
Ajtij, tijonel
Profesor
Piloto
Tikonel
Agricultor
Guardaespaldas
Toonel
Persona que
Fiscal, Guardin
ayuda,colaborador
Sudoeste
Aqomanel
Doctor, mdico
Cartero
Toaqomanel
Enfermero/a
Vendedor
Yal Naoj
Orientador
Cobrador
Inspector
Ruxe tijonk
Nabey rupalbal
tijonk
TIJONK / EDUCACIN
Prvulos, preprimaria
Rukux tijonk
Ruwch tijonk
Educacin primaria
Ruwi Tijonk
Educacin Bsica
Diversificado
Nivel Universitario
Primero primaria
Segundo primaria
Tercero primaria
Rukaj rupalbal
Ro rupalbal
Ruwaq rupalbal
Cuarto primaria
Quinto primaria
Sexto primaria
Primero bsico
Segundo bsico
Rox rukux
Tercero bsico
119
Cuarto diversificado
Quinto diversificado
Ruwaq Ruwch
LOB / FACULTADES
Nojkay lob
Facultad de
medicina
Qatoy tzij lob
Facultad de historia
Facultad de
Tikon lob
odontologa
Sexto diversificado
Facultad de
ingeniera
Facultad de
derecho
Facultad de
agronoma
RUKOJOLIL / ASIGNATURA
Retamabalil
ajilanem
Retamabalil
ochochibl
Retamabalil
chabl
Matemtica
Educacin para el
hogar
Artes del idioma
Retamabalil
kajulew
Retamabalil
silonem
Retamabalil
winaqilal
Ciencias naturales
Educacin Fsica
Ciencias sociales
Primero primaria
Segundo primaria
Tercero primaria
Rukaj rupalbal
Ro rupalbal
Ruwaq rupalbal
Cuarto primaria
Quinto primaria
Sexto primaria
ETAMABALIL / CIENCIAS
Wachibl ulew
Topografa
Retamabalil
Retamabalil ulew Geologa
Ruwachuulew
Geografa
Retamabalil tikon Agronoma
Sutibl Tzaqolem,
Retamabalil
tzaqonem
Arquitectura
nojkay
Ingeniera
Alajil banobl
Banobl
Beyajen
Chakonk
Ixajpop
Majonk
120
BANOBL / HISTORIA
Mun, teleche
Precolombina
Nabey beyajem
Historia
Nachanem
Viaje
Ruqijul poqonal
Conquistar
Ruqijul
Lidereza,
Rox beyajem
concejera
Rukan beyajem
Conquistar,
invasin
Esclavo
Primer viaje
Expedicin
poca colonial
poca
Tercer viaje
Segundo viaje
Telechemal
Tzijobl amaq
Esclavitud
Historia patria
Tzaqatil
Xalqatat qij
Anesin, completar
Conyuntura
Cuaderno de
taquigrafa
Jolosimaj
Kajtzukwuj
Marcadores
carteles, afiches
Libro para colorear
Crayones
Escritorios
Cuaderno de notas
Cartapacio
Recursos materiales
Salida
Kajuchwuy
Kelowuy
Luchtzalm
Perwuj
Ruwch setul
Temewuy
Tijoxel
Totwuj
Tachuelas
Cuaderno de
cuadrcula
Cuaderno de
doble lnea
Cuaderno de dibujo
Pizarrn de frmica
Cartulina
Mapa
Tablero
Alumno
Cuaderno aspiral
121
tzajwuj
Cartelera
Tzalm tzababl Pizarrn
Tzababl
Lapicero, lpiz
Tzibawuj
Cuaderno
Uxlanibl
Recreo
Wujnakbl,
nakbl
Yakbl
yojibl
Yojink
Cinta adhesiva
Bodega
Almohadilla,
borrador
Borrador
Estela
Trueque
Monarqua
Escultura
Templos
Mamaal
Kumatzin wuj
Sot, kawch
Talutzijobl
Azumanche
Beleje tzi
Caj Imox
Oxib Quej
Tekum Uman
Beleje kat
Tepepul
Tecn Umn
Beleje Cat
Tepepul
Bon
Bonil
Chab, chi
Cholquij
Kelbl
122
Obispo, clero,
pastor
Doctrina (S.73)
Cristiana
Oracin,
comunicacin
Seminario
(religioso)
Templo Maya
Nimabl kux
Okesabl
Taluxik
Nimabl Kux
Taqoxel
Teopan, lotzijay
Xamanil toobl
Xukulem
NAOJINK / ARTE
Kelonel, boninel
Pintura
Kelonk, bonk
Color
Naojil, tzintzoj
Idioma
Naojink
Calendario
Tzibank
Sagrado Maya
Tzayaqbl
Esptula
Utzilj kojlem
Religin
Creencia (S294)
Evangelizacin
Misionero (S.263)
Iglesia
Recursos
espirituales
Culto Religioso
Pintor
Pintar
Arte
Artesana (K)
Escritura
Estuario
Paz
Norte
Este, Oriente
Sur
Ruqajibal qq
Oeste, Poniente
Waqtzuk, kajtzuk Puntos Cardinales
AWAJBL / GANADERA
Chij awj
Kej awj
Wakax awj
Aqawl
Awj
Awajbl
Ganado porcino
Ganado
Ganadera
Retamabalil
seolenem
Ajseol
Beya palow
SEOLENEM / NAVEGACIN
Poqonanel
Nutica
Seolenem
Seolenk
Marinero, navegante
MIrjuku
Corrientes
marinas
Ganado ovino
Ganado equino
Ganado Vacuno
Piratas
Navegacin
navegar
Nave, barco
Abj
Aqal
Bonin wuj
Bot
Botchin
SAMAJIBL / MATERIALES
Botsq
Piedras
Botjay
Carbn
Lmina ilustrativa
Chich
Lmina de techo
Chichibl tzib
Lmina de zinc
Lam luz
Lmina duralita,
hierro
Hierro
Mquina de escribir
123
Paxinabj,
murabj
Piedrn
Poron xan
Ladrillo
Qanapwaq
Oro
Rulos jay
Terraza
Ruxaq kip
Hoja de palma
Saqapwaq
Plata
Simaj
Calvo
Simaj
Palo con punta
Son, chabq
Barro, lodo (S.348)
Timank
Emplasticar
Timtut
Nylon
Tara, chomitzulu Bamb
Tzaqom xan
Blok
tzatim
Plstico adhesible
Tisbl tzyq
Mquina de coser
Xan
Adobe
Xotal jay
Teja
Yaabj
Minerales
RUCHIQAQ / COCINA
Ajxet
Apenabl
Aqeen
Aqn, aqen
Bojoy
Chakt
Charon si
chatal
Chukuy, chikuy
Chj
Chakch
Chroy, chiroy
Ka
Lq
124
Ruchiqaq,
rute aq
Ruqaq che
Ruqa ka
Sele
Si
Soko, bojoy
Sut
Subabl
Tuy
Tukulbl, tukul
Wais
Xara
Xchaul, xojbl,
tzo
Xot
Xuku,xkub
Cocina
Ramas de rbol
Mano de piedra
para moler
Ola comn
Lea de todo tipo
Olla grande o
tinaja
Servilleta
Olla para cocer
tamalito
Olla de una asa
Meneador
Apaste
Jarro
Colador de nixtamal
Comal
Tenamaste
NEOLOGISMOS Y PALABRAS
RESCATADAS PARA AMBIENTE
NATURAL
126
Codeudor
Servidumbre
Fiador
Deudor
Derecha
Taquigrafa
Derecho
Protestar
Agenda
Contrabando
Contrabandista
Fundar (S.123)
Ambicin
Prstamo
Emigrar (S.149)
Emigracin
Lnea
Internacional
Incendios
Deberes
Desarrollo
econmico
Desarrollo
Humildad
Felicidad
Proteger
Basura
Popular
Sabio (S.284)
Deuda
Bondad (S.295)
Contrato (S.307)
Palacio (C.390)
Cruel, repulsivo
doloroso (S.313)
Pwaqil
Economa
Qaqqnel
Poderoso
Qaqaqol
Petrleo
Qajem qij
Crespsculo
Qajonel
Prestamista
Qajonem
Alquiler
Qajonk
Alquilar
Qajoxel
Inquilino, husped
Ral pwq
Inters
Raxnaqil
Salubridad, salud
Raxya
Agua Fra
Retal lema
Aspecto literario
Rukiyal, ruqa raqn Asociarse
Rutikomal ulew, Recursos Naturales
kajulew toobl
Saqawinq
Europeos
Lemik
Literatura
Solsamaj
Seminario
(investigacin)
Sutulaqin
Homenajear (S.351)
Tijomal
Lucha (C.317)
Tikon
Agricultura
Toonel
Socio
Tun
Atabal
Tzukuj
Inventos
Uchuqachich Energa mecnica
Xokon
Izquierda
Yaabajbl
Minera
Yakon, kuchuj
Ahorro
Yakonk, rukux Ahorrar
Yoqyot, rukux
pemech
Perlas
Yujri
Influencia
Yuqki
Cadena
Purificacin
Purificar
Microorganismo
Nervio, vena
corazn
Pum
Taspoy
Ibch pospoy
Rik
Won
Latidos
Pleura
Vena pulmonar
Distole
Sstole
TZATZQOR / CEREBRO
Duramadre
Oxtas
Bulbo raquideo
Punkebe
Aracnoides
Rachtzatzqor
Rutas Tzatzqor
Paimadre
Mdula oblonga
Cerebelo
Meninges
127
SOT / CIRCULACIN
Bok
Chutisot
Iqiqul
Jalkik
Jotibch
Kulukik
Kaqabok
Luman ibch
Nimasot
Qul
Glbulo
Circulacin menor
Vlvula tricspide
Hematotis
Vena cava superior
Aurcula
Glbulo rojo
Arteria
Circulacin mayor
Vlvula
Riboch pospoy
Rukamal ibochil
Rutasul kuxaj
Saqabok
Sot
Taqakk
Tzop
Tzopinem
Xokoqul
Xulibch
Arteria pulmonar
Vasos capilares
Pericardio
Glbulo blanco
Circulacin
Ventrculo
Pulso
Pulsacin
Vlvula mitral
Vena cava inferior
Hueso
Esqueleto humano
Frontal
Cartlagos
Cuerpo
Espalda
Ua
Medida del codo a
la munuera) PG. 57)
Julil
Cavidades del
duerpo
Junamaqajuj
Sinnimos
Kay
Vescula biliar
Metz
Cejas
Kalkax, miskel Axila (P.D.58 el
sobaco)
Moqop,
Junamaqajuj
Ruwch aqanaj,
Ruwch
Chekaj
Pantorrilla
Nikaj wachaj
Frente
Palj
Cara
Pamaj
Estmago
Peq, kot
Costra en el
cabello de nio
recin nacido
Poxaj, kokal
Costillas (P.D.58)
128
Pospooy
Qotz, tuyuq
Qoch qabaj
Pulmones
Adera (PG. 1240)
Hombro al codo
(PG.1172)
Qotzaj
Mejilla
Rij aqanaj
Dorso al pie
Rucheel ijaj,
Columna vertical
Ruchumay qabaj Antebrazo
Rupam qabaj
Palma de la mano
Ruqa raqn
chakulaj
rganos
Ruqul aqanaj
Tobillo
Rutzumal jolomaj Cuero cabelludo
Ruwch chekaj
Espinilla
Ruwch kuxal
Pecho
Ruwi aqanaj
Dedos del pie
Ruwi qabaj
Dedos de la mano
Ruxe pamaj
Vientre
Ruxe aqanaj
Planta del pie
Saseb Hgado
Hgado (P.G.151
(P.G.151)
Semet
Cuerpo calloso
Tasul
Membrana
Telemaj,
Hombro
Tzay
Cordal
Tzumal
Piel
Tzatzqor
Cerebro
Wuxtuxil
Calcaal
Coroides
Mdulas
Sensaciones
Esclertica
Cornea trasparente
Pupila
Forma
Color
Retina
Pestaa (P.G 55)
Presbicia
Miopa
Legaas, cheles
Cristalino
Prpados
rbita
Nervio ptico
Iris
Runum wachaj,
ruxe wachaj
Rusaqil wachaj
Ruyaal wachaj
Ruyum tzai,
sachk
Sutz
Taslem
Tzuubl
Wachaj
Glndulas
lagrimales
Esclertica
Lgrimas
mal de ojo,
conjuntivitis,
ojeado
Catarata
Crnea trasparente
Vista
Ojo
Lengua
Agrio
Paladar
De buen saber
Desagradable
Papilas gustativas
Desabrido (sabor)
Dulce
Nervio gustativo
Rukiil, rutijik
Runabal aqaj
Siml
Taqtj
Tzaytzj
Xex
Sabor
Sentido del gusto
Agradable (sabor
y olor de cosas
tostadas)
Mal sazonada,
maguisada (sabor)
Medio salado
Olor desagradable
(de huevo)
129
Rujulil tzamaj
Rukojol tzamaj
Tasul tzamaj
Fosas nasales
Tabique
Pituitaria
Ijiunum
Unum
Okiunum
130
Orgnico
Glndula sebcea
Glndula
sudorpara
Cilndrico
Racional
Irracional
Rujulil tzumal
Ruwch ruwi
qabaj
Ruwch tzumal
Ruxe tzumal,
Rupam tzumal
Qabaqanaj
Poro
Yema del dedo
Epidermis
Dermis
Extremidades
BAQILAL / HUESOS
Qabaqanaj
Sistema seo
Ruchaq rubaqil Peron
Materia, sustancia
Aqanaj
(P.G. 1678)
Rukebe kumtz
Mdula espinal
Rtula, rodilla
Runimabaqil
Fmur
Occipital.
Aqanaj
Intestino
Runimabaqil
Hmero
(P.G. 1242)
Qabaj Runimal Tibia
Hueso arqueado
Baqil aqanaj,
runumal rubaqil
Hueso corto
Waqn
Huesos planos
Runukulem
jolomaj
Partes de la cabeza
Omplato
Runukulem palj Partes de la cara
Cubito
Rupam baq
Mdulas o tutano
Caja torxico
Ruqa ruche el ijaj Vrtebra
Hueso del pie
Ruwch telemaj
Clavcula
Hueso maxilar
Tasbaq
Periostio
Hueso del tronco
Wibaq eyaj
Mandbula superior
Huesos de la cara
Xaxayox
Radio
Huesos de la mano
Xebaq eyaj
Mandbula inferior
Huesos largos
Xikibaq
Parietal
UNUM / GLNDULAS
Runum chubaj
Glndula exocrina
Runum ixkolob
Glndula
Runum pamaj
Glndula endocrina
Glndula salivar
Glndula intestinal
Glndula gstrica
Runum qanal
Runum tzoqpil
Glndula sebcea
Glndula
sudorpara
Runum ubu
Glndula tiroides
(C. 184)
EYAJ / DIENTES
Ach eyaj
Eyajem
Kayes
Kaeyaj
Kiwch eyaj
Qupinel eyaj
Ruchajixik eyaj
Rukokil eyaj
Rukowil eyaj
Rulem eyaj
Rupam eyaj
Ruqul eyaj
Ruwi eyaj
Ruxe eyaj
Xilonel
Cemento
Marfil
Esmalte
Pulpa
Cuello del diente
Corona
Raz
Caninos
TIOJILAL / MSCULOS
Kamatiojil
Kaxkatey
Meyxaj
Nikaj wachaj
Qochochekaj
Qochojolomaj
Qochopamaj
Tejidos
Masetero, maxilar
Trceps braquial
Frontal-occipital
Msculo sartorio
Msculo esplenio
Oblicuo del
msculo abdomen
Rij moqq
Trceps
Ruche el jolomaj Musculo trapecio
Reset wachaj
Msculos
orbicular
Rutiojil
baqaqanaj
Msculos de las
extremidades
inferiores
Rutiojil jolomaj Msculos de la
cabeza
Rutiojil kutamil Msculo de tronco
Rutiojil qabaj
Msculos de los
brazos
Rutiojil qulaj
Msculos del
cuello
Rutoobal telemaj Msculo deltoides
Ruwi chiaj
Msculo
suprahioides
Ruxe chiaj
Ruxe meskel
Ruxil ti ojil
Sm
Sij
Silel tiojil
Silojolomaj
Sutil tiojil
Tiojilaj
Tzetiojil
Msculo hioides
Msculo serrato
Fibras
Msculo pectoral
mayor
Msculo dorsal
Msculos
voluntarios
Msculo
esternocleidomastoideo
Pronador, supinador
Msculo
Msculo risorio o
facial
Temporal
Msculo bucinador
Msculos
Xikitiojil
Xubatiojil
Yonisilel tiojil
involuntarios
Yoxotiojil aqanaj Msculo bceps
crural
Yoxotiojil qabaj Msculo bceps
braquial
Yuqq
Msculo flexor,
extensor
131
YABIL / ENFERMEDADES
Bajbil
Chan
Chaqiij ojb
Chikopil
Luslil
Jiqojb
Joxok
Katn
Kinm rey
Kulum
Kulum bahido
Kamiyawabil,
nimakamk
Kaqbaq
Loqobl
Matztz,
Rukabichal
Mem
Moxmil
Moy
Ml chiaj
Mutil
Niamakatn,
raxtew
Ojb wiaj
Ojb
Pak
Pj
Qanaam
Qanaqa
Qaqanem
132
Mongolito (X.87)
Calvo (P.G. 53)
Pulmona,
neumona
Bacterias
Neurastenia
Tos ferina
Sarna
Fiebre
Destudo (PG. 52)
Desmayo
momentneo
(coto 151)
(vrtigo),
desmayo (coto 151)
Peste, epidemia
(P.G. 48P)
Enfermedades de
la ugo gota (P.G.51)
Viruela
Ciego de ojos
vacos
(P.G. 52)
Mundo
Epilepsia (K)
Ciego (PG.52)
Labios leporinos
Gotas (afeccin
diastsica) (k)
Fiebre Tifoidea
Gripe, gripa
Catarro, tos, gripa
Dura de la piel
Pus
Anemia (K)
Ampollas
inflamacin
Qaqank
Inflamar
Qaychakulaj
Cncer
Raxkej
Alambre
Raxtew, majmoyk Paludismo, malaria
Rot, potz
Tuerto
Ruchikopil eyaj
Caries
Ruqaqanikibch Neuritis
Ruqaxomal ibch Neuralgia
Rusal tzai
Tia (P.G. 49)
Ruyabil ruqul
Pospoy
Bronconeumona
Ruyabil taspospoy Pleuresa
Sal
Jiote
Salkm
Pela mano
Salpich, salpich Empeine
Sanayi
Sarampin
Semet
Callo
Sik
Tullido
Sikk
Parlisis infantil,
poliomielitis
Sikqa
Manco(P.G. 52)
Sikraqn
Cojo (P.G. 53)
Tasul itz
Difteria
Tzuk, tzuk, totz Hipo
Wy
Barros de la cara
Wowk raq,
tayatk Tayay Tartamudo
Xmawch
Ciego total
Xuy, jixk
Mezquino,
verruga (PG. 50)
Xuy, pixnak,
pixk
Mezquino, lunar,
verr
Yabipix
Amigdalitis
Yabixul
Laringitis
Yaabtas
Meningitis
Yalyt rantiwch, Bizco, turnio
tzalawch Tuyuq Cicatriz
AJTIOJIL / INVERTEBRADOS
M
Batzibl
Bop
Chikopil
Kep
Kup
Arcnidos
Liblula
Espongiarios
Protozoarios
Equinodermos
Miri pdps
Kiwch ajtiojil
Kop
Lip
Mip
Wachitot
Yup
Tipos de
invertebrado
Crustceos
Ninfa o crislida
Artrpodos
Artrpodos
Celentreos
Al
Antun chk
Katinq kot
Boql sb
Baqilel
Kasal
Kajpamaj
Kot
Loyalaxela
Solt
Sotz
Tzuntasinela,
tzumanela
Xubaq kot
Animales
vertebrados
Vivparos
Animales
rumiantes
guila
Animales ovparos
Escama
Murcilago
Animales
mamferos
guila pequea
(P.G. 44)
133
Chajl siwan,
Kiln siwan
Chonkis
Ixmukr
Ixpumy
Jo j, qoch
Kanixt
Kl
Kaqx
Kaqtumutj
Guarda barranco
Coronadito
Trtola
Paloma cantora
Cuervo
Cafmica
Chocoyo
Guacamaya
Faisn que tiene
cresta de plumas
Kaqwololj ruwi Zopilotes muy
grande
Kot
guila
Kuruchch
Pjaro carpintero
Loxpin
Azulejo
Manquq, maquq
quq
Quetzal
Meba qr
Papagayo (pg. 45)
Mo, kaqix
Papagayo
Oyl jb
Cenzotle
Paxkukuy
Paloma de monte
Pey
Gallina de patas
cortas
Xoyon pavo,
Perdiz (p.g. 45)
Ayi, ayin
Baqjey
Chabq kumtz
Chaqij kumtz
Ixkitz
Ixpach
Ixpe
Kup
Mip
Kechekumtz
Kajitzam
134
Piy
Pich
Puch
Pavo (hembra)
Pjaro de abusin
Gallina con
plumas resaltadas
en la cara
Pojy
Mochuelo (p.g. 44)
Raxon
Pericos verdes
(p.g. 45)
Raxqejum
Pato de laguna
(p.g.46)
Saqiky
Garza (pg. 44)
Saqkorowach
Codorniz
Saqmuquy
Gaviln grande
pardo (pg. 45)
Tachinl
Periquitos (pg. 45)
Tonchin, tochich Chorcha (campanero)
Tzikn
Ave
Saqiky
Garceta (pg. 44)
t
Paloma Torcaza
Xko
Perico (otro
gnero) (pg. 45)
Xtx, qanak
Gallina ponedora
(C. 244)
Yabuq, oqey rixnan Siguamonta
RAXSOLT / REPTILES
Kan
Surios o lagartos
Kani
Vbora cola seca
Kaqixkk
(pg. 37)
Kiwch achkumtz
Clase de vbora
Kiwch ixpach
Clase de Vbora
Kk
(pg. 38)
Koka
Cutete
Lagartija (pg. 33)
Nima ayin
Anuros
Oon, inay
Miripodos
Otoy
Artrpodos
Qanakati
Vbora
montaesa, clase
Qanchi
de (pg.38)
Qantil, kanti
Vbora cuatro
trompas (pg. 37)
Ofidios o serpientes
Urodelos
Tortuguita
Tipos de reptiles
Tipos de batracios
Tortuga
Quelonios o
tortugas
Cocodrilos
Iguana (pg. 32)
Cantil de sapo
Vbora amarilla
(pg. 37)
Clase de culebra
Clase de vbora,
(Pg. 37)
Ruxe chali
Clase de vbora,
(Pg. 38)
Saqikumtz
Clase de vbora
(Pg. 38)
Saqmatalbaq
Clase de vbora
(Pg.37)
Sibq kanti
Bejuquillo
Sochj
Cascabel (Pg.37)
Tolobon
Masacuata
Xkankel, raxkel Zumbadora
Xoqopajaw,
xqojaw Coral
(Pg.37)
Avispa panal
(Pg. 41)
Botl sik
Abejn (Pg. 41)
Kexpm, kixpun Avispa (Pg. 40)
Koxpin, koxpon Abejn de miel
(Pg. 40)
Kubl
Enjambre (Pg. 41)
Muql ratit
Abejn (Pg. 41)
Oroqm, joj
Colmena (Pg. 41)
Qaztzutj
Raxwch
Toky
Usmakabojt
Winq kab
Avispa amarilla
que pica
Abeja negra de
miel (Pg. 40)
Avispa delgada y
negra
Abejita muy
pequea de miel
(Pg. 40)
Abeja de miel
(Pg. 41)
Par
Saqbin, kx
Saqikch
Sis
Tixli
Tukr
Wuch
Xk
Xiwan
Xoch
Zorrillo
Comadreja
Quebrantahuesos
(Pg.44)
Pizote
Danta (Pg. 31)
Tecolote, buho
Tacuazn
Gaviln
Gato de monte
Lechuza
135
Carnero, oveja
Rey zope
Macho y mula
Ovparo
Raxsolt
Tzunum
t
Reptil
Colibr
Paloma torcaza
Sak
Sakachay
Sinaj, qasnaj
Xpinkk
Xtuxtuli
Salta monte
Tortuguilla
Alacrn
Cucaracha que
(Pg. 34)
Cucaracha de otro
Sgnero (Pg.43)
Koson
Escorpin Sinsn
Pulguilla de gallina
Zancudo
Lombriz de tierra
Senen, sanan
Rixkolob ulew,
Ixkolob unm
Saqalchan
Sip
Sotoy
Tuksuban
Xil
garrapata
Gusano (Pg.39)
Gusano (Pg.31)
Grillo
Chekn
Malas
Zompopo
Todo gnero de
mariposas
Ronrn (variedad
de) (Pg. 41)
Raxwonn
Wonn
Xlen
Xury
Ronrn (variedad
de) (Pg. 41)
Ronrn (variedad de)
Ronrn(variedad
de) (Pg.41)
Rokx km
Tochich,tzikej
Xkanpranya
Champin
Variedad de hongo
CHEQAYS / PLANTAS
Batzel qays
Ilinel qays
Kiway chikopi
Kotzijal
Patz, suquy
Qayis, kibanj
Plantas textiles
Plantas
alimenticias
Plantas forrajeras
Plantas
ornamentales
Musgo
Plantas
industriales
Ruxaq pakay
Sp, tp
Tzeq
Kiwch aqanal
Bonitz
Jotay
Kamal, xeel
Hoja de pacaya
Quequexque
Velo de novia
Clases de tallos
Clorofila
Yemas (axilares y
terminales)
Raz
Esperanza
Cochinilla
Rachq amolo
Gusano de carne
Estambre
rgano
reproductor
Reproduccin
Estilo
Ijatz
Ijatzulem
Ixko
Kotzijal
Powo
Polen
Polinizacin
Pistilo
Corola
Filamento
137
Rukojibl ijatz
Rukup
Antera, ovario
Pednculo
Xaqakup
Spalos
Partes de la hoja
Races tpicas
Hoja enteras
Envs
Hoja dentadas
Tuberosas
Hojas alternas
Clases de races
Tipos de hojas
Hojas verticilada
Pikikamal
Piwiy
Ruchi
Ruxaq limbo, hoja
Setechi
Susuy
Tey
Wachay
Xilichi
Yoxaq hojas
Fibrosas
Pecolo
Borde
Hoja
Hoja lobuladas
Estomas
pice
Haz
Hojas partidas
Hojas opuestas
opuestas
Raqn
Munil
Oxijal
Ral
Rij ijatz
Rukux ijatz
Rukax ijatz
Tut
Tallo
Fruto carnoso,
golosina
Endocarpio
Embrin
Tegumento
Almendra,
albumen
Cotiledn
Palma
138
Clavel
Rosa
Huele de noche
(Pg.7)
Izote
Flor de muerto
Bellota
Floripondio (Pg.6)
Saqboj
Saqikix
Saqkotzij
Saqpr
Qoley sum
Xnakt qs
Xorott
Xulsij
Hortensia
Cardo santo (Pg. 15)
Azucena.
Flor de dolores
Girasol silvestre
Ceboln
Clase de tule
Carucho
Chicaste
Ortiga de hoja
pequea
Tilo
Orqudea silvestre
Malva
Verbena
Chl
Chimachy
Chojb
Chachal bey,
Ruchachal bey
Lanten
Itz
Kekenkex
Llantn
Savia
Svila
Kaqasij
Kotzij aqom,
Xukut
Meteba
Lotz
Nimaecha
Rora
Ruxekul
Ruxulubkej
Tzolij
Xaqixaq
Rosa de jamaica
Manzanilla
(Pg. 15)
Chilca
Trbol
Zacatn
Ruda
Zarzaparrilla
Zarza
Savila (Pg. 15)
Ajenjo
Caa de azcar
Grama (Pg.19)
Algodn
Maguey (Pg. 267)
Especie de maguey
Pino macho de
hoja grande
Encino blanco
Guachipiln
Ceiba
Ail
Cedro
Pino colorado
May
Okal
Patn, toqax
Raxche, tzunj,
Toqax, wit
Saqichj
Saqijix
Saqky
Sija
Takowit
Tikomal qejoj,
Tuny
Tzikab
Waylj che
Tabaco
Eucalipto
Roble
Encino
Pino blanco
Monja Blanca
Maguey (Pg. 295)
Fenergamas
bano
Hortalizas
Sauco
Sauce
Guayacn
Insecticida
Fungicida
Metal
Crecer, crecen
139
TZUQUJ/RIKILAL / ALIMENTACIN
Baqtzajink
Preparar tortillas
de masa ordinaria
Boqinem
Hacer tamales
grandes de masa
Chakulal
Organismo (P.13)
Chamitztz
Crema gria
Chaqonk
Primera molida
Ilibl
Instrumento para
alimentar
Ilinem
Nutricin
Ilink
Nutrir
Jiq
Goloso, antojo
Jiqul
Fruta
Jok
Tamalito de elote
Kajkab
Azcar
Kiyal
Abundancia
Kiyirinem
Abundar
Kiytisank
Hacer abundante
Kab
Panela, dulce
Kabil
Dulzura
Kakaw
Cacao
Kawkab
Golosina de
chocolate
Kaxlan wy
Pan
Keenk
Hacer masa
Kikaxlan wy
Pan dulce
Kokink
Cuarta molida
Kolajem
Finalizar de comer
Kolobl
Refaccin
Lej
Tortilla delgada
Lejunk
Preparar tortilla
delgada
Meway
Ayuno
Mewaye, ajmeway Ayunador
Mewayjanem
Ayunar
Mn
Glotn
Nimawaim
Banquete
NImawaink
Banquetear, dar o
andar en banquetes
Peq
Caco, una
variedad de pataxte
140
Pixtum
Pixtunk
Qeqawaim
Qoral
Qutl
Qutulink
Qs
Rikil
RIkilal
Ruwch che
Saqatzep
Saqawaim
Saqtztz
Suban
Subank
Tikawaim
Toon, juntzuy
Tzarin
Tzarink
Tzink
Tztz
Tzuqel
Tzuquj
Tzuqun
Tzuqunk
Wail
Ruwch ichaj
Wachinel
Wachinem
Wayink
Wayijal
Wayijanel
Wayjanem
Wiqonk
Tortilla pequea y
gruesa
Preparar tortillas
delgadas y gruesas
Cena
Medida de masa
para una tortilla
Chocola, (bebida)
Preparar bebidas
de chocolate
Sabroso
comida
Alimentos
Frutas de rbol
Mayonesa
Desayuno
Crema
Tamalitos
Preparar tamalitos
Almuerzo
Tayuyo
Tamalitos planos
Prepara tamalitos
planos
Tercera molida
Espero
Alimentable
Alimentacin
Alimentado
Alimentar
Comensal
Verduras
Fructuoso,variable
Fructificar
Comer
Hambre
Hambriento
indigente
Sufrir hambre
Segunda molida
Xep
Tamalitos con
frijol entero
Los nutrimos
Hicimos tamales
grandes de masa
Nutrimos
Hemos finalizado
de comer
Preparamos
tortillas delgadas
Preparamos
tortillas pequeas
y gruesas
Xeqilij
Xojboqin
Xojilin
Xojkolotj yan
Xojlejun
Xojpixtunin
Xojtzarin,
xqatzarij
Preparamos
Xqakeej
Xojkeen
Xqalejuj
Xqapixtuj
Xqaqutulij,
Xojqutulin
Yojnimawaijin
tamalitos
especiales
Lo amasamos,
hicimos masa
Molimos
Preparamos
tortillas delgadas
Preparamos
tortillas pequeas
y gruesas
preparamos
bebida
de chocolate
Banqueteamos
Queso seco
Longaniza, chorizos
Queso crema
Queso
Manteca grasa
Qasqanal
Tzebkexu
Tzumaj
Weqkexu
Mantequilla
Requson
Leche
Queso de capas
Alcachofa
Peruleros
Cilandro, culandro
Papa
Hierba buena
Espinaca
Loroco
Zanahoria
Rbano
Apio
Coles
Maqr
Mestansya
Naws
Hierba ao nuevo
Colinabo (humor
fro)
Colinabo (humor
caliente)
Remolacha
Nimakaqxe,
Kaqwch
Panixlq, picholl, Verdolaga
paxlq
Pejk
Ejote
Plow
Piloyes, frijoles
grandes
Raq kaqolajay,
Lechuguillo
141
qunqn, kunkun
Raxboj ichaj
Brcoli
Raxil
Perejil
Rukux ichaj
Repollo
Rusij parky
Flor de izote
Ruxe kix
Ichintal
Saqxe, kabwch Nabo
Sobosk ik
Chile pimiento
Tuq wch
Tzin
Tzureq
Yojsaqawaijin
Yuchachaj
Tzetz
Yaxnakt
Berenjena
Yuca
Flor comestible,
choreque
Desayunamos
Lechuga
Pepino
Puerro
Matazano
Chian
Naranja
Limn
Guayaba agria
(Pg.1)
Chamikaxlit
Tamarindo
Chimatull
Zapote injerto(Pg.1)
Chop
Pia
Chiykox, nimatuq Uva
Kayalanx
Naranja agria
Kewex, pk
Anona
Koxkobal,
Cereza
kuxbakwl
Kq, keq
Guayaba
Kaqaqoq
Sanda
Kaqatokan
Frambuesa
Kaqatull
Chico zapote
Kaqayib
Ciruela roja
Kaqrab
Papaya
Kaqximal
Granada
Karna
Granadilla
Kuxin
Paterna
Map, yuq tolon
Coyol
142
chich
Nimachich,
wachxan
Nimamixku
Nimasqul
Noxti
Oj
Patzin
Paqxon
Qanachm
Qanalanx
Qanam
Qanaqoq
Qanayib
Mixku, Qays
qwnum,
texukt
Qenm koy
Qeqatull
Raxtzuy
Saqatokan
Texukt, micku
Tochich
Coco
Manzana
Pltano
Tuna (Pg.40)
Aguacate
Anona amarilla
Anona rosada
Lima limn
Lima
Nspero
Meln
Ciruela amarilla
mamey
Manzanilla
silvestre
Jocote de agosto
Zapote negro (Pg.1)
Pera
Fresa
Manzanilla
Dtil (Pg.2)
Frijol redondo
cilndrico
Cebada
Frijol del suelo
Frijol rojo
Frijol de milpa
Matzitzixim
Qqakinq
Rukinaq chy
Saqakinq,
saqtibin
Arroz, trigo
Frijol negro
Frijol silvestre y
de arroz
Frijol blanco
IK / CHILES
Choy ik
Chile colorado y
picante
Chaqij ik
Chile seco
Chaqij ik saqton Chile seco, no
picante
Kolokk
Chile siete caldo
Nimaqik
Chile guaque
Raxik
Rik choy
Raxik choy
Rixkq bay ik
Sobosk ik
Tukr, chol
Chile verde
Chiltepe
Chile seco chocolate
Chile pimiento
Chile seco pequeo
SAMAJ / OFICIOS
Ajeyaj
Dentista
Ajiboch
Neurlogo/a
Ajwachaj
Oculista
Aqom
Medicina
Aqomanel
Mdico/a
Ajaqomy akwal Pediatra
Ajaqomy ixq Gineclogo/a
Ajaqomy kuxaj Cardilogo/a
Ajaqomy,
Onclogo/a
qaychak
Aqomy xikinaj
Kuxaj
Kaywachel
Pachonel
Sikirisanel
Yuqy baq,
Wiql baq
Otorrino
Corazn
Radilogo/a
Cirujano/a
Anestesilogo/a
Traumatlogo
(C.132)
Luna nueva
Ik
Cometa
Plutn
Estrella
Neptuno
Astro
Venus
Jiksaqmoyomoj
Jobinit
Kajilal
Kajulew
Kaqiqal
Kaqchumil
Kumtz chumil
Cuarto menguante
(S.337)
Equinoccio de
invierno (K)
Espacio
Universo
Atmsfera
Marte
Jpiter
143
Laqabenk
Habitar, morar
(C356)
Muluchumil
Asteroide
Nit
Iquinoccio (K)
Nupchumil
Saturno
Qanchumil
Mercurio
Ral ik, rumeal qij Planeta
Rutik ik
Eclipse de luna
(S.329)
Rutikik qij
Eclipse de sol
(S.329)
Relebal kaqq
Relebal qij
Rubey palama
Runukulem qij
Ruqajibal qij
Saqbinit
Norte
Oriente
Vi lctea
Sistema solar
Occidente
Equinoccio de
verano
Saqmoyomoj
Cuarto creciente
(S.338)
Tikl ik, setl ik Luna llena
Xarchumil
Urano
Xekaj ruwachulew Mundo (Pg,30)
144
Hielo
Estao
Carbono
Cloro
Aluminio
Boro
Plutonio
Litio
Potasio
Slido
Plomo
Azufre
Flor
Oxgeno
Nitrgeno
Mercurio
Calcio
Yodo
Argn
Loxapwaq
Nabeyal
Qanachich
Qanapwaq
Qaqanil
Moyew
Rubanikil ri ya
Rubaniki rikilal
Platino
Hidrgeno
Cobre
Oro
Fsforo
Niebla, neblina
Estados del agua
Estado de los
alimentos
Rutikomal kajulew Elementos de la
naturaleza
Tikomal xanil
Elementos qumicos
Sanayil
Silicio
Saqalil
Nen
Saqapwq
Plata
Sibil
Helio
Tzinalil
Magnecio
Woqya
Agua gaseosa
Xaril
Uranio
Xilqaqil
Tungsteno
Estados de los
cuerpos
Solidificacin
Kowirinem
Sibil
Sibinem
Yaarinem
Vapor
Vaporizacin
Fusin, licuefaccin
MEQTEWAL / CLIMA
Etabl Kaqq
Koltikom
Barmetro
Cosecha
Ms
Uchuqalil
Brisa
Intensidad
Materia
Energa
Materia cintica
SILONK / MOVIMIENTO
Chojalil
Equilibrar
Mechojalil
Desequilibrio
Ruchojalil kajulew Equilibrio
ecolgico
Sutinem
Sutunk
Rotacin
Rotar
JALAJJ / GENERAL
Jaqajb
Rukajtzukal juna
Tzapijb
Ach
Ajowalil
Ajowaxel silonk
Primavera
Estaciones del ao
Otoo
Parte
Voluntad
Movimientos
voluntarios
Bosk
Mal aliento (C.269)
Buyl
Suave
Chajbl eyaj
Cepillo de diente
Chajk
Desinfectar
Chich ruchichol Olor a manta
quemada (C.269)
Kayij munibl
Venta de golosinas
Kaslemalil
Seres vivos
Ksk
Olor de orina
Kiyem
Kiyinem
Kaj
Kajraqn
Kajulew
Kiwch
Kolo
Lem
Lemowch
Meuxla
Mebon
Mekaslk jalwch
Meqen, katn
Metz
Mik
Muquchak
Crecer
Reproducir
Cielo
Cuadrpedos
Naturaleza
Tipo, clase
Cordn, lazo
Trasparente
Anteojos lentes
Cuerpos inodoros
Cuerpos inodoros
Inanimado
Calor
Cejas
Brjula
Cuerpos opacos
145
Najil
Najtzetbl
Nitztzetbl
Numk
Poonem
Qajank, qajark
Qajik
Qn ulew
Qs, qr
Qays
Qejoj
Raqom tikon
Rikilal
Ruchab qij
Qoreyal
Ruwch
Samachakulaj
146
Distancia
Telescopio
Microscopio
Tener apetito
Metamorfosis
Hacer ruido con
rajas madera
Quebradura
Arcilla
spero (Pg. 50)
Plantas, montes
Huerto
Insumos agrcolas
Alimentos
Rayo solar
Pasta dental
Superficie,anchura
rgano,organismo
Saqil
Luz
Saqkab
Tiza blanca
Seton, setl, setesk Redondo, circular
Sibl
Olor a humo
Timatut
Capa
Tas
Membrana
Tijoj poqn
Sufrir
Toobenk
Ayudarse con algo
Toobl
Delantal
Tzilojnk
Contaminar
Tzilonem
Contaminacin
Tzoqpil
Sudor
Tzukl meqenal Fuente de calor
Tzukl saqil
Fuente de luz
Tzum, rutzumal Cuero, piel
Uxlabink
Respirar
Wajj
Ruido de lluvia
Yeuxlabin
Respiran
NEOLOGISMOS Y PALABRAS
RESCATADAS PARA ARTES DEL
IDIOMA
KOXOMAL / ACENTO
Chut
Koxomal
Koxotzib
Mekoxotzib
Apostrofe
Acento (k)
Acento
ortogrfico (k)
Acento prosdico
(k)
Nabey koxom
Rox koxom
Rukab koxom
Tzalajuch
Aguda (k)
Esdrjulas (k)
Grave (k)
Tilde (k)
JALTAS / ADJETIVO
Ajijaltas
Adjetivo
numeral (k)
Ajilabl jaltas
Adjetivo
cardinal (k)
Char jaltas
Adjetivo
partitivo (k)
Cholajibl jaltas Adjetivo
ordinal (k)
Ichinabl jaltas
Jaltas
Jaltas, waqbi
Jalwch jaltas
Qajaribl jaltas
Adjetivo
posesivo (k)
Adjetivo (k)
Adjetivo
calificativo (k)
Adjetivo
atributivo (k)
Adjetivo
predicativo (k)
LJ / ADVERBIO
Banlj
Etalj
Jikilj, qaslj
Adverbio de
manera (k)
Adverbio de
cantidad
Adverbio
afirmativo
Kojolilj
Lj
Melj
Qijulj
Adverbio de lugar
(k)
Adverbio (k)
Adverbio de duda
Adverbio de
tiempo (k)
XILTZIJ / AFIJOS
Ajka
Ajna
Ajxaw
Jotay tzij
Encltico
Cltico
Procltico
Derivacin (k)
Rij tzij
Rupam tzij
Ruqa tzij
Ruwch tzij
Xiltzij
Sufijo (k)
Infijo (k)
Inflexin (k)
Prefijo (k)
Afijo (k)
CHOLTZIB / ALFABETO
Chach el,
kuxatzib
Chakultzib
148
Chobotzib
Choltzib
Escritura
tcnica (k)
Alfabeto (k)
Jas chakultzib
Kuxatzib
Koret
Latz kuxatzib
Consonante
glotalizada
Vocal (k)
Abreviatura (k)
Vocal relajada (k)
Mayatzib
Samajatzib
Tzib
Escritura maya
Escritura
prctica (k)
Letra, escritura
TAS / SUSTANTIVOS
Achbilatas
Achtas
Biaj
Ichinatas
Jalkuxatzb tas
Jalxe
Jaqitas
Juybiaj
Kulajtas
Sustantivo de
acompaamiento
(k)
Modificadores de
sustantivo,
Sustantivo
relacional (k)
Nombre
Sustantivo simple
posedo (k)
Sustantivo cambia
vocal (k)
Sustantivo
supletivo (k)
Sustantivo
invariable
Topnimos (k)
Sustantivo ms
sustantivo (k)
Kajtas
Katas
Maichinel tas
Majalatel tas
Elijtas
Molotas
Petenil tas
Tas
Tastas
Sustantivo
Sustantivo de
sustantivo
Sustantivo nunca
posedo (k)
Sustantivo
absoluto (k)
Sustantivo quita
sufijo (k)
Sustantivo
colectivo (k)
Sustantivo
gentilicio (k)
Sustantivo (k)
Sustantivo
complejo,
Sustantivo de
sustantivo (k)
Firma
Carta de
agradecimiento (k)
Despedida
Lugar
Destinatario
Carta de invitacin
Direccin
residencial
Qejelonem
Rajilabal qij
Retabow
Rupam taqowuj
Rupam
Ton
Taqawuj
Taqonel
Taqowuj
Tzolo, kexbl
Saludo
Fecha
Sello postal
Partes de una carta
Contenido
Circular, memo (k)
Correo (k)
Remitente
Carta
Vuelto cambio
149
Sujeto (k)
Sujeto implcito (k)
Sujeto simple (k)
Kibanel
Saqibanel
Sujeto
compuesto (k)
Sujeto
explcito (k)
PACHUNEM / CONJUGACIN
Banbanel
Ergativo (k)
Banbanelil
Negatividad (k)
Nabey pachunem Primera
conjugacin (k)
Rox pachunem
Tercera
conjugacin (k)
QAPTZIJ / FRASE
Banoj qaptzij
Qaptzij
Tas qaptzij
KOJOLEM / GNERO
Achijilal
Ixoqilal
Masculino (k)
Femenino (k)
Kojolem
Gnero
KEMCHI / GRAMTICA
Ach
Achisoltzij
Bl
Balel
Beyal
Bixikil
Chanoj
Chal ajilabl
Chal tas
Etalil, etalilal
Etalim
Ichaj
Jikom tzij
Jotayink
150
Adjunto
Diccionario
ilustrado
Instrumento
Instrumental
Norma, regla
Pronunciacin
Moderativo
Clasificador
numrico
Clasificador
nominal
Dectico
Marcado
Comitativo
Prstamo
Derivar (k)
Ju unel
Juchi soltzij
Juqajuj soltzij
Jutaqil, jutaqmul
Kexetas
proximal
Kexom etalim
Kutulel
Kachi soltzij
Kamux
Kamulunk tzij
Kutirisank
Metalim
Subordinador
Diccionario
monolinge
Diccionario de
sinnimos
Frecuentativo (k)
Pronombre
Inversin de
marcadez
Demostrativo
Diccionario
bilinge
Diptongos
Anfora
Contraer
No marcado
Rumux jap
Najk exetas
Oxmux
Pir
Qajarel molaj
Qebaq ajuj
soltzij
Ncleo silbico
Pronombre destal
Triptongos
Fragmento
Campo semntica
Diccionario de
antnimos
Retal, reta
Huella (chomski)
Rubeyal kemchi Regla gramatical
Rubeyal,
tzbanem
Regla de escritura
Rujotayil tzij
Derivacin
Rukojibl
ajilabl
Rilelk, wixalk
Silonem
Solchi soltzij
Posicin numrica
Reflexionar (k)
Movimiento
Diccionario
lingstico
Soltzij
Diccionario
Tanaj
Captulo
Taqonem Kemchi Gramtica de
referencia
Tzijonem kemchi Gramtica
descriptiva
Umail
Causativo
Habla (k)
Lenguaje oral
Comunicar
Lengua, lenguaje,
idioma
Vocabulario
Oficializacin (k)
Alomorfo
Kaxlan chabl
Kemchi
Retal chabl
Retamabalil
chabl
Ruqul chabl,
ruqulil
Tziban chabl
Castellano
Gramtica (k)
Lenguaje mmico
Artes del idioma
Timbre de voz
Lenguaje escrito
TZIB / LETRA
Atiyal tzib
molde(k)
Chutitzib
Kolotzib
Letra de
Letra minscula (k)
Gtica (k)
Nimatzib
Qeqatzib
Tzib
Tzalatzib
Yuqutzib
SOLCHI / LINGSTICA
Achalal chabl
Chabanel
Chobochabal
Cholchabal
Jastzij
Jalbitz
Familia de
idiomas (k)
Hablante (k)
Anlisis
lingsticos (k)
Sistaxis (k)
Glotalizacin (k)
Alfono
Jitz
Junaq ajarik
Juxuj
Kajtzij
Kojlibanel
Kulajtzij
Kemchi
Molaj qajark
Morfema
Variacin libre(k)
Subrayar
Partculas (k)
Locativo (k)
Pares mnimos(k)
Gramtica
Semntica (k)
151
Protomaya (k)
Morfologa (k)
Fonologa (k)
Dialecto (k)
Rtulo
Chol propio (k)
Chuj propio (k)
poqom propio (k)
Kiche propio (k)
Qanjobal
propio (k)
Man propio (k)
Ixil propio (k)
Tzotzil propio (k)
Cuadro
fenmico (k)
Rulewal kaqti
Rulewal qanti
Rulewal qeqti
Rulewal saqti
Ruqa qachi
Ruqa wasteka
Ruqa chiti
Ruqa mayatan
Ruqa qoti
Ruqa tyool
Solchi
Divisin
Yukateka (k)
Divisin
occidental (k)
Divisin
oriental (k)
Divisin
wasteka (k)
Rama kiche (k)
Rama wasteka (k)
Rama chol (k)
Rama yukateka (k)
Rama qanjobal (k)
Rama mam (k)
Lingstica
AJILABL / NMERO
Ajilabl
Ajilabalil
Chojajilabl
Cholajibl
Ichajilabl
Nmero (k)
Numeracin
Nmero cardinal
Nmero ordinal
Nmero sumativas
Jachojilabl
Kiyil
Kiyilal
Ruyonil, junil
Ruyonilal, junilal
Nmero distributivo
Plural (k)
Pluralidad (k)
Singular (k)
Singularidad (k)
BAB / ORACIN
Bab
Cholbab
Chojmitzij
Cholajem kemchi
Oracin (k)
Oracin indicativa
Direccional (k)
Estructura
gramatical (k)
Cholajem tzij
Orden bsico (k)
Jikbab, jabqab Oracin
afirmativa (k)
Jukulel
Objeto directo (k)
Kulel
Objeto (k)
Kutunem
Interrogativa
Kakulel
Objeto indirecto (k)
Labab
Oracin
interrogativa (k)
152
Mantzij
Maybab
Mayel
Mebab
Qajaribl
Qalabab
Qalabab
Taqabab
Xim
Ximk
Negativo,
negacin (k)
Oraciones
admirativas (k)
Admirativa (k)
Oracin negativa
Predicado
predicado (k)
Oracin aclarativa
Oracin imperativa
o exhortativa
Concordancia
Concordar
Cortesa
Diminutivos (k)
Superlativo
Palabra
derivada (k)
Junamaqajuj
Sinnimos (k)
Juqajan
Homnima,
homfona
Jutzib Kamaxelal Homgrafa
Chutinirisaxk
Deduccin
Kamaxk
Deducir
Kijap
Posicional
Koxomatzij
Palabras afectivas
(lingstica) (k)
Nimarisanel
Aumentativos (k)
Qajark
Qebaqajuj
Rajqaj
Rajqajel
Ruqinal
Ruwch
Taqchinem
Taqchink
Misal tzij
Xabaju
Ximoytzij
Yoqonel
Yoxtzij
Significado (k)
Antnimos (k)
Onomatopeya (k)
Onomapetyico (k)
Coherencia
Comparativo
Induccin
Inducir
Palabra
flexionada (k)
Parnima
Preposicin
Peyorativa
Palabras
compuesta (k)
WINAQIL / PERSONAS
Nabey juniwinaqil Primera persona
singular (k)
Nabey kiwinaqil Primera persona
plural (k)
Rox juwinaqil
Tercera persona
singular
Rox kiwinaqil
Tercera persona
plural
Rukab juwinaqil Segunda persona
singular
Rukab kiwinaqil Segunda persona
plural
KEXETAS / PRONOMBRES
Banbanel Kexetas Pronombre
Juego A (k)
Kulbanel Kexetas Pronombre
Juego B (k)
Banel. Bany
Agente (k)
Kulunel
Paciente (k)
Molaj banbanel Juego A (k)
Molaj kulbanel Juego B (k)
Kexetas
Pronombre (k)
Soloj kexetas
Pronombre (k)
Winaqilal
Personas
gramatical k
Rat
Rija
Rije
Rn
Rx
Rj
Awikin
Rikin
Wichin
Wikin
T, vos y usted
el o ella
Ellos o Ellas
Yo
Vosotros, ustedes
Nosotros
Contigo, 2ps
Consigo 3ps
mi 1ps
Conmigo, 1ps
153
Signos de
puntuacin (k)
Chuq
Punto (k)
Chuqtuq
Punto y coma (k)
Chuq unk
Puntuacin
Retal
Signos
Kischuq
punto y final
Kachuq
Dos puntos (k)
Kajux
Corchetes (k)
Kamuxtaq, kachut Comillas (k)
Katzuj
Diresis (k)
Kolojuch
Guin menor (k)
Kumu
Regln (k)
Muxtuq
Coma (k)
Nimajuch
Guin mayor (k)
Oxchuq
Puntos suspensivos
Qajichuq
Retalil kutunem
puntos y aparte(k)
Signos de
interrogacin (k)
Tzibanikil
Ortografa (k)
Tzalajuch
Guin, diagonal (k)
Uka
Parntesis (k)
Woqachuq
Punto y seguido (k)
Jap
Slaba (k)
Jujap
Monoslaba (k)
Kajap
Monoslaba (k)
Kemtzij, kemon tzij Discurso
Motzaj
Prrafo
Oxjap
Trislaba (k)
Perajtzij
Trislaba (k)
Perajtzij
Texto
BANOJ / VERBOS
Mekani
Banikilal
Modo (k)
Banoj pachunem Conjugacin
Pachunk
verbal (k)
Palibal
Banoj
Verbos (k)
Qib, beyalil, qijul
Beyalil
Aspecto (k)
Chaw
Atributivo (k)
Qijul apo
Chojbanikilal
Indicativo
Qijul kan
Ikk
Infinitivo
Qijul wa
Jalel
Modificador
Qijul
Jil
Desinencia (k)
Retal ruqijul
Jotayixk
Derivacin (proceso)
Jubanoj
verbos
Rubanikil banoj
intrasitivo (k)
Kojlem
Estativos (k)
Rujalel banel
Kabanoj
Verbos
transitivo (k)
Rujalel qajaribl
Kani
Aspecto
completivo
Rukux banel
Kibanikil banoj Modos del verbo
Kulbanel
absolutivo (k)
Tasbanoj
Kusaxel
Aplicativo (k)
Tasil, metzetel
Lajilal
Intensivo (k)
Xa ta
Pachunem
Conjugacin (k)
154
Aspecto
incompletivo
Conjugar (k)
Base (k)
Tiempo, modo,
aspecto,
Tiempo futuro (k)
Tiempo pasado (k)
Tiempo presente (k)
Tiempo (k)
Marcador de
tiempo (k)
Modo
imperativo (k)
Modificadores de
sujeto
Modificadores del
predicado
Ncleo del
predicado
Sustantivo verbal
Abstractico verbal
Suposicional
Antipasiva (k)
voz (k)
Activa (k)
Pasivo (k)
Incompletito
Qijul yaw
Qijul banoj
Tajink
Tzaqatil
Imperfectivo
Tiempo del verbo
Progresivo
Completivo
Ma, tata
Tetata
Ixtn
Ya, te, nan
Don, seor
Anciano
Seorita
Doa, seora
PAJTZIJ / CLUSULA
Chaonel achpajtzij Clusula
Mechaonel,
achpajtzij
Clusula relativa
no restrictiva
Numapajtzij
Clusula principal
Pajtzij
Clusula
Ichnuktunu
Nukutunu
Tunu
Rachibil pajtzij
Rutzaqat pajtzij
Tzeqelel pajtzij
TUNU / CLUSULA
Conj. Coordinativa
We nuktunu
copulativa
Conj.
