Fzika 2 Alb Print

Nevenka Andonova
Mimoza Ristova
Mirjana Jonoska
F I Z I KA
PR VITIN E II T ARSIMIT T MESM PROFESIONAL
Shkup, 2010
Recensent:
Dr. Bllagoja Velanoski

Zeqirja Zeqiri
Mihail Trenovski
Dr. Nevenka Andonovska, profesor i rregullt n FSHMN, Shkup

Dr. Mimoza Ristova, profesor i rregullt n FSHMN, Shkup
Dr. Mirjana Jonoska, profesor i rregullt n FSHMN, Shkup
FIZIKA
Pr vitin e II t arsimit t mesm profesional
Prkthyes:
Muzafer Beqiri
Redaktor i botimit n gjuhn shqipe:

Doc. dr. Abdyl Koleci
Lektor i botimit n gjuhn shqipe:

Abdulla Mehmeti
Ilustrimet:
Autort
Botues:
Mistria pr Arsim dhe Shkencs e Republiks s Maqedonis
Shtypi:
Qendra grake shpk, Shkup
Tirazhi:
2.200 cop
Me aktvendim t Ministrit pr Arsim dhe Shkenc t Republiks s Maqedonis, nr. 22-4477/1, t

dats 09.08.2010, miratohet prdorimi i ktij libri shkollor.
CIP -

. ,
53(075.3)
,
II / , ! ",
! #. - : ! " !,
2010. - 312 . : . ; 30
ISBN 978-608-226-094-5
1. ", ! [ ] 2. #, ! [ ]
COBISS.MK-ID 84258058
Parathnia
Ky libr i FIZIKS sht dedikuar pr t gjitha drejtimet e vitit t II t arsimit t mesm

profesional.Ky i mbulon kto programe t ndryshme:
programin e ziks pr drejtimin e elektrotekniks, drejtimin e graks, drejtimin e ma-
kineris, drejtimin e komunikacionit, drejtimin e ndrtimtaris-gjeodezis, drejtimin ki-
miko-teknologjik;
programin e ziks pr drejtimin kimiko-teknologjik (teknik procesor -prodhues), drej-
timin e pylltaris-drupunues dhe
programi i ziks pr drejtimin e mjeksis dhe shrbime profesionale.
Te t gjitha drejtimet e prmendura si lnd e arsimit t prgjithshm sht prfaqsuar me
dy or n jav (72 or n vit). donjri prej programeve prmban nga 5 deri 7 tema t ci-
lat pjesrisht jan t ndryshme, prandaj ky tekst patjetr prfshin material prej gjithsej 13
tema. Detyra e arsimtarit sht t udhheq me programin pr drejtimin prkats dhe ti ndaj
vetm prmbajtjet e krkuara.
Nga pikpamja didaktike, teksti lejon edhe aktivitet t t menduarit t nxnsve. Prandaj,
atje ku sht e nevojshme m e qart dhe t kuptuarit m t thell t materialit, jan mar-
r detyra nga eksperimentet ose shembuj t detyrave t zgjedhura. Pothuajse do njsi m-
simore mbaron me pyetje prkatse, detyra dhe aktivitete, shpeshher t lidhura edhe me
shfrytzimin e kompjuterit ose aktivitet t lidhur me eksperiment t cilin nxnsi mundet ta
bn vet.
Edhe pse gjat t shkruarit e tekstit autort ishin n bashkpunim permanent, por, do autor
sht mbshtets kryesor i tems s caktuar ose njsis msimore. Kshtu,
dr. Nevenka Andonovska sht autor i kapitujve:2.1, 2.2, 2.3, 2.5, 2.7, 2.8, kapitujt: 3.
1,3.2,3.3,3.7,3.8,3.9,3.10,3.11,3.12, tr kapitullin 4, kapitujt: 5.1.5.2,5.3,5.4,5.5,5.6,5
.7,5.8,5.9,5.13,5.14,5.15. kapitujt:9.1,9.2,9.3,9.4,9.6,9.8,9.10,9.11,9.12,9.13,9.20,9.21.
tr kapitullin 10. tr kapitullin 11, kapitujt: 12.1,12.2,12.3,12.4 (s bashku me M.
Jonoska), 12.5,12.6,12.7 (s bashku me M.Jonoska), 12.9,12.10,12.12, 12.13.
dr. Mimoza Ristova sht autor i kapitijve: 5.10,5.11,5.12,8.11. tr kapitulli 13 , kurse
dr. Mirjana Jonoska sht autor i: tr kapitulli 1; kapitujt: 2.4, 2.6. kapitujt: 3.4, 3.5,
3.6, tr kapitulli 6, tr kapitulli 7, kapitujt:8.1, 8.2, 8.3, 8.4, 8.5, 8.6, 8.7, 8.8, 8.9,
8.10, kapitujt: 9.5, 9.7, 9.9, 9.14, 9.15, 9.16, 9.17, 9.18, 9.19, kapitujt:12.4 (s bashku
me N. Andonovska), 12.6, 12.7 (s bashku me N. Andonovska), 12.8 dhe 12.11.
Autort e librit do tu jen mirnjohs t gjith shfrytzuesve t ktij teksti, nse me sug-
jerimet, propozimet dhe porosit e tyre, n aspektin profesional, didaktik ose teknik, do t
ndihmojn pr prmirsimin dhe prsosjen e ktij teksti.
Qershor, 2010 Autort

P R M B A J T J A
HYRJA................................................................ 1
1. TERMODINAMIKA 3. VALT MEKANIKE DHE ZRI

1.1. Hyrja..............................................................1 3.1. DUKURIT VALORE..................................... 32
Kuptimet themelore..............................................1 3.2. SHPEJTSIA E VALVE................................ 34
Energjia e brendshme........................................... 2 3.3. BARAZIMI I VALS S RRAFSHT............ 35
1.2.NDRYSHIMI I ENERGJIS S 3.4. VALA INTEREFERENTE............................... 37
BRENDSHME.SASIA E NXEHTSIS............ 4 Superpozicioni i valve............................................ 37
Si mund t ndryshon energjia e brendshme? Interferenca e valve................................................ 37
Kapaciteti i nxehtsis dhe kapaciteti specik i Pulsi i vals gjat refelekimit.Vala e Stonit............. 38
nxehtsis............................................................. 4 3.5. PRINCIPI I HAJGENS-FRENEL
Ndryshimi i energjis s brendshme gjat kryerjes DIFRAKSIONI I VALVE..................................... 41
s puns................................................................ 4 Principi i Hajgensit.................................................. 41
1.3. PARIMI I PAR I Burimet sekundare jan koherente........................... 41
TERMODINAMIKS......................................... 7 Difraksioni i valve.................................................. 42
Puna e gazit dhe avullit........................................ 8 3.6.REFLEKTIMI DHE THYERJA E
1.4. PROCESET ADIABETIKE........................ 10 VALVE.................................................................. 45
1.5. PARIMI I PUNS S MAKINAVE Reektimi dhe prthyerja dhe parimi i
T NXEHTSIS. KOEFICIENTI I Hajgens-Frenelit.......................................................46
VEPRIMIT M T DOBISHM...................... 11 3.7. VALT E ZRIT...............................................48
1.5.1. Makina ideale e nxehtsis.......................11 Karakteristikat themelore t valve
1.5.2. Koecienti i veprimit t dobishm t zrit...................................................................... 48
(KVD) t makins s nxehtsis........................ 13 3.8.INTENZITETI DHE MADHSIA E
ZRIT...................................................................... 49
2. LLAMBAT MEKANIKE 3.9. REZONANCA E ZRIT...................................51
2.1. LVIZJET PERIODIKE 3.10. ZHURMA DHE MBROJTJA PREJ
Konceptet themelore.......................................... 15 ZHURMS.............................................................. 52
2.1.1. LKUNDJET HARMONIKE 3.11. EFEKTI I DOPLERIT.................................... 53
Elementet e lvizjes lkundse...........................16 3.12. INFRAZRI. ULTRAZRI DHE
2.2. MADHSIT KARAKTERISTIKE ZBATIMI................................................................. 55
T LKUNDJEVE HARMONIKE...................17
2.3. BARAZIMI PR SHPEJTSIN DHE 4. ELEKTROSTATIKA
NXITIMIN E LVIZJES S LKUNDJEVE 4.1. BAZAT E ELEKTROSTATIKS..................... 58
HARMONIKE................................................... 18 4.2. LIGJI I KULONIT............................................ 59
2.4. LAVJERSI MATEMATIK........................ 21 4.3.FORCA E FUSHS ELEKTRIKE.................... 60
Perioda e lkundjes s lavjersit........................ 21 4.4. PUNA E ENERGJIS
Lavjersi zik..................................................... 23 FUSHA ELEKTROSTATIKE................................. 62
Zbatimi praktik i lavjersve............................... 23 Potenciali elektrik dhe tensioni................................ 62
2.5. ENERGJIA E LKUNDJEVE 4.5. DIPOLI ELEKTRIK N
HARMONIKE................................................... 24 FUSHN ELEKTRIKE........................................... 64
2.6. MBIVENDOSJA E LKUNDJEVE.......... 26 4.6. KAPACITETI ELEKTRIK.
Diagrami vektorial............................................. 26 KONDENZATORT............................................... 65
Mbivendosja e lkundjeve harmonike n 4.6.1. LIDHJA E KONDENZATORVE
drejtim t njjt dhe frekuenc t njjt............. 26 ELEKTRIK.............................................................. 66
2.7. LKUNDJET E NGULFATURA............... 29
2.8. LKUNDJET E DETYRUARA 5. RRYMA ELEKTRIKE..................................... 69
REZONANCA MEKANIKE............................. 30
I
5.1.RRYMA ELEKTRIKE...................................... 69 Eksperimenti i Erstedit...........................................110
5.2. LIGJI I OMIT....................................................70 Fusha magnetike e pruesit t drejt.
5.2.1.Varsia e rezistencs prej Vijat e forcave........................................................ 111
temperaturs............................................................. 71 Letra magnetike dhe solenoidi............................... 111
5.2.2. Superprueshmria....................................... 72 6.2. FORCA MAGNETIKE (AMPERIT)
5.2.3. Ligji i Omit pr tr qarkun elektrik.............. 73 INDUKSIONI MAGNETIK.
5.3. RREGULLAT E KIRKUT................................ 75 FLUKSI MAGNETIK........................................... 113
5.4. LIDHJA N SERI DHE PARALELE Forca magnetike (Amperit).
E REZISTORVE................................................... 76 Induksioni magnetik...............................................113
5.5. ZBATIMI I RREGULLAVE T Fluksi magnetik......................................................114
KIRKUT...................................................................78 Zbatimi teknik i forcs s Amperit.........................114
5.6. PUNA DHE FORCA E RRYMS Konstruksioni i ampermetrit dhe
ELEKTRIKE. LIGJI I XHULIT-LENCIT............... 79 voltmetrit................................................................ 116
5.7. LIGJI I XHULIT PR PRUESIN 6.3 FORCA E LORENCIT.................................... 117
HETEROGJEN VOLUMINOZ............................... 81 Forca e Lorencit..................................................... 118
5.8. LIGJET E FARADEIT PR Madhsia e induksionit magnetik
ELEKTROLIZN.................................................... 83 t pruesit e drejt................................................ 118
5.9. PROCESET ELEKTROKINETIKE.................84 Forca e veprimit reciprok te pruesit
Elektroforeza. Eelektroosmoza................................ 86 paralel me rrym. Prkuzimi pr
5.10. EMISIONI TERMOELEKTRONIK ampermetrin........................................................... 118
DHE ZBATIMI........................................................ 87 Madhsia e induksionit magnetik
Osciloskopi.............................................................. 88 t solenoidit npr t cilin rrjedh rrym................. 119
Gypi katodik te TV dhe kompjuteri......................... 89 6.4. VETIT MAGNETIKE T
Dioda vakumore....................................................... 90 MATERIALEVE. Magnetet dia, para dhe
Trioda....................................................................... 90 fero......................................................................... 120
5.11. GJYSMPRUESIT.................................... 92 Feromagnett......................................................... 120
Prueshmria personale dhe zbatimi...................... 92 Permeabiliteti relativ magnetik.............................. 121
Vetit themelore t gjysmpruesve..................... 94
5.12. MJETET GYJSMPRUESE..................... 95 7. INDUKSIONI ELEKTROMAGNETIK
Dioda gjysmpruese............................................. 95 7.1. INDUKSIONI ELEKTROMAGNETIK?
(PN-kontakti)........................................................... 95 Eksperimentet themelore....................................... 122
LED-dioda............................................................... 96 Ligji themelor pr induksionin
Qelit solare............................................................. 96 elektromagnetik..................................................... 123
Tranzistori bipolar (PNN ose NPN)......................... 97 FEM e rryms s induktuar dhe forca e
MOSFET-tranzistor................................................ 97 Lorencit.................................................................. 125
Qarqet integrale (ipet)............................................ 98 7.2. RREGULLA E LORENCIT PR RRYMN E
5.13. POTENCIALI BIOELEKTRIK.(PBE)........ 100 INDUKUAR. RRYMAT
5.14. PBE I ZEMRS. TRURIT DHE SHAKULLORE..................................................... 125
MUSKULAVE....................................................... 102 Rregull e Lencit.................................................... 125
5.16. ELEKTRODAT PR MATJEN E Rrymat viore (Fukit).............................................. 126
POTENCIALIT BIOELEKTRIK.......................... 106 7.3. VETINDUKSIONI.INDUKTIVITETI........ 129
Vetinduksioni....................................................... 129
6. DUKURIT MAGNETIKE DHE
ELEKTROMAGNETIKE 8. LKUNDJET ELEKTRIKE DHE VALORE,
6.1. FUSHA MAGNETIKE E MAGNETVE RRYMA ALTERNATIVE
T PRHERSHM. FUSHA MAGNETIKE E 8.1. RRYMA ALTERNATIVE.............................. 133
RRYMS............................................................... 109 Parimi i puns s gjeneratorit pr rrymn
Veprimi reciprok magnetik.................................... 109 alternative.............................................................. 133
Vlerat efektive t rryms alternative......................135
II
8.2.REZISTENCA INDUKTIVE E OMIT 9.2.REZATIMI INFRAKUQ DHE ULTRAVJOLL-
DHE E KAPACITETIT......................................... 137 C.......................................................................... 168
Rezistenca induktive............................................. 138 9.2. LIGJET THEMELORE T GJEOMETRIS
Paraqitja fazore...................................................... 137 OPTIKE................................................................. 170
Rezistenca e kapacitetit..........................................138 9.4.REFLEKSIONI TOTAL.
8.3. LIDHJA N SERI E OMIT. Endoskopi.............................................................. 170
REZISTENCA KAPACITATIVE DHE 9.5. PASQYRA E RRAFSHT.............................. 174
INDUKTIVE. LIGJI I OMIT PR Fytyra e pasqyrs s rrafsht.................................. 174
RRYMN ALTERNATIVE................................... 140 Zbarimi i pasqyrs s rrafsht................................ 175
Lidhja serike e t gjitha llojeve t 9.6. PASQYRAT SFERIKE................................... 176
rezistorve. Ligji i Omit......................................... 141 Formimi i fytyrave te pasqyrat sferike.
Rezonanca e tensionit............................................ 141 Barazimi i pasqyrs................................................ 176
8.4. PUNA E FORCS S RRYMS 9.7. PRTHYERJA NPR
ALTERNATIVE.................................................... 142 PLLAKN PLANPARALELE. PRIZMA
Qarku me rezistor t Omit....................................142 E HOLL............................................................... 181
Qarku me rezistor reaktiv..................................... 142 Pllaka planparalele................................................. 181
Forca mesatare, maksimale dhe reaktive e Thyerja npr prizmn e holl............................... 181
rryms alternative.................................................. 143 9.8. THJERRZAT OPTIKE................................. 182
8.5. TRANSFORMATORT................................. 145 Konstruksioni i fytyrave te thjerzat...................... 184
8.6. QARKU ELEKTRIK OSCILATOR. 9.9 DISPERZIONI I DRITS.
LKUNDJET ELEKTROMAGNETIKE..............148 LLOJET E SPEKTREVE...................................... 185
Lkundjet personale Disperzioni i drits................................................. 185
elektromagnetike....................................................148 Spektret. Llojet. Zbatimi........................................ 186
Relacioni i Tomsonit.............................................. 149 9.10. ZBATIMI I PASQYRAVE SFERIKE.
Lkundjet e ngulfatura........................................... 150 Oftalmoskop...........................................................189
8.7.FITIMI I LKUNJEVE ELEKTRIKE 9.11. INSTRUMENTET OPTIKE......................... 190
T NGULFATURA.QARKU I HAPUR Aparati fotograk. Lupa. Mikroskopi optik...........190
LKUNDS.......................................................... 151 9.12. MIKROSKOPI OPTIK................................. 193
Gjeneratri i lambs................................................. 151 9.13.MUNGESAT E THJERRZAVE DHE
Rezonanca te qarku i oscilimeve SYRIT.................................................................... 194
elektrike................................................................. 151 9.14. BURIMET KOHERENTE. INTERFERENCA
Qarqet e hapura lkndse. Antena......................... 152 E DRITS.............................................................. 196
8.8. VALT ELEKTROMAGNETIKE................. 153 Burimet koherente..................................................196
Lidhja ndrmjet magneteve t Interferenca e drits. Eksperimentit i Jungut......... 197
ndryshueshm dhe fushave t ndryshueshme elektri- 9.15. DIAFRAKSIONI I DRITS. PARMAKI I
ke............................................................................153 DIFRAKSIONIT.................................................... 199
Si krijohet dhe shprdahet vala elektroma- Difraksioni i drits................................................. 199
gnetike....................................................................153 Parmaku i difraksionit............................................200
8.9. VETIT E VALVE ELEKTROMAGNETIKE. 9.16. POLARIZIMI I DRITS.............................. 203
EKESPERIMENTET E Transverzaliteti i valve t drits........................... 203
HERCIT................................................................. 160 Drita natyrore (e pa polarizuar)............................. 204
Llojet e valve elektromagnetike........................... 160 Zbatimi.Rrotullimi i rrafshit t polarizimit............ 205
8.11. RADIOTRANSMISIONI............................. 162 9.17. LIGJET PR REZATIMIN ME NXEMJE.
Elementet e radiotekniks...................................... 162 KUANTI................................................................ 207
Radio. Modulacioni dhe demulacioni.................... 163 Rezatimi me nxemje............................................. 207
Prforcuesi ............................................................ 165 Ligji i Stefan-Bolcmanit........................................ 208
9.DUKURIT E DRIT DHE KUANTIT

9.1. NATYRA KORPUSKULARE-
VALORE E DRITS............................................. 166
III
Ligji i Vinit.............................................................209 12.6. REAKSIONET NUKLEARE....................... 256
Idea e Plankut pr ekzistimin e kuanteve...............209 12.7. FISIONI NUKLEAR.................................... 258
9.18. EFEKTI FOTOELEKTRIK.......................... 212 Reaksioni vargor.................................................... 259
Fotoefekti i jashtm............................................... 212 12.8. REAKTORT NUKLEAR...........................262
Fotonet................................................................... 213 Ekologjia dhe zika............................................... 263
Barazimi i Ajnshtajnit pr fotoefektin................... 214 12.9. FIZIKA BRTHAMORE.
9.19. ZBATIMI I FOTOEFEKTIT. REAKSIONET TERMOBRTHAMORE............ 265
FOTOELEMENTET.............................................. 216 Reaksionet termobrthamore t Diellit dhe
Zbatimi i fotoefektit............................................... 216 yjeve....................................................................... 266
Fotoefekti i brendshm.......................................... 217 Fuzioni brthamor i kontrolluar............................. 266
Fotorezistort......................................................... 217 12.10. DOZIMETRIA E RREZATIMIT
Fotoelementet.........................................................217 JONIZUES............................................................. 268
9.20. RREZET E RNTGENIT............................. 219 Madhsit dozimetrike dhe njsit e tyre.............. 268
Rrezatimi frenues rntgenetik................................ 220 Vlerat kutare t dozave t lejuara........................ 268
Rrezet karakteristike t rntgenit........................... 220 12.11. DETEKTORI PR RREZATIM
9.21. ZBATIMI I RREZEVE T JONIZUES............................................................. 270
RNTGENIT......................................................... 222 Regjistrimi i rrezatimit radioaktiv.......................... 270
Difraksioni i rrezeve t rntgenit........................... 223 Fotoemulzioni........................................................ 270
Dhoma e Vilsonit. Dhoma e usks.......................270
10.FOTOMETRIA Njehsori Gajger-Mylerit........................................ 271
10.1. Ndjeshmria spektrale e syrit........................ 225 Metodat shintilacuese............................................ 273
10.2. MADHSIT FOTOMETRIKE DHE Detektort gjysmprues...................................... 273
NJSIT E TYRE................................................. 226 12.12. KONTROLI DOZIMETRIK.
10.3. FOTOMETRI................................................228 DOZIMETRIA...................................................... 274
12.13. INTERAKSIONI I RREZATIMEVE
11. FIZIKA ATOMIKE JONIZUESE MBI MATERIEN E GJALL......... 276
11.1. MODELET E ATOMIT.................................231
11.2.MODELI I ATOMIT T BORIT................... 233 13. FIZIKA E MATERIALEVE
11.3. SQARIMI I SPEKTRVE T ATOMIT 13.1. STRUKTURA E MATERIALEVE.............. 278
T HIDROGJENIT SIPAS MODELIT T Modelet e strukturs s materies............................278
BORIT.................................................................... 234 Modeli i gazit........................................................ 278
11.4. LUMINISHENCA........................................ 237 Modeli i plazms....................................................278
11.5.EMISIONI SPONTAN DHE I STIMULUAR I Modeli i materies kondenzuese............................. 279
RREZATIMIT........................................................ 240 Lngjet................................................................... 279
11.6. LASERT DHE ZBATIMI...........................242 13.2. LIDHJET ATOMIKE DHE
MOLEKULARE.................................................... 281
12. FIZIKA NUKLEARE DHE BIOFIZIKA Natyra e lidhjeve kimike........................................ 281
RADIOAKTIVE lidhja jonike........................................................... 282
12.1. STRUKTURA E BRTHAMS S ATO- Lidhja kovalente.................................................... 282
MIT........................................................................ 245 Lidhja metalike...................................................... 282
Njsia pr mas n zikn nukleare...................... 245 Lidhja e Van der Valsit........................................... 283
12.2. FORCAT BRTHAMORE........................... 247 Lidhja hidrogjenike................................................ 284
12.3. ENERGJIA E LIDHJES S BRTHAMS S 13.3.MATERIALET KRISTALORE DHE
ATOMIT................................................................. 248 AMORFE............................................................... 285
12.4.RADIOAKTIVITETI NATYROR................ 250 Parmaku kristalor
Vetit e rrezeve alfa, beta dhe gama...................... 250 (radha e prejardhjes s lasht)................................287
12.5. LIGJI PR ZBRTHIMIN Defektet e parmakut t kristalit..............................288
RADIOAKTIV....................................................... 253 13.4. KRISTALET E LNGTA............................. 290
Ndarja e kristaleve t kristaleve............................. 290
IV
7
Si caktohen molekulat te kristalet 13.7 QELQI DHE QERAMIKA........................... 303
e lngta................................................................. 291 Qelqi.......................................................................303
Kristalet e lngta n teknologjin e Prodhimi i qelqit.................................................... 304
LCD-TFT displeit.................................................. 292 Ngjyrosja e qelqit................................................... 304
13.5. STRUKTURAT METALORE...................... 294 Qeramika................................................................ 305
Vetit themelore t metaleve.................................. 294 Zmaltimi.................................................................306
Modeli i gazit elektronik........................................ 295 Qeramika rezistuese nga zjarrit..............................306
Mungesat e modelit ,,gazit elektronik.................. 295 Magnetet e qeramiks............................................ 306
Legirimi................................................................. 297 Qeramikt feroelektrike......................................... 306
Sinterimi................................................................ 297 13.8. MATERIALET NDRTIMORE.................. 307
13.6.POLIMERT................................................. 298 Vetit zike t materialeve t rndsishme
Plastika rreth nesh.................................................. 298 pr ndrtimtari........................................................308
Polimert piezoelektrike dhe Parametrat e gjendjes............................................. 308
piroelektike............................................................ 299 Karakteristikat strukturore..................................... 308
Polimert prcjells............................................... 299 Vetit hidrozike.................................................... 308
Biopolimert.......................................................... 300 Vetit termozike................................................... 308
Edhe goma sht polimer....................................... 301 Vetit mekanike......................................................309
Vulkanizimi i goms.............................................. 302 Ndrtimi ekas energjetik...................................... 310
V
1. Termodinamika
1.1. KUPTIMET THEMELORE ku bashkveprimi reciprok me rrethinn mund t eli-

T TERMODINAMIKS minohet. Sistemi i ktill mund t realizohet. Shem-
bull i sistemit t ktill do t jet cilido trup, i ven-
Hyrja dosur n enn e Djuarovit (g. 1). Ena e Djuarovit ka
Zhvillimi i industris, bujqsis dhe transpor- gaqe t qelqit ose metalike q jan t dyshta, ash-
tit sht i mundshm vetm n baz t energjetiks. tu q ndrmjet faqeve sht vakumi. Faqet e ktilla
Tani pothuajse, makina energjetike themelore jan t t cilt shum mir e izolojn brendsin e ens nga
ashtuquajturat makinat me nxemje. Ato jan makina rrethina, mundsojn realizimin e sistemeve t izolu-
ku shfrytzohet energjia e djegjes s nafts, qymyrit ar t nxehtsis.
etj. Ky rol i madh i makinave me nxemje n energje- Sistemet e izoluara t termodinamiks gjenden n
tikn bashkohore krkon t studjuarit dhe t kuptuarit gjendje t caktuar termodinamike.
e pyetjeve t lidhura me shndrrimin e energjis gjat Gjendja termodinamike e sistemit caktohet n-
djegjes s lngjeve t para n energji t dobishme. prmjet numr t cak-
Pjesa e ziks q merret me shndrrimet energjetike tuar t parametra-
t nj makine me nxemje quhet termodinamik. Kjo ve t cilt njvler-
pjes e ziks sht formuar qysh n shekullin XIX, sisht e karakterizoj-
gjat krijimit t makinave s nxemjes. Sot, termodi- n sistemin e dhn.
namika prfshin rreth m t madh t dukurive. Ligjet Pr shembull, si sis-
e saja zbatohen n kimi, biologji, hidrodinamik edhe tem termodinamik le
vakum t na paraqet sai t
shkencat tjera natyrore, dokundi ku vjen deri te pro-
cesi i shndrrimit t energjis. Termodinamika i stu- caktuar t gazit ideal
siprrfaqet
dion praktikisht dukurit e njjta sikurse teoria mo- me argjent t vendosur n cilin-
lekulare-kinetike, por nga aspekti tjetr, me metoda dr me ep q mundet
tjera.N termodinamik nuk studiohen mekanizmat lng i ngro- leht t lviz. Gjendja
e dukurive, nuk futet n botn e mikrogrimcave dhe ht ose i termodinamike e k-
bashkveprimet e tyre reciproke, ktu t gjitha duku-
ftoht tij gazi plotsisht sh-
rit studiohen nga pikpamja e shndrrimeve energje- t prcaktuar nse di-
tike makroskopike. het temperatura, vlli-
mi dhe shtypja e gazit.
N nj sistem termodinamik ekzis-
Kuptimet themelore
ton gjendja e baraspeshs dhe jobaraspeshs. N ras-
tin e gazit te cilindri i izoluat, i paraqitur n gurn 2
Do t vrejm disa koncepte themelore t termodina-
bhet fjal pr gjendjen e baraspeshs s gazit. Pikris-
miks. Koncepti sistemi termodinamik shpeshher
ht, me gjendje t baraspeshs s nj sistemi nnkup-
haset. Kjo sht n realitet, cilido trup, ose m shu-
tohet gjendja ku n mnyr mikroskopike ndryshoj-
m trupa, vetit e t cilave shqyrtohen. Shembulli m i
n parametrat e gjendjes (shtypja, vllimi dhe tempe-
thjesht i sistemit termodinamik sht gazi homogjen,
ratura e gazit) as q vjen deri te ndryshimi i gjendjes
lng ose trup i ngurt.
agregate t trupit prej sistemit. (Kjo nuk do t thot
do trup real ose sistem termodinamik bashkveproj-
se mikroproceset nuk ndodhin, dihet se, pr shembull,
n n mnyr reciproke me rrethinn. Domethn, sis-
lvizja hautike e braunit t molekulave t gazit nuk
temet reale termodinamike nuk jan t izoluar. Cilt
ndrpritet). Na do t ndalemi vetm te gjendejet e ba-
sisteme mund ti logarisim pr t izoluar?
raspeshave t sistemeve.
Ato jan sistemet t cilt nuk bashkveprojn n m-
nyr reciproke me rrethin ose, m sakt,
1
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1.1. Termodinamika
Termodinamika
1. Termodinamika
Gjendja e baraspeshs s nj sis- Pr llojet tjera t sistemeve termodinamke vlen bara-

temi termodinamik mund t tre- zimi tjetr i gjendejes, q m s shpeshti, caktohet ek-
gohet grakisht. Pr shembull, sperimentalisht.
gjendja e nj gazi ideal (sasi e
prcaktuar e gazit , pr shembull
p
1 mol) mund t caktohet me pik
1 (V1, p1)
n rrafsh ku te boshtet e koordi-
(V2 , p2 )
natave barten vllimi dhe shtyp-
2
ja e gazit (g. 3).
Paraqitja e ktill e gjendjes s
gazit sht e mundshme nga sh-
kaku q parametrat: shtypja, vl-
limi dhe temperatura e gazit nuk g.4
g. 2 jan t varur.
Nsetermodinami~ki proces ka ardhur deri te
te nj sistem termodinamik
termodinami~ki proces
ndryshimi i gjendjes, proces
termodinami~ki themi, ka ardhur deri te proce-
termodinami~ki proces
si termodinamik.
Procesi termodinamik, zakonisht, paraqiten grakisht
(g. 4). Pr gazin ideal shfrytzohet (p,V)-diagrami.Ai
p sht sistem koordinativ ku te boshti i abshiss bartet
(V, p) vllimi V, kurse te boshti i ordinats- shtypja p. Te -
gura 4 jan paraqitur dy gjendje t gazit ideal (V1,p1)
dhe (V2,p2). Lakorja (1-2) e jep vijimin e procesit prej
kalimit t gjendjes 1 n gjendjen 2. Duhet t nnvizo-
het se grakisht mund t paraqiten vetm proceset ba-
raspeshe, d.m.th. procese te t cilt vjen te deri te kali-
met e pandrprera prej nj gjendej baraspeshe n tjet-
g.3 rn. Gjat procesit vjen deri te ndonj gjendje pa ba-
raspesh, ather procesi nuk mund t paraqitet gra-
E dim, pr sasi t caktuar t gazit, kto parametra kisht.
jan t lidhur me barazimin e Klapejrit t pozits:
m Energjia
Vnatre{na e Brendshme
energija
Vnatre{na energija
pV RT ose pV nRT (1) sht e njohur se te sistemet e mbyllur, t izoluar, pr
M Vnatre{na
Vnatre{na energija
energija
shkak t frkimit, themi se pjes e sistemit t nxem-
Te ky realcion p sht shtypja, V vllimi, T tempera- jes, themi se pjes e energjis shndrrohet n energ-
tura e gazit, m masa e gazit, M nasa e tij molare, kur- ji t brendshme m s miri sqarohet nprmjet teoris
se R konstanta univerzale e gazit. molekulare-kinetike.
Do t marrim si sistem sasi t caktuar t gazit ideal.
J (2) Molekulat e gazit jan n gjendje t lvizjes haotike
R 8,32
(mol K) t vijueshme. do molekul ka sasi t caktuar t energ-
jis. Me energji t brendshme nnkuptojm energji
Numri i molve, sasi e substancs te gazi n caktohet kinetike e molekulave t gazit.Ku bhet fjal pr ga-
si raport ndrmjet mass s gazit m dhe mass s tij zin real. lng ose trup i ngurt, nuk mundet
Pod vnatre{na energija na celiot
molare M. Pod vnatre{na energija na celiot na
m gas ja podrazbirame kineti~kata energija
gasmolekulite
ja podrazbirame
na gasotenergija na celiot na
kineti~kata energija
n Pod vnatre{na
Pod vnatre{na energija na celiot
M molekulite
gas ja na
podrazbirame
gas ja podrazbirame gasotkineti~kata
kineti~kata energija
energija nana
molekulite
molekulite nana gasot
gasot
2
1. Termodinamika 1. Termodinamika
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1. Termodinamika 1. Termodinamika
1.1.Termodinamika
Termodinamika
1. Termodinamika
1.1.Termodinamika
Termodinamika
sikurse te gazi ideal t eliminohen bashkveprimet re- gon se te t gjitha gazrat madhsia themelore zike
ciproke ndrmjet molekulave: atje grimcatener-
vnatre{na gjenden te te energjia
vnatre{na e brendshme t gazit sht temperatura.
vnatre{na
vnatre{na ener- ener- ener-
fusha
gija na gija forcave
eden na sistem molekulare,
gija (ili
na prandaj
vnatre{na
telo)
eden sistem kan
evnatre{naedhe
ener-
kineti~ka
(ili energji Prej
ener- e kineti~kaktu vijon: nse vjen deri te ndryshimi i energ-
gija na eden eden
sistemsistem(ili (ili
telo) telo)
e e telo)
kineti~ka
kineti~ka
gija potenciale.
gija
na eden
energija na edenPrandaj
sistem
dvièweto sistemthemi:energjia
(ili
energija nana(ili
telo) telo)
molekulite
dvièweto e brendshme
e kineti~ka
e kineti~ka
kako e nj
i kako
na molekulite jis s brendshme
vnatre{na t gazit ideal, ather ai ndryshim
ener-
energija
energija na na dvièweto
dvièweto na
vnatre{na
na vnatre{na
molekulite
vnatre{na
molekulite
ener-
ener-
kako i i kako
ener- i
sistemi
energija
energija na
potencijalna
gija na (ose
na trupi)
dvièweto
dvièweto
naenergija sht
na
potencijalna na energji
na
molekulite
gija kinetike
molekulite
natelo)
me|umolekularno
energija e
kako
eeden lvizjes
na kako
i
esistem s
i (ili telo) e kineti~ka me temperaturn e gazit:
sigurisht
me|umolekularno karakterizohet
gija na eden
gija
potencijalna
eden
potencijalna
molekulave
potencijalna
potencijalna si
sistem
eden
sistem
edhe
energija energija
(ili
sistem
energija
(ili
energjia
energijana na
telo)
(ili
vnatre{na
vnatre{na
na
telo)
potenciale
na e e
kineti~ka
kineti~ka
ener-
ener-
me|umolekularno
kineti~ka
me|umolekularno
bashkvepri-
me|umolekularno
me|umolekularno
energija
zaemnodejstvo
energija na zaemnodejstvo
na dvièweto na molekulitee na dvièweto
kako ikako na
i molekulite kako i 3

gija
gija naenergija
na eden
eden na dvièweto
sistem
sistem
zaemnodejstvo (ili
(ili telo)na emolekulite
telo) kineti~ka
kineti~ka vnatre{nata energija e
vnatre{nata energija

energija
zaemnodejstvo dvièweto na molekulite kako i vnatre{nata energija e
mit potencijalna
energija reciprok
zaemnodejstvo
zaemnodejstvo
potencijalna
energija na
na molekular.
energija
dvièweto
dvièweto energija
na
na potencijalna
na me|umolekularno
na
molekulite
molekulite energija
me|umolekularno
kako
kako i i funkcija $
naU U
na me|umolekularno
sostojbata
funkcija 2 U
funkcija
na 1 na R
eden
na
sostojbata
T
vnatre{nata
vnatre{nata
vnatre{nata gas
2
sostojbata
na
T
energija
1
eden
energija
energija
na
gas eden ee
e (7)gas
potencijalna
Do zaemnodejstvo
ta njehsojm
zaemnodejstvo
potencijalna
potencijalna
energija
energjin
energija
energija na
na
na me|umolekularno
e me|umolekularno
brendshme
zaemnodejstvo
me|umolekularnot sistemit funkcija
funkcija
funkcija na sostojbata
na sostojbata
na sostojbata 2na
na eden
eden
gas gas
navnatre{nata
eden vnatre{nata
gas
energija eevnatre{nata
energija e
zaemnodejstvo vnatre{nata energija
termodinamik
zaemnodejstvo
zaemnodejstvo t gazit ideal. Energjia e brendshme U Me fjal
funkcija tjera:
na
funkcija energjia
sostojbata
na e brendshme
na
sostojbata funkcija
eden
vnatre{nata na gas sht
eden na funksion
sostojbata
gas
energija e na eden ga
funkcija na vnatre{nata
sostojbata na do
eden gasenergija e
sht e barabart me shumn e energjis kinetike t l- funkcija e gjendjes s nj gazi. Kjo t thot kur sistemi

funkcija na sostojbata na
na sostojbata na eden gaseden gas
vizjes translatore t donjrs molekul E ki : gjendet n nj gjendje, energjia e tij e brendshme e
ka vlern e caktuar q i takon asaj gjendje, pavarsis-
U E k1 E k2 E k3 E kn (4) ht nga ajo gjendja paraprake sistemi ka kaluar n kt
gjendje. Nse kemi sasi m t madhe t gazit, n mola
Duhet t prmendet se kjo sht e sakt nse bhet fja- gaz, ather energjia e brendshme sht dhn me:
l molekulat njatomike. Nse molekula sht shum-
molekulare, ather patjetr t kemi llogari edhe pr
3 m N
U n RT , por pasi n
energjin kinetike t trupit rrotullues. 2 M NA
Te teoria molekulare-kinetike tregohet se energjia me- dhe
satare kinetike e molekulave t gazit njatomik sh-
t dhn me: R
k vijon
3 NA
Ek kT (5)
3
2 N kTU (8)
ku k sht konstantja e Bolcanit, Vnatre{nata energija
Vnatre{nata na 2
Vnatre{nata sistem
energija na na idealen
energija na na
sistem sistem na ideale
idealen
Vnatre{nata
Vnatre{nata
Vnatre{nata
gas zavisi energijaenergija
energija na sistem
na
na sistem sistem
na na iidealen
na
idealen idealen
gas gassamo
zavisi
zavisi
od
samo
temperaturata
gas zavisi
samo
od
samo odna
od temperaturata
temperaturata
gasot
na naod
temperaturata
gasotgasot naod
gasot i o
odi na
. -23
gas Energjia
gas
zavisi
vkupniot zavisi
samo e brendshme
samo
od
broj molekuli
Vnatre{nata
Vnatre{nata od
vkupniot
energija t
nabroj
na
energija sistemit
temperaturata
temperaturata na
Vnatre{nata
gasot molekuli
sistem
na t
na
gasot
nagazit
sistemgasot
i
na od iiidealen
ideal
energija
gasot
idealen
na od sistem
k=1,38 10 J/K, vkupniot
Vnatre{nata
vkupniot
varet vetm
vkupniot
vkupniot broj broj
prej
broj
broj
molekuli
molekuli
energija
molekuli na
temperaturs
molekuli
na na
na
gasot
gas
na
sistem
gasot
s
gasot
gasot
zavisi na
gazit
samo idealen
dhe odprej
temperaturata
gas
gaszavisi
Vnatre{nata
Vnatre{nata
zavisi samo
gas zavisi
samo od
odtemperaturata
samo
energija
energija odna
na sistemna
temperaturata
sistem
temperaturata nagasot
na
na iiod
na gasot
idealen
idealen
gasot od i od
numrit
vkupniot
gas
gas zavisi
zavisi tsamo
prgjithshm
broj
vkupniot
samo molekuli
broj
od
od tvkupniot
na
molekuli
temperaturata
temperaturata molekulave
gasotna broj
gasot
na
na tmolekuli
gasot
gasot igazit.
i odod na gasot
kurse T temperatura absolute e gazit. vkupniot broj molekuli na gasot
Te gazet shumattomike tohen relacione t
vkupniot broj molekuli na gasot
N nj mol gaz ka NA molekula (NA sht numri i Avo- vkupniot broj molekuli na gasot
gardit), pra energjia e nj moli t gazit njatomsh ngjashme: pr dyatomiket U N 5 kT ,
sht: 2
3 3 kurse pr shumatomiket. U N 3kT .
UM N A Ek NA kT RT (6)
Pra{awa,
Pra{awa,
zada~i,
Pra{awa,
zada~i,
aktivnosti
Pra{awa, zada~i, aktivnosti
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
2 2 Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
pasi NAk=R. Pra{awa, zada~i,
Pra{awa, Pra{awa, zada~i, aktivnosti
aktivnosti
zada~i, aktivnosti
Pra{awa,
Pyetje, zada~i,
detyra, aktivnosti
aktivitete
Prej ktij relacioni shihet se energjia e prgjithshme e Pra{awa,
Pra{awa,zada~i,
zada~i,aktivnosti
aktivnosti
1 moli t gazit ideal nuk varet prej vllimit t tij ose
1. ka sht sistemi termodinamik? Prmend disa
shtypjes, por vetm prej temperaturs s tij. Relacio-
shembuj.
ni (6) pr gazrat dy
2. ka sht gjendja e baraspeshs termodinamike
6 dhe si caktohet?
atomik sht UM RT 3RT kurse pr 3. Prmend disa shembuj t proceseve termodinami-
2
ke.
6 4. ka sht energjia e brendshme e nj sistemi ter-
shum atomikt UM RT 3RT , q tre- modinamik? Me cilat njsi matet?
2 5. Prej ka varet energjia e brendshme pr ndonj
sasi t gazit?
3
1. 1. Termodinamika
1. Termodinamika
Termodinamika
1.2.1.2.NDRYSHIMI
1.2. PROMENA
PROMENA NA IVNATRE[NATA
ENERGJIS S
NA VNATRE[NATA Toplinski
Toplinski kapacitet Cm i nj
Kapaciteti i kapacitet
nxehtsis natrupi
na ednosht
edno sasiaeee
telo
telo
ENERGIJA. KOLIÊSTVO
BRENDSHME.
ENERGIJA. TOPLINA
SASIA E NXEHTSIS
KOLIÊSTVO TOPLINA nxehtsis
koli~estvo q i lajmron
toplina trupit
{to mu (i
seshtohet
koli~estvo toplina {to mu se soop{tuva ose
soop{tuva i mer-
na
na
r) q ti
teloto
teloto (sendryshon
(se dodavatemperatura
dodava ili
ili odzema)prza
odzema) 1 kelvin.
za da
da mu
muMatet
se
se
Kako
Kako moè da
moè da se promeni vnatre{nata ener- promeni
me xhul
promeni temperaturata
n kelvin. Ose:
temperaturata za
za 11 kelvin
kelvin
Si mund t se promenienergjia
ndryshon vnatre{nata ener-
e brendshme? ( )
gija?
gija? Toplinski
Toplinski kapacitet
kapacitet ii specifi~en
specifi~en
Kapaciteti i nxehtsis dhe kapaciteti specik
toplinski kapacitet
toplinski kapacitet Q J
i nxehtsis. Cm (2)
$T K
Deri te ndryshimi i energjis s brendshme t sasis s Q t ndahen vetit e ndryshme t nxehtsis t sub-
caktuar t gazit mund t vjen n dy mnyra: stancave t ndryshme sht futur koncepti kapaciteti
1.Me nxemjen ose me ftohjen e gazit (nse ai gjen- specifi~en
specifi~en toplinski
toplinski kapacitet.
specik i nxehtsis. kapacitet.
det n kontakt me trup m t nxeht ose m t ftoht). Specifi~en
Specifi~en toplinski
toplinski kapacitet
Kapaciteti specik i nxehtsiskapacitet na
na nekoja
sht sasia nekoja
e nxeh-
2. Me zgjerimin ose komprimimin e gazit (kur gazi supstancija
supstancija ee koli~estvo
tsis q duhet
koli~estvo toplina
t lajmroj
toplina {to
(shtohet ose
{to treba
treba
zbritet) n
zgjerohet ai kryen pun dhe energjia e tij e brendshme da
da se
se soop{ti
soop{ti (dodade
(dodade ili
ili odzeme)
odzeme) nana edinica
edinica
njsi
masa mase t substancs s dhn q t ndryshon
zvoglohet, derisa gazi komprimohet prej jashta kry- masa nana dadenata
dadenata supstancija
supstancija za za da
da se
se promeni
promeni
temperatrura
nejzinata e tij pr nj
tempertura za kelvin.
eden Matet n J/(kg K)
kelvin.
het pun pra energjia e tij e brendshme rritet). nejzinata tempertura za eden kelvin.
Me mnyrn e par t ndryshimit t energjis s ) me c. Ose
dhe shnohet
brendshme sqarohet kuptimi sasia e nxehtsis. Pi- Q J
c
m$T kg K
krisht, gjat nxemjes ose ftohjes t nj sistemi ter- (3)
modinamik vjen deri te shkmbimi i nxehtsis. Ener-
gjia e prcjellur te trupi (sistemit) ose merr prej tij, Pasi pr nxemjen e 1 kg mas nga substanca e ne-
n procesin e shkmbimit t nxehtsis quhet sasia e vojshme c, pr nxemjen e mass (m) nga substanca e
nxehtsis. njjt sht sasia e nevojshme e substancs Q t dh-
Si sistem do t marrim sasi t gazit ideal dhe at e n me:
nxejm me ngrohs (trup n temperatur t lart). (g.
Q = c m 'T (4)
1). Nse epi
koli~estvo
koli~estvo i gazit qndron i ksuar n t njjtin
toplina
toplina
vend, me nxemjen e gazit zmadhohet energjia e tij e Pr madhsin zike sasi e nxemjes shpeshher shfry-
brendshme, dhe at ashtu q sasi e nxehtsis e fu- tzohet emri nxehtsi.
tur Q sht e barabart me ndryshimin e energjis s
brendshme 'U: 1.2.2. Ndryshimi i energjis s brendshme gja-
1.2.2.
1.2.2. Promena
Promena na na vnatre{nata
vnatre{nata energija
energija pri
pri
Q='U t kryerjes
(1) vr{ewe
vr{ewe na s puns
na rabota
rabota
Prandaj, pr sasis e nxehtsis gjykohet sipas ndryshi- Energjia e brendshme e nj gazi, prve me nxemje se
mit t energjis s brendshme t sismit. T gjith ma- ftohje, mund t ftohet mund t ndry-shon edhe me ek-
tjet kalo metrike bazohen n kt parim. Prova dhe spanzion ose komprimimin e gazit. T supozojm n
prvoja e prditshme na tregojn se nxemjet e bara- enn e izoluar cilindrike t kemi
barta t trupave t ndryshm jan t nevojshme sasi t gaz t mbyllur. epi i ens lvit
ndryshme t nxehtsis leht (g.2). Forcat e shtypjes
s gazit veprojn n faqet e ens
dhe e lvizin leht epin e l-
vizshm, pra kshtu kryen pun.
Nse gjat ktij procesi nuk sh-
tohet kurrfar energjie punn q
e kryen gazi kryhet n llogari t
greja~
greja~ energjis s gazit.
ngrohs g. 2
g. 1
4
1. Termodinamika
1. Termodinamika
Gjat ekspanzionit t gazit, energjia e brendshme e Xhuli ka treguar se puna prej 4186 J gjithmon e rrit
gazit zvoglohet. Gazi ftohet. temperaturn e 1 kg uj pr 1 kelvin.
Nse gazi komprimihet, kryhet pun nga jashta, po- Ky eksperiment dikur ka luajtur rol shum t rnd-
ashtu energjia e brendshme e sistemit zmadhohet. sishm n zik. Me at pr her t par ishte tre-
Njri nga sheknctart e par ka treguar se ndryshimi guar se energjia mekanike dhe nxehtsia (energjia e
i energjis s brendshme t sistemit sht e barabar- brendshme) e sistemit jan madhsi zike ekuivalente
t me punn e kryer sht Xhul (James Prescott Joule dhe duhet t maten me njsit e njjta.
(1818-1889). N gurn 3 sht dhn skema parimo- Eksperimenti i Xhulit e ka vrtetuar ligjin pr ruajtjen
re e eksperimentit t tij. e energjis n kuptimin e gjer t fjals:
Te ena me uj A jan futur lopata, t lidhura me nj Te lvizjet e t gjitha sistemeve t izoluara, shuma e
bosht nprmjet t cils mund t rrotullo- energjis kinetike, energjis potenciale dhe energjis
Vobrendshme
s dvièwata na site
t t gjith izolirani
trupave sistemi,
q e prbjn siste-
zbirot od kineti~kata energija, potenci-
min, sht konstant dhe nuk ndryshon. Ajo shum e
A jalnata i vnatre{nata energija na site tela
prbn gjith energjin e sistemit. Formulimi mate-
{to go ~inat sistemot, e postojan, i ne se
matikor i ktij ligji e jep prmbajtjen e njrit prej pari-
menuva.
meve themelore, parimin I t termodinamiks.
Pyetje, detyra, aktivitete

B 1. Si mund t ndodh ndryshimi i energjis s
brendshme
Pra{awa, t nj sistemiaktivnosti
zada~i, termodinamik?
2. Me cilin relacion tregohet sasia e nxehtsis dhe me
'H cilat njsi matet?
3. far kapacitet t nxehtsis duhet t ken furrat
B termoakumuluese?
?
4. te tabela m posht sht dhn kapaciteti specik i
nxehtsis t shum substancave. Nse prdorni ngro-
g. 3 hs t njjt pr t nxehur 1 kilogram uj dhe 1 kilo-
gram hekur pr 50 shkall, ka m shpejt do t nxe-
het dhe pse?
hen. Rrotullimi mundsohet me veprimin e forcs t
trupit B q lviz nn ndikimin e peshs Toksore, ash-
tu q leht mund t matet puna e kryer i trupit B:
A = m g 'H (5)
Gjat frkimit t lopateve me uj, uji nxehet. Vjen substanca c[J/(kg.K)]
deri te ndryshimi i energjis s brendshme e ujit. Ai uj 4186,8
ndryshim sht i barabart me punn e kryer t trupit Fe 460
B. (Eksperimenti tregon poashtu vjen deri te nxemja Hg 120
edhe e lopatave dhe t ens, por ajo mund t elimino- Ag 250
het). Me matje t temperaturs n en, mund t matet Cu 380
ndryshimi i energjis s brendshme t sistemit. ajr 1010
akull 2090
petrolej 2140
eter 2340
glicerin 2430
5
1. Termodinamika
5. Kemi dy trupa: i pari sht kub me mas 100g. kurse

Rezime e shkurtr
i dyti kub hekuri me mas 50 g. Cili prej t dy trupave
ka kapacitet t nxehtsis m t madhe? Sistemi termodinamik sht cilido trup, ose shum
6. Gjat caktimit t energjis s nxehtsis s shpen- trupa vetit e t cilve shqyrtohen. Sistemet t cilt
zuar pr nxemje t 3 kg uj te ena e bakrrit me mas nuk bashkveprojn reciprokisht me rrethinn, m
12 kg nuk sht mbajtur llogari pr energjin e shpen- sakt, bashkveprimi reciprok i t cilit me rrethinn
mund t eliminohet, i llogarisim t izoluar.
zuar pr nxemjen e ens. far gabimi n prqindje
sht br gjat ksaj? (Prgj. 3,5%).
Gjendja termodinamike e sistemit caktohet nprm-
7.Sa nxehtsi duhet ti shtohet 4 kg uj q e njjta t jet numrit t caktuar t parametrave t cilt njvler-
nxehet prej 200 C? Njehsimet q do ti bni jan t sisht e karakterizojn sistemin e dhn.
sakta, duke pasur parasysh faktin q uji e nxeni n Me gjendje baraspesh t nj sistemi nnkupto-
en? het gjendja te e cila n mnyr makroskopike nuk
ndryshojn parametrat e gjendjes, as q vjen deri te
ndryshimi i gjendjes agregate t trupit t sistemit.
Energjia e brendshme e nj sistemi ose trupi sh-

t energjia kinetike e lvizjes s molekulave, si edhe
Pak histori energjia potenciale e bashkveprimit molekular re-
ciprok.Energjia e nrendshme sht funksion e gjen-
djes s nj gazi. Energjia e bartur te trupi (sistemi),
ose marrja prej tij, te procesi i shkmbimit t nxeht-
sis quhet sasia e nxehtsis.
Kapaciteti i nxehtsis i nj trupit sht sasia e

nxehtsis q i lajmrohet trupit (i shtohet ose i mer-
ret) q ti ndryshon temperatura pr 1 kelvin.
Kapaciteti specik i nxehtsis i ndonj substance

sht sasia e nxehtsis duhet ti lajmrohet (shto-
het ose merret) t njsi mase t subsatncs s dhn
q t ndryshon temperatura e tij pr nj kelvin.
Ndryshimi i energjis s brendshme t sasis s

caktuar t gazit ose zgjerimi ose komprimimi i ga-
zit. Gjat zgjerimit t gazit ftohet, kurse gjat kom-
James Prescott Joule (1818 - 1889) primimit puna kryhet nga jashta gazi ngrohet, energ-
jia e brendshme e sistemit rritet.
Xhuli ka qen zikan britanik. sht marr me hu- Shuma e energjis kinetike, energjia potenciale dhe
lumtime eksperimentale. e brendshme e t gjitha trupave q e prbjn nj sis-
Punimin e par pr ekuivalencn mekanike t nxeh- tem t izoluar sht konstant, nuk ndryshon. Ky sh-
tsis e ka dhn n vitin t zgjeruar ligji pr ruajtjen e energjis.
1843. N moshn 22 vjeare e ka dhn ligjin shum
t rndsishm pr
nxehtsin t prodhuar me rrym elektrike, sot t
njohur si ligji i Xhul-Lenc
Njsia xhul pr pun dhe energji e mban emrin e tij.
6
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1.3.PARIMI
1.3. I PAR I NA
PRV PRINCIP njjt. N kt rast nuk ak lvizje,
volumenot nekapuna
mue ekryer sht
postojan
TERMODINAMIKS e(izohoren
barabart me tero
proces), dhe gjith nxehtsia e futur sht
TERMODINAMIKATA
1.3. PRV PRINCIP NA shpenzuar pr ngrohje t gazit, pr
volumenot nekandryshimin e ener-
mu e postojan
TERMODINAMIKATA gjis s brendshme
(izohoren t gazit:
proces),
QV = 'U (2)
Nj sasi e gazit ngro-
o
F 'H het n cilindr t ku QV sht sasia e nxehtsis q i sht shtuar ga-
mbyllur me ep leh- zit n kushtet e vllimit konstant, n ka tregon in-
o
F deksi V. Domethn, gjat procesit izohor gjith sa-
t t lvizshm (gu-
ra 1). Gjat nxemjes sia e nxehtsis q sht sjellur shkon pr zmadhimin
S e energjis s brendshme t sistemit.
gazi zgjerohet dhe e
lviz epin lart. Ga- b. Te procesi izohor, shtypja e gazit te ena (g. 1)
zit me nxemje i kemi mbahet konstant. Nse gazit i shtohet ndonj sasi e
dhn nj sasi nxeh- energjis, ai pjesrisht shndrrohet n pun, kurse
b. izobaren
pjesrisht proces
shpenzohet pr nxemjen e gazit:
tsie Q. Kjo nxeh-
tsi sht shpenzuar b. Qp = Ap + 'U
izobaren proces (3)
pr kryerjen e puns
A dhe pr ndryshi- Indeksi p edhe ktu paraqet se shtuarja e nxehtsis
min e energjis s bhet gjat shtypjes konstante.
Fig. 1
brendshme t gazit Ta njehsojm punn q kryhet. Pasi p=const, konstan-
('U). te sht edhe forca e shtypjes s gazit q vepron te
Kjo mund t shkruhet si: epi, pra puna q e kryen sht e barabart me prodhi-
min e forcs F dhe zhvendosja 'H q sht n kahje
Q = A + 'U (1) t forcs s shtypjes (g. 1):
Ky barazim e shpreh ligjin e ruajtjes s energjis. Ky Ap = F ' H = p S ' H = p ' V (4)
sht formulimi matematikor e parimit I t termodi-
namiks. princip na termodina- N kt relacion me S do ta shnojm prerjen e sipr-
mikata.
Sasia e nxehtsis q lajmrohet n nj sistem sh- faqes s epit mbi epin mbi t cilin vepron forca e sh-
Koli~estvo
penzohet prtoplina
ndryshimin princip
{to e se na stermodina-
soop{tuva
energjis na eden
brendshme typjes. Prodhimi S'H='V.
mikata.se tro{i za promena na vnatre{nata
sistem
sistemit dhe pr kryerjen e puns prej sistemit pr- Puna sht e barabart me prodhimin e shtypjes
Koli~estvo
energija toplina {to
na sistemot
ball veprimit t forcavei t
se soop{tuva
zabrendshme.
vr{ewe na eden
na rabota od dhe ndryshimit t vllimit t gazit.
sistem
sistemot se tro{i
nasproti za promena
dejstvoto na
na vnatre{nata
nadvore{nite
Prej ktij parimi shihet se n do sistem t izoluar shu- c. T supozojm m n fund se shtuarja e sasis s
energija na sistemot i za vr{ewe na rabota od
sili.
ma e energjis mekanike dhe t brendshme (t nxeht- nxehtsis e kryejm ashtu q gazi t mos ta ndryshon
sistemot nasproti dejstvoto na nadvore{nite temperaturn. Kjo sht procesi izoterm. Po ash-
sis)
sili. mbetet konstante, e pandryshueshme. As energ-
jia mekanike, as e nxehtsis nuk mund t jen t pr- tu temperatura
Rabotata nuk ndryshon,
e ednakva domethn od
na proizvodot energjia
priti-e
balluara prej tasgj, as q mund t jen t zhdukura. brendshme nuk ndryshon 'U=0. Gjith sasia e nxeh-
sokot i promenata na volumenot na gasot.
Rabotata
tsis e futuresht
ednakva na proizvodot
shndrruar od priti-
n punn e kryer:
,,Permetum mobile- makina e nxehtsis q do t pu- v.
sokot i promenata na volumenot na gasot.
nonte pa i dhn energji nuk mund t krijon. QT = AT (5)
Q t kryhet ndonj punmobile
Perpetuum mekanike, sht e ne-
toplinska
v.
Gjat procesitproces
izoterm gjith sasia e nxehtsis e futur
ma{ina {to bi rabotela bez da & setidodava
vojshme trupit i cili duhet ta kryen punn shtohet izotermen
shpenzohet pr kryerjen e puns mekanike. Megjitha-
ndonj energji
energija ne moè t nxehtis.
Perpetuum mobile toplinska
da se sozdade t, do t shikojm
izotermen se shfrytzimi tr-
proces
Parimin e{to
ma{ina par bii termodinamiks
rabotela bezdodata &zba se tojm
dodavan
disa procese
energija te gazrat
ne moè da seideal.
sozdade
a.Gazi q sht mbyllur si te gura 1 le t ngrohet,
kurse vllimi le t jet konstant (proces izohor),
domethn epi qndron n vendin e Pri izotermen proces celokupnoto vneseno
koli~estvo toplina se tro{i za vr{we na
a. Pri izotermen
mehani~ka proces
rabota. celokupnoto vneseno
koli~estvo toplina se tro{i za vr{we na
a. mehani~ka rabota.
7
1.1.Termodinamika
Termodinamika
1. Termodinamika
Konstantja univerzale
sisht sht i kuzuar, pr t ciln do t bhet fjal m Univerzalnata konstante R e sht
gasna konstanta ednakvae ba-
na
von. rabotata {to ja vr{i eden mol idealen ide-
rabart me punn q e kryen nj mol gaz gas,
Univerzalnata
al, pr shtypjegasna konstantatemperatura
konstante, e ednakvae na
pri konstanten pritisok,kur koga negovata tem- tij
rabotata
ndryshon {to
pr ja vr{i
nj kelvin.eden mol idealen gas,
Puna ena
Rabota gazit dhe
gasot avulli
i parata peratura se promenuva za eden kelvin
pri konstanten pritisok,sipaskoga negovata
Nse gazi kryen zgjerimin ndonj lakore tem-
t pa
Rabota na gasot i parata peratura se
prcaktuar, promenuva
procesi shtza eden
fardo,kelvin
edhe pse vllimi
treguam se gazi, prkatsisht avulli mundet gjat disa
kushteve t kryen pun. i sht ndryshuar prej ndonj V1 n vllim V2 , kur-
Do t kthehemi te procesi izobar. Puna atje sht e ba- se procesi ka rrjedh ashtu q ndrmjet kohs kan
rabart me: ndodhur gjendje q i prshkruan lakorja M - N (-
gura 1) gjithashtu mund t caktohet puna e gazit q
Ap = p ' V = p (V2 - V1) (6) e ka krye.
Intervalin V2 - V1 e ndajm n numr t madh t in-
Nse te (p-V)- sistem koordinativ paraqitet proce- tervaleve shum t vogla. Ato le t jen N,por cilido
si izobar tohet vij e drejt, paralele me boshtin e t jet prej tyre e ka gjersin 'V . Pr nj interval t
1
abshis (gura 2). vogl t atill ndryshimit t vllimit mund ti pengon
se shtypja pi sht konstante, pikrisht pjesa e lako-
p res q i takon atij intervali t vogl t vllimit, mund
t llogaritet pr drejtz paralele me boshtin e abshis.
A B Ather puna e kryer prej gazit gjat ndryshimit t
vllimir 'Vi sht:
D C Ai = Si 'Vi (9)
V1 V2 V
Punn trsisht t kryer gjat procesit M-N do ta -
Fig. 2 tojm kur do ti mbledhim punt e kryera
Prej grakut sht e qart se prodhimi p(V2-V1) sh-

t n realitet numerikisht e barabart me syprinn
M1
ABCD, domethn syprina e siprfaqes t kuzuar me p
drejtzn e shtypjes dhe boshtit t abshiss n interva- p M 1
lin e vllimeve llestar V1 dhe t fundit V2. 2
Mund t tregohet se kjo pun varet vetm prej ndryshi- N
mit t temperaturs, T supozojm se kemi n mol gaz. pi 2 N
Sipas barazimit t Klajperit t gjendjes s gazit n l-
lim dhe n fund sht Q P
pV1 = n R T1 V1 'Vi V2 V
(7)
pV 2 = n R T2 Fig. 3
Nse prej barazimit t poshtm e zbresim barazimin e
siprm tohet gjat gjith N intervaleve t vogla. Pasi pi ' Vi nu-
merikisht sht e barabart me syprinn e drejtkn-
P (V2 - V1) = n R (T2 - T1) (8) dshit t t kaltr t vogl, puna e prgjithshme e ga-
prej ku sht e qart se puna e kryer varet prej ndryshi- zit numerikisht sht e barabart me syprinn ndrm-
mit t temperaturs. jet lakores M-N dhe boshtit t abshiss. Ajo sht sy-
Nse supozojm t kemi 1 mol gaz, dhe ndryshimi i prina MNPQ q sht e barabart me shumn e sipr-
temperaturs sht 1 kelvin, ather sipas (8) puna e faqeve t gjith drejtkshave t vegjl.
kryer sht e barabart me R.
Kjo tregon se gazi univerzal konstant e ka kt rnd-
si zike:
8
1. Termodinamika
1. Termodinamika
Duhet t prmendet se zhvendosja e puns n kt m-

