Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Bai Giảng Giải Tich II
Bai Giảng Giải Tich II
BI XUN DIU
Bi Ging
GII TCH II
(lu hnh ni b)
Tm tt l thuyt, Cc v d, Bi tp v li gii
H Ni- 2009
MC LC
Mc lc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1
2 MC LC
2
MC LC 3
3
4 MC LC
4
CHNG 1
CC NG DNG CA PHP TNH VI PHN
TRONG HNH HC
x = x ( t)
Cho ng cong ( L) xc nh bi phng trnh tham s . im
y = y (t)
M ( x (t0 ) , y (t0 )) c gi l im chnh quy ca ng cong ( L) nu tn ti cc
o hm x 0 (t0 ) , y0 (t0 ) khng ng thi bng 0.
Mt im khng phi l im chnh quy c gi l im k d.
2. Cc cng thc.
5
6 Chng 1. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc
Tip tuyn
0 0
(d) : f x ( M) . ( x x0 ) + f y ( M) . (y y0 ) = 0.
Php tuyn
x x0 y y0
d0 : 0 = 0 .
f x ( M) f y ( M)
Ch : Trng hp c bit, ng cong cho bi phng trnh y = f ( x )
th phng trnh tip tuyn ca ng cong ti im M( x0 , y0 ) chnh quy l
y y0 = f 0 ( x0 )( x x0 ). y l cng thc m hc sinh bit trong chng
trnh ph thng.
Phng trnh tip
tuyn v php tuyn ca ng cong ( L) xc nh bi phng
x = x ( t)
trnh tham s ti im M ( x (t0 ) , y (t0 )) chnh quy:
y = y ( t)
Tip tuyn
x x ( t0 ) y y ( t0 )
(d) : 0
= .
x ( t0 ) y 0 ( t0 )
Php tuyn
d0 : x 0 (t0 ) . ( x x (t0 )) + y0 (t0 ) . (y y (t0 )) = 0.
6
1. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc phng 7
Phng trnh tip tuyn 2x y + 3 = 0
Li gii. Ti M1 (1, 1),
Phng trnh php tuyn x + 2y 1 = 0
Phng trnh tip tuyn 2x + y 3 = 0
Ti M2 (1, 1),
Phng trnh php tuyn x 2y + 1 = 0
(
1+ t
x=
c. t3
3 ti A(2, 2).
y= 2t3
+ 2t1
7
8 Chng 1. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc
d. x 3 + y 3 = a 3 ti M(8, 1).
2 2 2
a. y = x3 ti im c honh x = 12 .
Li gii.
| y00 | 192
C ( M) = 3/2
= ... =
( 1 + y 02 ) 125
(
x = a (t sin t)
b. (a > 0) ti im bt k.
y = a (t cos t)
Li gii.
x 0 y0
00 00
x y 1 1
C ( M) = 3/2
= ... =
( x 02 + y 02 ) 2a 2 1 cos x
c. x 3 + y 3 = a 3 ti im bt k (a > 0).
2 2 2
(
x = a cos3 t
Li gii. Phng trnh tham s: , nn
y = a sin3 t
x 0 y0
00 00
x y 1
C ( M) = 3/2
= ... =
( x 02 + y 02 ) 3a |sin t cos t|
a. y = x
c + c2
8
1. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc phng 9
b. cx2 + c2 y = 1
c. y = c2 ( x c)2
Li gii. a. t F ( x, y, c) := y xc c2 = 0.
iu kin: c 6= 0. ( (
Fx0 ( x, y, c) = 0 Fx0 ( x, y, c) = 0
Xt h phng trnh: , h phng trnh v
Fy0 ( x, y, c) = 0 1=0
nghim nn h ng cong khng c im k d. Ta c
( ( (
F ( x, y, c) = 0 y xc c2 = 0 x = 2c3
Fc0 ( x, y, c) = 0 2c + cx2 = 0 y = 3c2
y 3
nn 3 = 0. Do iu kin c 6= 0 nn x, y 6= 0. Vy ta c hnh bao ca h
x 2
2
2 y 3
ng cong l ng x2 3 = 0 tr im O (0, 0).
c. t F ( x, y, c) := c2 ( x (c)2 y = 0. (
Fx0 ( x, y, c) = 0 Fx0 = 0
Xt h phng trnh: , h phng trnh v nghim
Fy0 ( x, y, c) = 0 1 = 0
nn h ng cong cho khng c im k d.
Ta c ( (
F ( x, y, c) = 0 c2 ( x c ) 2 y = 0 ( 1)
Fc0 ( x, y, c) = 0 2c ( x c) 2c2 ( x c) = 0 (2)
c=0
(2) c = x , th vo (1) ta c y = 0, y = 16 x4
.
x
c= 2
Vy hnh bao ca h ng cong l y = 0, y = 16 .
x4
9
10 Chng 1. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc
2.1 Hm vct
Gi s I l mt khong trong R.
I Rn
nh x c gi l hm vct ca bin s t xc nh trn R. Nu
t 7 r (t) R n
n = 3, ta vit r (t) = x (t) . i + y (t) . j + z (t) . k . t M ( x (t) , y (t) , z (t)), qu tch
M khi t bin thin trong I c gi l tc ca hm vct r (t).
Gii hn: Ngi ta ni hm vct c gii hn l a khi t t0 nu lim r (t) a=
t t0
0 , k hiu lim r (t) = a .
t t0
Lin tc: Hm vct r (t) xc nh trn I c gi l lin tc ti t0 I nu lim r (t) =
t t0
r (t0 ). (tung ng vi tnh lin tc ca cc thnh phn tng ng x (t) , y (t) , z (t))
r (t + h)
o hm: Gii hn, nu c, ca t s lim hr = lim c gi l o hm
0 r (t )
0
h 0 h 0 h
d
ca hm vct r (t) ti t0 , k hiu
r 0 (t0 ) hay dt 0 , khi ta ni hm vct r (t) kh
r (t )
vi ti t0 .
Nhn xt rng nu x (t) , y (t) , z (t) kh vi ti t0 th r (t) cng kh vi ti t0 v r 0 ( t0 ) =
x 0 ( t0 ) . i + y 0 ( t0 ) . j + z 0 ( t0 ) . k .
10
2. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc khng gian 11
( P) : f x0 ( M) . ( x x0 ) + f y0 ( M) . (y y0 ) + f z0 ( M) . (z z0 ) = 0.
Bi tp 1.4. Gi s
p ( t) ,
q ( t) ,
(t) l cc hm vct kh vi. Chng minh rng:
d
d
a. p ( t) +
d p (t) q (t)
dt q ( t) = dt + dt
11
12 Chng 1. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc
d
b. p (t) = (t) dt + 0 (t)
( t)
d p (t)
dt p ( t)
d
d
p ( t)
q ( t) =
p (t)
c. d q (t)
dt p (t) dt + dt q ( t)
d
d
d. p ( t)
q ( t) =
d q (t) p (t)
dt p (t) dt + dt q ( t)
d d
p ( t) +
q ( t) = ( p1 (t) + q1 (t) , p2 (t) + q2 (t) , p3 (t) + q3 (t))
dt dt
= p10 (t) + q10 (t) , p20 (t) + q20 (t) , p30 (t) + q30 (t)
= p10 (t) , p20 (t) , p30 (t) + q10 (t) , q20 (t) , q30 (t)
d
p ( t) d q (t)
= +
dt dt
b.
d
( t)
p (t)
dt
= [ (t) p1 (t)] 0 , [ (t) p2 (t)]0 , [ (t) p3 (t)]0
= 0 (t) p1 (t) + (t) p10 (t) , 0 (t) p2 (t) + (t) p20 (t) , 0 (t) p3 (t) + (t) p30 (t)
= 0 (t) p1 (t) , 0 (t) p2 (t) , 0 (t) p3 (t) + (t) p10 (t) , (t) p20 (t) , (t) p30 (t)
d
p (t)
= ( t) + 0 ( t)
p ( t)
dt
d.
d
p ( t)
q ( t)
dt !
d p2 (t) p3 (t) p ( t) p ( t)
3 1
p ( t) p ( t)
1 2
= , ,
dt q2 (t) q3 (t) q3 ( t ) q1 ( t ) q1 ( t ) q2 ( t )
= ...
!
p ( t) p0 ( t)
p2 (t) p30 (t) p1 (t) p20 (t)
3 1
= , ,
q2 (t) q30 (t) 0
q3 ( t ) q1 ( t ) q1 (t) q20 (t)
!
0
p2 (t) p3 (t) p3 (t) p1 (t)
0 p10 (t) p2 (t)
+ , ,
q20 (t) q3 (t) q30 (t) q1 (t) q10 (t) q2 (t)
d
q ( t) d
p ( t)
=
p ( t) +
q ( t)
dt dt
12
2. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc khng gian 13
2
x = a sin t
a. y = b sin t cos t ti im ng vi t =
4 , ( a, b, c > 0 ).
z = c cos2 t
etsin t
x=
2
b. y=1 ti im ng vi t = 2.
z = et
cos t
2
x a y b z c
Li gii. a. Phng trnh tip tuyn: (d) : a 2 = 0 2 = c2
Phng trnh php din: ( P) : a x 2a c z 2c = 0.
2
Phng trnh tip tuyn: (d) :
z
b. x
y1
2
== 0
2
2
.
2 2
Phng trnh php din: ( P) : 22 x + 22 z 2
2
= 0.
c) z = ln (2x + y) ti im (1, 3, 0)
13
14 Chng 1. Cc ng dng ca php tnh vi phn trong hnh hc
( (
f ( x, y, z) := x2 + y2 10 = 0 n f = (2, 6, 0)
Li gii. a. Ta c nn .
g ( x, y, z) := y2 + z2 25 = 0 n g = (0, 6, 8)
Do n f n g = 2 (21, 8, 3). Vy:
14
CHNG 2
TCH PHN BI
1. T CH PHN KP
1.1 nh ngha
nh ngha 2.1. Cho hm s f ( x, y) xc nh trong mt min ng, b chn D. Chia
min D mt cch tu thnh n mnh nh. Gi cc mnh v din tch ca chng l
S1 , S2 , ..., Sn . Trong mi mnh Si ly mt im tu M ( xi , yi ) v thnh lp tng tch
n
phn In = f ( xi , yi ) Si . Nu khi n sao cho max {Si 0} m In tin ti mt gi
i =1
tr hu hn I , khng ph thuc vo cch chia min D v cch chn im M ( xi , yi ) th gii
hn y c gi l tch phn kp ca hm s f ( x, y) trong min D, k hiu l
ZZ
f ( x, y) dS
D
15
16 Chng 2. Tch phn bi
ZZ ZZ
k f ( x, y) dxdy = k f ( x, y) dxdy
D D
ZZ Zb Zd Zd Zd
f ( x, y) dxdy = dx f ( x, y) dy = dy f ( x, y) dx
D a c c c
ZZ Zb Z( x )
f ( x, y) dxdy = dx f ( x, y) dy
D a ( x )
ZZ Zd Z(y)
f ( x, y) dxdy = dy f ( x, y) dx
D c ( y)
5. Nu D l min c hnh dng phc tp, khng c dng 3,4 th thng thng ta s chia
min D thnh mt s hu hn min c dng 3 hoc 4 ri s dng tnh cht cng tnh
a v vic tnh ton nhng tch phn lp trn min c dng 3, 4.