Xa nuktunu
Coordinativa (k)
Conjuncin
Clusula relativa
Clusula de
complemento
Clusula
dependientes
Conj. Coor,
disyuntiva
conjuncin coor.
Adversativa
sobre
Media carta (k)
Vale
Solicitud
Sobre areo (k)
Carta (k)
Participio perfecto
Sobre tamao ofocio
Tesis
Nuchibew
Okibew
Sobrecito (k)
Sobre de
ventana (k)
Retatoj
Pagar
Row
Formulario
Rukaxel pwq
Cheque
Rumujaliul winq Biografa
Runimil bew
Tamao de sobre (k)
Rut
factura
155
Tojetal
Ruk
Recibo
Comprobante
Wiqibew
Wijil
Sobre
menbretado (k)
Todo tipo de
documento
LEMA / LITERATURA
Bin, cha
Meq
Mib
Mochch
Banobl, mujal
Natz
Ojer tzij
Pach
Dicho
Mito
refrn
Leyenda
historia
Siglas
Cuento tradicional
Verso
Pachun tzij
Kula
Kuljap
Riqa
Suqaq
Tawila
Lemotzij
poesa
Dilogo
Rima
Parbola, fbula
Trabalenguas
Adivinanza
Narracin
Entender,
comprender
Alanel
Temtica
Bananenk,
Jactarse
Bij
Decir
Bochiink
Halago
Bochink
Persuadir
Boyonk
llamar animales a
traicin
Bixank
Cantar
Chaal
Hablar con
amabilidad
Chabl
Rezo
Chachotiyaj
Hablar como loro
Charachonk
Sonido como de
tambor
Chenk
Pedir
importunamente
Choloj
Discurso,
ceremonial
Chojonk, ixowank Regao
Chonk kux,
Chowen Pa ruyonil Hablar consigo
mismo
Chutl tzij
Cua
156
Cholmayij
Choloj
Choqobenk
Chiwilink,
koqonk
Elesank tzijol
Jalajonk tzij
Jasjonk
Jikibank
Jiqijonk
Josonk, josoj
Jumink
Jurunk
Kamank, xarink,
Chabenk
Kambl tzij
Kamben tzij,
Roqin tzij
Kawomank,
Matyoxink
Kixbisank
Koqonk
Kotonk
Koxkobenk,
Yajobenk
Kubenk
Kutunk utzil
Kutunk
Kai rupall
Remedar
Consultar
Pedir favor
Preguntar
Hablar
intensamente
Kikotenk
Hablar con
animacin,
admiracin
Chololchk
Detallar
Leslotink
Ceceo
Meqonk
Provocar ira
Nakanonk
Hablar como tonto
Nataxk, kuxlank Recordar
Nimirsank
Hablar con orgullo
Nojink
Idear
Oyonk
Devolucin de
espritu
Oyowal
Pleitos
Pachunk tzij
Hablar a carcajadas
Peelank ijaj
Jactarse falsamente
Pereq unk,
molonk tzij
Chismear
Pixab ank
Aconsejar
Poponk tzij
Llegar a un acuerdo
Pejujenk
Hablar regaando
Pukij akax
Publicarlo secreto
Qabank tzij
Calumniar
Qajarisank
Alabar
Qalajarisank
Aclarar
Qatonk tzij
Sentenciar
Qelonk
Chistear, engaar
Qajqabenk
Hablar
deshonestamente
Qejmayij, cholmayij Dictar lo que ha
de escribirse
Quluchink
Hablar con traicin
Rechechonk
Hablar como perico
Reqonk,
Tzukunk tzij,
Tzuky tzij
Mentir
Sewesonk
Sikink
Chobonk
Tzolqomink
Sujujnk
Jadear
Gritar
Analizar
Interpretar
Acusar ,
demandar, quejar
Sununk
Justificar, disculparse
Suqunk
Hablar
Tayatk
Tartamudear
Talunk tzij
Diseminar, revoltosa
Taqchiink
Incitar, inducir
Taqonk tzij
Hablar con mandato
Tijk qij
Suplicar
Tijonk palj,
Echar en cara,
Xojoj palj
Insultos
Tojojenk
Hablar
enojadamente
Torin tzij
Decir indirectas
Turijink
Llamar a aves
para darles comida
Tzukun tzij
Mentira
Tzijol
Noticia
Tzijonk, tzijonem Conferencia
Tzolink tzij
Responder, contestar
Tzorobenk
Hablar con altanera
Utzirisank, urtisank Bendicin
Wetetenk
Hablar con rapidez
Wololenk, lolotenk Hablar
constantemente
Woqoqenk
Hablar coherencia
Worwotonk
Hablar ronco
Xarink, metzonk,
Xurunk, jaskun
tzij
Murmuracin
Xutunk
Hacer berrinche
Yuqunk,
amenazar
Qelebenk,
Yokobank
Demorar al hablar
Yoqonk
Burlarse
Yujunk tzij
Entrometerse
157
158
Samaj
Ejercicio, trabajo,
deber
Solwuj
Bibliografa
Solnaoj
Tema
Tojibl
Ventanilla de
cobros, pagos
Tzajwuj
Papel adhesivo,
masking type
Tzama
Pegamento
Tzaqatbl
Apndice
Tzetebl
Ejemplo (k)
Tzetonem
Observacin
Tzetonk
observar
Tzukulel
Temtica (k)
Cholwuj, wujibl Biblioteca
NEOLOGISMOS Y PALABRAS
RESCATADAS PARA
MATEMTICA
Pequeos
Mediano
Nm
Nimill
Grande
Grandsimo
TZUK / NGULOS
Chojtzuk
Jaqitzuk
Nimilem
Oxtzik
ngulo recto
ngulo obtuso
Tamao, volumen
Tringulo
Tzik
Tzuk
Yuqtzuk
Yutzuk
Vrtice
ngulo
Rectngulo
ngulo agudo
MOLAJ / CONJUNTO
Achlajil
Achlajink
Ichinal retal
Ichinal
Jujunk
Jujunikil
Junamil molaj
Junawch
Junilal
Manjachel
Molaj
Rejqalem
Tolan molaj
Relacin
Relacionar
Pertenencia
Propiedad
Corresponder
Correspondencia
Interseccin
Comn
Unitario
Indivisible
Conjunto
Valor
Conjunto vaco
Tolan
Tunuj
Chiwch, chukolol
Jachel
Jachoj
Jachojil
Jachon, jacha
Jachonel
Jachoxel
Retal jachoj
Retal
Ruwi
Vaco
Unin
Entre
Divisible
Divisin
Cociente
Dividir
Divisor
Dividendo
Signo de divisin
Signo
Residuo
RONOJEL / GENERAL
Achibalink
Ajink
Rubeyanil
160
Copiar
Enumerar, contar
Frmula
Chajibl
Chikajil
Chojuch
Contenido
Numerador
Lnea recta
Chuq
Elesank
Etamabl
Jechejk
Jechl
Jik
Jikibl
Jiknk
Jikoj
Junam
Junamilal
Kajim
Kiyilel
Kulubelil
Kulubenk
Kutunk
Karuwch
Kojolil
Kotojuch
Punto
Eliminar, sacar
Conocimiento
Desigualdad
Desigual
Directo
Calculadora
Calcular
Calculo
Igual
Igualdad
Fraccionar
Creciente
Respuesta
Responder
Pregunta
Mixto (fracciones)
Distancia
Curva
Nabeyal
Naqajem
Naqajink
Nikajal, kuxaj
Nimirisank,
Kiyirisank
Palbl
Qobilel
Qobink
Ral
Raponil
Ronojel
Rukokal
Ruwi
Soloj
Tojtobenk
Tzaqatil
Kexel, tzeqelel
Xichoj
Yaoj
Antecesor, anterior
Aproximacin
Aproximar
Centro
Aumentar
Grado
Decreciente
Disminuir
Inters
Resultado
General
Plano
Exceso
Procedimiento
Prueba
Complemento
Sucesor
Problema
Colocar
12 libras y media
Vara
Kaxlan nukulem
Sistema castellano
Reloj despertador
Ciclo
Aguja segundera
Reloj
Perodo, tiempo
Ramaj
Ramanel
Hora, tiempo
Aguja horeta,
aguja segundera
Ruqijobal qabaj Reloj de pulsera
Ruqijobal xan
Reloj de pared
Tzaqt
Completo, exacto
Medidas de peso
Metro
Capacidad
(medidas)
Milmetro
Raqakal
Reqn etabl
Rulajetokal
Xoetokal
Centmetro
Medida de longitud
Decmetro
Kilmetros
161
Galn
Botella
Medidas de
capacidad
Punmet
Raxmet
Xar
Litro
Garrafn
Vaso
Rutata al
Rute al
Onzas
Libras
Arroba
Toneladas
Quintales
Mes
Ao
Dcada
Segundo
Siglo
Da
Ramaj
Roxkalil,
chutiramaj
Qoo juna
Wuqqij
Xoa
Hora
Minuto
Lustro
Semana
Milenio
Ao de 365
160,000 da
Ao sagrado de
260 das
Calendario de
cuenta larga
8,000 das
May
Ao de 400 das
Maya qijul etabl Medidas de
tiempo maya
Piktun
3,200,000 das
Tun
400 das
Juwinq
20 das
Geme
Manojo
Congregacin,
rebao
Rato
Alcance de dos
dedos al recorrer
cosas granuladas
Racimo de cosas
pequeas
Filas
Chumay
Chuyaj
Ejqan
Jaj
Jokaj
Juwi, juraqn
Medida de la
mano al
Alcance de los
dedos al recoger
cosas granuladas
con cuatro dedos
40 pares de leos
Brazada
Alcance de ambos
puos
Unidad mltiplo
Kam
Kapaj
Kulaj
Kutu
Maya nikulem
Mejaj
Molaj
Moqaj
Paj
Pakaj
Paalem, raqn
Peraj
Piraj
Boraj
Qataj
Qetaj
Qipaj
Qoraj
Cuerda
Mordisco
Pares
Del pulgar al medio
Sistema maya
Momento
Conjunto
Alcance del puo
Medida
Agrupacin
Altura
Tira, pedazos, lienzo
Pedacito
Grupo de objetos
como de acote y
lea
Manada
El alcance de
ambos brazos
unidos
Pedazo como de
banana
Medida de masa
Qum, chob
Ramaj
Rupam qabaj
Ruwch
Selaj
Setaj
Solaj
Tanaj
Tusaj, pisaj
Tuwik
Tzitaj, juba,
jutzit
Tzakaj
Tzeqaj
Tzubaj
Tzuyaj
Weqaj
Xilaj
Sorbo
Largo
Cuarta
Ancho
Pedazo redondo
Crculo
Vuelta
Grupo, escalone
Rimero de tortilla
Cerrado el puo y
levantado en pulgar
Poco
Cocida
Racimo
Montculo de
hierbas
Puo
Etapas
Pedazo de cosas
pequeas slidas
como astillas
Operacin
Operar
Mnimo comn
Nimajachanel
Xolpaxel
Mximo comn
divisor
Mltiplo
TIKOJ / MULTIPLICACIN
Mul
Retal tikoj
Tikel
Tikoj
Tikojil
Tikojin, tikojij
Por
Signo por
Multiplicable
Multiplicacin
Producto
Multiplicar
Tikojil
Tikojin, tikojij
Tikojil
Tikojinel
Tikojixel
Producto
Multiplicar
Producto
Multiplicador
Multiplicando
KAMAJ / RESTA
Elel
Menos
Kamaj
Resta
Kamajin, kamajij Restar
Kamaxel
Kamel
Kolojil
Retal kamaj
Minuendo
Restable
Diferencia
Signo menos
163
Nmero
Conteo
Contar
Nmero positivo
Promedio
Nmero entero
Poli dgito
Kulaj
Kaseel
Mankujaj
Tujach
Waix
Winaqilal
Par
Raz cuadrada
Nmero impar
Promedio
Cero
Vigesimales
De nuev e en
nueve
De uno en uno
De cuatro en cuatro
De dos en dos
De tres en tres
Nmero
distributivos
Chi lajtq
Meajilabl
Chi waqxaqtq
Chi waqtq
Chi wootq
Chi wuqtq
De diez en diez
Nmero irracional
De ocho de ocho
De seis en seis
De cinco en cinco
De siete en siete
TUNAJ / SUMA
Ajilabalil
Ajilaj
Cholajem
Jaruil
Juchajil
Juchuy
Jukala
Jumuch
Juqo
Jutuq
Juwinq, jukal
Kojlibalil
Lajchu
Lajujil
Lajujila
Numeral
Cifra
Orden
Cantidad
Recta nmerica
Ocho millares
Ciento sesenta
millares
Ochenta
Cuatro centena
Cuarenta
Veintena
Posicin
Punto decimal
Decimal
Decimales
Mecholpaxel
Submltiplo
Nuk ulem
Sistema
Qijul
Perodo, tiempo
Retal tunaj
Signo ms
Rikin
Mas
Saqche, Juchubl (h) Regla
Tunaj
Suma
Tunajel
Sumando
Tunajul
Total
Tunajin, tunajij
Sumar
Tunel
Sumable
Tununel
Aditivo
Tzalajil
Tabla numrica
Tzaaqatisank
Agregar
Winaqel nukulem Sistema vigesimal
Xokonil
Nmero negativo
Base
Cara, superficie
Unidad
Sistema decimal
Decena
Unidad de militar
Rulajulal xoal
Tij
Wokalil
Wokalil xoal
Xoal
Decena de millar
Milln
Centena
Centena de millar
Millar
Ramqm
Ruwi qabaj
Xak
Milla
Pulgadas
Paso
Lnea ondulada
Linea recta
Linea abierta
Linea
Clases de lineas
Kotojuch
Kumajuch
Sotojuch
Tzapijuch
Tzalajuch
Lnea curva
Lnea quebrada
Linea espiral
Lnea cerrada
Lnea oblicua
Cilindro
Cuerpos geomtricos
Polgono
Esfera
Cuadrado
Semicrculo
Arco
rea
Cono
Setejuch
Setesk
Tzaqaramanel,
nikaset
Waqtzik
Waqwch
Waqxaqtzik
Waset
Wuqtzik
Circunferencia
Crculo, redondo
Radio
Hexgono
Cubo
Octgono
Dimetro
Heptgono
OXTZUK / TRINGULOS
Chiil
Jaqajk oxtzuk
Junam oxtzuk
Junam oxtzuk
Permetro
Tringulo,
obtusngulo
Tringulo
equiltero
Tringulo
equingulo
Kajunam ruchi
Mejunam ruchi
Nimachi
Oxchi
Yuquyk oxtzuk
Tringulo issceles
Tringulo escaleno
Hipotenusa
Cateto
Tringulo
acutngulo
165
Divisin de
nmeros decimales
Multiplicacin de
nmeros decimales
Rukamaj lajujil
Rutunaj lajujil
Resta de nmeros
decimales
Suma de nmeros
decimales
KAJIM / FRACCIONES
Chutirisanem
Kajin
Kajin kol
ajilabl
Kajim nm ajilabl
Simplificacin
Fracciones
Fracciones propias
Fracciones
impropias
Kajram
Nikaj
Roxram
Rukamaj kajin
Wokaj
Cuarto
Medio
Tercio
Sustraccin o
suma de fraccin
Quinto
IK / MESES
Cholqij
Nabey ik
Rukabik
Rox ik
Rukaj ik
Ro ik
Ruwaq ik
Ichanal retal
Junam retal
Jupu
Kabix
Mechinal retal
Mejunam retal
Molichinil
Retal chaqlaxel
Retal jupu
Calendario
Enero
Febrero
Marzo
Abril
Mayo
Junio
Ruwuq ik
Ruwaqxaq ik
Rubelej ik
Rulaj ik
Rujulaj ik
Rukablaj ik
RETAL / SIGNOS
s. pertenece a
Retal meral molaj
s. igual
Retal metunel molaj
s. interseccin
s. propiedad
Retal nimalaxel
conmutativa
Retal ral molaj
s. no pertenece a
Retal tolan molaj
s. no igual
Retal tunel molaj
Propiedad asociativa
s. menor que
Retal tunumolaj
s. de interseccin
Julio
Agosto
Septiembre
Octubre
Noviembre
Diciembre
s. de no subconjunto
conjunto no
coordinable
s. mayor que
s. de subconjunto
s. conjunto vaco
s. conjunto
coordinable
s. unin de
conjuntos
A
A alguna parte
se fue
Baxok wi
A cinco das
Woobir
A cuarenta das
antes
Xkawinq
A cuatro aos o
cerca de los cuatro Xukaja
A cuatro aos
pasados
Kajabir
A cuatro das
Kajir
A diez das
Lajuj, lajujer
A doce das
pasados
Kablajujejer
a l
Chi re
A hembreado
Ixoqama
A la hora vengo
Xwulk yan
A la orilla del ro
o del mar
Chi ya, chuchi
palow
A las diez de
la noche
Kal aqa
A las diez de
la noche
Qal aqa
A las doce
Rukablaj
A los cuarenta
das que pari
Mixel kawinq
ralank ixq
A media noche
Tikl aqa, nikaj
aqa
A muela, acicala,
adepilla o raspa
Tajuku
A ocho das antes Wuqubixr
KAXLAN - KAQCHIKEL
A pasado
Xakaxam chik,
kaxam chik
A seis das antes
Waqabir
A s que no est ac Mani an ae
A solas lo hace
Xa ruyonim
chupam
A ti: pronombre
reflexivo
Awi
A usted
Chawe
A veinte das antes Xjuwinq
Abajo, hacia abajo Ikim, ikim qa
Abarca t
Tatimcha
Abate t o denota Taqasaj pan ulew
Abeja de miel
Winq kab
Abeja de miel
monts
Saqmox
Abeja de miel
que se cra dentro
los rboles
Nimaq kab,
saqikab
Abeja de miel
Ruchikopil kab
Abeja de miel
Wink kab,
ruchikopil kab
Abeja muy pequea
de miel
Usmakab, ojot
Abeja negra de
miel (Pg. 40)
Raxwch
Abeja negra de mielQeqam, raxwch,
tzerem
Abeja
Ruchikopil kab,
winq kab
Abejn (Pg. 41)
Botl sik
Abejn (Pg. 41)
Muql ratit
Abejn de miel que
se cra bajo la tierra Koxpin,
xchereqor
Abejn de miel que
se cra de suciedad Jolomkab
Abejn que entierra
lo que casa
Muqul ratit
Abejn que pica
Botl sik
167
Abejn tambin de
miel en la tierra
Ulew kab
Abertura de la
tierra
Orel, rorel ruchi
ulew
Abertura o
hendidura
Rakaroxinq
Abismo u hoyo
muy hondo
Xolobachan
Abismo
Xolobachan
Ablanda fruta t,
entre los dedos
Tajera, tabiqa
Ablanda, fruta
entre los dedos
Takijej el
Abogado, alcalde Qaty tzij
Aborece, el que
Ixowanel
Aborigen
Ajalaxel
Aborrece a ti
Tawixowaj awi
Aborrecedor
Ixowanel
Aborrcelo t
Tawixowaj
Aborrecible
Ixowaxel
Aborrecimiento
Ixowabal,
ixowank
Abortado, nacido
sin tiempo
Silon
Abraza t
Katimen, kaqalun
Abraza t
Taqetej, taqaluj
Abraza, quema o
enciende fuego
Takata, taporoj
Abrazaos unos
a otros
Kixjalakumin iwi
Abrzate a ti
dora t
Taqaluj awi,
taqetej awi
Abre la boca t
Tachabachij
Abre la boca t
Takapa achij
Abre o destapa
Tajaqa
Abre t o descubre
o despega
Tajaqa
Abre t, la boca
Tachoboba
achi, tajaqa achi
Abre t, la boca
Takapa achi
168
Taxakaba awa
Tajaqa awch
Tajaqa awaqn
Koret
Tamatzalaba
Tatutaj, taparaj
Rukaj ik
Tapokobaj aqa
Kulbanel
Katetwachin
Tawetwachij
Tasil, metzetel
Iyom
Atit, Atitaj
Mamaaj
Urul, sipo, bura,
qan
Kiyal
Kiyirinem
Chelex waim
Chelex tikis
Chelex tikm
Takolo, takolobej
Kisel
Takisa awi
Tawutzinisaj awi
Tarama
Taweraj
Kaniman
Tanimaj
Tatjaja
Rubanikil
Rukapchial sakil
Aceitero
Aceitosa cosa
Yakl axeyte
Qapchy,
qapchiyam chk
Koxomal
Acento (k)
Acento
ortogrfico (k)
Koxotzib
Acento
prosdico (k)
Mekoxotzib
Acepilla t o
limpia trigo grano Tajika
Aclarar
Qalajarisank
Aclrate a ti o
amancete
Tasaqerisaj awi
Acocea o recalca
t tinta t
Taxakpakij
Acocea o recalca t Taxakpakij
Acocea t
Kapuin chi aqn
Acompaa o
sigue t
Tatziaqirisaj
Acompaate a ti
Tawachbilaj awi
Aconsejar
Pixab ank
Acontece ir,
recatado
Tul na re
kijamul naqan
Acordanza
Mulukibl,
mulikinem
Acosa
Sas
Acrecienta esa
sal t
Tajopij ruwi
atzaam
Acrecienta o
aade t
Takabij,
takabej
Acrecienta t
Tawiaj
Acrecintate a ti
Tawiaj awi
Acta
Kolo
Activa (k)
Kulbanayom
Acude t, con golpe
o cuchillada
Tawoqowisaj
Acurdate de tu
tierra o parientes Kanaban
Acurdate de
tu tierra
Tanabaj
KAXLAN - KAQCHIKEL
Acurdate t o
piensa
Acurdate t
Acurdate t,
de tus padres
Acustate a
dormir t
Acustate a ti
Acua t o
mete cua
Acusar, demandar,
quejar
Adarga o rodela
Adarguero o
rodelero
Adelgaza hilo t
Adentella o
muerde t
Adera (PG. 1240)
Aditivo
Adivina o habla
falso t (decir
la verdad)
Adivina o habla
falso t
Adivinanza
Adivinanza
Adjetivo (k)
Adjetivo
atributivo (k)
Adjetivo
calificativo (k)
Adjetivo
cardinal (k)
Adjetivo
numeral (k)
Adjetivo
ordinal (k)
Adjetivo
partitivo (k)
Kakuxlaan,
kamulukin
Tamulukij
Tanabaj ate,
atata
Kakotze
Takowirisaj awi
Tawutiuj
Sujujnk
Pokob
Pokibanel
Tajijoj kam
Tapachikyaj
Qotz, tuyuq
Tununel
Tanawalij
Kanawalin
Saqiwachibl,
saqiwachink
Tawila
Jaltas
Jalwch jaltas
Jaltas, waqbi
Ajilabl jaltas
Ajijaltas
Cholajibl jaltas
Char jaltas
169
Adjetivo
posesivo (k)
Adjetivo
predicativo (k)
Adjunto
Administra,
barrunta o
considera
Administrador
Admiracin o
maravilla
Admiracin
Admirativa (k)
Adobe o ladrillo
Adobe
Adormece o
aposenta t
Adornado,
compuesto o
armado
Adrnate t
de joyas
Adrnate t,
de joyas
Adquiere t
Adulterio
Adultero
Advenedizo,
visitante conocido
Adverbio (k)
Adverbio
afirmativo
Adverbio
de cantidad
Adverbio de duda
Adverbio de
lugar (k)
Adverbio de
manera (k)
170
Ichinabl jaltas
Qajaribl jaltas
Ach
Tana ajij
Nukusamajel
Mayjabl
Mayjabl,
mayjank
Mayel
Xan
Xan
Tawartisaj
Wiqital chikul,
wiqital chichi
Tatzamaj,
taqalqabaj
Tatzamaj,
taqalqabaj
Kakanaban
Katoj
Katl jay
Ulel
Lj
Jikilj, qaslj
Etalj
Melj
Kojolilj
Banlj
Adverbio de
tiempo (k)
ah
ahora
all
poco ms
Areos, animales
voladores
Afalo t o brralo
Afijo (k)
Afloja t
Afloja t, la mano
Afrentador
Agacha o doblega
la cabeza t
Agallones huecas
de los robles
Agallones,
hinchazn, o ladre
Agarra de los
cabellos t
Qijulj
Chi ri
Kamin
Chi la
Atza
Ajxika
Tachulij
Xiltzij
Takoto
Takoropij
Nukulil
Tameja awi
Wayj
Toyoq
Kamaken chi
ruwi
Cholbl
Banel. Bany
Ruwaqxaq ik
Agenda
Agente (k)
Agosto
Agrada o complace
t alza t
Tayaka ruchi
(ruwch)
Agradable (sabor
y olor de cosas
tostadas)
Siml
Agradece da
gracias t
Takawomaj
Agradece o
da gracias t
Kakawoman
Agradece
Kamowanel
Agradecer
Kawomank,
Matyoxink
Agradcetelo a ti Takawomaj awi
Agradecido
Kamowaxel
Agradecimiento
Kamowabl
Agregar
Tzaaqatisank
CHOLTZIJ
Agricultor
Agricultura
Agrio por madurar
Agrio
Agronoma
Agrnomo
Agrupacin
Agua
Agua caliente
Agua de neblina
Agua de norte
Agua Fra
Agua gaseosa
Agua hecha
de cacao
Agua hedionda de
lodo prieto
agua hervida
Agua quebrantada
Agua represada
Agua tibia
Aguacate
aguacatillos
Aguacero grande
Aguacero
Aguda (k)
Agera t
Agero
guila negra
(P.G 44)
guila negra
guila pequea
guila pequea
(P.G. 44)
guila
Aguilucho
Aguja de coser
Aguja horeta,
aguja segundera
Aguja minutero
Tikonel
Tikon
Rakij
Chamchoj
Retamabalil
tikon
Ajtikon
Pakaj
Ya
Meqen ya
Ruchul sutz
Ruchul kaqq
Raxya
Woqya
Pulim
Satap
Roqowinq ya
Lilj ya
Reymel, remerk
ya
Saqlilj ya
Oj
Oj
Nimajb
Jb
Nabey koxom
Talabaj
Labal, labalink
Katinq kot
katinaq kt
Xubaq kt
Xubaq kot
Kot
Ral kt, alaj kt
Baqilj chich
Ramanel
Chutiramanel
KAXLAN - KAQCHIKEL
Aguja segundera
Agujero
Ahoga t,
con agua
Ahgalo t a l
Ahgate a ti
con algo
Ahgate a ti
Ahgate t
Ahora lo esta
probando
Ahora seis aos
Ahora tres aos
Ahora t
Ahora un ao
Ahora
Ahora, ahora as
de venir
Ahorca t
Ahrcate a ti
Ahorrar
Ahorro
Aira t o enoja
Airado
Airamiento
Aire
Ajenjo
Ajunta una cosa
a otra
Nichramanel
Orol
Tabiqa
Tajiqisaj
Tabij awi
Tajiqisaj awi
Kajiqa
Tajin tutij ruqij
Waqbir
Oxabir
Taworo
Junabir
Wakami
Kami, kami xkatl
Tajiqaj
Tajikaj awi
Yakonk, rukux
Yakon, kuchuj
Tawoyowarisaj
Oyew, ajkopak
Oykawink,
oykwarisank
Kaqq
Xaqixaq
Talibibala,
talibiba
Al amanecer
tres gallos
Tankejumiaj k
Al asno muerto, la
cebada al rabo
Kamink chik kej,
recha chi rij rujey
Al cuarto da
Kajij
Al las ocho o a las
nueve de la maana Qal qij
Al poniente
Chuqajibal qij
Al que ha de ser
adormecido
Wartisaxel
171
Al septentrin
o norte
Chuxokon qij
Ala o can (no
se refiere a pluma) Xik
Alaba t
Taqajarisaj,
taqajartisaj
Alabar
Qajarisank
Alacrn
Sinaj
Alacrn
Sinaj, qasnaj
Alambre
Kamachich
lamo
Lama
Albaal
Yawas
Albail
Ajtzaq
albaricoque
Kaxlan wujiche
albaricoque
Rucheel
kolochich
Alberga o
hospeda t
Tawulaaj
Alborota t
Tawiquj
Albortanos
sin propsito
Xalq mixojiqijo
awumal
Alcachofa
Chopichaj
alcachofas
Kaqwoq, ruwi
tunay
Alcachofas, hierba Kaqwoq
Alcahuete
Ajtzij
Alcalde auxiliar
Ajchamey,
ajchamiy
Alcalde
Qtoy tzij
Alcance de ambos
puos
Jokaj
Alcance de dos
dedos al recorrer
cosas granuladas Chip
Alcance de los
dedos al recoger
cosas granuladas
con cuatro dedos Chuyaj
Alcance del puo Moqaj
Alcanza t
Tawila
Aldea
Ruqa tinamt,
juyubal
172
Algrate o
regocjate t
Alegra
Alegra
Alfabeto (k)
Alfarero
Algodn
Algodn, lana,
oveja o carnero
Alguacil
Alguien, alguno
no s quien
Alguna clase
de instrumento
Alguna cosa
Aliento, soplo
o vaho
Alimentable
Alimentacin
Alimentado
Alimentar
Alimenticia
Alimentos
Alndalo,
embellzcalo
Alndate ponte
bonito
Allanaste, sonaja,
cascabel de
la vbora
Allgate t
All
Almcigo para
trasplantar despus
Almejas
Almena
Kakikot,
kakabkot
Kikotem, kabkotem
Kikotem,
kikotink,
kikotibl
Choltzib
Ajqn ulew
Boj
Chij
Ajchamey
Bi la tux
Banojisabl
Bi la
Uxla
Tzuqel
Tzuquj
Tzuqun
Tzuqunk
Llenel/ ilibl
Rikilal
Tajebelisaj
Tajebelisaj awi
soch
Katapon
Lab, labaj
Sepom, muen
Perech
Rusukul ruwi
kaq
Almendra, albumen Rukux ijatz
CHOLTZIJ
Almohadilla de
scate
Tasej, tasen
Almohadilla,
borrador
yojibl
Almohaza
Jikbl rij kej
Almorranas
Ixim awas
Almuerzo
Tikawaim
Almul
12 Libras y media
Alfono
Jalbitz
Alomorfo
Jaljitz
Alquila para tejer Tawixkemtalij
Alqulalo
Tapeyoj
Alquilar
Qajonk
Alqulate t, para
cultivar tierra
Tawexchentalij
Alquiler
Qajonem
Alquilera o
alquilada
Peyobl
Alta tarde
Rexqeqal
Altera t o suspira Tachibala akux
Alteracin de
corazn
Kororem
Altivo
Nimartisanel
Alto de cuerpo
Nj raqn
Altura
Paalem, raqn
Alumbra o
enciende candela Tatzija
Alumbrado pblico Champomal saqil
Aluminio
Atiyalil
Alumno
Tijoxel
Alunado o loco
Aqal, chuj
Alunado
Aqal
Alveolo
Rutzam pospoy
Alza t, los pies
Tayaka awaqn
chi kaj
lzate a ti o
levntate
Tayaka awi
Ama t
Taloqoj
Amador
Loqonel,
kanijanel
Amaga al toro o
acomtele t
Tatzutzu
KAXLAN - KAQCHIKEL
Amaga t
Amanecer
Amansa animal
t o impone
Amrgalo t
Amarillo
Amarra, prende,
enlaza o cie
Amrrate a ti
mate a ti
mbar o quenas
amarillas
mbar
Ambicin
amenazar
Amigdalitis
Amigo o prximo
Tayeej
Saqeribl qij
tikiribl qij
Kanaqtikan
Takayirisaj
Qn
Taxima, tayutu
Tayutu awi,
taxima awi
Taloqoj awi,
tamayijaj awi
Make
Masea
Jakakenk
Yuqunk,
Yabipix
Uk, wuk,
nukab
Takulbatij
Amojona t
Amolare
(P.G. 3741)
Kayes
Amontona t
o allega
Tamoloba
Amontona t
Takububa
Amortecido, prdida
de la razn (locura) Moxel, mox
Amparo
Lakibl, lakem
ampollas de
las manos
Xqanyar
Ampollas
Pok
Ampollas
Qanaqa
Amuela o
scale el filo
Tawelesaj rey ri
kuchiyo
Amulese el
cuchillo
Telesx ta rey
Aade t o
acrecienta
Taweqa
Adete a ti
o acrecentate
Tawiqa awi
173
Anfora
Anlisis
lingsticos (k)
Analizar
Ancas
Ancas, sus
Ancho
Anciana, abuela,
mi abuela
Anciano
Anda alrededor t
Anda de rodillas t
Anda en cuatro
pies t
Kamulunk tzij
Chobochabal
Chobonk
Bulky wel
ruchijlibal
rachati
Bulky,
rubulkuy
Ruwch
Atit, watit
Tetata
Kasutin
Kaxukuxut katbe
Kachakan,
kawokon
Anda en cuatro
pies t
Kakalk katbiyin
Anda haraganeando
t
Kaqoran
Anda inquieto t Kanakalakin
Anda o pasea t
Kabiyin
Anda ocioso o
baldo haraganeando
Kapalaqin
Andan asidos de
los brazos
Kemaqaqelon ki
ndate a ti ala
redonda
Tasutij awi
ndate a ti con
meneos
Taqutu awi
Angate a ti,
entrgate
completamente
Tajulupij awi
Anemia (K)
Qanaam
Anesin, completar Tzaqatil
Anestesilogo/a
Sikirisanel
Anfibios
ajruqulew
ngel
Ramaqelal
rupakaj
Anguila (Pg. 42) Kr kumtz
174
Anguilla
ngulo agudo
ngulo obtuso
ngulo recto
ngulo
NGULOS
Ail
Anillo
nima
animal hembra
Animal macho
Animalejo que
hiede mucho
Animalejo que le
llaman zacatero
Animales
carnvoros
Animales de
la tierra
Animales del agua
Animales
herbvoros
Animales
invertebrados
Animales
mamferos
Kumtz kr
Yutzuk
Jaqitzuk
Chojtzuk
Tzuk
TZUK
JIkilite
Nabqa
Kaslibl
ixq chikp
Achi chikp
Chuwilj chikp
Siwil
Ajtib
Ruchikopil ulew
Ruchikopil ya
Ajichaj
Ajtiojil
Tzuntasinela,
tzumanela
Animales marinos Aj palow
Animales ovparos Loyalaxela
Animales rumiantes Kajpamaj
Animales salvajes Aj pa qayis, Aj
pa juyu
Animales salvajes Awj aj pa juyu
Animales terrestre Ajulew chikopi
Animales
vertebrados
Baqilel
Anmate t,
date prisa
Tawiqa awanim,
achuqa, awachi
Aniquilado o
acabado
Mayxel
Ao de 365
A, ab
CHOLTZIJ
Ao de 400 das
Ao sagrado de
260 das
Ao
Ao, un ao,
dos aos
Anona agria
Anona amarilla
Anona amarilla
Anona negra
Anona rosada
Anona
nsar o pato
Ante anteayer
Anteayer
Antebrazo
Antecesor, anterior
antecesor, hroe,
noble (S.263)
Anteojos lentes
Antera, ovario
Antes de amanecer
Antes de vsperas
o a vsperas
Antiguamente
Antipasiva (k)
Antnimos (k)
Anuda
Anuros
Anzuelo
Apaga t
apartamento
Apaste
apazote
Apellidos
Apndice cecal
Apndice
Apndice
Apendicititis
Apequeate a ti
May
Apercibe t
Cholqij
Juna
pice
Apio
Aplicacin
enfreimiento
Aplicativo (k)
Aporrea, maltrata
o hiere
Aposento
Apostema, o
apostemadura
Apostrofe
Apremia o
atormenta
preguntando
Apremia o
haz fuerza t
Apremia o
haz fuerza
aprender
Aprieta t
Apritalo o
enderzalo o
desprciate
Aprpiatelo t
Aproximacin
Aproximar
Aquel, ese mismo,
sea ese
Aquellas mujeres
Aqu
Arcnidos
Aracnoides
Arado
Arador de la mano
Arador de la mano
Arador de la mano
Arador de mano
A, juna, kaba
Kewex
Paktzin
Patzin
Pakxon
Paqxon
Kewex, pk
Kaxlan punpuna
Oxijir
Kabijir
Ruchumay qabaj
Nabeyal
Mamaal
Lemowch
Rukojibl ijatz
Ko chk aqa
Nimaxulan qij
Ojer
BANAYONEL
Qebaqajuj
Taxukuba
ruximik
Ixpe
Lukbaq
Tachupu
Qatajay
Wais
Sikj
Rukan biaj
Rukp Xkolob
Rutzam xkolob
Tzaqatbl
Ruyabil
Tachutinarizaj
awi
KAXLAN - KAQCHIKEL
Araa grande no
ponzoosa
Takaqa chi re
winq
Tey
Kotichaj
Tewirisabl,
Kusaxel
Kachamin
Ruwarabal jay
Pujank, pujanibal
Chut
Takoto ruchij
Kacheren
Tachija
Etamank
Katakutaj
Taqia
Tawichinaj
Naqajem
Naqajink
Ja, jaki, ja okina
E lae ixq
Wawe
m
Katas
Chenbl
Sank belejyuq
Sank belejyus
Sison, muqsison
Belejyuk, sank,
belejyuq
Qaysam
175
Araa negra
ponzoosa
Xajaw
Araa ponzoosa Kakolajay m
Araa ponzoosa,
casampurn
Koqolajay m
Araa que pica
a las bestias
Tionel m kej
Araa tejedora
Xkeml rukem m
Araa venenosa
Raxaatz
Araa
m
Arando la tierra
Boql
rbol colorado
para teir
Qaqache
rbol como
el de granadillo
Kuchiche
rbol como madera
de cacao
Sank che
rbol cuyo aroma lo
hechan en tinte
Sujche
rbol de achiote
Rucheel kuxu
rbol de lamo
Kaxlan che
rbol de
algodn pardo
Rucheel kaqoj
chij
rbol de algodn Rucheel chij
rbol de amate
Qux
rbol de blsamo Uchmalan che
rbol de barillas
Saqche
rbol de
cacaloxuchit
Qanqaj
rbol de cacao
Kakow che
rbol de cacos
Eaj, wel Qenum
rbol de cajeta
Chojob
rbol de
caafstula
Qanawixte
rbol de carreta
(rbol rojo)
Kaqche
rbol de casonte
Kuchu
rbol de cerezo
monts
Kuxbakel
rbol de chicipacti Kaylj che
rbol de
chico zapote
Moysaput
176
rbol de cidra
Sira
rbol de ciprs
Kiss
rbol de cocos
Xan, ruwch
rbol de corcho
Kite
rbol de corozos
(variedad de planta) Tut (uwch)
rbol de dtiles
Chich ruwch
rbol de durazno Tras
rbol de bano
Takowit
rbol de encino
(variedad)
Wit
rbol de encino
blanco
Iqiche
rbol de encino de
que hacen carbn Tzunuj
rbol de encino
Ikiche, (ijqiche)
rbol de encino
Patn
rbol de encino
Wit
rbol de espinas
Kixache
rbol de esquisuchit Kakowche
rbol de goma
o tinta
Mulkix
rbol de goma,
que cura la
flema salada
Saliche
rbol de granadillo Qeqache
rbol de
guachipiln
Ukuy
rbol de guaruma Aquj
rbol de guayacn Waylj che
rbol de hule
o el hule
Kik che
rbol de jaboncillo Chupq che
rbol de jcara
de chocolate
Rucheel ukabal
tzimay
rbol de jcara
Rucheel tzimay
rbol de la fruta Loonij che
rbol de la grana Qaqachuj
rbol de
liquidmbar
Okob
rbol de
manzanillas
Texukut
CHOLTZIJ
rbol de Mara
rbol de membrillo
rbol de moral
rbol de mosquitos
rbol de nogal
rbol de orejuela
rbol de palma
rbol de pino
blanco
rbol de pino de
ocote
rbol de que
hacen casas
rbol de que se
hacen bate cuelas
rbol de que se usa
para bordones
rbol de que se usa
para flautas
Rucheel marya
Lomprim
Kobaj
Chub
Joxkuk
Muk
Tut che
Saqchj
Chj
Sojot