nyr sht aq m e mir sa sht numri i intervale-
ve m i madh. N kushte t atilla, syprina e siprfaqes p
MNPQ sht shum afr me siprfaqen e t gjith p
drejtkndshave. 5
T shikojm tani ka ndodh gjat gazit t komprimu- 10 Pa A B
ar. Pr llim do t supozojm se kompresioni bhet 105Pa A B
gjat shtypjes konstante dhe se gazikomprimira-
prej vllimit V2
we(
na gasot
gura 2) gradualisht zvoglohet vllimi q n fund 0,5105 Pa D C
bhet V1 . Gjat ndodhjes izobare t ktill t gazit 0,5. 105 Pa D C
puna kryhet nga forcat e jashtme, prball forcave t
shtypjes s gazit, dhe prandaj ajo pun sht negative. 1L 2L V
Dhe n prgjithsi, nse nj proces rrjedh prej vllimit
m t madh nga m i vogli, puna q kryhet numerikis- Fig. 4
ht sht e barabart:
p'V = p(V2 - V1) 6. far procese ndodhin nse rrjedhin n kahen e
kundrt ADCBA? A do t kryen ather gazi pun
por e kryejn forcat e jashtme prball forcave t sh- dhe sa?
typjes, ajo pun sht negative. Edhe n kushte kur
procesi nuk sht izobar, por fardo q t jet, punn 7.N cilindr me ep gjendet ajr me mas 0,2 kg.
e tojm se syprin t siprfaqes t kuzuar me lako- Gazi ngrohet ashtu q temperatura i sht ndryshuar
ren e procesit dhe boshtit t abshiss, por ajo pun shpr 88 K. Sa pun do t kryhet megjithat, nse ndo-
t negative. dh gjat shtypjes konstante? Masa molare e ajrit sh-
taa rabota e negativna
t 0,029 kg/mol. (Prgj. 5383 J).
1. Si thot parimi I i termodinamiks pr procesin izo- Rezime e shkurtr

hor? Kratko rezime
2. Si njehsohet puna gjat procesit izobar?
Parimi I i termodinamiks thot: sasi e nxehtsis
3.kur sht pozitive, por kur sht negative puna e nj
Pra{awa, princip
q lajmrohetna te
termodinamikata
nj sistem, shpenzohet pr koli~e-
glasi: ndryshi-
gazi ideal? zada~i,
A\pajtohetaktivnosti
ajo me prkuzimin llestar pr stvo toplina {to se soop{tuva na eden sistem,
min e energjis s brendshme t sistemit dhe pr t
punn t msuar n mekanik? se tro{i za promena na vnatre{nata energija
krye pun prball forcave t jashtme. Ose: ,,Permu-
4. Vllimi e ndonj sasie t gazit ndryshon prej V1 n na sistemot i za vr{ewe rabota nasproti
V2 nj her izoterm, kurse pastaj izobar. kur kryhet tim mobile-makina
nadvore{nite sili.meIli:
nxemje q do t punonte
Perpetuum pa i
mobile
pun m e madhe? shtuar energji nuk do t krijohet.
toplinska ma{ina {to bi rabotela bez da & se
5. Nj mol gaz sht mbyllur n cilindr dhe i kryen Nse nj
dodava proces rrjedh
energija ne moè prejda
vllimit t vogl nga m i
se sozdade.
proceset me AB, BC, CD, DA, sikurse sht paraqi- madhi, puna q megjithat kryhet
Ako eden proces te~e od pomal volumen numerikisht sht
kone
tur te diagrami nga gura 4. Prshkruaj procset t ci- barabartrabotata
pogolem, {top'V
me prodhimin pritoadheseajovr{i
sht epozitive,
brojno
lat mbesin ktu. Sa pun sht krye gjat gjith ciklit? por nsesoprocesi
ednakva realizohet'preji vllimit
proizvodot m t madha
taa e pozitivna,
(Prgj. 50 J). nga m i vogl punn e kryejn forcat
ako procesot nastanuva od pogolem volumen e jashtme pr-
ball
kon forcave
pomal t shtypjes,
rabotata ja dhe
vr{atajo pun sht negative.
nadvore{ni sili
Konstantasilite
nasproti univerzale e gazit R shtietaa
na pritisokot, barabart
rabota mee
punn q e kryen nj mol gaz ideal, gjat shtypjes
negativna
konstante, kur temperatura
Univerzalnata gasna konstantae tij ndryshon pr nj
e ednakva na
rabotata
kelvin. {to ja vr{i eden mol idealen gas, pri
konstanten pritisok, koga negovata
temperatura se promenuva za eden kelvin.
9
1. Termodinamika
1.4. PROCESET ADIABATIKE e t cilit jan izolator ideal t nxehtsis. Nse

gazi ,,vet vetiu,,, nn ndikimin e forcave t shty-
N termodinamik rndsi t veant kan proceset adi- pjes e rilviz eoin lart, ai kryen pun pozitive,
abatike. At jan procese: procese ku sistemi nuk kry- n llogari t energjis s brendshme, por gazi fto-
en kurrfar shkmbim t nxehtsis nga rrethina. Pr het. Anasjelltas, nse gazi prej jashta komprimo-
kto procee: het, temperatura do t hyp.
Q=0 (1)
p
Q t mundsohet proces i ktill, do t duhej gazi t gjen-
det n en me izolim t nxehtsis ideale. Realisht izolim
i atill vshtir arrihet. Megjithat, n natyr prsri hasen
nj varg procese t cilat llogariten pr adiabatik. Ato jan izoterma
shum t shpejt, ose procese eksplozive, te t cilat nuk ka
koh q t realizohet shkmbimi i nxehtsis.
Nse kemi parasysh pr (1) parimi I i termodinamiks, t
dhn me: adiabata
Q = A + 'U
V
kalon n A + 'U = 0 ose g. 2
'U = - A (2)
Varshmria e shtypjes s gazit prej vllimit te
ndryshimi i energjis s brendshme sht e barabart proceset adiabate sht paraqitur n gurn 2.
me punn me shenj negative. Si sht interpretimi zi- Lakorja e varshmris quhet adiabata.
k n kt gjykum? N t njjtin sistem koordinativ, pr krahasim
Le t jet, pr shembull gazi t zgjerohet n mnyr adia- sht dhn edhe graku i varshmris s shty-
bate. Ather ai kryen pun n kahe t forcave t shtypjes pjes s gazit prej vllimit gjat proceseve izoter-
(pun pozitive), por ka ndoshur ndryshim negativ i energ- me. Shihet se adiabata sht ,,m e pjerrt,, la-
jis s brendshme. Domethn, energjia e brendshme zvo- kore nga izoterma. Shkaku pr zvoglim m t
glohet. Gazi ftohet. Themi: zgjerimi adiabat kryhet n madh e shtypjes gjat zgjerimit adiabat sqarohet
llogari t enegjis s brendshme t sistemit. n kt mnyr: te procesi adiabat deri te zvo-
Anasjelltas, nse mbi gazin kryhet kompresim adiabatik, glimi i shtypjes vjen nga dy shkaqe: edhe pr
ather puna kryhet nga jashta, ajo sht orientuar prshkak t zmadhimit t vllimit, ngjashm si te
ball veprimit t forcave t sh- proceset izoterme, por edhe pr shkak t ftohjes
typjes, domethn ajo pun sh- s gazit.
t negative.Puna negative sipas
(2) domethn ndryshimi pozi- Pyetje, detyra, aktivitete
tiv i energjis s brendshme. Gja-
t kompresimit adiabatik gazi 1.Vllimi i gazit znadhohetdysh, nj her izo-
ngrohet. Procesi adiabatik i term, kurse pastaj adiabat. Kur gazi kryen pun
idealizuar mnd t kryhet te m t madhe? Kur ftohet?
cilindri me gaz (gura 1) faqet 2. Mbi gazin e nj ene t izoluar kryhet kompre-
sim adiabatik. far pune kryhet? Sqaro shen-
jn e puns.
Rezime e shkurtr
Proceset te t cilt sistemi nuk kryen kurrfar sh-
Fig. 1 kmbim t nxehtsis me rrethinn jan adiaba-
tik. Gjat zgjerimit adiabatik gazi ftohet, kurse
gjat kompresimit adiabatik ngrohet.
10
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1.5. PARIMI I PUNS S MOTOR- lart se trupi 2. (T1>T2). E dijm se trupi 1 do ti jep nj
VE ME NGOHJE. KOEFICIENTI I llo sasie t nxehtsis s trupit 2, por deri n proces t
anasjellt nuk mund t vjen. Asnjher nuk mund t ndo-
VEPRIMIT
1.5. PRINCIP M TRABOTA
NA DOBISHM
NA
TOPLINSKITE MA[INI. dh trupi 2 tia kthen nxehtsin trupit 1. Ngjashm sh-
t edhe me dy proceset tjera t nxehtsis. Pr shembull,
KOEFICIENT NA POLEZNO
Motort ideal t nxehtsis n nj en me shtypje t lart le t kemi gaz dhe enn le
DEJSTVO
ta sjellim n nj dhom. Nse pastaj enn e hapim dhe
Motort t cilt e shfrytzojn energjin e brendshme lejojm q ai t zgjerohet n dhom, edhe pse ky proces
t nxehtsis
Idealna dhe at ma{ina
toplinska e shndrrojn n pun quhen do t ndodh ,,n vetvete, e anasjellta asnjher nuk do
motor t nxehtsis. t ndosh-gazi t kthehet n vlimin paraprak.
Para se t njihemi me parimet themelore t kty- T gjith shembujt e theksuar lart tregojn se ato n na-
re motorve, duhet t njihemi me nj fakt t rnd- tyr proceset rrjedhin n nj kahe. Kjo na tregon se
toplinski
sishm t lidhur me natyrnma{ini
t proceseve t natyrs, prve parimit t ruajtjes s energjis s prgjithshme t
kurse kjo sht se n natyr nuk jan t mundshme nj sistemi, ekziston e dhe nj parim q e prshkruan ka-
procese kthyese (reverzibile). ka sht procesi re- hen e ndodhjes s proceseve. Kt kahe e sqaron parimi
verzibil? II i termodinamiks,por at q ta kuptojm, do t msoj-
Ai sht proces q rrjedh n dy kahje. Pikrisht, nse vo prirodata
m shkurtimisht procesite
nj proces ciklik ideal, tte~at
njohurvo
n edna
zi-
ndonj proces termodinamik gjendet n nj gjendje, nasoka
k si proces i Karnit. Me proces ciklik nnkuptojm pro-
procesi sht reverzibil, nse sht e mundshme ces t atill ku trupi i puns (pr shembull, gazi n nj
procesi i kundrt prej gjendjes s dyt n t parn, cilindr) periodikisht kthehet n gjendjen llestare. Nj
por megjithat t mos vjen deri te disa ndryshime motor i nxehtsis, n realitet, paraqet prsritje t shu-
energjetike ose lloj tjetr, as te sistemi, as te rrethi. msht t nj cikli.
Si proces kthyes do t mund ta mendojm lkun- Cikli Karno prbhet prej dy proceseve izoterm dhe pro-
djen e nj topi, por vetm nse e prjashto-orientu- ceseve adiabatik. trupi i puns sht gaz n nj cilindr
ar prball veprimit t forcave t shtypjes, dometh- me faqe ideale t nxehtsis. Gazi n llim gjendet n
n ajo pun sht nega- gjendjen 1, t prshkruar me parametrat (p1, V1, T1 ) (-
tive.Puna negative sipas gura 2 n cilindr me baz q mund t jet prues ide-
(2) domethn ndryshi- al i nxehtsis.
mi pozitiv i energjis s
brendshme. Gjat kompre-
simit adiabatik gazi ngro-
het. Procesi adiabatik i
A B
idealizuar mnd t kryhet te
cilindri me gaz (gu-
ra 1) faqet cese mekanike
mund t llogariten pr re-
verzibile (l-
kundja e peshs n spi-rale, hedhja e
3 3
topit te dyshemeja ela-stike etj.). Me-
gjithat, nga prvoja e dim se lkun-
2 2
dja e lavjersit nuk ndodh ashtu sikur-
se do t ishte pa frkim. Ekziston frkim 4 4
dhe lavjers, me proces q nuk sht re- 1
verzibil. Edhe proceset e nxehtsis nuk 1
jan reverzibil. Si shembull do t mar-
rim dy trupa q jan n takim t afrt.
Trupi 1 le t jet n temperatur m t ngrohs ftohs
a) b) c) )
Fig.2
11
1. Termodinamika
1. Termodinamika
E lshojm gazin t zgjerohet. Por, pasi ai gjat zgjeri- Pr kt shkak, gazi prsri izolohet, fundi i cilindrit
mit do t ftohej, kurse na duam zgjerimi t jet izoter- sht prsri izolator ideal i nxehtsis (gura 2)
m, i japim nj sasi t nxehtsis prej trupit q sht n dhe kryhet kompresimi adiabatik, q t mundshet
prekje t drejtprdrejt n fund t ens dhe q do ta quaj- rritja e temperaturs prej T2 n T1. Procesi 4-1 sh-
m ngrohs, kurse me kt, domethn gazi kryen zgje- t adiabatik, dhe sht prshkruar me adiabatn 4-1
rim izoter gjat temperaturs T1(g. 2 a). n gurn 3.
Ky proces sht prshkruar me izotermn 1-2 n gurn Domethn te proceset 1-2-3 ndodh zgjerimi, kur-
3. Kur do t arrihet gjendja 2, t prshkruar me para- se gjat proceseve 3-4-1 kompresimi i gazit. Gja-
metrat (p2,V2,T1) t zgjerimit t gazit kryen pun pr shkak t vepri-
mit t forcave t shtypjes prball forcave t jash-
tme dhe ajo pun sht pozitive. Gjat komprimi-
p 1 (V1, p1, T1) mit puna sht e kryer dhe ajo sht negative. Puna
p 1 (V1,p1,T1) e prgjithshme sht e barabart me ndryshimin
ndrmjet ktyre dy punve dhe numerikisht sht e
barabart me syprinn e siprfaqes t kuzuar me
lakoren 1-2-3-4-1.
4 (V4,p4,T1) 2 (V2,p2,T1) te pjesa 1-2 gazi pranon nj lloj sasi t nxehtsis
4 (V4, p4, T2) 2 (V2, p2, T1) prej ngrohsit. Ta shnojm meQ1. Ngrohsi gjendet
n temperaturn T1. Te pjesa 3-4 gazi jep edhe sasi
3 (V3,p3,T2) t nxehtsis Q2 t ftohsit q e ka temperaturnT2.
3 (V3, p3, T2) kjo tregon se te puna shfrytzuese shndrrohet ve-
tm pjes prej sasis s nxehtsis Q1. Ajo sht pje-
V
sa Q1 - Q2.
Fig. 3 T parashtrojm pyetje t ktill: a do t tojm
pun shfrytzuese pa ekzistuar ftohs dhe pa ja mar-
r nj sasi t nxehtsis sistemit?
fundi i cilindrit zvndsohet me izolator ideal t nxeh- Nse prej gjendjes 3 do t kryejm kompresion pa
tsis (g. 2b), kshtu q gazi m tutje zgjerohet n m- e marr nj sasi t nxehtsis, domethn kompresi-
nyr adiabatike. Megjithat, gazi do ta arrin gjendejn 3, oni do t jet adiabatik, sipas lakores 3-2 deri te ar-
t prshkruar me parametrat (p3,V3,T2) ritja e temperaturs T1. Pastaj procesi do t rrjedh
adijabatski
ku temperatura e gazit zvoglohet, pasi gazi sht zgje- n mnyr izoterme sipas lakores 2-1. Punn q do
ruar adiabatikisht. Procesi 2-3 sht prshkruar me adi- ta kryejn forcak e jashtme gjat kompresionit do
abatn 2-3. t jet e barabart me punn e gazit q e kryen gja-
N vijimin e mtutjeshm vjen deri te zvoglimi i vl- t zgjerimit. Puna shfrytzuese do t jet e barabart
limit, dhe at n llim nprmjet rrugs t kompresimit me zero. Domethn, kusht i domosdoshm q t
izoterm, ku ena cilindrike prej gurs 2 patjetr duhet t kemi kryerje t puns s dobishme, sht, prve
lidhet me prues ideal t nxehtsis q do t jet drejt- trupit t puns, t kemi ngrohs, prej t cilit do t
prdrejt n kontakt me trup me temperatur t ult. Kt merret sasi e nxehtsis Q1 por edhe trup q sh-
trup do ta quajm ftohs dhe at i mundson t merret t m i ftoht, ftohs ku nj pjes e nxehtsis do
nj lloj sasi e nxehtsis q t mundet gjat komprimi- ti dorzohet Q2.
mit t gazit t mbahet temperatura T2. Pas komprimiri- Prej ksaj shihet se nuk sht e mundshme
neophoden truslov
sa-
mit izoterm, gazi prej gjendjes 3 kalon n gjendjen
ladilnik4, t sia e nxehtsis t shndrrohet n pun mekanike.
za da imame vr{ewe na korisna rabota, e, pok-
prshkruar me parametrat (p4,V4,T2) Ky rabotnoto
raj gjykim shttelo,
njra nga formulimet
da imame e parimit
greja~, od kojII}e
Izoterma 3-4 e grakut nga gura 3 e prshkruan kt t termodinamiks.
se zema izvesno koli~estvo toplina 1, no i
proces. Pjesa e fundit nga cikli i Karnit duhet t siguro- telo {to e postudeno, ladilnik na koe {to
het kthimi i sistemit n gjendjen llestare 1. del od toplinata }e mu se predade ( 2).
12
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1. Termodinamika
1. Termodinamika
Domethn, q t tohet pun e dobishme, prve kryen pun pr llogari t energjis s brendshme. Asnj
kushtit se sht e nevojshme ekzistimin e ndonj tru- motor i nxehtsis nuk mund t punon gjat temperaturs
pi q na jep energji (q del prej parimit I t termodi- s njjt t trupit punues dhe rrethins ku ktu luan rol t
namiks),sht e nevojshme t plotsohet edhe kush- ftohsit. Kjo do t thot gjat kryerjes s puns te motort
ti i dyt. Duhet t ekzistojn dy trupa t cilt gjen- e nxehtsis patjetr t vjen deri te dhnja e nxehtsis
den n temperatura t ndryshme, pasi nxehtsia mun- prej m t toplinska
Sekoja ngroht t trupave
ma{inam tdobiva
ftoht. toplina od
det t kalon vetm prej trupit me temperaturn m zagreanoto gorivo {to igra uloga na greja~, a
t lart te trupi me temperatur m t ult, por kur- eden
do
Sekoja del
motor od taa ma{ina
i nxehtsis
toplinska toplina
merr nehtsizadolìtelno
dobiva prej ja
lnds dje-
toplina od
sesi anasjelltas. Te procesi i Karnit, gazi do t kry- predava
zagreanoto
gse na gorivo
t ngroht okolinata,
{to
q luan naj~esto
igra
rolin uloga atmosferata
e ngrohsit,na kurse
greja~,nj
a
en pun vetm nse pjes e nxrhtsis i jep ftohsit. eden
Sekoja
pjes deltoplinska
e asaj od taa patjetr
nxehtsie toplina
ma{ina zadolìtelno
tiadobiva toplina
jep rrethins, m ja
od
s
Motori q do t punon pa dhn pjes t nxehtsis predava
zagreanoto
shpeshti na greja~,
gorivorabotno
okolinata,
atmosfers. igratelo
{tonaj~esto ladilnik
atmosferata
uloga na greja~, a
s pranuar, e quajm ,,perpetuum mobile prej ren- eden del od taa toplina zadolìtelno ja
dit II. Parimi II i termodinamiks tregohet edhe me Kjopredava
do t thotnagreja~,
se rabotno
okolinata,
do motor me telo atmosferata
naj~esto
nxehtsi ladilnik
prbhet prej
gjykimin ,,perpetuum mobile t rendit II nuk sht i ngrohsit, trupit punues dhe ftohsit. Paraqitja skematike
Koeficient
mundshm.na polezno dejstvo (KPD) na greja~,sht
e motorit t nxehtsis rabotno telo
dhn n gurn ladilnik
4.
toplinska ma{ina
Koeficient na polezno dejstvo (KPD) na
Koecienti
toplinska i veprimit t dobishm (KVD) t
ma{ina
motorit t nxehtsis
Koeficient na polezno dejstvo (KPD) na A=Q1 Q2
toplinska ma{ina .
Koecienti i veprimit t dobishm t nj motori sh- T1 T2
t raporti ndrmjet puns s tuar. t dobishme dhe trupi
energjia e futur n t. ngrohs punues
ftohs
Te motori ideal q do t punon me . prsritje t shu-
mshta t procesit t Karneut, KVD (K)gjendet si:
Fig. 4
Q 1 Q2
K (1)
Q1 prej formuls (2) sht e qart se t zmadhohet KVD ,
pasi puna e dobishme sht Q1 - Q2 kurse energjia Q1. temperatura e ngrohsit duhet t jet m e lart, kur-
Njehsimet tregojn se ky koecient sht lidhur me se e ftohsit m e ult. Vetm n kushte T0=0 (zero ab-
temperaturn e ngrohsit T1 dhe temperaturn e fto- solute) K=1. Ky kusht nuk mund t arrihet. Praktikis-
hsir T2 n kt mnyr: ht, temperatura e ftohsit zakonisht sht temperatura
e ajrit ose temperatura e afr asaj. Temperatura e ngro-
T1 T2
K (2) hsit mundet t zmadhohet. Megjithat, do material
T1 ku sht vendosur ngrohsi ka kurin e tij t qndru-
Sipas Karne, cilido qoft motor real i nxehtsis q eshmris (pika e shkrirjes), pra nga kto shkaqe as tem-
punon me ngrohs n temperatur T1 peratura e nfrohsit nuk mundet shum t zmadhohet.
dhe ftohs n temperatur T2 nuk mund t ket KPT Detyra themelore e tekniks bashkohore t ndrtimit t
m t madh se koecienti i veptimit t dobishm t motorve t nxehtsis sht brja e motorit ku KVD e
motorit ideal t nxehtsis. t cilit m shum do t afrohet deri t KVD t motorit
Sot te motort e nxehtsis, lnda djegse gjat dje- t nxehtsis ideale. Kjo bhet me zvoglimin e frki-
gjes e zmadhon temperaturn e trupit punues t mit, domethn zvoglimi t humbjeve t nxehtsis q
motorit deri n qinda, ose mija shkall n krahasim pa dobi shpenzohet. N kt fush edhe sot akoma mun-
me rrethinn. Megjikthat, shtypja e trupit punues det t bhen prmirsime. Motort e nxehtsis, tempera-
(gjithmon ai sht gaz) zmadhohet dhe ai tura e s cils s ngrohsit dhe ftohsit jan T1=800K dhe
13
1. Termodinamika
1.1.Termodinamika
Termodinamika
T2=300K sipas (2) do t ket vler:

T 1 T2 Malku istori
K 100 % 62 % Pak histori
T1 Malku istorija
j
ndrsa te motort real arrihet vetm 35-40%.
Sot, kur motort e nxehtsis ilvizin automobilat,
traktort, dizel lokomotivat, aeroplanet, anijet etj. de-
tyra pr zmadhimin t ekasitetin e motorve t nxeh-
tsis krkon edhe hulumtime tjera t cilat dalin nga
kujdesi m i madh i jon pr mjedisin ku jetojm. Ln-
dt djegse t motorve me nxehtsi nuk guxojn t ja-
pin gazra mbeturina q e helmojn mjedisin ku mo-
tort punojn. Kjo nuk guxon t lejhet q t mundet jo
vetm njeriu por edhe gjallesat t zhvillohen normalis-
ht n topin Toksor, dhe at jo vetm sot por edhe n t Sadi Karno
ardhmen. Kto gaze shum ndikojn edhe n ndryshi- Sadi
Sadi Karno
Karno (Sadi Carnot, 1796-1832)
min e temprraturs s atmosfers, por me kt edhe t
Toks. Struktura e ndryshuar e atmosfers i shkatr- Sadi Karno sht zikan francez. Veprn e tij t njo-
ron efektet e topit Toksor, pra mund t priten ndryshi- hur pr ciklusin, q sot e mban emrin e tij, e ka botuar
me t mdhaja klimaterike edhe jo n t ardhmen e lar- n vitin 1824. Ka vdekur i nga kolera. N baz t ide-
gt. Prej t gjitha ktyre shkaqeve, prsosja e motorve ve t tija pr teorin e mekaniks t nxehtsis Klau-
me nxehtsi krkon angazhim m t madh t shkencs. zius (1850) dhe B. Tomson Kelvin (1851) e kan ven-
dosur parimin II t termodinamiks.
Kratko rezime
1. ka sht proces reverzibil? Prmend shembull.
Kratko
2. Pse themi se n natyr nuk ekziston proces rever- Rezime e shkurtr rezime
zibil?
3. ka sht proces ciklik? Sqaro procesin Karne. Me N natyr nuk ekzistojn procese reverzibile.
ka sht e barabart puna te procesi Karne?Pra{awa,Si sh-zada~i,
Kushtiaktivnosti
i domosdoshm q t kemi kryerje t puns s
t shenja?
Pra{awa, zada~i, aktivnosti dobishme prej ndonj motori me nxehtsi sht,pr-
4. Sqaro si do t jet motori q do t punonte si edhe ve trupit punues, t emi ngrohs, prej t cilit do t
akrne, por n kahe t kundrt; pikrisht, gazi i gjen- merrej sasi e nxehtsis ( Q1), por edhe trup q sh-
djes 1 t kalon nprmjet 4-3-2-1 (gura 3). Si do t t m i ftoht, ftohs ku pjes e nxehtsis do ti je-
jet puna te motori ni ktill? pej ( Q2).
5. Sa sht koecienti i veprimit t dobishm t moto- Koecienti i veprimit t dobishm t nj motori sh-
rit t nxehtsis ngrohsi i t cilit sht n 6200 C, kur- t raporti ndrmjet puns s dobishme t tuar dhe
se ftohsi n -200C? (Prgj. 71,6%). T1 T2 .
energjis s futur n t dhe caktohet me K
T1
Cilido motor ideal i nxehtsi t jet q punon me
ngrohs n temperatur T1 dhe ftohs n temperatur
T2, nuk mund t ket KVD m t madhe se koecien-
ti i veprimit t dobishm t motorit ideal t nxehtsis
q punon sipas ciklusit t Karnes.
14
1. Termodinamika
2.1. PERIODI^NO DVI@EWE pe
2.1. PERIODI^NO
Osnovni poimi i elementi DVI@EWE
na
Osnovni poimi
oscilatornoto i elementi
dvièwe na Kushti q t ndodh lvizja lkundse sht t
2.1.
2.1.LVIZJA PERIODIKE
PERIODI^NO DVI@EWE
oscilatornoto dvièwe ekziston forc q prher do ta kthen trupin n pozit
Kuptimet dhe elementet themelore
Osnovni poimi i elementi na t lvi-
zjes lkundse barapeshe. Ajo mund t jet e jashtme ose e brendshme.
oscilatornoto dvièwe T shqyrtojm nj spirale n skajin e t cils sht var
pesh (g. 1). Megjithat spiralja trhiqet deri sa forca e
Me kuptimin lvizje periodike nnkuptohet &
prsritja e lvizjes
2.1. PERIODI^NO ose pozita e trupit pas nj traek-
DVI@EWE elastike e brendshme e saj Fel nuk ba
Osnovni torje
poimi t njjt. Me fjal tjera,
i elementi na lvizja sht periodike
kur prsritetdvièwe
oscilatornoto n intervale period
t njjta kohore. Te lvi- *
ramnote`na
polo`ba me forcn e peshs Toksor P ramnote`na
raspeshohet pozita e
zjet e ktilla kohzgjatja e nj ciklusi quhet period.
period
baraspeshs
polo`ba(g.1a).
Shum dukuri n natyr jan periodike, pr
Nse nn ndikimin e forcs s jashtme nxirret
ramnote`na
shembull: lvizja e lavjersitperiod
t ors, pesha e
prej pozits
polo`ba
d t baraspeshs, zmadhohet edhe forca elas-
&
tike Fel . Kjo forc tenton ta kthen peshn n pozitn
baraspesh dhe prandaj quhet forca kthyese. (g. 1 b).
Forca kthyese te lvizja lkundse sht orientuar nga
k ramnote`na
periodmbledhja pozita e baraspeshs. Sistemi pesh-spirale llon t l-
polo`ba
& kundet rreth pozits s baraspeshs. Gjat kohs s l-
Fel kundjes trupi gradualisht e ndryshon largsin e tij prej
k pozita pozits s baraspeshs.
bartaspeshe
* Mnjanimi momental prej pozits s tij t ba-
P zgjatje rapeshs quhet elongacion. Vlera m e madhe e elonga-
cionit quhet amplitud. Sistemin elongacija.
q e formojn spiralja
)
Fig. 1. Lkundja e spirales elastike dhe pesha quhet sistem lkundselongacija.
ose lkunds.
amplituda.
Lvizje lkundse periodike ka edhe kur nj trup sht
amplituda. elongacija.
prforcuar n spirale, dridhja e telave t instrumente- varur n pe (g.2). Nse trupi nxirret prej po-
ve muzikore, pastaj puna e zemrs, oscilimet e grim- amplituda.
cave nga mesi material nprmjet t cilave prhapet O''
zri, lvizja e planeteve rreth Diellit, oscilimet e ato-
meve dhe molekulave rreth gjendjeve baraspeshe te
elongacija.
grilla kristalore t trupit t ngurt, te rryma alterna-
tive ka ndryshim periodik t tensionit elektrike dhe
amplituda. &
rryma etj. Fel
Varsisht prej zike s lkundjeve dhe m-
nyrs s timit t tyre, dallojm: lkundje mekanike &
P &
dhe elektromagnetike (lkundja e vektorit t forcs P
s fushs elektrike dhe induksionit magnetik).
Fig.2. Lkundja e trupit t varur n pe
Lvizjet lkundse paraqesin lloj t veant
t lvizjeve periodike t cilat shpeshher hasen. L-
vizje periodike ku trupi mnjanohet her n njrn zits s baraspeshs, nn ndikimin e komponents s
an her n ann tjetr prej pozits s baraspeshs forcs s Toks pesha Toksore, ajo prsri kthehet n
m stabile quhet lvizje lkundse. kt pozit. Kjo forc, edhe pse sht e ndryshme si-
pas natyrs, sht orientuar nga pozita e baraspeshs dhe
sht analoge me forcat e elasticitetit. Ajo sht forca
kthyese.
.
.
. 15
2. Lkundjet mekanike
2.1.1. HARMONISKI OSCILACII sht vendosur shirit i gjat i errt (g. 1). E nxjer-
2.1.1. LKUNDJET HARMONIKE
Elementi na oscilatornoto dvièwe rim lavjersin prej pozits baraspeshe dhe e lshoj-
Elementet e lvizjes lkundse m t lkundet. N momentin kur e lshojm lavjer-
sin t luhatet, llojm n mnyr drejtvizore ta l-
Ndrmjet llojeve harmoniskite oscilacii
t ndryshme t lkundjeve, vizim shiritin n drejtim normal me lkundjen e la-
n formn m t thjesht jan lkundjet harmonike ku vjersit. Rra e imt q rrjedh prej gryks s ens ko-
madhsia lkundse gjat kohs ndryshon sipas ligjit t nike bien n shirit dhe prshkruan lakore, t njohur
sinusit ose kosinusit. Megjithat, shum forma t lvi- si sinusoid.
zjeve lkundse mund t sillen n lkundje t ktij lloj. Lkundjet harmonike matematikisht leht
Se kjo sht kshtu, mundet leht t tregohet me kt ek- prshkruhen nprmjet vijimit t projektimit t piks
speriment. materiale P q rrotullohet drejtvizorisht. Pr kt ql-
lim sht e prshtatshme t vrehet hija e piks P te
ekrani E, e vendosur normalisht n rrafshin e rrotul-
limit. Hija e piks P, P kryen lvizje lkundse har-
monike (g. 2).
Te sistemi koordinativ XOY bartet vija
rrethore me rreze A t barabart me madhsin e
vlers s amplituds t lvizjes lkundse harmoni-
ke dhe pika P e cila rrotullohet drejtvizorisht me sh-
pejtsi kndore konstante Z n kahe t kundrt prej
lvizjes s shigjets s ors. Lvizja e piks P llon
prej pozits P0. Hija (projeksioni) i piks materiale P
mbi ekranin oscilon sipas vijs s drejt ndrmjet +A
dhe -A.
Fig. 1
Qendra e lvizjes s rrotullimit t piks P
sht n llimin e koordinatave t sistemit XOY, kur-
Ena konike me hapje t ngusht n maje mbushet me se projeksioni (hija) e piks materiale
rr t imt dhe me ndihmn e penjve varet n shtyll
q t paraqet lavjers. Nn lavjersin
Y Y
P1 P 1
P2 k
Q P P &
& A
y A y y Fel
P3 M Po
O X Po,
P4
-A
P6 *
P
P5 P 5 E
g. 2
16
P mbi ekranin E shqyrtohet n drejtim t boshtit Y. Megjithat faza e lkundjes Mkohat, perioda elkun-
Ta shnojm pozitn llestare me P0. Ndrsa pika P djes T dhe shpejtsia kndore Z (frekuenca rrethore
bn lvizje drejtvizore rrethore duke kaluar npr pi- jan t lidhura me:
kat P1, P2, P3, P4 etj., projeksioni (gura) e piks 2S
P0 kalon npr pikat P1, P2, P3etj. Prandaj, pozita P M t 2Sf t Zt . ( 4)
sht pozita baraspeshe e lvizjes drejtvizore. T
Largsia e projeksionit t piks P prej lli- Prej barazimit t fundit shihet se kndi Mvaret prej ko-
mit t koordinatave mbi boshtin Y n fardo moment hs. Prkatsisht faza dhe koha jan karakteristike me
sht elongacioni y. Elongacioni maksimal ose larg- lvizjen lkundse. Frekuenca rrethoreZsht dhn
sia m e madhe prej pozits s baraspeshs sht am- me barazimin
plituda, dhe sht e barabart me rrezen e vijs rretho-
2.2. KAR
2 S
re t shnuar me A(P0 P1=A). 2.2. Z
2.2. KARAKTERISTI^NI 2Sf .
KARAKTERISTI^NI VELIÎNI
(5)
Megjithat, hija e piks materiale bn lvizje VELIÎNI
VELIÎNI NA T
NA HARMONISKITE
HARMONISKITE O
lkundse harmonike ndrmjet vlerave +A deri te zero Frekuenca rrethore sht numr i lkundjeve n 2S
OSCILACII
2.2. KARAKTERISTI^NI OSCILACII
nprmjet -A deri te zero dhe prsri deri te elongaci- sekonda.
period na 2.2. oscilirawe
VELIÎNI
oni maksimal +A. Koha T pr t ciln projeksioni i pi- NA KARAKTERISTI^NI
HARMONISKITE
period
period na
na oscilirawe
oscilirawe VELIÎNI
OSCILACII
ks do t bn nj lkundje sht perioda e lkundjes. 2.2. MADHSIT NA KARAKTERISTIKE
HARMONISKITE
Pr at koh lkundsi dy her kalon npr pozitn e OSCILACII
2.2.LKUNDJEVE
KARAKTERISTI^NI
T HARMONIKE
period na baraspeshs.
oscilirawe 2.2. KARAKTERISTI^NI
VELIÎNI NA HARMONISKITE
frekvencija
period na Numri i lkundjeve t plota t realizuara n VELIÎNI
oscilirawe Madhsit NA HARMONISKITE
karakteristike
OSCILACII t cilat ndryshojn
frekvencija
njsi koh sht frekuenca f. Njsia pr frekuencn gjat lkundjesOSCILACII
frekvencija
harmonik jan: elongacioni, shpejt-
sht 1 hz (herc) sia, forca dhe nxitimi. Prej g. 2 (2.2.) shihet se
period na oscilirawe
1
s 1 .
frekvencija
period 1 Hz
na oscilirawe (1) OQ y
frekvencija
1s sin M .
OP A
Frekuenca sht lidhur me periodn ashtu q vlen
frekvencija Prandaj, pozita e projeksionit t piks mate-
1
frekvencija riale n boshtin Y me kohn ndryshon sipas ligjit:
f . (2)
T
N cilindo moment t segmenti OP1 =A me y=A sin M= A sin 2Sf t = A sinZt (1)
boshtin X t sistemit knddrejt koordinativ formon
knd M, q e prcakton edhe madhsin e elongacionit Barazimi (1) grakisht sht paraqitur n (2.4. g.2).
t projeksionit P dhe themi e prcakton fazn e lkun- Nse kndi llestar ka ndonj vler M, ather barazi-
djes. & mi (1) e ka formn:
Pr kohn pr nj period rreze vektori A do
t prshkruan rreth piks O knd t plot 2S radia- y = A sin (Zt +M0). (2)
n. Pasi lvizja sht drejtvizore, kndi M ndryshon
proporcionalisht me kohn. Prandaj mund t shkruhet Funksioni sin Zt dhe cos Zt jan funksione periodi-
proporcioni: ke t cilat mnarrin vlera ndrmjetu r 1 dhe
i mundet t
ken vlera t barabarta pr vlera t ndryshme t t. Pr
M: 2S = t : T (3) shembull, sin Zt=+1 pr t=SZ SZ etj. Prandaj,
barazimi (1) matematikisht mund t shprehet n kt
mnyr
17
2.3. RAVENKA ZA BRZINATA I
ZABRZUVAWETO NA HARMONISKO
OSCILATORNO DVI@EWE
2.3. RAVENKA ZA BRZINATA I

y = A sin Zt = A sin Zt+kT),
2.3. RAVENKA
2.3. ZA
RAVENKA BRZINATA
ZA I
BRZINATA
(3) ZABRZUVAWETO
2.3. BARAZIMI
ZABRZUVAWETO
NA
PR
NA SHPEJTSI-I
HARMONISKO
HARMONISKO
ZABRZUVAWETO
OSCILATORNO NA HARMONISKO
DVI@EWE
NOSCILATORNO
DHE NXITIMIN E
OSCILATORNO
LVIZJES
DVI@EWE
DVI@EWE
L-
ku k=1, 2, 3,...sht numr i plot, q do t thot pr in-
terval t caktuar kohor sakt: t=T, 2T, 3T,... funksioni
KUNDSE
merr vlera t barabarta.
Prve askush t ndryshon gjat kohs te lvizja l-
Sikurse shihet faza e lkundjest sht prcaktu-
kundsee harmonike, prve elpngacionit, jan edhe
ar me argument t funksionit sinusoid. &
Nga ana tjetr nse shihet projeksioni t piksshpejtsia edhe nxitimi. Shpejtsiaa v e piks P q
materiale P mbi boshtin X, edhe ajo gjithashtu bn lvi- lviz npr vijn rrethore ka kahen npr tangjentn
zje lkundse harmonike me barazimin t trhequr prej piks P. Deri te ligji pr shpejtsin
e lvizjes lkundse harmoike mund t arrihet nse
x = A cos M = A cos 2Sft = A cos Zt. (4) vijohet mnyra q tanim e shfrytzojm pr ligjin e
elongacionit, d.m.th. shpejtsin e krkojm
ko p si pro-
&
Kjo lvizje fazrisht ndryshon prej lvizjes l- jeksion t vektorit t shpejtsis vijorea v t lvizjes
kundse harmonike t dhn me barazimin (3) pr S/2. rrethore n drejtim t lvizjes lkundse (g. 1). Pro-
jeksioni i shpejtsis vy te lvizjet lkundse harmo-
cos Zt = sin (Zt+S/2). (5) nike e ndryshon modulin e tij, kshtu edhe kahen e
vet.
Prej barazimeve (1) dhe (5) mund t prfundohet se lvi-
zja drejtvizore sipas vijs rrethore sht ekuivalente e dy
lvizjeve lkundse harmonike normale me frekuenca t Y K
Y
L 1
barabarta, kurse fazat ndryshojn pr S/2. Duke ngritur
n katror dhe mbledhjen e barazimeve (1) dhe (5) tohet &
v M vy
barazimi i vijs rrethore: vy
P "
&
x + y = A (cos Zt+sin Zt) = A
2 2 2 2 2 2 a y M a ay ay
M Q Q1
Prkatsisht pik e cila njkohsisht
Pra{awa i zada~i merr pjes ndrm- O X
jet dy lvizjeve lkundse harmonike normale me freku-
enca t barabarta, dhe ndryshimi n fazat pr S/2 gjen-
det edhe vija rrethore.
Pyetje dhe detyra Fig. 1

Pra{awa i zada~i
1. Cilat lvizje jan periodike?
Pra{awa
Pra{awa i zada~i
i zada~i
2. ka sht frekuenca dhe cila sht njsia SI e saj dhe Te g. 1 shihet se trekndshi PKL vijon:
cila sht lidhja ndrmjet periods dhe frekuencs?
3. Nxirrni barazimin pr elongacionin n kahen y. PK P1K1 vy
4. Nse funksioni sin Zt dhe cos Zt jan funksione pe- cos M , (1)
PL PL v
riodike si do ta shkruani elongacionin n numr t plo-
t period? Pr M=0, P ka shpejtsi maksimale pasi madhsia e
5. Shkruaje projeksionin e piks materiale P q, gjithash- vektorit t shpejtsis v sht e barabart me projek-
tu, bn lvizje lkundse harmonike mbi boshtin X. sionin v yAjo sht vlera e amplituds s shpejtsis
s projeksionit P. Nse ajo vler sht v=ZA; M Zt,
A sht rrezja e lvizjes rrethore me amplitudn e l-
vizje lkundse. Sipas barazimit (1) shpejtsia vy t
lvizjes lkundse harmonike sht shn me:
18
vy = ZA cos Zt, (2) Nxitimi sht i barabart me zero kur trupi kalon npr po-
zitn e baraspeshs (elongacioni y=0). Prsri si shembull
Te barazimi (2) Z sht frekuenca rrethore. Sh- m i thjesht pr lvizjen lkundse harmonike ta shqyrtoj-
pejtsia e lvizjes lkundse harmonike sh- m lkundjen e peshs me mas m t varur n fund t nj
t dhn si funksion i kosinusit prej kohs. vle- spirale elastike.
ra e tij n mnyr lkundse ndryshon n kuj-
te v y rv r ZA . Kjo do t thot se shpejt-
sia e piks P ndryshon n mnyr lkundse har- AZ2 v=AZ cosZ t
monike. Shenja (+) ose (-) vetm e tregon orien- AZ
timin e shpejtsis si madhsi vektoriale n lid- y=A sin Z t
A
hje me boshtin Y.
Nxitimi i lvizjes lkundse harmonike
mund t caktohet si projeksion i nxitimit centri-
* t
petal a (ay) (g. 1). Prej trekndshit PMQ vi-
jon: a=-AZ sin Z t
2
ay = P1Q1 = PQ = PM sin M, (3)

Fig. 2. Elongacioni, shpejtsia dhe nxitimi jan
Pasi PM sht moduli i nxitimit centripetal t l- zhvendosje fazore.
vizjes rrethore drejtvizore, mujnd t shkruhet a=-
Z2A dhe M Zt. Nxitimi n kahen Y t ay sht:
Sistemi pesh-spirale le t jen nn veprimin e
ay = - Z2 A sin Zt. (4) forcs s jashtme F nxirret prej pozits baraspeshe. Forca
e jashtme sht proporcionale me ndryshimin e gjatsis
Nxitimi sht proporcional me elongacionin dhe s spirales, F=ky,ku k sht koecienti i proporcionalitetit.
gjithmon sht n kahen e elongacionit: Nse spiralja sht m e ashpr, koecienti k sht m i
madh. Ose pr fardo lkundje harmonike konstanta k sh-
ay = - Z2y. (5) t e njohur edhe si konstante e proporcionalitetit t forcs
kthyese t lkundjes harmonike.
Te g. 2 sht paraqitur grakisht var- Nse spiralja trhiqet pr ndonj gjatsi y=A dhe lshohet,
sia e elongacionit, shpejtsis dhe nxitimit t l- si rezultat i ksaj si forc kthyese t spirales vepron forca
kundjes harmonike gjat kohs. Pasi vlerat mak-
simale t cilat mund ti pranon funksioni sinus Fel = - ky (6)
ose kosinus jane r 1, , vlerat maksimale t sh-
e r ZA:. Shpejtsia sht m e q tenton ta kthen peshn n pozit baraspeshe (gjendja
pejtsis do t jen
idat
madhe kur trupi kalon
ida npr pozits baraspesh, y=0), prkatsisht sistemi spirale-pesh llon t lkundet
d.m.th. pr t=0 dhe t=T/2. Shpejtsi, pra sht e rreth peshs baraspeshe. Shenja minus tregon se forca dhe
barabart me zero te pikat ku elongacioni sht zhvendosja (elongacioni) y gjithmon kan kahe t kundr-
maksimale, d.m.th., pr t=T/4, 3T/4, 5T/4,... ta, prkatsisht forca e ndryshon kahen gjithmon kur tru-
Nxitimi i piks materiale gjat lvi- pi kalon npr baras peshn. Forca te lvizja lkundse ka
zjes lkundse harmonike ka vler maksimale vler m t madhe kur trupi m s shumti do t largohet prej
Z0=Z2A q i prgjigjet pr elongacion maksima- pozits baraspeshe.
le.
19
Sipas ligjit t dyt t Njutnit, madhsia e forcs mund t llestare M0 =S/2.

shkruhet: sht dhn: A=0,4 m, Z=4 Hy; M0 =S/2.
Zgjidhje: me zvndsimin e vlerave t dhna te
F = may = - ky, (7)
barazimi y = A sin (Zt + M0) tohet:
ajo sht karakteristike e do trupi q kryen lvizje osci-
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa iiizada~i
i zada~i
zada~i
zada~i
Pra{awa
y = 0,4 sin (4t
i+izada~i
zada~i
S/2).
latore. Pra{awa
Pra{awa ii zada~i
zada~i
Sipas (7) nxitimi sht:
k Pra{awa i zada~i
a y. (8) Pyetje dhe detyra
y
m
Me caktimin e barazimeve (5) dhe (8) tohet -Z2y=-ky/m, 1. Prej ka varet konstanta te forca kthyese t l-
prkatsisht: kundjes harmonike kur lkundja harmonike sht
Z k / m. (9) pesh-spirale.
2. Shkruani barazimin pr shpejtsin e projeksio-
Ktu zhvendosja llestare prej pozits baraspeshe sht nit-pik q lkundet n kahe Y.
amplituda A. sopstvena
sopstvena
sopstvena 3. Shkruani barazimin pr nxitimin e projeksionit-
sopstvena
sopstvena
sopstvena
frekvencija
frekvencijaSipa
frekvencija
frekvencija asj q u tha m sipr pr frekuencn e lkun- pik q lkundet n kahe Y.
frekvencija
frekvencija sopstvena
djes f0, t quajtur frekuenca personale e lkunds harmo-
sopstvena REZIME
REZIME
REZIME
frekvencija
frekvencija
nik, tohet: sopstvena REZIME
REZIME
REZIME
REZIME
Z
frekvencija fo , REZIME
REZIME
2S - Faza e lkundjes teREZIME
lvizja lkundse harmoni-
keM, koha t, perioda e lkundjes T dhe frekuenca
1 k m
pra f o , T 2S . (10) rrethore Z, jan t lidhura me
2S m k 2S
M t 2Sf t Zt .
Prej dy barazimeve t fundit shihet se frekuen- T
ca dhe perioda nuk varen prej amplituds, por varen prej j lidhur me periodn ashtu q vlen:
- Frekuenca sht
mass t lkundjes dhe koecientit k.
1
SHEMBULLI 1.Topi me mas m=220 g, i prforcuar te f
PRIMER 1. T
spiralja 1.1. cient k=0,2 kN/m, kryen lvizje lkund-
me koe
PRIMER
PRIMER
PRIMER
PRIMER 1.
1.
1. 1
s 1 .
PRIMER
se.PRIMER
Sa sht moduli i nxitimit kur topi ka zhvendosje 2 cm - Njsia pr frekuencn shte 1 Hz
PRIMER 1. 1. 1s
prej pozits s baraspeshs?
PRIMER 1.
sht dhn: m=220 g=0,2kg; k=0,2.102N/m; - Frekuenca rrethore Z sht numri i lkundjeve n
k=200N/m; y=2cm=0,002 m. 2S sekonda
Zgjidhje:me zvndsimin e vlerave t dhna te barazimi 2S
te i cili e eliminojm shenjn minus tojm: Z 2Sf .
T
k f
ay y - Nse faza llestare ka ndonj vler M0
m
elongacioni sht
k 200 N/m m y = A sin (Zt + M0)

a y 0,002 m 20 .
m 0.2 kg 2 - Frekuenca personale e lkundjes harmonike dhe
s
PRIMER
PRIMER
PRIMER
PRIMER
PRIMER2. 2.
2.
2. perioda e oscilimit jan
PRIMER 2.2.
SHEMBULLI
PRIMER2. 2.2. T shkruhet barazimi i lvizjes lkun-
PRIMER
dse harmonike2.nse moduli i amplituds A=0,4 m. freku- 1 k m
PRIMER fo ; T 2S .
enca rrethore Z=4Hz dhe faza 2S m k
20
2.4. MATEMATI^KO NI[ALO
MATI^KO NI[ALO 2. Lkundjet mekanike
2.4. MATEMATI^KO
2.4. MATEMATI^KO NI[ALO NI[ALO
2.4. MATEMATI^KO NI[ALO
2.4. LAVJERSI MATEMATIK Matni kohn prej 10 lkundjeve pr tjetr amplitud t
2.4. MATEMATI^KO NI[ALO lkundjes. ka prfundoni? Perioda e lkundjes nuk va-
ret prej amplitudave.
Krahasoni qasjen e lkundjes t ktij lavjersi me peri-
odn e lavjersit me 4 her gjatsi m t madhe. Peri-
2.4. MATEMATI^KO NI[ALO oda sht 2 her m e madhe. Domethn, perioda va-
ret prej gjatsis. Me kto eksperimente tregohet se pe-
rioda e lavjersit matematik nuk varet as prej mass s
topit, as prej amplituds s lavjersit, por vetm prej gja-
T tsis s tij.
A B Kt do ta tregojm edhe n mnyr teorike. Pr kt sh-
O kak do t shrbehemi edhe me gurn 2.
P O
matemati~ko ni-
{alo (matemati~ko ni-
Fig. 1 matemati~ko ni- matemati~ko ni- N
{alo ( {alo ( matemati~ko ni-
{alo (
Topi i cili sht varur te peri me mas t papr- D
matemati~ko
llshme mundemi ta logarisim pr lavjers matema- ni-
{alo (
tik (g. 1). N realitet lavjersi matematik sht kup- l
tim i idealizuar dhe paraqet pik materiale me mas
m q sht varur te peri i pa zgjatshm (pa mas) me N
matemati~ko
gjatsi l. N pozitn baraspesh,ni-
i dhn n gur
&
T
yD M
{alo ( 1 majtas, jan baraspesh. Pesha Toksore dhe for-
A B
ca e shtrngimit t perit T. Nse topi zhvendoset prej &
&D & F
pozits baraspeshe (gura djathtas), nn ndikimin e l
njrs prej komponenteve t peshs Toksore, topi O
N P
Periodllon t lkundet duke
na oscilirawe na br lkundje t plot OA-
ni{aloto D
OBO. Tregohet se nse kjo lkundje, n kushtet kur
scilirawe na ni{aloto
kndi
Period napran majs
Period
oscilirawe shtna
ina
vogl, sht harmonike.
oscilirawe
ni{aloto na ni{aloto Fig. 2
Period na oscilirawe na ni{aloto
E shqyrtojm topin&n pozitn
j
Perioda e lkundjes t lavjersit & A. Te ai veprojn dy
& for-
Period na oscilirawe na ni{aloto ca. Pesha ToksoreP mg forca e shtrngimit T . Re-
Me kto eksperimente tregohen disa fakte t rnd- &
zultanta e atyre dy forcave sht forca F q tenton ta
sishme t lidhura me periodn e lavjersit. kthen topin n pozitn e baraspeshs, pra e luan rolin e
Matni me kronometr kohn pr t ciln do t bhen forcs kthyese te lkundja harmonike. (Kjo forc, n re-
10 lkundje.na
Period na oscilirawe Periodn do ta toni kur kt koh do ta
ni{aloto alitet,amno
sht jo e baraspeshuar komponenta e peshs To-
pjestoni me 10. Keni kujdes gjat eksperimentimit, & &
ksore P , pasi komponenta tjetr e saj N _sht e ba-
lavjersi matematik sht lkunds harmonik vetm &
kur lkundja bhet gjat kndeve t vogla te maja, raspeshuar me forcn e shtrngimit T ).
m t vogla se 50. Nse shihen t dy trekndshat t shnuar me t kaltr,
Pastaj kontrolloni kt: paralelisht me lavjersin, shihet se ato jan dy trekndsha t ngjyshm, si trekn-
vendosni tjetr, ashtu q t ken gjatsi t barabarta, dsha me knde t barabart. Prej ngjashmris s kty-
por masa t ndryshme. Matni me kronometr kohn re trekndshave
q t bhen 10 lkundje t dy lavjersave. ka vre-
ni? Periodat nuk varen prej masave.
21
emati~ko ni-
vijon Nse n gjersin gjeograke prej 450 nxitimi tok-

& sor sht g=9,806 m/s2. prej relacionit del se gjatsia
F F y
AM i
ose (1) e lavjersit sekundar sht:
& P l
P AN gT 2 g
ls 0,248 m
4S 2 4S 2
Duke pasur parasysh se P=mg, dhe se y, pr knde t
vogla D, sht prafrsisht e barabart me gjatsin e Na treguam se eksperimentalisht se perioda e la-
harkut AO, q do t thot zhvendosje prej pozits s vjersit matematik pr nj vend t njjt prej va-
aloto baraspeshs, prkatsisht elongacion, pr forcn kthy- ret vet prej gjatsis s tij. Megjithat, sikusrse q
ese tohet: mund t shihet, perioda e lavjersit ndryshon nse
mg (2) ndryshon nxitimi toksor. Me lavjers t njohur si
F y
l Picarelit, mund t tregohet ekesperimentalisht edhe
& kjo varsi.
Shenjn minus e vndojm pasi forca kthyese F sh-
Lavjersi i Picarelit sht lavjers i zakonshm ma-
t e orientuar gjithmon nga pozita e baraspeshs, do-
tematik - topi A, me engel nga ana e poshtme (shih
methn e kundrt e elongacionit.
gurn 3). Lavjersi montohet n shtyll t lart dhe
E dijm se do forc kthyese te lvizjet lkundse har-
matet perioda e tij e lkundjes. Pastaj, te engeli i la-
monike sht dhn me relacionin e pgjithshm:
vjersit varet nj pe shum i gjat q sht i kontrol-
F=-ky, (3) luar npr vrim t pllaks horizontale t vendosur
M, kurse n skajin tjetr e pllaks vendosen edhe tre
por pasi ktu, sipas (2) pr lavjersin e dhn konstanat topa me mas t barabart t topit t vendosur lart.
e proporcionalitetit sht dhn me: Gjat vendosjes s ktill t sistemit, mnjanohet
mg prej pozits s baraspeshs lavjersi i siprm dhe
k (4) prsri matet perioda e lkundjes. Tregohet se lkun-
l dja tani sht me dy her period m t vogl. Sqa-
ku prej ans s djatht kemi madhsi konstante, vijon rim: lavjersat e poshtm nuk luhaten, ato, vetm pr
prfundimi se lavjersi matematik pr knde t vogla shkak t veprimit peshs To- ksore e zmadhon nxi-
sht lkundje harmonike. timin q sht tani rreth 4 her m e madhe. Gjat-
Perioda e lkundja harmonike (shihe relacionin te m- sia e perit ndrmjet lavjersit t siprm dhe gjatsit
m e topave duhet t jen
simi paraprak) prcaktohet sipas T 2S . . Nse sa m t mdha, q t
k mundet me bindje t
ktu zvndsohet (4), tohet:
madhe t supozohet,
se forca me t ciln
m l A
T 2S ; T 2S ; (5)
lavjersi A kthehet n
mg l g pozitn e baraspeshs
vepron vertikalisht
Domethn, tregohet edhe n mnyr teorike se peri-
posht.
oda e lavjersit T te lavjersi matematik, nse ai lkun-
det me knde t vegjl, varet vetm nga gjatsia e tij l,
dhe sht me barazimin (5).Te ky relacion g sht nxi-
timi toksor, Kuptohet nse nxitimi toksor ndryshon,
do t vjen edhe deri te ndryshimin i periods s lavjer-
sit matematik. M
Lavjersi, perioda e t cilit e nj lkundje sht nj se-
kond, dhe quhet lavjers sekondar.
Fig. 3
22
Varsia e periods s lavjersit matematik prej nxiti- t jet e barabart me periodn e lavjersit zik.
mit toksor se mundsia me matje t periudhs s la- Gjatsia e atij lavjersi matematik perioda e t cilit
vjersit me gjatsin e njohur t caktohet nxitimin to- sht e barabart me periodn e lkundjes s lavjer-
reducirana
reducirana
ksor pr t ciln sipas (6) tohet: sit
dolìnazik quhet gjatsia e redukuar e lavjersit zi-
reducirana
reducirana
dolìnananafizi~koto
fizi~kotoni{alo.
ni{alo.
k. N ktna
dolìna mnyr formula ni{alo.
na fizi~koto (6) ni{alo.
mund t shfrytzohet
4S l
2 dolìna fizi~koto
g . (7) edhe pr lavjersin zik, nse n vend l merret gjat-
T2 sia e redukuar (lt).
Lavjersi zik
Zbatimi praktik i lavjersave
1.
do trup i ngurt q nn ndikimin e peshs Toksore 1. 1.
1.
rreth nj boshti t palvizshm horizontal q nuk ka- 1. Lavjersi zik zbatohet te ora e murit. Atje pe-
lon npr qendrn e tij t mass, paraqet lavjers
fizi~ko
fizi~ko ni{alo
ni{alo - rioda mund t ndryshon me lvizjen e peshs sipas
zik (g. 4). fizi~ko
fizi~ko ni{aloshufrs s lavjersit.
ni{alo
Gjat mnjanimit prej po- 2. Metronomi, gjithashtu, paraqet lavjers zik. Ai
zits s baraspeshs pr shrben pr matjen e sakt t intervaleve kohore.
knd t vogl D, i trupit te Edhe atje mund t sillet perioda me zhvendosjen e pl-
qendra e tij qendra e mass laks masive.
vepron forca kthyese q 3. Seizmografot sht gjithashtu, lavjers zik me t
sht dhn me: cilin maten vibracionet e lvores s Toks t cilat ndo-
D y dhin gjat trmeteve.
F mg sin D mg , 4. Me relacionin (7) n geozik prcaktohet nxiti-
l l
j mi toksor e vendeve t ndryshme t siprfaqes To-
q sht relacion i barbart ksore.
me at lavjers matematik
(2) . Perioda e lkundjes s
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
C y Pyetje,
Pra{awa, detyra,
Pra{awa, aktivitete
zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
& lavjersit zik me siguri
F sht i ndryshm prej peri- 1. Sa sht perioda e oscilimit t lavjersit matematik
ods s lkundjes t qendrs t Toks, kurse sa t Hns, nse nxitimi e peshs To-
& s mass s trupit, kur ai do ksore sht 9,81 m/s2, kurse te pesha e Hns sht
P
t veohet si lavjers mate- 1,62 m/s2. (Prgj.Tt=1,79 s; TH=4,41 s)
tik i veant. Prandaj, nuk 2. Pr sa prqind sht ndryshuar frekuenca personale
Fig. 4 mund t shfrytzohet rela- e lavjersit duke bartur Hnn? (Prgj: 33%)
cioni prkats. Kjo leht kup-
tohet nse trupin zik e paramendijm t zbrthyer Kratko Rezime
Kratko rezime
e shkurtr
rezime
n pika materiale t veanta. donjra prej tyre e izo- Kratko Kratko rezime
Lavjersirezime
matematik pr knde t vogla t mnjani-
luar prej trupit do t paraqet lavjers matematik n mit sht oscilator harmonik, me period t oscilimit:
veanti periodat e t cilave do t prcaktohen sipas r
relcionit (6). Megjhithat, pr shkak t lidhshmris l
T 2S .
s tyre n trup t ngurt, ato nuk mundet vemas t g
lkunden, por oscilojn si trsi me period t ciln do trup i ngurt q, nn ndikimin e peshs Toksore,
e quajm perioda e lavjersit zik. Por me siguri oscilon rreth boshtit t palvizshm horizontal q nuk
ekziston t paktn nj lavjers matematik q oscilon kalon npr qendrn e tij t mass paraqet lavjers fizi~ko
fizi~ko -
me period t lavjersit zik.Pra, n praktik zgjed- ni{alo.
zik.
ni{alo.Ai ka period t vet t oscilimit. Gjatsia fizi~ko
e
fizi~kola-
het lavjers matematik i atill ku gjatsin e zgjedhim ni{alo. ni{alo.
vjersit matematik, perioda e t cilit sht i barabar-
ashtu q perioda e tij t me periodn e lavjersit zik, quhet gjatsia e re-
reducirana
dukuar e lavjersit zik.reducirana dolìna
dolìna nana
reducirana dolìna na
fizi~koto ni{alo. reducirana dolìna na
fizi~kotoni{alo.
fizi~koto
fizi~koto ni{alo.
ni{alo.
23
2.5. ENERGIJA NA HARMONISKI
2.5. 2.5. OSCILATOR
2.5.ENERGIJA
ENERGIJA
ENERGIJANANA
NAHARMONISKI
HARMONISKI
HARMONISKI
2.5. ENERGJIA E LKUNDJES
OSCILATOR
OSCILATOR
OSCILATOR raspeshs. Forca e zhvendosjes ndryshon linearis-
HARMONIKE ht F=-ky.N g. 1 sht paraqitur forca me t ci-
ln deformon spiralen q sipas ligjit t Hukut sh-
do lkundje harmonike posedon ener- t F=ky.Nse spiralja zgjatet pr y puna sht e ba-
gji. Energjia mekanike e prgjithshme gjat l- rabart me syprinn e trekndshit t kuzuar me
vizjes lkundse sht shuma e energjis kineti- drejtzn F=ky dhe boshtin Y, duke lluar\prej ze-
ke dhe potenciale. Ato te procesi i lkundjes pe- ros deri te y (g. 1).
riodikisht shndrrohen njra n tjetrn (g. 2). Pasi puna kryhet n llogari t energjis po-
T shqyrtojm, pr shembull, trup me tenciale t trupit n fushn e forcave elastike, vijon
mas m t varur n spirale dhe mund t bn lvi- se energjia potenciale sht Ep=-A, ose:
zje lkundse. Trupi n llim trhiqet posht nn
ky 2 (1)
veprimin e ndonj force q sht e barabart dhe A .
e kundrt me forcn kthyese q tenton trupin ta 2
kthen n pozitn e baraspeshs. 1 2 1 2
Energjia kinetike e piks materiale (tru- Ep ky kA sin 2 (Zt ) (2)
2 2
pi) me mas m q merr pjes n lkundje harmo-
nike dhe shpejtsia e t cilit vy sht prcaktuar Sikurse shihet prej barazimit (2) energjia
me (2.3) barazimi (2), potenciale e lkundjes harmonike varsisht prej ko-
r sht u hs, ndryshon sipas ligjit t nj funksioni periodik.
1 1 Megjithat, energjia potenciale pr y=0 ka vler
Ek mv 2y mZ 2 A 2 cos 2 (Zt ) (3) zero, Ep(min)=0, pr y=A ka vler maksimale Ep(-
2 2 max)=kA2/2.
1 2
Ek kA cos 2 (Zt ) (4) Energjia mekanike e prgjithshme e sistemit q l-
2 kundet sht shum e energjis kinetike Ek dhe po-
tenciale Ep.
Energjia kinetike e ka vlern maksimale y=0,
kurse vler y=A. sht e qart se te t gjitha po- kA 2 k 2
E Ek Ep [sin 2 (Zt ) cos 2 (Zt )] A
zitat e tjera t sistemit njkohsisht do t ket 2 2
edhe energji potenciale edhe kinetike.
k 2
E Ek Ep A (5)
2
F Megjithat, te sistemi ku forcat e frkimit dhe re-
zistenca mund t eliminohen, energjia mekanike
e prgjithshme sht madhsi konstante. Ajo gja-
F=ky t kohs nuk ndryshon dhe varet vetm prej kon-
stantes s spirales k dhe katrorit t amplituds.
Kur spiralja do t zgjatet, g. 2, te pika m e ilt
y=A,e gjith energjia mekanike sht potenciale.
y Y Kur trupi do t lshohet lirshm t oscilon, shpejt-
sia e tij rritet, kurse me t rritet edhe energjia kine-
Fig. 1 tike. Megjithat, trupi ton aq energji kinetike pr
sa do t zvoglohet energjia potenciale.
Pika materiale e ton energjin potenciale n
llogari t puns q e kryejn forcat e deformaci-
oneve elastike gjat zhvendosjes prej pozits s
baras-
24
(1/4)T T/2 (3/4)T T
vy=0
m A
Ep= max
E =ky Ek=0 Ep=0 Ep=0
Ek= max Ep= max Ek= max
Ek=0
g.2
N pozitn baraspeshe (y=0) e gjith energjia po- (E,y) puthitet me pozitn e baras peshs rreth t cils
tenciale shndrrohet n kinetike. N at pik trupi ndodhin lkundjet harmonike. Ktu Ep=0. lvizja sht
ka shpejtsi maksimale. Megjithate duke lvizur tru- kuzuar pr vlerat e y n kujt ndrmjet A dhe -A t
pi e kalon pozitn e baras peshs. Spiralja mblidhet cilt u prgjigjen zhvendosjeve t mdhaja t mundshme
dhe forca nga ana e spirales do ta ngadalson tru- prej pozits s baraspeshs. Me vij t plot sht pa-
pin, kshtu ai e humb energjin kinetike, kurse spi- raqitur energjia potenciale Ep=ky2/2. Largsia prej vijs
ralja ton energji potenciale. Trupi prfundimisht do horizontale deri te lakorja sht e barabart me energji-
t ndalet te pika m e ult y=-A, dhe prsri energ- n kinetike. Vija horizontale i prgjigjet gjith energjis
jia mekanike sht vetm potenciale. Ather forca
E=Ep+Ek=const.
kthyese e spirales e nxiton trupin n kahen e anas-
jellt, pra energjia potenciale shndrrohet n kineti- Deri te prfundimet e njjta pr energjin e prgjithshme
ke dhe kshtu gjith procesi prsritet. do t vijm edhe te lavjersi matematik, ose cilido sis-
tem q realizon lvizje oscilatore.
E Ep + Ek = const PYETJE DHE DETYRA
1. Sa sht energjia e prgjithsme e sistemit lkun-

ds. PRA[AWA I ZADAÎ
Ek PRA[AWA I ZADAÎ
2. Si varet energjia e sistemit lkunds prej ampli-
Ep tuds?
3. Pesha e varur n spirale sht nxjerr prej pozits
s baraspeshs dhe sht lshuar. Pas sa kohe (pjes t
Ek periods) energjia potenciale maksimale do t kalon n
Ep enegji kinetike maksimale?
(Prgj.: T/4)
O Y 4. Pesha e spirales me koecientin e proporcionalite-
-A Fig.3
A
tit k=103 N/m lkundet me aplitud 20 cm. Cakto energ-
jin e tij t prgjithshme.
N g. 3 grakisht sht paraqitur se si ndryshon (Prgj.: 4 10-6J)
energjia potenciale, kinetike dhe e prgjithshme e
sistemit q lkundet. Fillimi i koordinata prej siste-
mit koordinativ
25
2 2 &
2.6. RADHITJA E te sistemi koordinativ bartet vektori A me gjatsi t
LKUNDJEVE barabart me madhsin e vler s amplituds t l-
Vektorski dijagram
Vektorski dijagram vizjes oscilatore harmonike dhe klnd D q i prgji-
Diagrami vektorial gjet fazs t lkundjes (gura 2). Faza llestare pr
t=0 le t jet D0. Vektori rrotullohet n mnyr rrotul-
Shpeshher sht shum e prshtatshme lkundjet har- lohet drejtvizorisht me shpejtsi kndore Z n kahe
minike t paraqiten me ndihmn e diagramit vektorial. t kundrt t shigjets s ors. Projeksioni i ktij vek-
Treguam se projeksioni i nj topi q qarkullon kryen l- tori te boshti y ndryshon n kujt +A dhe -A, kurse
vizje lkundse harmonike. Kjo mundet edhe eksperi- gjat kohs ndryshon si
mentalisht n kt mnyr: y = A sin (Zt + D0) (1)
si elongacion i lkundjes harmonike, faza n mo-

mentin t sht (Zt + D0) njjt me kndin q e bn
2 &
vektori A me boshtin x, kurse frekuenca rrethore Z
prgjigjet shpejtsis kndore t rrotacionit t vek-
2
Vektorski dijagram
&
torit A . Gjat zgjidhjes s problemeve m t ndr-
likuara t radhitjes s lkundjeve shpeshher shfry-
Vektorski dijagram
Fig. 1 tzohet diagrami vektorial.
N ekran vrehet hija e topit t vendosur n peri- Radhitja e lkundjeve harmonike n drejtim
feri prej nj disk q rrotullohet me ndihmn e makins t njjt dhe frekuenc t njjt
centrifugale. Hija e topit kryen lvizje lkundse har-
monike. Drita e pjess s poshtme hijezohet, ashtu q n N pjes t ndryshme t ziks ndodh t
ekran shihet vetm hija e topit. jet e nevojshme t radhiten dy ose m
Metoda e diagramit vektorial bazohet pikrisht mbi fak- shum lkundje n drejtim t njjt. Pr
tin q hija e topit q rrotullohet n mnyr drejtvizore shembull, nse kemi top q varet n spi-
kryen lvizje drejtvizore. N at kuptim bhet kjo: rale q sht prforcuar n spirale tjetr
(g. 3). Topi ather n lidhje me pikn
y e varjes do t realizon lvizje t prbr,
y rezultati i radhitjes s lkundjeve.
N prgjithsi, nj trup mund t bj lvi-
A zje oscilatore t prbr q sht rezultat
Zt +D0
i radhitjes s lkundjeve q jan me drej-
A tim t njjt, ose drejtimet e lkundjeve
g. 3
t formojn ndonj knd, t ken freku-
D0 enc t njjt ose t ndryshme, faza t
x njjta ose t ndryshme, amplituda t
njjta ose r ndryshme.
Do t shqyrtojm raste kur trupi merr pjes n dy l-
kundje me drejtim dhe frekuenc t njjt. Lkun-
djet e ktilla ather mund t ndryshojn vetm n
Fig. 2. amplitudn ose n faz.
1. Lkundjet le t ken faza t njjta, kurse
26
ndryshojn vetm amplitudat. Ky sht rast m i rast i veant do t jet nse edhe amplituda e lkundje-
thjesht e radhitjes. Ktu amplitudat thjesht mblid- ve t veanta do t jen t barabarta. Ather rezultanta
hen (g. 4) e lkundjest nuk ekziston, ndryshimi i amplitudave sh-
y1=A1sin(Zt+D0) dhe t e barabart me zero. Themi lkundjet zhduken njra
me tjetrn. Ky rast sht veanrisht i rndsishm te l-
y2=A2sin(Zt+D0) kur do t mblidhen:
vizja valore me t ciln m tej do t njihemi.
y=y1+y2=(A1+A2)sin(Zt+D0) (2)
Edhe te diagrami vektorial do t thot vetm mbled-