Cc dng bi tp c bn
16
1. Tch phn kp 17
Trong phn trn, chng ta bit rng th t ly tch phn v hnh dng ca min D c
lin quan cht ch n nhau. Nu th t dy trc, dx sau th min D c dng hnh thang
cong song song vi trc Oy, v c biu din l ( D ) : a 6 x 6 b, ( x ) 6 y 6 ( x ). Ngc li,
nu th t dx trc, dy sau th min D c dng hnh thang cong song song vi trc Ox,
v c biu din l ( D ) : c 6 y 6 d, (y) 6 x 6 (y). Do vy vic i th t ly tch phn
trong tch phn lp chng qua l vic biu din min D t dng ny sang dng kia.
dx f ( x, y) dy = dy f ( x, y) dx
a i c
y1 ( x ) i i (y)
3. Lm tng t trong trng hp D l hnh thang cong c cc cnh song song vi Ox.
D1
D2 O 1 x
Hnh 2.1 a)
17
18 Chng 2. Tch phn bi
2
1+
Z1 Z 1 y
b) dy f ( x, y) dx y
0 2 y 2
O 1 2 x
Hnh 2.1 b)
1 6 x 6 2
Li gii. Ta c: D : nn:
2 x 6 y 6 2x x2
Z2 Z x2
2x
I= dx f ( x, y) dy
1 2 x
y
Z2 Z 2x
c) dx f ( x, y) dx
2
0 2x x2
O 1 2 x
Hnh 2.1 c)
Li gii. Chia D thnh 3 min nh hnh v,
0 6 y 6 1 0 6 y 6 1 1 6 y 6 2
D1 : y 2 p , D 2 : p , D3 :
6 x 6 1 1 y2 1 + 1 y2 6 x 6 2 y2 6 x 6 2
2 2
Vy:
2
1
Z1 Z 1 y Z1 Z2 Z2 Z2
I= dy f ( x, y) dx + dy f ( x, y) dx + dy f ( x, y) dx
0 y2 0
1 y2
1+ 1 y2
2 2
18
1. Tch phn kp 19
2
Z2 Zy Z2 Z4y
d) dy f ( x, y) dx + dy f ( x, y) dx
0 0 2 0
O
x
2
nn:
Z2 Z4 x2
I= dx f ( x, y) dy
0 x
Z1 Z1
Bi tp 2.2. Tnh I =
2
dx xey dy.
0 x2
x
O 1
Hnh 2.2
Li gii. Chng ta bit rng hm s f ( x, y) = xey lin tc trn min D nn chc chn
2
kh tch trn D. Tuy nhin cc bn c th thy rng nu tnh tch phn trn m lm theo
19
20 Chng 2. Tch phn bi
Li gii.
Z2 Z2 Z2 Z2
I= dx x sin ( x + y) dy = ... = hoc I = dy x sin ( x + y) dx = ... =
2 2
0 0 0 0
ZZ
b) I = x2 (y x ) dxdy, D gii hn bi y = x2 &x = y2
D
y
y = x2
x = y2
1
O 1 x
Hnh 2.3
Li gii.
Z1 Z x 1
I= dx x2 y x3 dy = ... =
504
0 x2
20
1. Tch phn kp 21
3. Sau khi xc nh c cc min D + , D , chng ta s dng cng thc (1) tnh tch
phn.
ZZ
Bi tp 2.4. Tnh | x + y|dxdy, D : ( x, y) R2 || x 6 1| , |y| 6 1
D
y
D+
x
O 1
D
Hnh 2.4
Li gii. Ta c:
D + = D { x + y > 0} = {1 6 x 6 1, x 6 y 6 1}
D = D { x + y 6 0} = {1 6 x 6 1, 1 6 y 6 x }
21
22 Chng 2. Tch phn bi
nn:
ZZ ZZ
8
I= ( x + y ) dxdy ( x + y) dxdy = ... =
3
D+ D
ZZ p
Bi tp 2.5. Tnh |y x2 |dxdy, D : ( x, y) R2 || x | 6 1, 0 6 y 6 1
D
y
D+
D
x
O 1
Hnh 2.5
Li gii.
n o n o
D + = D ( x, y) y x2 > 0 = 1 6 x 6 1, x2 6 y 6 1
n o
D = D ( x, y) y x2 6 0 = {1 6 x 6 1, 0 6 y 6 x }
ZZ q ZZ q
I= y x2 dxdy + x2 ydxdy = I1 + I2
D+ D
trong
Z1 Z1 q Z1 Z2
2 3
2 x =sin t 4
I1 = dx y x2 dy = 1 x2 dx = cos4 tdt = ... =
3 3 4
1 x2 1 0
2
Z1 Zx q Z1 Z1
2 3 4 1
I2 = dx x2 ydy = | x | dx = x3 dx =
3 3 3
1 0 1 0
Vy I =
4 + 13
22
1. Tch phn kp 23
Dng 4: Tnh cc tch phn kp trong trng hp min ly tch phn l min i
xng.
D1
x
O 1
Hnh 2.6
Li gii. Do D i xng qua c Ox v Oy, f ( x, y) = | x | + |y| l hm chn vi x, y nn
ZZ Z1 1Z x
4
I=4 f ( x, y) dxdy = 4 dx ( x + y)dy =
3
D1 0 0
23
24 Chng 2. Tch phn bi
Ch :
24
1. Tch phn kp 25
v
2
y
1
D
O 1 x O0 2 u
Hnh 2.7
Li gii.
u = x + y x = u+v D ( x, y) 1 1
2
, | J| = = = 2
v = x y y = uv D (u, v ) 1 1
2
hn na
0 6 x 6 1 0 6 u 6 2
D Duv
x 6 y 6 x 0 6 v 6 2 u
nn
Z2 2Z u
1 u+v uv
I= du f , dv
2 2 2
0 0
ZZ 1 6 xy 6 4
Bi tp 2.8. Tnh I = 4x 2y dxdy, trong D :
2 2
x 6 y 6 4x
D
y
y = 4x
y=x
1 xy = 4
xy = 1
O 1 x
Hnh 2.8
25
26 Chng 2. Tch phn bi
khi
Z4 Z4 1 Z4 Z4 Z4
u 2u 3 45
I= du 4 2uv . dv = du 2
u dv = udu =
v 2v v 2 4
1 1 1 1 1
Trong rt nhiu trng hp, vic tnh ton tch phn kp trong to cc n gin
hn rt nhiu so vi vic tnh tch phn trong to Descartes, c bit l khi min D c
dng hnh trn, qut trn, cardioids,. . . v hm di du tch phnc nhng biu thc
r = OM
x2 + y2 . To cc ca im M ( x, y) l b (r, ), trong \
.
= OM,Ox
x = r cos
Cng thc i bin: , trong min bin thin ca r, ph thuc vo hnh
y = r sin
ZZ
dng ca min D. Khi J = = r , v I =
D ( x,y)
D (r,)
f (r cos , r sin )rdrd
Dr
6 6
1 2
c bit, nu D : , th
r1 ( ) 6 r 6 r2 ( )
Z2 2 ( )
rZ
ZZ
Bi tp 2.9. Tm cn ly tch phn trong to cc I = f ( x, y) dxdy, trong D l
D
min xc nh nh sau:
a) a2 6 x2 + y2 6 b2
26
1. Tch phn kp 27
y
a
b
O a x
Hnh 2.9a
Li gii.
0 6 6 2 Z2 Zb
D: I = d f (r cos , r sin ) rdr
a 6 r 6 b
0 a
O 2 4 8 x
Hnh 2.9b
Li gii. Ta c:
cos
8Z
6 6 Z3
D: 4 3
I = d f (r cos , r sin ) rdr
4 cos 6 r 6 8 cos
4 cos
4
Bi tp 2.10. Dng php i bin s trong to cc, hy tnh cc tch phn sau:
ZR Z2 x2
R
a) dx ln 1 + x2 + y2 dy ( R > 0).
0 0
27
28 Chng 2. Tch phn bi
y
O R x
Hnh 2.10 a
0 6 x 6 R
T biu thc tnh tch phn ta suy ra biu thc gii tch ca min D l:
0 6 y 6 R2 x 2
x = r cos 0 6 6
nn chuyn sang to cc, t: th 2
y = r sin 0 6 r 6 R
Z2 ZR ZR
2 2 2
I = d ln 1 + r rdr = ln 1 + r d 1 + r
4
0 0 0
h 2
2
2
i
= R + 1 ln R + 1 R
4
ZZ x 2 + ( y 1 )2 = 1
b) Tnh xy dxdy, D gii hn bi
2 .
x2 + y2 4y = 0
D
y
4
O x
Hnh 2.10 b
x = r cos 0 6 6
t
y = r sin 2 sin 6 r 6 4 sin
28
1. Tch phn kp 29
Z sin
4Z
=0
ZZ 4y 6 x2 + y2 6 8y
a) 2 , trong D :
dxdy
( x 2 + y2 ) x 6 y 6 x 3
D
y
8 y=x 3
y=x
4
O x
Hnh 2.11a
Li gii.
x = r cos 6 6
t 4 3
y = r sin 4 sin 6 r 6 8 sin
Z3 sin
8Z Z3
1 1 1 1 3 1
I= d rdr = d = 1
r 4 2
64 sin 16 sin2
2 128 3
4
4 sin 4
ZZ r
1 x 2 y2
b) 1+ x 2 + y2
dxdy trong D : x2 + y2 6 1
D
29
30 Chng 2. Tch phn bi
y
1
O 1 x
Hnh 2.11b
x = r cos 0 6 6 2
t
y = r sin 0 6 r 6 1
Ta c:
s r
Z2 Z1 Z1
1 r2 u =r2 1 1u
I= d rdr = 2 du
1 + r2 2 1+u
0 0 0
t
r
1u du = 4t
2 dt
t= ( 1+ t 2 )
1 + u 0 6 t 6 1
Z1
! Z1 Z1
4t 4dt dt
I= t 2
dt = + 4
( 1 + t2 ) 1 + t2 ( 1 + t2 )
2
0 0 0
1 1 t 1
= 4 arctg t 0 + 4 + arctg t 10
2 t2 + 1 2
2
=
2
x2 + y2 6 12
ZZ x2 + y2 > 2x
c) trong
xy
x 2 + y2
dxdy D :
x 2 + y2 > 2 3y
D
x > 0, y > 0
30
1. Tch phn kp 31
y
2 3 D2
D1
x
O 2 2 3
Hnh 2.11c
Li gii. Chia min D thnh hai min nh hnh v,
0 6 6 6 6
6
D = D1 D2 , D1 = , D2 = 6 2
2 cos 6 r 6 2 3 2 3 sin 6 r 6 2 3
Vy I = I1 + I2 , trong
Z6 2Z 3 Z6
r2 cos sin 1 17
I1 = d 2
rdr = cos sin 12 4cos2 d = ... =
r 2 32
0 2 cos 0
Z2 2Z 3 Z2
r2 cos sin 1 27
I2 = d rdr = cos sin 12 12 sin2 d = ... =
r2 2 32
6 2 3 sin 6
nn I = 11
8
Php i bin trong to cc suy rng c s dng khi min D c hnh dng ellipse
hoc hnh trn c tm khng nm trn cc trc to . Khi s dng php bin i ny, bt
buc phi tnh li cc Jacobian ca php bin i.