Poj
Witzitzil
Rucheel kaxlan
xl
rbol grande
rbol grande
rbol grande
rbol huele
de noche
Chomte
Kante
Pumache
Saqmolo qotzum
rujububil aqa
rbol madre
de cacao
Qoxte
rbol muy
grande y delgado Kaqkix
rbol muy grande Kanoj
rbol nacional
Cheamaq
rbol o palo gordo Kupum chi che
rbol para labrar atzam che
rbol parecido al
huele de noche
Saqmolo qotz
rbol que lleva
fruto
Wachomache
rbol que lo tienen
por agero
Jujay kamk
rbol que se usa
para horquetas
Ruqa koy
rbol que su
fruta echa leche
Laqla
rbol quiebra hacha Meskal
Arcilla
Qn ulew
Arco de la
puerta o ventana Rusukul ruwi
Arco iris
Xokoqa
Arco
Qujlal
Ardilla voladora
Sotzikuk
Ardilla
Kuk
rea
Rulewal
reas deportivas Set etzanibl
Arena blanca
Mixkol
Arenilla
Sanayi
Argolla de hierro Sotosk chich
Argolla para la garganta Bate
Argn
Loxil
Armado
Iboy
Armas que tienen
para pelear
Toj
177
armona
Arquitectura
Arranca t,
esa yerba
Arrncate ati
arrayn morisco
Arrea o cocea
t fruncindola
Arrebata o
saquea t
Arrebatado o que
ha de ser saqueado
Arrciate de
la enfermedad
Arremanga t
Arrima de cuesta o
hchate con mujer
Arrima t
Arrima
Arrmate a ti
Arrmate a ti
Arroba
Arrodillate t
as reverencia
Arroja en el
suelo t
Kwajonem,
tilqasas
Sutibl Tzaqolem
tzaqonem
Taboso ri qosm
Taboqo awi
pomiche
Talaquj
Taqupu
Quputajel
Tapulaj
Takolo ruqa
Takawaba
Taraqaba,
talaqaba
Taraqaba
Taraqaba awi
Taraqaba awi,
talaqaba awi
Runimal al
Tajika aqa,
awaqn
Taroqij qa,
tachaqij qa pa ulew
Arroja esa ceniza t Tajopij el chaj
Arroja o vence t Tachaqij qa,
taroqij qa
Arroja t
Kachamin
Arroja t
Tachamij
Arroja t
Takaqa
Arroja t,
como manta
Tachaqabaqa
Arrjalo t,
en el suelo
Taroqij qa pa ulew
178
Arrjate a ti
arroyo
Arroz, trigo
Arrullada estar
el ave
Arte
Arteria pulmonar
Arteria
Artes del idioma
Tachaqomalaawi,
taroqij awi
Ruqa raqn ya
Matzitzixim
Uqel
Naojil, tzintzoj
Riboch pospoy
Luman ibch
Retamabalil
chabl
Artesana (K)
Naojink
Artesano
Ajnaoj
Artrpodos
Mip
Artrpodos
Wachitot
arverjas
Aruexax
As lana t, aplana Kataqajar ruwch
Asa t
Tasa
Asa t, como
huevo o fruta
Tapono
Asador de hierro Sabal, saonabl
chich
Asan o trabajos
Kij
asear
Chajchojirisank
Asecha o
escucha t
Tamuqcheej
Asedias de
estmago
Baqil
Asedias
Ruchamirik,
chamisank
aseo
Chajchojirisanem
Aserrador o limador Kuxl che
kuxl chich
Aserraduras de
la madera
Rukaliche,
rumul che
Asesa t o cnsate Kapalow
Aseverar
Jikibank
As debe de ser
Lae
As es o as me
parece o quiz
Ke re la
As que eso hay,
no s nada
Ae binawicheel
CHOLTZIJ
As
Asiento de palo
para sentarse
Asiento o trono
Asiento o trono
Asiera o alima t
Asir en casa
Ke re
Chakt
Juk, teqal
Tem, chakt
Takuxu
Xbe ruchapala
pa jay
Asistencia social Kuchtoonk
Asma, o pulmona Chaqij ojb
Asmtico
Tzapitajinq
ruxla
Asociarse
Rukiyal, ruqa
raqn
Asola, acaba o
destruye
Tamiaj
Asmbrate,
espntate o trbate Kamakamo
Asorra vestidura Tatunuba ruwch
Aspecto (k)
Beyalil
Aspecto completivo Kani
Aspecto
incompletivo
Mekani
Aspecto literario Retal lema
spero (Pg. 50)
Qs, qr
Aspirar
Jiquxla
Asteroide
Muluchumil
Astilla martilla
Rujixtajinaqil che
Astro
Ikchumil
Asuela de
carpintero
Ajabl chich
Asuela o
instrumento
Ajabl
Asustar
Xinbirk
Ata o amarra t
Tayutu, taxima
Ata t o envuelve Takalpamij
Ata t, con fuerza Tajatatej ruximk
Atabal
Tun
Atador de la mano
o el niguijn
Ruchikopil joxk
Atadura,
prendimiento o laza Xinbl, ximon
KAXLAN - KAQCHIKEL
Ataja o divide
en medio
Ataja t, a ese
Atalaya o espa
Atalaya
Atarraya
Tatasa
Tajalpaqij
Wary bey
Ajbey
Matawal,
trasmay
LIkbl kr
Atarrayita
Atemoriza o mete
miedo t
Kaxibin
Atemorzate a ti
o espntate
Taxibij awi
Atenador
Qiponel,
choponel
Atenaza t,
pellizca t
Tachopo, taqipa
Atenazadas
Chi qipom, chi
chopom
Aterecimiento
de fro
Korkotem
Atestigua t
Taqanawinaqij
Atestguate t
Kakanawinaqin
Atina t, el camino Tanikomaj
Atiza t, introduce Taju
Atmsfera
Kaqiqal
Atol o masa
Qor
Atormenta t
o fatiga con dolor Tapoqonarisaj
Atormenta t,
cuerpo con
diversos dolores
Tachipoqonaj
atiojil
Atormenta, hostiga
o castigue
Tachubisaj
Atormenta,
inquiere o pregunta Takoto ruchij
Atormntate a
ti o aflgete
Tachubisaj awi
Atormntate a ti
Tapoqonarisaj awi
Atormntate t
o padece
Tawatinej
Atrvete o
desvergnzate
Kanimaq wachin
179
Atributivo (k)
Atrio
Aula, saln
de clases
Aumentar
Chaw
Ruwch jay
Tijonijay
Nimirisank,
Kiyirisank
Aumentativos (k) Nimarisanel
Aun estn pequeos Ka alaj
An no, a mucho
tiempo
Majaok, majaojer
An no, antes que Maja, maja ni
Aunque o quiz
Week qequm,
Aurcula
Kulukik
Autiridad
Kamol bey,
ajpop
Autoridad
Ajpop
Avaricia
Kekel
Avaro
Kopis
Ave como zopilote
que come culebras Xibalbay kaqx
Ave
Ajxik, tzikn
Ave
Tzikn
Avecindate t
Katamaqelaj
Avecndate t,
nacionalizate
Tawamaqelaj
Avejntate t,
hazte abuelo,
hazte anciano
Kamamar,
katatitr
Avenida de agua Ul, tan tel ul, tan
tel ya
Aventajado o
ms grande que
Ikowinq
Avergonzar
Kixbisank
Avergonz me
Xubij nuqalem,
Avergnzalo t
Takixbisaj
Avergnzate a ti Takixbisaj awi
Averiguacin o
comienzo
Tikibl, tikibank
Aves
Ajxik , tzikina
Avienta la llama
del fuego con
Tatukij
180
Avisa, manda,
previene o apercibe Tapixabaj
Avispa (Pg. 40)
Kexpm, kixpun
Avispa amarilla
que pica
Qaztzutj
Avispa bermeja
Malax
Avispa delgada
y negra
Toky
Avispa grande
bermeja que pica Qatzutuj
Avispa grande,
negra
Iboy sital
Avispa panal
(Pg. 41)
Aqaj
Avispa que hacen
panales en paredes Kexpum
Avispa
Sital, iboy sital
Avispa, todo
gnero de
Sital
Avispas
Iqanij, iboysital,
toky
Axila (P.D.58 el
sobaco)
Kalkax, miskel
Ayer
Iwir
Ayer, ayer noche Iwir, iwir aqa
ayote, puntas de
Rutzam kum
ayotes
Kum
Ayuda de gracia
o socorre
Tajanijaj
Ayuda, favorece o
socorre t
Tato
Ayuda, socorro
o favor
Tobl, tok
Ayudarse con algo Toobenk
Aydate a ti
Tato awi
Ayuna o guarda
precepto
Taxajanij
Ayuna t
Kamewaij,
kaxajanin
Ayunador
Mewaye,
ajmeway
Ayunar
Mewayjanem
CHOLTZIJ
Ayuno
Ayuntamiento
Azacu
Azadn de palo
Azahar
Azfar o el ncar
Azota t
Aztate a ti
Azotea
Azcar
Azucena.
Azufre
Azulejo
Azumanche
Baqtun
Baba
Babosa
Bacn o servidor,
bacinica
Bacn
Bacterias
Bagre
Baila con
mscara t
Baila ese nio t
Baila t
Baila tu
Bailador
Baile del paso
con los pies
Bjalo t
Bjate a ti
Meway
Mokajil
Al
Xok
Rujuk, rusijal
Sas, akuchan
Tarapaj
Tarapaj awi
Rusibal qij
Kajkab
Saqkotzij
Chuwabj,
Chuwilj abj
Loxpin
Asumache
Baqil aqanaj,
B
160,000 das
Kaxj
Liqliq, jiliq
Kisinibl
achaqeribl
Achaqiribl
bojoy
Chikopil
Winq kr
Taxajobej
Tasabijsaj akwal
Katxajo
Taxajojij
Ajxajoj
Uch, xajoj uch
Taxuluba
Taqakaj awi
taxuluba
Bala medios
contigo cosa dices Ajkok, at ke re
tabij re
Bala o bodoque
Runaq pub
KAXLAN - KAQCHIKEL
balcn
Ballena (Pg. 43)
Ballena
Ballesta
Balsa
Blsamo o
liquidmbar
Bamb
banano
Bate a ti
Bate en
temascal t
Baate t
Banco
bandera
Bao
bao, sanitario
Banquete o cosa
comn
Banquete
Banqueteamos
Banquetear, dar o
andar en banquetes
Barba o quijada
Barbecha
echando t
Barbero
Barbirrojo
Barmetro
Barranca
encumbrada
Barranca
Barre t
Barre t
Barrena t
Barreno
Barrero de donde
sacan barro
Kara
Mataqtami
Mataqtami
Ralcha
Qaxebl ya
Uchmalan
Tara,
chomitzulu
Saqul
Tawatinisaj awi
Katujan
Katatin
Xitpwaqbl/
pwaqbl
Laqam
Atinibl
Ruxikin jay
Chokola
Nimawaim
Yojnimawaijin
Nimawaink
Xkakate
Tawequj
Sokanel, ajsok
Patzapk rismal
chi
Etabl Kaqq
Sakjorojochi
siwan
Siwan
Kameson
Tamesa
Tabaqa
Baqbl chich
Kotbaqut
181
Barreta
Simaj chich
Barrign
Punupk rupam
Barrign
Qojom rupam
Barrio
hinamt, molajay
Barro
Poq
Barro, lodo (S.348) Son, chabq
Barros de la cara Wy
Base (k)
Palibal
base de pared
Ruxe xan
Base
Ruxe
Basta lo que hemos
trabajado
Xato qasamaj
Basto o grueso
como manta
Tikem
Basura
Ms, qays
Batea
Aqeen
Bebe t
Tawukyaj
Bebedor
Ukal
bebida de maz
fresca
Potzl
Bebida, cualquiera Ukya
bejuco para furores Kaqikam
Bejuco que comen
las bestias
Xubikan
Bejuco
Kul
Bejuquillo
Sibq kanti
Beleje Cat
Beleje kat
Beleje tzi
Beleje tzi
Bellaco o modorro Torox
Bellaco
Qaqab, Torox
Bellaco
Sik, torox
Bellaco
Torox kakab
Bellaco, incrdulo Pos chi rukux
Bellota de rbol
Pixk
Bellota
Pixe
Bellota
Pixk
Bellotas de
los roble
Wayij
Bendice a ti
Tawutzinisaj awi,
tatewchuj awi
Bendice t
Tawutzirisaj, tat
ewchij
182
Bendicin o
agua bendita
Bendicin
Benignidad
Berenjena
berenjenas
Bermejo calvo
Bermelln
Besa t
Beso o de los
labios largos
Betl
Bibliografa
Biblioteca
Bien esta
concediendo
Bien ser, o
bueno ser
Bienes espirituales
Bigotes o barba
Billete
Biografa
bisabuela
Bisabuelo
bisnietos de mujer
bisnietos
bisnietos
Bizco, turnio
Biznieto
Blanco
Blanco, claridad
Blando al tocarlo
Blanquear de lejos
bledos
Bledos
Bledos
CHOLTZIJ
Utzirisam,
tewchimisam
Utzirisank,
urtisank
Kamel kuxlal
Tuq wch
Berenxena
Saqchajchoj
ruwch
Kaqpukupujj,
kaqabon
Tatzubaj
chupam
Tzubutzk ruchi
Sok, nakbal
Solwuj
Cholwuj, wujibl
Utzan
tz wi, tz la wi
Chikajil loqobil
Ismal chiij
Wujpwaq
Rumujaliul winq
Xikin atitaj
Xikin mamaaj
Xikin iyaj
xikin mamaj
Xikin mamaj
Yalyt rantiwch,
Xikin mam
Sq
Saquil
Putzl
Saqtojtoj,
saqpojpoj
Kaqnaq, tzetz
Laj
Qanaq
Blochuelo, ave
que anda de noche
Blok
Boca del estmago
Boca o labios
Boca partida,
Boca u orilla
del mar de laguna
Boda, convite o
sacrificio
Bodega
Bofes o livianos
bojones
Bola de madera
Bolo alimenticio
(saenz. 51)
Bolsa plstica
Bolsa
Bolsa
bombilla
Bonanza
Bondad (S.295)
Bondad
Bondad
Borde
Boro
Borrachera
Borracho
Borracho
Borracho
Borrador
Bosteza t
Bostezo
Botella
Bragas o maxtate
Bragas o maxtate
Bragas, pantaln
Brasa
Brasero
Brazada
Brazo, mueca de
brea
Pujwi
Tzaqom xan
Ruchi qapam
Chi
Mul ruchi
Chij
Katoj
Yakbl
Poror
Bojon
Sirisq che
Ba
Jamtim
Chuy
Jam
Saqibl
Lian, silan
Otoobl
Utzil
Utzil, atobl,
Ruchi
Chajlil
Ukaj kij
Olel, qabarel
Poq
Ukal kij
Yojink
Kayayan
Yayon, aym
Lemet
Toq
Toq, wexaj
Wexaj
Rachq qaq
Saqlq
Jaj
Saqil ruqa
Pes
KAXLAN - KAQCHIKEL
bretones
Brisa
Brcoli
Bronconeumona
Bronquio
Bronquiolo
Broquel o rodela
Broquel
Brujo o tecolote
Brujo
Brujo
Brujo
Brjula
Bubas (tumores
en el cuello
o axilas)
Rusij kulix
Ms
Raxboj ichaj
Ruyabil ruqul
Pospoy
Ruqul pospoy
Ruqa pospoy
Pokob, xajbal
Pokib, xajabl
Tukr
Chalamakat,
eleqom
Jaleb
Naq jaleb
Mik
Sob, sabichak,
sobajaw
Bubas de gran llaga Kapchiya xilim
Bubas grandes
largas
Tzuputzq xilim
Bubas pequeas
Sepesq xilim
Bubas
Sobichak
Bubas
Xilim
Bubas
Xilimajaw
Buboso
Qalel ruyawa
Buche o vientre
Rutzukutz
Budente
Ajxikin
Buen Hombre
Jebl chi achi
Bueno
Jebl
Bueno
tz
Buenos o lindos
E jebejoj
Bulbo raquideo
Kiw
Burla o
escarnece t
Tapayij
Burla o mentira
Ixchijl pail
Burla o mentira
Saqil tzij
Burla t
Kapain
Burla
Alajibal
Burla
Pail, nupail,
walj
183
184
C
Kej
Rukawiq jay
Ruwi jay
Kej
Kej
Tayuxu
Chakt wiaj
Jalism
s, ismal
Mulumichuyu
Wonky ruwi
Ruwi telem
Sirisk ruwi
Jolom
Wi, wiaj
Jukowaj ruwi
popobl tzij
Cabras
Cacao
Cacaste o corral
Cacique mayor
Cacique mayor
Cacique o seor
Caciques o
principales
Caco, una variedad
de pataxte
cada ao
Cada da
Cada da
Cada mudanza
de alguaciles
ajchamiya
Cada uno o
cada cosa
Cada uno o cada
persona
Cadena de hierro
Cadena de plata
Cadena
Cadera o cuadril
Cafmica
Cagn
Caja o vara
de medir
Caja torxico
Caj Imox
Cal
Calabazas como
trompetas
calabazas
Calambre
Calavera
Calcaal
Calcio
Calculadora
Calcular
CHOLTZIJ
Kabrax
Kakaw
Kok, kokal
Ajpop, qalel
ajpop
Qalel ajpop
Ajaw
Akanimaqi,
ajawa
Peq
Jutaq juna
Jatakijil qij
Jutaq qij
Jutaq jal chi
Jutq
Jujunal, chujunal
Kamachich
Kamapuwq
Yuqki
Katuyuq
Kanixt
Achq pochitz
Etabl
Rij kuxaj
Kaji Imox
Chun
Tun
Kalabaxa
Raxkej
Baq jolom
Wuxtuxil
Kajtzakal
Jikibl
Jiknk
Calculo
Caldera de hierro
Caldo de la olla
Jikoj
Kuku chich
Yaal tij, ruyaal
tiij
Calendario de
cuenta larga
Choltun
Calendario
Sagrado Maya
Cholquij
Calendario
Cholqij
Calentura
Katn
Calenturas tercianas
o dolor de fro
Qaqal kumtz
Calenturas
Kaqaqaq
Calintalo t
Tameqa
Caliente
Meqen
Calientote en el
sol t
Kapusin qij
Calientote t
Kameqe
Calle
Kaqabey
Callo
Semet
Callos de las
manos o
de los pies
Rabaj ikaj, rabaj
xok
Callos de las manos Rabajxok
Callos de las manos Tan tipoq qaqa
Callos
Semet
Calor
Meqn, katn
Calumniar
Qabank tzij
Calva
Saqpopoj,
Saqpoqopoj
ruwch
Calva
Saqwuluwuj
Calvo (P.G. 53)
Chan
Calvo
Kaqpojopoj ruwi
Calvo
Kaqwuluwuj
ruwi
Calvo
Simaj
Calza t
Taxajabij
Cama o dormitorio Warabl
Cama o tapesco
Chat
cama
Chat
KAXLAN - KAQCHIKEL
Camalen
Camalote
Cmaras de sangre
Cmaras muy
aguadas
Cmaras
Camarilla para
dormir
Camron hembra
Camarn
Camaroncillo
(Pg. 42)
Camaroncitos
de mar
Camaroncitos
Suban
Xkach
Itzel yabil
Ikoy pam
Tkowik
Juk
Qosy ajas
Chom
Otzoy
Otzoy
Chuti chom,
moko
Chom
Camarones
Camino angosto
o estrecho
Tzutzul bey
Camino angosto,
estrecho (C.86)
Tzutzul, latz
Camino barrancoso Siwanilj bey,
Siwanil bey
Camino con hoyos Julilj bey
Camino desocupado Jaml bey
Camino espinoso Kixalj bey
Camino lodoso
Chabaqilj bey
Camino para ir
por lea
Siwibl
Camino pedregoso Abajilj bey
Camino pequeo Chutibey
Camino real
Kala bey
Camino resbaloso Chuchujilj
bey, liq bey
Camino seco
Chaqij bey
Camotes o papas Is
Campanilla
Rachibil akwal,
ranchuk
Camperazo o
sabana
Kachiktaqaj
Campo semntica Qajarel molaj
Caa agria
medicinal
Chamajij
185
186
Caas para
hacer chiqui
Canasto
Caaveral
Cncer
Cncer
Cancha de
balompi
Cancha de
baloncesto
Cancha, estadio
Candela elctrica
Candelero
Candidato
Candil
Cangrejitos
de cinaga
Cangrejo de
cinaga
Cangrejo de mar
(Pg. 42)
Cangrejo
Cangrejos del mar
Canilla del pie
Caninos
Canje acequia
Cano que tiene
blanca la cabeza
Cano
Cano
Cano
Canoa
Canoa, barca
o navo
Can o pluma
de ala
Cansa o fatiga t
Cansancio
CHOLTZIJ
Cnsate a ti
Takosisaj awi,
tabalaqujisaj awi
Cnsate o
desmyate t
Kakos, kabalaquj
Cnsate
Kakoje
Canta bien: o tiene buena garganta
Jebl ruqul
Canta t
Tabixaj
Cantar
Bixank
Cntaro mal cosido que se le sale el
agua
Raxpopj
Cntaro
Qel
Cantero
Ajkot
Cantidad
Jaruil
Cantil de agua
Qantil, kanti ya
Cantil de sapo
Otoy
Canto
Bix
Cantor
Ajbix
Capa
Timatut
Capacidad
(medidas)
Pamil
capacidad mental Naonem
Capitn (X.59)
Achopopochin
Captulo
Tanaj
Capn
Elenq rabaj
capulines
Kapilin
Capullo de gusano Rochoch kajol
chikp
Capullo de la pija Rupilitajinaqil
ruwi unum
Capullo de
mariposa
Rochoch malax
Capullo de otro
gnero de gusano Rochoch
chilakan
Capullo de seda
Rochoch
ruchikopil xeda
Cara descolorida Saqpopoj
Cara hinchada
Pujbaq
Cara hundida
Jolobaq ruwch
Cara o presencia Wch
Cara o rostro
Palj
KAXLAN - KAQCHIKEL
Cara sucia
Cara
Cara
Cara, superficie
Cara: o pecosa:
o hundido los ojos
Chul awch
Palj
Wch
Wachil
Kobakq
ruwch
Caracol de comer chabaq kr, Pr
Caracol de escalera Sotosk kumuk
Caracol grande del
mar que taen
Xiwak
Caracol grande para
corneta (Pg. 43)
Xiwak
Caracol largo
Jubuyuq
Caracol muy chico Chinik
Caracol
Tot
Caracol
Tot
Caracoles
Xiwak
Caracoles de
otro gnero
Akuchan
Carbn
Aqal
Carbono
Aqalil
Carcama, gorgojo
la tierra o polilla Rukajil che
chutijut, muq
poqol
Carcaal
Rixtuxil aqn
Crcel
Ximobl jay
Carcoma
Chachalim che
Carcoma
Rukajil che
Cardenal de golpe
o herida
Raxpispol,
raxpopj
Cardenal o seal
de herida
Lemaj, rulemajal
ruqa
Cardenillo
Raxoqom
Cardias Rutas
pama Peritoneo
Ruqul pamaj
Cardilogo/a
Ajaqomy kuxaj
cardo de comer
Kaxlan kaqwoq
ichaj
187
cardo monts
Saqikix
Cardo santo (Pg.15) Saqikix
cardo santo
o chicalote
Saqikix
Carga o angarillas Patal
Carga t
Tawejqaj
Carga
Ejqam
Cargador
Eqom
Cargo
Ejqalem
Caries
Ruchikopil eyaj
Carne dura mal
cosida
Raxrj, ka raxrj
Carne
Chak
carne
Tioj
Carne
Tiojil
Carnero, oveja
Chij
Carnes
Rutiojil
Carpintea t o
labra madera
Tawajaj
Carpintero
Ajanel
Carpintero
Kuruchich
Carrera
Aninbl
Carreta o carro
Setet
Carta (k)
Lomabew
Carta de
agradecimiento (k) Kawomawuj
Carta de invitacin Kuluwuj
Carta o libro abiertoJaqom wuj
Carta para hacer
Wujbibl
Carta
Taqowuj
Cartapacio
Chewuj
Cartelera
tzajwuj
carteles, afiches
Bonin perwuj
Cartero
Jachwujunel
Cartlagos
Buyubq,
Cartulina
Perwuj
Carucho
Xulsij
Casa abierta
Jaql ruchi jay
Casa angosta
Koyuchuyuj
casa desocupada Jaml jay
Casa donde
estuvo casado
Ibaj
188
Casa encalada
Casa que no
tiene alhajas
Casa t
Casa t
Casa Vaca
Casa
Casa, morada,
pueblo o lugar
Casa, una familia
Casador de peces
Casamentero
Casampulga
Casas Rurales
Casas urbanas
Csate t
Cascabel (Pg.37)
Cascabel de vbora
Cascabeles
Cascajo de otra
manera o tizne
Cascajo o arena
blanca
Cascajo
Cscara o corteza
del encino
Casero
Castellano
Castidad
Chunan jay
Mani raqem, mani
rutzimay
Kakuluban
Takuluba
Tolan jay
Jay, ochoch
Ochoch
Jay, jujaim winq
Luqbaqon
Ajkatoj
Ronkej
Juyu jay
Tinamt jay
Kakule
Sochj
Rusoch kumtz
Kalaqn chich
Xak, qeqxaq
Poq
Choyobl abj
Jumet, rujumetal
wit
Ruxikin tinamt
Kaxlan chabl
Chaomalj
kojlem
Relik kojlemal
Takajisaj ruwch
Kajisanel
Takajisaj awi
Koxtum jay
Sutz
Castidad
Castiga t
Castigador
Castgate a ti
Castillo o fuente
Catarata
Cataratas que se
forman en los ojos Kaqlalojeji
ruwch
Catrnica
Kanixt
CHOLTZIJ
Ojb
Oxchi
Kajlawejer
Kajlajuj
Tjal, mulan, teql
Ja
Bijibl
Umanel
Umail
Kana, teleche
Katelecheen
Kana
Alabitz, munil
Munil tzij, alabitz
Teleche
Takoto
Takoto
Kotoj
Julil
Karalin
Taralij
Ralon ralinel
Kanonel
Ralon
Ajtil, ajtila, till
kel
Kaql kej
Ralon, kanonel
Iximawas
Kuchkuy
Xnakt qs
Leslotink
Tostk raq
KAXLAN - KAQCHIKEL
Cedazo
Cedro
Cegaron
Ceiba
Cejas
Cela t
Cela t
Celebra fiesta t
Celebracin
Celebraciones
Celentreos
Celos
Celoso
Cemento
Cemento
Cena
Cena
Ceniza
Centella de fuego
Centella o llama
de fuego
Centena de millar
Centena
Centmetro
Centro de salud,
Hospital
Centro del infierno
Chayubl kaj
Kische
Kapiwch
Inup
Metz
Katachixan
Tatanaba
Tawikowisaj
Ikowisabl
Nimaqijunem
Yup
Achixabl
Achixon
Kajabj
Rukokil eyaj
Qeqawaim
Xqeqabal
Chaj
Rupix qaq
Pix, rupix qaq
Wokalil xoal
Wokalil
Raqakal
Aqomabl jay
Rukux
xibalbay
Centro del infierno Rumuxux
xibalbay
Centro
Nikajal, kuxaj
Centros
comerciales
Achkayij
Cenzontle negro
Tuk
Cenzotle
Oyl jb
Cepillo de diente Chajbl eyaj
Cerbatana o
arcabuz
Pub
Crcate a ti
Taqatej awi
Cercena t, a la
redonda
Taseta, taseteba
Cerco o corral
Qejoj, kulaj
189
Cerebelo
Rachtzatzqor
Cerebro
Tzatzqor
Cereza
Koxkobal,
cerezo
Kuxbakel
Cerncalo
Lik lik
Cerncalo
Litz, litz
Cero
Waix
Cerote o morcilla
es de oprobio
Pochitz achq
Cerrado el puo y
levantado en pulgar Tuwik
Cerro hecho a mano
a manera de cuesta Kaqay
Cerro redondo
pequeo o de tierra Chutimulumk
juyu
Cerrojo o candado Japibl chich
Cerro
Juyu
Certifica t
Tawiqitzij
Certificacin
Iqitzijk
Cesto canasto
o espuerta
Chakch,
chakachk che
chamajij
contrayerba
Amisaqul
Chacha
Xkaman
Champin
Rokx km
Chato
Patax
Chato
Setesk rutzam
Chayote
Chimay
Cheque
Rukaxel pwq
Chian
Ak
Chian
Ak
Chicaste
Amuley,
Chicharra
Chukuy, chikuy
Chichicaste
grande bravo
Amuly
Chichicaste
pequeo rerba, todo
gnero de yerbas Qaqaley
Chico zapote
Kaqatull
chilacayote
Qoq
190
Chilate
Chilca
chile chamborote
Chile colorado
y picante
chile como
chamborote,
otro gnero de
chile de chocolate
Chile guaque
chile mestizo
Chile o especie
molida
chile o pimiento
Chile pimiento
Chile seco
chocolate
Saka
Kaspar che/
metaba
Borobq ik
Choy ik
Saqtoniq
rixkq bay
Nimaqik
Saqik
Jokon ik
Ik
Sobosk ik
Raxik choy
Rixkq bay ik
Chile seco pequeo Tukr, chol
Chile seco
Chaqij ik
Chile seco,
no picante
Chaqij ik saqton
Chile siete caldo Kolokk
chile ululte
Kolokq ik
chile verde rollizo Raxaik
Chile verde
Raxik
Chiltepe
Rik choy
Chiltotote
Toochich
China
Kototchikrin
Chinche de castilla Sipichut
Chinche volador
que hiede
Kisy
Chinche voladora Chut
Chinchitor
Chichitr
Chipe
Chipchip
chipilin
Much
chiribia
Kixtan ichaj
Chismear
Pereq unk,
molonk tzij
Chismoso o
alcahuete
Yal tzij
CHOLTZIJ
Chistear, engaar
Chivato
Chocola, (bebida)
Chocoyo
Murmurador
Chol propio (k)
Chorcha
(campanero)
Chuj propio (k)
Chupa t
Chpate a ti
Cicatriz de llagas
en la cabeza
Cicatriz
Ciclo educativo
Ciclo
Ciego (PG.52)
Ciego de
ojos vacos
Ciego que tiene
los ojos claros
Ciego que ya ve
Ciego total
Ciego total
Cielo imperio
Cielo
Ciempies
Qelonk
Sentun
Qutl
Kl
Choj awaq
Kaxtok awaq,
Raqn cholti
Tonchin,
tochich
Raqn kiti
Tatzubu
Tatzubu awi
Lemaj
tzalawch Tuyuq
Itzkolinem tojonk
Pitzkolinem
Moy
Matztz,
Moy
Wachininq
Qqwch, wel
Xmawch
Rumuxux kaj
Kaj
Ququchikp,
xkul
Ciencia
Etamabl
Ciencia
Ruwachulewal
etamabl
Ciencias naturales Retamabalil
kajulew
Ciencias sociales Retamabalil
winaqilal
Ciento ochenta
Belejkal
Ciento sesenta
millares
Jukala
Cierra o lima
Quxbl chich
Cierra t la boca Tatzapij achi
KAXLAN - KAQCHIKEL
Cierra t, encarcela,
cobija o cubre
Tatzapij
Cierra t, la boca Tayumu achi
Cierra t, los ojos
apretndolos
Tayupuba awch
Cierra t, los ojos Tatzapij awch
Cirrate a ti,
los ojos
Tayupuba awi
Cierta bebida
de cacao
Ikim ya
Cierta bebida
de maz
Buch
Cierta bebida
para esforzar
Lakank aqom
cierta yerba
medicinal
Joyl
Cierta yerba
para curar
Joyl,
muchuchin
Cierta yerba que
tiene la hoja
como sauce
Tunay
Cierto
Relik tzij
Cierto, ciertamente.
Ser, muy cierto
Qitzij, qitzij wi
Ciervo o venado Kej
Cifra
Ajilaj
Cigarro
Sik
Cigea
Qeqsaqiky
Cilandro, culandro Chp
Cilndrico
Bolobk
Cilindro
Bolobk
Cinta adhesiva
Wujnakbl,
nakbl
Cintura
Rukojokikil
Circulacin mayor Nimasot
Circulacin menor Chutisot
Circulacin
Sot
Circular, memo (k) Ton
Circulo amarillo del sol Tantatin qij
Crculo
Setaj
Crculo, redondo Setesk
191
Circunferencia
Setejuch
Ciruela amarilla
mamey
Qanayib
Ciruela roja
Kaqayib
Cirujano/a
Pachonel
Ciudad o pueblo Tinamt
Ciudad, Municipio,
pueblo
Tinamt
civil
Winaqal
civilizacin
Winaqirem
Cizaa
Yujuj tzij, yujuj
chikp
Claridad (5 de
la maana)
Saqil
Claridad o
resplandor
Tjoj
Claridad
Kanijablril
Claridad
Loqobl,
kanijabl
Clarinero o
trompetero
Ajtun
Clarinero, snate
macho
Antun chk
Clase de culebra Qanchi
Clase de tule
Xorott
Clase de vbora
(Pg. 37)
Qeqikas
Clase de Vbora
(pg. 38)
Chaqij kumtz
Clase de vbora
(Pg. 38)
Qaqbelen
Clase de vbora
(Pg. 38)
Qays kanti
Clase de vbora
(Pg. 38)
Qelchan
Clase de vbora
(Pg. 38)
Saqikumtz
Clase de vbora
(Pg.37)
Saqmatalbaq
Clase de vbora
Chabq kumtz
Clase de vbora,
(Pg. 37)
Qantil, kanti
192
Clase de vbora,
(Pg. 38)
Ruxe chali
clase social
Ruwch winaqil
Clases de conjunto Kiwch molaj
Clases de dientes Kiwch eyaj
Clases de lineas
Kiwch juch
Clases de races
Kiwch xeal
Clases de tallos
Kiwch aqanal
Clasificacin
Chaonem
Clasificador
nominal
Chal tas
Clasificador
numrico
Chal ajilabl
Clasificador
personal
Chaonel winaqilal
Clasificar
Chaonk
Claustro de maestro etamabl Tijonela
Clusula de
complemento
Rutzaqat pajtzij
Clusula
dependientes
Tzeqelel pajtzij
Clusula principal Numapajtzij
Clusula relativa
no restrictiva
Mechaonel,
achpajtzij
Clusula relativa Rachibil pajtzij
Clusula
Chaonel
achpajtzij
Clusula
Pajtzij
Clava estaca o
clavo t
Tawonij
Clava o golpea t,
con piedra
Tabajij
Clavel
Buchisij
Clavcula
Ruwch telemaj
Cltico
Ajna
Cloro
Aqomayil
Clorofila
Bonitz
Coa de hierro
Patan chich
Cobarde, haragn Xqe
Cobjate por el
aguacero
Taparaj
CHOLTZIJ
Cobra deudas o da
prisa a la obra
Cobrador
Cobras t
Cobre o azfar
Cobre
Cocea t
Cocea t
Cocea t
Coceadura u
hollinientoa
Coche monte,
puerco de monte,
jabal (Pg. 31)
Cochinilla
Cochinillos que
se cran de la
humedad
Cochiquiguite o la
espina de clavar
Cocida
Cociente
Cocina
Cocinero o quien
da de comer
cocinero
Coco
Cocodrilos
Codeudor
Cdices
Codicia o deseo
Codo
Codorniz
Cofrada (S.36)
Tatoqolibej
Kutunel pwq
Katoqoliben
Qanachich
Qanachich
Kapaliben chi
aqn
Tachjiqaja
Tapalibej chi
aqn
Paliben, palibl
Juybl aq, raq
juyu
Muq
Chuti qiboy
chikp
Chut
Tzakaj
Jachojil
Ruchiqaq, rute
aq
Ajwatas
Ajwatas, ilinel,
ajbany qutun
chich
Nimachich,
Nima ayin
Achkas
Kumatzin wuj
Raybl, raynem,
raynk
Chuk, wel tzik
Saqkorowach
Ajilatal, ajpatan
KAXLAN - KAQCHIKEL
Coge o dobla t,
ese cordel
Taqocho,
tachoqo ri kolo
Kachapo
Coge o prende t
Coge t, toma
o prende
Tachapa
Coger las mazorcas
de las milpas
Jch, tan tiban
jch
Coherencia
Ruqinal
Cojo (P.G. 53)
Sikraqn
Cojo de un pie
Xjekey
Cojo
Sik raqn
Cojones
Runaq rabaj
cola o engrudo
Kiaq
Colador de
nixtamal
Xchaul, xojbl,
tzo
Colegio
Ichtijobl
Coles
Kulix
coles
Kulx
Colibr
Tzunum
Colinabo (humor
caliente)
Naws
Colinabo
(humor fro)
Mestansya
Colmena (Pg. 41) Oroqm, joj
Colmillos
Kiey
Colocar
Yaoj
Colon
Tun
Colonia
Nomachitinamt,
nimamolajay
Color blanco como
de enfermedad
Saqpilipoj
Color blanquecino Saqtultuj
Color colorado,
palo colorado,
Kaqche
Color de bermelln Kaqpukupuj
Color o endemoniado
mundo corre
Saqichuj
Color verde o azul
o fruta verde
Rx
193
Color verde
Color
Colador
Colorado
Colorado
Colorado, rojo
oscuro
Coloreado su
superficie
Coloreado
Colores con que
unga los seores
Columna vertical
Coma (k)
Comadreja
Comadreja
Comal
Come carne o
pescado t
Come carne t
Come cosas secas
o tostadas t
Come hinchando
la boca t
Come huevos
t o fruta
Come o pica,
como ave
Come t
Come t, cosas
secas o duras
Come verduras t
Come verduras t
comedor
Comensal
Comer
Comercializacin
Comercio
Cometa
Comida de carne
194
Raxtun
Bon, kaxlanbon
Chayubl
Kq
Kaqkj
qq
Bonotl ruwch
Bonatl
Titil, qanabaj,
kaqaulew xaq
Rucheel ijaj,
Muxtuq
Kux
Saqbin, kux
Xot
Tati
Tachakuj
Kakuxu
Kaxeqo
Talo
Tatopo
Tawaij
Takabawilaj
Katechan
Tawechaj
Wayiby
Wail
Wayink
Nojkay
Kayij, kayink
Chabiqqaq,
Rukis chumil
Chakubal, wel
chakunk
CHOLTZIJ
Comunidad
Con mal gesto
mal encarado
Amaq
Wolowq ruwch,
Chilichq ruwch
Con qu o bien
fuera
tz taj
Con qu, sino que Xa
Con sosiego o
mansedumbre
lo hago
Tkatzil, xa
rikatzil tinban
Con sosiego o
mansedumbre
Rikatzil, xa
rikatzil xtinbn
Con sosiego
Riqatzil
Con todas vuestra
fuerzas
Chi ronojel
uchuqa
Con vehemencia Jakaq
Concebimiento
Winaqirem,
Winaqirk, kukk
Concdeate a ti
Takukuba awi
Concha o escama
del pescado
Pemech
Concha
Pemech
Concibe t
Kawinaqr
Conciencia
Etamabl wch
Concluye t
Tatoqoba
Concluye, termina Katane
Concordancia
Xim
Concordar
Ximk
concua de mujer Achalkam
Concuos o
concuados
Ixnamunel
Conejo
Uml
Conferencia
Tzijonk, tzijonem
Confiesa t o
declara, aseguralo Tajikiba
Confisate o declrate,
corrige tu vida
Tachojmirisaj awi
Confirma lo dicho
o la sentencia
Tatjajij
KAXLAN - KAQCHIKEL
Confites de maz
Congoja o
pronostico
Congoja o
pronostico
Congregacin,
rebao
Congregados o
ayuntados
Bosel
Ilonk iloj
Kap, ilink
Chob
Mokl, molan,
kuchum
Conj. Coor,
disyuntiva
We nuktunu
Conj. Coordinativa
(k)
Nukutunu
Conj. Coordinativa
copulativa
Ichnuktunu
Conjugacin (k) Pachunem
Conjugacin
verbal (k)
Banoj pachunem
Conjugar (k)
Pachunk
conjuncin coor.