2 & y, y1, y2 y1
hja e dy vektorve t barabart dhe t orientuar A 1
& y2
dhe A 2.
Vektorski dijagram y
y, y1, y2 y 0, 0 Zt
y1
y2
0, 0 Zt g. 5
g. 4.
& & &
A2 A A1 x
Amplituda e rezultantes s lvizjes lkundse sht
e barabart me shumn e amplitudave t lkundjeve
t veanta. N gurn 4 sht paraqitur rasti D0=0.
N kt rast lkundjet mbshteten dhe vjen deri te
prforcimi i tyre.
2. Nse jan t dy lkundjet me amplituda t
ndryshme dhe lkunden n kundr faz, d.m.th. le t Fig. 5a. Diagrami vektorial pr rastin e lkundjeve
jen elongacionet t dhna me: kundrfazore. Amplituda rezltuese sht ndryshimi
i amplitudave t lkundjeve t cilat radhiten.
y1=A1sinZt dhe
y2=A2sin(Zt+D0) = -A2sinZt 3. Le t radhiten tani dy lkundje me frekuenc t njj-

t, por amplitud t ndryshme dhe me faz t ndryshme.
pr lkundjen rezultuese tohet relacioni: y1=A1sin(Zt) dhe y2=A2sin(Zt+D0)
y=(A1+A2)sinZt (3) mblidhen dhe tohet:

y=y1+y2=A1sin (Zt )+A2sin(Zt+D0) (4)
e cila tregon se amplituda e rezultantes s lvizjes l-
kundse tohet si ndryshim i lkundjeve t vean- Domethn, sillet n at se duhet elongacionet e oscili-
ta. Ilustrimi n kt rast i radhitjes sht dhn n meve t veanta t mblidhen.
gurn 5. Te diagrami vektorial kjo do t jet rast Zgjidhja analitike sht m e ndrlikuar dhe jan
i mbledhjes s dy vektorve t kundrt t orientu-
ar (g. 5a).
27
drejtza me ndihmn e diagramit vektorial pr kto l- Rast interesant kemi kur bhet radhitja e dy lkundje-
kundjeve (g. 6). ve me frekuenca t njjta por n dy drejtime normale.
Gjat radhitjes t dy lkundjeve me frekuenca t njj-
y ta, por n dy drejtime normale si lvizje rezultuese -
tohet lvizje sipas drejtzs, vij rrethore, prkatssht
elips, varsisht prej ndryshimit fazor ndrmjet osci-
limeve.
Do t ilustrojm se si tohet lvizja sipas vijs rretho-
A2 A
A1
re. Ather t dy oscilimet n dy drejtime norma-
x le jan me amplituda t njjta, kurse ndrmjet tyre
ekziston ndryshim fazor S/2. Domethn, duhet t
radhiten:
y1=A1sin(Zt) dhe (5)
x=A sin(Zt+S)=Acos(Zt) (6)
Fig. 6a. Amplituda e lkundjes rezultuese sht i barabart
me shumn vektoriale t dy amplitudave. Pika materiale q do t merr pjes edhe n t dy l-
vizjet lkundse do t ket koordinata x dhe y t cilat
kshtu ndryshohen me kohn.
Vektori rezultues sht shum vektoriale e amplitudave sht e prshtatshme t caktohet trajektorja e ksaj
& &
A 1 dhe A 2.. Ai rrotullohet me shpejtsi t njjt kn- pike materiale n rrafshin (x, 0, y). Pr kt qllim du-
dore, domethn oscilimi sht me frekuenc t njjt, het t lirohemi prej parametrit t.
por n mnyr fazore &sht zhvendosur n lidhje t dy Nse barazimet (5) dhe (6) ngriten n katror dhe
lkundjeve. Vektori A e lkundjes rezultuese formon mblidhen tohet:
&
knd q sht i ndrshueshm edhe prej vektorve A 1
& x2 y2 > @
A 2 sin 2 Zt cos 2 Zt ,
dhe A 2. . por pasi shprehja n kllapat e mesme sht e barabar-
Paraqitja grake e rastit m t thjesht, kur amplitudat t me 1, tohet
jan t barabarta, kurse lkundjeve ndryshojn n fazn
x2 + y2 = A2
t dhn n g. 6.
Domethn pika materiale lviz sipas vijs rrethore
y1 , y2, y y me rreze t barabart me amplitudn e oscilimeve t
cilat radhiten. Nse amplitudat ishin t ndryshme, tra-
y1 jektorja do t ishte elips.
y2 Shum m t ndrlikuara jan rastet e radhitjes s l-
kundjeve me frekuenc t ndryshme dhe drejtime t
D0 Zt, ndryshme.
Kratko Kratko
Kratko
rezime rezime
rezime
Kratko
KratkorezimeKratko
Rezime
rezime rezime
e shkurtr
-Gjat radhitjes s lkundjeve me drejtim t njjt dhe

Fig.
S 6 frekuenc e lkundjes rezultuese sht me frekuenc
t njjt por, n rastin e prgjithshm, sht rezime
Kratko zhven-
Prej gurs sht e dukshme se rezultanta
Kratkoe lvizjes
rezime s dosje fazore n lidhje me t dy lkundjeve t cilat rad-
prbr lkundse harmonike me frekuenc t njjt, fa- hiten.
zore e zhvendosur n lidhje me t dy lkundjeve. Gra- -Gjat radhitjes s lkundjeve t cilat kryhen n dy
ku i lkundjes rezultues y sht tuar me mbledhje t drejtime normale si rezultat i radhitjes, varsisht prej
thjesht t elongacioneve t lkundjeve t veanta. ndryshimit fazor tohet lkundje sipas drejtzs ose
elips, prkatsisht vij rrethore nse amplitudat e os-
cilimeve q mblidhen jan t puthitshme.
28
2.7. PRIDU[ENI OSCILACII
2.7.LKUNDJET E NGULFATURA Koecienti i ngulfatjes varet prej rrethins ku
sistemi kryen lkundje dhe nga energjia e shpenzuar
N realizimet e deri tanishme supozijm se pr shkak t elasticitetit t spirales. Pr shembull, ngul-
sistemi q lkundet nuk ka humbje t energjis me- fatja e sistemit trup-spirale sht m i madh kur ai sis-
kanike, pra lkundja realizohet me amplitud kon- tem lkundet n uj ose vaj se sa kur lkundet n ajr
stante A. N kushte reale, prve forcave eleastike (g. 2).
ose kuazi elastike veprojn edhe forcat e frkimit N g. 3 sht paraqitur lvizja lkundse e
ose forcat e rezistencs t rrethins ku lkundsi l- sistemit me vlera t ndryshme t koecientit t ngulfat-
viz, pra amplituda e sistemit lkunds me kohn zvo- jes. Te lakorja (1) sistemi rreth pozits baraspeshe t tij
glohet. Kohzgjatja e oscilimeve t lira varet si prej lkundet ngulfatshm. Nse vlera e koecientit t ngul-
madhsis s humbjeve t energjis ashtu edhe prej fatjes sht shum e madhe, lvizja bhet aperiodike.
madhsis t energjis s futur llestare. Kur koecienti i ngulfatjes rritet dhe arrin
Paraqitja grake e zvoglimit t amplituds ndonj vler kritike (lakorja 2), trupi gradualisht afro-
gjat kohs sht dhn n g. 1. het deri te pozita e vet t baraspeshs. Sistemi te i cili
koecienti i ngulfatjes arrin vler m t madhe se vlera
kritike (lakorja 3), ngadal afrohet nga pozita e vet e ba-
Ao raspeshs.
A1 Ngufatja kritike shfrytzohet te shum in-
A2 strumente matse t cilt kan shigjet, pr shembull,
A3 voltmetrat, ampermetrat, instrumenti pr matjen e sh-
pejtsis, peshore etj. Nse ngulfatja sht shum e vo-
gl, shigjeta do t kundet rreth vlers s vrtet t in-
koha strumentit praktikisht sht i pashfrytzuar. Sistemi te i
cili ngulfatja sht shum e madhe se ngulfatja kritike,
Fig. 1. Zvoglimi i amplituds te lkundjet
do t lkundet ashtu ngadal, q madhsia e matur mun-
e ngulfatura
det t ndryshon para se ajo t lexohet. Prandaj kur ngul-
fatja sht afr deri te gjendja kritike, shigjeta arrin sh-
pejt dhe pa lkundje deri te leximi prfundimtar.
Te lkundjet mekanike energjia gradualisht kalon
n t brendshme. Te lkundjet nga natyra mekanike
pjes e energjis kalon n t brendshme, kurse pjes
rezaton n rrethin.
pozita 3 ngulfatja m e madhe se

llestare ngulfatja kritike
2 kritike
pozita e
baraspeshs koha
1 lkundja e ngulfatur
Fig. 2 Fig. 3
29
[AWA I ZADAÎ 2. Lkundjet mekanike
PYETJE DHE DETYRA Sa m shum sht nryshimi ndrmjet ktyre dy

frekuencave, po aq amplituda e lkundjeve t dety-
1. Kur bhen lkundjet e ngulfatura dhe si zvoglo- ruara sht m e vogl.
het amplituda gjat kohs? Kur frekuenca e forcs s jashtme harmo-
2. Prej ka varet a do t ket lkundje t ngulfatur nike f afrohet deri te frekuenca personale t siste-
periodike? mit f0 amplituda e lkundjes rritet, njkohsisht rritet
3. Kur nj lvizje sht aperiodike? edhe energjia. Kur do t arrihet f - f0=0, prkatsisht
4. Grakisht paraqite zvoglimin e amplituds me pr:
kohn te nj lvizje lkundse e ngulfatur.
f = f0
5. A mundet lkundjet e ngulfatura
ILENI OSCILACII. t jen t shfry-
mehani~ka rezonancija.
tzueshme?
^KA REZONANCIJA rezonantna amplituda e lkundjeve t detyruara arrin vler mak-
simale.Kjo dukuri quhet rezonanca mekanike, f = f0
2.8. LKUNDJET E DETYRUARA. sht frekuenca rezonante. Sa do t jet amplituda e
lkundjeveeve t detyruara varet prej koecientit t
REZONANCA MEKANIKE
ngulfatjes G . Kur koecienti i ngulfatjes do t bhet
gjat f = f0 , amplituda bhet e pafundshme e mad-
do sistem lkunds n kushte reale, pr sh-
he. Zakonisht, trupi ose sistemi q paraqitet si sh-
kak t mposhtjes s forcave t frkimit dhe rezistencat
kak ndonj sistem lkunds t kryen lkundje t de-
e jashtme, kryen lkundje t ngulfatura. Sistemi lkun-
tyrueshme, quhet lkunds.Lkundsi i cili e pranon
ds, q t kryen lkundje t pangulfatura, duhet n m-
frekuencn e forcs s jashtme periodike n kt
nyr t kontinuar t pranon energji.
rast sht rezonator.
Nse masa e lkundsit m0 n krahasim me masn e
Sistemi mund t realizon lvizje lkundse
rezonatorit mr sht m i madh(m0>> m1),
edhe kur mbi t vepron ndonj forc e jashtme e cila
periodikisht ndryshon me kohn. Forca e jashtme har-
monike me amplitud F0 dhe frekuenc f q nxit lkun-
dje, le t jet dhn me barazimin:
F=F0sin 2Sft. (1)
kur forca e jashtme harmonike n mnyr alternative

e vazhdon dhe mbledh spiralen, sistemi realizon lkun-
dje t lira.Frekuenca e sistemit q lirshm lkundet qu-
het frekuenca personale f0. Ajo varet prej sistemit t vet Fig. 1
mekanik.
Pr shembull, kur forca e jashtme harmonike
veprimi kthyes t rezonatorit nga oscilatori sh-
n mnyr alternative e vazhdon dhe e mbledh spiralen,
t aq i dobt q mundet t lehet pas dore. Meg-
sistemi realizon lkundje harmonike t detyrueshme. Me
jithat,
u nse ato kan masa prafrsisht t barabar-
zbatimin e forcs s atill sistemi detyrohet t lkundet
ta (mo | mr) vjen n shprehje forca kthyese e rezo-
me frekuencn e forcs s jashtme. Amplituda, kurse
natorit. N rrethana t ktilla ka dukuri t bartjes al-
me t edhe energjia e lkundjeve t detyrueshme varet
ternative t energjis oscilatorike prej lkundsit nga
prej ndryshimit ndrmjet frekuencs f t forcs s jash-
rezonatori, dhe anasjelltas. Dukuria rezonanca m s
tme periodike dhe frekuencs personale f0 t vet lkun-
miri mund t demostrohet n kt mnyr:
djes.
30
gyp t holl elastik i goms, t prforcuar n ska- Trupi i njeriut, si trsi, mund t llogaritet pr sistem
jet, jan varur lavjersa t barabart me gjatsi t lkunds t prbr. Nse dihen masa, koecienti i
ndryshme, kurse vetm dy jan me gjatsi t barabarta elasticitetit dhe koecienti i ngulfatjes t organeve
(g. 1). t ndryshme, mund t studiohet reaksioni i trupit te
njeriu n vibracione t ndryshme. Pr kt qllim
Nse cilido prej tyre shihet se pozita e baraspeshs, shfrytzohet modeli biomekanik e njeriut.
lkundjet i pranojn vetm lavjersat t cilt jan me do elementi sistemit biologjik, si sistem meka-
gjatsi t barabarta (e dyta dhe e katrta), Pr kto dy nik, ka frekuenc t vet karakteristike. Ngacmimi i
lavjersa thuhet se jan n rezonanc. Pikrisht, la- atyre frekuencave zakonisht ndodh te mjetet e ud-
vjersat do t jen n rezonanc vetm nse u puthiten htimit, nprmjet motorve lkunds me t ciln
frekuencat e veta. punon ose nprmjet dyshemes ku qndron. Pr
shembull, frekuenca e rezonancs pr masn e sto-
makut sht 4-8 Hz, pr nofulln e poshtme sht
100-200 Hz.
Lkundjet me amplituda t vogla dhe frekuencat
prej 3 deri 30 Hz jan t njohura si vibracione ose
dridhje.Vibracionet ndikojn dmshm te njeriu.
sht tregua se eshtrat jan prues t mir dhe re-
zonator t vibracioneve. Por, dukurit e rezonanss
gjat ndikimeve t jashtme t qeta, pasi koecien-
ti i ngulfatjes pr sistemin biologjik sht shum i
madh, shum vshtir realizohen.
Fig. 2. Shembull klasik pr rezonancn. Shembja

e urs npr lumin Tokama n vitin 1940. Pyetje dhe detyra
1. Kur ndodhin lkundjet e detyrueshme?

N g. 2 sht paraqitur fotograa e urs Toka-
2. Kur ndodh rezonansa mekanike?
na Narows q sht shembur prej valve rezonante t
3. Rezonanasa a sht karakteristike vetm pr l-
errave periodike t cilat kan kaluar mbi at.
kundjet mekanike?
Rezonanca sht karakteristike edhe pr llojet e
4. ka duhet t bhet q t pengohet rezonansa e
valve. Prve rezonancs mekanike, ka edhe akusti-
dmshme?
ke, elektromagnetike, nuklearemagnetike, rezonanca
optike (te gjeneratort-lasert e kuantit). Q t tohet
Q ta vreni shembjen e rezonanss t urs Tocana
z i caktuar, zbaztira e gojs dhe gjuha jan si rezo-
Narows shihe viedeoklipin
nator.
http:/www,youtobe.com/watch?v=POFilVcbpAl
Lkundjet e detyruara dhe rezonanca kan zbatim
t gjer n akustik-prforcimi i zrit, n radioelektro-
nik - prforcimi i lkundjeve elektrike etj. REZIME
Prve efekteve pozitive, rezonanca mund t ket
edhe pasoja dmshme. Prandaj, gjat konstruksionit - Lkundjet e ngulfatura mund t jen periodike (ko-
t objekteve ndrtimore, ura, makina mbahet llogari ecienti i ngulfatjes-m i vogl se ai kritik) dhe ape-
frekuenca e tyre personale t mos puthitet me freku- riodik (m i madh se vlera kritike).
encn e forcave t jashtme periodike. Rezonanca -Frekuenca e sistemit q lirshm lkundet quhet
shfrytzohet edhe pr konstruksionin e instrumenteve frekuenca personale f0.Rezonansa krijohet nse freku-
pr matjen e frekuencs s rryms alternative-frekun- enca personale f0 i lkundjes puthitet me frekuencn e
cmeta. forcs s jashtme harmonike.
31
3.Valt mekanike dhe zri
3.1. DUKURIT VALORE Gjat procesit valor grimcat e mjedisit lkunden-

rreth baraspeshs, por prej njrs n tjetrn grim-
Shembuj pr lvizje valore ka gjithkundi afr nesh. c n hapsir bartet vetm me deformim, kurse me
Nse te uji i qet hedhim gur, zona e cila drejtprdrejt t edhe energjia e burimit. N kt mund t bindeni,
sht prekur nga guri llon t lkundet, por pastaj l- nse n ujin e qet ku ka top ose send tjetr t leh-
kundja zgjerohet duke krijuar val npr siprfaqen e t hedhni gur. Megjithat topi lkundet lart-posh-
ujit. Zri, gjithashtu, sht nj lloj lvizje valore. Prani- t, duke mbetur n vendine njjt, pa dallim q vala
mi i zrit dhe fotogras te pranuesi i radios dhe televi- n mnyr t dukshme sht zgjeruar.
zionit realizohet me valt elektromagnetike. Val elek- far val dallojm dhe se si ato zgjerohen n
tromagnetike jan edhe rrezet e drits s rntgenit edhe mjedis?
rrezet J .
Varsisht prej natyrs s procesit valor dhe mjedisit Varsisht prej asaj se si lkunden grimcat e mje-
npr t cilin bartet ekzistojn: val mekanike, elektro- disit elastik valt mund t jen:
magnetike dhe kuantimekanike. -transverzale - ato jan val ku grimcat nga mje-
ka sht vala? Si krijohet lvizja valore? Prgjigjet disi material lkundet normalisht n kahe t zgje-
jan t ndryshme pr do lloj valore. rimit t vals. Valt e atilla jan paraqitur n g. 2
lkundjet e grimcave
zgjerimi i vals
VALA TRANSVERZALE
burimi i vals
Fig. 2
Fig. 1
-longitudinale-grimcat e mjedisit lkunden n
Shembulli m i thjesht pr t treguar lvizje valore drejtim n t ciln zgjerohet vala (g. 3
sht nse marrim litar t gjat ose gyp t goms dhe me Si shembull pr valn longitudinale sht zgjeri-
dor e lvizim lart-posht (g. 1) mi i vals s zrit n ajr.
Kur n nj mjedis material (i ngurt i lngt os i gaz-
t) gjendet burim i lkundjeve (ajo sht edhe burim va- lkundja e grimcave
lor) ndrmjet burimit dhe grimcave t mjedisit mate-
zgjerimi i vals
rial paraqiten forcat elastike t bashkveprimit reciprok.
Nn ndikimin e tyre grimcat nga mjedisi jan t detyru- VALA LONGITUDINALE
ara t lkunden me frekuenc t barabart me frekuen- Fig. 3
cn e burimit t lkundjes. Kuptohet, s pari do t lloj-
n t lkunden ato grimca nga mjedisi t cilat q jan n Zgjerimi i valve longitudinale sht kushtzu-
kontakt t drejtprdrejt me burimine vals, kurse grim- ar nga deformimi vluminoz i mjedisit elastik, pra
cat m t largta vonohen n faz nga parapraket dhe ato zgjerohen n mjeise t ngurta, t lngjeve dhe t
prej burimit t vals. gazta. Pasi zgjerimi i valve transverzale sht pa-
Procesi i zgjerimit t lkundjeve n hapsir me ko- soj e llojit t veant t deformimit karakteristik
hn quhet proces valor, lvizje valore ose val. vetm pr trupat e ngurt zgjerohen vetm te mjedi-
set e ngurta. Zgjerimi i vals transverzale te mjedisi
material njdimensional sh-
32
hrono
sht ilustruar me varg t grimcave (molekula, ato- grimca lkundet n faz, d.m.th., sinhrono ndrmjet
me) n g. 4. tyre ekziston ndryshim fazor 2S).
Rrugn q e dolìna.
branova kalon deformimi te mjedisi elastik pr
kohn prej nj periode t lkundjes t burimit (grim-
t=0 ca e par) sht gjatsia valore. Ajo zakonisht shno-
1 2 3 4 5 6 7 8 9
het me O.
t = T/4
A B C D
T
t
2
A B C D
3
t T
4 Fig. 5. Zgjerimi i vals longitudinale
t=T
Gradualisht duke u formuar vala longitudinale prej
A B m shum grimcave (g.5) mund t sqarohet n mny-
r analoge sikurse edhe formimi i vals transverzale.
O
Fig. 4. Zgjerimi i vals transverzale Edhe n kt rast lkundja e grimcs s par bartet n t
dytn, por nprmjet asaj te e treta etj. Gjat lkundje-
ve ndryshon vetm largsia ndrmjet tyre. Vala e atill
N momentin t=0, vala q zgjerohet prej majtas te mjedisi shkakton ndryshime periodike t dendsis
n t djatht ka ardhur deri te grimca 1. Ajo llon (trashje dhe dobsim), t cilat lvizin lvizin n kahe t
lvizje translatore lkundse duke e trhequr edhe zgjerimit t vals.
grimcn 2. Kur grimca 1 e arrin largsin maksimale Pjesae hapsirs te e cila t gjitha grimcat jan
prej baras peshs (t=T/4), vala sht zgjeruar deri te prfshir n procesin e lkundjes quhet fusha valore.
grimca 3. Pr kohn t=T/2, grimca 1 prsri sht n Kuri q i ndan grimcat t cilat lkunden prej atyre q
pozitn baraspesh, ndrsa grimca 3 duke e trhequr akoma nuk kan pole.
branovo lluar t lkunden, quhen front i vals
edhe grimcn 4 e arrin elongacionin maksimal. Pr (latinisht frontis - ball).
at koh vala sht zgjeuar deri te grimca 5 q ako- front na
ma sht n pozitn baraspesh. Ky proces vazhdon, branot valore sht vend gjeometrik i pikave,
Siprfaqeja
ashtu q pr kohn t=3T/4, grimca e par sht n t cilat gjat procesitpovr{ina
Branova valor lkunden me faza t bara-
largsin maksimale prej baraspeshs por n ka- barta.
hen e kundrt prej t pars, kurse vala sht zgjeruar
deri te grimca e shtat. Pr t=T grimca e par do t
bn nj oscilimt plot, kurse pr at koh lkundja
e grimcave sht zgjeruar deri te grimca 9. Ajo e l-
lon lkundjen n t njjtn koh kur edhe grimca 1 e
llon periodn e dyt, d.m.th., grimca 9 lkundet me
vones t kohs prej t=T/2. Ato dy
Fig. 6. Vala sferike
faza, sin-
33
3.2. BRZINA
3.2. BRZINANA
NABRANOVI
BRANOVI
3.2. BRZINA NA BRANOVI

Siprfaqeja valore mund t ket fardolloj

sferni forme,
branovi, frekvencijata
3. 2. SHPEJTSIA periodot
E VALVE
frekvencijata periodot
sferni branovi, .
por n rastin m t thjesht mund t jet, e rrafsht, sfe- amplitudata
amplitudata
rike ose cilindrike. Prandaj, n mjedisin e pakuzuar ho- N mjedisin elastik homogjen burimi
frekvencijata i vals le
periodot
mogjen dhe izotrop, ku shpejtsia sferni
e zgjeriit branovi,
npr sipr- tamplitudata
realizon lkundje harmonike. do grimc, deri ku
faqet koncentrike qendra e t cilve sht n burimin e ka arritur vala, realizon lkundje t detyrueshme me
vals. Valt e atilla jan val sferike,kurse n ball t frekuenc t burimit. Nga kto shkaqe karakteristikat
frontit sht siprfaqja sferike. Dimenzionet e burimit t e burimit: frekuenca f, perioda T dhe amplituda A
ramen
vals
ramen bran
s atill
bran . . t vogla pra mund t llogaritet se bu-
jan jan karakteristikat e vals q krijohet.
rimi i vals s ktill sht me pika (g. 6). Nse shpejtsia e zgjerimit t vals sht v, pr
Nse siprfaqet
ramen bran. valore jan rrafshe normale n kahe intervalin e kohs deri sa burimi bn nj lkundje t
t zgjerimit t vals, ajo sht val rrafshore.Vala plot (nj T), vala dota kalon rrugn vT, pr-
perioddolìna
branova
branova dolìna
rrafshore n siprfaqe t ujit mund t tohet gjat drid- katsisht ai ka kaluar largsi O t barabart me:
hjes t vijs me dimenzione t mdhaja prej gjatsis va-
O = vT.
branova dolìna (1)
lore t vals.
Valt mund t jen hapsinore, siprfaqsore dhe O sht gjatsia valore e vals. Ajo sht largsia
njdimenzionale (vijore). Nse lkundjet e burimit bar- m e vogl n kahe t zgjerimit t vals ndrmjet dy
ten sipas nj drejtimi m par t konstatuar, n kt rast grimcave prej mjedisit elastik q lkunden n faz.
bhet fjal pr shprndarjen e valve vijore. Valt e atil- Prej formuls pr lvizjen valore (1) tohet edhe
la zgjerohen, pr shembull, sipas gjatsis t nj drejt-
zrak shpejtsia e vals:
zrak
ze (teli thupra, litari).
O
Pr paraqitje t thjesht dhe prshkrimi i valve fu- v Of . (2)
tet kuptimi rreze. Rreze sht vij tangjenta e s cils n
zrak T
do pik puthitet me kahen e zgjerimit t vals. Te mje- Prve ksaj shprehje t prgjithshme pr shpej-
disi homogjen rrezet jan drejtza normale n frontin e tsin, ekzistojn edhe formula t veanta pr shpej-
vals. Kahja e rrezeve sht prcaktuar n kahen e zgje- tsin e valve transverzale dhe longitudinale.Me ato
rimit t vals. Pra{awa i zada~i drejtprdrejt shprehen vetit e mjedisit npr t ci-
Pra{awa i zada~i lin kalon vala. Njutni e ka treguar se shpejtsia e
Pyetje dhe detyra zgjerimit t vals n mjediset e ngurta dhe t lng-
Pra{awa i zada~i ta varen prej vetive t mjedisit. Shpejtsia e zgjeri-
1. far val dallohen sipas asaj se si lkunden dhe mit t valve longitudinale sht dhn me formuln:
sqaro mekanizimin e krijimit t tyre.
2. Barka, q do t ndodhet n valn e gjersis deta- E B
v ; ose v , (3)
re a noton s bashku me valn? U U
3. Gjat procesit valor grimcat e mjedisit elastik l-
kunden rreth pozits baraspeshore,kurse prej njrs ku U sht dendsia e mjedisit, E moduli i Jungut t
grimc n tjetrn n hapsir bartet vetm ka? elasticitetit, q sht madhsi karakteristike pr ve-
4. Pse nuk mund t t tohen val mekanike n va- tit e trupave t ngurt, ndrsa B sht koecienti i
kuum. A e dini se cilt val zgjerohen n vakum? zgjerimit t vllimit t mjediseve t lngjeve, E dhe
5. Prmend disa dukuri q kan karakter valor. B jan shprehur n N/m2.
Shpejtsia e zgjerimit t valve transverzale dhe
mekanike (val npr tela ose pet shtrnguar n t
dy skajet) varet prej forcs s shtrngimit F dhe veti-
ve t mjedisit npr t cilin zgje-
34
rohet vala:
m 0,300 kg
F P 0,0500 kg/m
v (4) l 6,00 m
P
Tani mund t caktohet shpejtsia e vals transverzale,
Pikrisht, shpejtsia varet prej forcs s shtrngimit ajo sht:
t materialit dhe dendsis vijore PP=m/l- masa e
njsis gjatsi). F 19,6 N
v ; v 19,8 m/s .
P 0,0500 kg/m
1 v > vO> O 2 3. 3. RAVENKA NA RAMEN BRAN
y 3. RAVENKA
3. 3.
3. 3. RAVENKA NA
NA RAMEN
RAMEN BRAN
BRAN
3. RAVENKA NA RAMEN BRAN
3.3.
3. BARAZIMI
3. 3. I VALS
3. RAVENKA
RAVENKA NA NA SRAMEN
RAMEN RRAFSHT
BRAN BRAN
3. 3. RAVENKA NA RAMEN BRAN
x 3. Q ta nxjerrim barazimin
3. RAVENKA e vals s rrafsht
NA RAMEN BRAN t su-
pozojm se burimi i vals gjendet n llimin e koor-
O O dinatave me llim O t sistemit knddrejt koordina-
tiv dhe realizon lkundje harmonike. Vala zgjerohet n
Fig. 1. Shpejtsia e zgjerimitt vals te mjedisi
kahe t boshtit x,kurse grimcat e mjedisit lkunden n
i dhn homogjen sht madhsi konstante.
kahe t boshtit y (g. 1). Me A le ta shnojm ampli-
tudn, me T periodn, kurse me f=1/T frekuencn e va-
Kur vala kalon prej njrit mjedis n tjetrin, ai e ls.
ndryshon edhe shpejtsin e tij, por me t edhe gjat-
sin valore, por frekuenca e tij mbetet e pandryshu-
eshme (g. 1). O
Nse shpejtsia e zgjerimit t vals n mjedisin e y
par sht m i madh, do t jet m i madh edhe gja- x = vW M
tsia ePRIMER
tij valore. 1. A
PRIMER
PRIMER
PRIMER
1.
1. 1. O
SHEMBULLI 1. Litar homogjen e ka masn & x
0,300PRIMER
kg dhe gjatsi
PRIMER 1. 6,00m.
1. Litari sht shtrnguar v
me pesh,
PRIMER q e ka1.masn 2 kg. T caktohet shpejtsia
e zgjerimit
PRIMER t vals
1. transverzale npr litar. Fig. 1
5m
Barazimi i burimit mund t paraqitet me:
1m 2S
y A sin t . (1)
2 kg T
Grimcat t cilat jan m larg prej burimit do t l-
Zgjidhje: forcaF me t ciln sht trhequr litari sht lojn t lkunden me ndonj vones n lidhje me buri-
min, domethn n mnyr fazore mbeten. Q t zgje-
F mg (2,00 kg)(9,80 m/s 2 ) 19,6 N rohet vala deri te grimca M q sht n largsi x prej
burimit t vals, duhet t kalon koh t. Prandaj barazi-
Masa njsi e gjatsis s litarit sht: mi i asaj grimce sht dhn me
35
lkundja 1
2S T = 0,1 s v O Of
e topit
y A sin ( t W) . (2) T
T
Nse shpejtsia e zgjerimit t vals te mjedisi mate- &

rial i dhn sht v, kurse kohaW e barabart me W=x/v, -
v
tohet: O = 3 cm
Fig. 1.
2S x
y A sin t ose
i
T v
7. Gjat kalimit t vals prej nj mjedisi n tje-
2S 2S tr ndryshon edhe gjatsia valore, kurse frekuen-
y A sin t x ca nuk ndryshon. Si sqarohet kjo?
T vT 8. Sa sht shpejtsia e vals longitudinale n-
pr elikun q e ka modulin ej elasticitetit t Jungut
Duke pasur parasysh se vT=O tohet: dhe dendsia e 2,05 1011 N/m 2
branov broj kru`natakru`nata 7,6 10 3 kg/m 3 . (Prgj.: v=5193 m/s)

branov broj 2S 2S branov
frekvencija y A sin t x . broj kru`nata
branov broj T
frekvencija Ofrekvencija
kru`nata 9 Sa sht shpejtsia e vals longitudinale n-
branov broj branov kru`nata
broj kru`nata
frekvencija
branov brojbroj kru`nata pr uj, ku koecienti i vllimit t zgjerimit sh-
rekvencija branov
branov broj kru`nata
kru`nata 9 2
i te 2,1 10 N/m dhe dendsia e 10 3 kg/ m 3 .
frekvencija
Duke e futur madhsin
branov
branov broj k=2SO, e cila quhet
broj numri
kru`nata
kru`nata
frekvencija
vals dhe Z
frekvencija
frekvencija S/T -broj
branov frekuenca rrethore, barazimi i val
kru`nata (Prgj.: v=1449m/s).
frekvencija
frekvencija
sfrekvencija
rrafsht mund t shkruhet edhe n kt form: 10. Barazim i vals sht dhn me
S S
y A sin Z t kx (3) y 0,1 cos t x . T caktohet: a) pe-
8 4
Me kx shprehet ndryshimi fazor ndrmjet lkundjeve q i rioda T, b) frekuenca rrethore Z dhe c) gjatsia va-
realizon pika e larguar pr x prej burimit t vals dhe l- lore O
S rad )
kundjeve t burimit t vals. (Prgj.: : T=16 s, Z=
8 s
Pra{awa i zada~ii zada~i Pra{awa i zada~i
Pra{awa
Pra{awa i zada~i REZIME
Pra{awa i zada~iPyetje
Pra{awadhe detyra
i zada~i REZIME REZIME
-Varsisht prej asaj seREZIME
REZIME si lkunden grimcat e mjedi-
REZIME REZIME
sit elastik, valt mund t jen transverzale dhe lon-
1. Prmendi disa dukuri t
Pra{awa i cilat
zada~ikan karekter valor?
Pra{awa
Pra{awa Pra{awai i zada~i
zada~ii zada~i gitudinale.
2. ka sht lvizje valore, por
Pra{awa i ka sht val?
zada~i
Pra{awa i zada~i -Siprfaqja valore mundREZIME t ket fardo forme, por
3. Vizatoni lakore pr varshmrin e elongacioneve t REZIME
REZIME
ajo REZIME
n rastin m t thjesht REZIME -mund t jet e rrafsht,
lvizjes valore periodat e t cils qndrojn si 1:2.- - REZIME
- sferike dhe cilindrike.
4. Pse te mjediset me forca m t mdhaja elastike sh- - -
-Nse shpejtsia e zgjerimit t vals sht v, pr in-
pejtsia e valve sht m e madhe?
terval kohor deri sa burimi bn nj lkundje t plo-
5. Me cilat madhsi themelore karakterizohet vala
dhe si sht lidhja ndrmjet tyre? - t--(T)-vala do ta kalon rrugn vT, prkatsisht ai e
-
kalon largsin O t barabart me O = vT,Ogjat-
6. Sipas t dhnave n g. 1. caktoni shpejtsin e -
sia valore.
zgjerimit t valve.
(Prgj. 0,3 m/s).
36
3. 4. SUPERPOZICIJA NA
3.BRANOVI.
4. SUPERPOZICIJA
BRANOVA NA
BRANOVI. BRANOVA
INTERFERENCIJA
3.4. SUPERPOZICIONI I VALVE. T vendosim n mbajtsin e njjt dy shkopinj t bara-
INTERFERENCIJA
Superpozicija na branovi
INTERFERENCA bart dhe mbajtsin ta vendosim mbi instrumentin q do
Superpozicija na branovi VALORE
Superpozicioni i valve t shkakton lkundje t njkohsishme e t dy shkopinjt
Nse me dy shkopij njkohsisht e prekim sipr- t cilat godasin mbi siprfaqen e ujit. Megjithat kemi -
faqen e ujit, prej donjrit prej atyreve do t krijohet tuar dy val t barabarta rrethore me gjatsi valore t ba-
val rrethore q do t ,,kaloj npr tjetrin, sikurse rabart t cilat zgjerohen prej burimeve. Si rezultat i rad-
ky tjetri t mos ekziston (g. 1). hitjes s dy valve t ktilla mbi siprfaqen e ujit do ta
Ngjashm prhapen valt e zrit, valt e radios ose tojm fotogran t g. 2. Sikurse shihet nuk vjen deri
valt e drits. T prkujtohemi se nse dy instru- te prforcimi i thjesht i valzimeve t ujit, por fotogra-
mente muzikore tingllojn, na t dy i dgjojm pa- a sht shum e ndrlikuar. N disa vende valzimi sh-
varsisht njri prej tjetrit. Domethn, prvoja dhe t shum i prforcuar, ndrsa ekzistojn edhe vende ku
eksperimentet na tregojn se va- uji sht i qet.
S1
S2
Fi. 2. Vizatim dhe fotogra t valve t ujit

Fig. 1
lt nga burimet e ndryshme zgjerohen n hapsir

pavarsisht. Dukuria e radhitjes s dy (ose m shum) valzimeve ku
Pasi valt nuk bashkveprojn ather do pjes e formojn valzim me amplitud kohore t prhershme n
inter-
hapsirs te e cila zgjerohen ose m shum val do do pik nga hapsira te e cila valzimet jan shprndar,
inter-
ferencija na branovi
t marrin pjes n lkundje, t shkaktuara nga don- quhet interferenca
ferencija e valve.
na branovi
jri prej valve n veanti. Q t caktohet rezultan-
ta e deformacionit, duhet t caktohet deformacioni i .
shkaktuar prej donjrs prej valve, kurse pastaj ajo d
M
2
t mblidhet m s shpeshti n mnyr vektoriale pasi O2
ato krijohen n drejtime dhe kahe t ndryshme, ose d1
mnyr skalare (algjebrikisht) nse valzimet jan l
kahzuar n drejtim superpozicija nasebranovi
t njjt. Themi n hapsir
superpozicija na branovi
ka ardhur deri te superpozioni i valve. O1
Duhet t prmendet se ky parim vlen vetm pr
valt me intenzitet t vogl. Fig. T dy burimet gjenden n largsi l njri prej tjet-
Interferencija na branovi rit q sht shum m e vogl se largsia d1 dhe d2.
Interferencija na branovi
Interferenca e valve
Nse vjen deri te superpozicioni i dy valve me
Do t sqarojm m detalisht n far kushte mund
frekuenca t barabarta, t cilat kan gjatsi t bara-
t ndodh interferenca e valve.
bart valore, ather gjat superpozicionit t valve
Pr kt qllim do t shrbehemimevizatim nga g. 3. Py-
mundet t ndodh nj dukuri shum e rndsishme me
etemi si do t jet amplituda e valzimit n pikn
t ciln m gjersisht do t njihemi.
37
uslov za minimum
M e cila prej pikave O1 dhe O2 sht n largsi prkat- Ai sht kusht pr minimum:
se d1 dhe d2. uslov za minimum
Rezultati i radhitjes s valve n pikn M do t va- O
ret prej ndryshimit n fazn e cila sht shkaktuar me 'd (2k 1) k 0,1,2,... (2)
ndryshimin e rrugve 'd. N kushtet kur largsit
2
ndrmjet burimeve sht shum m e vogl se largsia Amplituda e lkundjet te pika e dhn do t jet
deri te pika M, 'd=d2-d1. Nse kjo largsi sht l, ose 2, minimale, nse ndryshimi ndrmjet shkuarjes s rre-
3, 4, her m e madhe se O, ather te pika M njkoh- zeve t t dy valve t cilat i shkaktojn lkundjet te
sisht arrin amplituda maksimale ose minimale e valzi- pika e dhn sht e barabart me numr tek t gjy-
mit. smave nga gjatsia valore.
'd=kO k=0,1,2,...... (1) Y
Y2 Y
ather hemi se valzimi sht n faz.
Y1
N ato vende do t plotsohet kushti pr valzimin mak-
simal t amplituds. t
Amplituda e lkundjes te pika e dhn do t jet mak- O
simale, nse ndryshimi i shkuarjes s rrezeve n t dy

valt t cilat e shkaktojn lkundjen n at pik sht e
barabart me numr t plot her sipas gjatsis valo-
re. Te g.4 sht dhn varsia e elongacioneve J1 dhe J2 Fig. 5. Ndryshimi i shkuarjes s rrezeve 'd=Oose
e shkaktuar prej valve pr t cilt sht plotsuar kush- numr tek her m i madh. Zhvendosja rezultuese g
ti (1), si edhe rezultanta e elongacionit q, sikurse shi- sht zero. Lkundjet jan kundrfazore.
het, sht rezultat i mbledhjes s elongacioneve J1 dhe
J2. Prandaj barazimet (1) e japin formuln matematike Kuptohet ekzistojn edhe pika te t cilat nuk sh
pr kushtin e maksimumit. uslovot na maksimum. t plotsuar kushti (1) as kushti (2). Atje amplituda e
lkundjes rezultues ka ndonj vler e cila
Y
Y
uslovot na maksimum. gjendet ndrmjet ktyre dy vlerave. Por m e rn-
Y2 dsishme sht, se amplituda e lkundjes edhe n ato
pika nuk ndryshon me kohn. Prandaj n siprfaqen
Y1
t e ujit paraqitet shprdarje e caktuar e amplitudave t
O oscilimit, e cila quhet fotograa interferencione (g.
2a).
Interferenca si dukuri paraqitet te t gjitha llojet
eBranov
valve: mekanike,
puls pri t refleksija.
zrit, radiovale ose t drits.
Stoen bran
Pulsi valor gjat reektimit. Vala qndruese.Le
Fig. 4. J1 (vija e kuqe) J2(vija e viol) jan zhvendos- t marrim zorr gome dhe me dor le t bjm vetm
jet (elongacionet) t shkakatuara prej dy valve ndrm- Branov puls pri refleksija. Stoen bran
nj puls valor (g. 6). Skaji i zorrs le t jet e prfor-
jet t cilave ekziston ndryshimi 'd=O.Ather nuk ekzis-
cuar pr ndonj mur (mjedis me dendsi m t mad-
ton ndryshim te fazat dhe zhvendosjes rezltuese J (vija e
kaltr) sht e barabart me shumn. Vjen deri te prfor- he) (g. 6 a). Kur pulsivalori do t arrin deri te muri,
cimi i lkundjeve. ai prej atij reektohet. Gjat ktij reektimi muri ve-
pron mbi zorrn e goms, ashtu q pulsi i kthyer do ta
ndryshon kahen e deformimit (g. 6 b).
Nse largsia ndrmjet J1 dhe J2 sht nj J/2 ose nu- Themi: gjat reektimit t vals prej mjedisit m
mr tek g/2, ather ndrmjet elongacioneve n cilndo t dnedur ka ardhur deri te ndryshimi i fazs s va-
moment ekziston ndryshim faze S Lkundja e pikave ls pr M S
ku sht plotsuar me elongacion 0, m sakt, atje llun-
dje nuk ka (g, 5).
38
Eksperimenti tregon se numri i nyjeve dhe barqeve va-

ret prej frekuencs f t lkundjes, por edhe prej mass
a) s perit n njsi gjatsi d, si edhe prej modulit t for-
cs s prforcimit F.
Tani m vrejtm se vendpozita e nyjeve dhe barqe-
ve nuk ndryshon gjat kohs. Kjo sht ashtu pasi q
b) ndryshimi n fazat e lkundjes n vendet e barqe-
ve dhe nyjeve (por edhe n ciln do pik tjetr) nuk
ndryshon me kohn.
Vetit themelore t valve qndruese

c)
Fig. 6. Reeksioni i pulsit valor: a) pulsi arrin deri te

mjedisi i prforcuar; b) pulsi i reektuar prej skajit t
prforcuar lviz prapa, por gjat reektimit ka ardhur
deri te humbja e fazs pr O/2; c) reeksioni i pulsit n
rastin e skajit t lir t zorrs-nuk ka ndryshim n fazn
e vals s reektuar
Si pasoj e ktij ndryshimi t fazs, nse vala e dhn

reektohet prej mjedisit m t dendur do pik e zorrs
sht e detyruar t lkundet nn ndikimin e t dy va-
lve: t ndrhyrsit dhe t reektuarit. Kto dy val
jan koherente dhe ato interferojn. Ato jan me kahe
t kundrt dhe zhvendosje fazore.
Karakteristika e ksaj interference vrehet me kt Fig. 7a) Skema e eksperimentit. b) Barqet dhe
nyjet te lkundja e telit
eksperiment: n njrin skaj t perit t prforcuar ven-
dosim pirun me z i cili detyrimisht lkundet nn ndi-
kimin e elektromagnetit (g. 7a), Skaji tjetr hidhet Kjo varet prej vendpozits s perit. Q ta kuptoj-
prtej makares s palvizshme dhe prforcohet me m kt do t shrbehemi me g. 8, te e cila jan tre-
pesh ose dinamometr. Frekuanca e elektromagnetit guar valzimet e vals ndrhyrse (vizatuar me vij te
pirun kshtu e tuar sht 100 Hz. kuqe) dhe vals reektuese ( t vizatuara me vij t
Pasi peri nga t dy ant sht i lidhur, ktu ndodh kaltrt) n momente t ndryshme t lkundjes. Ato dy
reeksioni i vals dhe si rezultat i vals interferuese val inteferojn dhe krijojn val qndrese (e shnuar
dhe llestare krijohet val qndruese. Vala qndruese me t gjelbrt). Shihet se largsia ndrmjet dy barqe-
ka barqe te shprehura qart-vendi ku peri lkundet me ve sht O/2. Prej g.8 gjithashtu shihet se t gjitha
amplituda maksimale, dhe nyje-vende ku nuk ka kur- pikat ndrmjet dy nyjeve lkunden n faz, ato nji-
rfar lkundje. Vendpozita e barqeve dhe nyjeve nuk kohsisht kan vlera maksimale n nj ose dy kahje.
ndryshon me kohn, ato nuk lvizin sipas gjatsis s Gjithashtu, t gjitha pikat majtas edhe djathtas prej
perit, prandaj valt e ktilla i quajm val qndruese. nyjes lkunden me faza t kundrta, zhvedosje faze
pr S
39
desno od jazolot osciliraat so sprotivni sopstveni
fazi frekvencii, osnovnata
desno od jazolot osciliraat so sprotivni harmonici. sopstveni
fazi t prmendim se valt qnduese te teli i dhn Kshtu
Duhet Kaj estojnite
tojmosnovnata
frekvencii, relacionin
branovi,pr
za trazlika
ashtuquajturn
od dvi-
nuk mund t krijohen gjat fardo frekuence, por ve- frekuencat e veta,
è~kite (progresivnite),
harmonici. ne m=
themelore (per 1) dhe
doa|a do freku-
prenos
tm gjat ndonj frekuence t caktuar. Nse e kemi ras- encat m tstojnite
na energijata.
Kaj larta- harmonike.
branovi, za razlika od dvi-
tin e lkundjes s telit i cili sht i prforcuar nga t Te valt (progresivnite),
è~kite qndruese, pr dallim prej lvizseve
ne doa|a do prenos
dy ant, n t dy ant patjetr t krijohen nyje, kurse (progresivet),
na energijata. nuk vjen deri te bartja e energjis.
ndrmjet tyre disa barqe. Largsia ndrmjet dy nyjeve T dy valt q lvizin n kahje t kundrta bartin sasi
sht O/2. t njejta t energjis, kshtu vjen deri te bartja e ener-
gjis n t dy kahjet e kundrta.
nyje bark nyje bark nyje bark nyje
O/2
Valt qndruese mund t krijohen te t gjitha
y1 llojet e valve: te valt n uj, te valt e zrit, buri-
t=0 met e radiovalve-antenat jan rezultat i zgjerimit t
O
valve qndruese elektromagnetike.
x Lkundjet e telave te instrumentet me tela kan for-
y2
mn e valve qndruese. Po ashtu, prve frekuencs
themelore madhsia e s cils sht e caktuar me re-
t=T/4 lacionin (3) ku operimi, teli prodhon edhe frekuenca
x q jan numr i plot her
harmonici m
- obe t larta dhe t cilat qu-
rtonovi
nyje bark nyje bark nyje bark nyje hen harmonike.
Pra{awa, harmonici
zada~i, obertonovi
-aktivnosti
y1 Pyetja, detyra, aktivitetet
1. Bni eksperiment t ktill. N en t gjr t cek-
t=T/2 t futni uj (g. 9.a). Pr at qllim mund t shrben
O
x
edhe tava e zakonshme. Merrni dy shkopinj, ashtu q
me t parin ju ta prekni ujin, kurse me t dytn sho-
kun ose shoqen tuaj. A jan burimet koherente?
t=T
a) b)
Fig. 9.
Fig.8. Lkundja n vende t ndryshme t telit n koh t
ndryshme. Shihet se vendet e nyjeve ndrhyrse dhe vala e re-
2. T dy shkopinjt vendosni mbi nj mbshtetse
ektuar jan gjithmon me faz t kundrt. Atje lkundja nuk
ka. Barqet jan vende me amplituda mksimale.
dhe n mnyr ritmike prekni siprfaqen e ujit (g.
9.b). ka vreni?
3. Duke shfrytzuar udhzimin e programit PE-
ARLS, dhe udhzimin t punuar prej antarve t
Domethn te gjatsia e telit L mund t krijohen ve-
projektit Tempus- Shkup, 2001 nga Instituti i ziks
tm numr i plot i gjysmave prej gjatsis valore: L=
n sektorin valt, studioni Przierja e valve.
mO/2 ku m = 1,2,3..., t cilve u prgjigjen frekuencat
4. Largsia ndrmjet dy nyjeve t vals qndruese, t
personale:
krijuara prej dy pirunave me z n ajr, sht 40cm.
v Sa sht frekuenca e pirunit nse shpejtsia e zrit
f m (m = 1,2,3) (3)
2L sht v= 340 m/s? (Prgjigje: 425 Hz).
v sht shpejtsia e zgjerimit t vals.
40
3.5. HAJGENS-FRENELOV PRINCIP
DIFRAKCIJA NA BRANOVI
3.5 PARIMI
Hajgensov HAJGENS-FRENEL I
princip Atje fronti valor n momentin t sht sfera BB1, kurse
DIFRAKSIONIT T VALVE si do pik e tij paraqet burim vals elementare sferi-
ke, anvelopa e tyre e prbashkt sht prseri sfer-
Parimi i Hajgensit front valor n momentin
Sekundarnite (t+'t).
izvori se koherentni
Nj varg i dukurive t lidhura me zgjerimin e va- Burimet sekondare jan koherente

lve, reektimi i tyre, prthyerja ngjajshm mundet
thjesht t sqarohen nse njihet fronti valor i vals. Hajgensi sht ithtar i madh pr natyrn valore t
N vitin 1690 zikani holandez Hajnrih Hajgensi ka drits, por ideja e tij nuk ka qen n prgjithsi e pr-
propozuar nj mnyr t thjesht se si t caktohet fron- kapur deri te paraqitja e zikanit franez Frenel i cili
ti valor n momentin (t+'t) nse e dim pozitn e fron- parimin e Hajgensit e plotsoi dhe e sqaroi. Pikerisht,
tit n momentin t. Freneli konstaton, q me nj varg eksperimentesh sh-
Hajgensi kaizvor
propozuar se do pik prej frontit valor t edhe e konstatuar, se valt sekondare elementare t
sekundaren
n momentin t paraqet burim sekondar t vals ele- cilat shtrihen n frontin valor jan koherente. Pran-
mentare sferike. Fronti valor n momentin (t+'t) do t daj fronti valor ne cilndo pik n momentin pas nj
jet anvelopa e prbashkt e ktyre valve sekondare. kohe 't tohet si rezultat i interferencs t valve se-
Do ta ilustrojm iden e Hajgensit nprmjet zgjeri- kondare. Hajgens-Freneloviot princip
mit t vals n mjedisin homogjen. Prandaj, parimi Hajgens-Frenel thot:
do pik n hapsir e goditur nga valzimi (do
pik e frontit t vals) sht burim i sferike elementa-
A t B re sekondare, kurse interferenca e valve sekondare e
prcakton valzimin n cilndo pik te e cila vala ar-
rin n momentin pasues.
t+'t
A1 B1
Fig.1 Proeksioni i vals s rafsht dhe sferike
n rafsh (rafshi i burimit t vals sferike) Fig.2
Te g.1 majtas sht dhn fronti i valve t vals

s rafsht AA1. N momentin t, ai paraqet rafsh. do Me eksperiment t realizuar me valt n uj mund
pik i atij rafshi sh burim i vals elementare sferi- t konstatohet parimi i par i Hajgens-Frenelit. N
ke, kurse anvelopa e prbashkt e ktyre valve pr- enn e cekt me uj, n njrin skaj montohet shufr e
sri sht rafsh. drejt e cila me ndihmn e motorit lkundet lart-posht,
Kjo do t thot se fronti valor n momentin (t+'t) - duke e prekur siprfaqen e ujit (g.2). Ashtu q, n
tohet n largsi 'R: siprfaqen e ujit tohet val e rrafsht, frontet valore
t t cilve ktu jan drejtza paralele.
'R= v't (1)
N gurn e njejt djathtas sht paraqitur zgjerimi
i vals sferike n rrafshin e burimit S.
41
Dukuria e difraksionit ndodh kur vala kalon n ku