x = ar cos
y2
1. Nu D : a2 + b2 = 1, thc hin php i bin
x2
, J = abr
y = br sin
x = a + r cos
2. Nu D : ( x a)2 + (y b)2 = R2 , thc hin php i bin ,J =r
y = b + r sin
31
32 Chng 2. Tch phn bi
O 2 x
Hnh 2.12
Li gii.
x = 2r cos 0 6 6 2
t J = 6r,
y = 3r sin 0 6 r 6 1
Ta c:
ZZ Z2 Z1
2 2
I=6 36r cos 36r sin rdrd = 6.36 |cos 2| d r3 dr = ... = 216
2 2
Dr 0 0
ZR Z2 x2
R
p
Bi tp 2.13. Tnh dx Rx x2 y2 dy, ( R > 0)
0 R2 x 2
y
O R x
Hnh 2.13
Li gii. T biu thc tnh tch phn suy ra biu thc gii tch ca D l:
0 6 x 6 R
R 2 R2
D: x + y2 6
Rx x2 6 y 6 Rx x2 2 4
32
1. Tch phn kp 33
x = R + rcos 0 6 6 2
t 2
| J | = r,
y = r sin 0 6 r 6 R
2
Vy
Z2 r 2 Z2 r 2
R R
Z2
R 1 R R2 R3
I= d r2 rdr = 2. r2 d r2 =
4 2 4 4 12
0 0 0
ZZ
Bi tp 2.14. Tnh xydxdy, vi
D
a) D l mt trn ( x 2)2 + y2 6 1
y
O 1 3 x
Hnh 2.14a
Li gii.
x = 2 + r cos 0 6 r 6 1
t
y = r sin 0 6 6 2
nn
Z2 Z1
I= d (2 + r cos ) r sin .rdr = 0
0 0
Cch 2. Nhn xt: Do D l min i xng qua Ox, f ( x, y) = xy l hm l i vi y
nn I = 0.
O 1 3 x
Hnh 2.14b
33
34 Chng 2. Tch phn bi
Li gii.
x = 2 + r cos 0 6 r 6 1
t
y = r sin 0 6 6
nn
Z Z1
4
I= d (2 + r cos ) r sin .rdr =
3
0 0
34
2. Tch phn bi ba 35
2. T CH PHN BI BA
Cc tnh cht c bn
35
36 Chng 2. Tch phn bi
S trn cho thy vic tnh tch phn ba lp c chuyn v tnh tch phn kp (vic
tnh tch phn kp c nghin cu bi trc). ng nhin vic chuyn i ny ph
thuc cht ch vo hnh dng ca min V. Mt ln na, k nng v hnh l rt quan trng.
Nu min V c gii hn bi cc mt z = z1 ( x, y) , z = z2 ( x, y), trong z1 ( x, y) , z2 ( x, y)
l cc hm s lin tc trn min D, D l hnh chiu ca min V ln mt phng Oxy th ta
c:
ZZZ ZZ z2Z( x,y)
Xc nh D v cc bin z = z1 ( x, y) , z = z2 ( x, y) nh th no?
C hai cch xc nh: Dng hnh hc hoc l da vo biu thc gii tch ca min V.
Mi cch u c nhng u v nhc im ring. Cch dng hnh hc tuy kh thc hin
hn nhng c u im l rt trc quan, d hiu. Cch dng biu thc gii tch ca V tuy
c th p dng cho nhiu bi nhng thng kh hiu v phc tp. Chng ti khuyn cc
em sinh vin hy c gng th cch v hnh trc. Mun lm c iu ny, i hi cc bn
sinh vin phi c k nng v cc mt cong c bn trong khng gian nh mt phng, mt
tr, mt nn, mt cu, ellipsoit, paraboloit, hyperboloit 1 tng, hyperboloit 2 tng, hn
na cc bn cn c tr tng tng tt hnh dung ra s giao ct ca cc mt.
Ch : Cng ging nh khi tnh tch phn kp, vic nhn xt c tnh i xng ca min
V v tnh chn l ca hm ly tch phn f ( x, y, z) i khi gip sinh vin gim c khi
lng tnh ton ng k.
36
2. Tch phn bi ba 37
Tt nhin chng ta c th thay i vai tr ca z trong hai nh l trn bng x hoc y. Hai
nh l trn c th c chng minh d dng bng phng php i bin s.
1
0 6 x 6
ZZZ
4
Bi tp 2.15. Tnh zdxdydz trong min V c xc nh bi: x 6 y 6 2x
q
V
0 6 z 6 1 x 2 y2
Li gii.
1
1 1
1 x 2 y2
Z4 Z2x Z Z4 Z2x Z4
1 1 10 3 43
I= dx dy zdz = dx 1 x2 y2 dy = x x dx =
2 2 3 3072
0 x 0 0 x 0
ZZZ
(
x 2 + y 2 + z2 = 1
Bi tp 2.16. Tnh x2 + y 2 dxdydz trong V: .
x 2 + y 2 z2 = 0
V
z
p
z= 1 x 2 y2
p
z= x 2 + y2
y
O
Hnh 2.16
37
38 Chng 2. Tch phn bi
ZZZ ZZZ
Li gii. Do tnh cht i xng, x2 + y2 dxdydz = 2 x2 + y2 dxdydz = 2I1 , trong
V V1 q q
V1 : x2 + y2 6 z 6 1 x2 y2
V1 l na pha trn mt phng Oxy ca V. Ta c ,
D : x 2 + y2 6 1 ,
2
vi D l hnh chiu ca V1 ln Oxy. Ta c
1 x 2 y2
ZZ Z ZZ q q
2 2 2 2
I1 = x + y dxdy dz = x +y 1 x2 y2 x2 + y2 dxdy
D
D
x 2 + y2
(
x = r cos 0 6 6 2
t J = r, 1 nn
y = r sin
0 6 r 6
2
1 1
Z2 p Z2 Z 2
p
3 3 (r =cos ) 2 8 5 2
I1 = r 1 r2 r dr d = 2 r 1 r2 r dr = ... = .
5 12
0 0 0
Vy
4 8 5 2
I= .
5 12
38
2. Tch phn bi ba 39
ZZZ ZZZ
I= f ( x, y, z) dxdydz = f [ x (u, v, w ) , y (u, v, w ) , z (u, v, w)] | J | dudvdw
V Vuvw
Cng ging nh php i bin trong tch phn kp, php i bin trong tch phn bi ba
cng bin bin ca min V thnh bin ca min Vuvw , bin min V b chn thnh min
Vuvw b chn.
x + y + z = 3
ZZZ
Bi tp 2.17. Tnh th tch min V gii hn bi x + 2y z = 1 bit V = dxdydz.
x + 4y + z = 2 V
u = x+y+z
Li gii. Thc hin php i bin v = x + 2y z . V php i bin bin bin ca V
w = x + 4y + z
u = 3
thnh bin ca Vuvw nn Vuvw gii hn bi: v = 1
w = 2
1 1 1
ZZZ
D (u, v, w) 1 1 1
J 1 = = 1 2 1 = 6 J = V = dudvdw = .6.2.4 = 8
D ( x, y, z) 6 6 6
1 4 1 Vuvw
39
40 Chng 2. Tch phn bi
( (
( x, y) D 1 6 6 2
Nu min V : , trong D : th:
z1 ( x, y) 6 z 6 z2 ( x, y) r1 ( ) 6 r 6 r2 ( )
Z2 2 ( )
rZ z2 (r cosZ,r sin )
ZZZ
(
x 2 + y2 6 1
Bi tp 2.18. Tnh x2 +y 2 dxdydz, trong V : .
16z62
V
z
V
1
y
O
Hnh 2.18
x = r cos
0 6 6 2
Li gii. t y = r sin th 0 6 r 6 1 . Ta c
z = z 1 6 z 6 2
Z2 Z1 Z2
2 3
I= d r dr zdz = ... =
4
0 0 1
ZZZ p
Bi tp 2.19. Tnh z x2 + y2 dxdydz, trong :
V
40
2. Tch phn bi ba 41
z
O y
x
Hnh 2.19a
x = r cos
66
2 2
Li gii. a) t y = r sin . T x2 + y2 = 2x suy ra r = 2 cos . Do : 0 6 r 6 2 cos .
z = z
0 6 z 6 a
Vy
Z2 cos
2Z Za
2 16a2
I= d r dr zdz = ... =
9
2 0 0
O y
x
Hnh 2.19b
41
42 Chng 2. Tch phn bi
x = r cos
0 6 6 2
Li gii. b) t y = r sin , ta c 0 6 r 6 a . Vy
p
z = z
0 6 z 6 a2 r 2
Z2 Za a2 r 2
Z Za
2 a2 r 2 2a5
I= d r dr zdz = 2 r2 . dr =
2 15
0 0 0 0
( p
ZZZ
y= z2 + x 2
Bi tp 2.20. Tnh I = ydxdydz, trong V gii hn bi: .
y=h
V
O h y
x
Hnh 2.20
x = r cos
0 6 6 2
Li gii. t y = r sin , ta c 0 6 r 6 h . Vy
z = z r 6 y 6 h
Z2 Zh Zh Zh
h2 r 2 h4
I= d rdr ydy = 2 r. dr =
2 4
0 0 r 0
ZZZ p
(
x 2 + y 2 = z2
Bi tp 2.21. Tnh I = x2 + y2 dxdydz trong V gii hn bi: .
z=1
V
42
2. Tch phn bi ba 43
x
Hnh 2.21
x = r cos
0 6 6 2
Li gii. t y = r sin , ta c 0 6 r 6 1 . Vy
z = z r 6 z 6 1
Z2 Z1 Z1 Z1
2
I= d r dr dz = 2 r2 (1 r ) dr =
6
0 0 r 0
ZZZ
(
x2 + y2 = 1
Bi tp 2.22. Tnh , trong V : .
dxdydz
x2 + y2 +(z2)2 |z| 1
V
43
44 Chng 2. Tch phn bi
z
O y
x
Hnh 2.22
x = r cos
0 6 6 2
Li gii. t y = r sin | J | = r, Vrz : 0 6 r 6 1 , ta c
z0 = z 2 3 6 z 0 6 1
Z2 Z1 Z1
dz0
I= d rdr
r 2 + z 02
0 0 3
Z1 p 0
0 z =1
= r. ln z + r2 + z 02 z0 =3 dr
0
Z1 p Z1 p
= 2 r ln r2 + 1 1 dr r ln r2 + 9 3 dr
0 0
= 2 ( I1 I2 )
V lim r ln r2 + 1 1 = lim r ln r2 + 9 3 = 0 nn thc cht I1 , I2 l cc tch phn
r 0 r 0
xc nh.
t r2 + 1 = t rdr = tdt, ta c
Z p
r ln r2 + 1 1 dr
Z
= t ln (t 1) dt
Z
t2 1 t2
= ln (t 1) dt
2 2 t1
t2 1 t2 t
= ln (t 1) + C
2 4 2
44
2. Tch phn bi ba 45
nn
t2 1 t2 t 2 1 1 1
I1 = ln (t 1) | = ln 21 21
2 4 2 1 2 4 2
Tng t, I2 = t
2 ln ( t 3) 4 2 + C nn
9 2 t 3t 2
2
t 9 t2 3t 10 1 1 3
I2 = ln (t 3) |3 = ln 10 3 10 3
2 4 2 2 4 2
Vy !