Adversativa
Xa nuktunu
Conjuncin de luna Rakamibal ik
Conjuncin
Tunu
Conjuncin:
empero
Eq
Conjunto
coordinables
Tunel molaj
Conjunto iguales Junam molaj
Conjunto infinito Kisel molaj
Conjunto infinito Mekisel molaj
conjunto no
coordinable
Retal metunel
molaj
Conjunto no
coordinables
Metunel molaj
Conjunto unitario Junila molaj
Conjunto vaco
Tolan molaj
Conjunto
Molaj
Conjuntos
diferentes
Jalajj
Conmigo
Chuwe
195
Conmigo, 1ps
Cono
Concele t
Conocimiento
de Dios
Conocimiento
Conquistar
Conquistar,
invasin
Consejero (S.315)
Consejo
Consentido
Consigo 3ps
Consonante (k)
Consonante
glotalizada
Constante y
pareceres
Wikin
Setechut
Tawetamaj
ruwch
Rusaqixik tyox,
ramqexik tyox
Etamabl
Chakonk
Majonk
Poponel
Kamowal naojil
Kuyunel, kuyul
Rikin
Chakultzib
Jas chakultzib
Maki ikowel,
makitaskujel
Constitucin
Poltica
Cholkaslemal
consuegro
Wachali
Consulate t
Kakuqr
Consultar
Kubenk
Contador
Ajilanel
Contaminacin
Tzilonem
Contaminar
Tzilojnk
Contar con orden
lo sucedido
Cholmayij
Contar
Ajilank
Contenido
Chajibl
Contenido
Rupam
contenidos de
una casa
Rupam jay
Conteo
Ajilanem
Contigo, 2ps
Awikin
Contra m, detrs de
m o despus de m Chuwij
Contra ti
Chi awij
Contrabandista
Ewanel
196
Contrabando
Contradice o
borra t
Contraer
Contrario, sombra
o instrumento
Contrato (S.307)
Convento o
congregacin
Convdate a ti,
a comer
Conviene o es
menester
Conyuntura
cooperacin
cooperar
Cooperativa
Coordinador
General
Coordinador
Coordinador
Copa de palma
para el agua
Copal para mascar
copal
Copiar
Coral
Corazn de la
madera
Corazn de lo que
hacen el petate
Corazn
Corazn
Corchetes (k)
Corcova
Corcoveado
Cordal
Cordero
CHOLTZIJ
Ewl
Tapaqchij
Kutirisank
Ajlabl, kull
mujinem
Pey
Jukol
Tawatisaj awi
Tajox
Xalqatat qij
Toonem/ tooj
riil
Toonk
Tooj riil
Suqnukunel
Nikunel
Nukusamajink
Tut
Kach
Kach
Achibalink
Xaqakap
xoqojaw
Rusunal rupam
che
Sibq
Kux
Kuxaj
Kajux
Pusirem
Pus
Tzay
Ral chij, alaj
Cordn, lazo
Cornea o punza o
da estocada
Cornea trasparente
Crnea trasparente
Coroides
Corola
Corona (S.348)
Corona de espinas
Corona t
Corona
Corona
Corona, el que se
hade coronar
Kolo
Katoqon
Rulem wachaj
Taslem
Boniwachaj
Kotzijal
Sot, kawch
Boqotim kix
Takalwachij,
tayachwachij
Kalwch, wel
walkacha
Ruwi eyaj
Kalwachinel,
yalwachinel
Kalwachibl,
yalwachibl
Chonkis
Chonkis
Coronacin
Coronadito
Coronado
Coronado, el
que ha de ser
Kalwachixel,
yalwachixel
Coronilla o
remolino de
la cabeza
Coronilla
Corra t
Corral, patio cerco
Corre t
Corre t
Correo (k)
Correo o posado
prestado
Correo o posta
Correos
Correspondencia
Corresponder
corriente elctrica
Corrientes marinas
Sut, kakut
Sut
Taqata
Kulaj qejoj
Katan
Katanila,
kataniaj
Taqawuj
Wiql anin
Anoma
Taqawuj
Jujunikil
Jujunk
Kamasaqil
Beya palow
KAXLAN - KAQCHIKEL
197
Cosa negra
Cosa nueva como
verdura o fruta
Cosa o rabo
Cosa pegajosa
Cosa pequea de
animal o de hierba
Cosa pesada
Cosa pesada, como
piedra mojada
Cosa que ceba y
pasa
Cosa que esta
enroscada como
culebra
Cosa que hecha de
s admiracin
Cosa que no es
menester
Cosa que no tiene
nmero
Cosa que tiene
diferentes colores
Cosa que tiene ser
y vale algo
Cosa que ya esta
madura
Cosa redonda o
la argolla
Cosa redonda
Cosa redonda
Cosa sabrosa que
sabe a canela
Cosa sabrosa que
sabe a dulce
Cosa seca
Cosa sencilla
Cosa tuerta
Cosa, sosa hueca
o blanda
198
Qq
Ka ruqij
Jey, rujey
Lakan
Lajab
Al
Raxjurujj
Taskujel
Qoyol, qoyolem
Korab
Mani rikatz
Mani choyl,
mani qatal
Balboj, qanqj
Ikatz
Chq chik
Sotosk, sotosk
chich
Kolokoj
Seteban
Raroj
Kitaqtoj
Chaqij
Xichil
Kotokk, rukotokil
jay
Cosas amontonada
como ollas
Cosas que estn
abiertas
Cosas sagradas
Cosas viejas
o la pobreza
Kurul
Jaqojoxinq
Qochij, ichinaj
Aqutark,
tziaqirk
Tatzisa
Koltikom
Takisa awi
Xuqul
Poxaj, kokal
Cose t
Cosecha
Csete a ti
Costado
Costillas (P.D.58)
Costillas delgadas
del hombre
Rusol, rusolol
winq
Costillas
Kalkax
Costra en el
cabello de nio
recin nacido
Peq, kot
Costra
Rusolotal chak
Cotiledn
Rukax ijatz
Cotuza
Uty
Coyol
Map, yuq tolon
coyol
Napyuq
Coyote
Utiw
Coyuntura de los
dedos de las manos Ka, jun ruwi qa
crter
rujomil xkanul
Crayones
Bontzibabl
Creador
Tzaql Bitl
Crece t
Katkij, kataqanij
Crecer
Kiyem
Crecer, crecen
Kiyik, yeky
Creciente
Kiyilel
Cree t
Tawikikij,
tawoqesaj
Creencia (S294)
Okesabl
Creencia o entrada Okesabl
Creencia o
seguimiento
Taqebl, takenk
Yoql, ibil
CHOLTZIJ
Creencia, creer
en Dios
Crema gria
Crema
Creo que bien
ser as
Crespo o rojo
Crespsculo
Cra cuervos, te
sacaran los ojos
El que tiene
gran fausto
Cra t
Cra t
Criadera que
tiene pollos
Crianza
Ikikink, rikikixik
tyox
Chamitztz
Saqtztz
tz tape ke re
oqtj
Kol
Qajem qij
Takijisaj kuch,
Katkelesaj runaq
awch Takakinel
Kakiyr
Takiyisaj
Teej
Kiysabal,
kiysanem
Cras de las cabras Ral kabrax
Criatura
Akwal
Criatura
Alaxel
criollos, mestizos Kaxlani, qeqa
Criptgamas
Mesij
Crisol para
fundir oro
Ratiyal, yarisabl
puwq
Cristalino
Qacwachaj
Cristiana
Chabalela
Cruel, repulsivo
doloroso (S.313) Poqonalj
Crustceos
Kop
Cuaderno aspiral Totwuj
Cuaderno de
cuadrcula
Kajtzukwuj
Cuaderno de
dibujo
Kelowuy
Cuaderno de
doble lnea
Kajuchwuy
KAXLAN - KAQCHIKEL
Cuaderno de notas
Cuaderno de
taquigrafa
Cuaderno
Cuadra, manzana
Cuadrado
Cuadro fenmico
(k)
Cuadrpedos
cuajinicuil
Cualquier bebida
Cualquier cosa
basta
Cualquier fruta
de comer
Cuando eran
puestos en seoros
Cuando las milpas
Cuando muchos
pasados estn
juntos
Cuando muriereis
Cuando quiere
amanecer
Cuando se dobla
la milpa o mide
Chutiquy
Anitzibawuj
Tzibawuj
Kasjsetaj, molajay
Kajtzk
Rukajul bitz
Kajraqn
Chalum
Utzum ya
Bitaon
Lonij saqul
Ajxaq, ajqanabj
Ka tajin
ochawn
E motzl pa bey
Cha kixkm
Kamoyol
Mejkamabl
raqn awn
199
Cuarto creciente
(S.338)
Cuarto
diversificado
Cuarto menguante
(S.337)
Cuarto primaria
Cuarto
Cuatro aos
Cuatro centena
Cubito
Cubo
Cubre t o
atranca la puerta
Cucaracha casera
Cucaracha de otro
Sgnero (Pg.43)
Cucaracha
que (Pg. 34)
Cucaracha
que vuela
Cuchara de cscara
Cuchara de palo
Cucharn
Cuchillo
de pedernal
Cuchillo o lanceta
de pedernal
cucuyusin (dicen
en Mxico)
Cuela t
Cuelga t
Cuelga t
Cuello del diente
Cuenca de los ojos
Cuenta t
Cuento de aos
Cuento tradicional
Cuerda
Cuerno de animal
200
Saqmoyomoj
Rukaj ruwch
Jiksaqmoyomoj
Rukaj rupalbal
Kajram
Kajab
Juqo
Piniyox baq
Waqwch
Tajubij
Chajl jay,
chaniy
Xtuxtuli
Xpinkk
Xpinkok
Kox
Pakach
Pakach
Tijax
Chay, tijax
Ruxaq kox
Kachayun
Tajekeba
Tatzeqej
Ruqul eyaj
Runum qawch
Tawajilaj, tacholo
Beleja, lawja
Ojer tzij
Kam
Uka, ruka
Cuero cabelludo
Cuero curtido o
adobado
Cuero, piel
Cuerpo calloso
Cuerpo
Cuerpo, el espritu
Cuerpos
geomtricos
Cuerpos inodoros
Cuerpos inodoros
Cuerpos opacos
Cuervo
Cuervo
Cuesta abajo o
el que baj
Cueva
Cuidado de
los dientes
cuidado
cuidar
culantrillo
culantro
Culebra de agua
Culebra siega
Culebra verde que
vuela Hombre sano
o mujer sana
Culebra, todo
gnero de
Culo o excremento
Culo, ojo de
Culpa o cosa
de infortunio
Culpa o pecado
puesto en efecto
Culpa o pecado
Culpa
Cultiva o ara t
Culto Religioso
CHOLTZIJ
Rutzumal
jolomaj
Kaqlol
Tzum, rutzumal
Semet
Chakulaj
Xamalil, xaxil
Jalowachibl
Meuxla
Mebon
Muquchak
Jo j, qoch
Qooch, joj
Xulan
Pek
Ruchajixik eyaj
Chajinem
Chajink
qux, chichip
Kulantro
Yalus kumtz
Moylj kumtz
Raxkel kumtz
Kumtz
Achq
Ruchi rachq
Ilwil, nutzap
Chaqalj banoj
Banoj iloj
Makubl,
makunk
Kacheno
Xukulem
Cua de hierro
Cuna de nio
Cua
Cuna
cuada de varn
cuado de hombre
cuado de mujer
Cuado, su cuado
Cura t
Cura t
Curruchiche
Curva
Cutete
Jolom chich
Kusl
Chutl tzij
Utuybal
Ixnam. ixnam
Balk
Echam, echam
Baluk, rubaluk
Kakunan
Tawaqomaj
Tapicholol
Kotojuch
Ixkitz
D
Da a entender algo
de nuevo t
Taxokonisaj
Da a mamar t
Tatzumtisaj
Da alaridos t,
golpendote la boca Taqosij achi
Da de beber t
Taqeja
Da prisa con
aceleracin t
Katjujuwisan
Da prisa t
Tachuqabaj
Da t de bofetadas Kapojobot
Da t, con puo
cerrado
Katokin
Da t, de bofetones
o de palmadas
Takajij chi aqa
Da t, de bofetones Tapojij ruwch
Da t, de comer a
las aves a sus hijos Taqo
Da t, de comer
o convida
Tawatisaj
Da t, gritos
Taraquj achi
Da t, muchas
cosas a hacer
Takoxomaj
Da t, voces
Taqaachi, tpo
achi
Da t, zancadilla Tayekuj
Da zancadilla
t a l
Tameja chi raqn
KAXLAN - KAQCHIKEL
Daca o trae
alguna cosa
Ddiva
Ddiva, don o
merced
Dale jigas t
Dale t, jigas
Damnifica o
injuria t
Damnificacin o
injuria
Xabila ti pe
Sipa
Koch
Tachebeba aqa
chuwch
Tachebeba aqa
chuwch
Kapoisan
Poysabl,
poysank
Daa t
Tapo
Danta (Pg. 31)
Tixli
Danta
Tixl
Daos prisa a venir Atzaim kixpe
Daos un poco
ms de prisa, hace
ratos que comenz
la misa
Atza kixanpe,
myer titikr misa
Dar alguna
cosa para que
se contente
Xa ri kowisabl
rukux
Dar buen ejemplo Yaal, lemowal
Dar o maltratare
con piedra
Tinchy chi abj
Date a ti, por
vencido
Taya awi
Date bofetn t
Tabojij awch,
tabojila awch
Date prisa a ti
Tayalaqijisaj awi
Date prisa t
Kayeen
Date prisa t
Tayeej awi
Date un poco
ms prisa
Atzachuqa
Dtil (Pg.2)
Tochich
De aqu a
catorce das
Kajlawej
201
De aqu a
cinco das
Wojej
De aqu a diez das Lajwej
De aqu a doce das Kablawej
De aqu a ocho das Wuqubx
De aqu a tres das Oxij
De aqu a
veinte das
Juwinq
de buen corazn
Jebl rukux
De buen saber
Jull, ly
De cerca seria
Naqaj, chunaqaj
de chocolate
Xojqutulin
De cinco en cinco Chi wootq
De cuatro en cuatro Chi kajkq
De da y noche
Chiqijil chaqa
De diez en diez
Chi lajtq
De dos a dos das Kakachi qij
De dos en dos
Chi kaka
De dos en dos
Kaka kakabil
De esta manera
y por eso
Cha, xacha, xa
kacha
De la misma
manera
Xa wi ke re
De noche
Chaqa
De nuev e en nueve Chi belejtq
De ocho de ocho Chi waqxaqtq
De otra manera
Jalan
De otra manera
Jalkat
De repente
Xakaet, xakatet
De seis en seis
Chi waqtq
De siete en siete
Chi wuqtq
De tres en tres
Chi oxx
De uno en uno
Chi jujun
Deudarse
Tunl pwq
Debajo de
alguna cosa
Xe ruxe
Debajo
Chuxe
Deberes
Katz, samaj
Dcada
Lajuj juna
Decena de millar Rulajulal xoal
Decena
Lajujal
202
Decimal
Lajujil
Decimales
Lajujila
Decmetro
Rulajetokal
Decir indirectas
Torin tzij
Decir
Bij
Declamar, trenzar Pachunk
Declara muestra o
encamina, analzalo Tachobo
Declara t, la cara Taqalajisaj awch
Declara u ordena,
platica t
Taqeja, tacholo
Declaracin o
encantamiento
Chobonk,
chobon
Declrate ati o
confisate
Tajikiba awi
Decreciente
Qobilel
Decretar, (sinnimo
de mandar)
Taqoj
Dedo chico del pie Ruchip aqn
Dedo grueso
de mi mano
Ruwi nima nuqa
Dedo largo
en medio
Runikajal ruwi
qa
Dedo meique
Chipiqa
Dedos de la mano Ruwi qabaj
Dedos del pie
Ruwi aqanaj
Dedos, artejos de Rukojkakl qa
Dedos, coyunturas de Ruwi qabaj
Deduccin
Chutinirisaxk
Deducir
Kamaxk
Defensa
Kolobibl
Defensor
Kolobinel
Defensor
Koll, koll rij
Defleznamiento
Yoloyobink,
yolan
Defrauda o
engaa t
Tapaqaqej
Deglucin
Biqiba
Degella t
Tatoqo ruqul
Dectico
Etalil, etalilal
CHOLTZIJ
Deja o sultalo t
Tayuspij,
tawoqotaj
Xaan ticha ri
Xaan ticha ri
Xnubij kan
Djalo decir
Djalo estar as
Djeselo dicho
Del codo de
la mueca
Ruchumay qa
Del hombro al codo Ruchoy qa
Del pulgar al medio Kutu
Delantal
Toobl
Delgada como papel Xaxoj
Delgado como
manta
Sowl, xichl
Demanda con
importunacin
Rakakibalqa
Democracia
Junawch,
Junawi
Demonio del
infierno
Tatanbaq, tata
jolom
Demonio
Kaxtok
Demonio
Kik rey, kik
rixkk
Demonio
Tzitzimt, kolele
Demorar al hablar Qelebenk,
Yokobank
Demostrativo
Kutulel
Dentellea o
muerde t
Tapurij, tati
Dentellea o traga t Taqaba
Denticin
Eyajem
Dentista
Ajeyaj
Dentro de
las nalgas
Rukojol achq
Dentro
Chupam
Dependencia
Tzeqelel riil
ichinan riil
Derecha
Ajkiqa
Derecho fiel
Jitzwil
derecho
Chojibl
Derecho
Chojinem
Derecho
Chojmil
KAXLAN - KAQCHIKEL
203
Desbarata o
desconcierta t
Desbarata t
Desbarate a ti o
dessete
Descalabrado
Descansa t
Descarga t
Descarga t,
el tributo
descendientes
(S.263)
Descolorido como
la enfermedad
Descolorido de
fro o de preez
Descolorido y
pelado por
enfermedad
Desconcertar lo
concertado
Desconcierta las
costumbres
Descose t, rompe
o rasga o desvirga
Descubre o
declara t
Tawoqkorij
Tatorij
Tayikaj che
Chorom wch
Katuxlan
Taqasaj aweqan
Takoropij aqa
Mamaxe, jotaytil
Saqkajkj ruwch
saqtukuj ruwch
Saqmichimj
ruwch
Yojonk, yojom
Tayojo saqkojlem
Tabit ta
Takaqaba
ruwch
Myer
Desde hoy
Desde o que tanto
tiempo ac
Bem (partcula)
Desde que entre
para estar a
dos meses
Xkay ik
wokibem pe
Desde que me
bautic no me
he casado
Xukajibem ya pa
nuwi mani tan
kikule
Desde que vine
Xwulibem pe
204
Desdentado
Desdentado
Desdentado
Desdcete t
Desdicha miseria
o trabajo
Desdicha o
acaecimiento
Desdicha o
tentacin
Desdichado o
tentador
Desea o ten
gana t
Desea t la muerte
Desea t
Desea t, con
antojo (con
excesivo deseo)
Desembarazados
Desempareja t
Desempea t
Desentonan
Desequilibrio
Desrtate t
Desesperado
Desesprate a ti
Desesprate t
Desesprate
Deseulla t
Desgarra t
Desgrrate a ti o
rmpete
Desgasta t
Desgasta t
CHOLTZIJ
Desgrana maz t
Desgrana
semilla t
Desgrana t,
estriega el trigo
Desgranando
Deshace o derriba
edificio
Deshacer
Deshonra o no
obedezcas t
Desierto o soledad
o casa vaca
desierto
Desigual
Desigualdad
Desinencia (k)
Desinfectar
Desinteria
Deslenable cosa
Deslizamiento
Desmyate o
cnsate t
Desmayo
momentneo
(coto 151)
Desmelenado
Desmelenado
Desmenuza t
Taqosij ixim
Tajera ri ijatz
Tabaqa ruwch
kaxlan ixim
Beqom, bichom
Taturu
Turunk
Tachakatij
Tolan, tolanichay
Tziran ulew
Jechl
Jechejk
Jil
Chajk
Yayatzam
Lojan
Yolan
Kamayr,
kamochir
Kulum
Chikik ruwi
Juwakaj ruwi
Kaweklin,
kawechon
Desmenuza t
Tajixkaj
Desmenuza t
Tawechel away
Desmenuza t
Taxera, tapira,
taqutu
Desmenuzaste a ti Ajixkaj awi
Desnarigado
Qataqik rutzam
Desnuda t
Tachilael
Desnuda t
Takolela,
tachilela
Desnudamiento
Chilom
KAXLAN - KAQCHIKEL
Desnudamiento
Desndate a ti o
despjate
Desndate a ti
Desndate t
desobediente
acusado o
denunciado
Desobediente o
quebrantador
Desobediente
Desobediente
Desobediente
Desobediente
Desosegamiento
Despabila t,
despntalo
Despacha t,
correo o avienta
Desparrama t
Desparrama t
Desparramase,
como ganado
Despedida
kironk, kiribl
Tatjuluba awi
Tachanaba awi,
tasonoba awi
Katjule, kasone
Jipulj ixq
Qajy tzij, wel,
qajonel
Ajkopak
Mesty tzij, tzaql
tzij
Oyew, ajkopak
Qajibl wel,
qajbal tzij
Chibank, yalun
Tachupu rutzam
Tawanomaj
Tachipuj
Talika
Ketaluj ki
Kisitzij,
kisiqejelonl
Despierta t o vive
mira o acata t
Tatzu
Despierta t
Takasoj
Despirtate a ti
Takasoj awi
Despirtate t
Kakastj
Despliega t o
ensnchalo o tiende Tarika
Despoja o
desnuda t
Tachuluba
Despus de comer
de ver comido
Telexwaim
Despus de comer Telexwain
Despus fue eso
Xakachuwichk
205
Despus
Despus, despus
lo har
Despus, o el
que viene atrs
Despunta t
Destacamento
soldados
Desteta t, al nio
Destierra o
despide t
Destierro o
desprendimiento
Destinatario
Destudo (PG. 52)
Desuella, monda,
descorteza
Desullate a ti
Desvlate t
Desventurado
Desvergenza
Desva esa
agua de ti
Desva t
Desvate a ti
Desvate
Desyerba t
Desyerba
Detallar
Detn t, la deuda
de alguno
Detenlo, no lo
dejes ir
Determinaremos
nuestra palabra
Determinmonos
a ir
206
Chachux
Lo, tinbalo
Xanbey
Taqaja tutzam
Ajchaibl
Taqila chuwi
rutzum akwal
Tawoqotaj
Oqotabl,
oqotank
Kulunel
Kinm rey
Tacholo
Tacholo awi,
tapila awi
Kawachkejer
Chaqajinq
Karakk ruwch
Tanimkotij,
tachakomij ri ya
Taqibujuj
Ibujuj awi
Kawtel apo
Tachena
Kamako,
kamicho
Chololchk
Takolo rukas
Talama
Tiqakamisaj qatzij
Tiqaya qabeik
Oqxan
Okxan, kas
Oqxanibl,
Ajkas, okxaninel
Tasolokam
Oyonk
Tatzolqomij atzij
Tatzoropij,
takasba
Tajuba
Tabij
Xajan qij,
xajanibl qij
Da de ayuno
Mewaybl qij
Da de la Madre
Kiqij teej
Da del Maestro
Kiqij tijonela
Da del Padre
Ruqij tataaj
Da del trabajo
Samajibl qij
Da sealado
Chikl ruqijul
Da ya ido
Makajanibal,
xqeqabal
Da
Qij
Dialecto (k)
Qachi
Dialogar, enamorar Kamank,
xarink,
Chabenk
Dilogo
Kula
Diamante
Kwal
Dimetro
Waset
Das antes
Xko yan
Das antes
Xko yan qij
Distole
Rik
Diccionario
bilinge
Kachi soltzij
Diccionario de
sinnimos
Juqajuj soltzij
CHOLTZIJ
Diccionario
ilustrado
Diccionario
lingstico
Diccionario
monolinge
Diccionario
Dice al segundo
marido de la
suegra
Achisoltzij
Solchi soltzij
Juchi soltzij
Soltzij
Yajinam,
nuyajinam
Dice la mujer, mi
hijo o hija
Al, wal
Dice por venta que
est descalabrado Xorotaj pa nuwi
ma kuchatj
Dcelo t, en
secreto
Tajaskuj chi
richin
Dicha o ventura
Abach
Dicha o Ventura
Kaj
Dicho
Bin, cha
Dichoso, aventurado
o encomendado
Abachinel,
oqxanel
Diciembre
Rukablaj ik
Dicotiledn
Kakux
Dictar lo que ha
de escribirse
Qejmayij,
cholmayij
Dientes delanteros
de arriba
Ruwaey ajsik
Dientes delanteros
se bajo
Ruwaey ikim
Dientes delanteros Ruwaey
Dientes o filo
de cuchillo
Rey
Dientes, mi
diente
Ey, wey
Dientudo
Kinin rey
Dientudo
Wachawaxinq
eyaj
KAXLAN - KAQCHIKEL
Diresis (k)
Diferencia
Difteria
Difunto
Digestin
estomacal
Digestin
Dignidad (C.166)
dignidad
Diligencia
Diligente
Diluvio
Dime con quien
andas y te dir
quin eres
Diminutivos (k)
Dios sabe si lo
hiciera o no
Dios te esfuerce
Dios te guarde
Dios te guarde
Katzuj
Kolojil
Tasul itz
Qatzm
Keenk
Kienk
Qijnem, nimal,
iqalem
Qijnem
Kibalil, mitijul
Mitij chi winq
Butk, ulalj
Tabij chuwe
achoj rikin tan
katbij nubi
Churirisanel
Etna
Ajaw
atkowirisayom
Ajaw atchajiyom
Ajaw katchapon,
katukwan
Kamux
Taqonel amaq
Diptongos
Diputado
Direccin
residencial
Ochochibl
Direccin
Kamajay
direccin
Ochochibl
Direccional (k)
Chojmitzij
Directo
Jik
Director/a
kaml bey
Disciplina
Nimantzij
Discreto
Ajkux
Discurre o piensa t Kanaojin
Discurso formal
Choloj
Discurso
Kemtzij, kemon
tzij
Discurso, ceremonial Choloj
207
Discusin
Dselo, tu
Secretamente
Diseminar,
revoltosa
Disminuir
Distancia entre
las piernas
Distancia
Distancia
Diversas maneras
de vestidos
Diversificado
Divide o aparta t
Divide o aparte t
Divide t
Dividendo
Divdete a ti
Dividido o
divorciado
Dividir
Divieso o nacido
Divinidad
Divisible
Divisin de
nmeros decimales
Divisin
occidental (k)
Divisin
oriental (k)
Divisin
wasteka (k)
Divisin
Yukateka (k)
Divisin
Divisor
Divrcialo o parte
pan con la mano
Divrciate t
208
Jalajonk tzij
Divorcio
Tajaskuj chi
richin
Divorcio
Dobla ropa t
Dobla t
Doblado
Doblador
Dobladura
Dblate a ti
Doblega t
Doce
Doctor, mdico
Doctrina (S.73)
Dolor de costado o
de estmago
Jexe kumtz
Dolor que yo tengo Poqon, poqon
tinna
Dolor
Qaxom,
qaxomal
Dolor, sufrimiento Poqon, poqonal
Dolores diversos Chichi poqon
Domingo en
la noche
Raqabal
rominko
Don, seor
Ma, tata
Doa, seora
Ya, te, nan
Doncella corrupta Qajom ruqopojil
Doncella estrupada Rujixik qopoj
xtn
Doncella que an
no a conocido
varn
Palk qopoj
Doncella que el
vieja, doncella
que envejece
Qopoj,
oqoxirinq
qopoj
Donde sacrificaban
Mumus,
semetabj
Dora t
Taqanapuwakij
doradilla
Ruquxil ruwch
abj
Talunk tzij
Qobink
Kojol taq raqn
Kojolil
Najil
Yokl rokesam
Ruwch tijonk
Kapoko
Tapoko, tajixa
Tajacha
Jachoxel
Tajacha awi
Jachoj ri, peroj ri
Jachon, jacha
Awas
Qaqaltepewal,
Tyosil kojlem
Jachel
Rujachoj lajulil
Rulewal qanti
Rulewal qeqti
Rulewal saqti
Rulewal kaqti
Jachoj
Jachonel
Tapera
Talaqoj, taperoj,
tajacha awi
CHOLTZIJ
Jachibal,
laqobal perobal
Laqbl, perobl
Tabusu
Tameja, ta pusu
Busl
Joq
Mejmk
Tabusu awi
Takotzijaj
Kablajuj
Aqomanel
Chabalel
Dormiln
dormitorio
Dorso al pie
Dos aos antes
Dos aos prximos
Dos puntos (k)
Dos
Doscientos y
cuarenta aos
Ajwaram
Warabl
Rij aqanaj
Kaba chi ok
Kaba
Kachuq
Kai
Kablajumay,
Kablajuj kala
Rubey til
Drenaje
Dulete o te
duele a ti
Tapoqonaj
Dueo de alguna
cosa
Ajchoq ichin
Dueo del petate
o el seor, lder
Ajpop
Dueo o Seor de Nawal
Duerme t
Kawr
Dulce
Qusqj
Dulzura
Kabil
Dulzura, cosa dulce Ki
Duodeno
Rujey Pamaj
Dura de la piel
Pak
Duramadre
Jutas
Durazno monts
Muxiche
Duros
Kochichj
bano
Echar en cara,
chate a ti o
crrete
chate boca abajo
Eclipse de luna
(S.329)
Eclipse de luna
Eclipse de
sol (S.329)
Economa
Ecote
Edificio
Educacin Bsica
E
Takowit
Tijonk palj,
Tawoqotaj awi
Kapache
Rutik ik
Rutiyik ik
Rutikik qij
Pwaqil
Chj
Weqjay
Rukux tijonk
KAXLAN - KAQCHIKEL
Educacin Fsica
Retamabalil
silonem
Educacin para el
hogar
Retamabalil
ochochibl
Educacin primaria Nabey rupalbal
tijonk
educacin
Kulkt
Ejemplo (k)
Tzetebl
ejemplo, modelo Kambl tzij
Ejercicio, trabajo,
deber
Samaj
Ejrcito
Ajlabl
Ejote
Pejk
ejotes
Rax kinq
Ejqan
40 pares de leos
El aguacero o lluvia Jb, tiqa jb
El alcance de ambos
brazos unidos
Qetaj
El anciano,
el abuelo
Mama,
mamayxel
El baile o danza
Xajbl, sajoj
El coo
Olox
El cuerpo
Ulewal, chaqaqil
El danzante o
regocijado
Xajol, kasty
wch
El de la cabeza
pequea
Tzarasik ruwi
El deslenguado que
habla mucho
Chael ruchi
El desobediente
Qajonel, qajy
tzij
El dicho de otro,
no valga ms
Mani winq
tikowiben ruwi
qatzij
El dicho
Bijitz
El embarnisamiento
de la llaga
Tiojirisabl,
tiojirisanem
209
El escondrijo
El galardn
del amor
El hombre tiene
escondido
El hueso que est
sobre la rodilla,
Ewabl
Loqobl,
loqobl rij
Achi ewoyom
Rukoxal ruwi
chek
El jocote pasado Joxoq qenum
l llorar o el llanto Oqebl, oqej
El maestro sala,
el que sirve en
la mesa
Yakl way,
yakol ya
El maz que se
siembra a las
primeras lluvias
Rawex jb
el o ella
Rija
El pescado
barbirrojo o juiln Muy
El precepto,
obedecimiento
Xajan
El que a de
calentar a otro
Meqenirisanel
El que a de hacer
otra cosa por
tercera vez
Oxibaxel
El que a de
ser airado
Oykwaxel,
oykwarisaxl
El que a de
ser amado
Loqoxel,
mayjaxel,
kanijaxel
El que a de ser
atenaceado
Lotzkuchixel
El que a de ser
atormentado
con fuego
Lochixel chi qaq
El que a de
ser comprado
Loqoxel
210
El que a de ser
culpado
El que a de
ser curado
El que a de ser
desterrado o
despedido
El que a de
ser embriagado
El que a de
ser encarnado
El que a de
ser esforzado
El que a de ser
formado o criado
El que a de ser
mandado o
apercibido
El que a de
ser mudado
El que a de ser
puesto en lugar
de otro
El que a de
ser saludado
El que a de
ser sobrepujado
El que abbese
El que acaba
de espirar
El que acaba de
perfeccionar algo
El que acarrea
tristeza
El que acarrea
El que acusa o
denuncia
El que adivina
El que adormece
o aposenta
El que
adquiere algo
CHOLTZIJ
Makuxel
Kunaxel
Oqotaxel
Qabartisaxel
Tiojilaxel
Kowirisaxel
Winaqirisaxel
Pixabaxel
Jalkatixel
Jalwachixel
Qejaloxel
Yalakujisaxel
Kalaqinel
Yoloyobink
Utzinisanel
Yakl bis,
atyakl bis
Etanel, ery
Sujunel
saqiwachinel
Wartisanel
Kanabanel
Koropinel,
kopinel
Koropinel
Yakl ruchi at
yakl ruchi
Bijem
Jiqisanel
Jitzanel
Oykwanel,
oykwarisanel
El que alaba
Qajarisanel,
qajarikanel
El que alaba
Qajarisy,
qajartikay
El que alcanza algn
Don o ddiva
Kochinel
El que allega y
guarda presentes Ajuchan
El que alquila
Peyonel
El que ama
Loqonel,
kanijanel
El que ama
Loqonel,
mayjanel
El que aade o
acrecienta
Wiql tzij
El que anda
alrededor
Sutinel
El que anda
callejeando
Xajolbey
El que anda con
chismes, (de dos
corazones)
Kaia rukux
El que anda en
cuatro pies
Chakanel, okonel
El que anda en
espa de otro
Soll
El que anda
o camina
Binel
El que antes de
tiempo canse
Xalq saq
KAXLAN - KAQCHIKEL
El que antes de
tiempo canse
El que apaga
fuego
El que aporrea,
hiere
El que arrebata,
saquea o es caballe
El que asa al
fuego, como
huevos o fruta
El que asa o seca
El que atemoriza
o mete miedo
El que atormenta
con dolores o
fatiga
ruwixaxukul
mamal
Xax mixmamar
Chupl qaq
Chayonel
Qupunel
Ponel, ajpon
Ajsa, sal
Xibinel
Poqonanel,
ajpoqon
El que ayuda,
favorece o socorre Tol, to onel
El que ayuna o
guarda precepto
Xajaninel
El que ayuna
Ajmewy,
mewayjinel
El que azota
Rapanel
El que baa o
lava a otro
Atinisanel
El que barre
Mesonel, ajmes
El que bebe mucho Ajkij, ulkal kij
El que bendice
Utzirisanel,
tewuchinel
El que calienta
Meqol, ajmeqen
El que cansa a
otro
Kosisanel,
balaqujisanel
El que canta
Bixanel, ajbix
El que cela
Achixanel
El que cesa de
hacer algo
Tan elanel
El que cocea y hoy Palibenel chi
aqn
211
El que codicia
o desea
El que coge,
toma, prende
El que come
cosas duras
El que come o
es convidado
El que come
verduras: o yerbas
El que comienza,
inquiere o averigua
Raynel
Chaponel, chapy
Kuxunel, tijonel
Wainel, welwail
Ichanel
Tikibanel,
tikiboy
El que como carne Chakunel
El que compone
o adorna
Banojisanel
El que conoce
bienes temporales Etamanel ruwch
loqebl
El que corta o
rosa rboles
Choyl che
El que cree o entra Okesanel
El que cra
Kiysanel
El que cuela
algo lquido
Chayunel
El que cuenta
Ajilanel, ajily
El que cura huesos
desconcertados
Wiql baq
El que cura
Aqomanel
El que cura
Kunanel, ajkun
El que da de
bofetones o de
bofetadas
Pojinel wch,
qajinel
El que da muchos
gritos
Potl ruchi
El que da voces
Chajajinel
El que damnifica
o injuria
Poysanel
El que de ser
mudado o
diferenciado
Jaloxel
212
El que debe
Oqxaninel
El que declara
alguna cosa:
o saca a luz
Chojmirisanel
El que declara,
muestra o encamina Chobonel
El que derrama
agua: o cosa lquida Tixonel, tixl
El que derrama
como grano
Chal, chalunel
El que derriba o
deshace edificios Turel, turunel
El que desata
desenvuelve o
desauda
Kironel
El que desnuda
Chelel, ajchelel
El que despliega
algo
Bill
El que destierra
o despide
Oqotanel
El que destruye o
acaba
Maynel, ajmay
El que dice
Bij, bijinel
El que dice, cuenta
o narra alguna cosa Choll
El que duerme de
da, holgazn
Wary qij
El que echa
agua con la mano Lochinel
El que echa al
hoyo, baja
alguna cosa
Qasanel, qakay
El que echa
suerte embaucador Ajily ixim, moll
ixim
El que encarna
o toma carne
Tiojilanel,
tiojily
El que enflaquece
a otro
Baqirisanel
El que enfra
o aplaca
Tewirisanel
CHOLTZIJ
El que engendra
hijo
Kajolanel,
kajoly
El que engrandece Lomanel,
mayjanel
El que ensaya,
compone o prueba
el que
Nukul bix
El que es
adormecido
Waraxel
El que es casa de
que le venga
mal a otro
Yakolril, at
yakolril
El que es diligente Mitijinel,
kibalinel
El que es enviado
con negocios
Lolmay, lomay
El que es esclavo
con otro
Achalabitz,
achwinaqitz
El que es
frecuentando
hacer envidiado
Samajelaxel
El que es hbil
para aprender
Qes ruxikn, qes
rukux
El que es hermoso Chaomal
El que es medio
ciego, enfermo
de los ojos
Tzapiwch
El que escarnece
o burla
Alajinel
El que esconde
Ewanel
El que escupe
Chubanel
El que esfuerza
a otro
Kowirisanel
El que espera o
tiene confianza
Kelawachinel
El que espera
Oyobenel
El que espesa
o cuaja
Tzatzarisanel
KAXLAN - KAQCHIKEL
El que esta
agujerado, flujo
de semen
El que esta
descompuesto
El que esta
desnudo
El que esta
desosegado
Turl rutyojil
Tuqutajinq
rukux, turl
Tulan, sonl
chanl
Chibanel,
yalunel
213
El que ha de ser
credo o entrado
El que ha de ser
defendido
El que ha de ser
engrandecido
El que ha de ser
Idolatrado
El que ha de ser
quemado
El que ha de ser
regocijado
Okesaxel
Kolobixel
Lomaxel,
mayjaxel
Kabawilaxel
Poroxel, katel
Kikotirisaxel,
Kabkotirisaxel
El que ha de ser
velado
Waraxel
El que habla a
gritos o citando
Pal ruchitichao
El que habla falso
o levanta testimonio
Jalonel
El que hace algo
segunda vez
Kaibanel
El que hace
atormentar a otro Poqonarisanel
El que hace
avergonzar
Kixbinel,
Kixbisanel
El que hace cosas
hermosas
Chaomarisanel
El que hace
derramar como
cosa de grano
Chalujisanel
El que hace ir
a otro
Benisanel,
betisanel
El que hace obra
de plumas
Ajpixola
El que hace seas
con la mano
Leqabinel
El que hace ser
diligente a otro
Mitijirisanel,
kibalirisanel
214
CHOLTZIJ
El que menosprecia
o mete cizaa
Jekl chaoj
El que merca o
compra
Loqonel, loqoy
El que mide o traza Etanel
El que mira o va a
ver alguna fiesta Kaey, ajkaey
El que molesta,
fatiga o atormenta Tzilonel
El que mosquea
Walunel
El que muda renova
o contra hace
Jalkatinel
El que muerde
o dentella
Purinel, tionel
El que multiplica
o acrecienta
Kiyarisanel
El que no quiere
or nada
Techoltzij
El que obedece
Nimanel
El que obedece,
acata o tiene
reverencia
Xionel
El que olvida
Mestanel, mesty
El que orina
Chulunel
El que oye
Akaxanel
El que paga o se
ha de pagar
Tojel, tojonel
El que pasa otra
cosa o celebra
fiesta
Ikowisanel
El que peca
conmigo
Achajmak,
wachajmak
El que pela o
engaa
Michol ajmich
El que perdona
Sachl mak
El que pesa o mide Ajpaj, pajonel
El que pide licencia,
el que pide consejo Ajpixa
El que pide
prestado
Chaqimal
KAXLAN - KAQCHIKEL
El que pone a
otro en su lugar
Jalwachinel
El que pone algo
en agua
Sutunisanel
El que pone nombre Binatisanel,
binatisy
El que pone
ratonera
Ajpata
El que prueba algo
o aventura
Tijl, tijol ruqij
El que quema,
abraza o enciende Poronel
El que quiere
muchas veces
Ajowanel
El que quiere o
desea
Ajonel
El que raya
Juchunel
El que recoge o
junta
Molonel, moly
El que redime o
salva
Bitl,tzaql
El que regocija o
alegra a otro
Kikotirisanel,
kabkotirisanel
El que reparte el
servicio de
los indios
Ajkalam,
ajkalama
El que reparte
servicios de indios Ajtzalam
El que responde
Chaqobenel
El que rie
Cherey,
ajcherey
El que saca
Elesanel
El que sacude
Kiranel, rapunel
El que sala
Atzamirisanel
El que sale galn
o se estrena algo Ajsaruwch
El que salta o
brinca
Koxpinel
El que saluda
Qejelonel
215
El que saluda,
ruega o suplica
El que salva o
redime
Qijalonel
Kolonel,
kolobenel
El que sauna o
que inciensa
Seqtisanel
El que se abstiene Etwachinel
El que se acuerda Mulukinel,
mulukij
El que se amarra,
prende o enlaza
Ximel
El que se baa
Atinel
El que se cansa
Kosel, balaqujel
El que se casa
kulubel
El que se da prisa Ikenel, ajyech