N rrugn e asaj vale t t nj pengese, ndonj hapje ose objekt. Asnj veti
rrafsht, paralele me fron- nuk ndryshon gjat dukuris difraksion prve drej-
tin valor sht vendosur timit t prhapjes s vals (g.5). Gjatsia valore,
penges me hapje t vogl. frekuenca, perioda dhe shpejtsia jan t njjta edhe
Tregohet se ajo pjes e vo- pas dukuris difraksion. Kjo mund t konstatohet
gl (q mund ta llogarisim eksperimentalisht.
pr pik) bhet burimi i va- Me ndihmn e pllaks drejtvizore dhe elektromo-
Fig.3. ls elementare sferike (ktu torit t shkaktojn krijimin e valve t rrafshta n
rethore). Pas pengess pr- uj (sikurse ne g. 1) dhe n rrugn e tyre t vendo-
hapet vala rrethore. Te foto- sin pengesa me hapje dimenzionet e t cilave do ti
graja e g.3 shihet vala e atill sferike. ndryshojm ( g.6). Nse hapja sht me dimensi-
Pjesa e dyt prej parimit t Hajgens-Frenel do ta tre- one t vogla ose t rendit t madh t gjatsis valo-
gojm me ndihmn e valve n uj. re t vals ndrhyrse, pas pengess do t tohet val
rrethore ( g.6a).
Fig. 4a Fig. 4 b
a) b)
Te ena e njjt vendoset t oscilon mbshtetsi me
Fig. 6
shum shkopinj (shihe gurn 4a), ashtu q ato e pre-
kin njkohsisht ujin. do shkop paraqet burim t vals
sferike, por pasi ato burime jan koherente, valzimet e Por nse hapja e pengess zmad-
tyre interferojn. Si rezultat i interferencs n nj far hohet (g. 6b), do t vrejm se
largsie tohet val i rrafsht (ktu drejtvizore). deri te shtrembrimi i frontit va-
lor do t vjen vetm te skajet e
Difraksioni i valve hap-jes, deri sa n pjesn m t
madhe fronti valor do t jet vij
e drejt.
Edhe te pengesat vrehet duku-
ria e shtrngimit t frontit va-
lor. Nse n rrugn e valve n
uj vendoset penges e vogl di-
burimi mensionet e t cilave jan t kra-
hasueshme me gjatsin valo-
re t vals, froni valor do t de-
formohet (g. 7 lart dhe n mes),
por jo shum. Nse pengesa sh-
teh t me dimensione t mdha, va-
penges
lzim pas pengesave nuk ka pr
Fig. Vala e rrafsht e difraksionit t pasur, por vetm te te het do
t vjen deri Fig. 7
42
te shtrembrimi i frontit t valve (g.7 posht). Vizatoni se si shihet vala pas hapjes s pengesave.
Dukuria e shtrembrimit t frontit valor gjat kali-
mit npr hapje me dimensione t vogla, t krahasu-
eshme me gjatsin valore t vals, ose te tehet, qu-
het difraksion i vals. Dukuria e difraksionit t val-
ve sqarohet me parimin e Hajgens-Frenelit. Valt se-
kondare t hapjes s ngusht prej g. 6a, inteferojn,
numri i tyre sht i vogl ashtu q rezultati i interfe-
rencs sht krijimi i vals ngjajshem si vala sferike.
Fig. 9 Fig. 10
Te g.8 sht dhn fotograja e difraksionit t dy
hapjeve t vendusura n rrugn e vals s rrafsh-
t n uj. Shihet se valt pas hapjeve inteferojn, 2. N enn e njejt bni eksperiment t ngjajshm
ngjajshm sikur- me ate q sht dhn te g. 9 dhe te g. 10. Nse n
se q inteferojn mnyr ritmike e lvizni dorn (g. 10) do t toni
dy burime t pa- val t rrafsht.
varura. 3. ka mendoni, nse si burim q n mnyr ritmi-
Difraksioni i va- ke e prek ujin, prdorni vegln me ndonj far forme
lve pas penge- t mbuluar, fronti valor pas pengess te eksperimenti
save paraqitet
nga g.9 a do t ndryshon?
edhe te zri. do
4. A keni vrejtur se si violinistt i akordojn violinat
kush din se mun-
e tyre? Sqaroni!
det ta dgjon mu-
zikn nga radioja 5. Nse kitara sillet n mjedisin me tjetr temperatur
Fig.8 prej dhoms fqin- ajo duhet t akordohet, pse?
j edhe pse nuk e 6. Krkoni n internet web faqet: Standing Waves
sheh radion. Formation of Standing Waves
Difraksioni i valve, gjithashtu sikurse interferenca www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/class/waves/
sht e duhur pr t gjith llojet e valve. Por, kush- u10l4b.html dhe
ti themelor q t vrehet ky fenomen sht se hapja, www.cord.edu/dept/physics/p128/lecture99_35.html -
ose pengesa n t ciln has vala duhet t jet me mad- 16k - 17 Mar 2003
hsi t krahasueshme ose m t vogl se gjatsia va- dhe vreni simulimin e valve qndruese.
lore e vals q ndrhy. 7. Krkoni n internet web faqet:
Hygens principle
Pyetje, detyra, aktivitete 1. The Physics of Light: Hygens principle
librarz.thinkquest.org/27356/p_hzgens.html - 14k-
1. Bni eksperiment t ktill n kushte shtpia-
ke. N en t gjt e t cekt futni uj. Pr at qllim 2. Hygens principle
mund t shrben edhe tava e gjr e zakonshme. N farside.ph.utexas.edu/-rtzp/teaching/302l/lectures/
tehet e tavs vndoni plhur q t eliminohet, t pak- node135.html - dhe
tn pjesrisht reeksioni i valve prej faqeve t ta- 3. id.mind.net/-zona/mstm/physics/waves/propaga-
vs. N mesin e tavs vendosni dy pengesa g.8. N tion/hygens1.html - 4k
njrn an me shkop t shkurtur prekni ujin n m- dhe studioni formimin e fronitit valor me ndihmn e
nyr ritmike. ka vreni pas pengess? Hajgens-Frenelit.
8. N web faqen
www.smeter.net/propagaton/images/wavediffracti-
on-2.gif
vreni simulimin e paraqitjes s difraksionit t drits
dhe studioni.
43
Pak histori Parimi i Hajgens-Frenelit thot:do pik n hapsi-

r deri te cila ka prekur valzimi sht burim i vals
Hristian Huygans (1629-1695) elementare sferike, kurse interferenca e valve se-
sht zikam i dgjuar holandez kondare e prcaktojn frontin valor n cilndo pik
dhe matematikan krijues i par i te e cila valzimi arrin n momentin e ardhshm.
teoris valore pr dritn n vitin
1690.Ai i pari e ka dhn formuln Dukuria e difraksionit ndodh kur vala kalon n ku-
pr lavjersin dhe ka konstruktuar rin e nj pengese, ndonj hapje ose objekt.
or me lavjers.
Punt e tija matematikore jan pr Gjat dukuris difraksion asnj veti e vals nuk
prerjet konike cikloida dhe teoria e gjass. Me prsos- ndryshon prve drejtimit t prhapjes s vals.
jen e teleskopit ai e ka zbuluar satelitinSturn, Tigan,dhe
katreguar se unaza e Saturnit nuke prek siprfaqen e tij. Kushti themelor q t vrehet fenomeni difraksion i
valve sht hapja ose pengesa ku has vala duhet t
Augustin Fresnel (1788-1827) sht jen me madhsi krahasuese, ose m e vogl se gja-
zikan idgjuar francez. Ai ikavndu- tsia e vals q ndrhyn.
ar bazat e optiks valore bashkohore.
Duke e plotsuar parimin e Hajgensit
me iden se valtsekondare interferoj-
n, aie ka dhn edhe teorin matema-
tikore. pr difraksionin e drits. Edhe
translativitetin e valve t drits s pari
ka qen e vrtetuar prej tij. Formulat e Freneit pr ampli- Gjra interesante
tudm dhe fazn e drits s reektuar dhe t prthyerjes
nuke kan humbur rndsin e tyre edhe sot.
Rezime t shkurtr pr msimet 3.3 dhe 3.4.
Dukuria e radhitjes s dy (ose m shum) valve ku for-

mohen valt me amplituda kohore t prhershme n do
pik t hapsirs te e cila valzimi shprndahen, quhet
interferenca e valve.
Amplituda e lkundjet te pika e dhn, e vendosur n Pr mundsin e krijimit t valve qndruese te pl-
hapsir ku ndodhin interferenca e valve, do t jet lakat t cilat nxiten te lkundjet, ka thn Hladin. Ai
maksimale, nse ndryshimi i shkuarjes t rrezeve t t me gudaln e violins ka shkaktuar lkundje n pl-
dy valve q e shkaktojn lkundje n at pik sht e laka metalike me siprfaqe n form t katrorit ose
barabart me numr t plot her sipas gjatsis valore. rrethit. Varsisht prej asaj ku pllaka e atill do t pr-
Amplituda e lkundjes te pika e dhn do t jet mini- forcohet,n t gjat lkundjes paraqiten lakore ny-
male, nse ndryshimi i shkuerjes s rrezeve prej t dy jesh. Q t mundet kto lakore t jen t shikuara,
valve q interferojn, dhe t cilat q i shqetsojn osci- mbi pllakn vendoset rr e imt e kuarcit. N vendet
limet n pikn e dhn sht e barabart me numr tek ku pllaka lkundet me amplitud maksimale, grimcat
t gjysmave t gjatsis s vals. e rrs nuk do t gjenden. Rra mblidhet n vendet
ku jan nyjet e lkundjes t pllaks. N gurn lar-
t jan valt qndruese t kutis s drurit t kitars.
44
3.6. ODBIVAWE I PREKR[UVAWE

3.6. NA
REFLEKTIMI
BRANOVIDHE PRTHYER-
JA E VALVE
Nse ndonj val bie mbi siprfaqen kutare t

ndonj sendi ai prej tij pjesrisht reektohet. Ai re-
ektim, varsisht prej asaj se siprfaqeja sht e
lmuet ose shum e shtrembruar, mund t jet e
orientuar ose difuze. Pr reektimin e valve vlen Fig. 2. Fotograa e reektimitt
lgji i par i Snelit, sipas t cilit: valve n uj
Nse mbi siprfaqen e rrafsht kutare bie val e
rrafsht, ashtu q rrezja e tij me normalen formon
knd D, ai pas reektimit formon me normalen knd Nse n kadn e banjos pr valt n uj prdoret burim
Eq sht i barabart me kndin ndrhyrs: vijor, kurse n rrugn e vals nn ndonj knd n lidhje me
frontin e valve vendoset penges drejtvizore, fronti i va-
D E ls s reektuar formon knd t njjt n lidhje me norma-
len e rrafshit ndrhyrs si edhe rrezes ndrhyrse.
Ligji i par i Sneulit thot:
Gjatrefleksija
Pri reektimit prej nj siprfaqe
od dadena grani~nakupovr-
tare,
kndi upadniot
{ina, ndrhyrs sht
agol i ebarabart
ednakovmenakndin
agolote re-
na 1 D E
ektimit.
refleksijata.
Rrezja ndrhyrse
Upadniot zrak na e vals
dadens dhn,
bran, normalja
negovata M N
e tij dheirrezja
normala e reektuar shtrihen
reflektiraniot n rrafhin
zrak leàt vo istae
njjt.
ramnina. 2
J
vala vala e
ndrhyrse reektuar Fig. 3. Rrezja ndrhyrse, e reektuar dhe e prthyer
Megjithatn kurin e t dy mjediseve tet cilat va-

ltlvizin me shpejtsi t ndryshme, prve reeksionit
(g. 3) ndodh edhe prthyerja evals (g.4).
vala vala
ndrhyrse e reektuar
PENGESA
Fig. 1
Kjo veti e valve, q vlen pr t gjitha llojet e

valve (mekanike, t zrit, t drits, radiovalt etj.),
t skicuara n gurn 1, mund thjesht t demostro-
het mendihmn e valve n uj.
vala e prthyer
Fig. 4
45
Agol na prekr{uvawe
Kndi iprthyerjes J sht kndi ndrmjet norma- Gjat prthyerjes s vals prej mjedisit me shpejtsi
les dhe rrezes s prthyer kurse madhsia e tij varet prej t madhe, n mjedisin me shpejtsi m t vogl, rre-
asajAgol na raporti
si sht prekr{uvawe
ndrmjet shpejtsive t prhapjes zja e prthyer sht orientuar nga normalja e mjedi-
n mjedisin ndrhyrs v1 dhe shpejtsia n mjedisin ku sit kutar.
prthyet rrezja v2: Gjat prthyerjes prej mjedisit me shpejtsi m t
vogl, n mjedis me shpejtsi m t madhe t prha-
sin D v1 pjes s vals, rrezja e prthyer shprndahet prej nor-
n21 (2)
sin J v2 males n siprfaqen kutare.
Refleksija i prekr{uvawe
Raporti ndrmjet shpejtsive t mjediseve 1 dhe 2, Re i Hajgens-Freneloviot
ektimi dhe prthyerja princip
dhe
n21 quhet indeksrelativen indekstna
relativ i mjedisit dyt n lidhje me parimi i Hajgens-Freneli
Refleksija i prekr{uvawe
tprekr{uvawe
parin. i Hajgens-Freneloviot princip
Edhe paraqitja e prthyerjes
relativen indeks sna
valve mundt tre- Sjellja e t gjitha llojeve t valve n siprfaqen ku-
gohet nprmjet valve n uj. Shpejtsia e ktyre va- tare ndrmjet dy mjediseve te t cilat valt shprda-
prekr{uvawe
lve varet prej thellsis s ujit. Sa m e madhe sht hen me shpejtsi t ndryshme dhe ligjet e Sneleusit,
thellsia e ujit, m e madhe sht edhe shpejtsia n uj. mundet leht t sqarohen nprmjet parimit t Haj-
Pra kshtu nse n rrugn e prhapjes s vals s ujit t gens-Frenelit. Pr kt qllim do t na shrbej viza-
rrafsht vendoset pllak qelqi, por ashtu q mbi t ako- timi i g. 6.
ma t ket ujl,shpejtsia e prhapjes s vals n at pjes Supozojm se tufa e vals s rrafsht bie mbi sipr-
t jet m e vogl. Nse tehu i pllaks s qelqit formon faqe e rrafsht kutare MN. Vala pjesrisht reekto-
ndonj knd n lidhje me frontin valor, kto val n at het, kurse pjesrisht prthyhet. Pse vjen deri te kto
pjes do t prthyhen (g. 5). dukuri, dhe nn cilt knde ndodh reektimi, prka-
Pr prthyerjen e valve vlen ligji i Sneliut pr tsisht prthyerja?
prthyerje: gjat prthyerjes s valve, rrezja ndrhyr- Fronti i valve t vals ndrhrse, t shnuar me
se, normalja dhe rrezja e prthyerjes s vals shtrihen AA , kur ndrhyn nnkndin D, nukarrin njko
1
n rrafshin e njjt.
2
1r
1 2r
D E
A1 B1
1 E
D D E
O1 O2
M A B N
B2
2
J
Fig. 5
1p 2p
Raporti i sinusit t kndit ndrhyrs dhe sinusit t Fig. 6

prthyerjes sht i barabart me raportin e shpejtsi- hsisht te siprfaqja kutare, po rn momentin ku rr-
ve t prhapjes s vals te mjedisi ku rrezja ndrhyn dhe rezja 1 sht te pika A, rrezja 2 sht n pikn A1.
shpejtsia e mjedisit ku vala prthyhet. Ky raport quhet Gjat intervalit kohor pr t cilin rrezja 2 do t
indeksi i relativitetit t prthyerjes n mjedisin 2 n lid- arrin prej piks A1 deri te pika B, te t gjitha pikat
hje me mjedisin 1. e siprfaqes kutare t segmentit AB gradualisht ar-
rin valzimi dhe ato sipas parimit t Hajgens-Frene-
lit bhen burime t valve elementare sferike. Kto
val prhapen me
46
shpejtsi t ndryshme te mjediset 1 dhe 2, prandaj Nse barazimin e majt e pjestojm, do t tojm:
edhe rrezet e tyre n kto mjedise jan t ndryshme. v1 't
Me t kuqe jan shnuar valt te mjedisi 1, kurse me
AB sin D
v1 sin D
violet valt te mjedisi 2. ose (6)
N momentin kur valzimi i rrezes 2 ka arritur te
v 2 't sin J v 2 sin J
pika B te siprfaqja kutare, si rezultat i interferen-
Pra{awa, AB zada~i, zada~i,
Pra{awa, aktivnosti aktivnosti
cs s valve sekondare krijohen fronte t valve, e Pra{awa,me t ciln sqarohet zada~i, aktivnosti
relacioni (2) pr prthyerjen e va-
mjedisi 1, BB1, kurse te mjedisi 2 fronti i valve BB .
Pra{awa,Pra{awa,
Pra{awa,
Pra{awa,
lve. zada~i,
zada~i,
zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
aktivnosti
aktivnosti
2
Prej fotogras shihet se t dy trekndshat 'AA1B
dhe 'AB1B jan t puthitshm (jan knddrejt, kan Pra{awa, Pyetje, detyra,
Pra{awa, zada~i,
zada~i, aktivitete
aktivnosti
aktivnosti
hipotenuz t prbashkt te brinja AB1 = BA1pasi ato
jan rrugt e kaluara prej vals te mjedisi ndrhyrs 1.ka sht reektimi i valve? Si sht lidhje ndrm-
pr kohn 't pr t ciln rrezja 2 e ka kaluar rrugn jet kndit ndrhyrs dhe kndit t reektimit?
prej piks A1 n B). Prej vizatimit shihet se: 2. Si ndryshon gjatsia e vals gjat kalimit prej mjedi-
sit me shpejtsi m t vogl n mjedis me shpejtsi m
B1BA =E dhe A1AV =D si knde me kra- t madhe t prhapjes s valve?
h normal. Pasi kto knde, nga ana tjetr, jan t ba- 3. Gjat ndrhyrjes normale t vals mbi siprfaqen
rabart pr shkak t puthitshmris s trekndsha- kutare q ndan dy mjedise me shpejtsi t ndryshme
ve, vijon t prhapjes s vals a vjen deri te prthyerja e vals?
D E Prshkruaje ka ndodh n at rast t kalimit prej nj
mjedisi n tjetrin. Cilat madhsi, q e karakterizojn
me t ciln sht vrtetua relacioni (1). Kratko valn ndryshojn,
rezime
Kratko rezime kurse cilt nuk ndryshojn?
Q t vrtetohet relacioni (2) duhet ti analizojm KratkoKratkorezime rezime
trekndshat 'AA1B dhe 'AB1B. Ato jan trekn- Kratko
Kratko
Kratko
Kratko rezime rezime
rezime
rezime
dsha knddrejt katetet e t cilve jan AB1 dhe AB2
Rezime t shkurtr
i paraqesin rrugt e kaluara t rrezes 1 n mjediset 1 Kratko rezime pri refleksija
Nse ndonj
Kratko rezime val bie mbi siprfaqen priku
pri tare t ndon-
refleksija
dhe 2 pr interval t kohs 't pr t cilin rrezja 2 od
e kadadena odgrani~na
dadena povr{ina,
grani~na upadniot
povr{ina, pri
refleksija
refleksija
agol
upadniot e eksio-
agol e
j sendi ai prej tij pjesrisht
od dadena grani~na povr{ina, upadniot agol re ektohet. Pr re e
kaluar rrugn A1 n B. Pra kshtu ednakov od dadena
na
ednakov agolotgrani~na
na na povr{ina,
refleksijata.
agolot na pri pri
refleksijata. refleksija
upadniot
pri refleksija
refleksija
Upadniot agol
Upadniot e
ni e vals vlen ligji i Sneliusit
ednakov na agolot na refleksijata. Upadniot q
pri thot: gjat
refleksija re ekti-
AB1 v1 't dhe AB 2 v 2 't . (3) od dadena zrakod od
ednakov
odna dadena
dadena
dadena
zrak
mit prej
zrak
daden grani~na
na
na siprfaqes
grani~na agolot
grani~na
grani~nabran,
daden
dadenpovr{ina,
povr{ina,
na refleksijata.
povr{ina,
povr{ina,
negovata
bran,
kutare
bran,
upadniot
upadniot
upadniot
normala
negovata
t dhn, normala
upadniot
negovata kndiUpadniot
agol
agol
agol
i
normala
e i i
agol ndrhy- e ee
ednakov
zrak
ednakov
ednakov
reflektiraniot
ednakov na
na na
na daden
agolot
agolot
agolot
reflektiraniot zrak na bran,
na
na
leàt refleksijata.
negovata
refleksijata.
refleksijata.
zrak vo ista
leàt normala
Upadniot
Upadniot
Upadniot
ramnina.
vo ista ramnina. i
rsna shtagolot
reflektiraniot nazrak
i barabart refleksijata.
me kndin
leàt voe ista Upadniot
re
pri
pri ektimit.
refleksija
refleksija
ramnina. Rrezja
Pasi AVV2 =J, si knde me krah normal, kurse zrak zrak
zrak
zrak
od na na na
reflektiraniot
na
daden
odndrhyrse
dadena grani~na
dadena
daden
daden
daden bran,
grani~na bran,
zrak
bran,
bran, leàtnegovata
negovata
negovata
negovata
povr{ina,
e vals spovr{ina,
dhn, normalja
vo ista normala
ramnina.
normala
normala
normala
upadniot
upadniot i
agol
e saj agol i
dhe rre-
i
ee
i
prej fotogras shihet se reflektiraniot
reflektiraniot
reflektiraniot
reflektiraniot
ednakov zrak
na agolot
agolot zrak
zrak
zrak leàt
leàt
naleàt
leàt vovovo
vorrafshine
ista
refleksijata. istaista
ista ramnina.
ramnina.
ramnina.
ramnina. Upadniot
zja reektuese
ednakov na shtrihenna n
refleksijata. njjt.
Upadniot
zrak
Gjat na
zrak na
kalimitdaden
daden ndrmjetbran,dy negovata
bran, negovata
mjediseve me normala
shpejtsii
normala it
AB1
sin D reflektiraniot
ndryshme t prhapjes
(4) reflektiraniot
odnosot na sinusot
odnosot
zrak leàt
zrak leàt
na sinusot
s vals,
na upadniopt
vo ista
vo istaprve
na upadniopt
ramnina.
reektimit,
ramnina.
agol i agol i
AB ndodh
odnosot edhe
na prthyerja
sinusot pr nat upadniopt
ciln vlen ligji i Sneliu-
agol i
sinusot odnosot na
na prekr{eniot
sinusot sinusot
na prekr{eniot na upadniopt
e ednakov na odnosot
e ednakov naagolodnosot i
dhe sit pr
sinusot prthyerje
na prekr{eniot q thot: raporti
e ednakov i sinuseve t
na odnosot kndit
na
odnosot odnosot
sinusot
odnosot
odnosot
brzinite
na nanana
na
brzinite
na sinusot prekr{eniot
sinusot
sinusot
sinusot
{ireweto
na na na
na e upadniopt
ednakov
upadniopt
upadniopt
{ireweto
upadnioptna branot na
agolna
agolagol
odnosot
agol
vo
branot i
i vo vo ii
nandrhyrs
brzinite dhe na
sinusit{ireweto
t kndit naprthyerjes
t branot sh-
AB2 sinusot
na
sinusot
sinusot
sredinata na
vo na
brzinite
na prekr{eniot
prekr{eniot
koja na
prekr{eniot
zrakot {ireweto
e
upa|a ee ednakov
ednakov
ednakov
i na
brzinatana na
na odnosot
branot
odnosot
odnosot
na vo na
sin J , sinusot sredinata
na prekr{eniot vo koja zrakot
e ednakov upa|a
na i brzinata
(5) sredinata
t i barabart vo koja me zrakot
raportin upa|a
e i odnosot
shpejtsive brzinata
t na
prhap-
AB na na
sredinata
na
sredinata
na brzinite brzinite
brzinite
brzinite
odnosot na vo
sredinata koja
nana vo na koja
na
na
branot
vo koja
{ireweto
sinusot {ireweto
zrakot
{ireweto
{irewetose
branot
na se upa|ana
prekr{uva.
na se na
na i
branot
upadniopt brzinata
branot
branot
branotOvoj
prekr{uva. vo
agol vo vo
voina
Ovoj
odnosot
sredinata
jesodnos
s valve votesinusot
koja
mjedisibranot
kuna upadniopt
rrezja prekr{uva.
ndrhyn agol
dhe Ovoj i
shpej-
odnos sredinata
sredinatasredinata
sredinata
sredinata se
sinusot na vo vo vo
vo
vika
koja vo
se koja
koja
koja
koja
zrakot
na prekr{eniot
prekr{eniot zrakot
zrakotbranot
zrakot
relativen
vika upa|a upa|a
upa|a se
upa|a
relativen
i prekr{uva.
i i
indeksi brzinata
brzinata
brzinata
brzinata indeks
na Ovoj
na na
na na
sinusot
odnos
tsis ssemjedisitvikaku vala ee ednakov
relativen ednakovindeks na odnosot
na odnosot na
sredinata
odnos
sredinata
sredinata
prekr{uvawe
sredinata
na prekr{uvawe
vo
brzinite se
vo
navo
vo
koja koja
vika
koja
koja
sredinata
branot
na na branot
branot
branot 2prthyhet.
relativen
vose
se
sredinata
se
{ireweto se
prekr{uva.
odnos
prekr{uva. 2
na voKy
prekr{uva.
prekr{uva.
na raport
indeks
Ovoj
branot Ovoj
sre-
odnos Ovoj
Ovoj
na qu-
vo na
sre-
me zvndsimin e relacioneve (3) n (4) dhe (5) -odnos nahetbrzinite
prekr{uvawe
indeksi nanasredinata
{ireweto 2 vonaodnos branot na sre- vo 2
dinata
odnos odnos
prekr{uvawe
odnos
1.se
sredinata sese
Upadniot
dinata 1.ivika
sevo
vika relativitetit
vika
kojana
vikazrak,
Upadniot tzrak,
sredinata
relativen prthyerjes
relativen
relativen
normalata
relativen
zrakot upa|a 2indeks
vo iodnos
iindeks
normalata s mjedisit
indeks
indeks
zrakot
brzinata nana
i nasre-
na
na
zrakot
na
tohen sredinata
dinata
n lidhje
prekr{uvawe
dinata
prekr{uvawe
prekr{uvawe
na prekr{eniot
1. vo koja
Upadniot
memjedisin
1. Upadniot
na na
na
zrakot
zrak,
1. Rrezja
sredinata
sredinata zrak,
sredinata
upa|a
normalata
normalata
2
2
2ista
vo vo
vo
i brzinata
ndyrhyrse,
odnos
odnos
odnos
i
i
zrakot
na
na
na
normal-
zrakot
sre-
sre-
naramnina.
sre-
prekr{uvawe
sredinata
sredinata vobran
na prekr{eniot
na
vo sredinata
koja
koja
leàtbran
branot
branot 2voleàt
vose
se odnos ramnina.
vo istasre-
istana
prekr{uva.
prekr{uva. Ovoj
Ovoj
v1't
najaprekr{eniot bran leàt vo ramnina.
sin D dhe v 't dinata dhe
dinata
na
dinata
dinata 1. 1.rrezja
prekr{eniot
1.
1.
Upadniot evals
Upadniot
Upadniot
Upadniot zrak, szrak,
bran prthyer
zrak,
zrak, leàt shtrihen
normalata
vo
normalata
normalata
normalata ista
i n rrafshin
iramnina.
ii
zrakot zrakot
zrakot
zrakot
sin J .
2 odnos se vika
odnos se vika relativen indeks na relativen indeks na
AB na eprekr{eniot
na
na njjt.
prekr{eniot
prekr{eniot
naprekr{uvawe
prekr{eniot branna bran
bran
bran
leàt leàt
leàt
leàt
sredinata vo vo
ista
2 vo
voista
vo ista
ista ramnina.
ramnina.
ramnina.
ramnina.
odnos na sre-
AB prekr{uvawe na sredinata 2 vo odnos na sre-
dinata 1.
dinata 1. Upadniot
Upadniot zrak, zrak, normalata
normalata i i zrakot
zrakot
na prekr{eniot
na prekr{eniot bran bran leàt
leàt vo vo ista
ista ramnina.
ramnina.
47
3. 7. ZVU^NI BRANOVI
3.7. VALT E ZRIT Vreni: topi te lavjersi llon dukshm t lkun-
det.
Fusha e zrit, prkatsisht krijimi, prhapja dhe m- Edhe pse pirunin B nuk e kemi ngacmuar, ai pr-
nyra sipas t cils pranohet zri msohet n lmin- e sri do t llon t lkundet. Lkundjet e zrit t piru-
veant t. ziks-akustika.
akustika nit A krijojn ndryshim periodik t shtypjes dhe den-
dsis s ajrit q arrin deri te piruni B dhe e detyron
INFRAZRI Z R I ULTRAZRI t lkundet. Themi, ndrmjet t dy pirunave ka ndo-
dhur rezonanca Megjithat, nse te njri krah
e zrit.rezonancija
zvu~na
t pirunit shtohet ndonj cop metal, me t ciln do t
1 Hz 10 Hz 100 Hz 1 kHz 10 kHz 100 kHz ndryshon frekuenca, kushtet pr rezonanc nuk do t
plotsohen. Lkundjet e pirunit t dyt jan t dob-
Valt e zrit jan val mekanike me frekuenca prej ta,pra praktikisht edhe nuk dgjohet zri (toni).
16 deri 20000 Hz. Konstruksioni ziologjik t veshit Kto ndryshime lkundse t shtypjes dhe dend-
sis s mjedisit material ndodhin sipas rregullave q
te njeriu sht e atill q ai nuk sht i aft ti regjistron
zrat me frekuenca f<16Hz, d.m.th., infrazri dhe zrat vlejn pr valt mekanike.
me f>20000Hz-ultrazri. Megjithat, ekzistojn kafsh Te lngjet dhe gazrat zri prhapet vetm si
infrazvukot
t cilat e
ultrazvukot dgjojn ultrazrin dhe infrazrin. val longitudinale. Te mjediset e ngurta elastike zri
N rastin e prgjithshm, do trup q sht i aft t mund t prhapet edhe si longitudinal edhe si trans-
oscilon te intervali i frekuencs s prmendur, mund t verzal. N vakuum nuk ekzistojn kushte pr pr-
jet burim i zrit. hapjen e valve akustuk.
Ekzistimii valve t zrit m s lehti mund t kon-
statohet me vesh. Ajo sht m e leht kurekziston re- Karakteristikat
Vo vakuum ne themelore
postojattuslovi za
zonanca e valve t zrit. Pr kt qllim bniktpro- {irewe na akusti~kite valve tbranovi
zrit
v.
Zrat q do dit i dgjojm jan t llojllojshm.
Osnovni
Ndrmjet tyrekarakteristiki
mjaft qart dallohen na zvu~nite
tonet mekani-
ke prej zhurmave. branovi
Me ka dallohen tonet e muziks prej zhurmave
B dhe ka sht ajo q e ngacmon ndryshueshmrin
q ekziston ndrmjet tonovi
muzi~kite toneve t ndryshme
{umovite muzikore?
A Zrin q e prodhon burimi q realizon lkundje
harmonike quhet ton i pastr ose vetm ton.Karak-
teristikat zike themelore t zrave t cilat regjistro-
hen me organet e dgjimit jan: lartsia, ngjyra dhe
niveli i zrit.
Lartsia e tonit sht prcaktuar me frekuencn.
T ngacmuara n lkundje pirunat me frekuenca t
rndsishme, japin tone t ndryshme sipas lartsis.
Fig. 1 Sa m e madhe sht frekuenca, visina, boja isht
m e madhe nivo
na glasnost
edhe lartsia. donjrit prej toneve prej shkalls mu-
zikore Visinata na frekuenc
i prgjigjet sakt tonot e caktuar. Kshtu,
Merrni dy piruna akustik A dhe B t cilat lkunden me pr shembull, toni A (la) ka frekuenc prej 440 Hz.
frekuenca t barabarta (g. 1). Kutijat e tyre t rezonan- Frekuenca e tonit q sht pr oktav m e lart
cs vndoni njra prball tjetrs,kurse largsia ndrm-
jet tyre le t jet prafrsisht gjysm metr. Topthi i vo-
gl vendosur ashtu q leht ta prek njrin skaj t pirunit
B. Me eki gome e godisim pirunin A.
48
se frekuenca e t parit dhe sht 880 Hz. Madhsia

E Psr mes
(1)
akustike e toneve ndahen n 10 intervale. Intervali i I
lartsive t toneve raporti i t cilve n frekuencat e St S
skajshme sht dy her m e madhe quhet oktav (e
para 16:32; e dyta 32:64 etj.). E
Instrumentet muzikore ose telat e zrit krijoj- ku Pmes = sht fuqia mestare. Intenziteti I i
n tone t prbr t cilt mund t paraqiten si shu- t
m prej lkundjeve harmonike frekuencat e t cilave vals s zrit shprehet me njsin:
jan vlera t plota prej frekuencs m t ult. Zri i J W
asaj frekuence m t ult (gjatsia m e madhe va- 2 2
.
lore) sht e njohur si themelor (i thjesht) ose toni i m s m
par harmonik, kurse osnoven t gjith t tjert jan toneprv
m Intenziteti i zrit si karakteristike energjetike sh-
t larta harmonike (obertone).
harmoniski ton povisoki t proporcionale me katrorin e amplituds s shtypjes
Ngjyra etonovi
harmoniski osnoven
tonit sht karakteristik specike
(obertonovi) prv
si- q krijohet.
harmoniski
Bojata tonna
pas t cils dallohen osnoven
tonot
burimet e toneve. povisoki
prv
Ngjyra e to- Zri intenziteti i t cilit sht marr se sht nj-
harmoniski
harmoniski tonosnoven(obertonovi) prv
tonovi povisoki
harmoniskinit varet
ton prej llojit dhe numrit t toneve
povisoki m t larta si I max
=1W/m2 shkakton dhembje te veshi i njeriut. Pr
harmoniski Bojata
harmonike. tonovi
. na tonot
(obertonovi) shembull, z t atill dgjojm prej motorit t aeroplanit
harmoniski tonovi na
Bojata (obertonovi)
tonot
Bojata Tonet
na tonot
.
muzikore prej instrumenteve t ndryshme t shpejt n largsi 5 prej m. Zri me intenzitet dhjet
nuk tingllojn nj lloj, edhe pse kan lartsi t bara- her m t madh (10 W/m2) nuk e dgjojm, kemi ve-
.
.barta. Pr shembull, t njjt me lartsi tonesh t vio- tm dgjim pr dhembje.
lins dhe pianos dallohen. Frekuencat e veta t telave Intenziteti maksimal i zrit q veshi e regjistron me
varen prej shum faktorve: mass, gjatsis dhe for- shqis t dhembjesquhet kuri i dhembjes ose kuri i
cs s prforcimit (shih frekuencn e vet). siprm granica
i dgjimit. na bolka
Zhurmat jan rezultat i shum lkundje t pr-
bra, lkundje joperiodike edhe sipas amplituds Vleragranica
minimale na ebolka
intenzitetit t vals s zrit q sh-
[umovite granica na bolka
dhe sipas frekuencs. Zhurmat nuk mund t ndahen granica kakton na shqis pr
bolka t dgjuar t frekuencs s dhn
n komponente t thjeshta harmonike. sht pragu i t dgjuarit.Ky prag na ~ujnost
prag pr frekuencat en-
[umovite.
Zhurma e fuqishme dhe e shkurtr sht i njohur dryshme sht e ndryshme. Pr shembull, pr freuen-
[umovite prag na ~ujnost
si dridhje. T atilla
[umovite . jan, pr shembull, eksplozivet e cn prej f=1000 Hz sht prag na ~ujnost
ndryshme,
tresok thyerje . e qelqit etj. prag na ~ujnost
. Imin=10-12W/m2subjektivna
3.8. INTENZITETI DHE ZRIMI I
tresok
tresok ZRIT Gjat vlersimit
nivosubjektiv
subjektivna t intenzitetit
na glasnost me organet
na zvukot
tresok e dgjimit n vend t intenzitetit merret niveli i zrimit
3.8. INTENZITET I GLASNOST subjektivna
glasnost
t subjektivna
zrit ose vetm
nivo na Kshtu
zrim. glasnostniveli zrimit L pr
na i zvukot
Prve frekuencs, forca objektive (intenziteti)
NA ZUKOT
3.8. INTENZITET I GLASNOST
sht njri nga parametrat me t cilt jan karakte- fardo intenzitet
nivo
glasnost I prcaktohet
na glasnost me barazimin:
na zvukot
3.8. INTENZITET I GLASNOST nivo na glasnost na zvukot
glasnost
ristikat
3.8. INTENZITET e zrit. NA I ZUKOT
GLASNOST glasnost I
NA ZUKOT L k log , (2)
Intenziteti
NA ZUKOT ose forca I i vals s zrit prku zo- I min
het n mnyr t njjt sikurse intenziteti i do vale.
Ai sht energjia E i vals s zrit q bartet n nj- ku k sht konstante;
k I sht intenziteti i zrit;
Intenzitet Imin=10-12W/m2 sht intenziteti i zrit frekuencial- pra-
si kohe t, npr njsi syprin S n siprfaqen t ven-
dosur normalisht n drejtim t prhapjes s vals, d. gu i dgjimit pr frekuencn f=1000 Hz.
Intenzitet
m.th., Kur do t marrim k=1 niveli i zrimit, shprehet me
Intenzitet
Intenzitet njsi bel (B), por kur k=10, ky nivel shprehet me
49
dhjet her njsi m t vogla-decibel (dB). Tabela 1. Krahasimi i njsive subjektive dhe objek-
N kto njsi zri m i qet, pragu i dgjimit, e ka tive t zrit
zrimin 0 dB.
BURIMI I ZRIT L(dB) t(Wm2)
Pr intenzitetin e zrit q shkakton shqis t dhembjes
n nivel maksimal t zrimit sht120 dB. pragu i dgjimit (largsia 1 m) 0 10-12
prshpritje (largsia 1 m) 20 10-10
bised e lir 40 10-8
mesatarisht rrug e lvizshme 60 106
biseda me z, komunikacion 70 10-5
pragu i dhembjes rrug e lvizshme 90 10-3
sirena e automobilit 100 10-2
aeroplani i shpejt (larg. 10 m) 120 1
s Jeni pyetur pse faqet e salls s opers jan t

reverberacija.
reverberacija.
ngjitura me plhur, ose si sht hapsira mbi te ci-
ln sht vendosur bina? Nse absorbimi nuk sht i
madh reektimi i zrit n hapsira t mbyllura mund
t jet i shumsht. Kjo dukuri quhet reverberacion.
Prandaj gjat konstruksionit t sallave t koncertit,
pragu i dgjimit teatrove, auditoriumeve e tjera duhet t plotsohen
kushtet pr t tuar koh optimale pr reverberaci-
on-paszrimit.
frekuenca (Hz) Shpejtsia e zrit varet sikurse prej vetive t mje-
Fig. 1. Krahasimi i lakoreve t reja t zrimit t bara- disit npr t ciln kalon kshtu edhe prej tempera-
bart (ISO 226 prej vitit 2003 - vija e plot) dhe Flet- turs.
cher-Manson lakoret (prej vitit 1923-t ndrprera). Shpejtsia e zrit te mjedisi i gazrave, zmadho-
Ndryshime t theksuara te lakoret paraqiten te frekuen- et me zmadhimin e temperaturs. Kshtu, shpejtsia
cat e vogla. e zrit n ajr n 00C sht 331,5 m/s, m uj n 200C
sht 1493,2 m/s, kurse n granit sht 6000 m/s.
Te g. 1 jan paraqitur lakoret e zrimit t bara- PRIMER 1.
bart t cilat tregojn se pragu i dgjimit shum m te- SHEMBULLI
PRIMER 1. 1. T caktohet shpejtsia e zrit n-
pr ndryshon me ndrrimin e frekuencs, kurse kuri pr aluminium nse moduli i Jungut t elasticitetit
i dhembjes m e dobt. Siprfaqeja ndrmjet pragut t sht E = 7 . 1010 Nm-2, kurse dendsia U= 2,7 . 103
dgjimit dhe kurit t dhembjes quhet fusha e dgjimit. kgm-3
Prej grakut t g. 1 shihet se ndrmjet 2 dhe 4 kHz
veshi sht m i ndijshm, ndrsa gjat frekuencave m Zgjidhje: Shpejtsia e zrit mund t caktohet
Re{enie:
t larta dhe m t voga, dgjueshmria sht e vogl. Pr
Re{enie:
shembull, 100 Hz pragu i dgjueshmris sht prafr- E
sisht 10-8W/m2, q sht 104 her intenzitet m i madh prej barazimit v U
,
prej intenzitetit pr frekuencn prej 1000 Hz.
Intenziteti i zrit dhe zrimi prej nxitsve t ndryshm
7,0 1010
t zhurms jan paraqitur n tabeln 1. ajo sht : v | 5,1 km/s .
Edhe pr valt t zrit sikurse valt mekanike vlejn 2,7 10 3
ligjet pr reektim, prthyerje, difraksion, interferenc.
50
3.9.
3.9. ZVU^NA
ZVU^NA REZONANCIJA
REZONANCIJA
3.9. ZVU^NA REZONANCIJA
3.9. ZVU^NA REZONANCIJA
3.9. REZONANCA E ZRIT ku n sht fardo numri i plot, v sht shpejtsia e
zrit n ar. Te g. 1 gjat gjatlsis s shtylls me ajr L=
Burimet e zrin, si lkunds mekanik mund t O/4. Prve ksaj, rezonanca mund t ndodh pr far-
kryejn lkundje t detyrueshme dhe t sjellen n do numr tek t gjatsive valore t katrta t vals s
gjendjen e rezonancs. qndruse, t mbyllur prej njrit skaj dmth., nse gjat-
Rezonanca te burimet e zrit, prve me shem- sia sht
bullin t treguar me pirunin me z t vendosur n ku- O
tin e rezonancs, mund t tregohet edhe me provn L (2n + 1) .
4
t paraqitur n g.1. N enn m t gjr me uj sh-
t zhytur gypi i qelqit q sht hapur n t dy skajet, Rezonanca e zrit shrfytzohet te instrumentet fry-
(kjo mund t bhet edhe me nj menzur m t mad- mor. Disa instrumente (kitara, violina) q ti japin inten-
he ose me gyp prej neonks t vjetr te e cila ngadal zitet m t madh shfrytzojn trupa me t cilt shkakto-
shtoni uj. het rezonanca. Trupat e till jan rezonator. Pr shem-
bull, piruni me z sht vendosur n kutin e rezonan-
cs.
Dukuria rezonanc shfrytzohet pr matjen e shpejt-
sis s valve t zrit. Prpiquni t caktoni shpejtsin e
zrit sipas ekperimentit sikurse n g. 1.
O/4 Zri mund t jet burim i informatave dhe pr aus- gjen-
djen e organeve t brendhme t njeriut. Metoda me aus-
z, e
kultacija
kultacija aus-
njohur si auskulltacion (dgjimi i zrave n organizm),
kultacija
sht njra nga metodat e vjetra akustike pr diagnosti-
aus-
kn n mjeksi. Pr at qllim shfrytzohet stetoskopi. Ai
kultacija
prbhet prej kapsuls rezonance t mbuluar me mem-
bran elastike e cila vendoset n trupin e t smurit, prej
saj dalim gypa t goms nga veshi i mjekut. N kapsu-
ln e zbrazt krijohet rezonanca ku zri prforcohet dhe
Fig.1. Eksperimenti pr rezonancn e zrit prmirsohet auskulltacioni.
Kur mbi hapjen e gypit sjellet piruni me z q os- SHEMBULLI

PRIMER 1. Piruni me z me frekuencn f = 735
PRIMER 11
cilon shtylla me ajr do t realizon lkundje t de- Hz sht vendosur 1mbi shtylln n ajr t mbyllur prej
PRIMER
tyrueshme. Duke ndryshuar gjatsin t shtylls n njrit skaj. Zri m i fuqishm spari do t dgjohet kur
ajr (duke e ngritur ose ulur gypin) pr lartsi t cak- shtylla n ajr e 1ka gjatsin: a) 11,3 cm, pasjtaj edhe b)
PRIMER
tuar, zri dgjohet m fuqishm. Rezonanca e zrit 33,5 cm. T caktohet shpejtsia e zrit n ajr.
krijohet kur shtylla n ajr te gypi oscilon me freku-
encn e vet q puthitet me frekuencn e pirunit me Zgjidhje:
Re{enie: duke pasur parasysh barazimin
z, ose kur njra frekuenc sht numr i plot her Re{enie:
Re{enie: v (2n + 1)
m e madhe se tjetra te gypi krijohet val e qndress f v ,,
(e atill sht edhe kutija e rezonancs te e cila sht Re{enie: O 4L ,
vendosur piruni me z). pr shpejtsin tohet
Frekuenca e vet e shtylls me ajr varet prej gja- 4 Lf ,
tsis s tij L: v n= 0,1,2,3,....
( 2n + 1)
v (2n + 1) a) Me zvendsimin e vlerave numerike n kt bara-
f v ; n =1, 2, 3,.... (1)
O 4L zim pr n= 0, pr shtylln n ajr gjatsia e t cilit sht
L=11,3 cm pr shpejtsin tohet:
51
v=4Lf; prkatsisht vl=332 m/s; t aeroporteve bhen mure t larta te t cilt m s

b) pr shtylln ajr gjatsia e t cilit sht shpeshti mbjellin drunj t cilt me reektim t
L= 33,5 cm duhet n=1, shpejtsia sht: shumsht t valve t zrit e zvoglojn inten-
zitetin e tyre.
4Lf
v prkatsisht vl=328 m/s. Procesi i reektimit dhe apsorbimit t valve ka
3 rol t veant gjat prhapjes s valve te hapsi-
Shpejtsin e zrit do ta tojm si vler mesatare prej rat e mbyllura. Kro procese i prcaktojn vetit
v1 dhe v2. akustike t hapsirave. Gjat projektimit n am-
teatra, msojtoret, sallat e koncerteve dhe teatrove,
3.10. ZHURMA DHE MBROJTJA TV studiot, shfrytzohen teknika t veanta t cilat
3.10. BUÂVA I ZA[TITA OD
PREJ ZHURMS jan pjes e akustiks arkitektonike.
BUÂVATA
Valt e zhurms me intenzitet t madh i kan t gjitha Pyetje, detyra dhe aktivitete
frekuencat e mundshme nga fusha e dgjimit, quhen
bu~ava
zhurm. Ekzistojn dy lloje t zhurms:
urbana urbane dhe in- 1. Sirena e automobilit jep z me intenzitet
i industriska. -3 2 Pra{awa, zada~i i aktivnosti
dustriale. Niveli i lejuar i zrit pr frekuencat m t larta 10 W/m ose zrimi prej 90 dB, dhjet sirtena
-2 2
sht 70-80 dB, kurse pr frekuencat e ulta 90-100 dB. t atilla japin intensitet 10 W/m ose zrim prej
Pr vende t caktuara sht shkruar edhe zrim m i vo- 100dB; dy sirena 93 dB. Pse?
gl t zrit. Pr shembull, n spitale sht deri 15 dB, n 2. Pr sa decibel do t ndryshon zrimi i zrit nse
biblioteka deri 2 dB, n dhomat e gjumit prej 20dB deri intenziteti zmadhohet dy her. Pr-
30 dB. gjigje: 3 db)
Zhurma intenzive, por veanrisht zhurma e gjat 3. T caktohet frekuenca e burimit t zrit, nse va-
dmshm ndikon mbi organizmin e njeriut: e dobson t lt e zrit kan gjatsi valore 0,68 m, kurse orha-
dgjuarit, e zvoglon aftsin e puns dhe efekte tjera t pen me shpejtsi 340 m/s.
pa dshirueshme. Pr shembull, njerzit q punojn kaza- Prgjigje: f=500 Hz).
na, zakonisht vuajn prej shurdhmris s pjesrishme 4. Gyp i metalit me gjatsi 931 m npr gjatsi sh-
pr madhsin e frekuencs t zrit q prgjigjet zhur- t goditur me eki. Te skaji tjetr n ndryshim ko-
ms t krijuar prej rrahjeve t ekiit te faqet e kazanit. hor prej t=2,5 s do t dgjoni dy her z. Sqaro-
Njerzit q kan vende t puns ku zhurma sht me ko- ni pse ndodh kjo dukuri. T caktohet shpejtsia e
hzgjatje t madhe dhe m e madhe se e lejuara, duhet t zrit te metali, nse shpejtsia e zrit n ajr sh-
mbrohen me pajisje prkatse. t 340 m/s.
Pr mbrojtjen e mjedisit njerzor prej zhurms, t do- 5. Sa energji bart vala e zrit pr kohn prej nj mi-
2
mosdoshme jan matjet t zhurms t silat bhen me mje- nute npr siprfaqen 1 m , nse e ka intenzitetin
2
te akustike t quajtura fonometr, prkatsisht sonome- 10 W/m .
tr. (Prgjigje: 600 J)
Gjat mbrojtjes prej zhurms, duhet pasur parasysh se 6. Pse zri te salla e zbrazt dgjohetm fort se sa
fonometar, sonometar
veti izoluese m t mir t zrit kan materiale poroze. kur te salla ka publik?
Intenziteti i zrit n mnyr eksponenciale zvoglohet 7. Nn zilen e qelqit sht vendosur zile elektrike.
me trashsin e materialit. Intensiteti i zrit n hapsirat e Nse prej ziles s qelqit me ndihmn e vakum pom-
mbyllura varet prej koecientit t apsorbimit t mureve. ps sht nxjerr ajri, a do ta dgjoni zlen?
Kshtu, pr shembull, malteri e ka koecientin e absorbi- 8. Pse vndohet veshi te binart e trenit (mos e
mit 0,02, kurse perdet 0,23. bni at!). Ku prhapet zri m shpejt?
Pr zvoglimin e zhurms sot shpesh muret lyhen me
malter q kan veti ta absorbojn zrin. N afrsi
52
3. 11. 3.11.
EFEKTI I DOPLERIT
DOPLEROV EFEKT vzhduesi q qndron te pika A, kurse pikat 1, 2, 3,
4,...e tregojn pozitn e burimit t zrit O pr intervale
t vogla kohore.
A' O A
Kur burimi i zrit dhe pranuesi jan t pal-

vizshm n lidhje me mjedisin nprmjet t cilit zri 1 2 3 4
O''
bartet, frekuenca e vals s zrit q e pranon pranue-
si sht e barabart me frekuencn e vals s burmit. O'
Megjithat, nse burimi i valve ose pranuesi l-
vizin relativisht njri n lidhje me tjetrin, pranuesi, Fig. 1
do t regjistron frekuenc tjetr nga ajo q e emeton
burimi i valve.
Me siguri keni vrejtur, kur barka lviz prball Kur burimi i zrit sht n pozitn 1, prej tij niset
ujit t dridhur, frekuenca me t ciln valt prplasen val sferike dhe n momentin e dhn n form t sfers,
n bark do t jetm e madhe se sa kur barka rrin e qendra e t cilit sht pika 1, sht zgjeruar deri te pika
qet ose lviz n kahe t prhapjest vals. Ose, kur A. Dika m von, kur burimi i zrit sht n pukn 2,
burimi i vals lviz nga vzguesi, kur rrethina sht e niset val tjetr i cili deri n momentin e dhn sht
qet, vzhguesi dgjon lartsi t tonit (frekuenc m zgjeruar deri te pika A me sfern m t vogl qendra e t
t madhe) prej asaj q e jep burimi. N rastin e kun- cils sht pika 2. Pastaj vjen vala 3 etj. Po ashtu n kahe
drt, kur burimi i zrit largohet, vzhguesi dgjon OA gjatsia e vals O t vals s zrit do t jet m e vo-
frekuenc m t vogl. Ky efekt vrehet edhe kur au- gl se gjatsia e vals O t vals kur burimi i zrit nuk do
tomobili ose lokomotiva t cilat japin signale zri ka- t lvizte. Anasjelltas, n kahe OA gjatsia e vals O do
Dopplerov
lojn shpejt efekt e Kt
afr vzhguesit. promena
dukuri na
i parifrek-
e ka t jet m e madhe se O.
vencijata na zvukot pri
sqaruar Dopleri n vitin 1842. relativno dvièwe na Megjithat duhet t kujtohemi se gjatsia e vals O
izvorot vo odnos na priemnikot.
Efekti i Doplerit sht ndryshimi i frekuencs dhe frekuenca f jan t lidhura me vz shpejtsia e zrit,
s[ zrit gjat lvizjes relative t burimit n lidhje me frekuenca q po ashtu do t rgjistron sht:
pranuesin. vz
Efekti i Doplerit sht dukuri karakteristike pr f' f . ( 1)
t gjitha valt - val t ujit, val me z dhe ultrazra, vz # v
por gjithashtu edhe gjat prhapjes s valve t dri- Shenja ,,- sht pr gjendjen kur burimi i zrit afrohet,
ts, radiovalve dhe valve tjera elektromagnetike. po ashtu pranuesi do t regjistron (vzhguesi dgjon) z
QDopplerov efekt
ta sqarojm kt e do
efekt, promena na frek-
t supozojm se bu- me frekuenc t lart prej frekuen-
vencijata na zvukot pri relativno dvièwe
rimi i zrit O (g. 1 lviz me shpejtsi v nga na
izvorot vo odnos na priemnikot.
53
cs f q e jep burimi e zrit. Shenja ,,+ tregon se buri- N parimin e efektit t Doplerit radart e policis
mi i zrit largohet me shpejtsi v dhe po ashtu regjistro- gjat kontrollimeve t komunikacionit e caktojn sh-
het zri me frekuenc t vogl. pejtsin e automjeteve.
N rastin kur vzhguesi lviz me shpejtsi v, kur-
se burimi i zrit sht i qet, frekuenca q regjistrohet
spektri i kontinuar
sht:
vz r v
f ' f , ( 2)
vz zhvendosja e kuqe
shenja ,,+ vlen kur pranuesi i zrit (vzhguesi) afrohet

nga burimi, kurse ,,- kur pranuesi largohet. zhvendosja e kaltr
Gjithashtu, kur valt reektohen prej pengess lvi-
zse, frekuenca e vals reektuese, pr shkak t efek- Fig. 2
tit t Doplerit, ndryshon dhe dallohet prej frekuencs s
vals ndrhyrse. Kjo dukuri mundet t shfrytzohet pr Rasti special i efektit t Doplerit
Pra{awa ,,deprtimii i ba-
i zada~i
caktimin e shpejtsis s pengesave lvizse (pr shem- riers s zrit.
bull shpejtsia e elektrociteve te ent e eshtrave etj).
Kjo teknik mund t shfrytzohet te t gjitha llojet e Pyetje dhe detyra
valve. Pr shembull, nse valt ultrazri, t reektuara
nga trupthat e gjakut si pengesa lvizse, japin informa- 1. ka efekti i Doplerit? Numroni disa zbatime t
ta pr shpejtsin e gjakut dhe enve t gjakut. Me ndi- efektit t Doplerit.
hmn e ksaj teknike mund t regjistrohen edhe ndryshi- 2. N rrugn magjistrale qndron vzhgues. Automo-
met e krahrorit gjat frymmarrjes, pastaj pulsimin e bili, q lviz me shpejtsi 20 m/s, shkon nga vzhgu-
zemrs t frytit te nna. esi dhe e kalon me siren t shtypur frekuenca e s
Pasi barazimet (1) dhe (2) vlejn pr fardo lloj va- cils sht 540 Hz. Sa frekuenc regjistron vzhgu-
lsh, zhvendosja e gjatsis s vals t ndonj vije t esi gjat afrimit edhe gjat largimit t automobilit?
njohur spektrale mund t shfrytzohet q t caktohet sh- (Prgjigje: 574 Hz, 510 Hz)
pejtsia e lvizjes s ndonj ylli ose galaksie n lidhje 3. Caktoni frekuencn e zrit q e dgjon vzhgu-
me Tokn. Drita vjen nga ylli q largohet nga Toka e ka esi kur burimi afrohet, prkatsisht largohet prej
frekuencn m t ult se drita e emetuar prej atomeve t vzhguesit me shpejtsi konstante.
elementit t njjt kur ato jan t qeta. Thuhet vijat spek-
trale t drits prej atij ylli jan zhvendosur nga e kuqeja. K. Dopler (Kristian Andreas Dopler,1803-1853),-
Kshtu zhvendosja e kuqe pr galaksionet m t lar- zikan, matematikan dhe astronom austriak. N vitin
gta prej nesh sht m e madhe. Numr i madh i yje- 1842 e bn zbulimin e tij m t madh - efekti i Do-
ve kan zhvendosje t kuqe. Prej ksaj prfundohet se plerit. Efekti shfrytzohet edhe gjat hulumtimieve
numri i madh i yjeve largohen prej nesh, d.m.th., koz- astronomike.
mosi zgjerohet.
M shum informata dhe simulime pr efektin e Do-
plerit krkoni no internet adresn: www.scholsobser-
vaory.org.uk/internal/dopler.htm
http://webphysics,davidson.edu/Applets/Examples
From_Others/dopler.html
54
3.12. INFRAZRI, ULTRAZRI DHE Ultrazri