21
I = 2 ( I1 I2 ) = ln + 3 10 8 2
10 3
Trong trng hp min V c dng hnh cu, chm cu, mi cu,. . . v khi hm ly tch
phn f ( x, y, z) c cha biu thc x2 + y2 + z2 th ta hay s dng php i bin trong to
cu.
To cu ca im M( x, y, z) trong khng gian l b ba (r, , ), trong :
r = OM
\
= OM, Oz
0
= OM \
, Ox
x = r sin cos
Cng thc ca php i bin l: y = r sin sin .
z = r cos
Z2 2 ( )
Z r2Z(,)
45
46 Chng 2. Tch phn bi
ZZZ
(
1 6 x 2 + y 2 + z2 6 4
Bi tp 2.23. Tnh x 2 + y2 + z 2 dxdydz, trong V :
x 2 + y 2 6 z2
V
V1
x
Hnh 2.23
x = r sin cos
Li gii. t y = r sin sin . Do 1 6 x2 + y2 + z2 6 4 nn 1 r 2; trn mt nn c
z = r cos
phng trnh x2 + y2 = z2 nn = 4.
Vy
0 6 6 2
066
4
1 6 r 6 2
nn
Z2 Z4
Z2 r5 !
4.31 2
I=2 d sin d 2 2
r .r dr = 2.2. ( cos ) 04 . 21 = 1
5 5 2
0 0 1
ZZZ p
Bi tp 2.24. Tnh x2 + y2 + z2 dxdydz trong V : x2 + y2 + z2 6 z.
V
46
2. Tch phn bi ba 47
x
Hnh 2.24
x = r sin cos
Li gii. t y = r sin sin . Nhn hnh v ta thy 0 6 6 2, 0 6 6 2.
z = r cos
Do x2 + y2 + z2 6 z nn 0 6 r 6 cos . Vy
Z2 Z2 Z
cos Z2
1
I= d sin d r.r2 dr = 2. sin . cos4 d =
4 10
0 0 0 0
Tng t nh khi tnh tch phn kp, khi min V c dng hnh ellipsoit hoc hnh cu
c tm khng nm trn cc trc to th ta s s dng php i bin s trong to cu
suy rng. Khi ta phi tnh li Jacobian ca php bin i.
47
48 Chng 2. Tch phn bi
z = bz0
D ( x, y, z) n p o
x = ar cos J = = a2 br, Vrz0 = 0 6 6 2, 0 6 r 6 1, 0 6 z0 6 1 r2
D (r, , z)
y = ar sin
Vy
Z2 Z1 Z1r2 Z1
0 2 0 3 2 1 r2 2a3 b2
I= d dr bz .ar.a brdz = 2a b r2 . dr =
2 15
0 0 0 0
x = ar sin cos
D ( x, y, z) n o
y = ar sin sin J = = a2 br2 sin , Vrz0 = 0 6 6 2, 0 6 6 , 0 6 r 6 1
D (r, , ) 2
z = br cos
Vy
Z2 Z2 Z1 Z2 Z1
2 3 2 2 2a3 b2
I= d d br cos .ar sin .a b sin = 2a b cos sin d r4 dr =
15
0 0 0 0 0
ZZZ
y2 y2
Bi tp 2.26. Tnh x2
a2
+ b2
+ z2
c2
dxdydz , V : x2
a2
+ b2
+ z2
c2
6 1, (a, b, c > 0).
V
48
2. Tch phn bi ba 49
Li gii. t
x = ar sin cos
D ( x, y, z)
y = br sin sin J = = abcr2 sin , Vrz0 = {0 6 6 2, 0 6 6 , 0 6 r 6 1}
D (r, , )
z = cr cos
Vy
Z2 Z Z1
4
I = abc d d r2 .r2 sin = abc
5
0 0 0
49
50 Chng 2. Tch phn bi
y
y = 2 x y = 2x
4
O x
Hnh 2.27
nn ZZ ZZ ZZ ZZ
3
S= dxdy = dxdy + dxdy = 2 dxdy = ... = 2 8
ln 2
D D1 D2 D1
50
3. Cc ng dng ca tch phn bi 51
(
y2 = x, y2 = 2x
Bi tp 2.28. Tnh din tch ca min D gii hn bi:
x2 = y, x2 = 2y
y
y = x2 x2 = 2y
2x = y2
x = y2
O x
Hnh 2.28
ZZ
Li gii. Ta c S = dxdy. Thc hin php i bin
D
y2 (
u = 16u62
x
D uv : ,
x2 1 6 v 6 2
v =
y
th
D (u, v ) y2 2y
J 1 = = 2xx2 x
2 = 3
D ( x, y) y xy2
Vy
ZZ
1 1
S= dudv =
3 3
Duv
(
y = 0, y2 = 4ax
Bi tp 2.29. Tnh din tch min D gii hn bi .
x + y = 3a, y 6 0 ( a > 0)
51
52 Chng 2. Tch phn bi
y
3a
3a
O x
6a
Hnh 2.29
6a 6 y 6 0
Li gii. Nhn hnh v ta thy D :y2 nn
6 x 6 3a y
4a
ZZ Z0 Z y
3a Z0
y2
S= dxdy = dy dx = 3a y dy = 18a2
4a
D 6a y2 6a
4a
(
x2 + y2 = 2x, x2 + y2 = 4x
Bi tp 2.30. Tnh din tch min D gii hn bi .
x = y, y = 0
y
y=x
O 2 4 x
Hnh 2.30
(
ZZ x = r cos 0 6 6
Li gii. Ta c S = dxdy, t th D : 4 nn
y = r sin 2 cos 6 r 6 4 cos
D
Z4 cos
4Z Z4
1 3 3
S= d rdr = 12 cos2 d = +
2 4 2
0 2 cos 0
52
3. Cc ng dng ca tch phn bi 53
O x
Hnh 2.31
y
p
r=a sin 2
O
x
Hnh 2.32
53
54 Chng 2. Tch phn bi
(
x = r cos
Li gii. Tham s ho ng cong cho, t , phng trnh ng cong
y = r sin
tng ng vi r2 = a2 sin 2. Kho st v v ng cong cho trong h to cc (xem
hnh v 2.32). Ta c
0 6 6 , 6 6 3
D: 2p 2
0 6 r 6 a sin 2
1
2
1 x
O 2
54
3. Cc ng dng ca tch phn bi 55
nn
a sin cos
Z2 sin3 Z +cos3 Z2 +
Z
a2 sin2 cos2 1 t= tg a2 d t3 + 1 a2
S= d rdr = 2
d = . 2
=
2 sin3 + cos3 2 3 ( t 3 + 1) 6
0 0 0 0
Bi tp 2.34. Tnh din tch min D gii hn bi ng r = a (1 + cos ) ( a > 0), (ng
Cardioids hay ng hnh tim)
y
O
2a x
a
Hnh 2.34
Li gii. Ta c
D = {0 6 6 2, 0 6 r 6 a (1 + cos )}
nn
Z a (1+
Zcos ) Z
3a2
S=2 d rdr = a 2
(1 + cos )2 d = ... =
2
0 0 0
Cc trng hp c bit
55
56 Chng 2. Tch phn bi
z = f ( x, y)
z
O y
z = f ( x, y)
z
z = g( x, y)
O y
3x + y > 1
Bi tp 2.35. Tnh din tch min gii hn bi 3x + 2y 6 2 .
y > 0, 0 6 z 6 1 x y
56
3. Cc ng dng ca tch phn bi 57
z
O
y
x
Hnh 2.35
Li gii.
22y
ZZ Z1 Z3 Z1
1 1
V= f ( x, y) dxdy = dy (1 x y ) dx = 1 2y + y2 dy =
6 18
D 0 1 y 0
3
(
z = 4 x 2 y2
Bi tp 2.36. Tnh th tch ca min V gii hn bi .
2z = 2 + x2 + y2
z
2z = 2 + x2 + y2
z = 4 x 2 y2 O
y
x
Hnh 2.36
57
58 Chng 2. Tch phn bi
(
x 2 + y2 = 2
Li gii. Giao tuyn ca hai mt cong: , nn hnh chiu ca V ln mt phng
z=2
2+ x 2 + y2
Oxy l D : x2 + y2 2. Hn na trn D th 4 x2 y2 > 2 nn ta c:
ZZ
2 + x 2 + y2
2 2
V= 4x y dxdy
2
D
( (
x = r cos 0 6 6 2
t th , do
y = r sin 06r6 2
Z2 Z 2
3 2
V= d 3 r rdr = ... = 3
2
0 0
(
0 6 z 6 1 x 2 y2
Bi tp 2.37. Tnh th tch ca V : .
y > x, y 6 3x
z
O 1
y
Hnh 2.37
x
Li gii. Do x y 3x nn x, y 0. Ta c
ZZ
V= 1 x2 y2 dxdy
D
58
3. Cc ng dng ca tch phn bi 59
(
x = r cos 66
t th 4 3 . Vy
y = r sin 06r61
Z3 Z1
V= d 1 r2 rdr = . . . =
48
0
4
(
x2 + y2 + z2 6 4a2
Bi tp 2.38. Tnh th tch V : .
x2 + y2 2ay 6 0
2a
2a 2a
x y
Hnh 2.38
( (
2 2
x + y 2ay 6 0 x = r cos 0 6 6
trong D l na hnh trn D : . t 2
x>0 y = r sin 0 6 r 6 2a sin
59
60 Chng 2. Tch phn bi
Vy
Z2 2aZsin
p
V=4 d 4a2 r2 rdr
0 0
Z2 3
1 2 2 2 r =2a sin
= 4. 4a r2 r=0 d
2 3
0
Z2
4
= 8a3 8a3 cos3 d
3
0
32a3 2
=
3 2 3
z=0
x 2 y2
Bi tp 2.39. Tnh th tch ca min V gii hn bi z = a2 + b2 .
2 2
x + y = 2x
a2 b2 a
z
x2 y2
z= a2
+ b2
O
a x
Hnh 2.39
y2
Li gii. Ta c hnh chiu ca V ln mt phng Oxy l min D : x2
a2
+ b2
= a .
2x
Do tnh cht
i xng ca min V nn:
ZZ 2
x y2
V=2 + 2 dxdy,
a2 b
D+
60
3. Cc ng dng ca tch phn bi 61
y2
trong D + l na ellipse D + : xa2 + b2 = 2x
2
a ,y > 0
(
x = ar cos 0 6 6
t th | J | = abr, 2 . Vy
y = br sin 0 6 r 6 2 cos
Z2 cos
2Z
3
V=2 d r2 rdr = ... =
2
0 0
az = x2 + y2
Bi tp 2.40. Tnh th tch ca min V : q .
z = x 2 + y2
z
a O a y
Hnh 2.40
D : x 2 + y 2 = a2
61
62 Chng 2. Tch phn bi
( (
x = r cos 0 6 6 2
t th . Vy
y = r sin 06r6a
Z2 Za
r2 a3
V= d r rdr = ... =
a 6
0 0
z = f ( x, y)
z
O y
62
CHNG 3
TCH PHN PH THUC THAM S .
Zb Zb
lim I (y) = I (y0 ) lim f ( x, y) dx = f ( x, y0 ) dx
y y0 y y0
a a
2) Tnh kh vi.
63
64 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
Zb
f y ( x, y) dx , hay ni cch khc chng ta c th a du o hm vo trong
0 0
I (y) =
a
tch phn.