El que se desatina Pichqorinel
El que se desespera Malin rukux
El que se
embarnizado se
encarna
Tiojikisanel,
tiojirisay
El que se embriaga Qabarel
El que se encarece Yakl ruwch, at
yakl ruwch
El que se enoja
Oyowarel
El que se ensea o
estudia, estudiante Tijoxel
El que se
ensoberbece o
entona
Punayajel,
ajpunayaj
El que se esfuerza Kowirel, kowel,
kowinel
El que se excusa
culpando a otro
Elajinel
El que se ha de
encarnar
embarnizar
Tichirisaxel
El que se humilla
hasta que se
averigua
Elachijel
216
El que se maravilla
admira o
engrandece
El que se menea
El que se pinta el
cuerpo con hierro
El que se queda en
alguna parte
El que se tarda
El que se va
El que se
vanagloria
El que secompone,
viste o arma
El que siembra
almcigo de
hortaliza
El que sigue
imita o cree
El que subido en
alto o en el cielo
El que sufre
El que sustenta
o convida
El que sustenta
El que sustenta
El que tiene lo
que a menester
Mayjanel
Silonel, silol
Ochonel
Kananel
yalojinel
Benal
Punarel
Bakom rupam
jay
Ajmuen
Takenel
Aqanejinq
chikaj
Lq
Watisanel
Ajtzuqy
Tzuqunel
Meqen ruchi,
ruwaj
CHOLTZIJ
vuelve luego
El que va a llamar,
como alcahueteado
El que ve, o mira
El que vela
El que viene
El ruin
El se casa por
tercera vez o hace
otra cosa
El ungento
amarillo
El vidrio, viril
ocristal
El yunque del
herrero o platero
Elecciones
Elemento
Elementos de
la naturaleza
Elementos
qumicos
Eliminar, sacar
Ellos o Ellas
Elote
Emancipacin
poltica
Embajada
Embajador
Embarra pared t
Embaucador o
engaodor
Embaucador que
hace crecer
Torowel, in
torowel
Oyonel
Ketl, ketonel
Waranel
Ulel, busqijel
Jexk
Oxibanel
Nij
Wouj
Te
Kaqowch,
chaoj
Tikomal
Rutikomal
kajulew
Tikomal xanil
Elesank
Rije
j
Kolnaojil
Ulajay
Ulanel
Tachaqij
Moy ruwch,
moyl ruwch
Eleqy itz,
eleqy itzel
Emborrchalo t Taqabartisaj
Emborrchate a ti Taqabartisaj
awi
KAXLAN - KAQCHIKEL
Emborrchate t Kaqabr
Embota el filo del
cuchillo t
Takumu rey
kuchiyo
Embriague
Polk, qabark,
utzaj kij
Embriaguez
Qabaribl,
qabarem,
qabark
Embriaguez
Utzaj kij
Embrin
Ral
Emigracin
Jalpakinem
Emigrar (S.149)
Jalpaki
Emplate a ti
Acheej awi
Empeine de la
cara o pao
Salpich nuwch
Empeine
Salpich, salpich
Emperate t
Kanimatj
Empero no empero Nq, maninaeq
Emprrate, a ti
Katzijin awi
Empieza o
comienza a
hacer algo
Tikirisanel,
tikirisy
Empieza o
comienza t
Tatikerikaj
Empieza t
Tatikeribej
Emplasticar
Timank
Empobrece t
Kamebair
Empolva t
Tapoqlajij
Emplvate ati
Tapoqlajij awi
Emponza t
Tatzakij
Empua t
Tamoqej
En balde
Xa rij, xa ruwch
En cayendo el sol Tixule qij,
tiqaqij
En cualquier parte Xabala
En el invierno
Pa jb
En el tiempo de
buscar mi tributo Chi nukanobal
nupatn
217
Maki xa rujaloxik
chi rich
Pawilink chik
xkikoje wi
Xulrabachaqa
wikin
En medio de
cualquier cosa
Nikaj
En pocas partes
hay dolo o estatua kabala, kabala
ko wi kabawil
En pocas partes
Bala, kabala
En tinieblas
Karochoroj pa
panutzal
En todas partes
Jumaj
En un abrir y
cerrar de ojos
Jumerwachil,
jumer chiwch
En un verano
Jun saqij kan
En vano o en balde Xalq
En vano
Xat
Enaguas labradas Lemaj, raxpopoj,
raxpispoj
Enano o enana
Kupatzapoj
Enano
Kochijchoj
Enano
Setesk raqn
Encaja una cosa
con otra t, rozar Tanaka
Encaona o
empluma t
Taququmaj
Encantador o brujo Pus, nawal
Encantador
Pus
Encarna o toma
carne t
Katiojilan
Encarna o tome
carne t
Tatiojilaj
Encarnacin
Tiojilabel,
tiojilank
218
Encenzate a ti
Encera t
Enchichicasta t
Enciende t
Enciende t, con
fuego
Encima de la tierra
Encino blanco
Encino
Enclava t, la vista
Tachajixisaj awi
Tawixkabij
Taleyij
Tatzijobej
Enfermedad
de baso
Rukumatzil chi
qakux
Enfermedad de gota Kaqbaq
Enfermedad de ojo
o casi tuerto
Rekerem
Enfermedad
Yabil
Enfermedades de
la ugo gota (P.G.51) Kaqbaq
Enfermero/a
Toaqomanel
Enfermo que a
empeorado y
no come
Xukolaj wy
Enfermo sin
ninguna
consolacin
Chaqajinq yawa
Enfermo
Yawa
Enflora t o
enrama con flor
Takotzoba awi
Enfra t
Tatewurisaj
Enfrate a ti
Tatewrisaj awi
Engana t
Tasubu
Engaa t, con
palabras
Tataqchiij
Engaador o
envidioso
Moxwachinel,
qaqwachinel
Engendra hijo t Takajolaj
Engendrador
Kajolanel
Engendramos
Xojmaman,
xojkajolan
Engrandece
con amor
Loqtj, maijtaj
Engrandece o
ensoberbcete
Kaloman,
kanimarisan
Engrandecele
Tajikmaij chi
akux
Engrandcelo t
Talomaj, tamayijaj
Engrandcete a ti Tanimarisaj awi
Engrandecimiento Lomabl,
lomank
KAXLAN - KAQCHIKEL
Engrudo
Enjabna t a l
Enjabnate a ti
Enjalbega o limpia
alzando a parrilla
Kiaq
Tachupaqij
Tachupaqij awi
Taxojo ruwch,
tachaja
Enjambre (Pg. 41) Kubl
Enjambre de abejas Iqanij
Enjambre de abejas Tzubuj
Enjambre de avispa
y las avispas
Ikanij, ruchikopil
ikanij
Enjambre de avispa Iboy sital
Enliga o liga t
Tatzatzarikaj
Enloda t
Tachabaqij
Enldate a ti
Tachabaqij awi
Enloquece t a l Tachujirisaj
Enloqucete a ti
Tachujirisaj awi
Enmudcele t
Tamemerisaj
Enojado
Oykuj
Enjate a ti
Tawoyowarisaj
awi
Enjate t
Kakaqr
Enjate t
Katoyowr
Enojo
Oyowal
Enrama de flores t Kakotzijan
Enriquece t a otro Taqinomarisaj
Enriqucete t
Kaqinomr
Enrolla t
Taboto, tabolo
Enrollado, como
petate
Botl
Enrrollate a ti
Taboto awi
Ensancha t o
extiende clamando Taripa
Ensnchate a ti
o extindete
Taripa awi,
taripiba awi
Ensea t o
estudia o doctrina Tatijoj
enseanza
Kutunem
Enseorate a ti
Tawajowarisaj
awi
219
Ensordece t
Tataknaj
Ensordcete a ti
Tataknaj awi
Ensuerda o siniestra t Taxokomaj
Entabla t
Takalamaj
Entenada
Yijmeal
Entenado
Yijkajol
Entenado, entenada
de parte de la mujer Yijal
Entendedores
Akaxoma
entender
Qaxem pa wi,
xqax paruwi
Entender,
comprender
Akaxank
Entendido
Ajnaoj
Entendimiento
Naowikil
Enterramiento o
entierro
Muqbl
Enterramiento,
sepultura o sepultar Muqkan
Entierra t
Tamuqu
Entirrate a ti
Tamuquawi
Entrada o creencia Okesabl,
okesank
Entrada
Okem, okibl,
okinem, okink
ntrate a ti, mismo Tawokisaj awi
Entre da y noche Chiqijil, chaqa
Entre da
Chiqijil
Entre nosotros
Chi qakojol
Entre saca t
Takama apon
Entre tanto, en tanto
que, mientras viene Na
Entre
Chiwch,
chukolol
Entre
Kojl
Entristece t
Kabison, katajil
Entristcete t,
(por el oella)
Tabisoj
Entr el ganado en
el corral
Xe ok wakx pa
kok
Entrometerse
Yujunk tzij
220
Enumerar, contar
Envalde
Envara o bordonea
Envase de aceite
Ajink
Rijwch
Tachamijaj
Rukojilibl
axeyte
Envs
Ijiy
Enva mensajero t Tasamajelaj
Enva t o ve
a llamar
Tataqa
Envidio
Ruqaqnibal
kux
Envidioso
Ajqaqank kux
Envgate a ti,
aydate a ti mismo Tatemaj awi
Envoltorio de lana
o de salamanque Iboyim chij,
iboyim atzam
Envuelve esas
mazorcas
Tabalqotij ri jl
Envuelve o faja t Tajitzachi kul
Envuelve t o
amortaja
Tapisa
Enzima
Jaqkekoj
Epenttica
Nut
Epicarpio
Juijal
Epidermis
Ruwch tzumal
Epilepsia (K)
Moxmil
poca colonial
Ruqijul poqonal
poca
Ruqijul
Equilibrar
Chojalil
Equilibrio
ecolgico
Ruchojalil
kajulew
Equinoccio de
invierno (K)
Jobinit
Equinoccio de
verano
Saqbinit
Equinodermos
Kep
Ergativo (k)
Banbanel
Ermita de profesin Sutibl
erupcin
Pubanem
CHOLTZIJ
Es bueno esto
Es cierto mi ida
Es de comer esto
Es engendrado
Es menester para
algo
Es tan soberbia
Ki jebl wa,
Jebl wi
Jikl nukuxchi
nubenam
Echaxel pe wa
Mixeter chuwch
ulew
Ko rikatz
Chupam nimark
tikoje wi
Es temeros de Dios Runaom tuxibim
ri chuwa tyox
Escabllete saltando t Kapiskun
Esclate a ti
Tachunaj awi
Escalofros
Raxtew
Escama
Solt
Escarabajo de
estircol
Sankitan
Escarabajo de
estircol
Tzamqitan, tukl
achq
Escarabajo
Tukl achq
Escarda de hierro Jexbl chich,
Jexibl chich
Escarda o escarmena
o trueca o cambia Kakeken
Escarnece t, o
haz burla
Tawalaj, tawalajij
Escarnio
Alaj
Escarnio
Alaj chij
Escenario
kuqulibl
Esclava
Winaqitz
Esclavitud o
cautiverio
Munil, kij
Esclavitud
Telechemal
Esclavo
Alabitz, wel
alabil
Esclavo
Mun, teleche
Esclavonsate t
Tawalabij,
tamunij
Esclertica
Piswachaj
KAXLAN - KAQCHIKEL
Esclertica
Escoba
Escobera con que
limpian la ropa
Escobera de tejido
escobilla
Escoge lo mejor o
considera
Escoge lo mejor t
Escoge lo mejor t
Esconde t algo
Esconde t
Esconde t, la cara
Escndete t
Escorpin Sinsn
Pulguilla de gallina
Escorpin
Escorvado de
pierna
ruxe wachaj
Rusaqil wachaj
Mesebl
Jikbl ruwalkul
Jikbl kem
Chachal bey
Tanikwachij
Katowan
Takulu
Tabujij
Tawewaj
Tawewaj awch
Katewan
Koson
Soson
Sotosk raqn,
pakapk ruchek
Escribano
Ajtzib
Escribe t, o pinta Tatzibaj
Escritorios
Chatztzibabl
Escritura maya
Mayatzib
Escritura o pintura Kibank
Escritura
prctica (k)
Samajatzib
Escritura
tcnica (k)
Chobotzib
Escritura
Tzibank
Escritura, letra
Tzib
Escrutinio
Ajalwch
escudo nacional
Pokobamaq
escudo
Pokob
Escuela
Tijobl
Escuelas pblicas Champomal
tijobl
Escuelas pblicas Cheqayl
Escultor, tallador Ajkot
Escultura
Kot
Escupe t
Rachubaj,
tawojbajel
221
Escpete a ti
Esdrjulas (k)
Ese mismo
Ese sea o por
cuanto
Esfera
Esforzamiento
esforzar
Esfurzate t
esfuerzo
Esmalte
Esmeralda
Espacio
Espada o machete
Tachubaj awi
Rox koxom
Xawija
Ja ok, jari ok
Kolokk
Kowirisabal
Chijonk
Takowirisaj
Chijo
Rulem eyaj
Yamank
Kajilal
Kamisabl
chich
Chopp
Ruxaqcha
Espadaa o tule
Espadaa
Espalda o casa
de detrs
Ij, wij, chi ri jay
Espalda
Ijaj
Espnta o
aterroriza t
Taxibij
Espantajo de las
milpas
Akpoy, xibibl
Espantajo que
ponen en las milpas Py, anom
xibibl
Espantajo
Poy, anom ak
Esptula
Kelbl
Especie de lagartija Ixtolk
Especie de maguey Chiyut
Espejo o cristal
Lemow
Espera t o confa Tatzelewachij
Espera t
Tawoyobej
Esperanza o
confianza
Kela wachibl,
Kela wachink
Esperanza
Kelawachin
Esperanza
Ll
Espero
Tztz
Espesura
Tzatzarisabal,
tzatzarikanem
222
Espa
Espina con
que daban
Espina de coyol,
es venenosa
Espina de izote
Espina de maguey
Espina t
Espina
Espinaca
Espinas de rboles
Espinas de
tomatillo
Espinas grandes
Espinas grandes
Espinazo
Espinilla
Espinilla
Espinosa como
cardos
Espirar, exhalar
Espongiarios
esposa
esposo
Espuma
Esqueleto humano
Esquilensia
Ajmuqche,
nachanel
Chut
Rukixal nap
Rukixal saqky
Rukixal met
Takixaj
Kix
Ixtn ichaj
Kixache xkanal
Pa jal kix
Xibalbay kix
Kix tzimay
Rubaqil ruwa
achq
Ruwch chekaj
Ruwachek
Kaqboq
Eluxla
Bop
Ixjayilom
Achijilom
Puluj, tel rupuluj
Baqilaj
Kuluch,
kirukam,
kuluch
Xojb
Sibim chik
Esquina de casa
Est ahumado
Esta bien
pagrmelo
tz, tz xato
Esta cada cosa
por s
Xoloxoxinq
Esta corvo
Pusbik rij ruwi
Esta el sol en
punto medio del da xtajin titike qij
CHOLTZIJ
Est embotado
el filo del cuchillo Kuminq rey
kuchillo
Esta en aquel
principal
Ajtzij winaqil ko
wi
Esta es la diferencia
que tiene
Ma rujalom
ruwch
Esta flaco
Xabaq chik
Esta fue la causa
que no le cuadro Malka taka xa
xujl ruxikin riri
Esta mi nima
enredada de
pecados
Tan bakatajinq
wanima chi mak,
chi labal
Est mi corazn
muy triste
Bisirinq nukux
Esta noche
Myer aqa
Esta ocioso t
Taqaij
Esta reventado
Bosinq chik
Esta tendida en el
como madera
Punul pa ulew
Esta t, alerta y
abre los ojos
Takipa awch
Esta t, atento
Tachalaba
axikin
Est t, atento
Tatzeqeba,
tajekeba
Esta t, restifuerte Tajaloma awch
Est un poco mejor tz jala ruwch
Esta ya mejor de
la enfermedad
Xukolaj yabil
Estaca de palo o
de hierro
Simj che, simaj
chich
Estaciones del ao Rukajtzukal juna
Estad vosotros
en silencio
Tikinaj iwi
KAXLAN - KAQCHIKEL
Estado de los
alimentos
Estado o nacin
Estados de
los cuerpos
Estados del agua
Estis sujeto a
otro pueblo
Estambre
Estamos burlando
Rubaniki rikilal
Saqamaq
Jalawch
Rubanikil ri ya
Xa ixruqaamaq
Achko
Kake, kalj tan
tiqaban
Estamos burlando Xa alaj, xapetze
tan tiqabn
Estamos cercados
y rodeados
en medio
Chumchimikl j
ko wi
Estamos pasando
tiempo
Qajachaqil qachij
Estn verde los
montes
Raxquluqj je
ruwa che
Estancia o pueblo
sujeto a otro
Ruqa amaq
sEstao
Alchich
Estanque de agua Julim ya
Estanque de agua Ulewas
Estantino o sieso Rutzam
runimachq
Estar amontonado Pulinq chut
kalam
Estar arremangado Quyl ruqa,
raqn
Estar desacordado Kawachirinq,
rukawachinq
rukux
Estatal (estado)
Saqamaqil
Estate de lado hacia
arriba, pensativo Kakawe
Estate t
Kakiysan
Estativos (k)
Kojlem
223
224
Estoy libre
Estoy triste
Estoy ya contado
Estoyconsiderando
o mirando por
arriba
Estrella
Estribo
Estriega entre
las manos
Estriega t
Estructura
gramatical (k)
estructura social
Rn alajininq
Rn ajbis, yin
ajoqej, yin ajil
Rn ajilatl
chachi chawch
Injal, in chiql
Chumil
Kajbaq
Taqutu
Tapuchupa
Cholajem kemchi
Runukulem
winaqil
Tzayaqbl
Tijonk
Estuario
estudiar, estudio
Estuvo en la crcel
casi tres das
Ju kabij xubn,
pa ximobal
Etapas
Putzu,
chuchujilj
putzu
Etapas
Weqaj
Eucalipto
Okal
Europeos
kajulew toobl
Saqawinq
Evangelizacin
Taluxik Nimabl
Kux
Exceso
Ruwi
Excsate o di eso
muchas veces
Tachacha
Excsate t
Tatzaqabej achi,
tatzaqomala achi
Excsate t
Tatzarabij
Excsate t, como
algo fingido
Tatzaqbej achi
tatzaqomala achij
Expedicin
Nachanem
Extiende los pies Tayuquawaqn
CHOLTZIJ
Extiende t, la
mano o el pie
Extindelo
encogido tu
Extindete a ti
o desperzate
Extranjero
Extrao
Extremidades
Tayuquaqa,
awaqn
Tayuqu
Tayuqu awi
Bijamaq
Miskitat
Qabaqanaj
F
factura
Rut
Facultad de
agronoma
Tikon lob
Facultad de derecho Qatoy tzij lob
Facultad de historia Banobl lob
Facultad de
ingeniera
Nojkay lob
Facultad de
medicina
Aqom lob
Facultad de
odontologa
Eyaj lob
Faisn que tiene
cresta de plumas Kaqtumutu
Faisn que tiene
cresta de plumas Kaqtumutj
Faja ese nio
Tapasaj ru pam
akwal
Faja t, esa criatura Tabaka ri akwal
Faja
Pas, pasabl
Fajado o envuelto
con manta
Pasam chikul
Fajar al nio
Tinpasaj rupam
akwal
Fjate, a ti
abrchate
Tabakala awi
falda de volcn
Rij Xkanul
Familia de
idiomas (k)
Achalal chabl
familia
Achalail
familiares
Achalal riil
Faringe
Jorjor
KAXLAN - KAQCHIKEL
Fauna
Febrero
Fecha
felicidad
Femenino (k)
Fmur
Fenergamas
Fiador
Fibras
Fibrosas
Fiebre Tifoidea
Chikopi
Rukabik
Rajilabal qij
Kikotem
Ixoqilal
Runimabaqil
Sija
Ajik kas
Ruxil ti ojil
Pikikamal
Nia makatn,
raxtew
Fiebre
Katn
Fiel guarda
Jikwilk chajal
Figura de demonio Runinochil,
runaubil kaxton
Filamento
Powo
Filas
Cholaj
Filtrar
Latzunk
Fin del mucno
Rukisibl
ruwch ulew
Finalizar de comer Kolajem
Finge o contra
hace t
Tawachibej
Fngete a ti, contra
dsete o disimlate Tawachibej awi
Fingidor
Moyl ruwch
Firma
Juchbiaj
Fiscal, Guardin Chajinel
Flaqueza
Baqirk,
bochirk
Flauta
Subaq
Flauta
Xul
Flautero o pitero Ajxul
Flecha t
Tachabij
Flecha
Cha, ralcha
Flechero
Ajcha
Flechero
Ajcha
Flema salada
Kaqsalkam
Flojo
Korol
Flor comestible,
choreque
Tzureq
225
Tzureq
Bosel
Saqpr
Rusij parky
Parutz
Rutum paqay
Kotzamaq
Cheqays/ cheal
Qotzn
Kanpana qotzom
Eyalil
Nukubitz
Tawinaqirisaj
Banikil
Winaqirisabl,
Winaqirisanem
Formn o escoplo Tzuku, kotobl
Frmula
Rubeyanil
Formulario
Row
Fornica t
Kajoxon
Fornica t
Tajoxoj
Fornicacin
Contrahago
mi habla
Joxonel
nuchabl
Fornicacin o juego Etzanem
Fornicacin
Joxoj
Forrajera
Kiqays chikopi
Fortaleza
Kowil achijilal
Fortaleza, mi
fortaleza
Achijilal,
wachijilal
Fosas nasales
Rujulil tzamaj
Fsforo
Qaqanil
Fraccionar
Kajim
Fracciones
impropias
Kajim nm
ajilabl
226
CHOLTZIJ
Fruta o cosa de
comer que sea fruta Lon
Fruta
Jiqul
Frutas de rbol
Ruwch che
frutas de higo
Wikx
Fruto carnoso,
golosina
Munil
Fruto seco
Chaqiij jiqul
fuego
Qaq
Fuente de calor
Tzukl meqenal
Fuente de luz
Tzukl saqil
Fuente o manantial
de agua
Bulbux ya
Fuente
Kwa
Fuera de la ciudad Chuwch el
tinamt
Funcionario
Rusamajel
champomal
Fundar (S.123)
Ibil
Fungicida
Kamisabl okx
Fusin,
licuefaccin
Yaarinem
G
Palama, rukokol
ya
Galillo
Jiqabl
Gallina asada
Saom k
Gallina ciega
Tzoqilj k,
tzoqxmawch
Gallina con plumas
resaltadas en la cara Puch
Gallina criadera
o ponedera
Tech
Gallina de Castilla k, kaxlan k
Gallina de la tierra Qitzij k
Gallina de patas
cortas
Pey
Gallina pintada
Sal rij k, xik rij
k
Gallina ponedora
(C. 244)
Xtx, qanak
Gallina
k
Galpago
KAXLAN - KAQCHIKEL
Gallina/pollas
Xtx
Gallinas de
plumas paradas
Chil
Gallinero o guarda Yuql k, chajy
k
Gallo de la tierra Ikik maskwal
k
Gallo de la tierra Masewal k
Gallo
Mama k, nima
k
Gallo, cresta de
Pa ruwi k
Gallo, lo que cuelga Ruperpex k
Galn
Buqmet
Gana en juego t Kachak
Gana en juego t Tachaka
Ganadera
Awajbl
Ganado equino
Kej awj
Ganado ovino
Chij awj
Ganado porcino
Aqawl
Ganado Vacuno
Wakax awj
Ganado
Awj
Gangoso
Rokork rutzam
Ganso o pato negro Punpun
garbanzos
Karbanxox
Garbillo para
cazar pescados
Sejeb
Garceta (pg. 44)
Saqiky
Garceta
Kunun saqiky
Gargajea t
Tawojbajel
Gargajate a ti
Tawojobaj awi
Garganta como
cantariot
Kura
Garganta hinchada Bojoy ruqul
Garganta o
pescuezo
Quj
Garlito para cazar
peces o camarones Sejib
Garlito para cazar
pescaditos
Sejib, sijib
Garrafn
Raxmet
Garrapata pequea
(Pg. 34)
Kaqasiq
227
Garrapata
Garrapatas
pequeas
Garrapatillas
coloradas
Garza (pg. 44)
Garza
Gasposo
Gato de monte
Gato o basura
Gaviln grande
negro
Gaviln grande
parado
Gaviln pequeo
Gaviln
Gavilancillo,
gaviln pequeo
(Pg.5)
Geme
General
Generalmente
yerba o cualquier
fruta
Gnero
Gente brutal
Gente buena
Gente o persona,
hombre o mujer
Gente que vive
Geografa
Sip
Kaqisip
Qaqasip
Saqiky
Saqikiy
Rukamon
salpich
Xiwan
Mes
Mo
Saqmuquy
Tiw tiw
Xk
Litzlitz
Alkutu
Ronojel
Saqul, lonij
saqul
Kojolem
Chikopilj winq
Josqilj winq
Wink
Kaysel winaq
Retamabalil
Ruwachuulew
geogrficos
ruwachulew
Geologa
Retamabalil ulew
Gineclogo/a
Ajaqomy ixq
Girasol silvestre
Qoley sum
Glndula endocrina Okiunum
Glndula exocrina Ijiunum
Glndula gstrica Runum pamaj
Glndula intestinal Runum ixkolob
228
Glndula salivar
Glndula sebcea
Glndula sebcea
Glndula
sudorpara
Glndula tiroides
(C. 184)
Glndula
Glndulas
lagrimales
Glbulo blanco
Glbulo rojo
Glbulo
Glorificador
Glotalizacin (k)
Glotn
Glotn
Glucosa
Gobernado
Gobernador
Runum chubaj
Runum qanal
Runum qanal
Runum tzoqpil
Runum ubu
Unum
Runum wachaj,
Saqabok
Kaqabok
Bok
Kikorisanel
Jastzij
Bol rupam
Mn
Toqo
Sajamaqijin
Ruchaq
Champomanel
Gobernante
Champomanel
Gobernar
Saqamaqink
Gobierna t
Tajupulibej
Gobierna t
Tapachalibej
Gobierno
Champomal
Gogote
Xij ruwi
Golondrina (pg.46) Boql sb
Golondrina
Qopolsib,
boqolsib
Golosea t o atiza
tizones
Taxuju
Golosina de
chocolate
Kawkab
Golosina
Xujuj pamaj
Goloso
Ajiq
Goloso
Xujul rupam
Goloso, antojo
Jiq
Golpea t
Tatanata
Golpea t, en el
hombro
Tabuquba
CHOLTZIJ
Golpate a a ti o
aporrate
Tachaya awi
goma para curar la
flema salada
Ruyal rupam
saliche , ruqolil
goma para teir
Ruqolil sujche
goma para tinta
ruqolil mulkix
goma tambin
para teir
Ruqolil qaqache
Gordo o grueso
como tabla
Pim
Gordo
Kupum
Gordura de
cualquier
Tioj
Gorgojo (Pg. 251) Poqo ixim
Gorgojo
Chuti jt
Gorrin
Tzunn
Gorrin, colibr
Tzunun
Gota
Kaqbaq
Gotacoral
Jikatajk
Sutzumwachil
Gotas (afeccin
diastsica) (k)
Mutil
Gtica (k)
Kolotzib
Grada o escaln
Kumuk
Grado
Palbl
Grama (Pg.19)
Baqakim,
Soqolbl
Grama
Aqakim,
baqikim
Gramtica (k)
Kemchi
Gramtica de
referencia
Taqonem Kemchi
Gramtica
descriptiva
Tzijonem kemchi
Gramtica
Kemchi
Gran aguacero
Nimaraqn jb
Gran mente habla Maij, maij
tichao
Gran puerco o
puerco gordo
Tij chi aq
Gran seor
Tij chi ajaw
KAXLAN - KAQCHIKEL
Gran seora
Ixq Ajaw
Grana o el loco
Chuj
Grana o lo que esta
metido en grano
Kaqachuj
saqichuj
Granada
Kaqximal
granadas
Kranata
Granadilla
Karna
granadillas
Krantilo
Grande
Nm
Grande, alto, ancho,
gordo o sueso
Nm
Grandes
encantamientos
Il chipus, il richin
nawal
Grandeza o
mayoridad
Nimal
Grandeza o
soberbia
Imark
Grandsimo
Nimill
Granizo o hielo
Saqbch
Granizo
Saqbch
Granja
Tikomal
Granjera
Kanobl, kanonk
Grano que sale
en los ojos
Runum tzi
Gratuita/o
Sipan
Grave (k)
Rukab koxom
Grave de
enfermedad
Nimarl
Grillo que canta
toda la noche
Xil, lol
Grillo que canta
Chikrin, kok,
chikrin
Grillo
Xil
Gripe, gripa
Ojb wiaj
Grita t o da
gritos t
Taraquj achi
Gritar
Sikink
Gritero o plaza
Sikibl
229
Grupo de objetos
como de acote
y lea
Grupo, escalone
Guacamaya
Guacamaya
Guachipiln
guajilote cocido
con miel
Guapinol
guapinol
Guarda barranca
Guarda barranco
Guarda en caja o
en despensa
Guarda los
preceptos t
Guarda o ayuno
Gurda t
Guarda t, las
ordenanzas al pie
de la letra
ordenansas
Guarda t, los
preceptos
Guarda
Guarda, o aposenta
ganado t,
Guardaespaldas
Guardar las
ordenanzas al pie
de la letra
Gurdate a ti,
cudate
Guardia de
hacienda
Guargero
Guatemala
230
Boraj
Tanaj
Kaqx
Kaqx
Ikuy, ukuy
Xulut
Kaplin
Qopinol
Chajl siwan
Chajl siwan,
Kiln siwan
Kakunan,
kakuin
Takakalij
Xajanem,
xajanibl
Tachajij
Tataqej
Takakalij
Chajl
Tayuqu
Chajinel potz
Tintakej raqn
Tachajij awi
Raxtamanel
Ojobl, wel jorjor
Iximulew
Guayaba agria
(Pg.1)
Guayaba
Chamikq
kuxbakwl Kq,
keq
Chamikq
Kq
Waylj che
Labalim
guayabas agrias
guayabas
Guayacn
Guerra
Guerra, cosas que
se hacen a la ligera Labal
Gerrea t
Talabalij
Guerreado o
enemistado
Labalinel,
ajlabal
Guerrero, ejrcito
militar
Ajlabal
Guiador o tallacan Kaml bey
Guia t, o haz
del ojo
Terekwachij
Guin mayor (k) Nimajuch
Guin menor (k) Kolojuch
Guin,
diagonal (k)
Tzalajuch
Gipil
Pot
Guites y otras cosas Utat kach
Gula
Polibl,
qabaribl
Gusanera
Ko chk
ruchikopil
Gusanillo peludo Tuk, suban
Gusano (Pg. 31)
Chilakan
Gusano (Pg.31)
Tuksuban
Gusano (Pg.39)
Sotoy
Gusano
(variedad de)
Ixkolob unm
Saqalchan
Gusano (variedad), gusano peludo
(Pg. 39)
Ixqaychaj
Gusano con
cachitos en
la cabeza
Kajol chikp
Gusano de carne Rachq amolo
CHOLTZIJ
231
chuqabon
kechojin
Hablante (k)
Chabanel
Hablar a carcajadas Pachunk tzij
Hablar
aconsejndose
Choqobenk
Hablar coherencia Woqoqenk
Hablar como loro Chachotiyaj
Hablar como perico Rechechonk
Hablar como tonto Nakanonk
Hablar con alboroto Jumink
Hablar con
altanera
Tzorobenk
Hablar con
amabilidad
Chaal
Hablar con
animacin,
admiracin
Kikotenk
Hablar con engao Josonk, josoj
Hablar con
mandato
Taqonk tzij
Hablar con orgullo Nimirsank
Hablar con rapidez Wetetenk
Hablar con traicin Quluchink
Hablar consigo
mismo
Chonk kux,
Chowen Pa
ruyonil
Hablar
constantemente
Wololenk,
lolotenk
Hablar
deshonestamente Qajqabenk
Hablar en secreto Jasjonk
Hablar
enojadamente
Tojojenk
Hablar
intensamente
Kai rupall
Hablar mucho
y sintiendo
Maki pal tichao
Hablar regaando Pejujenk
Hablar ronco
Worwotonk
232
Hablar
Hablas
desgraciadamente
Hace bonanza
Hace bonanza
Hace buena luna
Suqunk
Tawojoj kachao
Silan, xa xsilan wi
Yakl, silan
Sq ruturuj raqn
ik
CHOLTZIJ
Hambre
Numk
Hambre
Wayijal
Hambriento
indigente
Wayijanel
Hambriento
Ajnum
hapuln verde,
esperanza
Lol
Haragn o perezoso Qor, qeni, saqor
Haragn
Qoranel
Haraganera
Qosil, qoral,
qoranem,
qoronk
Harina
Kj
Has adems
para saltar
Karepun
Has apremia t
Achijonisan
Has casa t
Kayako jay
Has cosquillas t Kasananin
Has cosquillas t Tasananij
Has cumplir t
Takaqatisaj,
tatzoqonisaj
Has curso o cmara Tapamaj
Has divrciate
Kaperon
Has embarbecer
Tatyojirisaj
Has embedecer
la ropa t
Tatzija
Has fuego t
Taboxo ri qaq
Has ido de polvos
quemados, de
pasados
Tawinaqkij
Has llegar a ti
Tawaponisaj awi
Has multiplicar o
acrecentar t
Takiarisaj
takiyirisaj
Has nudo t
Tabaja
Has obra de
plumas t
Tapixij
Has que sea astuto
o entendido
Kanaotisan
Has que sea
entendido o astuto Tanaotisaj
Has reverencia t Taqaja awaqn
KAXLAN - KAQCHIKEL
Has salar t
Has sea con
la mano llamando
Has seas con
los ojos
Has seas t,
con los ojos
Has sombra t,
dale sombra a el
Has sudar t
Has torear t
Has t, gestos
o esta t, alerta
Has t, gestos o
visajes o remedos
Has venir a ti
mismo
Katzamirisan
Taleqabaj
Tayupu achi
Tayupuwachij
Tamujaj, tamujij
Tatzojpinisaj
Tatzurutza
Terecha awch
Takoxkobej
Tapetisaj awi,
tawulisaj awi
Tawulisaj
Has venir t
Has vivir en
alguna costumbre Takojlemanisaj
Hasta aqu llega
Toqol chi ri
Hay gran distancia
del uno al otro
Nj rukojol
Haz
Wachay
Hazlo con pereza t Takay
Hazlo de presto
Tabanapaqij
Hazlo despacio
Xa kikool
tabana
Hazlo distinto t Taqetzamuj
Hazlo espeso
cuaja t
Tatzebej,
tawalajij
Hazlo menesateroso
o convenible
Takatzinisaj
Hazlo o gurdalo
hasta el cabo
Takunu
Hazlo obscurecer t Taqequmarisaj
Hazlo pequeo t Tachutinirisaj
Hazlo secretamente Xa eleqal taban
Hazlo trocar o
rescatar o feriar
Takexertisaj
233
Hazlo t
Tabana
Hazte a ti,
cosquillas
Tasananij awi
Hazte de m t
Tajeka chuwij
Hazte, a ti bellaco
o mal criado
Tabarij awi
He aqu el cabo
o fin de ello
Wae rukisike
He aqu las cosas Je, waqatzij je
He aqu lo otro
o lo dems
Jachikawae
He aqu tu libro
Wae awuj e
He aqu tus zapotes E wae atulul
He aqu
Wae
He perdido el yodo Sachinq
ruwinaqil nuxikn
Hecha agua con
jarro t
Taqejakin
Hecha agua t,
con las manos
Talochij
Hecha boca
nadas t
Taqumej, tapubaj
Hecha de ti
Takisij awi
Hecha de ti,
aventando
Tajapuj
Hecha en remojo
o tie t
Tamu
Hecha o baja algo Taqasaj
Hecha suerte t
o hechiza
Taqijij
Hecha t el
alimento o flato
Tawabaj
Hecha t, a rodar
esa botija (prstamo
del castellano)
Tabolqotij ri
botix
Hecha t, en olvido Tamayuquj
Hechicera
Itz, itink
Hechicero o sortero Mall, ixim, tzite
Hechicero
Ajitz, balam
winaqil
Hechiza t
Tawitzij
234
Hechizado
Itzin
Hedor de sobaco
o de cabras
Kisk, kiskol
Hedor del sobaco Kiskol
Helada, escarcha o nieve
Saqbaqon
Helio
Sibil
Hematotis
Jalkik
Hembanisa t
Tasaqkabij awch
Hembra
Ixq chikp
Hemos finalizado de comer
Xojkolotj yan
Heptgono
Wuqtzik
Herbicidas
Kamisabl qays
hermana de hombre Ana, anabom
Hermana
Ana: wana
hermano de mujer Xibalom
hermano mayor del mismo sexo
Nimalaxel
hermano menor del mismo sexo
Chaqalaxel
Hermano menor o primo
Chaq, nuchaq, chaqitz
Hermosea t, hacerlo grande
Tachaomarisaj
Hermosalo t
Kachaomarisan,
kajeberisan
Hermosate a ti
Tachaomarisaj
awi
Hermosate
Kachaomr
Hermosura
Chaomarisabl
Hroe maya (S.2636) Mamaal
Herraduras
Ruxajab chich
Herrero
Chayl chich
Hexgono
Waqtzik
Hicimos tamales
grandes de masa Xojboqin
Hidrgeno
Nabeyal
Hidrpico
Xupam
Hiel
Kay
Hielo o helada
Saqboqom
Hielo
Saqbaqon
CHOLTZIJ
Hierba ao nuevo
Hierba buena
Hiere t, maltrata,
pega
Hierro con que
hierran
Hierro
Hierro, cama de
parrilla
Hierro, el que
esta arnado
o armado
Hgado (P.G.151
(P.G.151)
Hgado
Higiene
Higuerilla
Hija o sobrina de
parte del to
Hija que es
engendrada
Hija
Hijo bastardo, no
legtimo
Hijo mo querido
Hijo
Hijo, que es
engendrado
hijos
Hila t
hilo de rbol de
algodn
Hilo para teir
y tejer
himno nacional
Maqr
Ixkj, Alawino
Tachaya
Och
Chich
Chatan chich
Wiqital chi chich
Saseb
Sase
Chajchojil
Nuxaq axiete
Meal
Mealanel,
mealy
Mialabal,
mealatz
Pulukim
Atnusase
atnuporor
Kajolabal,
kajolatz
Kajolaxel
Alkwalaxela
Kabakin
Ruchijol
Chajmu, kaqo
chajmu nimaq
qin
Bixamaq
KAXLAN - KAQCHIKEL
Hinca como
estaca t
Hncalo de
rodillas t
Hncate de
rodillas t
Hincha t o llena
Hinchador
Hnchate a ti,
ensorbecindote
Hinchazn grande
y colorada de
pie, mano
Hinchazn o
hinchado
hinojo
Hipo
Hipo
Hipo
Tachikiba
Taxukuba
Kaxuke
Tanojo, tanojisaj
Sipojisanel
Tasipojikaj awi
Kaqakumtz
Sipoj, sipojinq
Kilj aqom
Tok, totz, tzuk
Tuk
Tzuk, tzuk,
totz
Hipcrita
Ajkula wch
Hipotenusa
Nimachi
Historia patria
Tzijobl amaq
historia
Banobl, mujal
Hizo encantamiento Runaqe, rujaleb
xubn
hogar
Ochochil
Hoja ancha, como
la de Santa Mara Nokob
Hoja de rboles
o de yerbas
Ruxaq
Hoja de milpa
Ruxaq awn
Hoja de pacaya
Ruxaq pakay
Hoja de palma
Ruxaq kip
hoja de quesque
Tup
hoja de santa
Mara
Pay, ruxaq pay
Hoja dentadas
Kixachi
Hoja enteras
Choljichi
Hoja lobuladas
Setechi
hoja medicinal
contra ponzoa
Batzalk
235
Hoja
Hojas alternas
Hojas opuestas
hojas para curar
quebraduras
de hueso
Hojas partidas
Hojas verticilada
Holln
Hombre animoso
Hombre cenceo
o delgado
Hombre de baja
suerte cazador
hombre delgado
Hombre delicado
Hombre gordo o
palo gordo
Hombro
Homenajear
(S.351)
Homgrafa
Wiqbalbaq
Xilichi
Roxaq
Abaq
Qaqalj achi
Homnima,
homfona
Honda
Honda, objeto
para lanzar
Hongo (Pg. 13)
Hongo de San Juan
hongos monteses
hongos
Honra (C.276-277)
Yokoyk rupam,
baq jijikboj
Xaqalom,
xakaqol kwej
Jijk rupam
Cher
236
Telemaj,
Sutulaqin
Jutzib
Kamaxelal
Juqajan
Ikaq
Ikaq, ikaqubl
Okx
Qantzy
Xibalbay okx
Okox
Nimanem,
nimank
Hora de vsperas,
por la tarde
Xulan qij
Hora
Ramaj
Hora, tiempo
Ramaj
Hormiga bermejas Qaqasank
Hormiga brava
negra
Chay
Hormiga mayor
y brava
Baqkix
Hormiga
ponzoosa
Kaqrub
Hormiga
Sank
Hormigas grandes
pintadas
Balam sank
Hormigas
pequeitas
Chutiq sank
Hormigas quedaban
de tropel
Bolom kepe
sank elim
Hormiguero
Mul, rumul sank
Hormiguero
Rujul sank
Hormiguero
Rumul sank
Horno o temascal Tuj
Hortaliza o verdura Ichaj
Hortaliza
Tikonk ichaj
Hortalizas
Tikomal qejoj,
CHOLTZIJ
Hortelano
Hortelano
Ajtikon
Tikl ichaj
ajtikon
Hortensia
Saqboj
Hoy por la maana Myer makajan
Hoy
Loo
Hoyo
Jl
Hoz
Xko
Huele de noche
(Pg.7)
Najpuj,
Rujububil aqa
Huele t
Taseqa
Hulete a ti
Taseqa awi
Huella (chomski) Retal, reta
Hurfano
Ajkaqowal
Huerta
Pan ichaj
Huerto o hortaliza Tikonam, tikonk,
tikonajk, tikon
Huerto
Qejoj
Hueso arqueado
Kotobaq
Hueso corto
Kowibaq
Rukarubaqil
Hueso del pie
Rubaqil aqanaj
Hueso del tronco Rubaqil kutamil
Hueso maxilar
Rubaqil chiaj
Hueso o la aguja
de coser
Baq
Hueso
Baq
Huesos de la cara Rubaqil palj
Huesos de la mano Rubaqil qabaj
Huesos largos
Rubaqil
Huesos planos
Mokobaq
Huesos
Baqil
Husped o forastero Ula
Hueste
Ruxlabon
Huevo
Saqmolo
Huevos de
hormigas
Rusaqmolo sank
Huido o se huy
Anom, xel anom
hule
Laskik
Humea t (comun) Kasibin
KAXLAN - KAQCHIKEL
Hmero
Aqanaj
Runimabaqil
Kamelal
Pachbalril
Kamel winq
Mochely,
kamely, mochey
Tayuchuruqij
Humildad
Humildad
Humilde
Humilde
Humllalo t
Humllate a ti,
doble grandote
Humillate a ti,
inclinndote