ZBATIMI Me ultraz nnkuptohen valt mekanike m t
mdha se kuri i lart i dgjimit. Valt e ultrazrit
kan frekuenc prej 2 . 104 deri 109 Hz. Zri me freku-
Infrazri
enc m t madhe se 109 Hz quhet Hiperzrim. Veshi i
Valt mekanike me frekuenc m t vogl se 20 Hz
njeriut nuk mundet ti percepton kto val t zrit. Pr
bjn pjes te infrazri. Burimi i infrazrit parimisht
shkak t frekuencs t madhe del se ultrazri ka gja-
mund t jet do trup q lkundet te intervali freku-
tsi valore shum t vogl. Pr shembull, pr kurin
entues i dhn. T atill mund t jen, pr shembull,
e lart t ultrazrit, d.m.th., t frekuencav 109 Hz, n
makinat e mdhaja keq t centruara t cilat punojn
ajr gjatsia valore sht 3,4 . 10-7 m, q sht e rendit
me numr t vogl t rrotullimeve, kamiont e rnd
t madh si edhe gjatsia valore e drits.
transportues, sharrat pr prerje t drunjve, lkundjet
Burimet e ultrazrit. - Pr timin e ultrazrit
e konstruksioneve t mdhaja ndrtimore. Burimet na-
shfrytzohen gjenerator mekanik dhe elektromeka-
tyrore t infrazrit jan zbrazje elektrike n atmosfer,
nik. Gjeneratort mekanik paraqesin nj lloj special
dallgt, trmetet, vullkanet, valt e detit. Infrazrat kri-
i burive t konstruktuara (buria e Galltonit). Me ato
johen, prshembull edhe gjat gjuajtjes me arm t
tohet ultrazri me frekuenca t vogla (20-200 kHz)
rnda altilerike, eksplozivi i granatave, minat etj. Te t
dhe forc e vogl.
gjith shembujt prve komponents s dgjimit, krijo-
Te gjeneratort elektromekanik shfrytzohen efek-
het edhe infrazrat.
ti inverz piezoelektrik dhe magnetostektiv. T dy
Kto val frekuentuese t ulta, duke vepruar me
efektet jan reverzibile, ku shndruest e ultrazrit
mnyr rezonante mbi organet e njeriut, mund t sh-
mund t shfrytzohen jo vetm si gjenerator i ultra-
kaktohen efekte t pa dshirueshme: mundim, lod-
zrit por edhe pranues t ultrazrit.
hje, kokdhimbje, rregullim. Prej tyre vshtir mund
Efekti piezoelektrik prbhet prej: nn ndikimin e
t mbrohemi pr shkak se ultrazrat nuk pranohen n-
deformimit elastik te disa kristale dielektrike ndodh
prmjet shkiss pr dgjim por nprmjet gjith trupit.
polarizimi elektrik. Pikrisht n faqet e pllaks krista-
Lkundjet barten nprmjet mureve, dyshemeve.
lore (jan prer n mnyr t veant) ku vepron for-
Gjatsia e madhe valore mundson ultrazrit leht
ca n njrn an elektrizohet me sasi pozitive elektri-
ti prballon pengesat. Ai thjesht i rrethon. Ato karak-
ke, kurse e kundrta me negative. Me ndryshimin e
terizohen me aftsi t vogl apsorbimi. Ultrazrat vea-
kahjes s deformimit (p.sh., n vend t kompresimit
nrisht zbatohen gjat vzhgimeve luftarake pr zbuli-
kryhet zgjatja) ndodh polarizimi me kahe t kundrt.
min e sendeve t maskuara q nuk sht e mundshme
Veti t atill kan: kuarci, turmalini, barium titana-
vizuelisht t zbuloget.
ti, krypa e segnetit, disa polimer etj,.
Lkundjet me frekuenca t ultrazrit, t cilat to-
Efekti inverz piezoelektrik. Nse n pllakn e ku-
hen me mjete t veanta, shfrytzohen pr mjekim dhe
arcit g. 1 barten mbshtjellsit (lme t holl prej ari
masazh.
dhe argjendi) dhe ajo vazhdon n fushn elektrike pe-
riodike t ndryshueshme, dipolet e tyre do t tentojn
ta orientojn n kahen e fushs, q sjell deri te tendos-
Veanrisht t ndishme t ultrazrave jan disa
ja mekanike te kristali.Po ashtu
gjallesa detare. Meduzat ikin prej bregut, a disa peshqi
t cilt jetojn n thellsi, dalin n siprfaqe dhe n at
mnyr signalizojn pr afrimin e uraganeve, valve t
cunamit ejt. N Japoni ruhen peshqi t cilt para tr-
meteve e ndryshojn qndrimin e zakonshm ne aku-
arium.
55
pllaka e kuarcit zgjatet gjat nj kahe, dhe mblidhet gja- kshtu kur do t fokusohet n siprfaqe t vogl
t kahes s kundrt t fushs. N kt mnyr pllaka re- mund t shkakton: efekt mekanik, t nexehtsis, -
alizon lkundjet t detyrueshme t cilat barten edhe n zike kimeike dhe ziologjike.
grimcat n mjedisin rreth e prqark n form t valve 3. amplituda e grimcave dhe amplituda e shtyp-
t ultrazrit. jes s materialit t mjedisit npr t cilin kalon ultra-
zri jan t mdhaja dhe mund t shkaktojn tendos-
je t mdhaja dhe deformime t qndrueshme.
A Prhapja drejtvizore e valve t ultrazrit shfry-
tzohet gjat defektoskopis s ultrazrit pr hulum-
timin e homogjenitetit t ekzemplarve dhe zbuli-
KUARCI f0 f mit t defekteve t ndryshme prej tyre (plasje, jo-
homogjenitetit). Kjo bazohet n refektimin e ultra-
B zrit prej defekteve te ekzemplart. Sipas madhsis
t siganalit caktohet vendi dhe forma e defektit.
Fig. 1. Efekti inverz piezoelektrik Fokusimi i siprfaqes s vogl mundson prpu-
nimin mekanik t materialeve (zierja e ftoht e ma-
terialeve q vshtir shkrihen, shpuarja, prpunimi
Lkundjet mekanike t vendosura te kristali do t i bukur). Ultrazri shfrytzohet pr osteosintezn e
jen me amplitud maksimale kur ndrmjet fushs s ultrazrit (saldimin e eshtrave), n kirugji me t
ndryshueshme elektrike dhe pllaks kristalore do t ven- mund t pritet jo vetm indi i but por edhe i ash-
doset rezonanca, d.m.th., kur frekuenca e fushs do t tit, n stomatologji shfrytzohet pr pastrimit e gu-
barazohet me frekuencn e vet t pllaks. Pllaka ather rit t dhmbit.
oscilon me amplitud t madhe maksimale. Me zgjed- Me zbatimin e valve intenzive t ultrazrit te
je mir t trashsis s pllaks dhe mnyr sipas s ci- sistemet e lngjeve, n vendin ku intenziteti sht
ls sht gdhendur, mund t tohen val ultraznore me m i madh mund t krijon zgavr dhe t vjen deri
kavitacija
frekuenc prej 50 deri 100 MHz. te kputja e tij, d.m.th., deri te kavitim. Me ndihmn
Pr shkak t reverzibilitetit t efektit - pllaka e njjt e kavitimit disa sisteme t lngta ose t ngurta mund
mund t shfrytzohet edhe pr timin edhe pr detektim t lirohen prej molekulave t gazit, si edhe prej pa-
t ultrazrit. Kshtu, nse te pllaka e kuarcit bie vala e pastrtive q i prmbajn.
ultrazrit krijohen impulse Primena
elektrike t cilat
na mund t de-
ultrazvukot Aftsia e ultrazrit ti imtson trupat dhe t for-
tektohen me instrument t veant. mon emullzion prej lngjeve t cilat nuk przihen,
shfrytzohen n industrin farmaceutike pr prodhi-
Zbatimi i ultrazrit min e barrave, n kozmetik dhe industrin kimike.
Karakteristika themelore zike dhe ligjet pr pr- Nn veprimin e ultrazrit shum bashkdyzime
hapjen e valve t zrit vlejn edhe pr ultrazrin. Me- kimike zbrthehen. Me ndihmn e ultrazrit prsh-
gjithat, ultrazri posedon nj varg t vetive specike. pejtohen reaksionet kimike, difuzioni, tretja. N pr-
Ato veti jan kto: gjithsi kto efekte nn veprimin e ultrazrit prciel-
1. valt e ultrazrit, pr shkak t gjatsis s vogl len duke e ngroh n mes.
(frekuienca e madhe) prhapen prafrsisht drejtvizo- Ultrazri vepron n mnyr stimulative mbi
risht, q mundsojn me pasqyra t veanta akustike t zhvillimit t llojit t ndryshm t farrave, d.m.th., i
orientohen; stimulojn proceset oksidike te indi.
2. vala e ultrazrit bart m shum energji se sa vala e Efektet biologjike jan rezultat i veprimit mka-
zrit, d.m.th., ka intenzitet m t madh (I v Z- inten- nik t ultrazrit mbi indin. Me ultrazrin mundet t
ziteti I sht proporcionalisht me frekuencn), zhduken viruset, bakteriet, kpurdhave,
56
Re{enie:
Re{enie:
Re{enie:
prandaj shfrytzohen edhe pr sterelizim. Zgjidhje: me supozim se reektimi sht prej fundit t
Ultrazri shfrytzohet n mjeksi pr diagnosti- detit dhe prej tufs s peshqive, nj koh t gjat i pr-
kim dhe terapi. Pasi indi i shndosh dhe i smur gjigjet signalit t reektuar prej fundit t detit, derisa
ka veti t ndryshme akustike, ultrazri, duke kalu- koha m e shkurtur prej tufs s peshqive.
ar npr ato n mnyr t ndryshme reektohet ose sht dhn: v= 1450 m/s
apsorbon dhe n at mnyr i jepn informat di- (1) t=0,15 s (2) t =0,20 s
agnostikimi. Ultrazri shfrytzohet n zioterapi Speshqi=? Sfundi=?
pr ngrohje. Metodat e ultrazrit defektoskopis dhe
metoda e hijes shfrytzohen n ndrtimtari pr kon-
2s
v
trollomin e materialeve ndrtimore. t
Valt e ultrazrit kan veti, si edhe valt tjera, prej 2Speshqi vt 2Sfundio vt
pengess lvizse ta ndryshon frekuencn. Ndryshi- 1450 x 0,20
1450 x 0,15
mi i frekuencs varet prej shpejtsis s pengesa-
ve dhe prej asaj ajo a do t afrohet ose do t largo- 217,5 m 290 m
Speshqi | 109 m Sfundi 145 m
het prej pranuesit (efekti i Doplerit). Me ndihmn
e aparateve t ktilla mund t shqyrtohet shpejtsia Pra{awa i zada~i
e disa trupave t cilat jan n brendsin e sistemit Pra{awa
Pra{awa i zada~i
i zada~i
q pezullohet (p.sh., shpejtsia e trupave t lakuar te Pyetje dhe detyra
ent e gjakut).
Duke i falenderuar vendin e ultrazrit me ndi- 1. Gjat uturimit lakuriqi i nats orientohet ashtu q
hmn e vegl portabl orientir personat e verbr emiton signale ultrazre, dhe pastaj e detekton zrin q
mund ti caktojn sendet n largsi prej 10 m, por reektohet prej sendit q e ka n rrug. Frekuenca e zrit
njkohsisht ta caktojn edhe karatkerin e tyre. sht 50 kHz, kurse signali i zrit zgjat 2,0 ms. Nse sh-
Ultrazri shfrytzohet edhe pr hidrolokacion-e- pejtsia e zrit sht 340 m/s sa koh udhton signali i
holokator t shkrepave nn uj, tufn e peshqive, lakuriqit t nats deri te sendi, kur sendi prej lakuriqit t
nndetseve etj. N baz t kohs s matur t kaluar nats sht i larguar a) 1,0 m dhe b) 0,2 m?
prej drgimit deri te kthyerja e signalit t ultrazrit Sqaroni pse lakuriqi i nats e zvoglon kohzgjatjen
mund t caktohet thellsia e fundit t detit. e zrit kur afrohet deri te sendi.
Ultrazrin e shfrytzojn edhe disa gjallesa. Pr (Prgjigje: a) 5,8 ms b) 1,2 ms)
shembull, lakuriqi i nats orientohet n hapsir dhe 2. Gjeneratori punon me frekuenc prej 60 kHz dhe
e gjuan gjahun, n baz t reektimit t ultrazrit. jep signal ultrazri me kohzgjatje t=1/600s. Sa gjatsi
Ultrazrin pr orientim e shfrytzojn delnt, bale- valore prfshihen n at signal?
nat, dhe disa gjallesa tjera t detit. Edhe pse mund t (Prgjigje: 100)
thuet se ultrazri nuk sht i dmshm pr zbatim t 3. T caktohet thellsia e fundit t detit nse koha e
gjat t ultrazrit me intenzitet t madh m t ndis- drgimit deri te pranimi i signalit t ultrazrit prej ehol-
hme jan sistemi nervor qendror dhe periferik. lokatorit sht t=0,6 s. Shpejtsia e valve t ultrazrit
1400 m/s.
SHEMBULLI 1. Peshkatari duke e prdorur ehol- (Prgjigje: 420 m)
lokatorin ka vrejtur se signali i ultrazrit t reek-
tuar kthehet pas 0,15 s dhe 0,20 s.
PRIMER 1.
Nse shpejtsia a-
e zrit sht 1450 m/s, t caktohet Ultrasound physics
thellsia
PRIMER ku
1. ka 1.
ndodhur reeksioni. a-
PRIMER www.indyrad.iupui.edu/public/
lectures/physics/10ultras/-3k-Cached - Similar pages
e-
57
4. Elektrostatika
4. ELEKTROSTATIKA
bioelektri~estvoto 4. ELEKTROSTATIKA
N kt fush prve ligjeve telektricitetit dhe sht e njohur se trupat mund t elektrizohen n
magnetizmit do t prpunohet edhe bioelekriciteti - disa mnyra: me ndihmn e frkimit, prekjes dhe in-
pjes ku msohen dukurtit bioelektrike dhe ligjet e uencs ndikimit). Gjat t gjitha ktyre mnyrave t
organizmit t gjall. T studiuarit e ktyre dukurive elektrizimit kryhet rregullimi i baraspeshs ndrm-
realizohet n dy kahe. Nprmjet tyre kuptohen pro- jet sasive elektrike pozitive dhe negative te trupi. Pr
cese t caktuara bioelektrike q realizohen te materia shembull, nse thupra e qelqit frkohet me lkur t
e gjall, por veanrisht te organizmi i njeriut, nj- lyer me amalgam, ajo do t humb nj numr t elek-
kohsisht edhe vetit elektrike dhe magnetike t ma- troneve dhe do t bhet pozitivisht e elektrizuar. Nj-
teries s gjall. Pr shembull, ktu studiohen pru- kohsisht, lkura i prkap t gjitha elektronet dhe do
eshmria e elektrike t indeve biologjike dhe lngje, t elektrizon negativisht.
vetit e tyre elektrike dhe magnetike, impendansi. Pr Sasia e elektricitetit q e posedon nj trup i elektri-
qllimet e diagnostiks studiohen edhe bazat zike t zuar mund t jet e barabart vetm me numr t plot
potencialeve bioelektrike. her t mbushjeve elementare elektrike.
Rryma elektrike, pa dallim a sht gjeneruar te
organizmi i gjall ose n organizm sht sjellur prej Q = r N e. (1)
jasht, me qllim pr diagnostik dhe terapi, i prcjel-
l t njjtat ligje zike, kuptohet, n kushte specike t Gjat elektrizimit me prekje kryhet kalimi i
organizmit t gjat. mbushjes elektrike prej trupit t elektrizuar n ne-
utral. Kjo mundet m s miri t shihet gjat prekjes t
thuprs s elektrizuar t qelqit ose thuprs s ebonitit
4.1.4.1. BAZAT E NA
OSNOVI ELEKTROSTATIKS
me elektroskop, ku ett e tij hapen.
ELEKTROSTATIKATA
Pjesa e ziks q i studion interakcionet ndrmjet Gjat elektrizimit me inuenc trupi i elektrizuar
trupave t elektrizuar q jan t qet quhet elektrosta- afrohet deri te trupi neutral, nn ndikimn e tij do t
tik. Eksperimentalisht sht treguar se ekziston sasi e kryhet shprdarja e mbushjeve te trupi neutral, ku n
dhe negativ. Po ashtu, mbushjet e
elektricitetit pozitivelektrostatika afrsi t trupit t elektrizuar trupi neutral do t elek-
njjta elektrike refuzohen, kurse t kundrtat trhiqen. trizohet n mnyr t ndryshme, kurse te skaji m i
Njsia pr sasin e elektricitetit n SI sht kuloni largt mbushje t njjt. Elektrizimi n koh t gjat
(1 C). me inuenc ndodh ather kur akoma sht n afrsi
Mbushja elektrike sht diskrete, prkatsisht sa- trupi i elektrizuar, trupi n t cilin mbetet elektrizimi
sia elektrike te cilido trup i elektrizuar sht numr i i prhershm. E gjith kjo tregon se gjat elektrizimit
plot her m i madh se mbushja elementare elektri- t trupave elektriciteti nuk krijohet, por vetm shpr-
ke e, vlera numerike e s cils sht: dahet.
Sasia e prgjithshme e elektricitetit n sistemin e
e = 1,6 . 10-19C. izoluar, pavarsisht nga proceset q rrjedhin te siste-
elementarniot elektri~en polne` mi, nuk ndryshon. Sipas ligjit pr ruajtjen e mbushje-
Elektroni dhe protoni jan barts t mbushjes ele- ve elektrike as nuk krijohen as nuk zhduken, por vetm
mentare elektrike. Prandaj, atomi si trrsi (kur nuk shprdahen.
sht jonizuar) sht elektroneutral (mbushja poziti-
ve e brthams sht e barabart me mbushjen nega-
tive t elektroneve.
58
4.2. KULONOV ZAKON 4. Elektrostatika
4.2. KULONOV
4.2. KULONOVZAKON
KULONOV ZAKON
elektri~no pole
ZAKON
4.2.4.2.
KULONOV
4.2.
4.2. ZAKON
KULONOV
KULONOV ZAKON
ZAKON
4.2. LIGJI
4.2. KULONOV ZAKONI KULONIT Nse mbushjet jan t njjta, forca sht shtyse (g. 1),
elektri~nopole
elektri~no pole por nse mbushjet jan t ndryshme forca sht trheq-
elektri~no
elektri~no polepole
elektri~no
elektri~no pole se (g. 2), gjithmon e orientuar n drejtim t largsis
pole
ULONOV ZAKON do mbushje elektrike e ndryshon hapsirn
elektri~no pole
& mbushjeve, njjt ose t kundrt t vektorit
elektrike ndrmjet
rreth tij, duke krijuar fush elektrike. Fusha"proben
e mbushjes
polne` " pole t palvizshme sht e prhershme gjat njsi r 0 . . Ky ligj i shkruar n formn vektoriale sh-
elektri~no t dhn me:
kohs dhe quhet fush elektrike.
Q t studiohet fusha elektrike"proben
" proben
shfrytzohet
" proben
"proben & 1 Q1 q *
polne`""" " proben PRIMER 1.
"proben F r0 (4)
mbushje pozitive pikash, ,,mbushje prove, prka- 4SH 0 r 2
polne`
polne`
polne` "
polne`""
polne` "proben
ne`" tsisht mbushje e atill q nuk e ndryshon fushn PRIMER 1.
PRIMER
PRIMER 1. 1.1.1.
e studiuar (g. 1). Nse te fusha q krijon mbushje
"proben
PRIMER
PRIMER
PRIMER 1.
elektrike pikash Q n largsi r parashtrohet
PRIMER problem
1. SHEMBULLI 1.Sa sht forca e bashkveprimit t dy
mbushje pozitive +q, ndrmjet ktyre dy mbushjeve mbushjeve sasia elektrike e t cilve sht q1=q2=2.10-
6
t palvizshme, t vendosura
PRIMER n 1. vakum, ekziston for- C.Largsia ndrmjet mbushjeve sht 0,6 cm. Mbushjet
c e bashkveprimit t caktuar me ligjin e Kulonit: jan vnduar n vakum.
Zgjidhje: k= 9.109Nm2C2; r=0,6 cm=6.10-3m
Q q
F k 12 . (1)
r q1 q 2 2 10 6 C
Konstanta e proporcionalitetit k varet prej 1 q1 q1 q q
zgjedhjes s sistemit t njsive. N SI ajo sht F ; F k 121
4SH o r 2
r
k=9.109Nm2C2. Prkatsisht:
1 10 9
F 9Pra{awa
2

2 10 6 i;zada~i
F 103 N
k
4SH o
. (2)

6 10 3
2

Konastane e re e futur H0=1/4pk quhet konstanta Pra{awa
Pra{awa Pra{awa i zada~i
ii zada~i
zada~i
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa i zada~i
i zada~i
i zada~i
dielektrike i vakumit ose vetm konstanta elektrike
Pra{awa i zada~i Pyetje dhe detyra
n zik (H0=8,85418.10-12C2/N.m).
Prandaj, Ligji i Kulonit mundPra{awa
t shkruhet: i zada~i
1. far sasie t elektricitetit ekziston dhe si mund t
elektrizohen trupat?
Qq
F k 12 (3) 2. Sa sht forca me t ciln bashkveprojn mbushjet
r sasia e elektricitetit t t cilit sht q1=2.10-6C dhe
q2=3.10-6C. Largsia ndrmjet mbushjeve sht 0,6 cm.
(Prgjigje: F=1,5.103N)
& &
A F E & +q
+Q Q F
&
+q r E
& r &
ro ro
4.2. KULONOV ZAKON
4.2. KULONOV ZAKON
elektri~no pole
Fig. 1 Fig. 2
Fig. 1 Mbushja +Q e trupit n form t topit (q sht elektri~no pole e &plot t skoncentrohen n qendrn e &tij) ve-
njjtsikurse mbushja
pron n mbushjen paraprake +q t vendosur n topin A me forc reektueseF, t orientuar njjt sikurse vektori r0 . n
kahe t largsis r ndrmjet
& mbushjeve. &
Fig. 2. Mbushja negative -Q vepron n +q me forc pozitive F q sht kahzuar kundr r0 .
"proben
polne`"
"proben
polne`" PRIMER 1.
PRIMER 1.
59
PRIMER 1.
MER 1.
4. 3. JAÎNA NA
4. 3. JAÎNA NA
ELEKTRI^NOTO POLE4. Elektrostatika
ELEKTRI^NOTO POLE
ja~inata na elektri~-
4.3.
notoFORCA
4. 4. 4.
3.
pole 3. E
JAÎNA FUSHS
3.JAÎNA
JAÎNA NA NANA na elektri~-
ja~inata relativna dielektri~na
notoELEKTRIKE
ELEKTRI^NOTO
pole
ELEKTRI^NOTO
ELEKTRI^NOTO POLEPOLE
POLE Eo
konstanta 1 Qdielektri~na
relativna
4.4.3.3.JAÎNA
JAÎNA NANA E ; ku Eo (4)
Hr
konstanta 4SH o r 2
ELEKTRI^NOTO
ELEKTRI^NOTO
Karakteristika POLE
POLE
e forcs s fushs elektrike te pika e
dhn sht forca e ja~inata
fushs elektrike.
ja~inata
ja~inatanana Q t prkuzo-
elektri~-
na elektri~-elektri~-
het
noto
noto
noto pole forca
polepolee fushs elektrike me Q le t paraqet sasin e sht forca e fushsrelativna
nrelativna
vakuum.
relativna dielektri~na
dielektri~na
dielektri~na
elektricitetit t mbushjes ja~inata
piks qnana
sja~inata nelektri~-
elektri~-
rrethin krijon
konstanta
konstanta
konstanta
noto
noto pole
fush pole
elektrike. Te ndonj pik A, e cila gjendet n larg- Madhsia Hr sht konstanta
relativnadielektrike
relativna relative
dielektri~na
dielektri~na
si r prej mbushjes Pra{awa i zada~i
s piks, vndojm e mesit t materialit ose
konstanta
sasi elektrike pr konstanta
Pra{awa i zada~i
prov +q (g. 1 prej 4.2), Sasis pr prov t elektricite- E o .
tit do t vepron forca e dhn me ligjin e Kulonit. Nse Hr (5)
E
n pikn A vendoset dy her, tri her etj., sasi elektricite-
ti m e madhe (2q, 3q,...) ather edhe forca do t zmad- Ajo pr vakumin sht Hr=1, kurse pr ajrin Hr*1.
hohet dy her, tri her, etj., (2F, 3F,...).Kjo tregonse ra- Te mjedisi dielektrik H0 zvndsohet me konstanten
porti ndrmjet forcs dhe madhsis s sasis s elektri- H = H0 Hr, (6)
citetit pr pikn e dhn nga fusha elektrike sht mad-
hsi konstante, pikrisht: e cila shprehet n t njjtat njsi sikurse H0
F 2 F 3F C/Nm2) dhe quhet konstanta absolute dielektrike.
E const . (1) Prej ktyre shkaqeve forca e Kulonit ndrmjet ci-
q 2q 3q litdo dy mbushjeve n vakum nuk dallon shum prej
ja~inata na elektri~noto pole
ja~inata forcs n ajr. Por, te mjedisi material me konstan-
Ajo sht forca e na elektri~noto
fushs pole
elektrike E q sht mad- te dielektrike H forca pr bashkveprim ndrmjet
r
hsi vektoriale. mbushjeve zvoglohet Hr her.
&
& F
ja~inata na E
elektri~noto pole (2) Mesi,n rastin e prgjithshm, nuk sht e th-
ja~inata
ja~inata q
na elektri~noto
na elektri~noto pole pole
n tjet homogjen, por mund t paraqet kombinim
ja~inata
ja~inatananaelektri~noto &
elektri~notopole
pole prej numrit t madh t dielektricitetit me konstante
Kahja e vektorit
& t forcs elektrike F puthitet me
t ndryshme dielektrike. Shembull pr dielektrikun
kahen e forcs F (g. 1. dhe g. 2 prej 4.2). johomogjen sht trupi i njeriut. Numr i madh i in-
Ja~inata na elektri~noto pole
Forca e fushs elektrike nuk varet prej madhsis s deve, pasi prmbajn sasi t madhe t ujit (pr uj
Ja~inata na elektri~noto pole
mbushjes t provuar q, kurse madhsit Q dhe r, me ato Hfr=81), konstanta relative dielektrike sht prafr-
t cilat e caktojn fushn te pika e dhn, d.m.th., sisht me ujin (pr gjakun sht 85, pr palcn e ash-
tit 6-8, pr mushkrit e bardha sht 25-50, kurse t
Ja~inata nana
Ja~inata F 1 Q
elektri~noto
elektri~notopole indit t yndyrs 11-17).
Ja~inata E
na elektri~noto pole .pole (3)
q 4SH o r 2
Ja~inata
Ja~inatananaelektri~noto
elektri~notopole
pole Pr forcn e fushs elektrike vlen parimi i super-
Njsia pr forcne fushs elektrike n SI, n paj- pozicionit. N pajtim me superpozicionin e fusha-
tim me barazimin (1), sht N/C,prkatsisht sikurse m ve elektrike fusha elektrike rezultuese e sistemit prej
von do t tregojm, mund t jet edhe V/m. N mbushjeve elektrike pikash n pikn e dhn nga
Nse mbushjet t cilat s bashku veprojn jan n hapsira sht dhn me shumn vektoriale prej for-
mjedis homogjen dhe t izoluar, fusha E dobsohet pr cave t atyre fushave:
vlern Hr , prkatsisht: & & & & & N &
E E1 E 2 E 3 E n Ei (4)
i 1
& & & &
ku E1 , E 2 , E 3 , E n sjan forcat e fushs elek-
trike t krijuar prej mbushejve elektrike prkatse.
60
4. Elektrostatika
Gra kisht fushasilovi

elektri~ni elektrikelinii
paraqitet me vija t forca- Vendosni n grafoskop dhe topin e metalit lidhni me
ve elektike. Ato jan vija t menduara tangjenta e t njrin skaj t makins inuente t aktivizuar. Ngadalme
cilave te pika
elektri~ni prkatse
silovi nga fusha puthitet
linii
& me kahen dor vndoni griz mbi yndyrn. Grimcat e grizit do t
eelektri~ni
vektorit t forcs s fushs
silovi elektrike E , sipas t ci-
linii vndohen n kahe t vijave t forcave, sikurse te gu-
ls prej gjendjes s qet do t lviz mbushje pozitive ra 1 dhe 2. T njjtn prsritni me dy pllaka t metalit
elektrike provuese. & t holl tan t bashkuara pr t dy skajet t makins in-
Pasi n do pik t fushs vektori E , ka vetm uente. Keni kujdestelat q dalin prej makins inuen-
nj kahe, vijat e forcs elektrike nuk priten, ato dalin te askundi tmos prekin!
normalisht prej siprfaqes s mbushjes pozitive, por
mbarojn normalisht n mbushjen negative.
Te gurat 1 dhe 2 sht paraqitur fusha elektrike
q e shkakton mbushje pikash ku vijat e forcave jan
drejtza radiale t cilat dalin prej mbushjes, nse ai d
sht pozitiv dhe hyjn n t, nse ai sht negativ.
Te fusha homogjene (kur vektori i fushs elek-
trike te cilado pik nga fusha sht e barabart sipas Fig 3. Fusha elektrike homogjene
madhsis dhe kahes) vijat e forcs ndrmjet veti
jan paralele dhe dokundi me dendsi t barabart. Vijat e forcs n kt rast do t jen drejtza para-
Fusha elektrike homogjene tohet me dy plla- lele, t njjta sikurse ato t paraqitura te gura 3.
ka t afrta, t mdhaja, paralele dhe t elektrizuara
(shiko g. 3). Marrun n prgjithsi, drejtimi i fushs &
ndryshon prej njrs pik n tjetrn, kjo do t thot & E
& E
vijat e forcs zakonisht jan lakore. Kur fusha nuk elektri~ni silovi linii
E
sht homogjene, vektori i forcs s fushs elektri-
ke n pikn e dhn sht sipas tangjents t vijave &
t forcs t trhequra n at pik prej fushs (g. 4). Fig. 4 Te fusha johomogjene forca e fushs E , sh-
Q ti tregoni vijat e forcs elektrike merrni nj got t n kahe t tangjents t vijd d forcs.
dhe n t vndoni yndyr dhe topmetali.
Dendsia e vijave t forcs sipasmarrveshjes brojot mer- na
ret t jet me madhsi
nacrtanite silovit forcs
linii,s fushs elektrike. Do-niz
koi pominuvaat
methn,
elektri~ni edinica numriplo{tina
silovi i vijave t forcs
linii t vizatuarqa,
od povr{ina brojot t cilat
na
postavena
nacrtanite
kalojn
normalno silovi
npr njsi linii,
syprin prej
na liniite, koi pominuvaat
e siprfaqes niz
t vendosur
proporcionalen brojot(ili na
edinica plo{tina shtod povr{ina postavena
normalisht
ednakov) n vijat,
nacrtanite silovi
na goleminata &
proporcionale
linii,
na koi (ose t barabar-
pominuvaat
vektorot . niz
normalno
edinica na liniite,
t) memadhsisn plo{tina e proporcionalen
e vektorit E , povr{ina postavena
od (ili
normalno
ednakov) na liniite,
na goleminata e proporcionalen
na vektorot . (ili
ednakov) na goleminata na vektorot .
Fig. 1 Fig.2 Fig. 3

Paraqitja grake e shprdarjes s vijave t forcs elektrike nga fusha elektrike t krijuar me mbushje elektrike pozitive t
pikave (g. 1) mbushje elektrike negative (g. 2) dhe dy mbushje t ndryshme.
nacrt
61
edini
norma
ednak
4. 4. RABOTA I ENERGIJA VO
ELEKTROSTATI^KO POLE
ELEKTROSTATI^KO POLE4. Elektrostatika
ELEKTROSTATI^KO
4. 4. RABOTA IElektri~enPOLE
ENERGIJA VO
potencijal i napon
Elektri~en potencijal i napon
4.ELEKTROSTATI^KO
4. Elektri~en
RABOTA potencijal
I ENERGIJA POLE
i napon
VO
ELEKTROSTATI^KO
Elektri~en potencijalPOLE
i napon
4.4.ELEKTROSTATI^KO
PUNA DHE ENERGJIA EPOLE FUSHS shja t vepron forc e jashtme, themi se puna kryhet
Elektri~en potencijal i napon prball forcave t fushs, kurse ajo pun sht nega-
ELEKTRIKE
Elektri~en potencijal i napon
tive. Kjo pun sjell deri te zmadhimi i energjis po-
tenciale embushjes provuese +q.
Pr prshkrimin
& e fushs elektrike, prve forcs s
Puna e forcave elektrike nuk varet prej trajekto-
fushs F e cila sht madhsi vektoriale, futet e edhe res sipas t cils kryhet lvizja e mbushjes elektri-
madhsia skalare potenciali elektrik.Potenciali elektrik ke n at fush
konzervativni.
por vetm prej pozirs llestare dhe
konzervativni.
sht karakteristik energjetike e fushs n do pik t konzervativni.
t fundit. Fusha e cila i ka kto veti sht potencia-
saj. j le, kurse forcatkonzervativni.
q n fusha t ktilla veprojn, jan
konzervative.konzervativni.
konzervativni.
1 2 Puna e forcave elektrike, q jan edhe konzerva-
+q tive, gjat zhvendosjes s mbushjes q sipstrajektores
Q s mbyllur sht e barabart me zero. Veti t atillka
edhe fusha e gravitacionit.
r1
Pasi puna A q sht krye prej forcave t fushs
r2 sjell deri te zvoglimi i energjis potenciale mund t
shkruhet:
Fig. 1
A (W p 2 W p1 ) 'W (2)
Te pika 1 (g. 1) nga fusha elektrike t krijuar nga mushja
elektrike e palvizshme +Q le t vendosen mbushje ku me Wp1 dhe Wp2 janshnuar energjitpotenciale
elektrike (njsi) +q. Duke e ditur forcn e fushs n pi- n pikat 1 dhe 2.
kn 1, mund t caktohet forca me t ciln fusha do t ve- Njjt sikurse edhete fusha egravitacionit t To-
pron n sasin elektrike provuese +q. Forca me t ciln
& & ks, nse masa e trupit q sht n ndonj largsi prej
fusha e krijuar prej Q, F qE , vepron n sasin elek- tij zmadhohet n-her, n-her do t zmadhohet edhe
trike provuese e cila sht reektuese dhe t dhn me energjia potenciale e tij.Kshtu, nse te pika edh-
kurse forca e fushs sht n nga fusha sjellet n-her sasi m e madhe elektri-
ke (nq), energjia potenciale sht n-her m e mad-
1 Q
E . (1) he (nW). Kjo tregon se hersi i energjis potencia-
4SH o r 2 le dhembushja q sht madhsi ecila do t varet ve-
Barazimi (1) e jep forcn e fushs q e krijon mbushja tm prej vend pozits t asaj pike dhe prej burimit t
Q n largsi r.Gjat zhvendosjes s mbushjes provu- fushs.Ajo madhsi e prshkruan fushn edhe quhet
ese +q prej piks 1 nga pika 2, forcat reektuese t potencial elektrik.
fushs t krijuara nga mbushja Q kryejn pun q llo- Potenciali elektrik n pikn e dhn sht caktuar
garitet pr pozitive. Kjo do t thot, fusha te pika 1 pome energjin potenciale q do ta kishte mbushje po-
sedon nj lloj energjie potenciale. Gjat afrimit t zitive njsi n at pik t fushs:
mbushjes +q n kahen e kundrt t fushs prej pa- Wp
ku, nga 1, kryhet pun pr prballimin e forcave t V . (3)
fushs. Po ashtu, mbushja +q kalon n pozitn te e cila q
fusha elektrike sht aq e dobt q energjia e tij poten-
ciale sht marr pr zero, n pozitn te e cila fusha Njsia pr potencialin elektrik n SI sht vol-
sht m e fort. Pradaj q t realizohet duhet mbu- ti (1V).
1J
1V . (4)
1C
62
4. Elektrostatika
Potencial prej nj volt ka fusha elektrike te pika e dh- Potenciali i Toks merret pr 0. Duke pasur para-
n, nse pr bartjen e njsis s sasis elektrike pozi- sysh se tensioni ndrmjet dy pikave mund t merret si
tive, prej paku n at pik t fushs duhet t kryhet ndryshim potencial ndrmjet tyre, gjat matjes s po-
pun prej 1 J. tencialit n pikn e dhn t fushs elektirke n reali-
Poptenciali elektrik i fushs i krijuar n mbushjen tet matet tensioni ndrmjet asaj pike dhe ndonj pike
pikash Q sht t siprfaqes s Toks.
1 Q Potenciali n ndonj pik nga fusha, prej m shu-
V (5) m mbushje pikash sht shuma algjebrike e poten-
4SH o r cialeve t atyre mbushjeve.
ku r sht largsia ndrmjet burimit dhe piks te e cila n
krkohet potenciali.
Ngjashm sikurse energjia potenciale dhe poten-
V V1 V2 V3 Vn Vi . (9)
i 1
ciali varen prej zgjedhjes s pozits referente zero,
megjithat ndryshimi i potencialit varet prej zero ni- Shprdarja e potencialit t fushs elektrike grakis-
velit pr njehsimin e potencialit. N pajtimme barazi- ht paraqitet me siprfaqet ekuipotenciale. Ato jan
met (2) dhe 93) puna q kryhet prej forcave t fushs siprfaqe te t cilat shtrihen pika me potencial t bara-
gjat bartjes s mbushjes +q prej piks 1 seri te pika bart. Pr fushn homogjene siprfaqet ekuipotencia-
2 sht: le jan rafshe, kurse pr mbushje pikash ato jan sfe-
A q (V2 V1 ) q$V (6) ra koncetrike te qendra e s cils sht sfera elektrike.
Vijat e forcave elektrike gjithmon jan normale
n siprfaqet ekuipotenciale.
ku 'V=V2-V1.
Puna q sht e nevojshme q t bartet njsi e
mbushjes pozitive prej nj pike n tjetrn n fushn
elektrike sht e barabart me ndryshimin e potencia-
leve n ato pika.
Ndryshimii potencialeve n dy pika t fushs elek-
trike sht tensioni elektrik dhe shnohet
elektri~enme Una-12
.
elektri~en
Nse potenciali n pikat 1 dhe 2, t paraqitura
pon te na-
g.
1 janpon
shnuar me V1 dhe V2 ather tensioni ndrmjet
elektri~en
elektri~en na-na-
tyre sht:
pon
pon Fig. 2
U12 = V1 -V2 (7)
Te gura 2 me vija t ndrprera jan paraqitur vi-
Prkatsisht duke pasur parasysh (6) tohet: jat ekuipotenciale prerjet e sipfaqeve ekuipotencia-
A le n rafsh t mbushjeve pozitive dhe negative. Nse
U12 V1 V2 (8) mbushja lviz prej siprfaqes ekuipotenciale nuk kry-
q
en pun.
Nse gjat zhvendosjes t njsis s mbushjes po- Q t caktohet tensioni ndrmjet dy pikave prej
zitive (+1C) prej nj pike n tjetrn kryen pun prej nj fushs elektrike homogjene, p.sh., kondezatori plla-
xhuli, ather ndrmjet tyre dy pikave ekziston tension kzore (shihe g. 3 prej 4.3), veprohet n kt mny-
prej nj volti. r: n brendsin e ans pozitive t pllaks elektrike
Njsia pr tensionin sht e barabart menjsin pozitive potenciali i t cils sht +V1, cendoset sasi
pr potencial (1V). elektrike provuese +q. Pas
63
4. Elektrostatika
ndikimin e fushs +q do t lviz nga pllaka potencia- pasi antari i par n kllapa sht 0 toheta (r2f):
li i t cils sht -V2. Megjithat, forcat e fushs kryej-
n pun: 9 2 2 6
9 10 N m /C (20 10 C)
W (3 10 6 C)
A=Fd = qEd. (10) 0,5 m
E sht forca e fushs elektrike, d largsia ndrmjet pl- 1,08 J . i zada~i
W Pra{awa
lakave ku eksizton ndryshimi potencial U= V1 - V2. Pra{awa i zada~i
Pra{awa i zada~i
N kt rastPra{awa
kryhet puna i zada~i
negative, pasi e kryen for-
Nse, ndrmjet dy pikave t fushs q jan n larg- Pra{awa i zada~i Pra{awa i zada~i
si d ekziston ndryshim potencial U kjo pun, sipas (8) ca e jashtme. Pra{awa i zada~i
sht dhn me
Pyetje dhe detyra
Pra{awa i zada~i Pra{awa i zada~
A = q (V1 - V2) (11)
1. Puna e forcave elektrike a varet prej forms t
Prej barazimeve (10) dhe (11) pr ndryshimin po- rrugs sipas t cils lviz mbushja?
tencial ndrmjet pllakave t cilat jan vendosur me lar- 2. Sa sht puna e forcave t fushs elektrike sipas
gsi d tohet: lakores s mbyllur?
3. Sa sht tensioni ndrmjet dy pikave prej fushs
U= V1 - V2= Ed
& elektrike t krijuar prej mbushjes t pikave, nse pr
-7
Prandaj, forca e fushs elektrike e E cila gjithmon bartjen e sasis elektrike prej 10 C sht kryer puna
. -3
sht e orientuar prej potencialit t lart kah potencia- prej 2 10 J.
li i ult sht (Prgjigje: U= 20000V)
4.5. ELEKTRIÊN DIPOL VO
V1 V2 U 4.5. ELEKTRI^NO
ELEKTRIÊN 4.5. DIPOL POLE
ELEKTRIÊN VO DIPOL VO
E (12) 4.5. 4.5. DIPOLI ELEKTRIK
ELEKTRIÊN
ELEKTRI^NO N FUSHN
DIPOL
POLE
ELEKTRI^NO VO POLE
d d ELEKTRIKE
4.5. ELEKTRI^NO
ELEKTRIÊN DIPOL
POLE 4.5.VO ELEKTRIÊN DIP
4.5.ELEKTRI^NO
ELEKTRIÊN POLE DIPOL VO ELEKTRI^NO POLE
Ky relacion e jep lidhjen ndrmjet madhsis s forcs ELEKTRI^NO POLE
Dipoli elektrik sht sistem prej dy mbushjeve
t fushs homogjene dhe tensionit ndrmjet pllakave. t pikave4.5. t barabarta sipas modulitDIPOL
ELEKTRIÊN 4.5.
t ndryshme
VO+QELEKTRIÊN DI
N baz t barazimit (12), forca e fushs elektrike n SI dhe -Q, t vendosura vogl l
n largsi tPOLE
ELEKTRI^NO ELEKTRI^NO PO
PRIMER
mund t shprehet me njesi 1. V/m.
PRIMER 1. PRIMER 1.
PRIMER 1. l
PRIMER 1. 1. far pun minimale
SHEMBULLI PRIMER sht 1.e ne-
vojshme
PRIMERt kryej1. (r v
forca e jashtme pr bartjen e mbushjes
)
q = 3 . 10-6C prej largsis t madhe t pafundshme & &
prej piks s larguar 0,50 m prej mbushjes Q=
PRIMER 1. 20 .
10 -
Q l Pe Q
6 PRIMER 1.
C?
:
: Fig. 1 Dipoli elektrik
. 9 2 -2:
Zgjidhje:: k =9 10 Nm C . Puna q kryen fusha elek-
trik sht
: e barabart me vlern negative prej
: ndryshi- Drejtza q kalon npr mbushje quhet boshti di-
: potenciale
mit t enegjis & dipolen
polit. Karakteristika themelore moment
e do dipoli sht mo-
menti elektrik i dipolit Pe ose vetm momenti
dipolen moment dipoleni dipo-
moment
q Q Q : dipolen moment
:W qU ; lit, t dhn me :
4SH o r2 r1
21 dipolen moment dipolen moment
&
& dipolen moment
Pe l Q . (1)
dipolen moment dipolen moment
64
dipolnoto rastojanie
dipolnoto rastojanie 4. Elektrostatika
Ai sht dipolnoto
vektor qshtrastojanie
shnuar nj llojsi edhe vektori &
dipolnoto & rastojanie & Pe t jet
vektori paralel meivektorin
Pra{awa zada~i e fushs elektri-
i largsis
dipolnoto s dipolit l prej mbushjes negativit nga
rastojanie ke E .
pozitive. Njsia e pr momentin e dipolit n SI sht Momenti i forcs ka vler maksimale kur boshti i
kulon pr metr (C.m). dipolit sht normal n vijat e &forcave, &por sht e ba-
Q t sqarohet sjellja e dipolit elektrik te fusha
elektrike homogjene, duhet t shqyrtohet gura 2. rabart me zero, kur vektort Pe dhe E jan n kahe
donjrs prej mbushjeve t dipolit veprojn for- t njjt. kJo tregon se dipoli te fusha elektrike ka disa
cat: energji potenciale. 4.5.
Nse dipoli elektrik gjendet te fusha elektrike ho-
& & & & mogjene, ai zhvendoset nga zona te e cila fusha sh-
F Q E dhe F Q E , (2)
t m e fort.
& Modeli i dipolit elektrik luan rol t rndsishm
ku E sht forca e fushs elektrike te e cila gjendet
gjat prshkrimit
Pra{awat dukurive elektrike dhe bioelektri-
i zada~i
dipoli. Kto dy forca, t barabarta sipas modulit, por
ke. Te atomet dhe molekulat, nn ndikimin e fushs
t kundrta sipas kahes, veprojn si duj e forcave.
elektrike
PRIMER t jashtme,
1. vjen deri te asimetria e shprdar-
Nse sin D =d/l (shiko g. 2), momemnti i forcs q
jes t elektroneve dhe protoneve, praPra{awa
kto grimca mi zada~i
tenton ta rrotulloj dipolin n kahen e fushs sht:
shum nuk jan elektroneutrale, por n aproksimacion
t caktuar mund t sillen si dipol elektrik.
PRIMER 1.
M =F d =Q E l sin D = Pe E sin D, (3) ELEKTRI^NO POLE
& Te shum molekula, edhe pse jan elektroneutral,
& ekziston shprdarje josimetrike t mbushjeve q kon-
ku D sht kndi ndrmjet
dipolnoto vektorit l q e karakteri-
rastojanie tribuon pr ndarjen e qendrave t mbushjevemolekuli
polarni pozitive
zon zhvendosjen e mbushjes pozitive +Q n lidhje me polarni molekuli
dhe negative dhe dukuria e momentit t dipolit. Mole-
:
&
mbushejn negative -Q, dhe vektori i fushs elektrike polarni
kulat e atilla quhen molekulamolekuli
polare.
polarni molekuli
E . Nse sin D =d/l, sipas barazimit (3) madhsia e Kto molekula te fusha elektrike sillen si dipol.
PRIMER 1.
momentit& t duajs t forcave varet prej momentit t Te g. 3 me vija t forcvepolarni
elektrike dhe
polarni prerja e
: molekuli
molekuli
dipolit Pe ,, prej orientimit t& dipolit te fusha dhe prej siprfaqeve ekuipotenciale
polarni n rrfsh t mbushjeve t di-
molekuli
forcs s fushs elektrike E . polit elektrike.
&
& ELEKTRI^NO POLE
F E
D
:
4.5. ELEKTRIÊN DIPOL V
l ELEKTRI^NO POLE
d
dipolen moment
PRIMER 1. &
F
Fig. 2. Dipoli elektrik te fusha elektrike homogjene
PRIMER 1.
Te fusha homogjene e dipolit elektrik vepron duaja Fig. 3. Vijat e forcave elektrike dhe lakoret e ku
e forcave q tenton ta rrotullon, ashtu q potenciale t krijuara prej dipolit elektrik
:
polarni molekuli
: dipolen moment
dipolen moment
65
4.6.
4.6. ELEKTRIÊN
ELEKTRIÊN KAPACITET.
KAPACITET.
KONDENZATORI
KONDENZATORI 4. Elektrostatika
4.6. ELEKTRIÊN KAPACITET.

KONDENZATORI
KONDENZATORI
4. 6. KAPACITETI ELEKTRIK. lidhje me tokn pr njsi. Njsia pr kapacitetin
KONDENZATORI
KONDENZATORT elektrik n SI sht 1F (farad) ose
Me prov tregohet se prues t ndryshm, t elektri- 1F = 1C/1V

zuar me sasi elektrike t barabart kan potenciale t
ndryshme. Nse, tani, pruesit t dhn, mir i izolu- Kapaciteti elektrik prej nj faradi ka trupi te i cili
ar prej mjedisitru t tij, njri pas tjetrit sillet sasi e elekt- kur t sillet sasi elektrike prej 1C shkaktohet rritje t
Q potencialit t tij prej nj volti. N praktik shfrytzo-
ricitetit 1 =Q, Q2=2Q ..., Qn =nQ, prkatsisht do
ti ndryshon edhe potenciali elektrik, prkatsishtd ten- hen edhe njsi m t vogla se 1F: mikrofarad, nano-
farad, pikofarad.
sioni i Toks, dhe at U1 =U, U2 = 2U ..., U n= nU.
Kjo mir shihet kur prej trupave paraprakisht t elekt-
1 PF=10-6 F; 1 nF=10-9 F; 1 pF=10-12 F.
rizuara me provuese njra pas tjetrs t nj elektromet-
rit prcillen sasi t njjt t elektricitetit Q. Elektrometri
Kapaciteti elektrik i pruesit varet prej forms
tregon shmangje sa m t madhe (g. 1).
s tij dhe dimenzioneve.
Eksperimentet tregojn se kapaciteti kondenzator
elektri~en
elektri~en i nj pru-
kondenzator
esi ndryshon kur n afrsi t tij sillet prues tjetr.
Dy ose m shum prues, t izoluar ndrmjet
veti, prbjn, kondenzator elektrik.
elektri~en Kto dy kondenzator
pru-
kondenzator
elektri~en
es quhenelektri~en
mbshtjellsa. Varsisht prej forms, kon-
kondenzator
denzatort mund t jen: pllakor, cilindrik dhe sfe-
rik.
N radioteknik shfrytzohen kondenzator plla-
kor kapaciteti i t cilve mund t ndryshon n m-
nyr kontinuive n kujt e vlers s kapacitetit t
Fig. 1. Sasim t madhe t elektricitetit potencial m t lart caktuar. Pr do kondenzator sht shkruartensioni
maksimal te i cili mund t kyet. Ai tension maksi-
mal i shkruar gjithmon sht m i vogl se i ashtu-
quajturi tensioni i deprtimit, te i cili sipas rregulls
Sasia ndrmjet sasive t elektricitetit t sjellur dhe
vjen deri te dmi i kondenzatorit.
tensionitprkats sht madhsi konstante, karakteristi-
ke pr trupin e dhn:
Q1 Q2 Q3 Qn Q
C
U1 U2 U3 Un U
Kjo madhsi karakteristike pr pruesin quhet ka-
paciteti elektrik t atij pruesi dhe shnohet
elektri~en
elektri~en me C, pr-
kapacitet
kapacitet
katsisht d
Q
C
elektri~en kapacitet
. elektri~en kapacitet
(1)
U
elektri~en kapacitet
Kapaciteti elektrik sht i barabart me sasin e elektri-
citetit q duhet t sjellet te pruesi q t zmadhohet po- Fig. 2. Me elektrometr tregohet varshmria e
kapacitetit prej largsis ndrmjet pllakave.
tenciali i tij n
66
4. Elektrostatika
N afrsi t koks s nj elektrometri t elektrizu- dhmbi jan vende Pra{awa

t pasura me en t gjakut dhe indet
i zada~i
ar (g. 2) le t sillet prues neutral. Potenciali i elek- nervore (vende me mbushje elektrike
Pra{awa i zada~i t dysht-kon-
trometrit zvoglohet. Kjo sht pr shkak t pruesit denzator) prandaj fardo ndryshime t asaj pjese prej
neutral indukohet mbushjet t cilat e dobsojn fushn dhmbit reektojn pra n kapacitetin e tij elektrik.
paraprake prkatsisht e zvoglojn potencialin e tyre,
kurse kjo sjell deri te zmadhimi i kapacitetit elektrik t Pyetje dheidetyra
Pra{awa zada~i
sistemit elektroskop-trup. Shmangja do t ndryshon,
gjithashtu, nsendryshon largsia ndrmjetpllakave 4.6.1. POVRZUVAWE
1. ka sht kapacitet elektrik? NA
2. Cila
4.6.1.
ELEKTRI^NI POVRZUVAWEKONDENZATORI
sht njsia e kapacitetit elektrik?
NA
osendrmjet tyre vndohet ndonj dielektrik. Pikrisht,
nse n afrsi t trupit t elektrizuar sillet fardo tje- 3. ELEKTRI^NI
ka paraqet kondenzator KONDENZATORI
pllakzash. Prej ka va-
tr trup, ptenciali i tij zvoglohet prkatsisht kapaci- ret kapacitetit i tij?
teti zmadhohet.
4.6.1. POVRZUVAWE NA
Me kapacitet elektrik t kondenzatorit nnkupto- 4.6.1. LIDHJA E KONDENZATORVE
het madhsia zike e barabart me hersin prejsasis s ELEKTRI^NI KONDENZATORI
ELEKTRIK
elektricitetit Q q duhet t sillet n njrn mbshtjells
t kondenzatorit q ndryshimi i potencialeve ndrmjet paralelno
N praktik q t arrihet deri te kondenzatori me
paralelno
mbshtjellsve ndryshon pr njsi kapacitet t caktuar, m t madh ose m t vogl,
Q Q, prej atyre q kan kondenzatort lidhen n mnyr
C (2)
paralele ose n seri te kondenzatori i bateris.
V1 V2 U
Te lidhja paralele e kondenzatorve elektrik (g.
paralelno
ku me U sht shnuat tensioni ndrmjet mbshtjellsve 1) tensioni ndrmjet mbshtjellsve t do konden-
t kondenzatorit. zatori dhe sht U. Sasi e prgjithshme e elelktricite-
Dy pllaka paralele t metalit n veanti me ndon- tit t bateris paralelisht kondenzator t lidhura sh-
plo~est kon-
j dielektrik, paraqet kondenzator pllakzash.Eksperi-
denzator. plo~est kon- t shuma e sasis s elektricitetit t kondenzatorve
menatlishtdhe
denzator. teoritikisht sht konstatuar se kapacite- t veant prkatsisht
ti elektrik i kondenzatorit kur ndrmjet pllakave gjen-
det ajr sht Q =Q +Q +Q 1 2 3
S plo~est kon- Prandaj,

denzator. Co Ho , (3)
d Q= (C1+C2+C3)U. (1)
ku S sht syprina e pllakzave t kondenzatorit, d sh-
t largsia ndrmjet pllakave, H0 sht konstanta dielek- C1 Q1
trike e vakumit.
Kur ndrmjet pllakave t kondenzatorit sjellet ndon-
j dielektrik, kapaciteti elektrik t kondenzatorit do t C2 Q2
zmadhohet aq her sa sht vlera e konstantes dielektri-
ke relative H d.m.th., C3 Q3
C = HrC

Shembull t kondenzatorit t ktill te organizmat
e gjall sht membrana e indit. Dentiti dhe pulpa te U
Fig. 1. Lidhja paralele e kondenzatorve
Nga ana tjetr, nse kapaciteti i bateris sht C,

do t vlern barazimi:
Q = CU. (2)
67
4. Elektrostatika
PRIMER 2.
Nse barazohen ant e djathta t barazimeve 91) dhe PRIMER
PRIMER 1 2.2. 1 1
(2), tohet Prgjigje: ; C12=4@PF; C123= 2 @PF
C123 C 21 C 3
C = C1 + C2 + C3. (3) PRIMER R 2. K
PRIMER 2.
PRIMER
PRIMER 2. 2.
q do t thot, gjat lidhjes paralele t kondenzatorve SHEMBULLI 2. Sa sht kapaciteti elektrik i prg-
seriski
elektrik, kapaciteti i prgjithshm sht shuma
seriski
seriski e kapa- jithshm t kondenzatorve t lidhur sipas gurs:
citeteve t kondenzatorve n veanti.
Kondenzatort lidhen n mnyr serike n kt C4=4 PF C1=2PF
mnyr q do pllak e dyt e kondenzatorit lidhet me
seriski A
kondenzatorin e ardhshm (g. 2). Nse seriski
pllaka e par
seriski
seriski
e kondenzatorit t par sht elektrizuar me sasin e
elektricitetit +Q, pas induksioinit elektrostatik dhe pl-
lakat tjera t kondenzatorve do t elektrizohen me t C5=PF C3=3PF C2=2PF
njjtn sasi t elektricitetit, q do t thot se pllaka e B
kondenzatorit t ardhshm sht me shenj t kundrt.
Zgjidhje: s pari e vizatojm skemn ekuivalente:
C4=4 PF
U1 U2 U3 C12=1 PF
U
C5=PF C3=3PF
Fig. 2. Lidhja serike e kondenzatorve.
C4 =PF
Kapaciteti i prgjithshm e lidjes serike t kondenza- A
torve sht:
1 1 1 1 C123= 4 PF
. (4) C5=PF
C C1 C2 C3 B
Pra{awa i zada~i
Pra{awaiizada~i
Pra{awa zada~i
Domethn kapaciteti i prgjithshm t lidhjes serike Vazhdoni sipas asaj q sht e njohur deri m tani.
t kondenzatorve sht m i vogl se kapaciteti m i Prgjigje: C=4PF.
vogl i kondenzatorit t lidhur n bateri. Pra{awa i zada~i
Pra{awa
Pyetje dhe
Pra{awa idetyra
zada~i
i zada~i
Pra{awa i zada~i
PRIMER 1. 1.Sa sht kapaciteti i prgjithshme-
SHEMBULLI 1.Sa sht kapaciteti i prgjithshm i kondenzatorve
PRIMER 1.1.
lektrik i kondenzatorve
PRIMER t lidhur sipas gurs, nse C1 C1=C2=C3=C4=2 PF t lidhur:
= C2 = 2PF; C3 = 4PF. a) serik, b) paralel?
2. T caktohet kapaciteti elektrik i kondenzatorve t
PRIMER 1. C1
PRIMER 1. lidhur sipas skems:
PRIMER
PRIMER1. 1.
C1=2 PF
C3
C2
C2= 2 PF
C3=PF
(Prgjigje: C=3PF)
68
5.1. ELEKTRI^NA STRUJA
sprovodnik od prv red
5. Rryma elektrike
5.1. ELEKTRI^NA STRUJA sprovodnik od prv red
sprovodnik od
sprovodnik od prvsprovodnik
red od prv red
vtor red
5.1. RRYMA ELEKTRIKE tronet e lira, ai sht prues i rendit t par (pr shem-
bull, t atilla jan metalet). Kur barts tsprovodnik
sasis s elek-od
vtor red sprovodnik od
sht e njohur se te pruest ekzistojn mbushje tricitetit jan jonet pozitive dhe negative, ather ai sh-
sprovodnik od
vtor red
elektrike t cilt lvizin n mnyr haotike npr bren- tvtor redi rnedit t dyt (t atill jan, pr shembull,
prues
Ja~inata na elektri~nata struja
dsin e tyre. Te metalet kto mbushje jan elektro- elektrolitt). Karakteristika kuantitative e rryms elek-
& forca e rryms elektrike I dhe dendsiae rry-
net e lira. Gjat lvizjes s elektronve t lir npr trike jan:
metalet, numr i madh prej tyre prplasen me atomet ms J .Ja~inata na elektri~nata struja
dhe jonet e metaleve t cilt jan n Ja~inata
nyjet te gris[ Forca
na elektri~nata e rryms
Ja~inata naelektrike
struja prkuzohet
elektri~nata si sasi e elek-
struja
kristalore. N kt mnyr vjen deri te ndryshime tricitetit 'q q kalon n njsin kohe normale npr prerje
t shpeshta t kahes dhe madhsis s shpejtsive t trthore t pruesit.
tyre. Nse ndrmjet skajeve A dhe B (g. 1) t ndon-
+ 'q
j pruesi metalik me gjatsi l keziston ndryshim I . (1)
potencial U=V2-V1 n t do t shkakton fush elek- ' t

trike E=U/l. Nn veprimin + e ksaj fushe elektronet e Njsia pr forcn e rryms elektrike n SI sht 1 A
- nga
lira do t lvizin prej
+ + +, sikurse sht treguar n (amper). Ajo sht themelore SI njsi. Nprmjet saj,
g. 1. Pikrisht, fusha elektrike e orienton lvizjen por n baz t barazimit (1), mund t prkuzohet njsia
haotike t elektroneve t lira. pr sasis e elektricitetiti 1 C (kulon).
1 C = 1 A. 1 s.
V
& Forca e rryms elektrike matet me amper oseme gal-
elektri~no pole E
fusha elektrike vanometr (ampermetr i ndijshm). Ampermetri te qar-
ku i rryms lidhet serik, ndrsa voltmetri me t cilin ma-
-q tet tensioni (pr shembull, ndryshimi potencial n skajet
V e nj rezistori) lidhet paralelisht (g. 1).
-q Forca sht madhsi skalare dhe trsisht nuk e pr-
kuzon lvizjen e orientuar t mbushjeve n lidhje me
-q prerjen trthore t pruesit. Prandaj shfrytzohet mad-
l
hsia vektoriale dendsia e rryms.
I -q Pr rrymn stacionare, ku dendsia e rryms elektri-
A
H ke J sht e barabart me tr siprfaqen S, mund t sh-
Fig. 1 kruhet:
elektri~na I
strujaLvizja e orientuar e mbushjeve elektrike nn J . ( 2)
S
ndikimin e fushs elektrike, prkatsishtelektri~na
ndryshimit Njsia pr dendsin e rryms elektrike n SI sh-
potencial q at eelektri~na
struja krijon burimi, quhet rryma elektri- t 1 A/m2.
elektri~na
uja ke. Q nprmjet nj trupi t rrjedhe rrym elektrike,
struja Barazimi i fundit ka zbatim t madh n teknik dhe
duhet te ai t gjenden grimca t lira tl elektrizuara. mjeksi (pr shembull, te metodat elektrokirurgjike ful-
Kto grimca quhen barts t rryms ose barts t sa- guracioni dhe desikacioni).
sis s elektricitetit. Ato mund t jen elektrone, jone Nsedendsia dhe forca nuk ndryshon me kohn
pozitive dhe negative. Po ashtu, grimcat me mbushje bhet fjal pr rrymn e prhershme (stacionare). Kahja
+
pozitive lvizin n kahe t fushs, prej + nga -, kurse e rryms, me marrveshje sht marr t jet prej poten-
negativt anasjelltas. Kur & n nj prues nn ndiki- cialit m t lart nga potenciali m i ult,
RUJA min e fushs elektrike E lvizin
+
elek-
+ sprovodnik
+ od prv red
sprovodnik od
vtor red
69
Ja~inata na elektri~nata struja
5. Rryma elektrike
5.2. OMOV ZAKON

prkatsisht kahja e rryms te pruesite metalit sht e 5.2. LIGJI I OMIT
kundrt prej lvizjes s elektroneve t lira. Shpesh rryma
5.2. OMOV ZAKON
ektill quhet edhe ,,e drejt pasi paraqitja e saj grake N praktik m i njohur sht ligji i Omit pr
evarshmris s forcs s rryms prej kohs sht drej- pruesit vijor (t gjat dhe t holl cilindrik) prej
t paralele me boshtin e abshiss ku sht treguar koha materies homogjene.
t (g. 2).
)
l
I(A)
&
E
V1 V2
t (s)
Fig. 1
Fig. 2
Rezultatet eksperimentale tregojn se pr pru-
Q t mundsohet npr pruesin e dhn prher esit homogjen vektori i dendsis t rryms sht
rrjedhja e rryms elektrike patjetr sht ndrmjet ska- proporcional me forcn e fushs elektrike E dhe ato
jeve t tij t mbahet ndryshimi potencial i prhershm. jan t lidhura me barazimin:
Mbajtja e ndryshimit potencial sht lidhur me shpen-
zimin e energjis s jashtme. Prandaj, pr mbejtjen e J = VE . (1)
ndryshimit potencial n skajet e pruesit t dhn sh-
Koecienti i proporcionalitetit V, karakteristik pr
specifi~na
t e nevojshme t kryen pun., q do ta plotson enegji-
mjedisin,
elektri~naquhet prueshmria
sprovodlivost specike elektrike.
n e fushs elektrike q shpenzohet gjat lvizjes s elek- specifi~na
Vlera reciproke esprovodlivost
elektri~na prueshmris specike elektrike
troneve t lira npr pruesin. Kjo pun kryhet me mje-
U V sht konstante pr materialin e dhn prej
te speciale (burime t rryms elektrike) dhe at n llogari
t cilit sht br prues dhe njihet si rezistenca
t llojeve t ndryshme t enegjis s jashtme: mekanike
specike elektrike U. Pr pruesit
specifi~en emir rezistenca
elektri~en otpor
(te gjeneratort), kimike (elementi galvanik dhe akumu-
specike elektrikeU ka vlera t vogla.
lator), me drit (fotoelementi) etj. specifi~en elektri~en otpor
Madhsia zike, e prcaktuar me punn q kryhet nn UAg=1,53.10-8:m.
ndikimin e forcave t jashtme pr bartjen e mbushjes
njsi pozititve (+1C) brenda n burim, n kahe t kahes Kur prueshmria specike V nuk varet prej for-
s anasjellt t fushs elektrike, quhet forca elektromoto- cs s fushs, n fuqi sht ligji i Omit.
re dhe shnohet me FEM ose H. Q t tohet ligjii Omit pr prues vijor (i gjat
dhe i holl cilindrik) nga materia homogjene, do t
Pyetje dhe detyra shqyrtojm prues me gjatsi l prerja trthore e t
cilit sht S, por npr t cilin rrjedh rrym staciona-
1. ka jan prues t rendit t par, por ka jan t ren- re me forc I (g. 1).
dit t dyt? Ndryshimi i potencialit U=V1-V2 q ekziston te
2. Si prkuzohet dendsia e irryms
Pra{awa zada~i dhe cila sht nj- skajet e pruesit, sikurse q sht e njohur sht
sia e saj SI? U=El.Kur prej barazimit t fundit do t shprehet for-
Pra{awa i zada~i ca e fushs elektrike E dhe s bashku me barazimin
J=I/S do t futen te barazimi (1), tohet:
70
5. Rryma elektrike
Tensioni te skajet e pruesit (pikat C dhe D)