3) Tnh kh tch.
Bi tp
Z1
Bi tp 3.1. Kho st s lin tc ca tch phn I (y) = , vi f ( x ) l hm s
y f (x)
x 2 + y2
dx
0
dng, lin tc trn [0, 1] .
Z1 Z1
f ( x) .m x
I ( ) = dx > dx = m.arctg
x 2 + 2 x2+ 2
0 0
Z1 Z1
f ( x ) .m x
I () = dx 6 dx = m.arctg
x 2 + 2 2
x + 2
0 0
64
1. Tch phn xc nh ph thuc tham s. 65
Z1 h i(n )
(1)n n!
n +1 .
1 1
x dx = + 1 In ( ) = +1 =
( + 1)
0
Z2
b) ln 1 + y sin2 x dx, vi y > 1.
0
Li gii. Xt hm s f ( x, y) = ln 1 + y sin2 x tho mn cc iu kin sau:
f ( x, y) = ln 1 + y sin2 x xc nh trn 0, 2 (1, +) v vi mi y > 1 cho
trc, f ( x, y) lin tc theo x trn 0, 2 .
Tn ti f y ( x, y) = 1+sin xc nh, lin tc trn 0, 2 (1, +) .
0 2x
2
y sin x
Z2 Z2
Theo nh l 3.8, I 0 (y) = sin2 x
1+ y sin2 x
dx = 1
dx
.
+y
sin2 x
0 0
t t = tgx th dx = dt
1+ t 2
,0 6 t 6 + .
+
Z +
Z
0 t2 dt 1 1 1
I (y) = = dt
(t2 + 1) (1 + t2 + yt2 ) y t2 + 1 1 + ( y + 1 ) t2
0 0
" #
1 1 p
= arctgt|0+ p arctg t y + 1 |0+
y y+1
!
1 1
= 1 p = p . p
2y 1+y 2 1+y 1+ 1+y
Suy ra
Z Z p
0 1
I (y) = I (y) dy =
. p p
dy = ln 1 + 1 + y + C
2 1+y 1+ 1+y
p
Do I (0) = 0 nn C = ln 2 v I (y) = ln 1 + 1 + y ln 2.
Z1
y2 x 2
Bi tp 3.3. Xt tnh lin tc ca hm s I (y) = 2 dx.
( x 2 + y2 )
0
65
66 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
Z1
Li gii. Ti y = 0 , I (0) = x12 dx = , nn hm s I (y) khng xc nh ti y = 0.
0
Z1 Z1
( x2 +y2 )2x.x
Ti y 6= 0 , I (y) = 2 dx = d x
x 2 + y2
= 1
1+ y2
, nn I (y) xc nh v lin tc
( x 2 + y2 )
0 0
vi mi y 6= 0 .
1) Tnh lin tc
nh l 3.10. Nu hm s f ( x, y) lin tc trn [ a, b ] [c, d] , cc hm s a ( y) , b (y)
lin tc trn [c, d] v tho mn iu kin a 6 a (y) , b (y) 6 b y [ c, d] th J (y) l
mt hm s lin tc i vi y trn [c, d] .
2) Tnh kh vi
nh l 3.11. Nu hm s f ( x, y) lin tc trn [ a, b] [ c, d] , f y ( x, y) lin tc trn
0
Bi tp
1Z+ y
Bi tp 3.4. Tm lim dx
1+ x 2 + y2
.
y 0
y
1Z+ y
66
2. T CH PHN SUY RNG PH THUC THAM S .
1) Du hiu hi t Weierstrass
2) Tnh lin tc
3) Tnh kh vi
+
Z +
Z
[c, d]. Nu tch phn suy rng I (y) = f ( x, y)dx hi t v f y ( x, y)dx hi t u
0
a a
+
Z
i vi y [ c, d] th I (y) l hm s kh vi trn [c, d] v f y ( x, y) dx.
0
I 0 (y) =
a
4) Tnh kh tch
67
68 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
2.2 Bi tp
Dng 1. Tnh tch phn suy rng ph thuc tham s bng cch i th t ly
tch phn
+
Z
Gi s cn tnh I (y) = f ( x, y)dx.
a
Zd
B1. Biu din f ( x, y) = F ( x, y) dy.
c
Z1
a) xb x a
ln x dx, (0 < a < b ).
0
Li gii. Ta c:
Zb Zb
xb x a 0 xy
= F ( x, b) F ( x, a) = Fy ( x, y) dy = y
x dy; F ( x, y) :=
ln x ln x
a a
nn:
Z1 Z1 Zb Zb Z1 Zb
xb xa 1 b+1
dx = x dy dx =
y x dx dy =
y
dy = ln
ln x y+1 a+1
0 0 a a 0 a
68
2. Tch phn suy rng ph thuc tham s. 69
+
Z
ex e x
b) x dx, (, > 0).
0
Li gii. Ta c:
F (x,y): = e
yx Z Z
ex e x x 0
= F ( x, ) F ( x, ) = Fy ( x, y) = eyx dy
x
nn:
+
Z + Z
Z Z +
Z Z
ex e x yx yx dy
dx = e dy dx = e dx dy = = ln .
x y
0 0 0
Li gii. Ta c:
yx 2
2 2 F (x,y): = e Z Z
ex e x x2 0
F ( x, ) F ( x, ) = Fy ( x, y) dy =
2
= eyx dy
x2
nn:
+
Z 2 2 + Z
Z Z +
Z
ex e x 2 2
dx = e x y dy dx = e x y dx dy
x2
0 0 0
+
Z +
Z
Vi iu kin bit ta c 2 y.
2 2
e x dx = e x y dx =
2
0 0
Z p
Suy ra I =
2 y dy = .
Kim tra iu kin v i th t ly tch phn:
+
Z
e) e ax sin bx
x
sin cx
, (a, b, c > 0).
0
Li gii. Ta c:
e ax sin yx
F (x,y)= Zb Zb
ax sin bx sin cx x 0
e = F ( x, b) F ( x, c) = Fy ( x, y) dy = e ax cos yxdx
x
c c
69
70 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
nn:
+ Zb
Z Zb +
Z
I= e ax cos yxdy dx = e ax cos yxdx dy
0 c c 0
Z +
Z
M sin yx, suy ra ,
y
e ax cos yxdx = a2 +a y2 e ax cos yx + a2 + y2
e ax e ax cos yxdx = a
a2 + y2
0
Zb
v I = a
a2 + y2
dy = arctg ba arctg ac .
c
Kim tra iu kin v i th t ly tch phn:
+
Z
B1. Tnh bng cch
0
I 0 (y) I 0 (y) = f y ( x, y) dx.
a
Z
B2. Dng cng thc Newton-Leibniz khi phc li I (y) bng cch I (y) = I 0 (y) dy.
Ch : Phi kim tra iu kin chuyn du o hm qua tch phn trong nh l 3.14.
+
Z
arctg( x + y)
Bi tp 3.6. Chng minh rng tch phn ph thuc tham s I (y) = 1+ x 2
dx l mt
hm s lin tc kh vi i vi bin y. Tnh I 0 (y) ri suy ra biu thc ca I (y).
Li gii. Ta c:
arctg( x + y)
f ( x, y) = 1+ x 2
lin tc trn [, + ] [, + ].
+
Z +
Z
arctg(x+y) arctg( x + y)
1+ x 2 6 1
2 . 1+ x 2 , m 1
1+ x 2
= hi t, nn I (y) = 1+ x 2
dx hi t u
trn [, +].
70
2. Tch phn suy rng ph thuc tham s. 71
t 1
= Ax +B
+ Cx+ D 2 , dng phng php ng nht h s ta thu c:A =
(1+ x2 )[1+( x + y)2 ] 1+ x 2 1+( x + y)
2
y(y2 +4)
, B = y(y2 +4) , C = y2 +4 , D = y23+4 . Do :
2 1
+
Z
" #
1 2x + y 2x + 3y
I 0 (y) = 2 +
y +4 1 + x2 1 + ( x + y)2
1 h i
2
= ln 1 + x + y arctg x + ln 1 + ( x + y) + y arctg ( x + y) |+
2
x =
+4 y2
4
= 2
y +4
Z +
Z
Suy ra I (y) = = 2 arctg + C, mt khc I (0) = = 0 nn C = 0 v
y arctg x
I 0 (y) dy 2 1+ x 2
dx
y
I (y) = 2 arctg 2
Z1
Li gii. t I ( a) = xb x a
ln x dx, f ( x, a) = ln x .
xb x a
Ta c:
0
Do theo nh l 3.14,
Z1 Z
0 0 1
I ( a) = f a ( x, a) dx = I ( a) = I 0 ( a) da = ln ( a + 1) + C.
a+1
0
+
Z
b) ex e x
x dx, (, > 0).
0
+
Z
Li gii. t I () = ex e x
x dx, f ( x, ) = ex e x
x . Ta c:
0
71
72 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
ex e x
f ( x, ) = x lin tc theo x trn [0, +) vi mi , > 0.
= ex lin tc trn [0, +) (0, +).
0
f ( x, )
+
Z +
Z
ex dx = 1 hi t u i vi trn mi khong [, +)
0
f ( x, ) dx =
0 0
+
Z
theo tiu chun Weierstrass, tht vy, |ex | 6 ex , m ex dx = 1
hi t.
0
Do theo nh l 3.14,
+
Z Z
0 0 1
I () = f ( x, ) dx = I () = I 0 () d = ln + C.
0
Mt khc, I ( ) = 0 nn C = ln v I = ln .
+
Z 2 2
c) ex e x
x2
dx, (, > 0).
0
+
Z 2 2 2 2
ex e x ex e x
Li gii. t I () = x2
dx, f ( x, ) = x2
. Ta c:
0
2 2
ex e x
f ( x, ) = x2
lin tc theo x trn [0, +) vi mi , > 0.
f ( x, ) = ex lin tc trn [0, +) (0, +).
0 2
+
Z +
Z +
Z
x = y
hi t u theo
0 2 2 dy 1
f ( x, ) dx = ex dx = ey
= 2 .
0 0 0
2
trn mi [, + ) theo tiu chun Weierstrass, tht vy, ex 6 ex m
2
+
Z
ex dx hi t.
2
Do theo nh l 3.14,
+
Z Z
0 0 1
I ( ) = f ( x, ) dx = . I () = I 0 () d = . + C.
2
0
p p
Mt khc, I ( ) = 0 nn C = . v I () = .
+
Z
d) dx
n +1
( x2 + y)
0
72
2. Tch phn suy rng ph thuc tham s. 73
+
Z
Li gii. t In (y) = dx
n+1 , f n ( x, y ) = 1
n +1 . Khi :
( x 2 + y) ( x2 + y)
0
0
+
Z +
Z
0 dx dx 1 0
[ In1 (y)]y = 2 n
= n
n +1
= n.In (y) In = ( In1 ) .
( x + y) ( x2 + y) n
0 y 0
0 0 0
Tng t, In1 = n
1
1 ( In 2 ) , In 2 = n 2 ( In 3 ) , ..., I1 = ( I0 ) .
1
+
Z
(1)n
Do , In (y) = n! [ I0 (y)] (n )
. M I0 (y) = 1
x2 + y
dx = 1 arctg x |+
y y 0 =
2 y nn
0
2 . (2n)!! . y2n+1 .