Tamcha awi
Tapacha awi,
taxukuba awi
Humllate a ti,
reverenciando
Taluku awi
tajiqaj awi
Humllate a ti,
sin hablar
Humllate
inclinndote
Humo
Huracn
Tamochej awi
Taxukuba
Sib
Ratinkujay,
ratinchet
Taweleqaj
Eleq
Katanimj
Tawanch awi
Hurta t
Hurto
Hyete t
Hyete t
ichntal
ichintal
Ida
Idear
Idioma
Idolatra t
Idlatra
Idlatra
Idolatra
Idos vosotros,
mandando
kam ruxe
chimay
Ruxe kix,
ruxequl
Belk
Nojink
Chab, chi
Takajalij,
tachanalij
Ajikx, ajkajb
Kabawilanel
Kabawilabl
Jix, j jix
237
Iglesia
Iglesia
Igual
Iguala t
Igualdad
Iguana (pg. 32)
Iguana hembra
que tiene huevos
Iguana macho
Iguana
Ik
Ilen
Imagen o
semejanza
Imagen semejanza
Rochoch Tyox
Teopan, lotzijay
Junam
Tajunamaj ruwch
Junamilal
Oon, inay
Qan
Kaqtijax
Oon
Atit, ik
Rujey Ixkolob
Wachibl
Jalwach,
kexewch
Imperfectivo
Qijul yaw
Impone t o amansaTanaqtisaj
Importuno
Ajchij
Impotente
Kaminq unum
Imprenta
Tzaqawuy
Inanimado
Mekaslk jalwch
Incendio o
quemazn
Porobl,
poronem, poronk
Incendios
Katik
Incensario
Seqtisabl
Incienso o copal
Pom
Incisivo
Qupinel eyaj
Incitar, inducir
Taqchiink
Inclnate o
humllate
Taluku awi
Incompletito
Metzaqatil
Inconstante,
mudable o perezoso
Agua fra
Terel rukux
Incordio
Kakabelon
Incordio
Kaqabelon
Indagar
Kotonk
Indeciso
Kai rukux
Indicativo
Chojbanikilal
238
Indirecta
Indivisible
Induccin
Inducir
Indulgencia
Industria
Industriales
Infama t
Infierno
Infijo (k)
Infinitsimas
hormigas
Infinitivo
inflamacin
Inflamar
Inflexin (k)
Influencia
Ingeniera
Kamben tzij,
Roqin tzij
Manjachel
Taqchinem
Taqchink
sachibl mak
Kiybanoj, banoj
Qays kibanoj
Takochij jun
puwq
Xibalbay
Rupam tzij
CHOLTZIJ
Instrumento
dar voces
Instrumento de
brincar
Instrumento de
cansar
Chajajibl
Koxpibl
Instrumento de
contar
Instrumento de
curacin
Instrumento de
excusa
Instrumento de
querer
Instrumento de
sufrir
Instrumento
enseanza, escuela
Instrumento
escoger
Instrumento
fotogrfico
Instrumento
hermosear
Instrumento o
causa para ello
Instrumento para
acordar
Instrumento para
aflojar
Instrumento para
alagar
Instrumento para
alimentar
Instrumento para
apagar, apagador
chupubl qaq
Instrumento para
baar
Instrumento para
camaronear
Kosisabl,
balaqujisabl
Ajilabl
Aqomabl
Elajibl
Ajobl
Kuybl
Tijobl
Chaomabl
Elesabl achibl
Chaomarisabl
Juxbl, joxubl
Kanabl
Koropibl
Bochibl
Ilibl
Chupubl,
Atinisabl
Chokebl chom
KAXLAN - KAQCHIKEL
Instrumento para
cantar
Instrumento para
cargar
Instrumento para
cortar
Instrumento para
curar
Instrumento para
derramar
Instrumento para
descansar
balaqujibl
Instrumento para
enflaquecer
Instrumento para
enrollar
Instrumento para
envolver
Instrumento para
hilar
Instrumento para
hurtar
Instrumento para
jugar
Instrumento para
lavar, lavadero
Instrumento para
llenar
Instrumento para
matar
Instrumento para
or
Instrumento para
pescar
Instrumento para
poner nombre
Instrumento para
regalar
Instrumento para
sacar
Bixabl
Eqabl
Qupibl
Kunabl
Chalujisabl
Kosbl,
Baqirisabl
Boyobl
Balqotibl
Batzinibl
Eleqabl
Etzanibl
Chajomabl
Balibl
Kamisabl
Akaxabl
Karibl
Binatisabl
Sipabl
Elesabl
239
Instrumento para
sembrar maz
Instrumento para
sostener
Instrumento para
subir
Instrumento para
tomar
Instrumento para
vender
Instrumento
responder
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento
Instrumento,
alguna clase
de instrumento
Instrumento,
alguna clase de
instrumento
240
Awexabl
Poqobabl
Aqanibl
Biqbl
Kaybabl
Chaqobebl
Ajawaribl
Ajawartisabl,
ajawarisabl
Bl
Batzonibl
Bikbl, bichbl
Bisobl
Chaqabl,
okobl
Echabl
Elachijbl
Erabl
Juchbl
Juqbl
Kochibl
Malbl kr,
Oykwanibl,
oykwarisabl
Ralibl
Silobl
Silobisabl
Sujubl
Sutunisabl
Ximobl
Balaqujibl
Banbl
Instrumento,
fortaleza
Kowibal,
kowiribl,
kowinibl
Instrumento, que
corrige la posicin Chojmirisabl
Instrumento,
salvacin
Kolbl,
kolobebl
Instrumento, tipo
de instrumento
Akamirisabl
Insulina
tzamixkolob
Saqa
Insultos
Xojoj palj
Insumos agrcolas Raqom tikon
Intensidad
Uchuqalil
Intensivo (k)
Lajilal
Inters
Ral
Inters
Ral pwq
Internacional
Jukan (Kaxlan)
Interpretar
Tzolqomink
Interrogar
Kutunk
Interrogativa
Kutunem
Interseccin
Junamil molaj
Intestino
(P.G. 1242)
Ixkolob
Intestino delgado Chuti xkolob
Intestino grueso
Nima xkolob
Inventos
Tzukuj
Inversin de
marcadez
Kexom etalim
Iquinoccio (K)
Nit
Iremos o vamos
diciendo
Tiqabij ba
kobe
Iris
Rukel wachaj
Irracional
Mechobonel
istmo
Yakayk ulew
Itlica (k)
Tzalatzib
Ixil propio (k)
Raqn tzi
Ixoqchil,
Murmuracin
ixoqchink
CHOLTZIJ
Izote
izote, cura mal
de orina
Izquierda
Parky
Joyas
pajky, parky
Xokon
Joyas
J
Jactarse falsamente Peelank ijaj
Jactarse
Bananenk,
Jadear
Sewesonk
Jardn
Kotzibl
Jarro
Xara
Jaulita
Chulin
Jazmn nonts
Rubosel kej
Jcara de calabaza Aqem
Jcara de Chiapas Sel
Jcara de orina
Chulubl
Jcara o tasa en
que se bebe
Ukabl
Jcara para poner
las tortillas
Aqem
rutikilibl wy
Jichijk
Cenceo de cuerpo
Jiote perruno
Rusal tzi
Jiote
Sal
jocote agrio
Qq qenum
Jocote de agosto Qenm koy
jocote de costa
(planta importada) Kaxlan qenum
jocote de mico
Qenum koy
jocotes jobos
Nimaqenum
jocotes
Qenum
Joya o cadena de
oro riquezas
Wuatzij pwq,
wuatzij abj
Joya
Abajin, rabajin
puwq
Joyas hechas en
figura de cigarras Chakl muk
Joyas que colgaban
en las narices
Qop, yakapulul
Joyas que colocaban
en las narices
Qop, yakapulul
KAXLAN - KAQCHIKEL
Joyas
Joyas, tesoro o
riquezas
Juan ha ido al
monte
Qalqa puwaqin
kaj chunku
Qopayamank,
qopaxt
Raxapach,
tachiwal
Uwatzij puwaq,
uwatzij abj
Benq a Xwan pa
che
Juega t, burla
o fornica
Tawetzabej
Juega, burla
o fornica
Katetzan
Juego (tpico)
Sak, sakink
Juego A (k)
Molaj banbanel
Juego B (k)
Molaj kulbanel
Juego de ajedrez Saqibl che
Juego de pelota que
dicen de baley
Chaj, saqchaj
Juez de paz
Jikibanel Qatoy
tzij
Juez de primera
instancia
Jikibanel sujunk
Juez
Jikibanel
Juez
Qatl tzij
Jugo gstrico
Ruyaal pamaj
Jugo intestinal
Ruyaal ixkolob
Juilin (Pg. 42)
Muy
Julio
Ruwuq ik
Junamaqajuj
Junio
Ruwaq ik
Junta como cordel Tanut
Junta t, esas
especies
Tajoko
Junta t, los pies Tatunuba
awaqn
Junta t, uno
con otro
Talaqaba,
tatunuba
241
Jntate a ti
Tatunuba awi
Junto a la casa
o pegado a la casa Nakl chi rij jay
Jpiter
Kumtz chumil
Justicia (S.181
poder poltico
Ruqaqal
Justificar,
disculparse
Sununk
Justo viene uno con
otro por siempre
o para
siempre
Junam rilom
rechetal,
rechetalin Jupalk
Jute
Pur
Juzga o sentencia t Kaqaltzij,
kaqato tzij
Juzga o sentencia t Taqata tzij
Juzga, sospecha o
levanta testimonio Kaqaban,
kaqabachij
(nkux)
Juzgado
Qatbl tzij
K
Katun
8,000 das
Kiche propio (k) Raqn qachi
Kilmetros
Xoetokal
La alabanza
La comida de
verduras o yerbas
La enjundia de
la gallina
L
Qajarisaxel,
qajartisabl
ichaj
Ruqapchiyal k,
wel qaxoxil
242
La mujer cuando
le viene su
costumbre
La nia del ojo
La obscuridad
para amanecer
La que es alquilada
para tejer
La que hila
para tejer
La que pare
La quedada
La sea con la
mano llamando
La tal muerta
La tranca con
que atrancan
las puertas
La venida
Tan tuket ik
Rusikinal ruwch
Uch
Xkemtalom
Batzinel, ajbatz
Alanel, aly
Kanajk
Leqabibl
Lotzkuch
Runum kapi
Ulisabl,
ulisanem
La verdad
Chojmilal
Labio de abajo
Ikim chi
Labio de arriba
Ajsikchi
Labios leporinos Ml chiaj
Laboratorio clnico Tojtobl aqom
Laboratorio de
computacin
Tojtobl,
kematzib
Laboratorio escolar Tojtobl tijonem
Laboratorio
qumico
Tojtobl xanil
Laboratorio
Tojtobl
Laboratorio, prueba Tojtobenk
Labrado
Chenol, chenoy
Labrado
Pichom, qom
Ladea t
Tatzalaba
Ladate a ti
Tatzalaba awi
Ladate t, desvate Katzale
Ladate t, la cara Tatzalaba awch
Laderas de cerros Kajkobolj
juyu
Ladilla
Kr ruwch
CHOLTZIJ
Lado derecho
o izquierdo
Lados
Ladrido
Ladrillo
Ladrn
Lagartija (pg. 33)
Lagartija parda
Lagartija verde
Lagarto
Lgrima del ojo
Lagrimales
Lgrimas
Lgrimas
laguna, lago
Laica
Laja o loza
Lame t
Lamento
Lmete a ti
Xukl
Xe taq ruxikin
Wunibl, wunem
Poron xan
Eleqom
Ixpach
Xpach
Xkitz
Ayin
Je, ruje ruwch
Runum ruwch
Ruyaal wachaj
Yaal wch,
ruyaal Wch
Choy
Metikuux
Keley
Tareqa
Jiloj, chiqoj
Tareqa awi
taraqaba awi
Botsq
Bot
Botchin
Lam luz
Lmina de techo
Lmina de zinc
Lmina duralita,
hierro
Botjay
Lmina ilustrativa Bonin wuj
Lamparones
Ruchak sank
qul
Lana o manta
de lana
Rixqeqal rismal
chij
Langosta o
chapuln
Sak, yakisak
Langosta
Yakisak
Lanza o lanceta
Toqbl chich
Lanza t o arroja
o desconfa
Tatzaqa
Lapicero, lpiz
Tzababl
Largo
Ramaj
KAXLAN - KAQCHIKEL
Largueza
generosidad
Laringe
Laringitis
Lastima t
Lastmate a ti
Lastmate t
Latidos
Laurel
Lava t
Lava t
lava
Lvate a ti
Lvate t, la cara
Le fue revelado
entre sueos
por Dios
leche de Mara
Leche
Leche
Lechera
Lechuga
lechugas
Lechuguillo
Lechuza
Legaas, cheles
leja
Leja
chaj
Lejos
Lea de todo tipo
Lea menuda o
rastrojos
Lea rajada
Lea
Leatero
Lengua
Lengua, lenguaje,
idioma
Lengua, mi lengua
Sipank
Xul
Yabixul
Tachita
Tachita awi
Kajixjt
Pum
Rojxiwan
Kachajo
Tachaja
Ruqolil xkanul
Tachajaawi
Tachajaawch
Xabachix chi
richin ruma tyox
Rutzum marya
Tzumaj
Yaal tzum,
ruyaal tzum
Tzumajbl
Yuchachaj
Lechukax
Raq kaqolajay,
Xoch
Puch
Ruyal chaj
Yaal chaj, ruyaal
Nj
Si
Xikay
Charon si
Si
Siwil, sibil
Aqaj
Chabl
Aq, waq
243
Lenguaje escrito
Lenguaje mmico
Lenguaje oral
Lenticular
Tziban chabl
Retal chabl
Tzijobal
Akaxabl
Rutankor xikinaj
Kj
Kj, balam
Amaqel chak,
Len
Len, tigre
Lepra
amaqel yabil
Letra cursiva (k) Yuqutzib
Letra de molde(k) Atiyal tzib
Letra mayscula (k) Nimatzib
Letra minscula (k) Chutitzib
Letra, escritura
Tzib
Levadura
Yuqbl rupam
qor
Levanta buena
costumbre
Tayaka
Levanta en alto
Tayaka chi kaj
Levanta la pared Tayaka ruwch
xan
Levanta testimonio,
juzga o sospecha Taqabaj
Levanta t la cara
hacia arriba
Tajaba awch
chi kaj
Levantate de pie
t
Kapalch
Levntate testimonio
a ti o habla falso Tajuluj awi
Levntate t
Kayiataj
Levant falso
testimonio
Tinjaluj rij
Leyenda
Mochch
Liblula
Batzibl
Libertad de
cautiverio
Kolbl, elesabl,
Kolobebl
libertad
democrtica
Alajil (h)
libertad
Jamali
Libras
Ruchaq al
244
Libro o papel
de bajn
Libro o papel
de canto
Libro para
colorear
Libro
Lder
Xulabal wuj
Bixabl wuj
Boniwuj
Sekiwuj
Kaml bey,
ajpop
Lidereza, concejera Ixajpop
Liendres
Rachq uk
liga
Tzara
Ligereza
Yalanem,
tzoyolem
Lima limn
Qanachm
Lima
Qanalanx
Limn
Chamalanx
limones
Limonix
Limpia la huerta
o era o milpa
Tamaja, tamicha
(saqul)
Limpia trigo
barbechando
Tapukij el
Limpia t
Kapue
Limpia t
Tapu, tapu el
Lmpialo del todo Nal tupu
ruchenk
Lmpiate t, la cara Tasu awch, tapu
awch
Linaje apellido
o tribu
Chinamt
Linaje humano
Saqilal, saqil
Kajol
Linea abierta
Jaqajuch
Lnea cerrada
Tzapijuch
Lnea curva
Kotojuch
Linea espiral
Sotojuch
Lnea oblicua
Tzalajuch
Lnea ondulada
Bolojuch
Lnea quebrada
Kumajuch
Lnea recta
Chojuch
Lnea t
Kasiw
CHOLTZIJ
Linea
Lingstica
Liquidmbar
o blsamo
Literatura
Litio
Litro
Llaga cancerada
Llaga, bubas o
lamparones
Llagas
Llagas muy
dolorosas
Llagas
Llama t
Llmalo
Llamar a aves para
darles comida
llamar animales
a traicin
Llano como ocio
de lirn
llantn
Llantn
Llanto o lloro,
carga tristeza
y llanto
Juch
Solchi
Oqob
Lemik
Chuchulil
Punmet
Sank chak
Chak
Yuk
Raxchak
Yuk, chak
Tawoyoj
Tasikij
Turijink
Boyonk
Pachapk
Lante
Lanten
Moqen,
numoqen, nubis
Llanto
Oqej
Llanura
Taqaj, lian
Llave
Rep
Llegar a un acuerdo Poponk tzij
Llegar por llegar Apon, kinapon
Lleg a decir
Tinbij apo
Llego a hacerlo
Tinban apo
Lleva en la mano
colgando
Tamatzej
Lleva o carga t,
en el hombro
Tatelej
Lleva o trae t
en las palmas
Talepej
KAXLAN - KAQCHIKEL
Lleva tu cubierto,
ese pan, no lo
vean
Lleva t en el
hombro
Lleva t
Lleva t
Lleva t, el rostro
para alguna parte
Lleva t, en la
mano colgando
Lleva t, en
la mano
Tamatzej pan
aqa ri wy
Tatelej
Katukwan
Tawukaj, takwaj
Taqixmayij awch
Tatzeqelibej
Tayakaba chi
utzil
Lleva t, en las
palmas de las
manos
(algoesfrico)
Takolej
Lleva t, en
las palmas
Taliej
Lleva t, esa
gallina debajo del
brazo
Tamatzej k pan
ameskel
Lleva un palo t,
en la boca
Takeej
Llevarlo poco
a poco en
las palmas
Eqal ok taliej
Llralo
Tawoqej
Llorar, tzisteza
o llanto
Oqej, ajbis,
ajnima oqej
Llover en
tiempo de secas
Saqijil jb
Lloviznar
Musmul jb
Lo amasamos,
hicimos masa
Xqakeej
Lo spero al tocar Qes rij
Lo bajado o
descendido
Qajk, qajem
245
Lo blando o liso
Lo conseguido
por lo determinado
Lo creado
Lo delgado de
alguna cosa
Lo desplegado
o extendido
Lo dicho
Lo empuado
Lo escogido
Lo escogido,
lo seleccionado
Lo forc a pecar
Lo hago muchas
veces
Lo hallado o
pepenado
Lo hice sin
advertir
Lo hilado
Lo llano o costa
Lo que a de ser
adivinado
Lo que a de
ser apiadado
Lo que a de
ser atormentado
Lo que a de ser
buscado
Lo que a de
ser calentado
Lo que a de ser
codiciado
o deseado
Lo que a de
ser conocido
Lo que a de
ser contado
246
Chuchuj
Kaminq tzij
Bitom Tzaqom
Biribk
Rikl, rikom
Bijem
Moql, moqem
Sikon ruwch
Chaon
Xnuchuqabaj
chi mak
Binaqil tinbn
Sikon
Nal, makinaal
ruwch xinbn
Bakin
Taqaj
Saqiwachixel
Joyewaxel ruwch
Poqonarisaxel
Kanoxel
Meqenirisaxel
Rayixel
Etamaxel ruwch
Ajilaxel
Lo que a de
ser declarado
Chojmirisaxel
Lo que a de ser
destruido o acabado Mayxel
Lo que a de ser
enflaquecido
por otro
Baqirisaxel
Lo que a de ser
engrandecido
o admirado
Mayjaxel
Lo que a de ser
enseoreado
por otro
Ajawartisaxel,
ajawarisaxel
Lo que a de
ser llamado
Oyojel, oyoxel
Lo que a de
ser muerto
Kamisaxel
Lo que a de ser
nombrado por otro Binatisaxel
Lo que a de
ser sahumado
Seqtisaxel
Lo que a de ser
trasquilado
o afeitado
Sokaxel
Lo que a de ser
Sujuxel
Lo que a de ser
Sutunisaxel
Lo que a juntado
o amontonado
Kal, mulan
Lo que a se
ser escondido
Ewaxel
Lo que a se ser
medido
Etaxel
Lo que es molestado
o atormentado
Kiloxel
Lo que es nacido Alaxel
Lo que esta
envuelto en la
Pison chi kul
Lo que esta
practicado o
determinado
Majilam yuk,
yukul chikl
CHOLTZIJ
Lo que esta
puesto en agua
Sutl
Lo que esta
resbaloso o blando Liq, chuchuj
Lo que esta
ya salado
Atzamirel,
atzamin chk
Lo que ha de
comer
Chakuxel
Lo que ha de
saberse
Etamaxel
Lo que ha de ser
baado
Atinisaxel
Lo que ha de ser
meneado o bullido Silobisaxel
Lo que ha de
ser sobrepujado
Yalakujisaxel
Lo que ha se
ser cansado
Kosisaxel,
balaqijisaxel
Lo que le cuelga
a la gallina o
gallo
Perpey
Lo que le
cuelga a la iguana Ruperpex oon
Lo que me da
pesar y lloro
Xe re roqej
nukux
lo que se abstiene Etwachixel
Lo que se
ah de tirar
Pubaxel,
pubatajel
Lo que se
aventura o
se encomienda
Abachixel,
oqxanel
Lo que se bebe
Ukaxe ya
Lo que se come
Waixel
Lo que se cra
Kiysaxel
Lo que se
damnifica o injuria Poysaxel
KAXLAN - KAQCHIKEL
Lo que se desbarata
o desconcierta
Oqorijel, yojtajel
Lo que se desmaya Balaqujel
Lo que se echa en
la chicha para
hierba
Qobl richin,
chali
Lo que se
enflaquece
Baqirel
Lo que se escribe
pinta
Kibaxel
Lo que se
escupe
Chubaxel
Lo que se espera
o confa
Kelawachixel
Lo que se espera Oyobexel,
oyobetajel
Lo que se espesa
o cuaja
Tzatzarisaxel
Lo que se ha de
acarrear
Eraxel
Lo que se ha
de aflojar
Koropixel,
kopixel
Lo que se ha de
alcanzar o
conseguir
Kochixel
lo que se ha de
aplacar o enfriar
comida
Tewirisaxel
Lo que se ha
de bajar maz
o deuda
Qasaxel
Lo que se ha
de bajar o
descender
Qajel
Lo que se ha
de bendecir
Utzirisaxel,
tewuchixel
Lo que se ha
de broquelar
Pokobaxel
247
Lo que se ha de
creer o imitar
Lo que se ha
de curar
Lo que se ha
de deber
Lo que se ha de
empezar a hacer
Lo que se ha
de enseorear
Lo que se ha
de envolver
Lo que se ha de
gritar o
Lo que se ha de
hacer derramar
Lo que se ha de
hacer diligente
Lo que se ha de
hacer ir
Lo que se ha de
hacer por
segunda vez
Lo que se ha
de hacer
Lo que se ha
de halagar
Lo que se ha
de hilar
Lo que se ha de
inquirir o averiguar
Lo que se ha
de llenar
lo que se ha de
martillar o clavar
Lo que se ha de
olvidar
248
Taqexel
Aqomaxel
Oqxanixel
Tikerisaxel
Saqamaq richin
ajawarel
Balkotixel
Sikixel
Chalujisaxel
Mitirisaxel, kib
alirisaxel
Benisaxel,
betisaxel
Kaybaxel
Banel
Bochixel
Batzirel
Tikibaxel
Balxel
Bajixel
Mesetajel,
mestaxel
Lo que se ha de
quedar
Lo que se ha de
quemar o encender
Lo que se ha
de repartir
Lo que se ha
de sacar
Lo que se ha
de salar
Lo que se hace sin
advertir y sin sentir
Lo que se
hace venir
Lo que se hace
Lo que se hurta
Lo que se
multiplica o se
acrecienta
Lo que se necesita,
conviene o
menester
Lo que se orinaCebolla
Lo que se responde
Lo que se sacude
Lo que se tarda
Lo que se vende
Lo que se vosea
Lo que sea de
dar prisa
Lo que sea de
pasar o celebrar
Lo que viene
cabal o velchuele
Lo redimido
Lo restriego
entre mis manos
Lo sabroso
CHOLTZIJ
Kanajel
Poroxel, porotajel
Sipaxel
Elesaxel
Atzamirisaxel
Mamay rubanik
Ulisaxel
Banoj
Eleqaxel
Kiyarisaxel
Ajoxel
Xuluxel
Chaqobexel
Kirajel, rapujel
Yalojel
Kayink
kaybalink
Chajajixel
Ikexel
Ikowisaxel
Rechetal,
rechetalim
Kolom, seom
Tinbil chuwi
nuqa
Qusquj
Lobanillo
Lbulo
Locativo (k)
Locura
Lodo o cieno
Lodos de la nariz
Lombrices ciegas
largas
Tuyuq
Ruxe pospoy
Kojlibanel
Aqark
Chabq
Rukalal tzam
Lombrices de
la tierra
Lombrices de lodo
Lombrices de
perro
Lombrices que se
cran en la barriga
Lombriz de
tierra (Pg. 39)
Lombriz que anda
en la tierra
Lomos
Lomos
Longanimidad
Longaniza,
chorizos
Loroco
Los bienes de
fortuna
Los de mi linaje
Los nutrimos
Los que estn
echados
Los que estn y
bienvenidos
Los que se juntan
Runum ulew,
runum kumtz
Xirachaqij amolo
Je ralchabq
Yalus
Je rukumatzil
pamaj
Rixkolob ulew,
Kolobunum
Ibochil
Rutiojil
ruwaqachq, wel
ibochil
Chijbalil
Kanes
Jolom toch,
Ruraxal ruqanal
ruwch ulew
Nutzaqat,
nuchinamital
Xeqilij
Kokokoj
Tunul chik kiwch
Kekuchuki,
kemolo, ketamo
ki
KAXLAN - KAQCHIKEL
Los surcos,
preparar
Los tesoros
losa, terraza
Lucero de la
maana, venus
Lucero de
primanoche
Lucha (C.317)
Lucirnaga negra
que alumbra
de noche
Lucirnaga
Luego voy
Lugar de
camarones
Lugar
desocupado
Lugar donde
cazan venados
Lugar donde hay
siempre nieblas
Lugar donde
Jugaban el baley
Lugar escondido
o abrigado
Lugar
Lugares
desamparados
Lujuria
Lujuria
Luna llena
Luna llena
Luna llena
Luna nueva
Luna vieja
Chikoj
Ruqinomal,
rutikilem
Kajalos
Ikoqij
Tzetl xqeqabel
Tijomal
Chupy qaq
Chupl qaq,
Kani kibe, kanij
kibe
Kop
Jamajoxinq
Xa juyu
ruqalibal kej
Chuqajibal sutz
Jom
Chi re ewelikil
juyu
Kojibl
Tolotoj
Joxolchek
Tiojilal mak
Mixel pe ik, tan
tiqeq pe ik chuwa
juyu
Mixrijix ik
Tikl ik, setl ik
Alaj ik, ya ik
Rij chik ik
249
250
Maz tostado
y reventado
Bosel, pol
Maz tostado
Poql
Maz verde
Joch, och
Maz
Ixim
Maizal o milpa
pequea
Awexam, awex
Majestad (S.361) Tepewal
Majestad
Qaqal, tepewal
Mal aliento (C.269) Bosk
Mal de corazn
Chuxe kumtz
Mal de gota coral Mox
Mal de hgado
o piedra
Qanchul
mal de ojo,
conjuntivitis,
ojeado
Ruyum tzai,
sachk
Mal de vaso
Rukumatzil chi
qakux
Mal encarado o
desvergonzado
Chilichq ruwch
Mal sazonada,
maguisada (sabor) Taqtj
Mal, mortal, es
como calambre
en las tripas
Chokej kumtz
Malacate, huso
Bakibl
Malacate, huso
Bakonel
Malcriado
Wolom ruwch,
ajnimaqwch
Maldecir
Chiwilink,
koqonk
Maldicin
Koqonk
Maldita la cosa
que me aprovecho Mani ruwch
xinbn
Malea o ensucia t Tawitzelaj
Maltosa
Tzebe
Maltrate t o da
mala vida
Tapoqonisaj
Malva
Chojb
CHOLTZIJ
Mama t
Tatzumaj
Mamferos
Tzumanela
Man propio (k)
Raqn tyol
Manada
Qataj
Maana en la coche Xqeqmakajan
Maana ser
castigado por esta
causa
Chuwaq tinkul
raqanil
Maana
Chuwaq
manantial,
nacimiento de agua Bulbux ya
Mancha o
ensucia t
Tanaja
Manco de las
manos
Mokomk ruqa
Manco
Sik ruqa
Manco(P.G. 52)
Sikqa
Manda, ordena,
inventa o pone
Takojba
Mandamiento o
encomienda
Pixababl
Mandbula inferior Xebaq eyaj
Mandbula superior Wibaq eyaj
Mandn o principal Popkamajay
Manillas
Qalqa
Mano de hacha
Ruwital ikj
Mano de piedra
para moler
Ruqa ka
Mano diestra
Ikiqa, ajijkiqa
Mano o brazo
Qa
Mano siniestra
o zurda
Xokonqa
Mano, palma
de la mano
Pa rabajal qa,
wel pa qa
Manojo
Boraj
Mansedumbre
Liqababal riil
Manta basta
Kojowojoj
Manta blanca
de plumas
Puyl kul
KAXLAN - KAQCHIKEL
Manta de cuatro
piernas de tributo
Kal, jubusaj
chiqal
Manta labrada
Jekom richikul
Manta labrada
Wetam kul
Manta, pao o ropa Kul
Manteca grasa
Qanal, qanxux
Mantequilla
Qasqanal
manzana
Nimamixku
Manzana
Tunaq
Manzana
wachxan
Nimamixku
Manzanilla
silvestre
Mixku, Qays
qwnum,
manzanilla
kotzij aqom
Manzanilla
Texukt, micku
Mapa
Ruwch setul
Mapache
Aqawinq
Mquina de coser Tisbl tzyq
Mquina de escribir Chichibl tzib
Mar
Palow
Maravllate o
admrate o
engrandcete
Tamayijaj awi
Marcado
Etalim
Marcador de
tiempo (k)
Retal ruqijul
Marcadores
Bonijuxbl,
juxbl
Marfil
Rukowil eyaj
Margen
Ruchi
Marido, su marido Achajil, rachijil
Marimba de
tecomates
Tzuy
Marimbero
Ajtzuy
Marinero,
navegante
seolenem Ajseol
Mariposa que anda
tras la candela
Amuley
Mariposas grandes
de montes
Balam malax
251
Mariscos
Marte
Martillo
Marzo
Mas all
Mas
Masacuata
Mascal cocido
para comer
mascali cocido
con miel
Mascara
Masculino (k)
Masetero, maxilar
Masticacin
Masticar
mastuerzo
Mata o milpa que
fue y se acab
Mata pulgas t
Mata t
Mata t
matasano
Mtate a ti
Matazano
Matemtica
Materia cintica
Materia potencial
Materia y energa
Tijpalow
Kaqchumil
Balbl
Rox ik
Chi la apon
Rikin
Tolobon
Choj, chojim
Choj kij
Koj
Achijilal
Kaxkatey
Kachinem
Kachink
Kaqabe
Saqulibal
Tapicha kq
Kakamisan
Takanoj
Ajachel
Takamisaj
Ajachel
Retamabalil
ajilanem
Silel uchuqabil
Uxlaninq,
Uchuqabil
Ulewal
uchuqabil
Chak
Pj
Materia
Materia
Materia, sustancia
(P.G. 1678)
Chq
matrimonio
Kulubk,
kulanem
Mximo comn
divisor
Nimajachanel
Maxtate
Toq
Mayo
Ro ik
252
Mayonesa
Mayordomo
Mayora en
soberbia
Saqatzep
Rukiyal
Yalakujibal,
yalakujinem
Mazorca de
maz negro
Jl, raxjl awn
Mazorca
Jl
Me anda asechando
o espiando
Solbl, xa
rusalbl wichin
Me finjo enfermo Tinjaluj nuyawa
Me tiene por
extranjero
Maxa yin amaq
chawe
Mecnico
Ajmir
Mcete a ti o
zangolotate
Tatuku awi
Mcete a ti
Taqiy awi
Media carta (k)
Chutibew
Media gallina
Nikaj k
Media noche
Tikl aqa
Mediano
Roloman
Medicina
Aqom
Mdico/a
Aqomanel
Medida de la
mano al
Chumay
Medida de longitud Reqn etabl
Medida de masa
para una tortilla
Qoral
Medida de masa
Qoraj
Medida del codo a
la munuera)
PG. 57)
Juchumay
Medida hasta la
garganta
Qulim
Medida
Paj
Medidas de
capacidad
Pamil etabl
Medidas de peso Alil etabl
CHOLTZIJ
Medidas de tiempo
maya
Maya qijul
etabl
Medio comunitario Tinamt riil
Medio da
Tikl qij
Medio escolar
Tijobalril
rulewal
medio hogareo
Ochochil riil
medio negro
Qeqqj
Medio salado
Tzaytzj
Medio
Nikaj
Medio, media
gallina
Peraj, juperaj k
Medioda
Runikajal qij
tikl qij
Medioda
Tikl qij, nikaj
qij
Medra algo t o
ten dicha en algo Taqawachij
Mdula espinal
Aqanaj Rukebe
kumtz
Mdula oblonga
Punkebe
Mdulas o tutano Rupam baq
Mdulas
Kebe
Mejilla o carrillo Qotz
Mejilla
Qotz, ruqotz
Mejilla
Qotzaj
Melcocha o
nuegano
Tukum kab
melocotn
Kaxlan kum
Meln
Qanaqoq
Membrana
Tas
Membrana
Tasul
Memoria
Mulukibl,
kuxlabl
Menea eso t
Tasiloj
Menea la cabeza t Tabarabaawi
Menea t, los pies Tasiloj awaqn
Menea, mece o
revuelve t
Tatuku
Meneador
Tukulbl, tukul
Menate a ti
Tasiloj awi
KAXLAN - KAQCHIKEL
Meninges
Meningitis
Menos
Menosprecia o
levanta cizaa
Menosprecia t
o desprecia
Rutas Tzatzqor
Yaabtas
Elel
Tajeka
Tayeqa chi
awaqn
Taxujuj
Menosprecia t
Mensajero vendr
hacer mensajero
Samajel kunul
samajel
Mensajero
Bij
Mensajero
Bij tzij, samajel
Mensajero
Samajel
Mensajerosa
Iboyel
Menstruacin de
mujer
Ruyawa ixq,
ixoql yawabil
Mentir
Reqonk,
Tzukunk tzij,
Tzuky tzij
Mentira
Tzukun tzij
Mentiroso o
testimonio
Kaql tzij
Meollo o pezn
de fruta
Kup
Mercader o tratante Beyom
Mercadera bienes Beyoml
Mercurio
Koll
Mercurio
Qanchumil
Mes
Ik
Mesa
chatal
Mesocarpio
Kaijal
Metabolismo
Katanal kekoj
Metabolismo
Kekoj
Metal
Chich
Metamorfosis
Poonem
Mete en el seno
o ata flores
Tayutu
Mete t
Tawokisaj
253
Mete t, entra o
esfuerza t
Mtelo en el
seno t
Metro
Mexicanos
Mezcla t
Mzclate a ti
Mezquina t o
escasea o ponte
miserable
Mezquina t o
escasea
Mezquino o escaso
Mezquino o la
verruga
Mezquino
Mezquino,
lunar, verr
Mezquino,
verruga (PG. 50)
mi 1ps
mi abuela
mi abuelo
Mi amparador
Mi ayote
mi bisabuela
mi bisabuelo
mi bisnieto o
bisnieta
Mi casa antigua
Mi congoja o
pronstico
Mi consuegra
mi consuegro
mi cuada dicho
por el hombre
M cuada dicho
por hombre
254
Tawokibej
Tachokej
Etokal
Yaki
Tayuju
Tayuju awi
Kakeken
Takekej
Kek
Xuy
Xipik
Xuy, pixnak,
pixk
Xuy, jixk
Wichin
Watit
Numa, numama
Matzalibl
wichin
Wikoy
Nuxikin atit
Nixikin mama
Nuxikin iy
Ochochibl,
wochibl
Wiloj
Wachali
Wachali
Wixnan
Wachalkan
mi cuado dicho
por el hombre
Nubaluk
Mi cuado dicho
por la mujer
Wechan
Mi deuda
Nukas, nuboq
Mi dicha
Rabach nuqa
Mi hermana mayor Nunimal
Mi hermana menor Nuchaq
Mi hermana, dicho
por hombre,
hermano, hermanas Wana, anabon
Mi hermano mayor Nunimal,
nunimalaxel
Mi hermano menor Nuchaq,
nuchaqixel
Mi hermano,
hermano
Nuxibal, xibalon
mi hija, dicho
Numeal
mi hijo dicho por
el hombre
Nukojol
mi hijo o hija
dicho por la mujer Wal
Mi hijo
Atnusibaq
Mi hijo
Wetal, nutzejel
Mi inobediencia o
contumacia
Woyowal,
wajkopakil
Mi macegual
Wal, nukajol
mi madre
Nute
Mi marido
Wachijil
mi mujer
Wixjayil
Mi muy amado
Atnuloqmaij
mi nieta
Wiy
mi nieto o nieta
Numam
mi nieto/a
Wiy, numam
Mi nuera dicho
por la mujer
Wali
mi nuera
Wali
Mi obedecimiento
a Dios
Alabal, nimabl
wichin tyox
mi padre
Nutata
CHOLTZIJ
Mi paga porque
le prend
Mi pariente o
amigo
Mi pariente
Nuchapbl richin
achi
Nujani
Achalal,
wachalal
Mi pariente
Wana numeal
Mi pobreza
Numebal,
wajkaqowalil
Mi prima hermana Nunajtiana
Mi prima hermana Nunajtinimal
Mi prima segunda
hermana
Nunajtichaq
Mi prima segunda Wana numeal
Mi primo hermano Nunajtichaq
Mi primo hermano Nunajtinimal
Mi primo hermano Nunajtixibal
Mi primo segundo Nuxibal, wal
Mi primo segundo Wikan, numama
Mi salvacin
Kolk, nukolik,
nusekik
Mi seor principal Nuwi, nujolom
Mi sobrina dicho
por el hombre
Nuyimeal,
numeal
Mi sobrino o
sobrina
Wal, nuyajal
Mi sobrino o
sobrina
Wikaq,
nuyajkajol
mi suegra dicho
por el hombre
Nujite
Mi suegra dicho
por la mujer
Walite
Mi suegro dicho
por la mujer
Walinam
mi tatarabuela
Numok
mi tatarabuela
Numokoy
mi tataranieto o
tataranieta
Nuxikin al
Mi ta
Nuyite, nute
KAXLAN - KAQCHIKEL
Mi tierra
Mi to
Mi tio
mi yerno dicho
por la mujer
Mico
Microorganismo
Microscopio
Microscopio
Mide hagamos
t (medida)
Mide o compara
o traza t
Mide t el largor y
ancho de la milpa
Miedo o temor
Miel blanca
Miel de caa
o melada
Miel silvestre
Miel
Miente t
Mierda o
excremento
Milano
Milenio
Milmetro
Militar
Milla
Millar
Milln
Milpa de
comunidad,
da su tributo
Milpa
Milpero o labrador
Mineral, minerales
Minerales
Minera
Nujuyubl,
nutaqajal
Nuyijtata nutata
Wikan, nuyajtata
Nuji
Koy
Chutichak
Nitztzetbl
Nitztzubl
Kakutuban
Tawetaj
Tamejkamaj,
tawetaj
Xibibl, xibink
Saqikab, ruyaal
che
Ruyaal ajij
Pan che kab
Kab
Takaxtokoj
Kisink, achq
Saqmuquy
Xoa
Puyaj
Labal
Ramqm
Xoal
Tij
Kaman
Awn
Chenol
Yaabj
Yaabj
Yaabajbl
255
Mnimo comn
Ministerio de
Agricultura
Ministerio de
comunicaciones
Ministerio de
Cultura y deportes
Ministerio de
defensa nacional
Ministerio de
Economa
Ministerio de
educacin
Ministerio de
finanzas
Ministerio de
Gobernacin
Ministerio de
relaciones
exteriores
Ministerio de
trabajo
Ministerio
Ministro
Minuendo
Minuto
Nimajachel
Chuty ajtikon
Chuty ajtzij
Chuty banobl,
etzanibl
Chuty ajpokob
Chuty ajmeb
Chuty ajtij
Chuty ajpwaq
Chuty ajqattzij
Chuty aj jukan
tzij
Chuty ajsamaj
Chuty
Chuty winq
Kamaxel
Roxkalil,
chutiramaj
Miopa
Naqtzu
Mira t
Tatzeta, tamuquj
Mrate a ti
Tatzeta awi
tamuquj awi
Mrate, en el espejo Tanikoj awch
Miri pdps
Kup
Miripodos
Kup
Mis carnes o
vergenzas
Qalem, nuqalem,
nupalem
Miserable, tacao Xunakt, xnakt
uy
256
CHOLTZIJ
Molde de
cualquier cosa
Molde o crisol
Moldera de
chocolate o
de especies
Molendera o
panadera
Molesta o fatiga t
Molido o amasado
Molienda o
molendera
Molimos
mollaca
Mollera de
los nios
Mollera
Momento
Monarqua
moneda redonda
Monedas
Xkalteyan
Atiyal
Jokonel
Ajkel
Tatzila
Keem
Rujokolal
Xojkeen
Monxtaxa
KAXLAN - KAQCHIKEL
Mordisco
Morfema
Morfologa (k)
Mortal
Mosca que cra
gusano
Mosca verde que
tiene queresas
Mosca, mariposa
grande de los
mantes
Moslodita
Mosquea t
Mosqueador
de pluma
Mosquate a ti
mosqueta
Mosquito
Mosquitos muy
pequeos
Mosquitos que
pican de noche
Mosquitos
Motiln
Movimiento
Movimientos
voluntarios
Mucha, en
abundancia,
comida
Muchachea u ocote
Muchacho
chismoso
Muchacho
desobediente
Muchacho
Muchachos
Muchas veces
Mucho fro
Mucho sol
Kapaj
Jitz
Nukjitzinem
Kamel
Amolo
Raxamolo
Balam malax
Ixin
Tawaluj
Walubl
Tawaluj awi
Najpukam
Utzum, us
Jemasq
Jejen
Us
Sirisk ruwi
Silonem
Ajowaxel silonk
Majilam echalaj
Kakabon chaj
Yujul ala
Jipulj ala
Ala
Alabon
Binaqil
Mayij chi tew,
xootew
Mayij rukatanal
ruwa qij
257
Mucho, en
abundancia
Mucosidad
Muda t o remuda
o deferencia,
cambia
Muda t, la paja
de tu casa
Mdate a ti o
diferenciate,
trasldate
Mudo
Muela cordal
Muelas
Muele harina t
Muele o amasa t
Muele t como
harina
Muele t o amasa
Murete t
Muerte sbita
Muerte
Muerto
Muestra sealando
t o manifiesta
Muestra t, la cara
Mustra t, la cara
Mestrate a ti
Mujer casada,
mi mujer
Mujer estril
Mujer mundana
Majilam
Tzebetzk
Tajala
Tajalkimaj ruwi
awochoch
Tajala awi
Mem
Kasik
Kaeyaj
Takajij
Takema
Tajoko
Kakeen
Kakm
Raxkamk
Kamk
Kaminq
Kakutu
Takutu awch
Takutu awi
Takuxu