I U ndryshon me ndihmn e burimit dhe rezistorit
prkatsisht J V , (2) me rrshqits Rp.Kur arrihet U=UCD=2V; 4V, 6V,
S l ather forca e rryms te pruesi sht I=0,5A;
1A; 1,5A. Forca e rryms sht m emadhe aq
l Ul her saq sht m i madh edhe tensioni n ska-
ku U I I . (3)
VS S jet e pruesit.
Graku u varsis s forcs s rryms prej re-
U IR . (4) zistencs quhet karakteristika e voltamperit t
Barazmi i fundit tregon se tensioni n pjes t qarkut pruesit. Gjat temperaturs s prhershme t
elektrik sht e barabart me prodhimin e forcs s rry- metaleve ajo sht lineare (g. 3). Kjo do t thot
ms q rrjedh npr atdhe rrezistencs s tij. Konstanta se prueshmria mbetet konstante.
e proporcionalitetit te (4). Barazimi (6) jep mundsi t caktohet njsia e
rezistencs. Njsia SI pr rezistencn elektrike 1:
1 l l ka (om).
R U , (5) V
V otpor
elektri~niot S S 1: 1 .
elektri~niot otpor A
q i karakterizon vetit e pruesit sht rezistori elek-
1:1: ka prues te i cili
Rezistenc elektrike prej
trik. elektri~niot
elektri~niot otpor
otpor
elektri~niot otpor rrjedh rrym prej nj amperi kur tensioni n skajet
Prej barazimit (4) tohet edhe forca e rryms q rr-
jedh n pjes t qarkut t rryms. e tij sht nj volt.
U I (A)
I
R
Forca e rryms q rrjedh pjes e qarkut t rryms sh-
t proporcionale me tensionin e skajeve t pruesit, por
anasjelltas proporcionale me rezistencn e pruesit. Ajo
sht Ligji i Omit pr pjes prej qarkut t rryms. U (V)
C R D Fig. 3
A 5.2.1. Zavisnost na otporot od
5.2.1. Zavisnost na otporot od
temperaturata
5.2.1. VARSIA E REZISTENCS
V temperaturata
5.2.1.
5.2.1. Zavisnost
Zavisnostna otporot od
PREJ
5.2.1. nana
TEMPERATURS
Zavisnost otporot
otporot odod
temperaturata
temperaturata
Rp temperaturata
Sikurse vrejtm me barazimin (5) rezistenca
e pruesit t dhn varet prej materialit t ndr-
timit t tij (U) dhe prej dimenzioneve t pruesit:
Fig. 2 gjatsiae prerjes trthore. Megjithat, rezistenca e
H pruesit varet edhe prej disa faktorve t jashtm:
Fig. 2 temperatura, fushs magnetike etj.
Zmadhimi i rezistencs dhe rezistenca speci-
Duke shfrytzuar qarkun e rryms si te g. 2 mundet ke elektrike me zmadhim t temperaturs n baz
eksperimentalisht t provohet ligji i Omit: I = U/R. t teoris elektronike pr prueshmrin e meta-
Q t shqyrtohet varsia e I prej U, rezistenca R mer- leve prshkak t intenzivimit t numrit
ret pr t prhershm, pr shembull, R=4:.
71
5. Rryma elektrike
t prplasjeve gjat lvizjeve haotike, si t joneve t eliku e mbshtjellur n form t spirales, ampermet-
grills s kristalit ashtu edhe t elektroneve t lira. Me ri A tregon se forca e rryms zvoglohet.
zmadhimin e temperaturs zmadhohet edhe shpejtsia Ekzistojn edhe prues t atill, sikurse sht,
e amplituds s lvizjes oscilatore t atomeve dhe jone- pr shembull, konstantan edhe disa legura tjera te t
ve te grilla kristalore, q sjell deri te zmadhimi i num- cilt rezistenca specike elektrike nuk ndryshon me
rit t prplasjeve. ndrrimin e temperaturs. Te elektrolitt me zmad-
himin e temperaturs, rezistenca n mnyr jolinea-
re zvoglohet, pr ato D<0 . Te gjysmpruest D<0,
vetm q te ato me zmadhimin e temperaturs, zvo-
glimi i rezistencs sht shum i shpejt.
Te g. 2 grakisht sht paraqitur varsia e rezis-
tencs prej temperaturs s nxemjes te hekuri, kon-
stantan dhe grati.
A
H
R(:) hekuri
èlezo
Fig. 1
Matjet eksperimentale tregojn se rezistenca speci- konstanta

konstantan
ke elektrike U, kurse me t edhe rezistenca e pruesit
R rritet linearisht me rritjen e temperaturs sipas ligjit: grati
grafit
U t = Uo (1 + Dt) , (1)
200 400 600 t (oC)
R t = Ro (1 + Dt) , (2)
Fig. 2. Varsia e rezistencs elektrike prej
temperaturs
Te barazimet (1) dhe (2) U0 dhe R0 prkatsisht jan re-
zistencat specike elektrike dhe rezistenca e pruesit
t matur n 00C, Ut dhe Rt jantemperaturniot
vlerat e madhsive t
temperaturniot 5.2.2. Superprueshmria
njjta te
koeficient
koeficient ndonj temperatur
na otporot
na otporot t nxemjes pre t0C, D sh-
temperaturniot 5. 2.5.2.2.Supersprovodlivost
2. Supersprovodlivost
t koe cienti i temperaturs s rezistencs pr interval 5. 2. 2. Supersprovodlivost
koeficient na otporot Ekziston numr i vogl i metaleve, legurave dhe
t dhn t temperaturs. bashkdyzimeve kimike rezistenca specike e t ci-
Njsia pr koecientin e rezistencs s tempera- lve me zvoglimin e temperaturs zvoglohet linea-
turs sht K-1. risht vetm deri te ndonj temperatur t quajtur tem-
Prej (1) dhe (2) pr D tohet: peratura kritike, ku rezistenca menjher kriti~-
kriti~-
zvoglo-
na tmperatura, kriti~-
Ut Uo Rt Ro na tmperatura,
het (g. 3). Kjo dukuri sht zbuluar n vitin 1911
D , prkatsisht D (3) na tmperatura,
nga Kemerlin Ones. Dukuria, e njohur si zhiva e pas-
Uo t R t
tr kimike.
supersprovodlivost
q pr pruesie dhn mundet eksperimentalisht tsupersprovodlivost
Te numr i vogl i metaleve gjat temperaturs
supersprovodlivost
caktohet. . .
afr deri te zero absolute .(-2730C). Rezistenca men-
Koecienti i rezistencs s temperaturs pr metalet jher bie, pratsisht merr vlera t vogla jo t rnd-
sht pozitiv, q do t thot, me zmydhimin e tempera- sishme. Temperatura te e cila substancat kalojn n
turs rezistenca e tyre rritet. Ajo mundet t shihet prej gjendje superprues quhet temperatura kritike e ka-
provs te g. 1. Me nxemjen e telit t holl prej limit.
kriti~na
kriti~na temperatura
temperatura na premin.
na premin.
kriti~na temperatura na premin.
72
5. Rryma elektrike
kriti~na ja~ina na
magnetnoto pole. kriti~na ja~ina na
magnetnoto pole.
saj n ndonj mnyr patjetr t kuzohet. Forca e
R(:) fushs magnetike ku paraqitet hedhja quhet forca kriti-
kee fushs magnetike. kriti~na ja~ina na
Sot rndsi t veant
magnetnoto pole. kan superpruest me tem-
peratur t lart kritike dhe t cilat jan stabile te fushat
magnetikeme forc t madhe. T atilla jan, pr shem-
bull, disa materiale t keramiks t cilat kan tempe-
ratur kritike afr temperaturs s dhoms - tempera-
Tk T tura e superprueshmris. Legurat superpruese e
tuar prej vendeve t rralla kan temperatura kritike
Fig. 3 90 K. Materialet superpruese kan zbatim t gjer
n praktik. Me ndihmn e mbshtjelleve paraqiten-
Pr shembull, legura prej niobium, aluminium dhe fusha magnetike me forc t madhe t cilat shfrytzo-
germanium ka temperatur kritike 20 K. do material hen gjat sintezs termobrthamore (fuzioni), akcela-
sueperprues ka temperatur t tij kritke q mund t tori i grimcave elementare, rezonanca nukleare magne-
shihet edhe prej tabels 1. tike, te transporti hekurudhor te ,,dyshek magnetik etj.
Pasi gjat rrjedhjes s rryms npr materialet e super-
tritanium 0,4 K zhiva 4,1 K
pruest nuk vjen deri n humbje t energjis elektri-
uranium 0,8 K plumbi 7,2 K
ke, idea sht trheqse pr krijimin e transformator-
zink 0,9 K tehnecium 11,2 K
ve superprues dhe linjat e energjis. Po ashtu, do t
aluminium1,2 K niobium-nitrat 15,2 K
kursehet energji e madhe e cila pa nevoj shpenzohet
niobium 9,2 K galium-vanadid 18,5 K
gjat nxemjes s saj.
PRIMER 1.
Kushti i rndsishm pr superpruest dhe nu- PRIMER 1.
SHEMBULLI 1. Te pruesi cilindrik me diametr 1
mr i vpgl i defeketeve te grilla kristalore e ekzem- mm2 rrjedh rrym me forc 2,5 A. Nse rryma rrjedh
plarit. Ekzistimi i primesave dhe defekteve te gril- vetm 1 min: a) sa sasi elektricitet ka kaluar npr
la sjell deri te zhdukja e vetive t superpruesit. Te pruesin? b) sa ka qen dendsia e rryms?
qyrku i rryms prej materialit superprues q gjen- PRIMER 1.
det n temperatur m t ult se temperatura kriti- Re{enie: 't 1 60 60 s , S= 3,14 10 6 m2
Zgjidhje:
ke, mbushjet kalojn duke mos hasur n rezistenc Re{enie: , ,
pra rryma mnd t rrjedh shum gjat. Pr shembull, 'Q I 't 2,5 60 150 S
te unaza e superpruesit, e shkaktuar nga induksioni
elektromagnetik me kohzgjatje t shkurtr do t rr- J I / S 2,5 / 3,14 10 6 0,8 10 6 A/ m2
jedh me vite pa fush elektrike n t, prkatsisht pa Re{enie:
burim t rryms, vetm me kusht unaza t mbahet n 5. 5.2.3.
2.3. OMOV ZAKON ZA TR
CELO
temperatur m t ult se temperatura e kritike.
5. 2.3.LIGJI
OMOV
STRUJNO
I OMIR
ZAKON PR
KOLO ZA CELO
QARKUNSTRUJNO E RRYMS
KOLO
Kur superpruesi sht n gjendje t superpru-
eshmris dhe vendoset fush magnetike, me zmad- Brenda n fardo burim t tensionit ekzistojn
him n mnyr graduale t fushs s pruesit e ruan humbje t energjis, kur npr at rrjedh rrym. Pran-
gjndjen e superprueshmris deri sa vlera e caktu- daj, te do5. 2.3. OMOV ZAKON ZA CELO
burim t forcs elektromotore H prshkruhet
ar kur rezistanca duke u hedhur zmadhohet dhe su- ndonj rezistenc eSTRUJNO KOLO vnatre{en
brendshme r. Npr burimin (g.
perprueshmris shkatrrohet. Kjo fush, kuptohet, otpor vnatre{en
1),otpor
q paraqet pjes e qarkut t rryms, rrjedh rrym si-
mund t vjen edhe nga rryma q rrjedh prej unazs s kurse rrjedh npr prues. Prandaj FEM mund t llo-
superpruesit, pra forca e garitet pr prues i cili
vnatre{en
otpor
73
5. Rryma elektrike
ka rezistenc t vet. Rezistenca e brendshme e burimit motorit t tij, zakonisht nuk varet prej forcs s rry-
varet nga karakteristikat e mjedisit prues t burimit. ms, pra pr burimin e dhn, ato mund ti llogari-
Rezistenca e shfrytzuesit dhe pruesit sht rezisten- sim pr madhsi konstante.
ca e jashtme R. Nse lehet pas dore rezistenca e pruesve,
ndryshimi i potencialit te skajet e rezistorit R(IR)
V njkohsisht sht edhe tensioni ndrmjet poleve t
burimit. Prandaj mund t shkruhet:
A B
Ue = H - rI (6)
I R I
r Tensioni te skajet e rezistorit aq m shum do
t dallohet prej forcs elektromotore sa sht m e
H madhe rryma te qarku dhe sa sht m i madh rezis-
tenca e brendshme e burimit t rryms.
Fig. 1 Kur rezistenca e pruesit R sht shum m i
madh n kraasim me rezistencn e brendshme t bu-
Rezistenca e brendshme e burimit sht paraqitur rimit, del se Ir praktikisht sht i barabart me zero,
me nj rezistor t vogl r, q sht kyur me burimin pra U e | H .
ndrmjet pikave A dhe B. Pasi rezistenca e brendshme e Te disa burime t rryms prafrsisht sht e ba-
burimit del prej tij, mund t llogaritet se sht lidhur se- rabart me U dhe H, pothiajse gjithmon sht plot-
rik me at. Ramja e tensionit te pjesa e jashtme nga qar- suar jo si rezultat e rrymave t dobta te qarku por
ku i rryms do t jet: prej rezistencs s brendshme t vogl r | 0 .
Shembull t atill ka te akumulatort e Omit.
Ue = RI, (1) PRIMER 1.
PRIMER 1.
ndrsa ramja e tensionit te burimi i forcs elektrikePRIMER SHEMBULLI
1.1.
(prejPRIMER
PRIMER 1.T caktohet rezistenca e brendshme
e burimit 1.t rryms te qarku i rryms t paraqitur te
A deri te B nprmjet r) do t jet:
g. 1.Re{enie:
Re{enie:
Ui = rI. (2)
Re{enie:
Re{enie: Zgjidhje: n baz t barazimit (4) FEM i burimit
H = RI + rI.
Re{enie:
sht
Ramja e potencialit te pjesa e jashtme e qarkut t Ramja e matur e tensionit te skajet e rezistorit R
rryms edhe te burimi kryhet n llogari t forcs elek- sht:
tromotore t burimit, prkatsisht:
U=IR
H = Ue + Ui . (3) Duke i pjestuar kto dy barazime tohet:
Me zvndsimin e Ue = RI dhe Ui = rI te barazimi (3), H r

1
tohet U R
H = RI + rI (4) H
r R i
Prej ku tohet Pra{awa 1zada~i
.

Pra{awaU i zada~i
prej ku: Pra{awaiizada~i
zada~i
Pra{awa
H Pra{awa i zada~i
I . (5) Pyetje dhe detyra
Rr
Barazimi (5) e paraqet ligji e Omit pr gjith qarkun 1. Cilat madhsi e lidhin ligjin e Omit pr gjith qyr-
e rryms dhe tohet n baz t barazimit (4). Rezis- kun e rryms?
tenca e brendshme e burimit, si edhe forca e elektro- 2. Kur ndodh superprueshmria?
3. Si varet rezistenca me temperaturn?
4. Ku zbatohen superpruesit?
74
5.3. KIRHOFOVI PRAVILA
5. Rryma elektrike
5.3. KIRHOFOVI
5.3. KIRHOFOVI PRAVILA PRAVILA
5.3. RREGULLAT E KIRKOFIT bartin shenj negative (-). Pr pikn e nyjes C Prvotovlen pravilo n
Prvoto
Prvoto barazimi
pravilo
pravilo na na Kirhof
Kirhof glasi
glasi
Te qarku i rryms s mbyllur rrjedh rrym. Prve
pruesve dhe burimi i forcs elektromotore H te qar- I1 + I2 = I3 ose I1 + I2 - I3 = 0, (1)
ku mund t prfshihen edhe elementePrvoto
tjera q proj-
pravilo na Kirhof glasi
prkatsisht
n rrym. Pr shembull, ato mund t jen mjetet ma- Prvoto praviloi nna Kirhof glasi
tse, prues tjer, burime t rryms etj. Ii 0 (2)
i 1 na Kirhof glasi
Qarku i prbr prej elementeve, ashtu q do Prvoto pravilo Prvoto pravilo
Prvoto na Kirhof
pravilo gla
na Kirho
dy elemenete prej qarkut ndrmjet vetiPrvoto
janPrvoto
t lidhur
pravilo na
pravilo Kirhof
Rregulla glasi
epravilo
na Kirhof par eglasi
Kirkut thot: shuma algjebrike
n seri, qarku i atill i rryms sht jo i degzuar-i e forcs Prvoto na Kirhof glasi
s rryms elektrike te fardo nyje prej nj qar-
thjesht. Npr t gjitha elementet e qarkut t rryms ku t degzuar sht e barabart vtoroto
vtoroto Kirhofovo pravilo
me zero. Ky ligj sht
Kirhofovo
Kirhofovo
jo t degzuar rrjedh rrym me forc t barabart. pravilo
pravilo : :
n pajtim me ligjin e ruajtjes s sasis s elektricitetit.
Qarku i rryms q prmban nyje quhet t degzu-
ara (g. 1). Ato mund t shqyrtohen sikurse t pr- vtoroto
Pr qarkun e rryms s degzuar degt e t cils
bhen prej m shum qarqeve t thjeshta. Pjesa e kon- mund t fusin fardo numr t burimeve t
Kirhofovo pravilo :
rryms
vtoroto
turs e kuzuar ndrmjet dy nyjeve quhet dega e qar- me forc elektromotore
Kirhofovo pravilosakt t caktuar : sht e domos-
kut t degzuar. Pikat e qarkut t rryms, te t cilat doshme t pranohet rregulla vtoroto
vtoroto e Kirhofovo
Kirkut.pravilo
dyt eKirhofovo
vtoroto Ajo thot:
pravilo :
pikaKirhofovo
t degzimit
jan lidhur t paktn tre deg quhenKirhofovo pravilo Kirhofovo : pravilo :
te qarku i rryms s: mbyllur, shuma algjebrikevtoroto
pravilo e ramjes
ose nyje t qarkut t rryms. s rezistencave n degt e veanta t konturs s mbyl-
Kirhofovo pravilo :
lur sht e barabart me shumn algjebrike prej forcs
s elektromotorit t burimeve t prfshira n at kon-
H tur.
I1 R1 i n i n
C D H i (UR) i (3)
i 1 i 1
I3 R2 Q ta sqarojm thelbin e ktij ligji do t shrbehe-
I2 mi me njrn prej konturave, pr shembull, kontura
CR2DH2R3C prej qarkut t paraqitur n g. 2. Te kon-
H dura e prmendur jan lidhur nj burim i forcs elektro-
R3
motore H2 dhe dy rezistor R2 dhe R3 npr t cilt rrjedh
Fig. 1. Qarku i rryms s degzuar rrym me forc I2 dhe I3. Ramja e rezistencs t degs
merezistenc R2 sht R2I3, kurse ramja e tensionit te
Le t shqyrtojm qark t degzuar q prmban tre dega e rezistencs R3 sht R3I2.
kontura (CR1H1DR2C; CR2DH2R3C; dhe CR1H1DH2 R3C), Nse pr kahen pozitive sipaskonturs jan marr
dy nyje (C dhe D) dhe tre deg (CR1H1D; CR2D; dhe kahja e shigjetave t ors, ather rrymat I2 dhe I3 do t
CR3H2D) (g. 1). ken kahe pozitive. Burimi H3, gjithashtu, ka kahe pozi-
tive. Duke e prdor ligjin e Omit pr degt CR3H2D dhe
S Te jpika C rryma degzohet n tre pjes: rryma me
forc I1 e cila rrjedh npr pruest me rezistenc R1, CR2D prej konturave CR2DH2R3C, tohet: b
rryma me foec I2 q rrejdh npr pruesin R2 dhe
rryma me forc I3 q rrjedh npr pruesn R3.
sht br marrveshje rrymat q hyjn te nyjat t
bartin shenj (+), kurse rrymat q dalin - t
75
5. Rryma elektrike
zistorve t paraqitur:
R2I3 = VC - VD
R3 I2= H2 + VD - VC U = U1 + U2 + U3, (1)
ku U1 = IR1 , U2 = IR2 , U3 = IR3 ,

ku VC dhe VD jan potencialet te nyjet e pikave C dhe D.
prkatsisht
Me mbledhjken e dy barazimeve t fundit tohet:
U = IR1 + IR2 + IR3 = I (R1 + R2 + R3).
R3 I2 + R2I3 = H2
(2)
. (4)
Prandaj, rezistenca ekuivalente e lidhjeve t rezis-
Barazimi ifundit r ef tregon rregulln e dyt t Kir-
torve n seri sht i barabart me shumn e rezis-
kut t konturs CR2DH2R3C. Po ashtu t prmendim se
tencave t veant, d.m.th.,
saktsisht duhet pasur
b llogari pr kehen e rrymave.
Nse kahja e zgjedhur e rrethimit puthitet me kahen U
R= = R1 + R2 + R3 . (3)
e rryms, ather ramjet e tensioneve te degt (IR) mer- I
ren me shenj pozitive, por nse nuk puthiten me shenj
N rastin e prgjithshm, rezistenca e rezistorit
negative. Para H vndohet shenja pozitive , por nse gja-
ekuivalent, me t cilin zvndsohen t gjitha n re-
t rrethimit t qarkut t rryms shkohet prej polit pozitiv
zistort e lidhur n seri, do t jet:
nga poli negativ i burimit. N t kundrtn, forcs elek-
tromotore t burimit dhe prshkruhet shenja negative. n
5.4. SERISKO I PARALELNO R Ri . (4)
i 1
POVRZUVAWE
5.4. NADHE
LIDHJE N SERI OTPORI
PARALELE
E REZISTORVE Pr lidhjen paralele t rezistorve, tensioni i pa-
raqitur sht i barabart me t gjith rezistort, kur-
5.4. SERISKO
Rregullat e Kirkut kan Izbatim
PARALELNO
t madh gjat lidhjes se forca e rryms te rezistort e veant sht e
5.4.
n seri
SERISKO
POVRZUVAWE
ose paralele t5.4.
I PARALELNO
NAT
rezistorve.
SERISKO OTPORI
shqyrtojm qark t ndryshme (g. 2).
I PARALELNO
5.4. 5.4.
5.4. SERISKO
SERISKO
POVRZUVAWE
SERISKO I I I PARALELNO
PARALELNO
NA
PARALELNOOTPORI
5.4.thjesht
SERISKOt rryms I
5.4.POVRZUVAWE
SERISKO prej rezistorve
POVRZUVAWE
PARALELNO
I PARALELNOt lidhur nNA
seri.OTPORI
Re-
POVRZUVAWE
zistencat R
POVRZUVAWE , R dhe R jan
NANAt NA
lidhur
OTPORIOTPORI
OTPORIme burimin e rry- I1
POVRZUVAWE NA
POVRZUVAWE NA OTPORI
1 2 3 OTPORI R1
ms elektrike U dhe npr donjrin prej tyre rrjedh rry-
m elektrike me forc t barabart I (g. 1). I I2
R2
I I I I I3
R1 R2 R3 R3
U1 U2 U3
H
Fig. 2. Lidhja paralele e rezistorve
Fig. 1. Lidhja serike e rezistorve Me zbatimin e rregulls s par t Kirkot for-

ca e rryms elektrike I q rrjedh npr pjesn e pa-
Ndryshimi potencial i prgjithshm U te qarku i atill do degzuar sht e barabart me shumn e rrymave te
t jet e barabart me ndryshimet potenciale t re degt e veanta:
I = I1 + I2 + I3.
76
5. Rryma elektrike
Prkatsisht, forca e rryms elektrike te degt e R1234 R123 R4 2: .

veanta sht: I1 = U/R1, I2 = U/R2, I3 = U/R3 Prandaj:
Rezistenca e prgjithshme n qark sht:
U U U U
I . (5) 1 1 1
R R1 R2 R3 ;
RAB R1234 R5
Rezistenca e prgjithshme, I = U/R2, e lidhjes parale- 1 1 1
le e rezistorve sht: 1 : RAB 1 :
RAB 2 2
1 1 1 1 Pra{awa i zada~i
zada~i
; (6) Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa ii
i izada~i
zada~i
izada~i
zada~i
R R1 R2 R3 Pra{awa i zada~i
Pyetje dhei
Pra{awa
Pra{awa idetyra
zada~i
ose n formn e prgjithshme Pra{awa
Pra{awa i zada~i
zada~i
i zada~i
1 n 1 1. Gjenerator i rryms elektrike me tension 220V e
. (7) furnizon rrjetin pr drit t nj ndrtese q ka lidhje pa-
R i 1 Ri ralele t llambave: 10 llamba me rezistenc R1=200:,
Prej barazimit (7) vjon se rezistenca e lidhjes para- 5 llamba me rezistenc R2=400:dhe 10 llamba me re-
lele t rezistorve sht m i vogl dhe prej m t zistenc R3=500:. Rezistenca e kabelit q e sjell rry-
voglit prej tyre mn prej gjeneratorit t ndrtess me llambat sht 0,5
PRIMER 1. 1. :.T caktohet: a) Forca e rryms q rrjedh npr ka-
PRIMER
SHEMBULLI
PRIMER
PRIMER
PRIMER
PRIMER 1.1. 1. T caktohet rezistenca ndrmjet
1.
1. belin q e lidh gjeneratorin me ndrtesn. b) Tensionin
pikave A dhe
PRIMER 1. B t skems t paraqitur te vizatimi. ehyrjes prej ndrtess.
PRIMER 1.
PRIMER 1.
PRIMER
PRIMER 1. 1. (Prgjigje: rezistenca ekuivalentete t gjitha 25 llam-
R4=1: R1=1:
bat sht:
A
1 1 1 1
; Re | 12 :
Re R ' R '' R '''
Rezistenca e prgjithshme te qarku sht:
R5=2: R3=2: R2=1:
B R = Re + Rk = 12,5 :
Fig. 3 a) Forca e rryms npr kabeli sht:
:
::: : : U
Zgjidhje:: R1=1:R2=:R3 = 2:R4 =1:R5 =2: I 17,6 A . Kjo rrym rrjedh edhe npr
S pari::: ej :vizatojm skemn ekuivalete t qarkut R
t rryms: rezistencn ekuivalente Re
b) Rezistenca te hyrja e ndrtess Und.:
R4=1:
Und. = U - Uk = U - IRk = 211,2 V.
2. Pr cilat qarqe vlen rregulla e dyt e Kirkot? Si tho-
t rregulla e Kirkot pr konturn e dhn prej qarkut
R5=2: R3=2: R12=2:
t rryms s degzuar?
3. Jan dhn dy rezistor me rezistenc t barabart R1
+ R2 = 2 :. Gjat far lidhjedo t toni rezistenc m
1 1 1 1 1 1 t vogl prej 2 :"
; 1: ;
R123 R12 R3 R123 2 2
R123 1 : .
77
5.5. PRIMENA NA KIRHOFOVITE
PRAVILA PRI [UNTIRAWE
5. Rryma elektrike
5.5. ZBATIMI I RREGULLAVE T ather forca e rryms te pjesa e padegzuar e qarkut
KIRKOFIT GJAT SHUNTIMIT t rryms sht dhjet her m e madhe se vlera q
tregon ampermatri. Pr shembull, nse forca e rry-
Lidhja paralele e rezistorve {unt veanrisht sh- ms te qarku i rryms sht 10 A, ather rryma q
t shfrytzuar kur prej qarkut t rryms kryesore du- do t rrjedh npr shuntin, do t ket forc 9 A, por n-
het t ndahet rryma ashtu q forca e saj {unt
te dega parale- pr ampermetrin do t rrjedh rrym me forc vetm
le e lidhur t jet vetm sakt pjes e caktuar prej for- prel 1 A. N kt mnyr, zona ematur e ampermetrit
cs s rryms prej qarkut kryesore t {unt
rryms. Kjo deg sht zgjeruar 10 her. Gjat matjes t forcs s rry-
{unt ms, do ndarjeprej shkalls prej zons s matjes t
quhet shunt. Rezistenca
u e shuntit dihet prej m para
ampermetrit duhet t shumzohet me 10.
1 1 1
dhe ai sht , , pjes e rezistencs s
9 99 999 R2
B C
brendshme t ampermetrit.
Kshtu, pr shembull, nse me ampermetrin duhet A I2
t matet rryma me forc q do ta dmtonte, ather pi-
kat AB (g. 1) lidhen me degn tjetr, d.m.th., shunt q R1
ka rezistenc plotsuese R1q sht n her m i vogl se I
rezistenca R2 i ampermetrit, d.m.th., prej rezistencs te I1
dega tjer paralele q ndahet prej piks B.
Pikrisht, nse rezistenca e degs te e cila amper-
metri sht R2=nR1,ather, n baz t rregulls s dyt
H
t Kirkot, d.m.th., prej proporcionit I1:I2 = R1:R2, to-
het se Fig. 2
I1 Nse, tani, me voltmetrin duhet t matet tension

I2 (1) m i ult prej atyre q lvizin n kujt e zons s tij
n
t matjes, sht e nevojshmete seria me voltmetrin t
Kjo do t thot se forca e rryms I2 te dega te e cila am- kyet rezistor plotsues, t quajtur pararezistor. Re-
permetri sht n her m e vogl se te shunti. Pra sipas zistenca e pararezistorit sht prej m par i zgjedhur
rregulls s par t Kirkot forca e rryms te pjesa e pa- dhe ai sht mPra{awa
i madh 9 her, 99 her, ose 999 her
i zada~i
degzuar t qarkut sht I=I +I , prej barazimit (1) to- prej rezistencs s brendshme t voltmetrit.
1 2
het I1=nI2. Prandaj I=nI2+I2 ose Pra{awa i zada~i
Pyetje dhe detyra
I=I2(n+1). (2) Pra{awa i zada~i
1. ka sht shuntPra{awa i zada~i
dhe pr ka shfrytzohet?
Pr shembull, nse raporti i rezistencave ndrmjet am- 2. Sa duhet t jet rezistenca e shuntit te ampermet-
permetrave dhe shuntit sht ri me shkall 1 A dhe rezistenc t brendshme t am-
permetrit 0,1 :,nse do t duhej t zgjerohet zona
R2 9 matse deri 10 A.
n 9,
R1 1 (Prgjigje: 0,01 :
Galvanometri me rezistenc 3900 : e ka shuntin
prkatsisht I=I2(9+1) ose I=10I2 rezistenca e t cilit sht 1/99 prej rezistorit t galva-
nometrit, n mnyr analoge te g. 2. T caktohet re-
zistenca e shuntit t lidhur paralel dhe galvanometrit.
(Prgjigje: 39 :)
78
5.6. RABOTA I MO]NOST NA
ELEKTRI^NATA STRUJA.5. Rryma elektrike
XUL-LENCOV ZAKON
5.6. RABOTA I MO]NOST NA
5.6. RABOTA I MO]NOST
ELEKTRI^NATA NA
STRUJA.
5.6. PUNA DHE FUQIA E (U=IR), bhet:
ELEKTRI^NATA STRUJA.
XUL-LENCOV ZAKON
RRYMS ELEKTRIKE.
XUL-LENCOV ZAKON 'Q=A=I2R't. (3)
LIGJI XHUL-LENC
Kjo formul tregon se nxehtsia e liruar sht proproci-
Gjat lvizjes s orientuar t mbushjeve elektri- onale me rezistencn R edhe pr rezistenca t ndryshme
ke npr pruesin, ato prplasen npr pruesin me te rrethi i forcs s rryms mbahet konstante. Kr, tani,
grimcat e tyre dhe po ashtu u japin pjes nga energjia tensioni te skajet e pruesit sht konstante shfrytzo-
e tyre kinetike q transformohet n lloj tjetr t energ- het:
jis. Kshtu, pr shembull, energjia elektrike shndr-
rohet n t brendshme edhe e drits te reshoja, hekuri, U2
'Q = 't , ( 4)
llambat, te elektromotort n mekanik etj. R Xul-
Lencov zakon
Kjo do t thot , gjat tensioneve t barabarta t ,pru-
l
esve me rezistenc t ndryshme nxehtsia e liruar sh- Xul-
V1 V2 t m e madhezakon
te pruesi rezistenca e t cilit sht m
-q Lencov
i vogl. Barazimet
Xul-
Lencov zakon (2), (3) dhe 94) njihen si ligji i Xhu-
l-lenc.
-q Shndrrimi i energjis s rryms elektrike te nxeh-
tsia pavarsisht njri prej tjetrit e ka studiuar zikani
I anglez Xhul dhe zikani rus Lenc.
A Prej barazimit (3) shihet se pruesit merezistenc
m t madhe zhvillohet nxehtsi m e madhe dhe se ajo
sht proporcionale me katrori e forcs s rryms.Pran-
Fig. 1 daj, gjat bartjes t energjis elektrike duhet t shfry-
tzohen rryma t dobtadhe rezistor t vegjl. Bartja e
Pruesi (rezistori) me gjatsi l kyet te qarku i energjis elektrike realizohet me largprues me ten-
rryms (g. 1). Ndrmjet skajeve t pruesitekziston sion shum t lart. Q t ken rezistenc m t vogl
ndryshim potencial (V1-V2=U tension), por npr at telat e largpruesit jan prej materialit mereistenc
rrjedh rrym q kryen pun I: specike t vogl. N kt rast, energjia e humbur pr
Pr kohn t npr pruesin do t bartet sasi elek- shkak t nxemjes s tyre do t jet m e vogl. Veprii i
trike q dhe forca e fushs elektrike do t kryen pun: nxehtsis s rryms elektrike ka zbatim t madhe. N
kt ligj bazohet edhe puna e siguresave t nxeht, t
A=FI=qEI=qU. (1) cilt n seri jan yur me shfrytzuesin. Nse forca e
tejkalon vlern e lejuar, pruesi te siguresa nxehetd-
e cila quhet puna e rryms elektrike.
he shkrihet, dhe po ashtu rrethi elektrik ndrpritet. Te
Gjat rryms stacionare me forc I, sasia e elek-
ngrohset shfrytzohen rryma t forta t cilat lshohen
tricitetit q q rrjedh pr kohn t mund t shprhet me
npr pruesin me rezistenc t madhe.
forcn e rryms q=It. Prandaj, puna e rryms elektri-
Fuqia (efekti) e rryms elektrike sht puna q e
ke (e liruar prej sasis s nxehtsis 'Q=A) te pru-
kryen rryma elektrike n njsi koh:
esi sht:
'Q=A=UI't. (2) A UIt

P UI . (5)
Barazimi (2) nse pr pruesit vlen ligji i Omit t t
Njsia pr fuqin e rrymse elektrike n SI sht
79
5. RrymaPRIMER.
elektrike 22
PRIMER.
PRIMER. 2
PRIMER. 2
1W (vat). PRIMER. 2 2. Prues bakri, i lidhur ndrmjet buri-
SHEMBULLI
PRIMER. 2
mit t rryms elektrike, duhet t zvndsohet me pru-
A
P ; 1 W 1 V1 A . (1) es me gjat si t njjt prej aluminiumi. Sa duhet t jet
t prerja trthore e pruesit prej aluminiumi n lidhje me
Shfrytzuesi
PRIMER
PRIMER 1. elektrik e ka fuqin prej 1 W nse te
1. prerjen trthore t pruesit t bakrit , q energjia elektri-
skajet e tij ekzistontension prej 1 V, por npr at ke e humbur e nadr n form t nxehtsis mbetet e pan-
rrjedhPRIMER
rrym e prhershme
1. me forc prej 1 A. dryshueshme.
PRIMER 1. Rezistenca specike elektrike t bakrit sht 1,72.10-
PRIMER 1.
SHEMBULLI
PRIMER 1. 1. 8
:m, kurse e aluminiumit 2,8.10-8 :m.
Zgjidhje:
A U = 2,810-8 :m
U = 1,7210-8 :m
l l
R R1 U R2 U
q1 q2
U2 U2
R1 Q1 t Q2 t
K R1 R2
Prej kushtit t detyrs duhet:
En kalorimetrike K pr nxemjes e ujit ka rezis- Q1 Q2

tor rezistenca e t cilit sht R1=60 :. Ai sht ky-
ur te qarku elektrik sikurse q sht paraqitur te - U2 U2 1 1
prkatsisht t t;
gura. Ampermetri A tregonrrym me forc prej 6 R1 R2 R1 R2
A. Rezistenca elektrike e rezistorit R sht 30 :.
Re{enie:
q 2 q1 U 2
Re{enie:
T caktohet sasia e nxehtsis e ndar pr kohn
q1
ose ,
prej 5Re{enie:
minuta. U1 l U 2 l q 2 U1
Re{enie:
Zgjidhje:sht dhn R1=60 :, 6 A, t=5 60s.
Re{enie:
2,.8 10 8 : m
Re{enie:
S pari duhet t caktohet forca e rryms elektri- q1
1,64
ke (I1) q kalo npr tel. Pasi teli me rezistenc R1 q2 1,.7 10 8 : m
dhe rezistenca elektrike jan t lidhura paralele vi-

jojn barazimet:

detyra
Pyetje dhe
Ia I 1 I ; I 1 R1 IR
Pra{awa
Pra{awa ii zada~i
zada~i
ku me Ia sht shnuarrryma npr ampermetr, 1. ka tregon ligji Xhul-lenc dhe nn far kushte
kurse I rryma npr rezistorin R. Me zgjidhjen e vlen? Pra{awa i zada~i
sistemit t barazimeve (t panjohura I1 dhe I) to- Pra{awa
2. Me futjen e rezistorit i zada~i
elektrik q e shpreh Ligji
Pra{awa i zada~i
het: i Xhul-lenc shkohet deri n prfundime
Pra{awa i kundrthnse:
zada~i
1 nxehtsia e liruar sht proporcionale me rezistencn e
I1 Ia 2A
3 pruesit. ka sht n pyetje?
Sasia e nxehtsis q ndahet te teli me rezisten-
c elektrike R1, sht Q1=I12R1t.
80
5.7. XULOV ZAKON
ZA HETEROGEN VOLUMENSKI
SPROVODNIK
5. Rryma elektrike
5.7. LIGJI
XULOVXHULIT
ZAKON
5.7.5.7.
ZAPR XULOV IZAKON
HETEROGEN VOLUMENSKI Q1 U 2 t / R1 Q1 R2
PRUES
ZA HETEROGEN VLUMINOZ
VOLUMENSKI 2 ; . (.2)
SPROVODNIK Q2 U t / R2 Q2 R1
HETEROGJEN
SPROVODNIK
Prkatsisht, gjat lidhjes paralele sasia m e mad-
Ligji i xhuli-Lencit q e nxorrm te 5.6 sht pr
he e nxehtsis lirohet te rezistori me rezistenc elek-
pruest homogjen Organizmi i njeriut sht pru-
trike m t vogl.
es heterogjen. Kjo do t thot se shum zona t orga-
nizmit t gjall, rezistenca specike elektrike (U=1/V) lkura
koà
dhe konstanta dielektrike relative Hr ndryshon. Edhe indi
masnoyndyror
tkivo
pse bhet fjal pr prues heterogjen, te organizmi indu muskulor
muskulno tkiv
i gjall ekzistojn zona relativisht t mdhaja me re-
ashti
koska
zistenc konstante specike elektrike UU pr indin e
muskulit sht 2.104 :m, pr gjakun 1,7.104 :m, pr A B
idin e yndyrs 5.105 :m, pr lkurn e thyt 3.107 :m,
pr eshtrat 3.1010 :m.
Prandaj, organizmi ose vetm pjes prej tij, mund
t tregohet si kombinim prkats t shum rezistu- elektroda
elektroda
esve homogjen, si zon homogjene, sht rrethu-
ar me ind muskulor, ind yndyre, por pastaj sht l- gaza hidrole
hidrofilna gaz
kura. Muskuli, indi i yndyrs dhe lkura kan rezis- Fig. 1. Modeli i prerjes trthore e ekstremite-
tenc elektrike t vet. Prandaj, ato jan si rezistor t tit ku elektrodat jan vendosur transverzalisht.
ndryshm t lidhur.
Nse dy rezistor, rezistort elektrik t t cilve
Te organizmi i njeriut, q mund t tregohet si
jan R1 dhe R2, jan t lidhur n seri npr t dy kaloj-
prues heterogjen i prbr prej numrit t madh t re-
n forca t barabarta t rryms. Prandaj ligji Xhul-len-
zistorve me rezistenc t ndryshme specike, gjat
cit, te ato do t lirohet sasi e nxehtsis 'Q1=I2R1t pr-
rrjedhjes s rryms s drejt, do t vjen deri te lirimi
katsisht 'Q2=I2R2t. Kur t pjestohen dy barazimet e
i nxehtsis. Sa nxehtsi do t lirohet, varet prej asaj
fudit, tohet:
pjesa npr t ciln rrejdh rryn a mundet t paraqitet
me lidhje serike ose paralele t rezistorve (ose kom-
'Q1 I 2 R1 t R1
(1) binimi ityre).
'Q2 2
I R2 t R2 Pr shembull, kur mbi krahun sipr vndohen elek-
trodat A dhe B dhe at transverzale (g. 1), sht pa-
Prandaj, sasi m e madhe e nxehtsis do t lirohet
raqitur prerja trthore, rryma do t kalon npr t gjitha
te rezistuesi me rezistenc elektrike m t madhe. Pi-
pjest e (lkurs, indit t yndyrs, indit t muskulit)
krisht, gjat lidhjes n serit rezistorve nse R1 >R2
prve npr asht i cili me rezistencn specike t
ather edhe 'Q1 >'Q2.
madhe paraqet mjedis jo prues. Rezistenca e prg-
jithshme, q krahu si prues heterogjen e ka, mund t
Nse tani, rezistort jan lidhur paralelisht,pasi
paraqitet si shum e rezsistorve serik t lidhur. Pran-
tensioni i t dy rezistorve sht i barabart, vlen:
daj, sasia m e madhe e nxehtsis do t lirohet n ven-
det me rezistenc m t madhe (barazimi 2), kurse ajo
sht lkura (pr lkurne that 3.107 :m).
81
5. Rryma elektrike
Gjat galvanizimit shfrytzohet burimi i rry-

ms elektrike nj lloj t orientuar ku tensioni mun-
det n mnyr t kontinuar t ndryshon prej 0-100
Vn vlera milimetrike (deri 100 mA) t forcs s rry-
A M I E ms elektrike. Dendsia maksimale e rryms sht
M GJ 0,2 mA cm2. Po ashtu, dozimi i rryms elektrike va-
ret nga koha e veprimit, gjeometria e elektrodave dhe
vendi i vendosjes s tyre.
A-ashti M-muskuli
EGJ-ent e gjakut
IM-indi muskulor
Fig. 2. Elektrodat e vendosura longitudinale
gjat galvanizimit
Megjithat, gjat aplikimit longitudinal t elektroda-

ve, kur njra elektrod sht vnduar te gju, kursetjetra
n thembr t kmbs, rryma njkohsisht kalon npr
t gjitha shtresat, pra rezistenca e prgjithshme mund t Fig. 3. Elektrodat e vendosura transverzalisht
paraqitet me rezistor t lidhur paralelisht (g. 2). Kjo ar- gjat galvanizimit.
rihet me galavanizimin. Sipas barazimit (2), m shum
nxehtsi do t lirohet te pjest me rezistenc m t vo- Ky lloj i terapis shfrytzohet gjat llojeve t
gl, kurse ajo sht atje ku ka m s shumti en t gjakut ndryshme t dhembjeve reumatike, rregullimi i qar-
(pr indin muskulor U=2.104:m). kullimit t gjakut, smundje t nervavedhe ent e
Nxemja e ktill kushtzon vazodilatacion (zgje- gjakut.
rimin e enve t gjakut) dhezvoglimin e koecientit
t viskozitetit t gjakut (viskoziteti bie me zmadhimi- Pra{awa
Pra{awa
Pyetjei dhe idetyra
zada~izada~i
ne temperaturs) q e zmadhon rrjedhjen e gjakut n-
pr ent e gjakut. 1. ka sht elektroterapia?
Zbatimi i rryms elektrike pr mjekim sht metod 2. Cilat metoda elektroterapike eshfrytzojn ligji
e rndsishme teraupetike te mjekssia zikale dhe en- Xhul-Lenc?
johur si elektroterapi. 3. Me far rezistori sht paraqitur organizmi i nje-
Galvanizimi sht veprim i ngacmimit dhe zmadhi- riut?
mi i deprtimit t joneve elektroterapija.
prej t dy anve t membrans
elektroterapija. 4. Si mund t paraqitet organizmi i njeriut dhe pr at
Galvanizacijata
s qelizs me rrym elektrike konstante. Rryma n ven-
Galvanizacijata a vlen ligji Xhul-Lencit?
din e zbatimit bartet me elektroda t mdhaja zakonis-
ht prej plumbi ose gom pruese. Polariteti i elektroda- REZIME
REZIME
REZIME
ve duhet qart t jet i shnuar, njkohsisht duhet patur
ede kompjuter me t cilin mund t ndryshohet polariteti -Puna e rryms eektrike
i elektrodave. Elektrodat t cilat shfrytzohen gjat gal-
vanizimit jan br prej materialit q leht mbshtjellet, A=FI=qEI=qU
kurse te lkura barten nrmjet gazs s zhytur m etretje -Fuqia (efekti) i rryms elektrike
ziologjike.Elektrodat gjat galvanizimit mund t vn- A UIt
dohen longitudinale (g. 1) dhe transverzale (g. 2). P UI
t t
-Ligji i Xhul-Lencit:
U2
longitudinalno 'Q =I2 R 't; 'Q = 't
longitudinalno tran- tran- R
sverzalno
sverzalno
82
5.8.
5.8. FARADEEVI
5.8. FARADEEVI
ZAKONI
FARADEEVI ZAKONI
ZA
ZAKONI ZAZA
ELEKTROLIZA ELEKTROLIZA
5.8. FARADEEVI
ELEKTROLIZA
ZAKONI ZA
ELEKTROLIZA
5. Rryma elektrike
5.8. FARADEEVI ZAKONI ZA
ELEKTROLIZA
Prviot
5.8. FARADEEVI ZAKONI PrviotFaradeev
ZA Faradeev
Prviot Faradeevzakon
zakon zakon
5.8. LIGJET E FARADEIT PR
ELEKTROLIZA Pr elementet
Prviot kimike masa
Faradeev zakone nj joni (P=A/NA)
katjonite
katjonite katjonite sht e barabart me raportin ndrmjet mass atomike
anjonite anjonite ELEKTROLIZN
anjonite
katjonite A dhe numrit t Avogardit NA.
anjonite
Kur npr tretjen e ndonj kripe, baze ose tharti- Barazimi
Prviot(2)Faradeev
n veti i prmban
zakon t dy ligjet t for-
r lshohet rryma njkahshe prej burimit t jashtm, muluar prej faradeit, por i realizuar n baz t nj varg
katjonite
jonet q jan prezente n tretje do t llojn t lvi- eksperimentesh.
Prviot Faradeev zakon
anjonite
zin nga elektroda e kundrt e elektrizuar, katjonet nga Ligji i par i Faradeit tregon se masa m e sub-
katjonite
elektroda negative (katoda), ndrsa anjonet nga elek- stancs s ndar te procesi i elektrolizs s njrs prej
anjonite
troda negative e elektrizuar (anoda) g. 1). elektrodave sht proporcionale me sasin e elektrici-
tetit Q, q kalonnpr elektrolitn:
elektrohemiski
elektrohemiski
elektrohemiski
ekvivalent
ekvivalentekvivalent m=kc Q=kcI't, (3)
elektrohemiski
A
ku I sht intensiteti i rryms; 't sht koha e rrjed-
ekvivalent
hjes s rryms; kc sht koecienti i proporcionalite-
A K (kc=m/Q). Vle-
tit i quajtur ekuivalenti elektrokimikelektrohemiski
e kc numerikisht sht i barabart me masn e sub-
raekvivalent
Ag stancs, q ndahet gjat kalimit t sasis s elektricite-
elektrohemiski
titekvivalent
prej nj Faradeev
Vtoriot
Vtoriot Faradeev
Vtoriot kulon npr zakon
Faradeev
zakon elektrolitin
zakon (Q=1C). Ajo sht
madhsi karakteristike
Vtoriot Faradeev pr do element kimik.
zakon
Ligji i dyt i Faradeit thot: ekuvalenti kimik kci

do substance
Vtoriotsht proporcional
Faradeev zakonme ekuivalentin e tij
AgNO3+H2O kimik k.Ose ekuivalentt elektrokimik t subsatncave
t ndryshme
Vtoriot qndrojn, si qzakon
Faradeev qndrojn edhe ekuiva-
AgNO 3 Ag NO 3 lemtt e tyre kimike:
Fig. 1 m 1 A 1 A k
ke (4)
Q eN A z F z F
Hemiskiot
HemiskiotHemiskiot
ekvivalent ekvivalent
ekvivalent
Lvizja e kahzuar te elektrodat sht e lidhurme ndar- Ekuivalenti kimik k i joneve prej llojit t caktuar
jen e mass t elektrodave. Masa e ndar e ndonjrs prejHemiskiot
mass atomikeekvivalent
t elementit A dhe valencs s tij
prej elektrodave sht sipas ligjit pr elektroliz. Nse z. Ai sht dhn me barazimin:
pr koh t te elektrodat elektrizohen N jone, me mbushje Hemiskiot ekvivalentA
t nj joni q=ze, (z-valenca e joneve; e-mbushja elek- k . (5)
z
trike elementare) ather sasi e prgjithshme elektrike 4 4
Konstanta F=eNA=9,648410
Hemiskiot ekvivalent C/mol sht
Farade- Farade-
konstan-
Farade-
q kalon npr elektrolitin sht:
evaeva
eva konstanta konstanta
ta e Faradeit, ku e sht mbushja elektrike elementa-
konstanta Farade-
Q = Nq =N ze, (1) re =6,021023 mol-1 sht
evaNAkonstanta numri i Avogardit.
Avogadrov Num-
Avogadrov
Avogadrov
broj brojri i Faradeit sht numerikisht i barabart me
broj hersin
Avogadrov
z sht valenca e joneve; e sht mbushja elektrike ele- e elektricitetit Q q duhet t bartet npr elektrolitin
Farade-
broj
mentare. q
evat ndahet 1 mol prej cils do substanc njvalente.
konstanta
Masa e substancs m q ndahet te elektroda sht
Farade-
Avogadrov
prodhim prej numrit t joneve N t cilat neutralizohen
eva konstanta
broj
te elektroda, kurseP masa e tyre sht P:
Avogadrov
A Q
m PN . (2) broj
N A ze
83
PROCESI
5. Rryma elektrike
elektroforeza elektroosmoza
5.9. ELEKTROKINETI^KI
Nse te barazimi (2) vndohet m=A, z=1 tohet se 5.9. PROCESET
PROCESI
Q=F. Me fjal tjera konstanta e Faradeit tregon sa ELEKTROKINETIKE
mbushje elektrike sht e nevojshme gjat ndarjes s 1
mol substanc njvalente. N lidhje t drejtprdrejt mw proceset e difuzio-
lvanostegijata
Elektroliza gjen zbatim t madh praktik n shum elektroforeza elektroosmoza
nit jan edhe t ashtuquajturat proceset: elektroforeza
fusha n shkenc, teknik dhe n praktik ndrmjet tje- dhe elektroosmoza.
rash n elektrometalurgji gjat prtimit t aluminit, Proceset elektrokinetike jan rezultat i ekzistimit
natrium kloridit, hidrogjenit etj. Elektroliza ndrmjet t shtress s dysht elektrike n kurin e ndarjes t
tjerash shfrytzohet n galvanostegji dhe galvanoplas- sistemeve dyfazore.
tik. Shkaqet pr krijimin e shtres s dysht elektri-
Galvanostegjia sht proces ku kryhet mbulimi ke mundt jen t ndryshme. Pr shembull, pr shkak
i Galvanostegijata
lvanoplastikatasiprfaqeve t ndonj metali me shtres t holl t t absorbcionit selektiv t joneve ose molekulave po-
metaleve t muara, ose me metale q nuk oksidojn. lare prej prej tretjes s siprfaqes kutare me tret-
Mbulimi bhet me qllim q t mbrohen prej korozio- sin, vjen deri te formimi i shprdarja e s caktuar t
nit, dmtimet mekanike. T atill jan, pr shembull, mbushjeve elektrike. Kur n shtresn e atill veprohet
kromimi, prarimi me ar, prarimi me argjent, prarimi me me fush elektrike t jashtme, pjest e lvizshme n
nikel, prarimime zink etj. kt shtres t dysht elektrike do t largohen prej
Galvanoplastika sht ku tohen kopjes prej disa kurt fazor, duke lvizur n kahe t fushs, ose n ka-
sipfaqeve t relievit nprmjet elektrolizs me anod
Galvanoplastikata hen e kundrt, varsisht prej asaj se far sasie t elek-
aktive. tricitetit kan.
Elektroliza shfrytzohet gjat mbushjes s akumu-
latorve,
Pra{awa i zada~i Elektroliza zbatohet pr timin e shtresave t -
holla prej dielektriku te kondenzatort elektrolit.
Pyetje dhe detyra
1. Sqaroi ligjet e Faradeit pr elektrolizn?

2. ka sht ekuivalenti elektrokimik dhe prejka
varet? start
Pra{awa i zada~i Elektroforeza.
3. Si n baz t ligjeve t Faradeit mund t cakto-
het mbushja elektrike lementare e elektronit (e=F/NA)?
4. ka sht numri i Faradeit?
vendi i aplikimit t serumit
5. Cilat grimca jan barts t rryms te elektrolitt?
6. Gjat prarimit me ar t ndonj sendi pr ko- Fig. 1. Elektro foregram t proteineve t serumit
hn pr 2,5 or sht ndar prej tretjes s nitratit t ar-
gjentit 50,4 g argjent. Rezistenca e tretjes sht 0,8 Elektroforoza. Kur te sistemi disperziv (tretje ko-
:, kurse ekuivalenti elektrokimik i argjentit sht loide Elektroforeza.
ose suspenzim) vendosen elektroda vjen deri te
ke (Ag)=1,11810-6 kg/C. kahzimi i lvizjes s grimcave n at tretje. Kshtu,
T caktohet intensiteti i rryms dhe tensionit pr shembull trupthat e gajkut mblidhen rreth anods.
ndrmjet elektrodave. Elektroforeza sht teknik separative me t ci-
ln mund t ndahen edhe n mnyr kaulitative ashtu
edhe kunatitative t caktohen proteinet, lipidet, izon-
zimet, aminothartirat dhe substanca tjera t pranishme
te plazma ose lngjet biologjike.
84
5. Rryma elektrike
jonoforeza
Pr studimin e proteineve shfrytzohet elektrofore- i futjes s preparateve elektrolitejonoforeza

te organizmi nn
za e lir dhe elektroforeza zonale ( elektroforeza e bar- ndikimin e fushs elektrike sht jonoforeza.
tsit). Te elektroforeza e lir grimcat e elektrizuara l- Futja e preparateve farmakologjike duke shfry-
vizin npr zbutsin nga elektrodat e kundrta e elek- tzuar rrym elektrike njkahshe gjersisht zbatohet
trizuara. Pranda, si rezultat i shpejtsis s ndryshme t n mjeksi gjat mjekimit t smundjeve t ndryshme
grimcave t elektrizuara,te
Zonskata elektroforezatretja formohen vende me (paradentoza, smundje te nyjet, zmadhimi i qarkul-
dendsi t ndryshme. limit t gjakut).Pr kt shkak ndrmjet vendit t s-
Zonskata elektroforeza
Elektroforeza zonale ndrmjettjerash shfrytzohet mur dhe elektrods, q t sigurohet kontakt, shfry-
pr separimin e proteineve t serumit.Nn ndikimin e tzohet gaza e zbutur n tretje prej medikamentit. Me
rryms njkahshe ato separohen n fraksionet e tyre elektroforeznmund t realizohet transporti jo vetm
(g. 1). Nse te tretja gjendet przierje nga proteinet e e grimcave t elektrizuara, por edhe t grimcave ne-
ndryshme, si pr shembull, te plazma e gjakut q prm- utrale t cilave u jan shtuar jone.
ban albumine, globulin dhe brinogen, gjat proce-
sit t elektroforezs proteinet varsisht prej mbushjes
elektrike, masa molekulare dhe forma, lvizin me sh-
pejtsi t ndryshme,
Me elektroforezn przierja e proteineve prej plaz-
ms s gjakut mund t ndahet n pes fraksione protei- E1 E2
nesh (albumine, DDEdheJglobuline). Te mjedisi L1 L2
i thart g-globulinet lvizin m shpejt pasi posedojn
m s shumti mbushje pozitive.
+
KCN K + CN
Alb
Fig. 3
E
D J
D Jonoforeza me demostrim tregohet prej Le Due
me provn e tij me dy lepuj. Lepujt (g. 3), pasi n
kmbt e prapme, u sht larguar leshi, jan vendo-
Fig. 2. Lakorja denzometrike e proteineve t serumit sur njri pran tjetrit, t ndar vetm me shtres prej
gaze t zbutur n elektrolit t zgjedhur. N kmbt e
Te lektroforeza zonale shfrytzohen dhoma t prapme u jan vnduar edhe elektroda. Rryma elek-
veanta t mbushura me zbuts t tretjes. Te dhoma- trike q sjellet nprmjet elektrodave E1 hyn te lepuri
te atilla futen elektroda t lidhura me burim pr rrym i par (L1), kurse nprmjet elektrolitit me t cili sh-
mekahe t njjt. Nn ndikimin e fushs elektrike rea- t zbutur gaza edhe te lepuri i dyt (L2). Nprmjet
lizohet lvizje e fraksioneve t veanta nga elektrodat elektrods E2 caltohet rryma elektrike. Prandaj, n-
e kundrta t elektrizuara. Si barts t elektroforezs pr t dy lepujt rrjedh rrym me t njjtin intensitet.
shfrytzohen mediume mbshtetse, prshembull, letr Kur gaza sht zbutur me tretje t ujit prej KCN
Whatman, acetat celuloze, letr leter etj. te eksperimenti i prshkruar gjat pandryshimit t ka-
Gjat rrjedhjes s rryms elektrike npr pruesit hes s rryms vdes lepuri L1, pasi ai u sht nnshtru-
biologjik mund t vjen deri te transportii joneve t cilat ar anjoneve toksike CN-t cilat prej gazs me jonofo-
n organizm sjellen prej jasht. Domethn, procesi rezn hyjn n L1, duke udhtuar nga anoda. Lepuri
L2 sht kursyer nga veprimi i ktij joni t hapur pasi
q tani te ai mund t hyj
85
5. Rryma elektrike
ELEKTROOSMOZA
ELEKTROOSMOZA
vetm katjonet K+ q nuk sht toksik. Domethb, re- ELEKTROOSMOZA

zultatet prej jonogorezs, para s gjithash, varen prej
kahes s rryms dhe llojit t joneve. Gjat elektroosmozs shtresa e dysht elektri-
Gjat rasti m thjesht pr grimcat me form sferike, e krijuar te siprfaqja e lngut-faza e ngurt (mu-
ke te tretja mjaft e holluar, forca e frkimit sipas ligjit ret e membrans poroze ose kapilare t vendosura n
t Stoksit sht: lng), kontribuojn lngu nn veprimin e fushs elek-
trike t jashtme t lviz. Domethn, elektroosmoza
elektroosmoza.
Ftr = fv = 6SK r v, (1) sht lvizje e lngjeve npr pengesa t ngurta, nn
elektroosmoza.
ku f sht koecienti i proporcionalitetit, v sht shpej- ndikimin e fushs elektrike. Meq dukuria na prkuj-
tsia e grimcave, r sht rrezja e grimcs, Ksht vis- ton n osmozn t quajtur elektroosmoz.
koziteti i mjedisit disperziv t shqyrtuar. Kur kjo forc Dukuria elektroosmoz praktikisht mund t rea-
sht baraspesh me forc elektrike EQ (E sht inten- lizohet nse n fund t nj gypi U futet cop pt ma-
ziteti i fushs elektrostatike, Q sht mbushja elektrike terialit poroz, pr shembull, cop e glins s pjekur,
e grimcs), d.m.th., rr, vat ose nsen fund t gypit bhet n form t
kapilkares etj. (g. 4).
Ftr = fv =EQ. (2) Te gypi i ktill, t mbushur me uj, jyn vnduar
dy elektroda. Molekulat e ujit n kontakt me muret e
Prandaj, prej barazimit (1) dhe (2) ka mundsi t cak- materialit poroz japin elektronedhe prandaj jan eek-
tohet shpejtsia e grimcave v q varet prej intenstetit t trizuar pozitivisht, kurse muret negativ.
fushs elektrike, prkatsisht prej gradientit t poten-
cialit ndrmjet elektrodave, por edhe n mes (viskozite-
ti dinamik K) npr t ciln lvizin grimcat. Prej barazi-
mit (2) pr shpejtsin e grimcave tohet: h
Q
v E. ( 2)
6SKr
Shpejtsia e grimcave t cilat ndahen me elektro-
forez varet prej madhsis s mbushjes elektrike Q, kapilar
kapilar
kurse ai varet prej pH mjedisit. Lvizshmria e grimca-
ve, e prkuzuar si shpejtsi te fusha elektrike me 1 V/
m,(v/E), n proporcion t zhdrejt me madhsin e tyre
(rrezja). Forma e molekulave gjithashtu, e kushtzon Fig. 4
shpejtsin. Prshembull, me shpejtsi t ndryshme l- Gjat vendosjes s fushs elektrike, molekulat e
vizin bribigeni dhe globulint t cilt jan gjithashtu ujit t elektrizuara pozitivisht (faza rrjedhse) l viz
me mas molekulare t njjt. nga elektroda negative-katoda. Procesi do t kryhet
Me elektroforetn studiohet lvizja e grimcave t n momentin kur shtypja elektroosmozs, q sht
elektrizuara t fushs elektrike dhe realizohen prfun- rezultat i fushs elektrike, do t barazohet me shty-
dime pr vlern e mbushjes elektrike. Shpejtsia varet pjen hidrostatik (p=Ugh) t shtylls s ujit me lart-
prejforms s molekulave, mbushjes, mass molekula- si h.
re, temperaturs, pH t tretjes etj. N praktik elektroosmoza shfrytzohet pr pas-
trimin e ujit, ndarja e lngjeve. N mjeksi elektro-
osmoza shfrytzohet pr mjekimin e smundjeve t
ndryshme t cilat jan pasoj prej sasis s lngjeve
t zmadhuara te qelizat, pr shembull, uji n gjunj.
86
5.10. TERMOELEKTRONSKA
EMISIJA I PRIMENA A (ovaa se narekuva katoda)
5. Rryma elektrike
5.10. EMETIMI TERMOELEKTRONIK T shqyrtojm pllak metalike me syprin A (kjo

DHE ZBATIMI quhet katod) q ngrohet me ndihmn e telit t nxeh-
t npr tc cilin
izlezna rrym lna
rrjedhrabota (g. 1). Po ashtu vjen
elektronot
Shkenctari amerikan Tomas Edison ka vrejtur se ja deri te bartja e nxehtsis t elektroneve t lira te me-
e holl e qymyrit e nxehur prej llambs s ndezur l- tali. Sasia e energjis s nxehtsis q i sjellet elektro-
viz kur n afrsi do ti sjellet thupr e elektrizuar, M nit duhet t jet shum e mjaftueshme q t mund ta -
von sht treguarse ja e djegur prej llambs
termoelektronska emeton
emisija. ton lidhjen me metalin (kjo quhet puna dalse e elek-
elektrone t lira. tronit) q ta lshon. Ato elektrone, nse gjenden n
Dukuria gjat s cils vjen deri te lirimi (emetimi) fushn elektrike, mund t lvizin t kahzuara. Prn-
i elektroneve nn ndikimin e nxehtsis (termo) prej dryshe, puna dalse e elektroniz sht konstante ka-
siprfaqes metalike njihet si emetim termodinamik. rakteristkepr do metal.
Ajo ka zbatim t madh n jetn e prditshme. Shum sht e rndsishme t gjendet prej ka va-
Ekzistojn shum mnyra q t lirohen elektrone ret numri i elektroneve q lirohen q t mundet rry-
prej metalit. Nse ajo arrihet me ndihmn e ndriimit ma prej ktyre termoelektroneve t udhhiqet. Para s
t siprfaqes s metalit, dukuria quhet emetim fotoe- gjithash, ajo m s shumti varet prej temperaturs te e
lektronik. Nse ajo bhet me ndihmn e prplasjes me cila sht nxehur siprfaqja metalike (pr shkak t lid-
lektrone tjera t shpejtuara, t cilat energjin e tyre do hjes s T me energjin e lvizjes s nxehtsis), pran-
tua japin elektroneve t metalit, ather dukuria qu- daj emetimi do t varet edhe prej syprins s sipr-
het emetimi sekondar i elektroneve. Thelbi i emetimit faqes s metalit S dhe prej madhsis s puns dal-
t elektroneve prej siprfaqes s metalit prbhet prej se t materialit.
asaj tu jepet energji e mjaftueshme q t lirohen prej Shum instrumente elektronike me t cilat balla-
lidhjes me metalin dhe ta lshojn. Na tani pr tani do faqohemi prmbajn pjes q punojn n principin e
t ndalemi vetm te emetimi termoeletronik, meq n emetimit termoelektronik. Ato prbhen prej elektro-
t bazohen numr i madh i instrumenteve elektronike dave metalike (katoda, anoda etjera elektroda ndihm-
q i hasim n jetn e prditshme. se) t cilat jan t vendosura n baloni e qelqit prej t
cilit sht nxjerr ajri. Katoda zakonisht sht prej ma-
teriali q shkrihet n temperatur t lart (kuptohet, q
t shkrihet gjat puns) dhe q ka vler t ult t puns
- dalse t elektroneve. Ajo nxehet me lshimin e rry-
- - - - elektronet e lira ms npr at, q t ndodh emetimi termoelektronik.
- - - Katoda s bashku me me elektrodn cilindrike q gjen-
A siprfaqeja metalike det para saj quhet pushka elektronike. Tensioni pozi-
tiv anod (+) i detyron elektronet t lvizin nga anoda.
teli i nxehtsis npr Vakumi elektroneve u mundson rrugn nga anoda ta
t cilin rrejdh rrym kalojn me pak prpplasjemeatomet dhe molekulave
I I
t ajrit. Shembull pr gypin e vakumit sht gypi ika-
tods q para nj kohe e kishte do televizor, dhe mo-
nitort e vjetr pr kompjuter dhe osciloskopt t cilt
Fig. 1. Emisioni i elektroneve prej siprfaqes shrbejn siinstrumente matse. Ekzsitojn edhe gypa
metalike tjera t vakumit, por ato nuk jan aq n prorim n je-
tn e prditshme. T atill jan dioda e vakumit,tri-
oda, pentoda, magnetront, klistront etj. Kto ako-
ma gjenden n zbatim te termokomunikimet. Ato jan
87
5. Rryma elektrike
pllakat e ekrani uoroshent

mnjanimit
anoda-tensioni i
prshpejtuar
+A -
-K
W
+
Cilidri i
Katoda e nxeht- Veneltovit
burimii elektroneve
duaj elektronik
Fig.2. Prerja e gypit katodik te osciloskopi
pjes e jet son t prditshme, por si pjes prej sate- troneve kalon npr hapsirn ndrmjet pllakave mn-
liti komunikues. Dhe kshtu, gjithmon do t ket bi- januese t cilat jan vendosur paralelisht. Ka dy ifte
seda telefonike prtej oqeaneve, dhe kur do t shihni t pllakave mnjanuese, dhe at horizontale dhe ver-
ndonj program t huaj satelitor, t dini se ju shrbej- tikale. Kur do t sillet tension i prhershm ndrmjet
n edhe gypat e vakumit. pllakave horizontale, ather tufa elektronike i vepron
fushs elektrike prej fushs ndrmjet pllakave.
Osciloskopi Kshtu tufa elektronike mnjanohet vertikalisht te-
posht, d.m.th., nga pllakat pozitive (g. 2a).
Skema principiele e prerjes s nj gypi katodik te os-
ciloskopi sht dhn n g. 2. Elektrone prodhohen
prej katods s nxeht, mblidhen n me ndihmn e
Osciloskop -
tensionit q sillet te cilindri i Veneltovit (W), kahzo-
hen dhe prshpejtohen me fush elektrike t fuqishme ele
ktr
ndrmjet katods (K) dhe anods (A). Ekrani sht i
Osciloskop one
br ashtu q t mund t ndrion kur te ai godit tufa e
elektroneve. Ekrani i atill quhet uoroscent. +
Gjat ramjes s tufs s elektroneve mbi ekran,
Fig. 2a. Pllakat hiorizontale mnjanuese pr
ndrion pika. N rrugn deri te ekrani, tufa e elek-
mnjanimin lart-posht (vertikale)
Nse sillet tension edhe pllakave vertikale, ather

tufa elektronike do t mundt zhvendoset edhe n ka-
hen horizontale.
88
5. Rryma elektrike
Te kto pllaka mund t

pilest sjellet e ashtu quajtur tension i
napon
mpreht q me kohn ndryshon si te gura 2 b.
Fig. 3 c. Osciloskop
Katodna cevka kaj TV i kompjuter
KOHA
Gypi katodik te TV dhe kompjuteri
Edhe pse LCD dhe teknologjia e plazms e kan mar-

Fig. 2 b. Tensioni i mpreht pt pllakat mnjanuese r rolin e gypit katodik te televizort dhe monitort e
kompjuterve (g. 4), sht e nevojshme t prmendet
se principi i formimit t fotogras sht i ngjashm
Tensioni i atill do ta detyron tufn t lviz prej t sikurse te osciloskopi. Dallimi sht n at q te sis-
majts nga e djathta dhe anasjelltas.Kur te pllakat ho- temi i osciloskopit prbhet prej dy ifteve t mbsh-
rizontale do t sjellet tension q dshironi ta shqyrto- tjellsve t cilat jan lidhura me tension. Rryma q rr-
ni, kurse te pllakat vertikale njkohsisht t sjellet ten- jedh npr mbstellset krijon fush
sion i mpreht, ather tufa elektronike n ekran do t
vizaton lakore e cila e paraqet ndryshimin e kohs t
tensionit t shqyrtuar.
Te gura 3b (majtas) sht dhn fotograa q tohet
prej shqyrtimit t ndryshimit t kohs t ndonj tensi-
oni t prhershm. Fotograa tregon vij horizontale,
pasi tensioni i shqyrtuar me kohn sht i pandryshu-
eshm. Nse sillet tension i ndryshueshm kohor te
pllakat horizointale mnjanuese, ather n ekran do
t tohet informat pr ndryshimin kohor t tij. Te - Fig. 4. Gypi katodik te TV aparati dhe n
gura 3b (n mes dhe majtas) jan dhn edhe skica e kompjuterin personal
ndryshimit t kohor i tensionit t mpreht alternativ q
do t tohej n ekranin e oscilograt. magnetike e cila mund ta mnjanon tufn prej elektro-
neve (pr kt do t bhet fjal m von).
mbshtjellset
mnjanuese
+A
W
Fig. 3 b. Ndryshimi kohor i tensionit t drejt t -K
mpreht dhe sinusoid, t sjellura n osciloskop
Te gura 3b sht dhn fotograa e nj osciloskopi.