(2n 1)!! 1
In (y) =
Vn cn li l vic kim tra iu kin chuyn o hm qua du tch phn.
(n ) (1)n
Cc hm s f ( x, y) = lin tc
1 0 1
x2 + y
, f y ( x, y) = 2 , ..., f yn ( x, y) = n +1
( x2 + y) ( x 2 + y)
trong [0, +) [ , + ) vi mi > 0 cho trc.
1 (1)n
x2 +y 6 x2 + , 2 2 6 2 2 , ..., 2 n+1 6 2 1 n+1
1 1 1
( x + y) ( x + ) ( x + y) ( x + )
+
Z +
Z
M cc tch phn 1
x2 +
dx, ..., 1
n+1 dx u hi t, do
( x2 + )
0 0
+
Z +
Z +
Z
f yn ( x, y) dx hi t u trn [, + )vi mi >
0 (n )
f ( x, y) dx, f y ( x, y) dx, ...,
0 0 0
0.
+
Z
e) e ax sin bx
x
sin cx
dx (a, b, c > 0) .
0
+
Z
Li gii. t I (b) = e ax sin bx
x
sin cx
dx, f ( x, b) = e ax sin bx
x
sin cx
. Ta c:
0
+
Z +
Z
0 +
f b ( x, b) dx = e ax cos bx = a2 +a b2 e ax cos bx + b
a2 + b 2
e ax sin bx 0 = a
a2 + b 2
0 0
hi t u theo b trn mi (0, +) theo tiu chun Weierstrass, tht vy,
+
Z
m e ax dx hi t.
2 2
| e ax cos bx | 6 e ax
0
73
74 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
Z
Do theo nh l 3.14, Ib ( x, b) = , I = a2 +a b2 db = arctg ba
0 a
a2 + b 2
+ C.
Mt khc I (c) = 0 nn C = arctg ac v I = arctg ba arctg ac .
+
Z
f)
2
e x cos (yx ) dx.
0
+
Z
Li gii. t I (y) = e x cos (yx ) dx, f ( x, y) = e x cos (yx ) .Ta c:
2 2
+
Z +
Z +
Z
0 2 1 x2 2 y
f y ( x, y) dx = xe x sin yxdx = 2e sin yx 0+ 1
2 ye x cos yxdx = 2 I (y)
0 0 0
+
Z
0
hi t u theo tiu chun Weierstrass, tht vy, f y ( x, y) 6 xe , m
2 2
x xe x dx =
0
1
2 hi t.
I 0 (y) y2
Do theo nh l 3.14, = 2 I = Ce 4 .
y
I (y)
2
y4
M I (0) = C = 2
nn I (y) = 2 e .
Nhn xt:
+
Z
Cc tch phn f ( x, ) dx cu b, c, d ch hi t u trn khong [, + ) vi mi
0
0
> 0, m khng hi t u trn (0, +). Tuy nhin iu cng khng nh
+
Z
rng I = f ( x, ) dx trn (0, +).
0 0
74
3. Tch phn Euler 75
3. T CH PHN EULER
3.1 Hm Gamma
+
Z
( p) = x p1 e x dx xc nh trn (0, +)
0
Cc cng thc
(1)n ()
1. H bc: ( p + 1) = p ( p) , ( n) = (1 )(2 )...(n )
.
ngha ca cng thc trn l nghin cu ( p) ta ch cn nghin cu ( p) vi
0 < p 6 1 m thi, cn vi p > 1 chng ta s s dng cng thc h bc.
2. c
bit, (1) = 1
nn (n) = (n 1)! n N.
(2n 1)!!
2 = nn n + 12 = 22
1
.
+
Z
3. o hm ca hm Gamma: ( k) ( p) = x p1 k
ln x .e x dx.
0
4. ( p) . (1 p ) =
sin p 0 < p < 1.
3.2 Hm Beta
Z1
q 1
Dng 1: B ( p, q) = x p1 (1 x ) dx.
0
+
Z
Dng 2: B ( p, q) = x p 1
dx.
(1+ x ) p + q
0
Z2 Z2
Dng lng gic: B ( p, q) = 2 sin2p1 t cos2q1 tdt, B m+1 n +1
2 , 2 = 2 sinm t cosm tdt.
0 0
Cc cng thc:
2. H bc:
p+ q 1 B ( p 1, q) , nu p > 1
B ( p, q) = p1
p+ q 1 B ( p, q 1) , nu q > 1
B ( p, q) = q 1
75
76 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
3. c bit, B (1, 1) = 1 nn
B (m, n) = ( m1)!(n 1)!
(m+ n 1)!
, m, n N
B ( p, n) = (n 1)!
( p+ n 1)( p+ n 2)...( p+1) p
n N.
5. B ( p, 1 p ) = ( p) (1 p) = sin p .
3.3 Bi tp
Z2
Bi tp 3.8. Biu th sinm x cosn xdx qua hm B (m, n).
0
Li gii. t sin x = t 0 6 t 6 1, cos xdx = 1
dt
2 t
Z2 Z2 n 1 Z2
1 m n 1
12 1 m+1 n+1
dt = B
m n m 2 2
sin x cos xdx = sin x 1 sin x . cos xdx = t (1 t )
2 2 t ,
2 2 2 2
0 0 0
Bi tp 3.9.
Z2
a) sin6 x cos4 xdx.
0
Li gii. Ta c
7
5
3 + 1
2 + 1 5!! 3!!
1 7 5 1 1 2 2 1 23 . 22 3
I= B , = . 2 2
= . = . =
2 2 2 2 ( 6) 2 ( 6) 2 5! 512
Za
b) x2n a2 x2 dx ( a > 0) .
0
Li gii. t x = a t dx = adt
2 t
Z1
adt a2n+2
1
Z1
1 a 2n +2 1 3
n 21
2n n
I = a t .a (1 t) . = 2 . t (1 t) 2 dt = B n+ ,
2 t 2 2 2 2
0 0
+ 1 3 (2n 1)!!
2 2
+ n
a 2n 2 a2n+2 n . a2n+2 (2n 1)!!
= = . 2 2
=
2 ( n + 2) 2 ( n + 1) ! 2 (2n + 2)!!
76
3. Tch phn Euler 77
+
Z
c)
2
x10 e x dx
0
Li gii. t x = t dx = dt
2 t
+
Z +
Z
5 t dt 1 9 t 1 11 1 9!! 9!!
I= t e . = t e dt =
2 = . 5 = .
2 t 2 2 2 2 2 26
0 0
+
Z
d) x
2 dx
(1+ x 2 )
0
Li gii. t x2 = t 2xdx = dt
+ 41 dt
Z +
Z 1 p 1 = 1 p =
t . 1 t 4 dt 1 3
I=
2 t
2
= 2
= B ( p, q) vi 4
4
(1 + t ) 2 (1 + t ) 2 p+q = 2 q = 5
0 0 4
Vy
1 3 5 1 5 1 3 1 1 3 1 1
I= B , = .3 4 5 B , = .B , = . =
2 4 4 2 4 + 4 1 4 4 8 4 4 8 sin 4 4 2
+
Z
e) 1
1+ x 3
dx
0
Li gii. t x3 = t dx = 13 t 3 dt
2
+ 2
Z
1 t 3 dt 1 1 2 1 2
I= = B , = =
3 1+t 3 3 3 3 sin 3 3 3
0
+
Z
f) x n +1
(1+ x n )
dx, (2 < n N )
0
Li gii. t x n = t dx = n1 t n 1 dt
1
+
Z n +1 1 Z
+ 2
t n . n1 t n 1 dt 1 1 2 tn 2
I= dt = B
= + 1, 1
(1 + t)2 (1 + t)2 n n n n
0 0
2
1 2 2 2
= . 2
n
2
B ,1 = 2 .
n n +1 + 1 n 1 n n n sin 2 n
77
78 Chng 3. Tch phn ph thuc tham s.
Z1
g)
n
1
dx, n N
1 x n
0
Li gii. t x n = t dx = n1 t n 1 dt
1
Z1 1 n1 1 Z1
nt dt 1 1 n1 1 1 1 1
I= 1 = t n 1 . (1 t ) dt = B ,1 =
(1 t ) n n n n n n sin n
0 0
78
CHNG 4
TCH PHN NG
1. T CH PHN NG LOI I
1.1 nh ngha
Cho hm s f ( x, y) xc nh trn mt cung phng AB c . Chia cung AB c thnh n cung
nh, gi tn v di ca chng ln lt l s1 , s2 , ...sn . Trn mi cung si ly mt im
n
Mi bt k. Gii hn, nu c, ca tng f ( Mi ) si khi n sao cho max si 0 khng
i =1
ph thuc vo cch chia cung AB c v cch chn cc im Mi c gi l tch phn ng
Z
loi mt ca hm s f ( x, y) dc theo cung AB, k hiu l
c f ( x, y) ds.
c
AB
Ch :
Nu
Z cung AB
c c khi lng ring ti M ( x, y) l ( x, y) th khi lng ca n l
( x, y) ds. nu tch phn tn ti.
c
AB
Z
Chiu di ca cung AB
c c tnh theo cng thc l = ds.
c
AB
79
80 Chng 4. Tch phn ng
Z Zb q
f ( x, y) ds = f ( x, y ( x )) 1 + y02 ( x )dx. (1 )
c
AB a
2. Nu cung AB
c cho bi phng trnh x = x (y) , c 6 y 6 d th
Z Zd q
f ( x, y) ds = f ( x (y) , y) 1 + x 02 (y)dy. (2 )
c
AB c
3. Nu AB
c cho bi phng trnh x = x (t), y = y(t), t1 t t2 , th
Z Zt2 q
f ( x, y)ds = f ( x (t), y(t)) x 02 (t) + y02 (t) dt (3 )
c
AB t1
4. Nu cung AB
c cho bi phng trnh trong to cc r = r ( ) , 1 2 th coi n
p
nh l phng trnh di dng tham s, ta c ds = r2 ( ) + r 02 ( )d v
Z Z2 q
f ( x, y) ds = f (r ( ) cos , r ( ) sin ) r2 ( ) + r 02 ( )d (4 )
c
AB 1
1.3 Bi tp
Z
Bi tp 4.1. Tnh ( x y) ds, C l ng trn c phng trnh x2 + y2 = 2x.
C
x = 1 + cos t
Li gii. t , 0 6 t 6 2
y = sin t
Z2 q
I= (1 + cos t sin t) ( sin t)2 + cos2 tdt = 2
0
Z x = a ( t sin t)
Bi tp 4.2. Tnh y ds, C l ng cong
2 , 0 6 t 6 2, a > 0.
y = a (1 cos t)
C
80
1. Tch phn ng loi I 81
Li gii.
x 0 (t) = a (1 cos t) q
t
x 02 (t) + y02 (t) = 2a sin
y0 (t) = a sin t 2
Z2
t 256a3
I= a2 (1 cos t)2 .2a sin dt = .