Ixjayil, wixjayil
Xche
Taqtanaj ixq,
karilj ixq
Mujer muy gruesa Tij chi ixq
Mujer parida
Alom
Mujer partida
Xtujan
Mujer preada
Ajkem chik ixq,
welyawa winq
chk
Mujer preada
Ajkem ixq
258
Mujer preada
Mujer que lleva la
cabeza bailando
Mujer que va
por agua
Mujer
Mula o asno
Multiplica o
acrecienta t
Multiplicable
Multiplicacin de
nmeros decimales
Multiplicacin
Multiplicador
Multiplicando
Multiplicar
Mltiplo
Multitud
Yawa winq,
ajkem
Kall ruwi
Likol ya
Ixq
Uml kej
Kakilin
Tikel
Rutikoj lajujil
Tikoj
Tikojinel
Tikojixel
Tikojin, tikojij
Xolpaxel
Kiyarisabl,
kiyarisanem
Multitud
Ukiyal
Mundo (Pg,30)
Xekaj
ruwachulew
Mundo
Mem
Mundo
Nikajsq
Mundo
Nikajsq, wel
xekaj
Mundo
Xekaj, nikajsaq
Mueca de la mano Ruqul ruqa
Mueca de la mano Saqil ruqa
Mueca o juguete
de nia
Alatz
Municipalidad
Qatbl tzij
Murcilago
Sotz
Murmura t
Tawixoqchij
Murmuracin
Xarink,
metzonk,
Xurunk, jaskun
tzij
Murmurador
Ixoqchi,
ixoqchijel
CHOLTZIJ
Msculo bceps
braquial
Msculo bceps
crural
Msculo bucinador
Msculo de tronco
Msculo deltoides
Msculo dorsal
Msculo esplenio
Msculo esternocleidomastoideo
Msculo flexor,
extensor
Msculo hioides
Msculo pectoral
mayor
Msculo risorio
o facial
Msculo sartorio
Msculo serrato
Msculo
suprahioides
Musculo trapecio
Msculo
Msculos de
la cabeza
Msculos de las
extremidades
inferiores
Yoxotiojil qabaj
Yoxotiojil aqanaj
Xubatiojil
Rutiojil kutamil
Rutoobal
telemaj
Sij
Qochojolomaj
Silojolomaj
Yuqq
Ruxe chiaj
Sm
Tzetiojil
Qochochekaj
Ruxe meskel
Ruwi chiaj
Ruche el jolomaj
Tiojilaj
Rutiojil jolomaj
Rutiojil
baqaqanaj
Msculos de
los brazos
Rutiojil qabaj
Msculos del cuello Rutiojil qulaj
Msculos
involuntarios
Yonisilel tiojil
Msculos orbicular Reset wachaj
Msculos
voluntarios
Silel tiojil
Musgo
Patz, suquy
Msica
Qojom
KAXLAN - KAQCHIKEL
Msico o
tamborilero
Muslo
Muslo, su muslo
Muy de maana
Muy gran Seora
Muy salado,
amargo
Nabo
nabos
chile guaque
Nacimiento del
sol u oriente
Ajqojom
A
A, ra
Nimaqa
Tij chi xoq Ajaw
Ky
N
Saqxe, kabwch
Nimaq ik
Nowox
Elebl, pa
relebal qij
Nacimiento
Alaxibl
Nacimiento
Yakebk, alaxk
Nacimiento, nacido Alaxik, yakebk
nacionalidad y
civismo
Amaqel,
tinamitalil
Nada t
Kamuxen
Naipes o dados
Sakibalbaq
Naipes
Sakibl wuj
Nalgas
Achq
Nalgas
Rutulul achq
nances
Tapal
Naranja agria
Kayalanx
Naranja
Alan
naranjas
Aranxx
Nariz
Tzam
Narracin
Lemotzij
Naturaleza del
hombre o de
la mujer
Runikajal
Naturaleza
Kajulew
Nutica
Retamabalil
Nave, barco
MIrjuku
Navegacin
Seolenem
navegar
Seolenk
Neblina
Moyew sutz
Negatividad (k) Banbanelil
259
260
No de embalde
digo contra l, esto Mani xaloq
xtinjalj aqanij
chi rij
No discrepan
Mani jechel kitzij
No es falso
testimonio
Maki lajal,
makitzaq
No es por mi
autoridad
Maki xa nuwinaq
tzij
No est la casa
desocupada
Maja tijamatj
rupam jay
No estamos
desocupados de la
obra
Mani jaml
tiqaban
No existe lugar
vaco
Mani jaml
No hay seal
Mani raqn kumal
No lleva pies, ni
cabeza lo que dices Mani raqn atzij
No lo pongo
en efecto
Mani ruchaqal
chi nukux
No lo rehusar o
no lo contratar
Mani kinelj chij
No lo tengo
en nada
Mani tok chwe
No marcado
Metalim
No me dars un
poco o me
dejas as
Mani jalal taya
chuwe, ma xaxu
chari
No me eches
en vergenza
Bawitzowibej
nuchi nuwch
No me gruas
Batianin chi
wichin
CHOLTZIJ
No obedezcas
o abofetear
Tapaqij atzij
No obedezcas t Taqaja tzij
No os daras un
poco de mas prisa Ma atza tiya pe
iwaqan
No os maltratis
u estorbis
Binq iwi
No puedo decir
que ofrezco
muchas cosas
Tzatz muyaoj
kipe ajilam nusip,
maki xqu
No se como
lo hagamos
Bi la kachel
tiqabn
No s dnde
Bala, balaje,
balajetq
No s dnde
Bana
No se puede dar
cuando se
vende algo
Maki tel
No s que le
a tomado
Bi la kachel
xkamowr kami
No s que tanto a Jaru kami
No s quien es ms Bi la chi winq
No s quien es, o
no s qu ser
Bi la nq tux
No s vocear
Janik
No somos eternos
en el mundo
Maki naj rukisik
qochoch wawe
chuwch ulew
No soy vecino
de aqu
Man inamaqel
wawe
No te tengo en
nada
Mani awikatz
chuwichin
KAXLAN - KAQCHIKEL
No tengas miedo
o no te receles
No tengo cuenta
con eso
No tiene mucha
confianza de m
Baxibij awi,
bana awi
Mani wikibl
rikin
Okwinq kukam
rukux chuwe
No tiene par o
semejanza
Mani rachwch
No tienen
parentesco, ni gente Mani bila
akakichin ki
No vale mucho
en precio
Mani, jani rajil
No vale nada o no
tiene buen parecer Mani chaq
ruwch
No ve bien el sol Tzapiwch mani
tutzu qij
No vengo muchas
veces a visitarnos Maki benaqil
kinul iwikin
No
Mani
Noche clara
Sq ri aqa
Noche obscura
Qequmalj aqa
noche
Aqa
Nocin
Choboj
Nombre del
demonio
Niqtan ajaw,
kawestan ajaw
Nombre
Biaj
Nombre, su nombre Bi, rubi
Nombres
Ajalpuj,
Ajaltoqob
Nombres
Ajalxk,
Ajalqanya
Nordeste
Saqijil kaqq
Norma, regla
Beyal
normas de conducta Beyal naoj
Norte
Kaqq
261
Norte
Relebal kaqq
Norte, septentrin Potz, Relebal
kaqiq
Nosotros que
vivimos en la milpa j ko je pa taq
awn
Nosotros
Rj
Nosotros, de dos
en dos
j kaka
Noticia
Tzijol
Noviembre
Rujulaj ik
Nube en los ojos Sq chuwch
Nube
Sutz
Ncleo del
predicado
Rukux banel
Ncleo silbico
Rumux jap
Nuera
Ali, alibtz
nueses
Kaxlan paq
Nuestra vida
o costumbre
Qasaq, Qamaq
Nuestro camino, Bey, qabey,
qaqn
Nuestro mayoral
(capataz)
Karijil
Nueve
Beleje
Numeracin
Ajilabalil
Numerador
Chikajil
Numeral
Ajilabalil
Nmero (k)
Ajilabl
Nmero cardinal Chojajilabl
Nmero
distributivo
Jachojilabl
Nmero
distributivos
Jachonel ajilabl
Nmero entero
Junilem
Nmero impar
Mankujaj
Nmero irracional Meajilabl
Nmero negativo Xokonil
Nmero ordinal
Cholajibl
Nmero positivo Ikiqalil
Nmero sumativas Ichajilabl
Nmero
Ajilabl
262
Nunca he ido
Nutria (Pag.42)
Nutria o perrito
de agua
Nutricin
Nutrimos
Nutrir
Nylon
Maja, jani
kibewi
Rutzi ya
Awuq, rutzi ya
Ilinem
Xojilin
Ilink
Timtut
O
Obedece t
Tawalaj, tanimaj
Obedece, honra
y reverencia
Tanimaj
Obedecimiento o
acatamiento
Xionk, xiom
Obediente
Nimanel
Obispo, clero,
pastor
Ajyuq
Objeto (k)
Kulel
Objeto directo (k) Jukulel
Objeto
indirecto (k)
Kakulel
Oblicuo del
msculo abdomen Qochopamaj
obligacin, deber Rejqalem
Obra de
misericordia
Joyewabl banoj
Obra de trabajo
Samaj
Obra t, en
albailera
Tatzaqiqbaj,
tanuku,
tatzaqaqej
Obra
Banotz, ilotz
Obrador
Ajchoqbanojel
Obras
Samaj
Obrero o albail
Nukul xan
Obscuridad
Qequm
Observacin
Tzetonem
observar
Tzetonk
Occidente
Ruqajibal qij
Occipital
Ijbaq, wijbaqil
Ochenta aos
Kajmay, kajkala
CHOLTZIJ
Ochenta y uno
Ochenta
Ocho mil
Ocho millares
Ociosidad o
haraganera
Jumuch Jun
Jumuch
Chuy
Juchuy
Palaqinem,
palaqink
Waqxaqtzik
Rulaj ik
Ajwachaj
Ruqajibal qq
Octgono
Octubre
Oculista
Oeste, Poniente
Oficial que labra
este gnero
de piedras
Ajxit
Oficializacin (k) Iqikinem
Oficina
Samajay
Oficinista
Ajsamajay
Oficio
Samaj
Ofidios o serpientes Kan
Ofrcete a ti
Tayaojij awi
tayaonaj awi
Ofrenda
Yaoj
Odo
Akax, wakax
Ojea o caza aves t Tatila
Ojo
Wachaj
Ojo, lgrima del ojo Ruyaal ruwch
Ojos
Runaq ruwch
Ojos
Rusaqil ruwch
Ojos, negros de los Ruqaqal ruwch
Ola comn
Sele
Oleaginosos
Ruqanal
cheqays
Oler a cabrn
o zorra
Kisk
Olla de tres asas
Ajxet
Olla de una asa
Tuy
Olla grande
o tinaja
Soko, bojoy
Olla para cocer
tamalito
Subabl
Olla para repartir Los
Olla pequea
Chroy, chiroy
KAXLAN - KAQCHIKEL
Olla pequea
Olla quebrada
Olla
Olor a humo
Olor agradable
Olor de orina
Olor desagradable
(de huevo)
Olote
Olvida t
Olvida t
Ombligo
Omplato
Kuku
Bujil
Bojoy
Sibl
Jubl
Ksk
Xex
Piq
Kamestan
Tamestaj
Muxux
Mikibaq,
Numokobaqil
Onclogo/a
Ajaqomy,
Onda (P.G. 382)
Kotzkom
Onomapetyico (k)Rajqajel
Onomatopeya (k) Rajqaj
Onzas
Chipal
Operacin
Kalabajnem
Operar opuestas
Kalabank
Oracin (k)
Bab
Oracin aclarativa Qalabab
Oracin afirmativa
(k)
Jikbab, jabqab
Oracin imperativa
o exhortativa
Taqabab
Oracin indicativa Cholbab
Oracin
interrogativa (k) Labab
Oracin negativa Mebab
Oracin,
comunicacin
Chabalil
Oraciones
admirativas (k)
Maybab
rbita
Rujul wachaj
Orden bsico (k) Cholajem tzij
Orden
Cholajem
Ordena bien
t o dispone
Takajij akux
Oreja
Xikin
Oreja, agujero de Pa xikn
263
Oreja, dobleces
de dentro de
Oreja, pabelln
Oreja, punta de
Rusotosikil pa
xikin
Xikinaj, ruxikin
Ruqopil xikin,
wel rutzam xikin
Rij xikin
Kaqowalil
Ajqopasit
Aqalil
Chakulal
Oreja, trasera de
Orfandad
Orfebre
Orgnico
Organismo (P.13)
rgano
reproductor
Alanel
rgano,organismo Samachakulaj
rganos
Ruqa raqn
chakulaj
Orientador
Yal Naoj
Oriente o
nacimiento del sol Chi relebal qij
Oriente
Relebal qij
Oriente
Relebal qij
Origen
Rukupil, rukutanil
Orilla de la
manta o pao
Ruchi kul
Orina t
Kachulun
Orines
Chuluj
ormiga voladora
Chek
Oro en polvo
Sanayi pwq
Oro plata o dinero Pwq
Oro
Qanapwq
Oropel
Puwq wuj
Orqudea silvestre Chimachy
Ortiga de hoja
pequea
Kikache
Ortiga o chichicaste Ly
Ortografa (k)
Tzibanikil
Oruga o gusano
de rbol
Orzuelo que
come el cabello
264
Akalchan
Sison
Oso
Nimaaqa, winq
tijonel
Ostiones o almejas Pemech
Otoo
Tzapijb
Otorrino
Aqomy xikinaj
otro (saco)
tunay
Otro gnero de
avispas
Ruchikopil ikanij
Otro gnero
de avispas
Ruchikopil tokoy
Otro gnero de
chapuln pequeo Xir
Otro gnero
de cucaracha
Xtuxtuli
Otro gnero de
grillo que canta
Kunku
Otro gnero
de grillo
Tzilawilin
Otro gnero
de grillo
Xil
Otro gnero
de grillo
Xtzuqkunay
Otro gnero
de grillo, que canta Chikirin
Otro gnero
de lagartija
Xchuk chikp
Otro gnero
de lagartija
Xtzik
Otro gnero
de mariposas
Qays malax
Otro gnero de
ratn Pequeo
Xumin choy
Otro gnero de
sapo grande
Wukuk
Otro gnero de sapoKurupup
Otro hombre
fue que me prendi Jun chik winq
man xilitaj wi
Ovparo
Loyalaxel
Oxib Quej
Oxib Kej
Oxgeno
Iqal
CHOLTZIJ
Oye t
Tawakaxaj,
taxikinaj
Oyevaste, se come Saqilki
P
pacayas
Reqan pakay
Paciencia
Kuyuj poqon
Paciencia
Kuyunel
Paciente (k)
Kulunel
Pacficate a ti o ponte en paz
Taqeba awi, takolo awi
Padrastro
Yijtata
Padrastros de los dedos Ruwatop
padre y madre que tienen hijos y
hermano
Jajolom, mealom,
anabom, xibalom, alom
Padre
Tata, nutata
padre
Tataaj
Paga o precio
Ajil, rajil
Paga
Tojonem, tojonk,
tojobal
Pagar
Retatoj
Paimadre
Oxtas
Paja
Km
Pajarilla
Ikaj
Pajarillo pintado
muy pequeo
Ruqaq tixl
Pjaro azulejo
Paq
Pjaro carpintero Kuruchch
Pjaro cazador
de aves
Boyl tzikn
Pjaro colorado
Tantakureq
Pjaro como
perdiz que canta
Wachioq
Pjaro de abusin Pich
Pjaro de abusin Pich
Pjaro de cola
larga que corre
Uk, sotz
Pjaro de mar
Tuwis
Pjaro pequeo
que canta
Chitko
Pjaro que canta
como el vachioc
Chuluq
KAXLAN - KAQCHIKEL
Tol
Baq quq
Raxon quq
Patan che
Jotaytzij
Misal tzij
Pixa
Akaxaxel tzij
Uchan
Koxomatzij
Yoxtzij
Popobl
Jaj
Rupam qabaj
Tut
Rucheel pakay
Pakay
Simaj
Kobolq
Luk
Balamche
Kanaoj
Che rute qaq,
Che
Chaybl
Ixpumy
265
Paloma de castilla
Paloma de monte
Paloma de monte
Paloma monts
Paloma monts
Paloma monts,
otro gnero de
Paloma torcaza
Palpa t
Paludismo, malaria
Pan dulce
Pan
Panadera
Panal de avispas
Pncreas
Panela, dulce
Pantojo o
pies tuertos
Pantorrilla
Pantorrilla
pauelo
Papa
Papa
Papada del gallo
de la tierra
Kaxlan t
Paxkukuy
t
Tukmux
Xpumuy
Wirwr
t
Tamakoj
Raxtew,
majmoyk
Kikaxlan wy
Kaxlan wy
Kayij kaxlan wy
Aqaj
Saqsay
Kab
Xotoj
Chekaj
Moqoq
Sut
Is, saqwch
Rukam ruchij
tyox
Ruqojom nima
k
Papada
Juqinaj
Papagayo (pg. 45) Meba qr
Papagayo
Mo, kaqix
Papaya
Kaqrab
Papel adhesivo,
masking type
Tzajwuj
Papel, libro o carta Wuj
Papilas gustativas Nabl tijikil
Papo
Xix
Para aquel
Chi richin
Para m
Chi wichin
Para pasar de
presto o de largo Yalan, xa yalan
tiko
266
Par
Para injuriar al
extrao
Para llamar a la
mujer o seora
Para llamar seor
para pescar
Para siempre
o siempre
Para ti
Parbola, fbula
Paraso terrenal
Parlisis infantil,
poliomielitis
Prate a ti
Prate t
Parte t
Prate t,
delante de l
Parcialidad
Parece bien
Parentesco
Parntesis (k)
Pares mnimos(k)
Pares
Parietal
Parnima
Prpados de
los ojos
Prpados
Parra o vid
Prrafo
Parte de
desmenuzando
Parte pan t
Parte
Partera
Kulaj
Atjunameba,
atjunajitol awi
chi atmama
Taqe
Ta, taqe
Chapbl kr
Amaqel
Chawichin
Riqa
Kotzijalj ulew
Sikk
Tapabaawi
Katjajtjo
Tatjajba
Tajo chuwch
Kalpul
Jebl ti wachin
Aka
Uka
Kulajtzij
Kulaj
Xikibaq
Xabaju
Rij ruwch
Rij wachaj
Kaqabaj kam
Motzaj
Kaper
Tapira wy
Ach
Kexelon, ratit
akwal
Partera
Ratit akwal
Partes de la cabeza jolomaj
CHOLTZIJ
Partes de la cara
Partes de la hoja
Partes de
los dientes
Partes de una carta
Partes del cubo
Runukulem palj
Ach ruxaq
Ach eyaj
Rupam taqowuj
Rucharik
waqwch
Partes del fruto
Achjiqul
Participio perfecto Naqil
Partcula de
deseo a Dios
Qoq, ajqoq Dyos
Partcula de
pretrito y futuro Kan
Partcula que
denota brevedad
de tiempo
Yan
Partcula, ms
u otro, solo
Chik
Partculas (k)
Kajtzij
Partido centrista
Nikamull,
nikachob
Partido conservador Chajilem Mull
Partido de derecha Ajkiqa mul l
Ajkiqa chob
Partido de izquierda Xokon Mull
Partido Liberal
Mull Jamalil,
chob jamalil
Partido Poltico
Mull, chob
naojil
Prvulos,
preprimaria
Ruxe tijonk
Pasado maana
Kabij
Pasar de presto
Yalan
Pasino
Makamobik
Pasivo (k)
Kuluyom
Paso
Xak
Pasta dental
Qoreyal
pastillas de la tia Saqpich
Pastor de ovejas
Yuql chij
Pataxte o los
dientes de ajos
Peq, rupeqel
pataxte
Peq
KAXLAN - KAQCHIKEL
Paterna
Patio de casa
o zagun
Patio de recreo
patio
Pato de laguna
(p.g.46)
Pato
patria
Patria
patriota
Paujil hembra
Paujil
Paujil
Pava
Pavo (hembra)
Pavo o pato
Paz
Paz
Paz
Peca t
Pecado
Pecador
desventurado
Pecador lleno
de pecados
Pecador
Pecador,
miserable o
desdichado
Pececillo
Peces
Pecho los huesos
que juntan en
el pecho
Kuxin
Kokoch, pa
kokoch
Etzanibal ruch
jay
Ruwa jay
Raxqejum
Punpn
Amaq
Nimaamaq
Amaqel
Kaqtunun
Kanane,
kaqtumutuj
Qanani
Chuy
Piy
Kaxlan quq
paxlq
Liank
saqkojlem
Saqil amaqil
Utzilj kojlem
Tamakuj
Mak
Chaqajinq
ajmak
Chaqalj mak
Ajmak
Kasbl, makl
Chu
Kr
Rujachbal
ruwakux
267
Pecho o pechuga
Pecho
Pecho
Pechos o tetas
Pechuguera
Pecolo
Pecoso
Pedacito
Pedazo como
de banana
Pedazo de cosas
pequeas slidas
como astillas
Pedazo redondo
Pedernal amarillo
Pedernal de fuego
Pedernal
Pediatra
Pedir favor
Pedir
importunamente
pedo
Pedor o cagn
Pednculo
Pega t
Pega, aprieta,
imprime, o sella
Pgale t, lodo
Pegamento
Pinate a ti o
estrate o lmpiate
Peine
Pela mano
Pela o repela t
Pelado sin Pelos
o ramas peladas
Plate a ti
268
Saqil ruwakux
Ruwch kuxal
Ruwakux, saqil
ruwakux, chi
alkwalbaq
Tzum
Ojb
Piwiy
Xoroxoj ruwch
Piraj
Qipaj
Xilaj
Selaj
Qanatok
Koxbl qaq
Tok
Ajaqomy
akwal
Kutunk utzil
Chenk
Ruxla kis
Kisinel
Rukup
Tatojo
Tanaka
Tzama
Tajika awi
Jicha
Salkm
Tayuchu,
tamicha
Kaqwuluwuj
ruwch
Tamicha awi
Pelea t
Kakarin
Pellejo
Tzumal
Pellizca t
Kachopin
Pelos o cabellos
o plumas
s, rismal wi
Penacho para bailar Ma ketzal
penca o la tuna
Noxty
Pendejos
Pum
Penitente
Ajxajan
Pensis que este
Pepena, recoge
Tasika
Pepescas
Kaqitq kr
Pepino
Tzetz
Pepita de fruta
Runaq koyo
Pepita, el ojo
Nq, runaq
ruwch
pequeito,
Chi rutun achq
Pequeo de cuerpo Tokik raqn
Pequeo o humilde
(en otro contexto) Yalakujisanel
Pequeos
Chutin, kol
Pera
Raxtzuy
peras
Perax/raxtzuy
Perdiz (p.g. 45)
Xoyon pavo,
Perdiz
Xoyon
Perdn o bandera Lacar kul
Perecedero
Kamel, sachel
Perecedero
Sachel
Perejil
Raxil
Pereza
Qeqail
Perfeccin
Utzinisabl
utzinisanem
Pericardio
Rutasul kuxaj
Perico (otro
gnero) (pg. 45)
Xko
Perico amarillo
Qn tzikn
Perico o la hoz
para cegar
Xko
Perico o papagayo Mebaqor
Perico, otro
gnero de
Kel
CHOLTZIJ
Perico, otro
gnero de
pericn
Pericos
verdes (p.g. 45)
Permetro
Periodista, cronista
Perodo, tiempo
Periostio
Periquitos (pg. 45)
Periquitos
Perol o cazo
de hierro
Peron
Xko
qanakotzij eyan
Raxon
Chiil
Talutzibanel
Qijul
Tasbaq
Tachinl
Kuyuch, tachinol
Sokochich
Qabaqanaj
Ruchaq rubaqil
Perro pequeo,
cachorro
Ral tzi
Perro que ladra
o coyote
Wuninel
Perro que lleva el
hocico por el suelo Tikl rutzam tzi
Perro que lo caza Ajuml
Perro
Tzi
Persecucin
o tentacin
Moxwachibl
Perseguidor
o tentador
Moxwachinel
Persona diligente Mitij chi winq
Persona flaco
delgado
Baqboj
Persona que
ayuda,colaborador Toonel
Personal
Samajela
Personas gramatical k Winaqilal
Persuadir
Bochink
Pertenencia
Ichinal retal
Peruleros
Chutaq kix,
chutaq Chima
Pesa con balanzas
o mide t
Kapajon, katetan
Pesa o mide t,
vino o maz
Tapaja
KAXLAN - KAQCHIKEL
Pesa t o mide
Pesca t con
anzuelo
Pescado asado
Pescado blanco
Pescado fresco
Pescado grande
Pescado grande
Pescado pequeo
Pescado salpreso
Pescado
Pescador de
anzuelo
Pescador
Pescador
Pescador
Pescador
Pescuezo
Peso o medida
Pesos duros
Pesquera
Pestaa (P.G 55)
Pestaas
Tapaja
Talukbaqij
Saon kr
Saqikr
Raxakr
Nimakr
Winq kr
Chuti kr
Atzamin kr
Kr
Luqaqon
Ajkr
Karinel
Lukbaqon
Mataway
Rij qul
Pajbl
Setesq puwaq
karink
Mich
Rukisisal chi
ruwch, wel metz
Peste o epidemia Nimakamk,
nimayabil
Peste, epidemia
Kamiyawabil,
Petate
Pop
Pete a ti o cgate Takiyaj
Peto o Maya
Xaqpota chich
Petrleo
Qaqaqol
Peyorativa
Yoqonel
Pez armado
Iboy kr
Pez blanco (Pa.42) Saqikr
Piadoso
Joyewanel
Pica como lo hacen
las gallinas
Takoqo
Pcate a ti o pnzate Tatoqo awi
Pide prestado t
Taqaja
Pide prestado
Qajonel
Pi de rbol de palo Raqn che
269
270
Pila de agua
bendita,
Pilar o horcn
Pilar
Ploro
Piloto
Piloyes, frijoles
grandes
Pia
Pia
Pino blanco
Pino colorado
Pinol
pin
Pintar
Pintor
Pintura
Piuela
Piojo blanco
Piojo
Piojos de gallinas
Piojos de pjaros
Piojos de pizote
Piojos de puercos
Piratas
piso
Pistilo
Pitaya
pitayas
Pituitaria
Pixtn, tortilla
gruesa
Pizarrn de
frmica
Pizarrn
Pizote
Placenta
Placenta, madre
CHOLTZIJ
Raqn jay
Poqob
Rukp pamaj
Chichinel,
ajkamachich
Plow
Chop
Chop
Toqax, wit
Saqichj
Kuxuchj
Kajim ixim
Chikuy runaq
Kelonk, bonk
Kelonel, boninel
Bon
Chuti chop
Sq uk
Uk
Rusisonil k
Rusisonil tzikn
Rusip sis
Rusip aq
Poqonanel
Le
Ixko
Takarabaj
Takarabaj
Tasul tzamaj
Pixtun
Luchtzalm
Tzalm
tzababl
Sis
Rachibil akwal
Rukotzij akwal
Planeta
KAXLAN - KAQCHIKEL
Plural (k)
Pluralidad (k)
Plutn
Plutonio
pobre amancillado
pobre o miserable
de mi
Pobre
Kiyil
Kiyilal
Chipichumil
Chipal
Joye ruwch
Joye nuwch
Meba,
ajkaqowal
Pobreza o ligereza Yalanem
Pobreza
Mebal
Poca distancia
Xa jalarukojol
pocas veces o de
cuando en cuando Jantq la, xa
kajantq la
Poco vale
Xa jalarajel
poco
Jani
Poco
Tzitaj, juba,
jutzit
Poder (C.428)
Uchuqa,
utzinisabl
Poder (de fuerza) Uchuqabl,
kowilal
Poder judicial
Qaty amaq
Poder Legislativo Rukowil taqanel
amaq
Poderoso
Qaqqnel
Poderoso
Utzinisanel
Poema
Pach un tzij
poesa
Pachun tzij
Polea yerba
Muchuchin
Polen
Ijatz
Poli dgito
Kiyajilaj
Pola
Ruchikopil che
Polica Nacional Champomal potz
Polica privada
Tojobl potz,
Ichpotz
Polgono
Kiyatzk
Polilla
Muq, poqol
Polinizacin
Ijatzulem
Pollas
Xtux, xtuxa
Pollito
Al k, ral k
271
Pollitos (p.g.45)
Pollitos
Pollos
Polvero de narices
Ral k, pipt
Chuti xtux
Kajol k
Subl tzam,
subl tzamaj
Poqolaj
Polvo
Pon en concierto
o ensaya o prueba Tanuku
Pon en ejecucin
eso t
Tajikilibej
Pon enseoreo t Takaqaruwch
tajawar
Pon esa en agua t Tasutunisaj pa ya
Pon t, da o entrega
o presenta
Taya
Pngo en alto
Tinya aqanej
poniente
Aponibl qij
Ponlo a la orilla t Tachipiba
Ponlo t, de travs Taqeba
Ponte a ti,
boca arriba
Tajaba awi
Ponte amarillo t Kaqanche
Ponte boca a
bajo t
Tajupuba awi
Ponte boca bajo t Kajupe
Ponte de pie
Kapae
Ponte mal
encarado t
Kachijon
Ponte mal
encarado t
Kachikchot
Ponte tendido en
el suelo
Kapune
Ponte yerto como
muerto
Katareto
Ponzoa
Kij, matul
Ponzoa
Matul, rumatul
Popular
Etamatel
poqom propio (k) Raqn poqom
Por casa buena
puesta en obra
Ato
Por correr
An: kinan
272
Jechl, xa jechl
ruchi
Itzel, itzelal
Cha, kicha
Achixin,
kinachixin
Chuwkay
Makajan
Makajan,
chuwaq makajan
Pa saqerk
Rusolbal
Aqan, kinaqan
Aqanej, kinaqej
Tikulun, tikum
Kochechoj
Rujulil tzumal
Ruchi xan
Kojlibalil
Kijap
Por la maanita
Por los lados
Por subir
Por subir
Por ungir
Porfiado
Poro
Portn
Posicin
Posicional
Postillas delgadas
de culebra
Sol, rusol kumtz
Potasio
Chajil
pozo
Kotom ya, kwa
Precolombina
Alajil banobl
predicado (k)
Qalabab
Predicado
Qajaribl
Prefijo (k)
Ruwch tzij
Pregunta
Kutunk
Preguntar
Kutunk
Pregntate o pide Kakutun
Premolares
Kaeyaj
preparamos bebida Xqaqutulij,
Preparamos
tamalitos especiales Xojtzarin,
xqatzarij
Preparamos tortillas delgadas
Xojlejun
Preparamos
tortillas delgadas Xqalejuj
CHOLTZIJ
Preparamos tortillas
pequeas y gruesas Xojpixtunin
Preparamos tortillas
pequeas y gruesas Xqapixtuj
Preparar bebidas
de chocolate
Qutulink
Preparar tamalitos Subank
Preparar tortilla
delgada
Lejunk
Preparar tortillas
de masa ordinaria Baqtzajink
Preparar tortillas
delgadas y gruesas Pixtunk
Preposicin
Ximoytzij
Preposicin: con Chi
Presbicia
Najtzu
Presgonero
Ajsik
Prestado
Qajom
Prestamista
Qajonel
Prstamo
Jikom tzij
Prstamo
Qajoj, qajk
Presto
Anom, chuqa
Presto
Chuqa
Presto
Jukumaj
Presto
Ure
Presto, hgalo de
presto
Pakij, tinban
pakij
prima de hombre Najana
Primavera
Jaqajb
Primer viaje
Nabey beyajem
Primera
conjugacin (k) Nabey
pachunem
Primera molida
Chaqonk
Primera persona
plural (k)
Nabey kiwinaqil
Primera persona
singular (k)
Nabey
juniwinaqil
Primero bsico
Nabey Rukux
Primero primaria Nabey rupalbal
KAXLAN - KAQCHIKEL
primo de mujer
primo mayor del
mismo sexo
primo menor del
mismo sexo
primo
Principal que
reparte el servicio
Principal
Principal
Prisa
Najxibal
Najnimal
Najachaq
Ika
Ajuchan
Ajtzij winq
Nimawinq
Ikeybl,
ikeyxibal, ikenk
Probmoslo primero,
venga primero
Qatija na tulna
Problema
Xichoj
Procedimiento
Soloj
Procltico
Ajxaw
Producto
Tikojil
Profesor
Ajtij, tijonel
Profeta
Ajmay tzij
Profundidad
Panqaj
Progresivo
Tajink
Prolonga o alarga t Tanajtirisaj
Promedio
Janamlil
Promedio
Tujach
Promete t o
haz voto
Tajita
Promete t
Tajetesaj akux
Promete t
Tasuju
Promete t,
asegura querer
Tajo
Promtete a ti o
haz voto
Tajitaawi
Pronador, supinador Sutil tiojil
Pronombre (k)
Kexetas
Pronombre (k)
Soloj kexetas
Pronombre destal Najk exetas
Pronombre
Juego A (k)
Banbanel
Kexetas
273
Pronombre
Juego B (k)
Pronombre
proximal
Pronostica
mala cosa
prontitud
Pronunciacin
Propiedad
asociativa
Propiedad
Prosapia
Proteger
Protestar
Protomaya (k)
Protozoarios
Provete t o carga
Kulbanel
Kexetas
Kexetas
Mixpeil, tichij il
Chaninem
Bixikil
Molichinil
Ichinal
Chi tinamital
Chajink
Chojikk
Nabey maya tzij
Chikopil
Kajuyubr,
katachiqr
Provocar ira
Meqonk
Prudencia
Noajibalil
Prueba t
Tatija
Prueba
Tojtobenk
Publicarlo secreto Pukij akax
Pueblo
Amaq
Puedes hacerlo
Tawuchej
Puerco de monte Juyabal aq
Puerco espn
Kixawuch
Puerco espn
Uch kix
Puerco
Aq
Puerquitos
Ral aq
puerro
Kaxlan xunakat
Puerro
Yaxnakt
Puerta de la casa Ruchi jay
puerta
Ruchi jay
puesta de calle
Ruchi sanq
Puestas del sol
Xuluan qij,
qajibl qij
Puesto en seoro Chapom chi
ajawarem
Pulga o nigua
Kq
Pulgadas
Ruwi qabaj
274
Pulmn derecho
Pulmn izquierdo
Pulmones
Pulmona,
neumona
Pulpa
Pulsacin
Pulso
Puo
Punta de la nariz
Punta de los
cabellos trenzados
Iqipospoy
Xokom pospoy
Pospooy
Chaqiij ojb
Rupam eyaj
Tzopinem
Tzop
Tzuyaj
Chi rutzam
Rachachaqij
rismal ruwi ixq
puntas de chayote Rutzam chimay
Punto (k)
Chuq
Punto decimal
Lajchu
Punto y coma (k) Chuqtuq
punto y final
Kischuq
Punto y
seguido (k)
Woqachuq
Punto
Chuq
Puntos Cardinales Waqtzuk,
kajtzuk
Puntos suspensivos Oxchuq
puntos y aparte(k) Qajichuq
Puntuacin
Chuq unk
Punza t
Tasoko
Pupila
Runaq wachaj
Purgacin
Qanaya
Purgatorio
Chaomarisabl
jay
Purificacin
Chajchorisanem
Purificar
Chajchorisank
Pus
Pj
Quebradura
Quebranta hueso
o milano
Quebranta
huesos (Pg.44)
Qudate t
CHOLTZIJ
Q
Qajik
Sq kuch
Saqikch
Kakanaj
Quelonios o
tortugas
Quema t o
abrasa
Quemador o
incendiario
Quemadura
Qumate a ti
Koka
Taporoj
Poronel, katl
Porobl, katbl
Taporoj awi,
takata awi
Sp, tp
Ajowanoma
Rachq amalo
Quequexque
Queredores
Querellas
Queresas que
cargan las moscas
Queso crema
Queso de capas
Queso seco
Queso
Quetzal (dinero)
Quetzal de plumas
verdes largas
Quetzal
Rachq amolo
Kextztz
Weqkexu
Chaqikexu
Kexu
Maquq
Quiebra mazorcas
de cacao
Quiebra o
despunta t
Quiebra pisando t
Quiebra t
Quien de
vosotros ir
Manquq
Manquq,
maquq, quq
Tapaqa
Kaqajo
Kawekwt
Tapaxij
Bi chi iwichin
tibe
Quien de vosotros Bi chi iwichin
Quien mucho
abarca poco aprieta Naqla tzij titimen,
tiqalun, xakijala
Quiera o ir a ver
el baile
Tibe nukay xajoj
Quiere t
Tawaj, tawajo
Quiere t, deseando Tawajowaj
Quieren ser
esclavos
Tikalabij tikajo
KAXLAN - KAQCHIKEL
Quiero ir a
aconsejar primero
Quiero ir a o voy
a ver alguna
novedad
Quilificacin
Quilo
Quimificacin
Quimo
Quintales
Quinto
diversificado
Quinto primaria
Quinto
Quita t, saca
o vaca
Quizs, talvez
Qurum
Rabadilla
Rbano
rbanos
Racimo de
cosas pequeas
Racimo
Racional
Radio
Radio
Radilogo/a
races de frises
Races tpicas
Raz cuadrada
raz de lirio para
curar callos
Raz para picada
de culebra
raz para piquete
de cantil
Raz
Raz
Nupixaban na wi
Kibe kay
Kaychuminem
Kaychum
Qorinem
Ruqor pamaj
Rute al
Ro ruwch
Ro rupalbal
Wokaj
Tajama
Jubama, Kolope,
jik
Kiyal
R
Mayut
Kaqxe
Rabanox
Chiyaj
Tzeqaj
Chobonel
Tzaqaramanel,
nikaset
Xaxayox
Kaywachel
Xet
Chikikamal
Kaseel
Ruxe lilyo
Toqbalsaq
Ronkumtz
Kamal, xeel
Ruxe eyaj
275
Raz
Ruxeel
Raz
Xeel
Rama chol (k)
Ruqa chiti
Rama kiche (k) Ruqa qachi
Rama mam (k)
Ruqa tyool
Rama
qanjobal (k)
Ruqa qoti
Rama wasteka (k) Ruqa wasteka
Rama yukateka (k) Ruqa mayatan
Ramas de rbol
Ruqaq che
Rana (Pg. 43)
Ixkalet, ixtutz
Rana
Xtutz
Ranchillo de
las milpas
Chajibl awn
Ranchillo
Xilab
Rancho
Kaj
Rscate t
Takaqatij
Rasgua t
Tawixkaqij
Raspa t
Taqi
Rata
Baychoy
Rato
Chanaj
Ratn
Choy
Ratonera
Pata, kamisabl
choy
Raya t
Tajuchu
Raya
Juchunk,
rujuchik
Rayado
Juchum
Rayar
Juchuj, juchunk
Rayo del sol
Rutum qij
Rayo solar
Ruchab qij
Rayo
Kaqolajay
Realejo
Pajma
Rebelin
Mepabal
Rechina t
Kakatztz
Recibe o acaso
con alguien
Takulu
Recibe t o sal
al encuentro
Kakulu
Recibe t, ese
dinero
Takolaj rubanik
Recibo
Tojetal
276
Recin casado
o principal
Recin paridas
Recio o
apretadamente
Akanimaq
Aloma
Kow, kow
tachapa
Recio o su fortaleza Kow, rukowil
Recio
Koqupukuj
Recoge o junta t Tamolo
Recgete a ti
o jntate
Tamolo awi,
tamoqej awi
Recomienda t
Takojoj
Recordar
Nataxk,
kuxlank
Recreo
Uxlanibl
Recta nmerica
Juchajil
Rectngulo
Yuqtzuk
Rectifquese
Tatzolqomij awi,
tapachqomij awi
Recurso
Toobl
Recursos
espirituales
Xamanil toobl
Recursos humanos Ruqabal winq
Recursos materiales Chuxtq toobl
Recursos Naturales Rutikomal ulew,
Red o lazo
Ral, yal
Red o matate
Yal
Red para cazar aves Ral, ralibal, yal
Red para cazar aves Ralibl wel ral
Red para cazar aves Xuk
Red para pescar
Matawa
Red redonda para
cazar pjaros
Sotoy
Red, costal o
matate
Xulumatat
Redao
Tzatz
Redentor, salvador Lesanel, kolonel
Redondo, bola
Sirisk
Redondo, circular Seton, setl,
setesk
Refaccin
Kolobl
CHOLTZIJ
Refina de rbol
Ruqap chiyal
che
Reflexionar (k)
Rilelk, wixalk
Reflexivo (k)
Wixalom, rilel
Reforma
Nukulem
Reformar (C.475) Nukink
refrn
Mib
Regao
Chojonk,
ixowank
Regatea, t
Tapichikij
Regatn
Ajpichiki
Regatn
Pichikinel,
ajpichiki
Regidor (C.479)
Ajawal
Regla de escritura Rubeyal,
tzbanem
Regla gramatical Rubeyal kemchi
Regln (k)
Kumu
Regocija t
Takila pan ulew
Regocijo o huelga Kikotibl,
kabkotibl
Regocijo
Kikotirisabal,
kabkotirisabl
Regeldo
Ukasbr
Reina
Ixajawal
Reino animal
Rutzobaj chikopi
Reino vegetal
Tzobaj cheqays
Reja de hierro
de ventana
Qinom chich
Reja de hierro
Kararim chich
Reja de hierro
Tzatzasim chich
Reja de madera
Tzatzasim che
Reja de palo
Jararim che
Reja de palo
Kararim che
Relacin
Achlajil
Relacionar
Achlajink
Relmpago
Koyopa
Relmpago, rayo Raq koqolajay,
koyopa
Religin
Nimabl kux
Reloj de pared
Ruqijobal xan
KAXLAN - KAQCHIKEL
Reloj de pulsera
Reloj despertador
Reloj
Relmbrate a ti
o resplandece
Remador
Remeda t
haciendo visajes
Remedar
Ruqijobal
qabaj
Kasl qijobl
Qijobl
Tereprotisaj awi,
tajuljutisaj awi
sel
Takoxkobej
Koxkobenk,
Yajobenk
Remitente
Taqonel
Remo para remar Qabat
Remolacha
Nimakaqxe,
Remolino de agua Rusut ya
Remolino de viento Saqsutkum
Remolino
Kaqtzut kum
Rempuja t
Tanima
Rempuja t
Tanimkotij
taminkotij
Rempuja t,
arroja o desva
Kamion,
kanimon
Renacuajo
Xmutq
Rencillas y
pasiones
Chikoj, yujuj
chikoj
Renoba t o muda
o contra hace
Tajalkatij
renovado,
contrahecho
Setesk, setebk,
Repara algo,
remienda o asorca Takojoj
Reparte t
Tasipaj
Repollo
Rukux ichaj
repollo
Rukux kulx
Reprende o
amonesta t,
dilogo
Tachabej
Reprendete a ti
o amonstate
Tachabej awi
277
Reproduccin
Reproducir
Reptil
Reptiles
Repblica
Requson
Rescata o trueca
t o feria
Reservas militares
Residuo
resina cocida
de pino
resina de pino
cocido
resina o goma
Respetar
respetar
Respeto (C. 280)
respeto
Respiracin
Respiran
Respirar
Respirar
Resplandece t
Responde t
Responder
Responder,
contestar
Respuesta
Respuesta
Resta de nmeros
decimales
Resta
Restable
Restar
kamajij
278
Alaxinem
Kiyinem
Raxsolt
Tewpwaqil
Nimaamaq
Tzebkexu
Takexa
Rukiyal Ajlabal
Ruwi
Sibaq, kotzij
Sibaq, wel tukr
qol
Baqit
Kamelank tzij
kamelank
yaonk qij
Niman tzij
Qijnem,
nimantzij
Jiqanem
Yeuxlabin
Jiqank,
uxlabink
Uxlabink
Tareprotisaj
Kakuluban,
kachawben
Kulubenk
Tzolink tzij
Chaqobenk
Kulubelil
Rukamaj lajujil
Kamaj
Kamel
Kamajin,
Pichol,
rupichol,
ruqaynaqil
Restriega o estriega
entre las manos
Taqutuba
Resultado
Raponil
Resume o entra
la tierra
Tiwopowoa
Resumen,
reduccin
Chutirisanem
Resumir, reducir,
acortar
Chutirisank
Retina
Kulwachaj
Retrico o platica Nal, ajuchan
Retrico
Noal ajuchan
Retoza orechina t Katikik
Reverberar la
piedra preciosa.