Fig. 4a. Mbshtjellset magnetike mnjanuese te
gypi katodik
89
5. Rryma elektrike
Kshtu, me dy ifte t mbshtjellsve mnjanues prej t cilit sht evakuar ajri, te i cili jan vendosur
(g. 4a) sht mundsua lvizja e tufs lart-posh- dy elektroda, anoda dhe katoda (g. 7). Katoda nxe-
t dhe majtas-djathtas. Me tensione t ndryshueshme het dhe liron elektrone. Te anoda sillet tension pozitiv
t qlluara mund t bhet tufa t kalon npr gjith n lidhje me katod,pra kshtu elektronet do t lvizin
ekranin me shpejtsi t atill q syr i njeriut nuk do nga anoda. Kur do t bien te ajo, ather te arku do t
ta vren ndryshimet n fotogra. Fotograa formo- rrjedh rrym. Nse ndrmjet katods dhe anods lid-
het me ndryshimin e dendsis s tufs s elektrone- het tension alternativ, icili n mnyr kohore ndryshon
ve nprmjet tensionit t ndryshueshm te cilindri i si te g. 7a, ather rryma do t rrjedh vetm pr ko-
Veneltovit. N llim gypat katodike kan qen t mo- hn kur anoda sht pozitive n lidhje me katodn, d.
nokromatike (zi-bardh ose zi-gjelbr). M von jan m.th., n gjysmn e periods (g. 7b).
br monitort n ngjyr q kan struktur kokrrash.
do kokrr prej ekranit prbhet prej tre nnkkrra-
ve prej materieve luminiscente t cilat ndriojn kuq, osciloskop
osciloskop
gjelbr dhe kaltr (g. 5). rezistor
dioda
burimi i ten-
sionit tensioni
alternativ alternativ
Fig. 7 a. Kshtu duket Fig. 7 b. Kshtu duket

ndryshimi i kohs tensioni i drejt i njka-
t tensionit alternativ hsh me diod vakumi
i shikuar n osciloskop i shikuar n osciloskop
Fig. 5. Tre kokrat teekrani me ngjyr
Gjat kohs s gjysmperiods anoda do t jet poziti-

Dendsia me t ciln ndryshojn fotograt e televi- ve, pra elektronet e emetuara prejkatods do t arrin
zorit sht aq q ndijshmria e njeriut pr t shikuar deri te ajo. N kt gjysmperiod do t rrjedh rrym.
t mos ta vren ndryshimin, d.m.th., 24 fotogra n Gjat kohs s gjysmperiods kur anoda sht nega-
nj sekond. tive, elektront nuk do t lvizin nga ajo, pra rryma
Vakuumska dioda nuk do t rrjedh. Pr shkak t ksaj vetie dioda me va-
Dioda e vakumit kum ka gjetur zbatim te drejtuest, tensionin alterna-
tiv e shndrron n tension mekahe t njjt.
anodad
+
Trioda
Trioda sht gyp vakumi ose llamb elektronike me

Trioda
- - domethnie historike. Ajo prmban tre elektroda: ano-
da, katoda dhe rrjeta (g. 8) Ajo sht elementi i par
-- -
prforcuesi dhe viti i zbulimit t saj nga ana e Li De
Forest, 1907, llogaritet si vit i lindjes s elektroniks.
- katoda
Me ndihmn e triods jan br prforcues, oscilator
dhe qare elektrike tjera
Fig. 7. Dioda
Dioda e vakumit prbhet prej balonit t qelqit
90
5. Rryma elektrike
t domosdoshme q t mundet t zhvillohet audio-vi- 3. Si punon osciloskopi?

deo teknologjia, telekomunikimet etj. 4. ka sht tensioni i mpreht, pse ndonjher quhet
,,baza kohore?
5. Cili sht zbatimi themelor i diods s vakumit,
anoda + Pse?
6. Pse trioda mund ti prforcon rrymat? Si arrihet
prforcimi?
7. Numroni instrumente te t cilt shfrytzohen eme-
grilla timet termodinamike?
- katoda
Edison Alva (1847-1931).zbulu-

Tomas Tomas
Edison Alva
Fig. 8. Shenja pr triodn Fig. 9. Trioda
es amerikan. Ka qen nxns shum i dobt dhe nuk
kamundur t mbaron kurfar shkolle. Qysh si fmi-
Te gura 9 sht dhn fotograa e triods. Llambat j ka menduar lloj lloje biznise t imta (ka kultivuar
elektronike prpara kishin zbatim t madh naudio- pem, ka shitur gazeta, bleu shtypshkronj. E zbuloi
teknik te e cila sot mbizotron elektronika e gjysm- fotogran dhe llambn me me je t qymyrit, sigu-
pruesve. Por, llamabat akoma mbesin t mbretroj- resn, numrruesin elektrik, mikrofonine gratit etj.
n n gjitsi te satelitt komunikues (g. 10), ku jan
alternativ. N dothirje t br n telefonin e mobilit,
marrin pjes disa lamba.
Li De Forest (1873-1961) shkenctar amerikan dhe

Li de N
biznismen. Forest
vitin 1906 e mendoi triodn e cila
menjher ka qen e prdorur si prforcues i zrit.
Ai ka botuar edhe nj prmbledhje me poezi, dhe
disa skenare lmash. M interesante pr kt shken-
ctar sht ajo q ka marr OSKAR pr zrimin e
Fig. 10. Satelit komunikues
procesit lmik.
kan llamba elektronike
Pyetje, detyra, aktivtete
1. Sqaroni ka sht emetimi termodinamik. Si rea-

lizohet ajo?
2. kaPra{awa, zada~i,
sht puna dalse aktivnosti
te metali? A sht ajokarakte-
ristik e metalit?
91
5. Rryma elektrike
5.11. GJYSMPRUES shte t caktuara n mund t sillen si prues t mir,

Prueshmria personale dhe zbatimi kurse t tjert, si izolator.
Gjysmprues q m s shumti zbatohet n elek-
Qysh te elektrostatika prmendm se ekzistojn ma- tronik dhe elemnti kimik siliciumi, dhe at n form
teriale t cilat e projn rrymn elektrike m mir se me shtesa nga elementet tjera, t quajtur dopiz. Do t
sa izolatort, kurse m dobt se pruest, dhe quhen asim vetm pr siliciumin pasi ai sht pr tani sh-
gjysmrues. t teknologjia e gjysmpruesve m i prfaqsuar.
Prndryshe, siliciumi sht element katr valent q
formon kristal me lidhjen e 4 atomeve fqinje t siliciu-
mit. Gjysmpruesi i pastr jo i dopinguar, silicium
quhet gjysmprues me prueshmri personale ose
lloj i siliciumit personal.
Shkenca pr gjysmpruesit e mundsoi prparimin

teknologjik t shpejtt njerzimit. Zbatimi i gjysm-
pruesve mundsoi zvndsimin e shpejt t gypa-
ve t vakumit me instrumente prkatse gjysmpru- Fig. 2. Siliciumii pastr
es.
Te lloj i veant i siliciumit prueshmria i takon
krijimit t ifteve t elektron-zgavr gjat kushteve
t caktuara.
Q ta kuptojm mekanizmin e prueshmris do
t mendojm atome t radhitura prej grils s kristalit
n fushn elektrike. Nse gjat kushteve t caktuara
nj elektron sht liruar prej njrit prej atomeve, ai pas
veti ka ln vend t zgavrs q sillet si t jet mbushje
elektrike pozitive, i lidhur pt griln (g. 3). Ky vend
ka tendenc t lidh elektron, prandaj quhet zgavr.
Zgavra mund t mbushet me elektron prej atomit fqin-
Fig. 1. Grilla kristalore e disa trupave t ngurt j, ashtu q tani atje do t ndodh zgavr, e m tutje me
radh. N kt mnyr elektroni t lviz n nj kahe
Dihet se trupat e ngurt kan struktur kristalore q kurse zgavra (vendi i zbrazt) sikurse t lviz n kahe
nnkupton atomet e radhitur n hapsir (g. 1). Elek- t kundrt.
tronet te gria kristalore jan t prbashkta pr dy ose Domethn, si barts t rryms te gjysmpru-
m shum atome. est paraqiten edhe elektronet edhe zgavrat.
Ndrsa te metalet numri i elektroneve t lira sh-
t prafrsisht t barabart me numrin e atomeve q
jan t lidhura me metalin, t shumzuar me valen-
cne tyre, te gjysmpruest ai numr sht shum i
rndsishm m i vogl dhe ndryshon varsisht pre-
jkushteve. Kshtu, gjysmpruest n
92
5. Rryma elektrike
trim t elektroneve t lir se sa te lloj i vet, prandaj qu-

het edhe negativ (N)-lloj i gjysmpruesit.
lvizja e elektroneve P-lloj (lloj pozitiv) siliciumi tohet gjat dopingut
- - - -tip (pozitiven
me atome
-tip (pozitiven
me valenc m tip) silicium
t ult
tip) se dobiva
(pr shembull,
silicium se dobiva
tre-
+ + + - pri dopinguvawe so atomi so poniska
pri dopinguvawe so atomi so poniska valen valen
valent).
tnost od
tnost od siliciumot
siliciumot (na (na primer
primer trivalnten
trivalnten
bor).
bor).
lvizja e zgavrave
Si Si Si Si
Fig. rryma elektrone dhe zgavrore te

gjysmpruest nntension
Si Si Si Si
Prueshmria e siliciumit t pastr sht shum e vo-

gl, pra mund t zmadhohet duke shtuar atomeve-pri- Si Si B + Si
mesa t ndonj elementi tjetr. Prueshmria e ktill
quhet prueshmria me primes. Varsisht prej llojit
dhe valencs s elementit kimik q shfrytzohet si Si Si Si Si
doping (shtes), gjysmpruest mund t jen P-lloj

(lloj pozitiv) ose N-lloj (lloj negativ). -tip
-tip
-tip
-tip vendi mbahet si mbushje elektrike pozizive
Fig. 5. Zgavr te P-lloj i siliciumit

Si Si Si Si
Kshtu gjat formimit t kristalit prej siliciumit

Si Si Si Si mund t ndodh nj vend prej siliciumi t merret me
jon trevalent (g. 5). N at vend ekziston nj elek-
tron prej atomi fqinj t siliciumit q nuk ka mar-
Si Si P Si
r ,,dor nga fqiu pasi ai ka vet 3 duar. Vendi i
- ktill sht se si mbushja pozitive q ka tendenc
Si Si Si Si t robron elektron. Gjysmpruest e ktill kan
m shum zgavra se sa lloj i vet, pranadajquhet P-l-
loj gjysmprues.
elektroni i pest tek i sforit sjellet
Dopingu i siliciumit t pastr, q t tohen P dhe
si mbushje elektrike negativa
N silicium, arrihet n shum mnyra t ndryshme.
Fig. 4. Elektroni i lir te N-lloj i siliciumit Pr disa qllime ajo bhet qysh dri sa siliciumi sh-
t shkrir, pra ather shtohet substanca pr doping.
N-lloj-tip
(lloj negativ)
-tip silicium
(negativen tohet
tip) gjat dopin-
silicium se
(negativen tip) silicium se Kur do t nguroset siliciumi, ather atomet e do-
gimit me
dobiva pri
dobiva atome me valenc
pri dopinguvawe
dopinguvawe so m t lart
so atomi
atomi so prej
so siliciu-
povi-
povi- pingut inkorporohen te grila dhe bjn P ose N lloj
mit sikurse,
soka
soka valencija
valencijapr shembull,
od fosfori pesvalent
od siliciumot
siliciumot kako, na
kako, na(g.
t siliciumit.
4).
primer, petvalentniot fosfor
primer, petvalentniot fosfor (sl. 4). (sl. 4).
Kshtu gjat formimit t kristalit prej siliciumi Mnyr tjetr shum e shpesht t inkorporimit t
mund t ndodh n vend t nj atomi t siliciumi t jet dopingut te substanca themelore (siliciumi) sht
zvndsuar me atom t fosforit. Vendi i atill leht m s shumti i prfaqsuar n industrin mikroe-
mund t lirohet elektroni i prej valencs s pest t fos- lektronike me ndihmn e biombardimit t substan-
forit. Kshtu te gjysmpruesi ekziston koncen- cave themelore me atome t prshpejtuara prej do-
pingut. Kshtu, nse jan mjaft
93
5. Rryma elektrike
t shpejta, doping-grimcat shprthejn nprmjet e ktill lineare ndrmjet dendsis s rryms dhe for-
siprfaqes hyjn n brendsin e materialit. Atje ato css fushs vlen vetm deri te fusha q sht m e vo-
inkorporohen n t dhe krijojn elektrone t lira t reja gl se vlera kritike Ek. Pastaj varsia tani m nuk sh-
ose zgavra. svojstva na polusprovodnicite
Osnovni t lineare, por rritet shpejt e m shpejt. (shihe g.
6). Prueshmria specike nuk sht konstante por
ovni svojstva na polusprovodnicite
Vetit themelore t gjysmpruesve rritet me fushn.
Prueshmria e metaleve bjen me rritjen e tempe- Kjo varsi varet pr shum gjysmprues t pastr,
raturs. Te gjysmpruest sht e kundrta, pru- pr t cilt Ek # 10 6 V/m. Te gjysmpruest t llo-
eshmria e ktyre materialeve rritet me rritjen e tem- jit p dhe nkjo shmangje prej rritjes lineare t pru-
peraturs, dhe at shum shpejt, se sa q ndryshimet eshmris ndosh gjat fushave m t ulta prej rendit
te rezistencs ndodhin te metalet. Me rritjen e tempe- t madhsis 104deri 105 V/m.
raturs prueshmria raste n mnyr eksponenciale. Ngjashm, i madh sht ndryshimi te prue-
Veti m t rndsishme te gjysmpruest jan: 1) smria varsisht prej pastrtis s gjysmpruesit,
ato posedojn koecient negativ t temperaturs s re- pr shembull, gjat ndryshimit t koncentrimit t pri-
zistencs, d.m.th., me rritjen e temperaturs rritet edhe mess s indiumit pr vetm 10-6 %,te grilla kristalo-
prueshmria e tyre; 2) prve temperaturs, pru- re t germaniumit prueshmria specike zmadho-
eshmria e gjysmpruesve fuqishm varet prej het 106 her.
pastrtis s tyre, prej pranis s primesave te ato, Gjysmpruest zbatohen n elektronik dhe
prej intenzitetit t rrezatimit me rentgen, rrezatimi ul- mikroelektronik (instrumente elektronike me dimen-
traviolet, ose drit e dukshme, si edhe prej forcs s zione mikrometrike) pr brjen e diodave, tranzistor,
fushs elektrike. ipa etj. N g. 7 sht dhn e ashtuquajtura vaa
r (disk rrethor i holl i prer) prej siliciumit t pastr
q m tutje shfrytzohet pr t br ipa pr telefonat
j mobil, kompjuter, MP3 pler etj.
0 E
Ek
Fig. 6.^Varsia e rryms prej
fushs elektrike
Fig. 7 Gjysmprues prej siliciumi. Prej tij bhen ipa pr
Pr dallim prej metaleve, ku prueshmria nuk varet kompjuter.
prej forcs t fushs elektrike, prueshmria e gjy-
smpruesve tregon varsi t dukshmePra{awa,
prej forcs zada~i, aktivnostiPyete dhe detyra
s fushs elektrike, veanrisht nse tejkalohet ndon-
j vler kritike pr fushn elektrike (E >Ek). Dometh- 1. Cilt materiale i quajm gjysmprues?
n, n pajtim me ligjin e Omit pr dendsin e rryms 2. Sqaroni zbatimin e prueshmris.
(j=VE), ku j sht dendsia e rryms, V sht pru- 3. Shikoni tabeln periodike dhe gjeni grupin e katr-
eshmria specikr, kurse E forca e fushs elektrike te t. Loconi gjysmpruesit e elementeve katr valent
gjysmpruest varsi Si dhe Ge. Shihni grupet majtas dhe djathtas (III dhe
V) dhe vreni me cilat elemente mund t dopingohen
elementet e grupit t katrt q t tohen lloje P dhe
N t gjysmpruesve.
94
5. Rryma elektrike
5.12.
5.12. POLUSPROVODNI^KI
5.12. POLUSPROVODNI^KI
POLUSPROVODNI^KI
UREDI
UREDI
UREDI
5.12. INSTRUMENTET
Polusprovodni~ka dioda
Polusprovodni~ka
Polusprovodni~ka dioda
dioda (a) I=0
GJYSMPRUES
(( ( kontakt)
kontakt)
kontakt) - +
- +
Dioda gjysmpruese - - + +
P - + N
- +
(PN-konakt) - +
-- - -
- + S
+
Vet emri tregon se ajo prbhet prej kontaktit
a)
ndrmjet llojit P, dhe tjetrit lloj N. Gjat vendosjes - +
s kontaktit ndrmjet P gjysmprues (q sht si-
kur t ket tepric t mbushjeve tlira pozitive) dhe N-
(b)
(b) I Fig. 1c. Shenja
gjysmpruesi (q sht sikur t ket tepric t elek-
- + pr diodn n
troneve), vjen deri te lvizja n vend t kontaktit, nj elektronik
pjes e zgavrave prej P-gjysmpruesit do t lviza- - +
+ P N -
tjeku ka m pak, d.m.th., te pjesa N dhe anasjeltas, - +
elektrone prej pjess N do ta kalojn kurin dhe do t - + S
I
vendosen te pjesa P. N kt mnyr kuri ndrmjet P
dhe N do t krijoj shtres q sht varfruar me barts
+ -
(elektrone dhe zgavra). Prandaj, dhe prueshmria e
tij do t zvoglohet, prandaj quhet shtres barierash.
Nse kontakti PN kyet n tension t prhershm (g. Fig. 1. PN-dioda n kahen e lshu-
1a), ashtu q pjesa P do t jet potenciali negativ kur- eshme dhe t palshueshme
se pjesa N e-kontaktot
potencialit
-kontaktot
-kontaktotpozitiv, elektronet prej buri-
mit nuk do t mund t kalojn npr shtresn e ba-
Karakteristika volt-amper e kontaktit PN sht joline-
riers, pasi do t dbohen prej elektroneve n t cilt
are (dallohet prej vijs s drejt). Pr tensionet negati-
do t hasen te bariera. N ktrast npt kontaktin PN
ve (g. 2) rryma sht krejtsisht e vogl, ndrsa, pr
nuk do t mund t rrjedh rrym, pra ndiuesja S nuk
tensionet pozitive ajo ton vlera shum t mdhaja t
do t ndrion.
cilat rriten me tensionin.
Nse tani e kyim P pr (+) potenciali kurse N pr
(-), ather elektronet prej burimit do t vijn te pje-
sa N dhe do ti neutralizojn zgavrat e shtress kuta- I
re (g. 1(b)).Njkohsisht, elektronet e shtressku-
tare prej pjess P do t ikin nga polariteti pozitiv prej
burimit, pra bariera do t jet edhem e holl dhe m
e dobt. Ather rryma do t mund t rrjedh npr ku-
rin PN, pra ndriuesja S do t ndrioj. Dioda shfry- U
tzohet gjithashtu edhe si diod vakumi, pr drejtimin
e tensionit alternativ. Kahja e deprtueshmris t di-
ods sht shnuar te shigjeta e simbolit t saj (g. Fig. 2. Jolineare karakteristika IV e diods
1c), kurse jo e deprtueshmris sht ana e anasjell-
gjysmpruese.
t e vijs vertikale.
LED-dioda
LED-dioda
LED-dioda
LED-dioda
LED (LED=light Emmission Diode)-dioda prbhet,

gjithashtu, prej kontaktit P-N. Disa dioda mund t emi-
tojn drit, kurse t tjerat, ta detektojn, pra quhen fo-
95
5. Rryma elektrike
todioda. Punon n principin e lirimit (emetimit) t dri-

ts gjat kthimit t elektroneve t shqetsuara n gjen- - + + -
dje normale. LED diodat ndriojn gjat tensionit t - + + -
caktuar t kyjes. Jan t kuqe, t gjelbra dhe t kaltra. - + + -
LED diodat prdoren si ndriuese indikator teshum P - + N + - P
- + +
instrumente elektronike. Jan si drita t vogla t gjel- - + + --
bra dhe t kuqe q shrbejn si indikator n punn e -- + + -
-
kompjuterit, tastaturs, televizorit, sistemit muzikor
etj. Jan te dispjejt me dimenzione t mdhajaa (re- Fig. 4. PNP tranzistor
klamat ndriuese)etj.
i kabestve, jo ekonomik llambave elektronike t
Celulat solare thyeshme meinstrumenete gjysmprueseminiature.
Prej ather, pra deri m sot, jan krijuar t gjitha tek-
Solarni }elii nikat elektronike pasuri q do dit na i lehtsojn je-
tn, najapin mundsi pr komunikime t shpejta (lid-
hje telefonike dhe satelitore), t pranishm deri te in-
Solarni }elii formatat (kompjuter dhe internet) dhe shum pun
tjera.
K
K
B
B
Fig. 3. Qeliat solare E

E
NPN PNP
PN-kontakti shfrytzohet pr brjen e qelive fotovtai-
ke (g. 3) t cilat
fotovoltai~ni e shndrrojn
(solarni) }eliienergjin diellore n Fig. 5. Shnimi pr tranzistor n elektronik
energji elektrike. Prve ksaj, prej PN-kontaktit jan
br edhe senzor t ndryshm t cilt jan t ndijshm Tranzistori bipolar prbhet prej tre shtresave (baza-B,
fotovoltai~ni
n ndryshimin e (solarni) }elii infra t kuqe pr
ndriimit, detektort emiter-E dhe kolektor-K) (g. 4), d.m.th., prej shtre-
t shikuar natn, detektor pr rrezatim radioaktiv dhe save gjysmpruese lloji t cilave n mnyr alter-
shum t tjera. native ndryshon. Prandaj, ekzistojn dy varianta PNP
dhe NPN tranzistor. Shenjat skematike t tranzistor-
Tranzistor bipolar (PNP ose NPN) ve jan dhn te g. 5. Rndsia e tranzistorve qn-
dron n at q ai sht element prforcues. Nse sillet
Bipolaren
Krcimi mtranzistor
i madh n(shkenc )
ilidhe njerzimi ka ar- rrym pak e ndryshueshme te qarku hyrs i tranzisto-
ritur me zbulimin e tranzistorve nga ana e Brete- rit (g. 6), ai n dalje do t paraqitet si rrym e prfor-
nit, Bardinittranzistor
dhe Shokli n cuare shumsht q ndryshonn mnyr t njjt si-
Bipolaren ( vitinili
1949. Me)zbulimin ka
kurse ndryshon tensioni te qarku hyrs.
qen e mundsuar zvndsimi i shpejt
96
5. Rryma elektrike
mud t ndodh elektronet e indukuara ti tejkalojn

zgavrat prej shtress P. N kt mnyr nj shtres e
holl n afrsi t izolatorit (mbi vijn e verdh t ndr-
rryma e prer), lloji P i gjysmpruesit do t kalon n N, pra
fort
N kshtu do t formohet nj kanal i holl i pruesit (mbi
kolektro kolektore vijn e ndrprer) dhe rryma do t mund t rrjedh.
N Nse tensioni i ders (G) sht negative, ather de-
P baza P prtueshmria e kontakteve PN bhet m e vogl (ka-
rryma e nali i holl mbi vijn e verdh t ndrprer tretet, pra
dobt N
emiter
emiter
rrym nuk do t rrjedh. N kt mnyr dera (G) prej
emiterike mosfetit e ka tnjjtin rol udhheqs mbi rrymn si-
kurse grila te trioda. N mnyr t ngjashme sikursete
qarku qarku
trioda ndodh prforcimi te mosfeti.
hyrs dals
- + - +
Vg +
Fig. 6. Tranzistori si prforcues G
S + + + + D
N - - - - N
Tranzistori prdoret n prforcimin edhe shum in-
P
MOSFET-
strumentetranzistori
tjera elek, te radiopranuest, televizort etj.
MOSFET-tranzistor
MOSFET-
Menjher tatranzistori
deshifrojm shkurtesn. Ajo sht lidhje
Fig. 7. Prerje e nj MOSFET tranzistor
ndrmjet metalit, (M), oksid (O) dhe gjysmpruesit
(S), tranzistor me efekt t fushs (Fet). Prbhet prej
llojit P siliciumit te i cili jan vendosur tre shtresa Mosfeti sht shfrytzuar te teknika digjitale. Ksh-
t gjysmpruesit, sikurse te g. 7 (NPN). Te mosfet tu, kur ai lshon rrym (dera e hapur) sht prkuzu-
ekzistojn tre elektroda: sors ose burim (S), n rasti- ar numri 1, por kur nuk lshon (dera e mbyllur) sh-
ne njrs shtres N; drejn ose uhor (D), kurse ajo sht t prkuzuar numri 0 prej algjebrs binare. Me ndi-
shtresa tjetr N dhe gejt ose dera e ndar prej gjysm- hmn e algjebrs binare prej numrave 0 dhe 1 mund
pruesit P me shres izolatori (e hijezuar me ngjy- t shkruhen t gjithnumtast natyror, t gjitha fjalt
r t bardh) Nse te dera ( q paraqet elektrod me- (tekst digjital), t gjitha zrat (audio digjital-CD), t
tali (G) sjellet tension pozitiv Vg, ather shtresa P n gjitha fotograt t pa lvizshme dhe lvizse Fil-
afrsi t izolatorit do t krijon sasi t elektricitetit ne- me n DVD).
gativ nnveprimin e inuencs. N kt mnyr te
shtresa e izolatorit krijohet fusha elektrike (prej atje
edhe prej emrit fush=eld tranzistor) q udhhiqet
prej jasht me tensionin Vg. Me tension mjaft t madh
pozitiv Vg (fush mjaft e fort)
97
5. Rryma elektrike
Qarqet integrale (ipe) njanshme e drejtuar, sht e nevojshme vetm nj

diod gjysmpruese. Ather tensioni i drejtuar, i
Prve rolit t tran- shikuar te osciloskopi, do t shihet si te gura 9(b).
zistorit si prforcu- Q t mblzohen ndryshimet e rryms, sht i ne-
es dhe ndrprers vojshm edhe nj kondenzator n rol t lterit (g.
MOSFET gjat 9(c)), q do t mbushet gjat kohs t gjysmperi-
kushteve t caktu- ods te e cila dioda sht deprtueshme dhe do t
ara mund t ,,shn- zbrazet kur ajo sht e padeprtueshme, pra gjith
drron n rezis- kohn npr rezistorin do t rrjedh rrym.
tor t thjesht t
omit q mund t ud-
hheq me tensio-
nin e gejtit. Kt e Fig. 8. Mikroprocesor
bn n mnyr shu-
m t qlluar pr prdorim n teknikn e integruar, ku transfor- 6V KOD
220 V 1k
t gjitha komponentat mund t realizohen vetm n motor 50 Hz oscilator
nj pllak monolite prej gjysmpruesit. Kshtu, me

ndihmn e tekniks s integruar, tranzistort jan zvo-
gluar deri n dimenzione mikroskopike. Vitet e fun- Fig. 9(a) Rryma alternative q duhet Tensioni jo i drejtuar
dit n nj centimetr katror prej siliciumit monokrist t drejtohet
vendosen edhe m shum se 1 milion tranzistor
mosfet. ioet jan jan te mikroprocesori i kompjute-
rit, te memorja e gjall (RAM), te memorja e kompju-
terit (EPROM) dhe n shum elsa tjer. 220 V transfor- 6V 1k
KOD
50 Hz lkunds
motor

Fig. (b) Drejtues me nj diod Tensioni drejtues i
1. Si funksionon dioda gjysmpruese? njanshm
2. Sqaroni se si tranzistori ta prforcon rrymn?
3. Numroni instrumentet ku mund t shfrytzohen
instrumentet gjysmpruese.
4.Konstruksioni i drejtuesve gjysmprues

1k
220 V transfor- 6V KOD
motor 50 Hz 1k lkunds
Pr konstruksionin e nj drejtusi gjysmprues
jan t nevojshme: doid gjysmpruese, nj kon-
Tensioni i njanshm
denzator elektrolit (rreth 10 PF), nj rezistor dhe tela drejtues dhe lter
Fig. 9 (c) Drejtues dhe lter
prues. Q t mund t regohet veprimi drejtues, t (,,i hekurosur)
me diod dhe kondenzator
nevojshme jan nj transformator prej 6V dhe nj os-
ciloskop. Ndryshimet e rryms alternative shihen te
skema e par 9(a). Skajet e rezistorit lidhen pr osci-
loskopit. Q t toni rrym
98
5.13. BIOELEKTRI^NI
5. Potenciali bioelektrik
POTENCIJALI
Bioelektri~niot potencijal
5.13. POTENCIALI Nse n fardo mnyre vjen deri te ngacmimi i qe-
BIOELEKTRIK lizs, ndryshon deprtueshmria e membrans, kurse
me t shkaktohet edhe ndryshim prkats i koncen-
akcionen bioelektri~en
trimit t joneve, potenciali potencijal.
ton edhe madhsi dhe
Potenciali bioelektrik sht rezultat prej koncen-
trimeve t ndryshme t joneve pozitive dhe negative, ngacmim tjetr. Ato ndryshime quhen bioptenciali i
nga t dy ante membrans s qelizs. ngacmimit ose potenciali bioelektrik aksionar.
M sakt, lngu nga brendsia e qelizs (lngu in- Potencialet bioelektrike n baz mund t jen t
tercelular-citoplazma) si edhe ajo jasht prej saj (ln- krijuar prej difuzionit t joneve npr membrann e
gu ekstracelulare) paraqet tretje elektrolite q prm- qelizs q sht rezultat i ekzistimit t gradientit t
ban jone pozitive dhe negative. N rastin e prg- koncentrimit nga t dy ant e membrans (transporti
jithshm, pa ndikimin e e jashtm t fushs elektrike, pasiv dhe difuzioni i lehtsuar); transporti aktiv i jo-
drejtprdrejt nga ana e brendshme e membrans s qe- neve t cilt, gjithashtu, krijon gjendje jo barapeshe t
lizs grumbullohet tepric e joneve negative, kurse jo- joneve nga t dy ant e membrans; transporti q sh-
net pozitive grumbullohen te ana e jashtme e mem- t rezultat prej gradientit t fushs elektrike t mem-
brans. N kt mnyr,n afrsi t membrans, vjen brans etj.
deri te formimi i shtress s dysht elektrik (g. 1). Pasi membrana sht krejtsisht e holl (d=9. 10-9
m), fakti se ekziston ndryshim potencial prej afrsisht
9 mV, tregon se forca e fushs elektrike E te membra-
na sht shum e madhe:
$M 0,070 V
E 7,8 10 6 V/m .
d 9,0 10 9 m
Potenciali
Nernstov i Neristit
potencijal
Fig. 9
Te sistemi i ,,qeliza e gjall-rrethina gjithmon
Sipas vetive t veta elektrike qeliza dhe rrethina e ekziston ndonj ndryshim potencial. Kur qelizat nuk
saj mund t tregohen si kondenzator. Citoplazma dhe jan t ekspozuara n ngacmim, te lngu i qelizs
lngu e rrethon, q kan prueshmri t madhe, jan mbahet koncentrimi i madh i jonevet kaliumit, por t
dy elektrodat, kurse membrana e qelizs me pru- ultt joneve t natriumit, ndrsa jashta te qeliza dhe
eshmrin e saj t vogl e ka rolin e dielektrikut q i anasjelltas.
sheh elektrodat.
Potencialet bioelektrike, prve te membrana e qe- Prve joneve te Na+, K+ dhe Cl-, te lngu brenda
lizs, ekzistojn edhe ndrmjet indit, qmeve musku- dhe jashta qelizs ka sasi t mdhaja dhe jone t md-
lore dhe nervore, nvende t ndryshme t nj orga- haja negative (fosfate, karbonate dhe shum jone or-
ni t njjt kur ai sht n gjendje t ndryshme zio- ganike). Dimenzionet e ktyre joneve jan shum t
logjike etj. Potencialet e ktilla bioelektrike ekzistoj- mdhaja se poret npr t cilave mund t difundojn
n edhe te bimt. jonet m t vogla. Prandaj lirisht mund t ignorohet
Potencioalet bioelektrike te qeliza pa ngacmim, efekti prej difuzionit e joneve negative t mdhaja. Te
prkatsisht pa u ekspozuar n ngacmim, aq m pak tabela 1 jan treguar jonet m t rndsishme te bren-
osem shum t pandryshueshme dhe quhen poten- dsia e qelizs Ci (lngu intercelular) Ce.
cialet bioelektrike t qetsimit.
bioelektri~ni potencijali na miruvawe
99
JON Koncentrimi i joneve Koncentrimi i joneve

Ci (mol/l) Ce (mol/l) Ci/Ce Potnciali i Nerestit
Na+ 14 142 0,0986 +61 mV
K+ 140 4 35,0 -94 mV
Cl- 8 124 0,072 -72 mV
Te sistemi ,,qeliza e gjall-rrethina gjihmon ci 140

ekziston ndonj ndryshim potencial 'M. Nse ndrm- 'M(K ) 61log 61log 61 log 30
Nernstova ravenkagjendet membrana, selektive e ce 4
jet tretjeve elektrolite
deprtueshme vetm pr nj lloj t joneve, gjat shty- 'M(K ) 94 mV
pjes konstante dhe temperatur pr jonet njvalente,
Nernstova ravenka
vlen barazimi i Nertnostit: Kur sht kur potenciali i qetsimit n mnyr t
Nernstova ravenka ci veant do t krijon vetm prej joneve K+. Megjithat
RT
'M Mi M e ln , (1) ky potencial te qeliza nuk mjaft negative q t mban
F ce gjendejn e baraspeshr. Domethn, jonet e K+ pr sh-
ku ce-koncentrimi ijoneve (t cilat mund t kalojn n- kak t ekzistimit t gradientit t koncentrimit, difun-
pr membrann) nga ana e jashtme e membrans, ci dojn nga jasht.
nga ana e brendshme,R=8,3148 Jmol-1 Pr shkak t gradientit t koncentrimit t joneve t
K-1-konstanta univerzale e gazit), F=96485,34 C mol- Na+, kto jone difundojn brenda. Si rezultat i ksaj te
1
-konstanta eFaradevit, kurse T- temperatura absolute. membraba e qelizs krijohet potencial me polaritet t
Barazimi (1) jep mundsi t caktohet ndryshimi anasjellt. Kur membrana do t ishte e deprtueshme
potencial gjat koncentrimeve t ndryshme t jone- vetm pr natriumin, kurse jo e deprtueshme pr t
ve themelore t cilat e shkaktojn at ndryshim po- gjitha jonet tjera. Potenciali i Nerinstonit sipas barazi-
tencial. mit (1) do t jet +61 mV.
Nse te barazimi (1) zvndsohen vlerat prka- Megjithat, sht e domosdoshme t parashtrohet
tse pr konstantet R dhe F, me temperatur T=310 edhe pyetja: si sht interaksioni prej ktyre potencia-
K, pr ndryshimin potencial t membrans q mund leve dhe sa sht potenciali sumar? Prgjigjen e ksaj
t mbahet barapesha e koncentrimeve ci dhe ce, to- pyetje e jep barazimi i Goldman-Hodgin-Katzova q,
het barazimi: n realitet, sht barazimi i Nerstonit e prgjithsuar
ci (krkoni literatur q t msoni m shum).
'M Mi M e 61 log , (2) N rastin kur procesi i shkmbimit t materieve
ce do t realizohet vetm me difuzion (t ashtuquajtur
ku 'M shprehet n mV. Ky barazim shfrytzohet pr transport pasiv), ai do t rrjedh deri sa koncentrimi i
jonet pozitive; pr jonet negative sipas tdhnave n joneve (n kt rast Na+, K+ dhe Cl-) t cilat mund t
tabeln 1 t caktohet potenciali Nernstonit q i prgji- kalojn npr membrann nuk barazohet.
jet ktyre joneve. N natyr kjonuk ndodh, d.m.th., ndrmjet qelizs
s gjall dhe rrethins s saj pr jonet e prmendura
PRIMER 1. mbahet gradienti konstant i koncentrimit. Kjo do t
thot mekanizm i veant (kjo aktivniot transport
sht transporti ak-
+
tiv) q mundson transport t Na joneve prej qelizs
PRIMER 1. te mjedisi i jashtm dhe t joneve K+ prej mjedisit t
aktivniot transport
PRIMER 1. jashtm te qeliza.
aktivniot transport
100
difuzionii natriumit
gjendja n qetsim
+ + + + + + + + + +
142 14
Na+ Na+ a)
mol/1 mol/1
+ + + + + + + + + +
pompa e natriumit
ngacmimi e bashkangjitur
+ + + + + + + +
difuzionii kaliumit + +
b)
pompa e kaliumit + +
4 140 + + + + + + + +
+ K+
mol/1 K mol/1 shprdarja e potencialit aksionar
+ + + +
+ + + + + +
(-90) mV) c)
+ + + + + +
+ + + + + +
Cl Cl
124 difuziini 8 depolarizimi i plot
polna depola
mol/1 mol/1
+ + + + + + + + + +
)
+ + + + + + + + + +
Fig. 2. Paraqitja skematike e difuzionit t disa joneve
llimi i repolarizimit
m t rndsishme npr membrann e qelizs.
natrium-kaliumova pumpa + + + +
+ + + + + +
Transporti aktiv realizohet me elektrogenet pompa d)
natrium-kaliumova pumpa
e natrium-kalciumit. + + + + + +
+ + + +
Pasi transporti aktiv realizohet prball gradientit
t koncentrimit, sht e qart se ai realizohet me sh-
penzimin e energjis. Kjo energji tohet prej proceseve Fig. 3. Potenciali aksional
metabolike t cilat realizohen te qeliza.
Nse n cilndo mnyr vjen deri te ngacmimi i Te g. 3 sht paraqitur je n pes stadiume t
qelizs, athe shkaktohet edhe ndryshimprkats i ndryshme, kur sht ngacmuarnjpjes e membra-
koncentrimit t joneve te pjesa e shqetsuar prej ans ns, gjat depolarizimitdhe repolarizimit. Potenciali i
s brendshme dhe t jashtma t membrans, poten- gjeneruar n nj pk prej membrans s indukuar te
ciali ton vlera tjera dhe quhet potenciali aktiv bio- pjest fqinje prej membrans dhe zgjerohet n t dy
elektrik. kahet npr gjith gjatsin e jes (g. 3.b dhe 3. c).
Signalet nervore barten me ndihmn e potencia- Pra{awa i zada~i
lit aktiv. Vendi i ngacmimit prej pjess s jashtme t Pyetje dhe detyra
Pra{awa i zada~i
membrans s qelizs bhet elektronegative. Rishpr- 1. Si mund t paraqitet qeliza sipas vetive t saja
darja e joneve ka karakter kohor, kurse pr mbarimin elektrike?
e procesit t ngacmimit, prsri vendoset potenciali i 2. Sipas t dhnave n tabeln 1 caktoni potencia-
qetsimit t membrans. lin e Nernstonit pr jonet e natriumit.
Dometnn, potenciali aktiv llonme ndryshimin 14
e potencialit negativ n qetsim (depolarizimi) dhe 'M(N ) 61log 61log 0,0986
142
mbaron prsri me kthimin e potencialit negativ prej
'M(N ) 61 (1,006) 61 mV
ans s brendshme t membrans (repolarizimi).
3. Potenciali n qetsim paraqitni nprmjet ske-
ms elekrtike t membrans s qelizs.
101
5.14. BIOELEKTRIÊN
5.14. BIOELEKTRIÊN
POTENCIJAL NA SRCETO,
POTENCIJAL NA SRCETO,
MOZOKOT I MUSKULITE
5.14. POTENCIALI
MOZOKOT BIOELEKTRI
I MUSKULITE atriumeve gjat koncentrimeve ta zbrazin prmbajtjen
I ZEMRS, TRURIT DHE e gjakut te atriumet para se t vjen deri te koncentri-
mi prsri i tyre. Si prhapet potenciali aksional dhe
MUSKULAVE
si embulon gjith zemrn mund t shihet prej g. 1.
Gjat do lvizje t muskulave n organizm e
inicuar sht aktivitet elektrik n form t kalimit t
joneve npr membrann e qelizs. N mjeksi n
veanti jan t rndsishme impulset elektrike tlid-
hura me punn e zemrs dhe aktivitetit t trurit. Kto
impulse lngjet e trupit i drgojn derite siprfaqeja e
trupit kun vende t caktuara t trupit manifestohen si
&
ndryshime t potencialit bioelektrik. pc
Pr regjistrimin e potencualit bioelektrik, t cilat
jan t rendit t madh t milivoltave (gjat aktivitetit
t trurit dhemikrovolteve), shfrytzohen instrumen-
te t veanta t clat kan mundsi pr prforcimin e
Fig. 1.
potencialeve bioelektrike dhe paraqitja e tyregrake
dhe vizuele.
BIOELEKTRIÊN POTENCIJAL NA Potenciali i ndryshueshm i zemrs sht i lidhur me
SRCETO.BIOELEKTRIÊN POTENCIJAL NA potencialin aksional. Po ashtu, rreth zemrs krijohet
Potenciali bioelektrik izemrs.Msuam se si re-
SRCETO. fush elektrike e ndryshueshme. Kjo fush elektrike
zultat i koncentrimit t ndryshm t joneve pozitive
e ndryshueshme prhapet n gjith organizimin deri
dhe negative nga t dy ant e membrans s qelizs
sa siprfaqeja e trupit ku mundet edhe t regjistrohen
krijohet shtres elektrike e dysht. Drejtprdrejt para
(g. 2).
koncentrimit t muskulit t zemrs te faqet e qeliza-
ve t saj krijohen ndryshime t cilat mundsojn di-
fuzion t joneve pozitive n brendsin e qelizs dhe
ajo bhet pozitivisht elektrizuar n lidhje me at t
jashtmes. Ky depolarizim prhapet te gjith qeliza.
Val e atill e depolarizimit inicohet te nyja e sinus -M4
atriumit. Kjo sht pika elektronegative e zemrs.Vala - M3
prhapet n gjith muskulin. Pastaj, gjith musuli i -M2
pc
zemrs ngadal prsri kthehet te gjendja e llimit (do
- M1
t bhet pozitive). A sht procesi i repolarizimit. Do-
boshti elektrik
methn, ritmika e koncentrimit t zemrs e shkaktu- i zemrs
ar prej prhapjes s biopotencialeve aksionale t je- Mo +M4
+M1+M2 +M3
ve t muskulave t zemrs.
repolarizacija.
repolarizacija.
Gjith zemra depolarizohet sikurse t punohet pr
dy njsi funksionale t ndara. Njri prbhet prej dy Fig. 2.
atriumeve, kurse tjetra prej dy atriumeve. Ato n prg-
jithsi jan t lidhura me nyjen atriventrikulatore q e Nse bhenmatje pr potencilain bioelektrik n
ngadalson realizimin e impulseve prej para atriume- pikat t ndryshme prej siprfaqes s trupit t njeriut,
ve. Kjo jep mjaft koh para pastaj pikat me t njjtin potencial bioelektrik t lid-
hen, tohen lakoret ekupotenciale t paraqitura n -
gurn 2.
102
d& u
Sipas teoris s Ajnthofenit muskuli i zemrs sht
guar vektori ,,rezultues p c te zemra pjesrisht e
si vektor, me moment dipo t ndryshueshm periodik
depoluar.
i cili n organizm krijon fush elektrike t ndryshu-
eshme. & & mV 1s
Vektori i momentit dipolen elektrik sht p c=Q l , +2 R
ku l sht gjatsia e dipolit, ka kahen e mbushjes -Q
nga mbushja +Q. Vektori i momementi t dipolit elek-
trik kalon npr drejtzn e cila quhet boshti elektrik T P
P
i zemrs.Ai te zemra e shndosh puthitet me boshtin
anatomik.
0
Vektori i momentit t dipolit elektrik t zemrs Q S
gjendetn qendrn e trekndsshit barabrinjs (trekn- -11
dshi i Ajnthofenit g. 3). Kur dipoli, q e shkakton PR intervali 0,16 s
fushn elektrike, gjendet n qendrn e trekndshit
Fig. 4. Elektrodiagrai linear
barabrinjs, ndryshimet e potencialit UI, UII, UII t cilt
d & ue trekndshit sillen si projeksio-
ekzistojn te kulmet
Shnimi q e tregon ndryshimin e biopotenciale-
net prkatse t p c mbi brinjte trekndshit, d.m.th.:
ve t siprfaqes s trupit, q jan rezultat prej vals s
UI : UII : UIII = pI : pII : pIII (1) depolarizimit dhe repolarizimit, q udhton prej para-
atriumeve nga atriumet e zemrs, njihte si elektrodia-
gram (ECG). Pr kt qllim n vende t caktuara prej
siprfaqes s lkurs vndohen elektroda t veanta t
lidhura me instrumente pr prforcim dhe regjistrim.
Elektrodiagrami linear (g. 4) paraqet lakore t
ndryshueshme periodike q ka 5 maksimume karakte-
DD DM
L ristike dhe minimume, t cilave u prgjigjen shnime
prkatse: P, Q, R, S dhe T.
pc donjri prej maksimumeve prgjigjet aktivitet n
UII UIII interval kohor t caktuar t pjess s caktuar t zemrs
gjat kontraksionit dhe relaksimit t saj. Maksimumi
i shnuar me P paraqitet drejtprdrejt para kontraksio-
KM nit t paratriumeve, grupi QRS paraprin kontraksionit
t atriumeve dhe ajo katre faza kryesore pasi depola-
rizimi sht vijuar me rrug t ndrlikuar npr atriu-
met e zemrs. Te elektrokardiogrami normal T maksi-
Fig. 3
mumi i prgjigjet repolarizimit t atriumeve dhe llim
pr ciklin e ardhshm. Pjesa PT q i prgjigjet kon-
Pasi momenti i dipolit elektrik t zemrs me kohn
traksionit t muskulit t zemrs zakonisht sht 0,3 s.
ndryshon, te daljet t vendosura n vend t caktuar -
Pr regjistrimin e biopotencialit t zemrs Ajn-
tohen ndryshime te potencialet t gjeneruara prej mus-
thofeni propozon t shfrytzohen pikat standar-
kulit t zemrs gjat fazave t ndryshme
d & u t puns s de gjat vendosjes s elektrodave. Ato jan pika ku
saj. Gjat puns s zemrs vektori p c ndryshon ash- ekziston ndryshimi potencial m i madh gjat puns
tu q, llimii tij gjithmon mban pozit t njjt, kurse s zemrs. Ato pika prafrsisht gjenden te kulmet e
maja e tij merr pozita t ndryshme. Te g. 1 sht tre- trekndshit barabrinjs t formuar prej:
103
I dalje-dora e djatht dhe dora e majt, Pr regjistrimin e ktyre potencialeve shfrytzohen

II dalje-dora e djatht dhe kmba e majt, encefelogra. mendihmn e elektrodave t prsh-
III dalje-dora e majt dhe kmba e majt, tatshme, m s shpeshti 20, t vendosura n ksul t
vant dhe n vende sakt t caktuara t koks matet
Sipas ligjit t Ajnthofenit n cilindo moment, nse aktiviteti i sinhronizuar i sistemit nervor.
dihen biopotencialet n cilt do dy dalje, mund t cak-
tohet potenciali te dalja e tret (shih. g.).
Fig. 6. Elektroencefalogra te njeriu q ka

smundje epileptike
DE 0,5 s
Fig. 7. Elektroencefalogrami te njeriu i shndosh;

vala D sht para llimit t zgjidhjes s detyrave dhe
vala E gjat ko hs s zgjidhjess detyrave.
Fig. 5. Elektrokardioagra digjital bashk me elek-
Deri te ndryshimet e encefalogrameve vjen gjat akti-
trodat
viteteve t veanta t njeriut, smundje n tru ose s-
Biopotencialet
Biopotencijalite na okoto n elektronisg- mundje nervore dhe psiqike, prandaj sipas encefalo-
e syrit shfrytzohen
grameve t tuara mund t gjykohet pr gjendenje e
mogradi (ENG), elektrookulogra (EOG) dhe elektre-
sistemit nervor. Te g. 6 sht paraqitur encefalogra-
tinogra (ERG). Te syri matet potenciali i dipolit tsy-
mi te njeriu q ka smundje epilepsike, kurse n g. 7
rit, q ka koncentrimin e mbushjeve pozitive n afr-
te njeriu i shndosh.
si t kornes,kurse negative n afrsi t rrjets. Me l-
Elektromiogra a (EMG) shfrytzohet pr hulum-
Elektromiografijata
vizjen e syrit ky dipol zhvendoset.
timin e biopotencialeve gjat kontraksionit vet t
Biopotenciali bioelektirk i trurit. T shnuarit
kontrolluar, elektrostimulimi dhe aktivimi reeksive
r biopotencialeve aksionale te truri njihet me emrin
Bioelektri~en potencijal na mozokot. sistemit nervomuskulor. Madhsia e ktyre signaleve
elektroencefalogra (EEG). Gjat biopotencialeve ak-
sht prej 0,05 deri 2 mV. Frekuenca sht ndrmjet
sionale, t krijuara te truri, tohen lakore me frekuen-
10 kHz dhe 20 kHz. N EMG shfrytzohet elektroda
c t ndryshme (0,05-100 Hz) dhe amplitud (5 PV
gjilprore t cilat futen direkt te muskuli q hulumto-
deri 1 mV). Kto potencial q jan rezultat nga akti-
het. EMG-signalet nuk shfrytzohen vetm pr qlli-
viteti i jets te truri i njeriut t shndosh, tregon peri-
me diagnostike por edhe pr udhheqje mekanike t
odicitet t rregullt me frekuenca prej afrsisht 10 Hz.
instrumenteve ndihmse-proteza t cilat i zvndsoj-
Po ashtu, mund t vrehen katr forma t valve ka-
n ekstremitetet e lnduara, si pr shembull, dora arti-
rakteristike, q kan shenja DEG dheT. Vala Ddhe
ciale ose kmba.
E sht i pranishmte do njeri i shndosh, ndrsa G
Potenciali bioelektrik te stomaku.Edhe stomaku
dheT, kur jan t pranishme te njerzit e rritur, kan
jep rryma bioelektrike, sipas t cilave mund t gjyko-
karakter patologjik. Ndrsa frekuenca e vals Dsh-
hetBioelektri~en potencijal
pr vijimin e proceseve na stomakot
gjat tushqyerit. Eksperi-
t ndrmjet 8 dhe 13 Hz, Tvala ka period prej 2-3
mentet me qent te t cilt n mnyr operative u futet
sekonda.
nj elektrod te stomaku, kurse tjetra sht n sipr-
faqen e lkurs (e pastruar prej qimeve), tregon
104
PRA[AWA I
PRA[AWA I ZADAÎ
ZADAÎ
se edhestomaku sht burim i biopotencialeve (gjat PYETJE DHE DETYRA
sekrecionit afrsisht 40-50 mV).
1. N momentin sikurse tregon g.9, biopotencia-
50
)
li pr dorn e djatht, pr shembull sht - 0,2 mV, pr

Biopotenciali (mV)
t majtn +0,3 mV, kurse pr kmbn e majt +1 mV.