2 15
0
Z p x = a (cos t + t sin t)
Bi tp 4.3. Tnh x2 + y2 ds, C l ng , 0 6 t 6 2, a > 0.
y = a (sin t t cos t)
C
Li gii.
x 0 (t) = at cos t q
x 02 (t) + y02 (t) = at
y0 (t) = at sin t
Z2r h i q
2 2 a3 3
I= a2 (cos t + t sin t) + (sin t t cos t) .atdt = (1 + 4 2 ) 1
3
0
81
82 Chng 4. Tch phn ng
2. T CH PHN NG LOI II
2.1 nh ngha
Cho hai hm s P ( x, y) , Q ( x, y) xc nh trn cung AB.
c Chia cung AB c thnh n cung nh
si bi cc im chia A0 = A, A1 , A2 , ..., An = B.Gi to ca vect Ai 1 Ai = (xi , yi ) v
n
ly im Mi bt k trn mi cung si . Gii hn, nu c, ca tng [ P ( Mi ) xi + Q ( Mi ) yi ]
i =1
sao cho max xi 0, khng ph thuc vo cch chia cung AB c v cch chn cc im Mi
c giZl tch phn ng loi hai ca cc hm s P ( x, y) , Q ( x, y) dc theo cung AB
c , k
hiu l P ( x, y) dx + Q ( x, y) dy.
c
AB
Ch :
Tch phn ng loi hai ph thuc Zvo hng ca cung AB,
c nu i chiu trn ng
Z
ly tch phn th tch phn i du, P ( x, y) dx + Q ( x, y) dy = P ( x, y) dx + Q ( x, y) dy.
c
AB c
BA
Tch phn ng loi hai c cc tnh cht ging nh tch phn xc nh.
82
2. Tch phn ng loi II 83
Bi tp
Z
Bi tp 4.4. Tnh x2 2xy dx + 2xy y2 dy, trong AB
c l cung parabol y = x2 t
c
AB
A (1, 1) n B (2, 4).
Z x = a(t sin t)
Bi tp 4.5. Tnh x2 2xy dx + 2xy y2 dy trong C l ng cong
y = a(1 cos t)
C
theo chiu tng ca t, 0 t 2, a > 0.
x 0 (t) = a(1 cos t)
Li gii. Ta c nn:
y0 (t) = a sin t
Z2
I= {[2a(t sin t) a(1 cos t)] a(1 cos t) + a(t sin t).a sin t} dt
0
Z2
2
=a [(2t 2) + sin 2t + (t 2) sin t (2t 2) cos t]dt
0
Z2
= a2 [(2t 2) + t sin t 2t cos t]dt
0
= a2 4 2 6 .
Z
Bi tp 4.6. Tnh 2 x2 + y2 dx + x (4y + 3) dy ABCA l ng gp khc i qua
ABCA
A(0, 0), B(1, 1), C(0, 2).
y
C
1 B
O
A 1 x
Hnh 4.6
83
84 Chng 4. Tch phn ng
phng trnh ng thng AB : x = y
Li gii. Ta c phng trnh ng thng BC : x = 2 y nn
phng trnh ng thng CA : x = 0
Z Z Z
I= ... + ... + ...
AB BC CA
Z1 h i Z2 h i
= 2
2 y +y 2
+ y (4y + 3) dy + 2 (2 y)2 + y2 . (1) + (2 y) (4y + 3) dy + 0
0 1
=3
Z
Bi tp 4.7. Tnh trong ABCDA l ng gp khc qua A(1, 0), B(0, 1), C(1, 0), D (0
dx + dy
| x |+|y|
ABCDA
y
1B
C O 1
A x
Hnh 4.7
Li gii. Ta c
AB : x + y = 1 dx + dy = 0
BC : x y = 1 dx = dy
CD : x + y = 1 dx + dy = 0
DA : x y = 1 dx = dy
nn
Z Z Z Z
I= ... + ... + ... +
AB BC CD DA
Z Z
2dx 2dx
= 0+ +0+
x+y xy
BC DA
Z1 Z1
= 2dx + 2dx
0 0
=0
84
2. Tch phn ng loi II 85
x = t sin t
Z
4
x 2 + y2
Bi tp 4.8. Tnh 2 dx + dy trong y = t cos t theo chiu tng ca t.
C
0 t 2
4
x = u2 sin u x 0 (u) = 2u sin u + u2 cos u
Li gii. t u = t0 u ,
y = u2 cos u y0 (u) = 2u cos u u2 sin u
Z2 h i
u 2 2
I= 2u sin u + u cos u + 2u cos u u sin u du
2
0
Z 3
u
= + 2u cos udu
2
0
3
= 2 + 2
2
C
O x
Ch :
85
86 Chng 4. Tch phn ng
Z ZZ
Q P
Nu D c hng m th Pdx + Qdy = dxdy
x y
C D
a) x2 + y2 = R2
O x
Hnh 4.9 a
b) x2 + y2 = 2x
O x
86
Hnh 4.9 b
2. Tch phn ng loi II 87
x = 1 + cos t
t , 0 t 2
y = sin t
Z2
I= {[(1 + cos t) sin t + 1 + cos t + sin t] ( sin t) + [(1 + cos t) sin t + 1 + cos t sin t] cos t}dt
0
Z2
2 2 2 2
= 2 sin t + cos t cos t sin t + cos t sin t cos t sin t + cos t sin t dt
0
= ...
=
ZZ x = r cos
I = (y x ) dxdy, t ,
y = r sin 2 2
( x 1) 2 + y2 61
Z2 cos
2Z
y2
c) x2
a2
+ b2
= 1, (a, b > 0)
87
88 Chng 4. Tch phn ng
Z y
Bi tp 4.10. Tnh x2 y + x
4 dy y2 x + 4 dx.
x2 + y2 =2x
O x
Hnh 4.10
Z2 cos
2Z Z2
3 3 9
I= d r2 .rdr = 4 cos4 =
4 4 8
2 0 2
H
Bi tp 4.11. Tnh e x [(1 cos y ) dx (y sin y) dy] trong OABO l ng gp
OABO
khc O(0, 0), A(1, 1), B(0, 2)
88
2. Tch phn ng loi II 89
y
B
1 A
O
1 x
Hnh 4.11
P ( x, y) = e x (1 cos y)
Li gii. t Q
x
P
y = e x y.
Q ( x, y) = e x (y sin y)
p dng cng thc Green ta c:
ZZ
I= e x ydxdy
D
Z1 2Z x
= dx e x ydy
0 x
Z1
1
= e x (4x 4) dx
2
0
= 4 2e
H
Bi tp 4.12. Tnh ( xy + e x sin x + x + y) dx ( xy ey + x sin y) dy
x2 + y2 =2x
O x
Hnh 4.12
P ( x, y) = xy + e x sin x + x + y
Li gii. t Q
x
P
y = y x 2.
Q ( x, y) = xy ey + x sin y
89
90 Chng 4. Tch phn ng
ZZ
I= y x 2dxdy
D
ZZ ZZ
= x 2dxdy v ydxdy = 0
D D
x = r cos
t , 0 r 2 cos
y = r sin 2 2
Z2 cos
2Z
= d (r cos 2) rdr
2 0
= 3
H 3
Bi tp 4.13. Tnh xy4 + x2 + y cos xy dx + x3 + xy2 x + x cos xy dy
C
x = a cos t
trong C ( a > 0 ).
y = a sin t
O x
Hnh 4.13
P ( x, y) = xy4 + x2 + y cos xy
Li gii. t Q
x
P
y = x2 + y2 4xy3 1.
Q ( x, y) = x3 + xy2 x + x cos xy
3
90
2. Tch phn ng loi II 91
Z2 Za
2
= d r 1 rdr
0 0
4
a 2
= a
2
Bi tp4.14. Dng tch phn ng loi II, tnh din tch ca min gii hn bi mt nhp
x = a(t sin t)
xycloit v Ox (a > 0).
y = a(1 cos t)
y m
A
O n 2 x
91
Hnh 4.14
92 Chng 4. Tch phn ng
Z Z Z Z0
S( D ) = xdy = xdy + xdy = a ( t sin t) .a sin tdt = 3a2
D AmO OnA 2
4. Pdx + Qdy l vi phn ton phn. Ngha l c hm s u( x, y) sao cho du = Pdx + Qdy.
Hm u c th c tm theo cng thc:
Zx Zy Zx Zy
u( x, y) = P( x, y0 )dx + Q( x, y)dy = P( x, y)dx + Q( x0 , y)dy
x0 y0 x0 y0
92
2. Tch phn ng loi II 93
(Z3,0)
Bi tp 4.15. Tnh x4 + 4xy3 dx + 6x2 y2 5y4 dy.
(2,1)
2 B
O x
A 1 C
Hnh 4.15
0 0
Li gii. Nhn xt rng x4 + 4xy3 y = 6x2 y2 5y4 x nn tch phn cho khng ph
thuc vo ng i. Vy ta chn ng i l ng gp khc ACB nh hnh v.
Z Z
I= Pdx + Qdy + Pdx + Qdy = 62
AC CB
(Z
2, )
y2 y
Bi tp 4.16. Tnh
y y y
1 x2
cos x dx + sin x + x cos x dy
(1, )
y
2 B
O 1 2 x
Hnh 4.16
P = 1 y2 cos y
y2
Li gii. t sin x nn tch phn
x2 x Q 2y y y
P
y = x = x2 cos x + x3
Q = sin y + y cos y
x x x
cho khng ph thuc vo ng i t A n B. Khi ta chn ng ly tch phn l
ng thng AB, n c phng trnh y = x.
Z2 Z2
2
I= 1 cos dx + (sin + cos ) dx = 1
1 1
93
94 Chng 4. Tch phn ng
94
CHNG 5
TCH PHN MT
1. T CH PHN MT LOI I
1.1 nh ngha
Cho hm s f ( x, y, z) xc nh trn mt cong S. Chia mt cong S thnh n mt nh
n
S1 , S2 , . . . , Sn . Trn mi Si ly mt im Mi bt k. Gii hn, nu c, ca tng f ( Mi )Si
i =1
khi n v max d(Si ) 0 khng ph thuc vo cch chia mt cong S v cch chn
1 i n
cc im Mi c gi l tch phn mt loi I ca hm s f ( M) trn mt cong S, k hiu l
ZZ
f ( x, y, z)dS.
S
1.3 Bi tp
ZZ
Bi tp 5.1. Tnh dS trong S = ( x, y, z) | x2 +
4y y
z + 2x + 3 3 + 4z = 1, x > 0, y > 0, z > 0
S
95
96 Chng 5. Tch phn mt
O B y
x
Hnh 5.1
ZZ Z2 3Z 3x
x y
2
4y 61 61
I= 4 1 + 2x + dxdy = 4 dx dy = 4 61
2 3 3 3 3
D 0 0
ZZ
Bi tp 5.2. Tnh x2 + y2 dS, S = ( x, y, z) |z = z2 + y2 , 0 6 z 6 1 .
S
1 O 1 y
x
Hnh 5.2
96
1. Tch phn mt loi I 97
Li gii. Ta c hnh chiu
ca mt cong ln mt phng Oxy l D = ( x, y ) | x 2 + y2 6 1
p = z0 = 2x
Mt khc, z = x + y nn
2 2 x
q = z0 = 2y
y
ZZ q
2 2
I= x +y 1 + 4x2 + 4y2 dxdy
D
x = r cos
t 0 2, 0 r 1
y = r sin
Z2 Z1 p
I= d r2 1 + 4r2 rdr
0 0
Z1 p
= r2 1 + 4r2 d 1 + 4r2
4
0
Z5
t 1
= tdt tt = 1 + 4r2
4 4
1
!