Sulum chi kwal,
chi yamank
Revienta tu
el huevo
Tabososaqmolo
Revintate a ti
o rsgate
Tajixaawi
Revolucin,
batalla (S.138)
Oyowal, yujuy
Revolvedor o
revoltoso
Tukl rukojlem
Revolvedor y el
Yojl hereje
Revolvedor
Kichl
Revolvedor
Qalan
Revulcate a ti
Tajila awi
Revuelcate ati o
chate a rodar
Tabolqotij awi
Revuelve y mete
cizaa t
Tatuk kojlemal,
tatukuta
Rey zope
Kaqikch
Rey
Ajawilaj, ajawal
Rezo
Chabl
Rico
Qinom
Rico
Tikl, qinom
Riega t
Tayaaj
CHOLTZIJ
Rete t
Katzen
Rima
Kuljap
Rimero de tortilla Tusaj, pisaj
Ria
Cherey, cherey
Rincn
Jukubk
Rie o contiende t Kachelen
Rie o contiende t Tacherej
Rie t o discute Kacholin
rieron los
consuegros unos
con otros
Xejoyowr chi
kachali ki
Riones
Kinq
Ro abajo
Raqn ya
Ro
Aqanil ya
Ro
Binel ya
Riqueza
Tiklem,
qinomal
Riquezas o el
reino celestial
Qanal, raxal
Riquezas
temporales
Qinoml,
rikilem
Riquezas
Kwal yamank
kubl chatik
Riquezas
Raxal, qanal
Risa o burla
Tzebal, alajibl,
tzebem
Risueo
Ajtzen
Roba o junta t
Tamaja
Roble
Patn, toqax
Rodilla, cabeza
de la
Ruwi chek
Rodilla,
Chekebem
Rodillas
Chek
Romadizo
Yatzaam,
kirukam yatzam
Romero
Ajseol
Rompe t o
desvirga
Tarita
Rompe t, rasga
o despliega
Tajixa
KAXLAN - KAQCHIKEL
Ronrn
Ronrn que
agujera las tapias
Ronrn que
come rosas
Ronrn verde
que no pica
Ronrn(variedad
de) (Pg.41)
Ropa muelle o
suave
Ropa que se lava
Wonn
Xury
Xlen
Raxwonon
Xury
Labitzetz
Chajobl,
chajon
Jarinq kul
Kaqasij
Ropa vieja
Rosa de jamaica
Rosa o rome,
mata o brea
rosa se Santa
Catarina
Rosa
Rosca de pan
Talukaj
Sutaqtunay
Kixsij, ronqs
Setesq
kaxlanwy
Rotacin
Sutinem
Rotar
Sutunk
Rtula, rodilla
Choekaj
Rotular
Qalajisank
Rtulo
Qalajisabl
Rub
Xtekok
Ruda
Rora
Rueda o yagual
Pekech, pechek
Ruega o suplica t Kaqijilon
Ruega t, o suplica Taqijila
Ruego o salutacin Qijlobl,
qijolenem
Ruido de lluvia
Wajj
ruyaal ak Aceite
de chan
Rukapchial ak,
s. conjunto
coordinable
s. conjunto vaco
s. de interseccin
S
Retal tunel molaj
Retal tolan molaj
Retal jupu
279
s. de no
subconjunto
s. de subconjunto
s. igual
s. interseccin
s. mayor que
s. menor que
s. no igual
s. no pertenece a
s. pertenece a
s. propiedad
conmutativa
s. unin de
conjuntos
Sabe o siente t
Saber a herrumbre
saber
Sabidura
Sabidura
Sabio (S.284)
Sabio
Sabor
Saborate a ti
Saborate o
relmete
Sabroso
Saca agua con
cntaro
Saca agua t,
con cntaro
Saca o arranca
palo hincado
Saca t, eso
Scame el atador
de las manos
Sacapuntas
Sacar o
arrebatamiento
280
Sacar
Scate a ti
Scate t
Sacrifica t
Sacude con pao
Sacude echando
o golpeando en
el suelo
Sacude petate t
Sacude t el rbol
Sacude t la ropa
Sacdete t
las manos
Sada t
Saga o cuerda
Sahma o
inciensa el altar
Sahma o inciensa
tu (sagrado)
Saja t, o da
cuchillada
Sal t
Sal
Sala t
sala
Sala
Salamandra
Salamanquesa
Slate t
Salero
Salga con raz y
todo
Salida
Salida, mi salida
Sali corriendo
Elesank
Tawelesaj awi
Kachaqij
Takajbaj
Tarupaj
Tapuwij
Taqosij pop
Tayeqa, takubu
Takiroj
Tapupa aqa
Katzojpin
Kolo
Taseqtisaj ruwch
altar
Kaseqtisan
Tasela
Katel
Atzam
Tawatzamij
Nimajay
Rupam jay
Kite kumtz
Xtelon
Katzaamir
Atzamibl
Rachelk ruxe tux
Elebl/elem
Elem, elk, welik
Xukam tan
inxbe
Tel runimachq
Rulwal atzam
Chub
CHOLTZIJ
Salmuera
Salta monte
Salta t
Salteador de
caminos
Salubridad, salud
Salud fsica
Salud mental
Salud pblica
Saldate a ti
Saludo
Salva o redime t
Salva t o redime
Salvacin
Salvaje
Salvamento
salvia
Sana t
Snalo t
Sanda
Sangra, pica
o punza
sangre de draco
Sangre libia
Sangre
Sangre
Sanguaza
Sapo (Pg. 33)
Sapo (Pg. 33)
Sapo muy grande
Sapo pequeo
Sapo
Regla
Sarampin
Sarna menuda
Sarna
Sarna
Sarpullido
Sarpullido
Ruyaal atzam
Sak
Kakoxpin
Qatl bey
Raxnaqil
Raenaqil
chakulaj
Raxnaqil naoj
Saqil raxnaqil
Taqijala awi
Qejelonem
Takopij patan
Taseya
Kolbl, seobl
Saqikoxol mama
Kolbl rij
Tzolij
Kakachoj
Takachojisaj
Kaqaqoq
Tatoqo aqa
tatoqabaj
Wela
Tibulbut kik
Kk, komajil
Komaj, rukomajil
Qankik
Ixpq, kurupp
Wukk, apq
Xtutzin
Takara abj
Xpq
Saqche,
Juchubl (h)
Sanayi
Makak
Joxok
Sojot, wel joxk
Inmural, kirl
Yalus kumtz
KAXLAN - KAQCHIKEL
Sastre
Sastre
Sastrera
Saturno
Sauce
Sauco
Savia
Savila (Pg. 15)
Svila
Se entiende por
Dios que es
creador
Ajtzison
Tisonel
Tisobl
Nupchumil
Tzikab
Tuny
Itz
Tzolij
Kekenkex
Alom, kajolom,
metapjom
nueras entre s
Achalkan,
wachalkan
consuegros entre s Achali,
wachali
Se lo dejar dicho Tinbij kan
Se nombra o
se llama
Binam, rubinam
S t afrentado
Tatzapuj
S t diligente
Kamitijin
S t diligente
Takibalij
S t sobrepujado Takamisaj awi
S, t bueno
Katutzir
Sea a s, otorgando We
Seca t o asa
Tamutusisaj
Seca
Jilob
Secretara
Tzibajay
Secretario/a
Ajtzib
Secretas
Juyubaribl jay
Secreto (voz baja) Jas
Sector privado
Ichimoloj
Segunda
conjugacin (k) Rukab
pachunem
Segunda molida
Wiqonk
Segunda persona
plural
Rukab kiwinaqil
Segunda persona
singular
Rukab juwinaqil
Segundo bsico
Rukan rukux
281
282
Sereno o roco
de la noche
Seres vivos
Seres vivos
Serrana o tierra
que tiene sierras
Serrana
Raxqab
Kaslemalil
Kaslemalil
Bolobq
Kaqqolobq,
kaqlokolq
Servicio, convidado
o servido
Yakoj
Servicios
comunitarios
Champomal Patan
Servidumbre
Ajik
Servilleta
Sut
Seseos
Sowosk raq
Sesin, reunin
Popolinem, moloj
riil
Sesionar
Popolink
Seso
Tzatzqor
Sexto diversificado Ruwaq Ruwch
Sexto primaria
Ruwaq rupalbal
S algo tuyo o
alguna cosa tuya Bitalaka awichin
S alguien
Bita
S alguna cosa
Bitala
S alguno o alguno Bitx
solamente
Xa xe re, xa
Si por dicha
We ta
Siembra t o
trasplanta
Tamuenaj
Siembra t
Katikonam
Siembra t
Tatika
Siembra tu
Tatikonaj, tatika
siempre vivamontes Wiqabaq
Sientate t
Katzuye
Siente o sospecha
o adivina
Tana
Sintelo de
cuclillas t
Tachokeba
Sierra
Kuxubl chich
Siete cabrillas
del cielo
Motz
CHOLTZIJ
Siglas
Siglo
Significado (k)
Signo de divisin
Signo ms
Signo menos
Signo por
Signo
Signos de
interrogacin (k)
Signos de
puntuacin (k)
Signos
Siguamonta
Sigue o
acompaa t
Sigue o tienta
Sigue t o
acompaa
Sigue t
Sigue, detrs
de otro o anda
afilado del
Sigue, imita,
cree, otorga
Slaba (k)
Silba t
Silbido
Silco
Silicio
Silicio
Silla
Simona
Natz
Okala
Qajark
Retal jachoj
Retal tunaj
Retal kamaj
Retal tikoj
Retal
Retalil kutunem
Altzib
Retal
Yabuq, oqey
rixnan
Tawojqaj
Tatzaij
Katzeqeliben,
katoqan
Katere
Katzeqe
Tatakej
Jap
Kaxuban,
kayuban xalulu
Xub
Rubojoy ixq
Qeselj kul
Sanayil
Chakt
Rajil richin tyoxis
banoj
Chutirisanem
Simplificacin
Sin nmero que no
se pueden contar Mani choyl,
mani qatal
Singular (k)
Ruyonil, junil
KAXLAN - KAQCHIKEL
Singularidad (k)
Sinnimos (k)
Sinnimos
Sirve t en la mesa
o banquete
Sirve t o tributa
Sirve t
Srvete a ti
Sistaxis (k)
Sistema binario
Sistema castellano
Sistema de
Sistema de
Sistema decimal
Sistema ingls
Ruyonilal, junilal
Junamaqajuj
Junamaqajuj
Kayako wy
Tapatanij
Tatzuqu
Tatzuqu awi
Cholchabal
Nukulem kulaj
Kaxlan nukulem
Nukulem
Nukulem
Lajel nukulem
Runukulem
qanchi
Sistema maya
Maya nikulem
Sistema numrico Nukulem
ajilabl
Sistema seo
Baqilal
Sistema sensorial Runabal ibochil
Sistema solar
Runukulem qij
Sistema vigesimal Winaqel nukulem
Sistema
Nuk ulem
Sstole
Won
Sitial trono de
majestad
Muj kojlibl
Soba esa masa
Tayoqo
Soba t
Tayoqola
Sobaco
Miskel
Sobaco, axilas
Miskel
soberanos (S.263) Mamaa
Soberbia
Nimarisabl
Soberbio
Jipum
Soberbio
Nimarisanel
Soberbio
Yalakujel
Sobre areo (k)
Kaqibe
Sobre de
ventana (k)
Okibew
Sobre tamao
ofocio
Nimabew
sobre
Bew
283
Sobrecito (k)
Nuchibew
Sobrepjate a ti,
ensoberbecindote Tayalakujisaj
sobrino de varn Chutikajol
Sobrino o sobrina Ikaq, wikaq
sobrinos/a de mujer Chutial
sociedad
Winaqirem (h)
Socio
Toonel
Soguilla o manilla
gargantilla
Chachal
Soguillas o
manillas
Chunku, qalqa
Soguillas o
manillas
Qalqa chachal,
Sois en fin de
esta calidad
Xaxi wch wi
Sois los primeros Nabeyajel,
ixnabeyajel
Sol
Qij
Solamente
Xe re
Soldado o guerrero Labink kul,
chujchujilj kul
Soldados (S.35)
Ajchai, ajlabal
Solera o madre
Wapal
Solicitud
Kutuj
Solidificacin
Kowirinem
Slido
Chapel, chapa,
Chaponk
Solloza o gime t Kasekesot
Solloza, llora t
Kajiqijt
Sollozar
Jiqijonk
Solo uno para
siempre de
una vez
Jukisk
Solojril
15 de septiembre
Solos de los
labradores se
acompaan
Kiyon ajtikona
erubolom
Soltura o
dejamiento
Oqotabl,
284
Sombra o el palio
Sombra o
instrumento
oqotanem,
oqotank
Muj
Mujibl, mujil,
mujinem
Tamujaj awi
Tes, wel xqel
Xqel, wel tes
Smbrate a ti
Somtico
Somtico
Somos tres de
nacimiento
j oxi chi qalaxk
Sompopo
Chekn
Son los tormentos Ray, pan ray, pa
poqon yinko wi
Soador
Ajachik,
achikanel,
ajachik
Sonido como
de tambor
Charachonk
sonzapote
Nochpij
Sopla o limpia
semilla entre
las manos
Tawupuj ruwch
Sopla t
Taxupuj
Sorbe t
Taqoro
Sorbo
Qum, chob
Sordo
Toj, wel tokon
Sordo
Taye, taku
Sorteara o
hechicera
Qijink
Sortera que echa
suertes
Mall ixim
Sortero o hechicero,
el que cuenta los
das, el contador
de das
Ajqij, choll qij
Sortija
Napqa
Sostiene t
Tatemaj, tachutuj
Su anona
Rupak
Su claridad o
su gracia
Relem rutzij chaj
Suave
Buyl
CHOLTZIJ
Subconjunto
Sube t
Sbelo t
Sbete a ti
Subjefe
Submltiplo
Subordinador
Subrayar
sucesor (S.263)
Sucesor
Suciedad
Suciedad o
excremento
Suciedad
Sudadero de
las bestias
Sudeste
Sudoeste
Sudor
suegra de mujer
Suegra de parte
de la nuera
Suegra de parte
del yerno
Suegra de parte
del yerno
suegra de varn
suegro de mujer
Suegro de parte
del hombre
Suegro de parte
del yerno
suegro de varn
Suegro mi suegro
dice la mujer
Suelas que son
ya usadas
Suelo que esta
muy hmedo
Suelta eso de
las manos
Suea t
Ral molaj
Kajote
Tajotoba
Tajotoba awi
Rukan ajpop
Mecholpaxel
Ju unel
Juxuj
Maman
Kexel, tzeqelel
Tzil
Chul, achq
Qosm, aqut
Tasbl rij kej
Pan ele
Elqalbal qij
Tzoqpil
Alite
Alite, walite
Jite, nujite
Nujite
Jiteej
Alinam
Nujinam
Jinam, nujinam
Jinam
Alinam, walinam
Xajabim
Raxnikinoj
Tayolo
Tawachikaj
KAXLAN - KAQCHIKEL
Suena t, tu
garguero
Suate a ti
Sunate t,
los mocos
Sueo o lo
que se suea
Sufijo (k)
Sufragio (voto)
Sufrir hambre
Sufrir
Sujeto (k)
Sujeto
compuesto (k)
Sujeto
explcito (k)
Sujeto
implcito (k)
Sujeto
simple (k)
Suma de
nmeros decimales
Suma
Sumable
Sumando
Sumar
Smete a ti,
en la tierra
Smete, en la
tierra
Sumo o resina de
cualquier rbol
Tawajij aqul
Tawachikaj awi
Tajiskaj atzam
Wachik
Rij tzij
Kaqwch
Wayjanem
Tijoj poqn
Banel
Kibanel
Saqibanel
Ewabanel
Jubanel
Rutunaj lajujil
Tunaj
Tunel
Tunajel
Tunajin, tunajij
Tawopowoba
awi
Kawopowaka
285
Surco de tierra
labrada
Sureste
Surios o lagartos
Sustantivo (k)
Sustantivo
absoluto (k)
Sustantivo
cambia vocal (k)
Sustantivo
colectivo (k)
Sustantivo
complejo,
Sustantivo de
sustantivo (k)
Sustantivo de
acompaamiento
(k)
Sustantivo de
sustantivo
Sustantivo
gentilicio (k)
Sustantivo
invariable
Sustantivo ms
sustantivo (k)
Sustantivo nunca
posedo (k)
Sustantivo quita
sufijo (k)
Sustantivo simple
posedo (k)
Sustantivo
supletivo (k)
Sustantivo verbal
Sustantivo
Sustenta t
Sustraccin o
suma de fraccin
Majalatel tas
Jalkuxatzb tas
Molotas
Tastas
Achbilatas
Katas
Petenil tas
Jaqitas
Kulajtas
Maichinel tas
Elijtas
Ichinatas
Jalxe
Tasbanoj
Kajtas
Tatzuqbej
Rukamaj kajin
T
May
Xkas
Tabaco
Tbano
286
Boll
Lopoik
Ayi, ayin
Tas
Tabardillo
Taberna o mesn
Tabique
Tabla numrica
Tablas
Tablero
Tachuelas
Tacuazn
Talco
Taller, Oficina
Tallo herbceo
Tallo leoso
Nimakatn
Ukabal kij
Rukojol tzamaj
Tzalajil
Lajlk ruwch
Temewuy
Jolosimaj
Wuch
Rusalqij
Banbql jay
Raqn qays
Xtunay, chichip
Raqn si el
Tallo
Raqn
Taltuza o topo
Bay
Taltuza, tuza
Bay
Tamal de frijoles Xep
Tamal grande
Boq
Tamal o bollo de Boq
Tamal rollizo
Suban
Tamalito de elote Jok
Tamalitos planos Tzarin
Tamalitos
Suban
Tamao, volumen Nimilem
Tamarindo
Chamikaxlit
tamarindos
Tamarinbo
Tamboril de palo Tepunawas
Tae atabal o
arpa t, o cualquier
instrumento
Taqojomaj
Tae atabal o
campana o maltrata Taqosij
Tae t o suena
Taqajanisaj
Tapa o cubre t a l Takuchu
Tapanco
Rukajil jay
Corrompe t nio
pequeo
Tapicha akwal
xtn
taquj awi
Takuchu awi,
Taquigrafa
Anitzib
Tardanza
Yalojinem
Tardar
Yalon, yalonk
CHOLTZIJ
Tardar algn da
Trdate t
Trdate t
Tarde o anoche
Tartamudear
Tartamudo
Tartamudo
tatarabuela
Tatarabuela
tatarabuelo
Tatarabuelo
tataranieto/a
de mujer
Tayuyo
Taza, platos, etc
Tecolote, buho
Tecn Umn
Tegumento
Teja
Teje t
Tejedora
Tejidos
Tejn como pizote
Tela del corazn
Atza kiyalj
Kanajitin,
kamain
Kayoloj
Xqq
Tayatk
Qatjutjujinq raq
Wowk raq,
tayatk Tayay
Chek atitaj,
mokoyaj
Mokoy
Chek mamaaj,
Mok
Chek iyaj
Toon, juntzuy
Lq
Tukr
Tekum Uman
Rij ijatz
Xotal jay
Kakemon
keml m, ajkem
Kamatiojil
Junayon
Rusaqikumal rij
kux
Telar
Kem
Telaraa
Rukem m
Telecomunicaciones Talutzijobl
Telescopio
Najtzetbl
Tema
Solnaoj
Tema, idea
principal
Rukux naoj
Temtica (k)
Tzukulel
Temtica
Alanel
Temblar por fro Lexlotem
Temblor de tierra Kabraqn
tementina
Qolchj
Templanza
Kobabalil
Templo Maya
Koxtun jay
KAXLAN - KAQCHIKEL
Templos
Temporal
Ten abrazos t
Ten cuenta y
cuidado
Ten cuidado t,
cuidate, ser
prevenido
Ten en poco t
Ten miedo de
hacer algo
Ten t en los brazo
Ten t, en brazos
Ten t, paciencia
Tenamaste
Tenaza, pinza
Tendida
tendido en el suelo
Tener algn mal
en los ojos
Tener apetito
Tener asma
Tentacin o la
aventura
Tentacin
Tentador o el
que aventura
Tentador o
tentacin
Tentador
Tentador
tepechile o chiltepe
Tepemechn
Tepepul
Tepescuintle
Tercer viaje
Tercera
conjugacin (k)
Koxtun
Xikitiojil
Kachayon
Tawilij
Taqoxomaj
Tawikowibej
Tapekej
Talotej, tachelej
Talotej
Tamunij awch
Xuku,xkub
Laqapubl
Lajuj, ruwch
Tapunuba pa
ulew Pon
Kaqpexpoj
ruwch
Numk
Titukutj nukux,
titzapitj ruxla
Tojtobebl
Kanbetajibal
Tojtobenel
Kamowel
Kanbetajinel
Tojtobenel
Raxik choy
Uchbl
Tepepul
Bay kiche
Rox beyajem
Rox pachunem
287
Tercera molida
Tzink
Tercera persona
plural
Rox kiwinaqil
Tercera persona
singular
Rox juwinaqil
Tercero bsico
Rox rukux
Tercero primaria Rox rupalbal
Terciana o
cuartanas
Kaqaqaq raxtew
Tercianas
Kaqaqaq raxtew
Tercianas
Raxtew kaqaqaq
Tercio
Roxram
Ternilla de la nariz Rubaqil tzam
Terraza
Rulos jay
Tesis
Nojijwuj
Testimonio o
mentira
Kaqbl tzij
Textiles
Qays batzainil
Texto
Perajtzij
ta
Chutiteej
Tibia
Qabaj Runimal
Tiburn
Xk
Tiempo (k)
Qijul
Tiempo de mucha
comida
Echalj
Tiempo del verbo Qijul banoj
Tiempo futuro (k) Qijul apo
Tiempo pasado (k) Qijul kan
Tiempo
presente (k)
Qijul wa
Tiempo quieto,
y sosegado
Lianem, yakalem
Tiempo sereno
Raxkorokj,
Raxkupukuj
Tiempo, modo,
aspecto,
Qib, beyalil,
qijul
Tiempos venideros,
pasados para
siempre
Tibe qij, tibe
sq
Tienda
Kayibl
288
Tiende a ti o
hirete
Tindete a ti en
el suelo
Tindete a ti o
despligate
Tiene diversos
pareceres
Tienta o aventura
Tienta t o anda
a tientas
Tienta t, toca
Tienta, persigue
o acocea t
tierra rida
Tierra divididas
Tierra labrada
Tierra que
tarde se enjuga
Tierra
tigre pequeo
por naturaleza
Tigre
Tigrillo
Tilde (k)
Tilo
Timbre (sello)
Timbre de voz
Tmpano
Tia (P.G. 49)
Tia o empeine
perruno
Tinaja
Tinajera
Tinasa de miel
Tinasa
CHOLTZIJ
Tasoko awi
Tapunuba awi
Tarika awi,
tariqiba awi
Maki jun et
rukux
Tatijtobej
Tamaqakej
Takambetajij
Tamoxwachij,
tatzayij
Tolotk ulew
Poko, paxinq
ulew
Chenoj
Raxtinitoj
Ulew
Qanabalam
Balam
Saqbalam
Tzalajuch
Chl
Majpwq
Ruqul chabl,
ruqulil
Akaxabl
Rukoxomal
Rusal tzai
Rusal tzi
Qel, kuku
Ruxabl
Soqabam kab
Soqo
KAXLAN - KAQCHIKEL
Toma cargo t
tomar osada
Tomate
Toneladas
Tonto o alunado
Tpate con alguien
Topografa
Topnimos (k)
Tordo, mi tordo
Torea t
Toreador
Torate a ti
Tormento o fatiga
Taweqalej
ruchuqa winq
Xkoya
Rutata al
Tamuj
Takulwachij
Wachibl ulew
Juybiaj
Ut, wut
Tatzuru
Tzurunel
Tatzuru awi
Poqonabl,
poqonamen
Tormento o fatiga Tziloxikil,
tzilobl
Tormento
Raiy
Torna al caer t
Tatzolqomij
Toro
Wakax, wakx
Torsin o apopleja Titanin pamaj,
manitel pamaj
Tortilla de maz
tierno
Jok
Tortilla delgada
Lej
Tortilla tostada
o seca
Wotzotz (ok)
Tortilla
Wy, lej
Tortillas de
frijoles
Toon
Tortillas
Leal
Trtola
Xmukur
Tortuga
Kk
Tortuguilla
Raxkk,
Sakachay
Tortuguita
Kaqx kk
Tos ferina
Jiqojb
Tose o pechuguera Ojb
Tose t
Katojobr
Tose
Ojb
Total
Tunajul
Trabaja t
Kasamj
Trabajador u obrero Ajsamajoma
289
Trabalenguas
Suqaq
Tragadero
Qo
Traidor
Tzaql paqabj
Trigalo
Tamape
Trampa para
cazar animales
Lajbl
Trnquea
Rucheel pospoy
Transfigrate a
ti o contra hace
Tajalkatij awi
Transqulate a ti
o afitate
Tasokaj awi
Trasparente
Lem
Trasquila t
Tasokaj
Traumatlogo
Yuqy baq
Trbol
Lotz
Trenzado
Pikbl ruwi ixq
Tringulo acutngulo Yuquyk
oxtzuk
Tringulo equingulo Junam
oxtzuk
Tringulo equiltero
Junam
oxtzuk
Tringulo escaleno Mejunam ruchi
Tringulo issceles Kajunam ruchi
Tringulo
Oxtzik
Tringulo obtusngulo Jaqajk
oxtzuk
Tributo
Patan
Trigo
Kaxlan ixim
Tripas
Rixkolob achq
Triptongos
Oxmux
Trislaba (k)
Oxjap
Trislaba (k)
Perajtzij
Triste melanclico Ajbis, ajoqej
Tristeza o
melancola
Bis, ajil
Tristeza o
tribulacin
Iliniaq kux
Tristeza
Ajil, bis
Tristeza, mi tristeza Bis, nubis, wajil
Troje de maz
Chet, chenoj,
kujay
290
Troje o albndiga
Tronco de rbol
Tronco de rbol,
retoo
Tronco de la
descendencia
Trono de
majestad o sitial
Trozo o pedazo
de madera
Trueque t
Trueque
T, lo sabes
T, vos y usted
Tuberosas
Tuerce t, ese hilo
Turcelo t,
derecho
Tuerto de ojo
Kujay
Kutam
Wixal
Wixal kutamil
Mujqalibl
Xamal
Takexba
Jalwachij
Atretal
Rat
Kolokamal
Tabala rikam
Taloko, takoto
Rabark runaq
ruwch
Tuerto de un ojo Soposk ruwch
Tuerto de un ojo Yoboyk ruwch
Tuerto o corvado Lukn, lukl
Tuerto
Rot, potz
Tuesta o seca t
Tawotzotzij
Tutano
Rupam baq
Tullido
Sik, sikirem
Tun
400 das
Tungsteno
Xilqaqil
Turnio o bizco
Yalyot
Turrones
Kilim kab
Tzotzil propio (k) Raqn tzoltal
U
Chijkoj
Pakaj, jun pakaj
chi qij
Un estado en hondo Par
Un gnero de
culebra negra
Kaqiqas
Una bebida
fresca de maz
Pusul
Ua
Ixkq
Umores secos
Un da natural
CHOLTZIJ
Sibinem
Tzamiy
Etache
Rabache,jajche
KAXLAN - KAQCHIKEL
Varia de techado
Variacin libre(k)
Variedad de hongo
Vasallos o
maceguales
Vasija o navaja
Vaso de jcara
Vaso
Vasos capilares
Ve a hacer del
cuerpo y vuelva
Ve a parar t
Ve al ro t o mar
o al agua
Ve delante t
Ve hacia abajo t
Ve silbando por
el camino
Saqche
Junaq ajarik
Xkanpranya
Al, kajol
Sokabal
Kox
Xar
Rukamal
ibochil
Kamejo, kamalo
Tatakalibej
Taqaxaj
Kajukechi rij
chuwch
Kaxule
Kaxubayaj pa
bey
Ve t apresurndote Kamalmt kabe
Ve t primero
Kanabeyj
Ve t primero
Tanabeyaj
Ve t, quedo sin
que te sientas
Tamatzaba
Ve, a reprender
Je akol chaoj
winq
Vecino
Achkul jay,
achkulbat
Vecinos
Achkulujay
Vedeguear
Raxchoyojinem
Vegetales
Cheqays
Veinte cargas de
cacao o de veinte
en veinte
Kala, jukala,
oxkala
Veintena
Juwinq, jukal
Vejiga
Chulubl
Vela t
Tawaraj
Velador o espa
de camino
Nachanel
291
Vlate a ti
Tawaraj awi
Vello
Puy
Vellos de las
piernas
Rismal qachq
Velo de novia
Tzeq
Ven a menospreciar
o a miseriar t
Taqalaba,
tachikiba
Ven en conocimiento
de tu pecado
Taqatmaj amak
Ven t a hacer esto
primero, que el otro Tawijij
Ven t de nuevo o
aparcete de nuevo Kakulun, kabos
qij
Ven, presto,
madrugador
Jukumaj katul
Vena cava inferior Xulibch
Vena cava superior Jotibch
Vena pulmonar
Ibch pospoy
Venadito
Ral kej, ral kej
Venado cachorro Alaj kej
Venado de
naturaleza pequea Kaqchok
Venado hembra
Ixny
Venado macho
Uka
Venado pequeo
por naturaleza
Kaqchok,
witzitzil
Venado
Kej
Venado
Masat
Venas
Iboch
tinamt
Vende t
Takayij
Vendedor
Kayinel
Vendedor
Kayinel
Venga otro
Tipe jun chik
Vengaos t
Tapaquna
Vengo a su
presencia
Kinl chuchi
chuwch
292
Vengo a ver al
ser y engrandcele Tl numayjaj
walj Ajaw
Vengo o voy
caballeros
Tan yin ejqan chi
rij kej
Venta de golosinas Kayij munibl
Venta
Kayij
ventanas (k)
Okibl sq/
oksq
Ventanas de la
nariz
Pa rutzam
Ventanilla de
cobros, pagos
Tojibl
ventilacin
Kaqijinem
Ventilar
Aqijikk
Ventrculo
Taqakk
Venus
Ikoqij
Verano
Saqij
Verbena
Chachal bey,
Ruchachal bey
verbena
Rechaka
cholchikop
Verbos (k)
Banoj
verbos
intrasitivo (k)
Jubanoj
Verbos
transitivo (k)
Kabanoj
Verdaderamente
eres un gran sucio Qitzij at chul, at
achq
Verde
Rx
Verdolaga
Kaqwch
Panixlq,
picholl,
verdolagas
Picholol,
paxlaqotz
Verduras
Ruwch ichaj
Vergonzoso
Ajkx
Vergenza
Kixb,
kixbisanem
Vergenza
Rabaj
Vergenza
Yajkix le
CHOLTZIJ
Vergenzas
Verruga o lunar
Verruga o
mezquino
Verruga
Verso
Vrtebra
Vrtice
Vescula bilar
Vete a desenojar
Va lctea 43)
Vi lctea
Viaje
Vbora amarilla
(pg. 37)
Vbora blanca
y larga
Vbora blanca,
otro gnero de
Vbora cascabel
Vbora cola
seca (pg. 37)
Vbora colorada,
gnero de
Vbora con hueso
en la cola,
gnero de
Vbora cuatro
trompas (pg. 37)
Vbora de
cascabel
Vbora de la
nariz partida
Vbora de lodo,
Vbora grande de
tierra caliente
Vbora grande,
otro gnero
Ruyaj
Pixnak
Jixk
Kaqrecheroj
Pach
Ruqa ruche el
ijaj
Tzik
Kay
Jal Kastan awch
Rukokol ya
Rubey palama
Beyajen
Vbora montaesa,
clase de (pg.38)
Vbora muy grande
delgada seca
Vbora negra, otro
gnero de
Vbora pequea
Vbora rosada, otro
gnero de
Kechekumtz
Qatzutj
Otoy
kumtz
Ruxe chali
kumtz
Kajitzam
Vbora verde
voladora
Vbora
Vbora
Vbora
Vbora, clase
de galpago
Vbora, otro
gnero de
Vbora, otro
gnero de
Vbora, otro
gnero de
Vbora, otro
gnero de
Vbora, otro
gnero de
Vbora, otro
gnero
Vbora, otro
gnero
Sochoj kumtz
Vicepresidente
Kajitzam
Chabq kumtz
vida o costumbre
Vida o mi vida
Kanti
Vida
vidrio
Vidrio
Viejo, anciano o
maduro como fruta Ijixel, ijixk
Qanakati
Saqmatalbaq
kumtz
Saqikumtz
Sochoj
Baqjey
kaqakumtz
Baqjey
Saqmatalbaq
kumtz
KAXLAN - KAQCHIKEL
Raxkel kumtz
Chaqij kanti
Keche kumtz
Qaqikas
Ruchachal qij
Chawokx
Qaqbelen
Qays kumtz
Qelchan
Raxaqan
Chaqij ki
Ruxe juyu
kumtz
Rukan
champomanel
Kojlem
Sq, amaq,
nusaq, wamaq
Kaslem
Lemow
Wow
293
Viene de nuevo
Tibusqij,
tikulun
294
Voluntad
Vomita t
Vmito
Vosea t
Vosotros, ustedes
Votacin
Voy empeorando
en la enfermedad
Maq
Taxaa
Xaoj
Kachajajin
Rx
Chaonem
Xinimaril chik
yinko wi
voz (k)
Chabl
Voz, grito o llanto Sk
Vuelta
Solaj
Vuelto cambio
Tzolo, kexbl
Vuelve las
espaldas t
Kakawachij awi
Vuelve o declara
en otra lengua
Tapachqomij
Vuelve t la cara Tatzolij
Vuelve t
Karopin, kaxikan
Vuelve t, lo de a
dentro hacia fuera Tapiskoij
Vulvelo o hazlo
negro t
Taqeqarisaj
Vulvete a ti
Tatzolqomij
ayawa
Vulvete a ti,
en estircol
Tachamurisaj awi
Sueo
Warl, wark,
waran
Winq
Y por esa
causa est el
seor contigo
y por esta causa
Ya a nochece
Ya amanece o
admirar a otro
CHOLTZIJ
W
20 das
Y
Xa chakoj
awikin ajaw
Janim wi chi
Tan tinjalkatij
Tan tok aqa
Saqpaqapoj chik
Ya amanece
Ya brinc el
sol o asomo
Ya es tarde
Ya est alto el sol
Ya esta claro
Ya esta colocado
Ya esta dicho
Ya esta el
sol a fuera
Ya esta empero
juntado
Tantisaqr
Xkaqon qij
Paqij chik
Najt chik ri qij
Sq chik
Chayum chik
Bijininq chk
Xaqanqij
Minaeq ka
xmolotj
Ya estoy cansado
de dar voces
Mixjar nuqul,
nuxikn
Ya lo he venido
sufriendo hasta
ahora
Ya lo tenemos
Concertado
Ya me voy
Ya se esfuerza
un poco
Ya usadas o tradas
Yagual
Yardas
Yema del dedo
Yemas (axilares y
terminales)
Yerba acedera,
trbol
yerba buena
(albabuena)
Yerba con que
barren los hornos
Kaminq chik
qatzij
Benam wichin
Xtantikowr jalal
Ukibl, yakiuk
Pekach, sotoy
Raj jaj
Ruwch ruwi
qabaj
Jotay
Lotz
Kaxlan ixkij
Suqiny, chikp
qotzm
yerba con que lavan Lokaman
KAXLAN - KAQCHIKEL
yerba de la
golondrina
Raqn xmukr
yerba de tuna y
medicinal
Ukaxeltunay
Yerba de vulvete
loco
Murul kix
yerba medicinal
que se cra en peas kokolajay qosm
yerba medicinal
Chixib
yerba medicinal
Kakikam
Yerba mora
Makak, majkuy
ichaj
yerba o quiebra
cajete
Kamalj kotzij
yerba para curar
empines
Ikikam
yerba para curar
la sarna
oqoq
yerba para curar
llagas
Cheel
yerba para
quitar el sueo
Ikichoy
Yerba que comen
las bestias
Chum
Yerba que comen
las bestias
Pumay
yerba que cura el
mal de orina
Chul balam
yerba que cura las
almorranas
Ratzamkej
Yerba que es
como el maguey Uqj
Yerba que le
parece al saco
Tunay
yerba que se
come sin sal
Trompetax
Yerba que tiene la
hoja como la
de pltano
Muxan
yerba sacatinta
Kitzom
yerba, de todo
gnero
Ichaj
295
Yerba, que al
tocarle las hojas
se cierran
yerbamora
yerbas
Yerno
Yerno, dice
el hombre
Yeso
Yeyuno
Yo estaba
peor cuando, t,
viniste
Xulukej
Majkuy ichaj
Qotz
Jitz
Ji, nuji
Bax
Rutzam ixkolob
296
Z
Nimaecha
Rusmachi
qoch Kaqtzin,
qanawch
Ajtun chok
Chok
Senen, sanan
Xann
Tzopte
Zapatero
Zapatero
Zapatos o suelas
zapote colorado
Zapote injerto
(Pg.1)
zapote injerto
Zapote
negro (Pg.1)
zapote negro
Zaratn
Zarcillos
Zarcillos
Zarza mora
Zarza mora
zarza parrilla
palo de la vida
zarza
Zarza
Zarzaparrilla
Zompopo
Zona de guerra
Zona militar
Zona
Zopilote hembra
Zopilote macho
Zopilote
Zopilotes muy
grande
Zopilotes muy
grandes
Zorro o zorrillo
Zumbadora
Zurdo
CHOLTZIJ
Ajxajab
Bany xajab
Xajab
Tull
Chimatull
Chimayatull
Qeqatull
Qeqatull
Amichak
Qop
Ruwi xikn
kuxket, qop
Ruwch tokan,
ruwch ulewal
Tokan, rukixal
tokan
Ruxekul
Ruxulub kej
Tokan
Ruxekul
Chekn
Lababl saqaset
Ajlabl jay
Saqaset
Ixq kuch
Qeqakuch
Kuch
Kaqwololj ruwi
Mama kuch,
kaqbololoj ruwi
Par
Xkankel, raxkel
Ajxokon
TOPONIMIAS DEL
TERRITORIO KAQCHIKEL
MUNICIPIO DE PATZN
DEPARTAMENTO DE CHIMALTENANGO
PA SUM. Significa: lugar de girasoles.
CHI PIAQUL. Significa: Lugar entre
bejucos.
CHI SAQIYA. Significa: Nacimiento
de aguas cristalinas.
PA NIMAKM. Significa: Entre
pajonales.
POP ABJ. Significa: Petate de piedra.
XE JOLOM. Significa: Debajo de la
cabeza.
XE ATZAM. Significa Debajo del
cerro de sal.
PA CHUT. Significa: Entre magueyes.
PA CHIMULIN. Significa: En el lugar
del molino.
CHUWI CHOY. Significa: Encima o
sobre el lago.
CHI CHOY. Significa: A orillas del lago.
XE SAQTZI. Significa: Debajo
de las laderas del cerro denominado
saqtzi, (perro blanco)
CHI UKA. Significado: En rboles
con forma de cacho.
CHUWCH
UKA.
Significa:
Enfrente de rboles con forma de cacho.
XE PATN. Significa: Debajo de robles
y encinos.
CHUWI KL. Nombre del lugar en
idioma Kaqchikel que Significa: Sobre
el lugar de los chocoyos.
MUCHULK XOT. Significa: Pedazos
de comal.
CHI MUCHULK XOT. Significa:
Lugar de pedazos de comal.
SABL POP. Significa: Tendedero de
petates.
XE SIWAN. Significa: Debajo del
barranco.
PAN ABJ. Significa: Entre piedras.
CHUWI NIMAYA. Significa: Sobre
el ro grande.
CHUWI NIMACHIKAJ. Significa:
Lugar alto o elevado.
PA QOJBL. Significa: Entre
quebradas.
299
MUNICIPIO DE PATZICA
DEPARTAMENTO DE CHIMALTENANGO
PA TZI YA. Significa: En el ro o
manantial cuyo nawal es el perro.
CHUWI XILON. Significa: A orillas
del barranco llamado Xilon.
PA TZUKBL YA. Significa: En el
nacimiento de agua.
PA KAMAN. Significa: En colectividad.
PA TZIKAB. Significa: En las orillas
del barranco llamado Xilon.
300
301
302
DEPARTAMENTO DE SOLOL
(SOLOL CABECERA)
TZOLOJYA. Significa: Agua de saco.
CHUWA TAQAJ. Significa: Planicie.
PA SANAYI. Significa: En el lugar de
arena.
CHUWA KOXKOBL. Significa:
En el lugar de cerezas.
CHUWCH RXCHE. Significado:
Lugar enfrente del rbol de encino.
XOL BEY. Significado: Cruce o unin
de varios caminos.
CHUWA KEJ. Significado: Uno de los
veinte nahuales del calendario maya.
PA RUXIKIN BEY. Significa: A
orillas de la carretera.
SAQ BCH. Significa: Granizo.
SAQ WCH. Significado. A orillas del
gran ro.
CHUWI KL. Significa: Arriba del
cerro de los chocoyos.
XE KL. Significado: Debajo del
cerro de los chocoyos.
CHAJOBL XAQ. Significa: Lugar
para lavar el tizne de la ropa.
Toponimias del Territorio Kaqchikel
303
304
MUNICIPIO DE CONCEPCIN
DEPARTAMENTO DE SOLOL
PA KIXAYA. Significa: En el lugar
de agua entre espinas.
CHUWI SOLIS. Significa: Lugar
donde predominan las familias de
apellido Sols.
CHUWI CHIYUT. Significa: Lugar
a orillas del ro grande.
305
306