20 5 4
= +
16 3 15
97
98 Chng 5. Tch phn mt
2. T CH PHN MT LOI II
Ngi ta tnh tch phn mt loi II bng cch a v tch phn kp. Chng hn xt tch
phn I3 . Gi s mt S c phng trnh z = z( x, y), z( x, y) cng vi cc o hm ring ca
chng lin tc trn min D l hnh chiu ca S ln mt phng Oxy. Khi :
98
2. Tch phn mt loi II 99
Bi tp
ZZ
Bi tp 5.3. Tnh z x2 + y2 dxdy, trong S l na mt cu x2 + y2 + z2 = 1, z > 0,
S
hng ca S l pha ngoi mt cu.
z
n ( x, y, z)
O y
D: x2 + z2 a2
x Hnh 5.3
p
Li gii. Ta c mt z = 1 x2 y2 , hnh chiu ca S ln mt phng Oxy l min D :
x2 + y2 1, hn na
n to vi Oz mt gc nhn nn:
ZZ q
2 2 2 2
I= 1 x y x + y dxdy
D
x = r cos
t 0 2, 0 r 1
y = r sin
Z2 Z1 p
= d 1 r2 r3 dr
0 0
4
=
15
99
100 Chng 5. Tch phn mt
ZZ
y2
Bi tp 5.4. Tnh ydxdz + z2 dxdy trong S l pha ngoi mt x2 + 4 + z2 = 1, x >
S
0, y > 0, z > 0.
z
n ( x, y, z)
O y
x Hnh 5.4
ZZ
Li gii. Tnh I1 = ydxdz
S
Mt S : y = 2 1 x2 z2
= (
n , Oy l gc nhn.
nn:
ZZ p
I= 2 1 x2 z2 dxdz
D1
x = r cos
t 0 ,0 r 1
z = r sin 2
Z2 Z1 p
= d 2 1 r2 rdr
0 0
=
3
ZZ
Tnh I2 = z2 dxdy
S
y2
Mt S : z2 = 1 x2 4
y2
Hnh chiu ca S ln Oxz l 1
4 elip, D2 : x2 + 4 1, x 0, y 0.
= (
n , Oz l gc nhn.
100
2. Tch phn mt loi II 101
nn:
ZZ
y2
I= 1 x2 dxdy
4
D2
x = r cos
t 0 , 0 r 1, J = 2r
y = 2r sin 2
Z2 Z1
= d (1 r2 )2rdr
0 0
=
4
Vy I = 7
12
ZZ
Bi tp 5.5. Tnh x2 y2 zdxdy trong S l mt trn ca na mt cu x2 + y2 + z2 =
S
R 2 , z 0.
O y
x
Hnh 5.5
Li gii. Ta c:
p
Mt S : z = R2 x 2 y 2
= (
n , Oz) l gc nhn.
101
102 Chng 5. Tch phn mt
nn:
ZZ q
2 2
I= x y R2 x2 y2 dxdy
D
x = r cos
t 0 2, 0 r R, J = r
y = r sin
Z2 ZR p
I= d sin2 cos2 R2 r2 .r5 dr
0 0
2R7
=
105
ZZ ZZZ
P Q R
Pdydz + Qdzdx + Rdxdy = + + dxdydz
x y z
S V
ZZ ZZZ
P Q R
Pdydz + Qdzdx + Rdxdy = + + dxdydz
x y z
S V
ZZ
Bi tp 5.6. Tnh xdydz + ydzdx + zdxdy trong S l pha ngoi ca mt cu x2 +
S
y2 + z2 = a2 .
102
2. Tch phn mt loi II 103
n ( x, y, z)
O y
x Hnh 5.6
ZZ
Bi tp 5.7. Tnh x3 dydz + y3 dzdx + z3 dxdy trong S l pha ngoi ca mt cu x2 +
S
y 2 + z 2 = R2 .
Z2 Z ZR
I=3 d d r4 sin dr
0 0 0
12R5
=
5
103
104 Chng 5. Tch phn mt
ZZ
Bi tp 5.8. Tnh y2 zdxdy + xzdydz + x2 ydxdz trong S l pha ngoi ca min x
S
0, y 0, x2 + y2 1, z x2 + y2 .
O y
x
Hnh 5.8
ZZ
Bi tp 5.9. Tnh xdydz + ydzdx + zdxdy trong S l pha ngoi ca min (z 1)2 6
S
x2 + y2 , a 6 z 6 1, a > 0.
104
2. Tch phn mt loi II 105
a
y
a1 O 1a
Hnh 5.9
ZZZ
1
I= 3dxdydz = 3V = 3. Bh = (1 a)3
3
V
ZZ
[ P( x, y, z) cos + Q( x, y, z) cos + R( x, y, z) cos ] dS
(5.1)
S
ZZ
= P( x, y, z)dydz + Q( x, y, z)dzdx + R( x, y, z)dxdy
S
ZZ
( x y)dxdy + (y z)dydz + (z x )dxdz = 0
S
105
106 Chng 5. Tch phn mt
1 O 1
x
Hnh 5.10
p
Li gii. Ta c y = 1 x2 y2 nn vct php tuyn ca S l
n = (y0x , 1, y0z ). V
(
n , Oy) < 2 nn
x z
n = (y0x , 1, y0z ) = , 1,
1 x 2 z2 1 x 2 z2
q
Do |
x2
. Vy
2
n|= 1 x 2 z2
+ 1 + 1 xz2 z2 = 1
1 x 2 z2
n1
cos = cos(
n , Ox ) =
=x
|n|
n2
cos = cos(
n , Oy) =
=y
|n|
n3
cos = cos( n , Oz) = =z
|
n|
106
CHNG 6
L THUYT TRNG
1. T RNG V HNG
1.1 nh ngha
nh ngha 6.3. Cho l mt tp con m ca R3 (hoc R2 ). Mt hm s
u:R
( x, y, z) 7 u = u( x, y, z)
c gi l mt trng v hng xc nh trn .
4u
Gii hn (nu c) ca t s lim c gi l o hm theo hng l ti M0 ca trng
0
u
v hng u v c k hiu l ( M0 ).
l
Ch :
107
108 Chng 6. L thuyt trng
l 6= 0 ti M0 v
u u u u
( M0 ) = x ( M0 ). cos + y ( M0 ). cos + z ( M0 ). cos , (6.2)
l
trong cos , cos , cos l cc cosin ch phng ca l .
1.3 Gradient
nh ngha 6.5. Cho u( x, y, z) l trng v hng c cc o hm ring ti M0 ( x0 , y0 , z0 ).
Ngi ta gi gradient ca u ti M0 l vct
u u u
( M0 ), ( M0 ), ( M0 )
x y z
v c k hiu l gradu( M0 ).
Theo hng ~l, trng v hng u tng nhanh nht ti M0 nu ~l c cng phng, cng
hng vi grad u.
Theo hng ~l, trng v hng u gim nhanh nht ti M0 nu ~l c cng phng,
ngc hng vi grad u.
108
1. Trng v hng 109
1.4 Bi tp
Bi tp 6.1. Tnh o hm theo hng l ca u = x3 + 2y3 3z3 ti A(2, 0, 1), l =
AB, B(1, 2, 1).
Li gii. Ta c AB = (1, 2, 2) nn
1 1 u u
cos = = , = 3x2 ( A) = 12
| AB | 3 x x
2 2 u u
cos = = , = 6y2 ( A) = 0
| AB | 3 y x
2 2 u u
cos = = , = 9z2 ( A ) = 9
| AB | 3 z x
u 1 2 2
( A) = 12. 3 + 0. 3 + (9). 3 = 2
l
Bi tp 6.2. Tnh mnun ca gradu vi u = x3 + y3 + z3 3xyz ti A(2, 1, 1). Khi no th
graduOz, khi no gradu = 0.
Li gii. Ta c
u u u
gradu = , , = (3x2 = 3yz, 3y2 3zx, 3z2 3xy)
x y z
nn gradu = (9, 3, 3) v gradu = 92 + 32 + 32 = 3 11.
D E u
graduOz gradu, k = 0 x = 0 z2 = xy
x2 = yz
gradu = 0 y2 = zx x=y=z
z2 = xy
p
Bi tp 6.3. Tnh gradu vi u = r2 + 1r + ln r v r = x2 + y2 + z2 .
109
110 Chng 6. L thuyt trng
u ~ ~ u
Li gii. T cng thc (O) = gradu.l = gradu l . cos gradu, l ta c (O) t gi
~
~l
~l
~
tr ln nht bng gradu l nu ~l c cng phng vi gradu(O) = (0, 1, 0).
p p
Bi tp 6.5. Tnh gc gia hai vct gradz ca cc hm z = x2 + y2 , z = x 3y + 3xy
ti M(3, 4).
Li gii. Ta c
nn gradz1 ( M) = 53 , 45 .
y
gradz1 = 2x 2 ,
x +y x 2 + y2
3y
gradz2 = 1+ , 3 + 3x
2 x 2 y nn gradz2 ( M) = 2, 94 . Vy
D E
gradz1 , gradz2 12
cos = =
gradz1 . gradz2 5 145
110
2. Trng vct 111
2. T RNG VCT
2.1 nh ngha
Cho l mt min m trong R3 . Mt hm vct
F : R3
M 7 F = F ( M ),
trong
F = Fx ( M) i + Fy ( M) j + Fz ( M) k
111
112 Chng 6. L thuyt trng
c gi l vct xoy (hay vct rota) ca trng vct F .
2.4 Trng th - hm th v
Trng vct F c gi l trng th (trn ) nu tn ti trng v hng u sao cho
gradu = F (trn ). Khi hm u c gi l hm th v.
nh l 6.18. iu kin cn v trng vct F = F ( M) l mt trng th (trn
) l rot F ( M) = 0 vi mi M .
Ch : Nu F l trng th th hm th v u c tnh theo cng thc
Zx Zy Zz
u= Fx ( x, y0 , z0 )dx + Fy ( x, y, z0 )dy + Fz ( x, y, z)dz + C (6.5)
x0 y0 z0
2.5 Bi tp
Bi tp 6.6. Trong cc trng sau, trng no l trng th?
a.
a = 5( x2 4xy) i + (3x2 2y) j + k .
b.
a = yz i + xz j + xy k .
c.
a = ( x + y) i + ( x + z) j + (z + x ) k .
Li gii. a. Ta c
!
y z x , x y
rot
a = , z = (0, 0, 6x 20y) 6= 0
Q R R P P Q
c. Ta c
!
y z x , x y
rot
a = , z = (0, 0, 0)
Q R R P P Q
112
2. Trng vct 113
nn
a l trng th. Hm th v c tnh theo cng thc 6.5:
Zx Zy Zz
u= Fx (t, y0 , z0 )dt + Fy ( x, t, z0 )dt + Fz ( x, y, t)dt + C
x0 y0 z0
Zx Zy Zz
= tdt + ( x + 0)dt + (t + y)dt + C
0 0 0
x2 z2
= + xy + + yz + C
2 2
Bi tp 6.7. Cho F = xz2 i + 2 j + zy2 k . Tnh thng lng ca F qua mt cu S :
x2 + y2 + z2 = 1 hng ra ngoi.
Bi tp 6.8. Cho F = x (y + z) i + y(z + x ) j + z( x + y) k v L l giao tuyn ca mt
tr x2 + y2 + y = 0 v na mt cu x2 + y2 + z2 = 2, z 0. Chng minh rng lu s ca F
dc theo L bng 0.
113
114 Chng 6. L thuyt trng
114