(
40
A mund ta tregoni validitetin e ligjit t Ajnthefenit?
(Prgjigje: Ndryshimi potencial te dalja I dhe III
sht e barabart me ndryshimin potencial te dalja II.
Kshtu galvanometri te dalja II regjistron ndryshim
30
ptencial prej 1,2 mV. Vlen edhe pr fardo dalje tje-
ra) .
20
2. Merrni nj RCG t vjetr dhe kontrolloni vlern
e ligjit t Ajnthefenit.
30 60 90 120 150 180
kohan minuta 3. Shihni mir fotogran (g. 10) te e cila sht
paraqitur eksperimenti i B. Ajnthefenit dhe prgjig-
juni: Pse njra kmb dhe t dy dart jan vendosur n
Fig. 8 Aktiviteti elektrik i stomakut te qeni. Gjat kohs s t tretje t elektrolitit (NaCl dhe uj). Vreni se ent jan
ushqyerit potenciali gradualisht zvoglohet. t izoluara prej toks. Pse?
4. N internet krkoni m detalisht se si punon gal-
Graku i biopotencialeve t stomakut quhet elek- vanometri-kargiogra.
trogastrogram. 5. M shum informata pr B. Ajnthefenin
Si rezultat prej thjeshtimit ritmik dhe relaksimit t krkoni n: http://www.nobelprize.org
muskulave t lmuet te lukthi dhe sekrecioni i gjn-
drave ndodhinndryshimet biopotencialit prej rreth
2-5 mV. Kur gjndrat e stomakut jan aktive vrehet
ndryshimi ritmik dhe madhsia e potencialit zvoglo-
het deri sa kryhet sekrecioni (g. 8). Vijimi i ktyre bi-
opotencialeve jep mundsi t prcillet si proces i sek-
recionit, kshtu edhe disa aktivitete t stomakut.
+0,5 mV
I dalja I
Fig.10. Eksperimenti i Ajnthefeni

+ 0,3 mV
0,2 mV
Viliam Ajnthefeni (Willem Einthoven, 1860-1927) ka qen
++ 0,7 mV profesor i ziologjis n Univerzitetin n Lajden. Pr reg-
+ 1,2 mV jistrimin e biopotencialeve t zemrs n vitin 1924 e ka -
tuar mimin Nobel pr ziologji dhe medicin. Ai e ka kon-
struktuar i pari elektrokardiogran me t cilin biopotencia-
IIIdalja
d III let e regjistruara prej galvanometrit special shnohen n let-
dalja II
+ 1,0 mV
rn lvizse (g. 10).
Fig. 9 Regjistrimi i biopotencialeve
105
5.15. ELEKTRODI ZA MEREWE 5. Potenciali
NA bioelektrik
BIOELEKTRI^NI
POTENCIJALI
5.1.5. ELEKTRODAT PR MATJEN E Pr matjen e potencialeve n nivel t indit shfry-
POTENCIALEVE BIOELEKTRIKE tzohen mikroelektroda. Elektroda gjilpre (nnlku-
rore) shfrytzohen pr matjen n saktsi zon e cak-
Matjet e biopotencialet dhe biorrymat, si edhe de- tuar, dhe elektroda siprfaqsore pr matjen e potencia-
prtimin e rryms elektrike npr organizm gjat leve npr siprfaqe. Shembuj t elektrodave t atilla
elektrodiagnostiks dheelektroterapis, realizohetme jan paraqitur n g. 1 dhe 2. Nga ana tjetr elektro-
instrumente t cilat me sistemin biologjik jan lidhur dat ndahen n kontakte, implatuara dhe intracelulare.
nprmjet elektrodave. Elektrodat mundsojn poten- Elektrodat kontakte zakonisht jan prej metali dhe
ciali bioelektrik t shndrrohet n signal t rryms ose me indin kan prekje siprfaqsore t madhe. N elek-
t tensionit q mandej t prforcohet dhe t matet. trokardiogra elektrodat kan formn e diskut, me di-
ametr prafrsisht 5 cm, jan br prej argjendi ose
t lyera me argjend, ose prej eliku t lyer me krom.
elektroda prues
metalik
N encefenolagrashfrytzohen elektroda me for-
metalike m rrethore prej argjendi me hapje n mes. Npr hap-
jen vendoset elektrod hekuri e cila ngjitet pr skalpin
t t smurit.
izolator
Gjat elektromiogras shfrytzohen elektroda t
cilat te muskuli vendosen me gjilpr hidrodermale (e
cila kur do t vndohet elektroda nxirret).
Pr shqyrtimin e aktivitetit elektrik t trurit shfry-
gjilpra tzohen t ashtuquajtura elektroda n thellsi. Kto
elektrolit injeksion elektroda n lidhje mennlkurn shum jan t thel-
kapilare e la (80-120 Pm).
qelqit 0,5 mm Matja e ndryshimit potencial q ekziston ndrmjet
maja ans s brendshme dhe t jashtme t indit, vshtir re-
2 Pm alizohet. Ajo mnd t matetme milivoltmetr prkats
a) b) q sht i lidhur me dy elektroda, q n mnyr ske-
matike sht paraqitur n g. 3.
Fig. 1. a) Mikroelektroda, b) elektrod gjilpre
mV
10 mm
KCl elektrod e argjendi dhe
prues disk metalik kloridi i argjendit
metalik

past elek-
trolite shtpi
plastike
Fig. 3. Matja e biopotenciali i Nevronit
siprfaqeja e lkurs
Pr matjen e ktyre potencialeve shfrytzohen mikro-
Fig. 2. Elektroda siprfaqsore elektrodat, me ato deprtohet membrana e qelizs dhe
hyhet n brendsi t qelizs. Nj elektrod
106
n realitet,, sht e ngusht kapilarja. Kapilara sht e Q t tohet rezistenc sa m t vogl ndrmjet
mbushur me tretje elektroliti (tretje e zakonshme izo- elektrodave dhe lkurs, shfrytzohet past zhelatine
tonike t KCl). Elektroda tjetr referente, n form t (elektrolit i cili e eleminon ndikimin e dshm prej
pllaks, sht vendosur n lng t hapsirs ndrmjet thartirave dhe bazave t krijuara).
qelizs. Gjat matjeve t intercelulare me qllim q t Gjat matjes shfrytzohen tretje t natrium klori-
mos dmtohet qeliza, diametri i mikroelektrodave du- dit me t cilin shkrihet gaza q lsht zhytur rreth elek-
het t jet tpaktn dhjet her m e vogl se qeliza. trodave. Elektroliti deprton te shtresa e jashtme e
Pruest elektrik t cilat shfrytzohen zakonisht jan lkurs, rezistenca e t cilit sht i madh, kurse me t
prej argjendi dhe klorid t argjendit. e zvoglon rezistencn e lkurs. Megjitat, prania e
Karakteristika e prgjithshme pr do elektrod elektrolitit krijon polarizim, q nuk varet vetm prej
dhe konstanta e sak kohore q duhet t jet m e vogl llojit t metalit, por edhe prej koncentracionit t elek-
se zgjatja e impulsit. Konstanta kohore e elektrods trolitit. Me qllim t zvoglohet polarizimi, elektrodat
sht prodhim i rezistencs s Omit (Re) dhe rezisten- e argjenditjan mbshtjellur meargjend klorid AgCl,
cs t kapacitetit (Ce), d.m.t.h.: q dobt tretet n uj, kurse potenciali elektrokimik i
krijuar sht i parndsishm.
W= ReCe .
Eleminiminai vlijanieto
Eliminirawe ndikimit t ndryshimit
na kontaktnata
Elektrodat (edhe kontakti i tyre me indin) do t potencial
potencijalnakontaktues
razlika
duhej t jet i atill t mos krijon forc plotsuese
elektromotore (polarizuese ose kontaktive) as ndon-
j rezistenc plotsues, njkohsisht nuk guxon t V1 -U '
ekzistojn disa rregulla zike dhe kimike t cilat kan U"
ndikim t dmshm te substanca e gjall. G
Nse elektrodat e metalit jan vendosur drejtpr-
drejt n lkur gjat sjelljes s rryms te vendi pre- A B
ks elektrod-ind ndahen thartirat ose bazat q gja-
t veprimit t gjat mund t shkaktojn koagulacion
t indit ose plagt e smura. Nga kto shkaqe kon- V2 -U ''
takti elektrod-ind, npr t ciln kalon rryma me ko- U'
hzgjatje, bhet ashtu q ndrmjet elektrodave dhe l- V1 V2
kurs vndohet gaz hidrole me tretje ziologjike
(tretje t NaCl). Po ashtu thartirat dhe bazat krijohen Fig. 4.
n siprfaqen prekse t gazs dhe elektrods.
Q t eleminohet forca elektromotore plotsue- Nse elektrodat e metalit A dhe B (g. 4) jan ven-
se, shfrytzohen elektroda speciale. Elektrodat t cilat dosurn afrsi t membrans s nevronit, elektroliti i
shfrytzohen pr eleminimin e ndryshimit t potencia- t cilit shtpozitiv, kurse ai q e rrethon eleketrodn-
lit kontaktues bhen prej metalit t njjt. Der sa pr negative (g. 4) elektrodat nuk do t jen te poten-
eleminimin e efektit t polarizimit shfrytzohen elek- cialet t atyre elektrolitve (V2 prkatsisht V1), por
trodat jo polarizuese. Elektrodat jo polarizuese zako- t potencialeve t cilat jan m t ulta prej tyre pr
nisht bhen prej metalit n tretje t ujit t ndonj kry- vlern e potencialit kontaktues (U dhe U). Po ashtu,
pe t atij metali. elektroda e jashtme sht n potencal V2-U, kurse
e brendshmja n potencialin V1-U. Ndryshimi poten-
cial U0 ndrmjet ktyre elektrodave, q e regjistron
voltetri, do t jet:
107
Prandaj, prbrja kualitative e elektrods Ag/

Uo = (V2- U '') - (V1- U ') AgCl mbetet konstant pavarsisht prej polaritetit. Kjo
sjell deri te potenciali i prhershm t elektrodave,
Uo = (V2- V1)- (U ''- U ') (1) t cilat pr tretje t ngopur t KCl gjat 298 K sh-
t 0,222 V.
Pasi potencialet e kontaktit shpesh jan m t Stabiliteti i elektrods Ag/AgCl jep mundsi pr
mdhaja se vlerat e ndryshimit t potencialit U0 q du- shfrytzimin e saj n shum fusha. Ajo shfrytzohet
het t matet (pr shembull,gjat matjes spotencialit t te pH metrot si elektroda pr krahasim. Elektrodat Ag/
membrans, q sht i rendit dhe madhsi 0,1 V, po- AgCl shfrytzohet pr matjen e potencialit t qelizs
tenciali i konaktit mund t jet edhe 0,5 V), sht e ne- (g. 3), pastaj edhe pr matjen elektroforente, n zi-
vojshme kto burime ndryshimin potencial plotsues oterapi etj.
t eleminohen. Kjo m s shpeshti arrihet nse t dy Prve elektrodave Ag/AgCl n elektroziologji
elektrodat e aplikuara bhen prej materialit t njjt. shfrytzohen elektrodat Hg2Cl2 t zhyturan tretje prej
Ather potencialet kontaktuese do t jen t barabar- KCl dhe Di Boa-Rajmandivi elektrodat jo t polarizu-
ta U=U, prkatsisht U-U=0, pra vlera U0 q reg- ara.T fundit jan br prej zinku (n form t shko-
jistrohet me voltmetr, prandaj (1), sillet n U0=V2-V1, pinjve) t zhytura n gypa prej qelqi t mbushura me
q duheshte t matet. tretje t ngopur t ZnSO4. N fund t gypit ka sond
prej zhelatini ose koalin t zhytur n tretje prej NaCl.
Nepolarizacionata elektroda
Elektroda Ag/AgCl jo polarizuese bhet prej telit
t argjendtit ose pllak, kurse n siprfaqen elektroda
Nepolarizacionata e saj sht PETJE DHE DETYRA
vnduar shtres AgCl, q praktikisht sht e pa tretur
n uj (g. 5). Elektroda shtzhytur n tretje t ujit 1. far elektroda
PRA[AWA shfrytzohen
I n elektroziologji?
ZADAÎ
prej kloridit t kaliumit (KCl). 2. Pse t dy elektrodat zakonisht jan prej metalit t
njjt? PRA[AWA I ZADAÎ
3. Prkujtohni ka jan elementet galvanike dhe si -
elektroda
izlezna dalse
elektroda tohen (bnesej).
AgCl 4. Prkujtohuni kur krijohet ndryshimi potencial kon-
voden tretje e ujit n
rastvor na KCl Ag taktiv?
5. Pr ka shrytzohen mikroelektrodat?
6. ka jan elektrodat jo polarizuese dhe si bhen?
-
K Cl
REZIME
-
Cl K
-Elektrokardiagraa (ECG) - t shnuarit e biopo-

tencialave t krijuara prej puns s zemrs.
REZIME
-Elektroencefalograa (EEG) -/truri.
-Elektromiograa (EMG) shqyrtimi i biopotenciale-
REZIME
Fig. 5. Eletroda Ag/AgCl jo e polarizuar
ve gjat kontraksionit vet t kontrolluar, elektristi-
mulim dhe aktivimireeksiv i sistemit nervor-mus-
Kur elektroda shfrytzohet, jonet e kaliumit re-
agojn me shtresn AgCl, dhe si rezultat i saj kthe-
kulor.
het pjesrisht argjendi i metalit. Njkohsisht me t -Matja e BEP,si edhe deprtimi i rryms elektrike n-
rritet koncentrimii Cl- n tretje. Kur, tani, elektroda pr organizimin gjat elektrodiagnostiks dhe elek-
shfrytzohet si anod, jonet e klorit bashkveprojn troterapis, realizohet me elektroda jo t polarizuara.
me elektrodn e argje dhe po ashtutohetsasi e shtu-
ar AgCl.
108
6. Dukurit magnetike. Dukurit elektromagnetike
6.1. FUSHA MAGNETIKE E Rrotullimi i magnetve n kahe veri-jug sht pasoj

MAGNETEVE T PRHERSHM. e bashkveprimit magnetik.
Domethn tregohet se dy pole t njjt gjithmon
FUSHA MAGNETIKE E RYMS
shmangen, kurse dy pole tndryshme trhiqen (ek-
sperimenti nga gura 3).
Bashveprimimagnetik
Magnetizmi pr her t par ka qen i zbuluar para

shum se 2500 vjet. N qytetin Magnezia n Azin
e Vogl (prej ktu edhe emrin) jan gjetur copa prej
xehe t hekurit t cilat i trheqin sendet e imta t heku- trhiqen
rit. Copat e atilla quhen magnete natyrore. M von
jan br articial, t ashtuquajtur magnet permanent
(g. 1).
shmangen
Fig. 3. Trheqeja dhe shmangja
e poleve magnetike
sht e njohur se planeti Toka paraqet nj magnet t

madh thupre. Poli i saj jugor magnetik gjendet n is-
Fig. 1. Format e ndryshme t magnetit permanent hullin Butia Feliks n kanadn veriore, kursepoli veri-
or megnetik, q gjithashtu sikurse edhe poli jugor, nuk
puthitet me polin gjeograk, gjendet n gjysmtopin
jugor, n Australin jugore.
Efektii trheqjes te magnetet sht m e shprehur te
polet magnetike.do magnet ka dy pole, verior (N -
sipas ajs angleze Nord) dhe jugor (S - sipas fjals poli verior poli jugor
angleze South). gjeograk magnetik
Emri i poleve caktohet sipas asaj se a rrotullohen nga
veriu ose nga jugu nse varen lirshm t rrotullohen
n rrafshin horizontal (g. 2).
poli verior
megnetik
poli jugor
gjeograk
S
Fig. 4. Largsia ndrmjet polit jugor gjeograk dhe
Fig. 2. Magneti n form t thuprs i varur magnetik t gjysmtopit verior sht afrsisht 2100 km.
lirshm t luhatet n kahen veri-jug Te gjysmtopi jugor gjendet poli verior magnetik i To-
ks dhe ai nuk puthitet me polin gjeograk
109
Kjo tregon se atomet e trupave magnetik pr vete

Pr shkak t bashkveprimit t fushs magnetike t paraqesin magnet t vegjl.
Toks me polin magnetik t magnetit t thuprs nga
g. 2, poli i tij verior magnetik trhiqet prej polit jugor Eksperimenti Erstedit
magnetik t Toks, kur-
se poli jugor prej polit Vndohet prues i drejt mbi dy mbajtse dhe ka-
verior magnetik t To- hzohen te gjilpra magnetike (veri-jug) q vndohet
ks. nn pruesin (g. 7).
N t njjtin princip
sht ndrtuar edhe N
kompasi (g. 5), ku gji-
lra magnetike e t ci-
lit gjithmon vendo- rezistor
set n drejtimin afrsis-
ht deri veri-jug. Kndin
q drejtimi i gjilprs
t kompasit e bn me-
ridianin gjeograk sh- Fig. 5. Kompas akumulator
t kndi i deklinacionit. S
Ekzistojn ngjashmri por edhe ndryshime ndrm- ndrprers
jet dukurive elektrike dhe magnetike. E kemi t
njohur se trupat e elektrizuar mund t trheqin ci- Fig. 7. Eksperimenti i Erstedit
lindo trup tjetr neutral, kursemagnett i trheqin-
vetm trupat prej hekuri, kobalti, nikeli dhe disa Kur npr pruesin do t lshohet rrym e fort vre-
bashkdyzime t tyre dhe legura. Ato i quajm fe- het se gjilpra magnetike shmanget. Shmangja e gjil-
prs magnetike sht aq i madh sa q sht rryma m
romagnetik.
e fort dhe gjilpra m afr pruesit. Pr shmang-
Ekziston edhe nj ndryshim i madh: deri sa tru- jen e gjilprs magnetike vlen rregulla e gishtave t
pat me mbushje elektrike t t njjtit lloj mund drejtuar t dors s djatht.
t ekzistojn tizoluar, polet magnetike nuk mun- Nse dora e djatht vendoset mbi pruesin me gis-
den. Nuk mund t ekzistojn vetm nj pol mag- htat n kahe t rrjedhjes s rryms, dhe ajo ashtu q
netik t izoluar. pllmba t jet e kthyer nga pruesi, ather poli i
Magnett gjithmon kan dy pole t ndryshme. veriut t gjilprs magnetike shmanget n kahe t tre-
Nsenj magnet thupre pritet prgjysm (g. 6), guesit (g. 8).
t dy polet do t ken edhe Gjat shfrytzimit t rregulls s dors s djatht,
dy pole.Nse edhe gjy- pllmba gjithmon vn-
smat i prejm, edhe ato do dohet nga ana e pruesit.
ti ken t dy polet. Edhe sa Shkaku pr kt shmangie
her ta prsrisim prerjen, t gilprs magnetike sh-
pjest e prera do t ken dy t ekzistimi i fushs mag-
pole magnetike. Pra ksh- netike e rryms.
tu, nse mendojm se gja- Kt eksperiment i pa e ka
t prgjysmimin kemi arri- realizuar zikani danez Er-
Fig. 6. tur deri atje ku donjri prej sted n vitin 1820. rryma
pjesve tprmban vetm nga nj atom, edhe ato pr- Fig. 8. Shmangja e polit
sri do ti ken t dy polet. megnetik t veriut
110
Fusha magnetike.
Magnetno
Magnetno pole
pole na
na prav
prav sprovodnik.
sprovodnik. sim grimca hekuri, ato
Vija e forcs
Silovi
Silovi linii
linii do t sillen si gjilpra t
vogla magnetike dhe do I
Prej asaj q dei m tani e dim mund t prfundojm t radhiten n kahe t vi-
se ndrmjet dukurive elektrike dhe magnetike ekzis- jave rrethore, vijat e for-
ton lidhshmri. Nse grimcat e elektrizuara t qeta, cs s fushs magnetike
at krijojn fush elektrike, por nse lvizin, krijojn t rryms (g. 10).
magnetno
magnetno pole. Fizikani francez Andre Mari Am-
fush magnetike.
pole. N t njjtn mnyr -
per e ka shqyrtuar fushnmagnetike t pruesve me tohen edhe vijat e for-
forma t ndryshme. cave rreth magneteve t
Fusha magnetike e pruesit t drejt (g. 9) npr t prhershme (g. 11). Ato
cilin rrjedh rrym e fort mund t tregohet ashtu q ai jan vija t mbyllura ka-
Fig. 10. Vijat e forcs
lidhet npr karton t vendosur horizontalisht, normal hjha e t cilve sht prej magnetike t pruesit t
n pruesin. Te kartoni vendosen disa gjilpra mag- polit magnetik verior nga drejt. Rregulla e Amperit
netike n lartgsi t barabart prej pruesit. Kur do poli magnetik jugor.
t kyet ndrprersi K, t gjitha gjilprat magnetike
orientohen ashtu q shtrihen te vija rrethore me rreze
t barabart me largsin.
I
I
A
S
N
karton
akumulatori Fig. 11. Vijat e forcs magnetike t magnetit t prhershm

a) b)
Fig.9. Vujn rrethore q e prshkruajn gjilprat magne-

tike n largsi t barabarta prej pruesit npt t cilin Prej eksperimentit t Erstedit, si edhe prej provs,
rrjedh rrym paraqet vijn e forcs t fushs magnetike. mund t prfundohet serreth do pruesi npr t ci-
silova
silova linija
linija na
na magnetnoto
magnetnoto pole.
pole. lin rrjedh rrym krijohet fusha magnetike q vepron
Kahzimi i gjilprave magnetike prej polit magne- mbi magnetet n fushn rreth pruesit.
nasokata
nasokata
tik t jugut nga poli magnetik i veriut
na
na mag-
e jep kahenmag-
e
e Fleta magnetike dhe solenoidi
netnoto
netnoto pole.
pole. Kt kahe e prshkruan rregulla Ampe-
Ampe-
fushs magnetike. Magneten list i solenoid
rovoto
rovoto pravilo na
Amperit tpravilo
gishtave t na
lakuar
svitkanite
svitkanite prsti
prsti na
t dors s djatht. na Magneten list i solenoid
desn
desnata
ata raka
raka Pruesi rrethor npr t cilin rrjedh rrym, gjithashtu,
Nse pruesi i rryms kapet me dorn e djatht ash- krijon fush magnetike. Ai vepron mbi gjilprn mag-
tu q treguesi ta tregon kahen e rryms I (g. 9b), netike sikurse t jet magnet thupre. Prandaj shpesh
ather gishtat e lakuar t dors s djatht do ta tre- pruesi i ktill quhet et magnetike (g. 12) ose di-
gojn kahen e vijave t forcs s fushs magnetike. pol magnetike. Kur me ndrprersin P do t kyet rry-
ma, gjilpra magnetike vendoset normal n rrafshin e
Fusha magnetike gjendet n gjith hapsirn rreth pruesit rrethor.
pruesit npr t cilin rrjedh rrym. Kahja dhe drejtimi i fushs magnetike te eta caktohet
Nse n vend t gjilprave te kartoni nga g. 9 vendo me rregulln e grushtit t djatht. praviloto
praviloto na na desnata
desnata
tupanica
tupanica
111
et Vi j a t
magnetike e Filit
.I
. akumu-
latori
Fig. 15. Vija e forcs magnetike t solenoidit
P jan t barabarta me ato te magnett e thuprs
rezistori
Fig. 12. Fleta magnetke Sikurse shihet, vijat e forcave kan deendsi t
ndryshme. M t dendura jan te polet ku fusha sht
m e fort. Prandaj me dendsin e vijave t forcave
Nse rryma rrjedh n kahe t gishtave t lakuar t lidhen me madhsin zike induksioni magnetik q
grushtit t djatht, ather poli magnetik verior sht sht masa pr forcn e fushs magnetike.
magnetska indukcija
n kahen e tregueit (g. 13). Fusha magnetike ku vijat e forcave jan t dendura
nj lloj dhe paralele njra me tjetrn sht homogjene.
Fusha e atill sht fusha n brendsin e solenoidit.
N S Pyetje, detyra dhe aktivitete

Pra{awa,
1. Nse pika zada~i
e izoluarie aktivnosti
elektrizojm me makin in-
uence dhe pran saj sjellni kompas, a do t mnja-
Fig.13 nohet kompasi?
2. Nse keni burim t rryms elektrike t prhershme
te i cili nuk jan shnuar polet, por keni tel dhe kom-
Prues npr t cilin rrjedh rrym, por q sht i la-
pas, a do t mund ta caktoni polaritetin e burimit?
kuar n form t spirales, ka veti t ngjashme sikurse
3. A do t mnjanohet kompasi i vendosur nn gajta-
edhe eta magnetike dhe quhet solenoid.Edhe te sole-
nin e llambs s dhoms tuaj kur e keni kyur n rry-
noidi kahja e vijave t forcs caktohen nprmjet rre-
m? Realizoni eksperimentin. ka vrejtt? Mendo-
gulls s grushtit t djatth (g. 14).
si dhe sqaroni.
4. N faqen e internetit YouTube.com gjeni video sh-
nime pr Oersted experiment. Jan disa. Ato do tu ndi-
hmojn edhe ju n shtpi ta realizoni eksperimentin.
Rezime e shkurtr
Magnett e prhershm kan dy pole. Nuk mund t
ekziston pol magnetik t izoluar.
Magnett e njjt shmangen, kurse t ndryshmit tr-
hiqen.
Rreth do pruesi krijohet fush magnetike. Pr sh-
kak t ksaj gjilpra magnetike mnjanohet, ku mn-
Fig. 14. Kur rryma rrjedh n kahen e gishtave t janimi bhet sipas rregulls s gishtave t drejtuara t
lakuar, poli i veriut sht n kahen e treguesit dors s djatht.
Vijat e forcave magnetike t pruesit t drejt jan
Te gura 15 jan dhn vijat e forcs t solenoidit
vija rrethore, kurse kahja e tyre caktohet sipas rregul-
dhe magneti thupr. Shihet ngjashmria e padiskutu-
ls s grushtit t djatht. Kjo rregull vlen edhe pr
eshme.
fushn magnetike t ets magnetike dhe solenoidit.
.
112
6.2. MAGNETNA (AMPEROVA) SILA.
MAGNETNA INDUKCIJA.
6.2. MAGNETNA (AMPEROVA) SILA.
6.2.
MAGNETEN FORCAFLUKS MAGNETIKE (AMPERIT). drejtim t vijave t forcs magnetike, ather pruesi
MAGNETNA INDUKCIJA.
6.2.INDUKSIONI
MAGNETNA MAGNETIK.
(AMPEROVA) SILA. AB nuk do t mnjanohet.
MAGNETEN FLUKS
MAGNETNA
Magnetna INDUKCIJA.
(Amperova) sila. Magnetna Forca sht m e madhe n rastin kur pruesi sht
FLUKSI MAGNETIK
MAGNETEN FLUKS
indukcija vendosur normal n vijat e forcs magnetike (sikurse
Magnetna (Amperova) sila. Magnetna
ishte te g. 1).
Forca
indukcijamagnetike (Amperit).
Magnetna (Amperova) sila. Magnetna Pr Flemingovoto
kahen e mnjanimit t pruesitpravilo
zakonishtnashfry-
MAGNETNA (AMPEROVA)
indukcija SILA.B
Induksioni magnetik svienite prsti na levata raka.
tzohet rregulla e Flemingut t gishtavepravilo
Flemingovoto t lakuar na
t
NETNA INDUKCIJA. dors s majt.
svienite prsti na levata raka.
NETEN FLUKS Treguam se te gjilpra magnetike vepron fusha mag- Flemingovoto pravilo na
netikee pruesit me rrym. Por, nse pruesi npr Nse gishti i madh, treguesi
svienite prsti na levata dhe gishti i mesm pr
raka.
t sila.
netna (Amperova) cilin rrjedh rrym gjendet te fusha magnetike, ajo
Magnetna dorn e majt i vendosim nn kndin e drejt dhe po
vepron mbi pruesin me forc madhsia e s cils ashtu treguesi puthitet ne kahen e vijave t forcave
kcija
varet prej forcs s fushs, forcs s rryms q rrjedh magnetike, kurse gishti i mesm me kahen e rryms,
npr pruesin, gjatsia e tij dhe drejtimi i pruesit Flemingovoto
ather gishti i madh e tregon
pravilo na kahen e forcs q sjell
n lidhje me vijat e forcave t fushs. Kjo tregohet
svienite prsti namelevata
deriraka.
te mnjanimi i pruesit (g. 2).
kt eksperiment.
fusha
magnetike rryma
mnjanimi
dora e
rezistor
majt
Fig. 2. Rregulla e Flemingut t dors s majt.
Madhsia e forcs s Amperit (F), nse kemi pru-

B es t drejt me gjatsi L, npr t cilin rrjedh rrym
S
K I me forc I, t vendosur nn kndin e drejt Dn lid-
o
F hje me vijat e forcave t fushs magnetike homo-
burim
magnet N gjene, me induksion magnetik B, caktohet sipas re-
& A lacionit:
Fig. 1. Nn ndikimin e forcs F pruesi AB mnjanohet n t
djatht. Forca sht aq m e madhe sa sht rryma m e fort, F= BIL sinD (1)
dhe magneti m i fuqishm. magnetna indukcija
Prej ktij relacioni
magnetna indukcija mund t sqarohet ka sht do-
Te gura 1 sht dhn nj prues q sht varur si methnja zike t madhsis zike induksioni
magnetna
magnetik indukcija
B. Ns e n kt barazim e shprehim B,
luhatje dhe npr t rrjedh rrym. Ai sht vendosur
ndrmjet poleve t nj magneti patkoni. Nse rrjedh tohet:
F
& te kahja e shnuar, te pruesi do t vepron
rrym (I) B . (2)
forca F e cila do ta lviz. IL sin D
Nse e ndryshojm kahen e rryms ndryshon Pra, sipas ktij barazimi, induksioni magnetik te
do tindukcija
magnetna
edhe kahja e mnjanimit. Deri te ndryshimi i kahes ndonj pik prej fushs magnetike numerikisht sht
do t vjen edhe nse ndryshohet kahja e fushs mag- e barabart me forcn me t ciln fusha vepron mbi
netike. Forca q vepron mbi pruesin varet edhe prej pruesin e drejt me gjatsi prej nj metro, nse n-
pozits s tij n lidhje me vijat e forcs s fushs mag- pr at rrjedh rrym prej nj amper t vendosur n
netike. Kshtu, nse rryma rrjedh n atvend. Pruesi duhet t jet vendosur normal n
tesla
vijat e forcave t fushs.
Njsia
teslapr matjen e induksionit magnetik sht tesla
(shenja T). Te ndonj pik magnetike induk-
tesla
113
tesla
sioni sht nj tesl nse te pruesi i drejt me gjatsi t vendosur normal n vijat e forcave magnetike, ose:
prej nj metro npr t cilin rrjedh rrym prej nj am-
peri, t vendosur normal n vijat e forcave t fushs, 1Wb = 1 T . 1 m2 (5)
vepron forc prej nj njutn.
Nse te barazimiz (2) i zvndsojm njsit tohet:
1N
1{ (3)
1 A 1 m
Tesla sht njsi shum e madhe. Kshtu shem-
bull fusha magnetike e toks e ka madhsin 0,00005 o
T, ndrsa magneti i fuqishm nform t thuprs e ka S B
madhsin afrsisht 0,01 T. Me ndihmn e elektro-
magnetve t fort mund t tohet fush magnetike
Fig. 4. Fluksi magnetik sht numri i vijave t
me forc deri 10 T. & forcave npr ndonj siprfaqe.
Induksioni magnetik ( B ) sht madhsi vekto-
riale. Drejtimi i tij puthitet me drejtimin e tamgjents
t vijs s forcs n pikn e dhn nga hapsira, kur- Nse siplrfaqeja nuk sht vendosur normal n vijat
se kahja sht caktuar me kahen e polit magnetik veri- e forcave magnetike (g. 5), ather numri i vijave t
or. (Shihe gurn 3). forcave caktohet me relacionin:
F = B . S cos D, (6)
B N pasi ather n vend t induksionit magnetik B duhet
S t merret komponenta e induksionit magnetik q sht
n kahe t normales Bn q sht dhn me:
N S Bn = B cos D (7)
&
Fig. 3. Vektori B sht kahzuar n drejtim t tangjents
t vijs s forcs, nga poli verior i gjilprs magnetike,
t vendosur n pikn e dhn
Magneten fluks Bn
Fluksi magnetik N
Magneten fluks D
Magneten
Magneten fluksfluks S o
Magneten fluks
Numri i vijave
Magneten fluks t forcave magnetike t cilat kalojn B
npr ndonj siprfaqe quhet uks magnetik. Ai sh-
nohet me F. Fig. 5. Kur siprfaqeja nuk sht normale
Nse fusha magnetike sht homogjene me induksion merret parasysh vetm komponenta normale e
magnetik B, ather npr siprfaqen S, e vendosur induksionit magnetik Bn.
normal n vijat e forcave magbetike, uksi magnetik
F sht caktuar me prodhimin e induksionit magnetik Kndi D sht kndi q e formon vektori i induksionit
dhe syprins s siprfaqes (g. 4) magnetik dhe normaljanae Amperovata
siprfaqes nprsila.
t ciln e
Tehni~ka primena
F=B S . njehsojm
(4) Gradba
Tehni~ka uksin.
primena naiAmperovata
na ampermetar voltmetar. sila.
veber Tehni~ka
Tehni~ka
Tehni~ka primena
primena
primena naAmperovata
na na Amperovata
Amperovata sila.sila.
sila.
Gradba
Tehni~ka na ampermetar
primena na i voltmetar.
Amperovata sila.
Fluksi magnetik matet menjsi veber (shenja Wb).
veberSi- Gradba
Zbatimi
Gradba na na ampermetar
teknik
ampermetar i forcs
i si voltmetar.
Amperit.
voltmetar.
veberveber Gradba na ampermetar i voltmetar.
pas relacionit (4): veber sht uksi magnetik q t ci- Gradba
veber
veber
na ampermetar i voltmetar.
Ndrtimi i ampermetrit dhe voltmetrit.
lin e krijon fusha magnetike me induksiion 1 tesl n
1 r metr katror prej siprfaqes Forca me t cln fusha magnetike vepron mbi prue-
sin npr t cilin rrjedh rrym gjen zbatim te elektro-
motort. Prve ksaj, ajo ka gjet zba-
114
tim edhe te shum instrumente tjera, ndrmjet t cil- len eleastike, t dhn te gura djathtas, q e mund-
ve edhe nj lloj instrumente matse elektrike. son leximin.
Motori elektrik sht makin te i cili vjen deri te shn-
drrimi i energjis elektrike n mekanike. Princimi
qndron n rrotullimin e pruesit n form t korni-
zs nse npr at rrjedh rrym, por sht vnduar n
fushn magnetike. Rrotillimi sht pasoj e momentit
rrotullues q paraqitet pr shkak t kahzimit t kun-
drt t forcs s Amperit mbi pruesit majtas dhe N
spirale
s
djathtas te korniza (shih g. 6). N x S elastike

x S
spirale
+
Fig. 7. Ndrtimi i instrumenti elektrik mats
ooo I
I F -F Si sht ndryshimi ndrmjet ampermetrit dhe amper-
N S
metrit?
+ Gjat matjes s forcs s rryms, rryma duhet t ka-
C
1 2 C- lon npr mbshtjellset e kalemit, q do t jet leh-
t i lvizshm - me mas t vogl. Domethn, teli q
K
I mbshtillet te kalemi duhet t jet shum i holl. N-
+ - pr telin e ktill t holl mund t lshohet rrym me
burimi i
forc t madhe. Prandaj, paralelisht me kalemin lidhet
rryms
rezistori shtues-shunti (g. 8a).
Fig. 6. Mbi kornizn veprojn dy forca n mnyr t
-- {unt
{unt
kundrt t kahzuar t cilat shkaktojn rrotullim.
N teknik, n vend t nj kornize q rrotullon, mer-

ret spirale (mbshtjellse) me shum mbshtjellje q
t zmadhihet momenti i rrotullimit. Momenti i rrotul- S
N S N
limit te korniza sht aq m i madh sa sht m imadh
forca e rryms q rrjedh npr at. Gjithashtu, efekti
b) rezistor i shtuar
i rrotullimit zmadhohet nsen vend t kornizs pr- a) shunt
doret siprale.
Kjo shfrytzohet gjat ndrtimit t instrumenteve ma- Fig. 8. a) Lidhja e shuntit te ampermetri
tse elektrike me korniz lvizse. Ai ka spirale t b) lidhja e rezistorit t shtuar te voltmetri
vendosur ndrmjet poleve t magnetit tprhershm
(g. 7).
Te boshti i tij sht prforcuar shigjet, fusha magneti- Rezistori i shuntit sht shum m ivogl se rezisto-
ke e magnetit t prhershm vepron mbi at ashtu q, ri i kalemit, ashtu q gjat degzimit pjesa m e mad-
ai do t rrotullohet. Me rrotullimin e spirales (korni- he e rryms kalon npr shuntin. Nse duhet t matet
zs), te shkalla e graduar shigjeta tregon mnjanim q rrym m e fort, shunti duhet t ket edhe rezisten-
e regjistron rrymn, ose tensionin, varsisht prej asaj c edhe m t vogl, q t arrihet npr kalemin edhe
pr t ciln sht dedikuar ai instrument. Boshti i spi- ather t rrjedh rrym e dobt. Instrumenti i ktil-
rales sht lidhur me spira- l mats q shrben pr matjen e forcss s rryms,
ampermetar
sikrse tani m e keni t njohur, quhetampermetar
ampermetr.
Ai lidhet me qarkun elektrik n seri pasi, pr shkak
115
Pra{awa,
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,aktivnosti
zada~i, aktivnosti
t ekzistimit t shuntit, ai ka shum rezistenc t Pyetje, detyra,zada~i, aktivnosti
aktivitete
brendshme shum t vogl.
voltmetar
voltmetar
voltmetar M'
Instrumenti mats me korniz lvizse mund t shr- 1. Si do t lviz pruesi MM,
ben si voltmetr. Te ai, n seri me kalemin, lidhet re- t dhn n g. 10? S N
zistor shtues (g. 8 b).Me kt pra sigurohet npr ka- 2. Ndrmjet poleve t nj magneti
lemin t rrjedh rrym e dobt. Kur duhet t matet ten- n form patkoni sht vendosur
sion m i madh ai rezistori shtues duhet t jet m i qarku i rryms, t dhn n g. M
madh. Pr t rezistorve shum domethns, t gjith 11. Pruesi i bakrit AB mundet
voltmetrt jan instrumente mats me rezistenca t leht t rrokulliset npr thuprat
brendshme t mdhaja.Voltmetri e mat tensionin t e zhveshura t bakrit, t vendo- + _
skajeve t ndonj shfrytzu- sura n pozitn horizontale. Fig. 10
esi. N qark ai lidhet parale-
lisht me shfrytzuesin, kur-
se tensioni i brendshm i tij i B
madh e ndryshon rrymn q
rrjedh npr shfrytzuesin.
+ (x)
Sikurse q vrehet, me -
nj instrument t njjt, va-
ret prej asaj se kalemi para- ndrprers A
lel q rrotullohet n fushn
Fig. 11
magnetike jan lidhur shun-
Fig. 9. Instrumenti
univerzal mats
demostrus
tet (paralel), ose rezistort e
shtuar (serik), me madhsi
t ndryshme t rezistencs,
mund t maten edhe rryma
Nse sht kahja e fushs magnetike nga ne ( ),
ather si do t lviz pruesi AB gjat mbylljes s
.
qarkut?
(A-V-metr) me dhe tensione. Instrumentet e
shum zona matse ktilla i quajm instrumente
3. A ekziston ndryshim principiele ndrmjet elektro-
matse univerzale (g. 9).
motorit dhe instrimentit mats me korniz lvizse?
Prve instrumenteve me korniz lvizse,
univerzalni
univerzalni
univerzalni 4. Keni ampermetr q mat rrymn vetm deri 1 A.
kzistojn
merni
merni edhe lloje
instrumenti
instrumenti tjera t instrumeneteve matse.
merni instrumenti Nse te instrumenti juaj mund t lexoni rezistencn
Sot, shum prdoren instrumentet matse digjitale.
e brendshme t ampermetrit, ka duhet t bni q t
Te ato vlera e madhsis zike t matur n form t
mund t me at t matni rryma m t forta, pr shem-
shifrave drejt lexohet n ekranin e vogl q gjendet bull rryma deri 10 A.
te do instrument i ktill. 5. Keni voltmetr me rezistenc t brendshme t njo-
hur (zakonisht sht shnuar te instrumenti). Nse me
Shembull
Primer
Primer
Primer detyr
zada~a
zada~a
zada~a voltmetrin mund t matni tensione deri 10 V si do ta
Ndrmjet poleve t magnetit t prhershm me in- zmadhoni zonn matse t instrumentit q t mund t
duksion magnetik B = 10-2 T sht vendosur prues matni tension deri 100 V?
me gjatsi L=10 cm nn kndin D=300 n lidhje me
drejtimin e induksionit magnetik. Rezime t shkurtr
Kratkorezime
rezime
Kratko
Nse npr pruesin lshohet t rrjedh rrym me Kratko rezime
forc 10 A, sa sht forca me t ciln fusha do t ve- Te ky msim u njohtm me lvizjen e pruesve n
pron mbi pruesin? fushn magnetike (Forca e Amperit), e futm kuptimin
sht dhn: B = 10-2 T; L=10 cm; I= 10 A. vektor t induksiionit magnetik, dhe njsin e tij, kup-
Zgjidhje: timin uks magnetik dhe njsia e tuj, por u njohtm
Forca sipas (1) sht dhn me: edhe me zbatimin e forcs s Amperit te instrumen-
F=I B L sin D=1010-20,1 sin 300=0,05 N. tet e matse.
116
6.3. FORCA E LORENCIT. MADHSIA F = QvB (5)

INDUKSIONIT
6.3.
6.3. LORENCOVA LORENCOVA MAGNETIK
SILA.
SILA. GOLEMINA 6.3. LORENCOVA
TE
GOLEMINA SILA. GOLEMINA
6.3.
6.3. LORENCOVA
LORENCOVA SILA.GOLEMINA
SILA. GOLEMINA
6.3.
NALORENCOVA6.3.
NA SILA. GOLEMINA
LORENCOVA
MAGNETNA SILA. NA
GOLEMINA
INDUKCIJA MAGNETNA
KAJ Grimca e ktill lvizKAJ
INDUKCIJA sipas vijs rrethore.
MAGNETNA
NA PRUESI
6.3.
NA I DREJT,
INDUKCIJA
LORENCOVA
MAGNETNA
MAGNETNA
KAJ
SILA.FLETA
INDUKCIJAGOLEMINA
INDUKCIJA KAJ
KAJ
NA MAGNETNA
NA
PRAV
PRAV SPROVODNIK,INDUKCIJA
MAGNETNA KAJ
INDUKCIJA
SPROVODNIK,
MAGNETEN PRAV
MAGNETEN Shprehja (4) pr
SPROVODNIK, MAGNETEN
KAJ her t par sht tuar prej zikanit
NAMAGNETIKE
PRAV
PRAV
PRAV SPROVODNIK,
MAGNETNA DHE
SPROVODNIK,
MAGNETEN SOLENOIDI
INDUKCIJA
SPROVODNIK, MAGNETEN
MAGNETEN KAJ
holandez
LIST I SOLENOID Lorenc (Lorentz, Hendrick Antoon, 1853-
PRAV
LIST SPROVODNIK, MAGNETEN
LIST I SOLENOIDLISTII
PRAV I SOLENOID
SPROVODNIK,
SOLENOID MAGNETEN 1928) pradaj quhet edhe Prmen-
& forcasila
e Lorencit.
LIST
LIST I SOLENOID
LIST I SOLENOID
SOLENOID Lorencova silaLorencova
Lorencova sila
sila
Forca eIlorencit
LIST SOLENOID Lorencova Lorencova sila
Lorencova sila Lorencova sila Lorencova sila dim se ktu shpejtsia v sht shpejtsi
Lorencova
n
Lorencova silasila
lidhje me
Lorencovasila
Lorencova sila
Lorencova silaLorencova
Lorencova sila
sila fushn magnetike.
Te pruesi npr t cilin rrjedh rrym, t vendosur
n fushnmagnetike, vepron forc. Pasi rryma paraqet
lvizje t mbushjeve elektrike mund t pritet se edhe
&
& Q v
te mbushjet t cilat lvizin n fushn magnetike, jash-
ta pruesit, fusha magnetike vepronme forc. Ksh- B~ +
tu edhe ndodh.
Do ta nxjerrim relacionin pr kt forc. Nisemi prej &
tani t nohur pr ne forca e Amperit me t ciln fusha F
magnetike, me induksion magnetik B, vepron mbi
pruesin me gjatsi L npr t cilin rrjedh rryn I, Fig. 6
t endosur nn kndin D n lidhje me vijat e forcave
magnetike. Madhsia e asaj force sht dhn me re- Forca e Lorencit gjithmon sht normale n lvi-
lacionin (1) prej relacionit paraprak zjen e grimcave t elektrizuara, prandaj ajo grim-
F = IBL sinD cave u jep vetm nxitim normal,domethn e
ndryshonvetm kahen dhe drejtimin e shpejtsis
Pasi rrjedhje e rryms do t thot lvizja e mbushje-
ve, prodhimi s lvizjes, por jo madhsin e saj. Forcat t cilat
kshtu veprojn, nuk kryejn pun. Forca e Loren-
Q L cit nuk kryen pun, ajo nuk e ndryshon enegjin ki-
IL L Q Qv Nev (1)
t t netike t grimcs.Si lviz grimca q sht nn ndi-
Ktu Q sht mbushja e prgjithshme q pr kohn t kimin e forcs s Lorencit?
rrjedh npr pruesin me gjatsi L, t barabart me Sipas ligjit II t Njutnit forca sht F=ma, ku m
prodhimin e numrit t mbushjeve N sipas mbushjes sht masa e grimcs, kurse a ktu sht nxitimi
elektrike elementare e, kurse v sht shpejtsia e normal t dhn me:
mbushjes.
Kjo do t thot (1) mund t shkruhet si
v2
a (6)
R
F = NevB sinD
ose me zvndsimin te (5) dhe me me rregullim -
Forca q vepron mbi nj grimc me mbushje pozitive
v2
e sht dhn me relacionin: tohet ma=QvB; m QvB prej ku prrre
R
F = evB sinD ze t vijs rrethore sipasj t}cils lviz grimca to-
Nse bhet fjal pr cilndo grimc me mbushje Q, ky het: mv
relacion kalon n: R (7)
QB
F = QvB sinD Shohim se R sht proporcionale me masn dhe sh-
pejtsin e grimcs, kurse n proporcion t zhdrejt
& dhe kahes s
Te g. 6 sht dhn paraqitja e drejtimit
ksaj force. Induksioni magnetik B sht kahzuar me mbushjen dhe induksionin magnetik t fushs.
nga lexuesi ~.. Forca e Lorencit zbatohet n shum instrumente n
Nse grimca lviz normal n vijat e forcave magneti- skenc dhe teknik: gypa katodike, ciklotron, spek-
ke D=900sinD=1, pra (4) bhet troskop me mas etj.
117
Forca e Lorencit luan rol dors s majt n kahjen t rryms, do t shohim se

t rndsishm n kushte pruesi 1 do t vepron forca e cila tenton ta afron
te natyrore. Kur rrezet deri te pruesi 2. Edhe te pruesi 2 do t vepron for-
kosmike (m s shpesh- ca. Njkohsisht edhe ai gjendet n fushn magnetike,
ti t elektrizuara) do t or n fush t krijuar prej pruesit 1, ktu fusha mag-
ndrhyn n fushn magnetike sht kahzuar prej nesh brneda, prandaj edhe
netike t toks, ato mn- forca sht e kundrt. N rastin e pruesve npr t
janohen, me t ciln bota cilt rrjedhin rryma me kahe t kundrt, forcat e t dy
e gjall e Toks sht e Fig. 7 pruesve jan me kahe t kundrta, pra prust do
Golemina na magnetska indukcija na prav
mbrojtur.
Golemina t largohen njri prej tjetrit.
Golemina na
sprovodnik na magnetska
magnetska indukcija
indukcija na na prav
prav
sprovodnik
sprovodnik
Madhsia e induksionit magnetik t pruesit
t drejt
Na te msimet e kaluara msuam se rreth pruesit
t drejt krijohet fusha magnetike me vija t forcave o
magnetike rrethore, kahja e t cilave caktohet me rre- F2 1 2 o
F1
gulln e Amperit. Tanipyesim: si sht madhsia e in- I
duksionit magnetik?
Teoria tregon se nse pruesi i drejt sht n vakum, burimi i
ose ajr, dhe npr at rrjedh rrym me forc I, n lar- rryms s rezistor
gsi r prej pruesit, induksioni magnetik njehsohet fort ndrprers
me relacionin:
Fig. 8. Prues paralel npr t cilt rrjedh rrym
I n kahen t njjtt trhiqen
B P0 (8)
2Sr
Te ky relacion paraqitet konstanta Po e cila quhet
konstnta magnetike, ose permabiliteti magnetik n va-
kum. Madhsia e saj sht: 1 2
Tm
P0 4S 10 7
(9) I
A
burim
M shpesh kjo konstante shprehet n njsi henri mbi
metr (H/m), a pse sht kjo kshtu do ta sqarojm rezistor
m tute.
Sila na zaemnodejstvo kaj paralelnite ndrprers
Sila
Silana
nazaemnodejstvo
sprovodnici so struja. kaj
zaemnodejstvo kajparalelnite
Definicija na amperot
paralelnite
sprovodnici so struja. Definicija na
naamperot Fig. 9. Prues paralel npr t cilt rrjedh rrym
Forca e bashkveprimit
sprovodnici te pruesit
so struja. Definicija paralel
amperot
n kahen e kundrt shmangen
me rrym. Prkuzimi i amperit
Nse npr dy prues paralel 1 dhe 2 (g. 8) lshohet Madhsia e forcs F me t ciln bashkveprojn dy
rrym q rrjedh n kahe t njjt, pruesit trhiqen. prues paralele shtdhn me relacionin:
Nse rryma rrjedh n kahe t kundrt (g. 9) prue- I1 I 2
sit shmangen. F P0 l . (10)
Me forsne Amperit gjendet fusha magnetike, e kriju-
2SR
ar prej pruesit 2, kahja e t cilit (me zbatimin e rre- N ktrelacion I1 dhe I2 jan forcat e rrymave q rr-
gulls s Amperit t dors s djatht) sht kan neve. jedhin npr pruest, R sht largsia ndrmjet tyre,
Nse kshtu e kahzojm gishtin e madh t dors s kurse l gjatsia e pruesit mbi t cilin vepron
majt, gishti i mesm i
118
Primer zada~i
1.Primer zada~i
Primer zada~i
forca, mo sht konstanta magnetike e dhn me rela- Primer
1. zada~i
1.
cionin (9). Sipas ksaj force n Sistemin ndrkomb- 1. Shembull
Primer zada~i
Primer detyr
zada~i
tar t njsive matse prku zohet njsia pr forcn e 1.
amperot. 1. Elektroni lviz me shpejtsi 2,0.107m/s n fushn
1.
rryms - amperi. Qe ai prku zim: amperot.
amperot. magnetike me induksion magnetik B=0,1 T, normal
nj amper
eden ampersht njsia amperot.
e ja~ina ena
rryms elektrike me
elektri~na madhsi
struja so n vijat e forcave magnetike. Caktoni trajektorin e tij.
t pandryshueshme
nepromenliva
eden ampereden e ja~ina
ampere cila,
golemina na dukerrjedh
amperot.
eamperot.
koja, na npr
te~ej}i
elektri~na
ja~ina dynizprues
struja
elektri~na dvasostrujaZgjidhje:
so elektroni lviz npr vijn rrethore me rre-
drejtvizor
mnogu dolgi
nepromenliva shum t gjat pravoliniski
paralelni
golemina
nepromenliva parelel
koja,
goleminame prerje
te~ej}i
koja, trthore
sprovod-
niz dva
te~ej}i e niz ze t
dvacaktuar me relacionin (7):
eden amper e ja~ina na elektri~na struja so 2.
vogl, t vendosur n vakum, n largsi prej nj met- 31
dva so 2. mv 2.9,1 10 2 ,0 10
nika
mnogu
eden so ni{toèn
dolgi
amper paralelni
e
mnogu ja~ina napre~en
dolgi na presek,
pravoliniski
elektri~na
paralelni postaveni
sprovod-
struja
pravoliniski so sprovod- 7
eden amper egolemina
nepromenliva ja~ina na koja,elektri~na
te~ej}i niz struja
voro, vakuum,
nika shkaktonndrmjet
so ni{toèn
nepromenliva nikanagolemina atyre
sorastojanie
napre~en
golemina
ni{toèn pruesve
koja, presek, forc
odte~ej}i
eden
te~ej}i
napre~en t bara-
metar,
postaveni
niz
presek, dva r
postaveni 19
1,1 10 3 m .
nepromenliva
mnogu dolgi
bart me
paralelni
.
2vo -7
10paralelni
njutn ntie
do
koja,
pravoliniski
metro
niz
sprovod- dva eB 1,6 10 0 ,
1
predizvikuva
vo sovakuum,
mnogu
mnogu
nika dolgi
dolgi
ni{toèn na pome|u
paralelni rastojanie
vakuum,
napre~en na od prej
sprovodnici
rastojanie
pravoliniski
pravoliniski
presek, edengjatsis
sila
odmetar,
sprovod-
sprovod-
postaveni edens 2. metar,
2.sila
2.
tyre.
predizvikuva
nika
voednakva
nika so ni{toèn
so
vakuum, ni{toèn
nana210 -7
predizvikuva
pome|u napre~en
wutna
napre~en
rastojanie pome|u
tiena od tie
sprovodnici
presek,
sekoj
presek, sprovodnici
postaveni
metar
eden postaveni
metar, od 2.
sila Npr pruesinvertikal n murin e nj ndrtese lar-
-7 -7
voForca
nivnata
ednakva
vo e dolìna.
vakuum,
vakuum,
predizvikuva rryms
naednakva
na
210
na
pome|usht njra
na
rastojanie
wutna
rastojanie
tie prej
210 nashtat
wutna
od
od
sprovodnici madhsive
nametar
eden
sekoj
eden sekoj od
metar,
metar,
sila zi-
metar od rrym me forc I=25 A.Sa shtinduksioni-
t rrjedh
ke themelore
predizvikuva
nivnata
ednakva npome|u
nivnata
nadolìna.
predizvikuva 210 -7 Sistemin
pome|udolìna.
wutna ndrkombtar,
tie
tie sprovodnici
sprovodnici
na sekoj kurse amper
metar sila magnetik te pika ku gendet10 c n veri t pruesit.
sila
od
-7
sht dolìna.
ednakva
ednakva
nivnata njranaprej
na 210
210 shtat
-7 njsie themelore.
wutna
wutna na sekoj
na sekoj metar
metar od od Zgjidhje: sipas (8):
Po I
nivnata dolìna.
dolìna.
nivnata 4S 10 7 25
5,0 10 5 T .
3.
Madhsia e induksionit magnetik t solenoidit B 3.
Golemina na magnetnata indukcija na
npr t cilin rrjedh
Golemina rrym
na magnetnata
3. 2SR 2S 0 ,1
solenoidot
Golemina niz
na koj te~e
magnetnata indukcijaindukcija
struja na na
3. 3. Te gajtani elektrik me gjatsi 2,0 m t dy prueslt-
solenoidot niz koj te~e struja 3.
solenoidot
Golemina niz koj te~e
na magnetnata struja na
indukcija 3.
gjenden n largsi 3 mm njri nga tjetri. Nse npr
Golemina na
Goleminaniz
solenoidot magnetnata
na koj
magnetnata indukcija na
indukcija
te~e struja na
ato rrjedh rrym prej 8 A, caktoni madhsin e forcs
solenoidot niz koj te~e struja
solenoidot niz koj te~e struja ndrmjet pruesve:
Zgjidhje: Sipas (10)
I1 I 2 4Szada~i,
10 7 8aktivnosti
8
F PPra{awa, l Pra{awa, zada~i, 8,5 10 3 N .
2 aktivnosti
2SR 2S 0,003
0
Pra{awa, zada~i,
aktivnosti
Fig. 10. Vijar e forcs magetike te solenoidi. Pyetje, detyra, aktivitete
Fusha magnetike n brendsi sht hoogjene
1. Elektroni i cili lviz me shejtsi normale n vijat e
forcave magnetike a do t vepron fusha magnetike? Si
Tani m sqaruam se solenoidi npr t cilin rrjedh rry- do t jet kahja e saj?
m sht si magnet (g. 10). Madhsia e induksionit 2. Si do t ndryshoninduksion magnetik e krijuar ete
magnetik n brendsi t solenoidit, me N mbshtjell- solenoidi nse gjatsin e t cilit e ndryshojm ashtu q
sa, dhe gjatsi L, nse npr at rrjedh rrym me for- do mbledhin solenoidin n nj gysm prej gjatsis?
c I sht dhn me: 3. N faqen4. e internetit You
r Tube.com krkoni video
4.
shnimin Force Between Two dr n
Conductors n adresn
NI 4.
B P0 P 0 nI (11)
4. http://www.youtube.com/watch?v=gcvO9NR1pyI&fe
L ature=PlayList&p=C39E044D65CF54AB&index=47
4.
4.
Ky relacion vlen pt rastin kur n brendsi t soleno- Kratko rezime
idit gjendet ajr (vakum). Nse n brendsi t sole- Rezime
Kratko e shkurtr
rezime
Ovde se zapoznavte so Lorencovata sila, silata
noidit vedosim ndonj material feromagnetik (brthame|u Ktu
Kratko
Ovde usenjohm
rezime me
zapoznavte
me|u forcn
paralelni e Lorencit, forcn
so sprovodnici
Lorencovata sosila,ndrmjet
strujasilata
i magnetnata
Ovde paralelni
pruesve
se sprovodnici
paralele
zapoznavte
indukcija me
na sorrym
prav so
dhe
Lorencovatastruja
sprovodnik iina
induksion magnetnata
sila,magne-
silata
solenoidot.
m hekuri), fusha magnetike shum prforcohet. Kjo Kratko me|u
rezime
indukcija na pravsprovodnici
paralelni
Preku sprovodnik i na
so sisolenoidot.
struja i magnetnata
sht shfrytzuar te instrumentet elektromagnetike Preku
Kratko
tik t
Kratko
Ovde se rezime
pruesit
rezime
zapoznavte t silata
drejt
so dheso solenoidit.
koja
Lorencovata zaemnodejstvuvaat
sila, silatadva dva
indukcija
Ovde silata
na
paralelni
se zapoznavte so
prav
zapoznavte koja
sprovodniksi
sprovodnika
so zaemnodejstvuvaat
i
Lorencovatana
e solenoidot.
dadena definicijata
sila, silata
silata na
kukrkohet prforcimi i fushs magnetike. Nprmjet
me|u
Ovdeparalelni
paralelni
Preku
se forcs me
sprovodnici
sprovodnika
silata so
sot Lorencovata
ciln
koja esidadena
bashkveprojn
so struja i magnetnata
sila,
definicijata
zaemnodejstvuvaat
dy
na
dva
me|u amperot.
paralelni sprovodnici so struja i magnetnata
prues
indukcija paralele
na
me|u paralelni
amperot.
paralelni sht dhn
prav sprovodnik
sprovodnici
sprovodnika
ime
na prku
so solenoidot.
struja i zimin e am-na
magnetnata
indukcija
Preku silata
indukcija
perit.
na
na pravkoja
so
prav si ezaemnodejstvuvaat
sprovodnik
sprovodnik dadena
ii na definicijata
na solenoidot.
solenoidot. dva
amperot.
Preku
Preku
paralelni silata
silata so koja
so
sprovodnika koja si zaemnodejstvuvaat
si
e dadena zaemnodejstvuvaat
definicijata nadva dva
paralelni sprovodnika e dadena
paralelni sprovodnika e dadena definicijata na
amperot. definicijata na
amperot.
amperot.
119
6.4. MAGNETNI SVOJSTVA NA
MATERIJALITE.
DIJA,6.4. VETIT
PARA MAGNETIKE T
I FEROMAGNETICI
MATERIALEVE DIA,
PARA DHE FEROMAGNETIK
Ne deri m tani e shqyrtuam fushn magnetike n va-

kum. Mund t thuhet se rezultatet e tuara mund t
zbatohen n numr t madh te mjediset materiale ndi-
kimet e t cilave n fushat magnetike sht shum i
vogl. Mjediset e atilla jan, pr shembull, ajri dhe ga-
zrat, por edhe shum t ngurt, lngje dhe substanca
gazrave, prve feromagnetikve.
Prej asaj q deri tani e dim vijon prfundimi se t Fig. 1. N do domen (lart majtas) ka nu-
gjitha fushat magnetike jan krijuar prej rryms elek- mr t madh t atomeve ideale t radhitur
trike. Prandaj edhe nuk mund t veohet nj pol mag-
netik i izoluar i veant. Thjesht ne nuk mundemi ta
coptojm rrymn q t tojm pol magnetik t izo-
luar.
Si magnetizohet substanca?
Feromagnetici
Feromagnetikt
sht treguar se vetit magnetike t magnetve t pr-

hershm i takojn lvizjes s elektroneve n atom. Te
Fig. 2. Gjat magnetizimit domenet
& radhiten
shumica e substancave t fushave magnetike t shkak- n kahe t induksionit magnetik B t fushs
tuara me ato lvizja jan shum t dobta. Te atomet e s jashtme dhe hekuri bhet magnetizm.
hekurit, nikelit dhe kobalitit, nuk vjen deri te zhdukja
e fushave magnetike e atyre rrymave miniature. Pran- Magnetizimi i trupit t hekurit (pr shembull, gjil-
daj do atomspini hekurit paraqet magnet t vogl t hol- pra), mund t kryhet ose duke iu afruar deri te mag-
l. Kjo i takon t ashtuquajturit spin t elektronit, veti netike i fuqishm i prhershm ose me futjen n kalm
e ngjajshme e lvizjes rrethore t mbushjes, por ne npr t ciln rrjedh rrym e fort. Po ashtu, nse gjil-
nuk do t hym n sqarime detale t ksaj vetie. Ma- pra sht e elikut, ajo mbetet gjith kohn e magne-
terialet e ktilla, atomet e t cilave paraqesin magnete tizuar. Feromagnetikt e atill quhen t fort, pr dal-
feromagnetici.
miniature quhen feromagnetik. lim prej t butve t cilt shum shpejt magnetizo-
Fushat magnetike t atomeve t hekurit jan t fu- hen, por sa t nxiren jasht prej fushs magnetike nda-
qishme dhe veprojn n atomet fqinj, dhe i rradhisin lojn t jen magnet, pr shkak t lvizjes s shpejt t
n form t buqetit prej atomeve t radhitur. Buqetet e domenve magnet miniatur.
domenitilla quhetn domene (g. 1) me dimenzone 0,1 -0,01 Prej feromagnetikve t fort bhen magnett perma-
mm. Domenet te materialet feromagnetike jan mag- nent. Te brthamat elektromagnetike bartse bhen
nete miniature, do domen ka polin magnetik t tij ve- prej feromagnetikve t but. do feromagnetik gjat
rior dhe jugor, por t dukshme jan vetm nn mik- temperaturs s caktuar, zakonisht t lart (pika e Ki-
roskop. rit) i humb t gjitha substancat elektromagnetike. Te
Te hekuri jo i magnetizuar domenet jan t orietu- materialet feromagnetike e rndsishme sht histo-
ara pa rend. Te materialet e magnetizuara domenet
jan kahzuar n kahje t polit magnetik q e shkak-
ton magnetizmin.
120
ria e magnetizimit. Domethn, feromagnetikt e lloje t paramagnetikve t natyrs tjetr, sikurse me-
fort, edhe kur i nxierim jasht prej fushs magnetike, talet, te t cilt kontribut t rndsishm japin elek-
e mbajn gjendjen magnetike , nse paraprakisht kan tronet e lira). N munges t fushs magnetike t
qen t magnetizuar. jashtmemolekulat jan orientuar fardo dhe nuk pa-
raqiten veprime magnetike. Nse substanca vndohet
Permeabiliteti
Relativna relativpermeabilnost
magnetna magnetik n fushn e jashtme magnetike (prshembull, te sole-
noidi npr t cilin rrjedh rrym), ajo fush vepron n
Madhsia zike e cila tregon ndryshimin e induksio- rrymat elementare t molekuls dhe i orienton n kahe
nit magnetik n materien e dhn n lidhje me t n t fushs. Iduksioni magnetik i prgjithsm d.m.th.,
vakum, quhet permeabiliteti magnetik. Permeabilite- shuma e induksionit t fushs magnetike t jashtme
ti magnetik relativ sht madhsi padimenzione e pr- dhe magneteve t orientuara pak e tejkalon madhsi-
kuzuar si raport ndrmjet induksionit t mjedisit t n e B0. Por, pr shkak t lvizjeve t molekulave t
dhn material B dhe iduksionit magnetik n vakum nxehta, menjher pasi q materiali prsri t gjendet
B0. Shnohet Pr: jashta prej fushs magnetike t jashtme, shkatrrohet
B radhitshmria dhe poashtu vetit magnetike humben.
Pr (1)
B0 Materialet diamagnetike me Pr < 1 por shum afr
Pasi meterialet feromagnetike shum e j prforcojn 1, jan ndrtuar prej molekulave t cilat nuk pose-
fushn magnetike, te ato permeabiliteti relativ magne- dojn veti magnetike.
Tabela
tik sht numr shum i madh (shihe tabeln 1) Nn ndikimin e fushs Tabela II
magnetike t jashtme substanca Pr
Tabela I
Tabela te ato substanca kro- aluminium 1,0000023
johen, indukohen rry- Al
Materiali Permeabiliteti
relativ i magn.
ma elementare dipo- ajri 1,00000038
hekuri 99,9% 200-5000 let magnetike e t ci- platina Pt 1,00036

bizmut Bi 0,999824
legura lve orientohen n t
uji 0,999991
96,7% Fe dhe 3,3% Si 600-10000 kundrt prej kahes s bakri Cu 0,99999
permaloj-legur fushs magnetike t
79% Ni; 5% Mo dhe 16% Fe 100000-800000 jashtme. Prandaj, in-
Para dhe diamagnetikt duksioni magnetik n kto substanca bhet m e vo-
Natyra e rrymave elementare, pr shkak t cilve ma- gl prej induskionit t fushs magnetike t jashtme.
Para i dijamagnetici Ky efekt diamagnetik sht pr t gjitha substancat,
terialt n mnyr t ndryshm qndrojn ku do t
gjenden n mjadis n fush magnetike t jashtme, sh- por te substancat paramagnetike dhe feromagnetike ai
t e ndryshme. N numr t madh substancat e spin sht maskuar me efektet m t fuqishme paramagne-
momenteve magneteve kompenzohen ndrjmet vedi tike ose feromagnetike.
pr shkak t orientimit t tyre pa rend. Materialet jo-
feromagnetike ndahen n dy klasa themelore: Para- Rezime e shkurtr
megnetike, te t ciln permeabiliteti relativ magnetik
sht dika m e madhe se nj, dhe diamagnetik, te t Materialet mund t jen feromagnetike-me veti
cilt Pr, afr por shum e vogl prej nj. Te tabela II magnetike t shprehura dhe paramagnetik dhe di-
Kratko rezime
jan dhn disa vlera t permeabilitetit relativ magne- amegnetik te t cilt kto veti jan shum t dopta.
tik t disa subsancave paramagnetikve dhe diamag- Permeabiliteti magnetik relativ sht raport
Materijalite moè da bidat feromagneti~ni so
netikve. ndrmjet
izraziti induksionit magnetik
magnetni svojstva n mjedisin
i para e dh-
i dijamagneti~ni
Paramengett jan substanca molekulat ose jonet e t n
kajdhe
koiinduksionit magnetik
ovie svojstva se mnogunslabi,
vakum. Ajo ka vje-
cilave posedojn veti magnetike (ekzistojn edhe disa ra t mdhaja
Relativna te feromagnetikt,
magnetnaa a vlerat
permeabilnost e afr
odnos1 pr
me|u
paramagnetikt (Pr < 1)
magnetna indukcija vo dhe diamagnetikt
dadena sredina i (P < 1).
magnetna
r
indukcija vo vakuum. Taa ima golemi vrednosti kaj
feromagneticite, a vrednosti bliski do edinica za
paramagneticite ( >1) i dijamagneticite ( <1).
121
7. Induksioni elektromagnetik
7. 1. ELEKTROMAGNETNA
AGNETNA 7.1. INDUKSIONI
KTROMAGNETNA Q ta kuptojm dukurin, do t bjm eksperiment
INDUKCIJA t thjesht t mundshm. Pruesi, i lidhur me nj gal-
A
UKCIJA ELEKTROMAGNETIK
vanometr, do t lvizin ndrmjet poleve me magnet
Osnovni eksperimenti
Eksperimentet themelore t prhershm patkoni (g. 1). Deri sa ekziston lvi-
menti
i eksperimenti zje relative ndrmjet magnetit dhe pruesit ekziston
Ne deri msuam fushn magnetike t pruesve mnjanim t galvanometrit, npr qarkun rrjedh rry-
npr t cilt rrjedh rryme e prhershme.
inducirana Pruesit m.
elektromotorna sila
Themi, n qark sht
inducirana krijuar forca elektromoto-
elektromotorna sila
e ktill krijojn edhe fusha kohore
inducirana
konstante. re e
elektromotorna
Te indukuar pr
sila shkak s cils
inducirana ka rrjedh
struja rryma e in-
inducirana struja
induciranadukuar.
struja
rrymat e ndryshueshme kohore, prkatsisht fushat
magnetike kohore t ndryshueshme, kemi nj varg Kahja * e rryms varet prej kahes s lvizjes (t forcs
elek- F
t dukurive t reja. Njra prej m t rndsishmeve, ) dhe
* kahes s fushs magnetike (induksioni mag-
elek- netik B ). Mnjanimi i galvanometrit do t zmadhohet
sigurisht, elek- e induksionit magnetik, e
sht dukuria
tromagnetna indukcija
ija
a indukcija zbuluar n vitin 1831 prej Majkl Faradei. nse zmadhohet shpejtsia e lvizjes relative t pru-
Zbulimi i ksaj dukurie t rndsishme ka mun- esit.
dsuar 50-100 vitet n vijim t jen konstruksione t Nse magnetin dhe pruesin i lvizim s bashku,
numrit t madh t instrumenteve teknike: gjenerator ashtu q ndrmjet tyre nuk ekziston lvitja relative,
pr rrym, transformator, telegraf, telefon, radio, te- mnjanim nuk ka pr t pasur.
levizion, edhe shum e shum t tjera, pa t cilt ne Mnjanim nuk ka pr t pasur, gjithashtu, nse l-
sot nuk do t mundshim ta mendojm botn n t ci- vizja bhet paralel me vijat e forcave magnetike. The-
ln jetojm. mi, q t indukohet rryma pruesin duhet ti pren vijat
e forcave magnetike. se~e
se~e Kahja e rryms s indukuar zakonisht prshkruhet me
se~e
0
rregulln e Flemingut t dors djatht (g. 2):
B
Flemingovoto pravilo na desnata
S Flemingovoto pravilo
Flemingovoto kurraka
gishti
na i madh,
desnata
pravilo na treguesi
desnatadhe gishti i mesit do t vn-
raka
o raka dohen nn kndit e drejt, dhe nse treguesi vendoset
I v n kahen e induksionit magnetik, kurse lvizjen e bj-
N m n kahen e gishtit t madh, kahja e gishtit t mesm
A do t na jep kahen e rryms s indukuar.
a) Prova paraprake sht m ekase nse n vend q t

lvizet pruesi n lidhje me
magnetin, t lvizet magne-
0 rryma
B ti n lidhje me kalemin me N fusha
mbshtjellsa (g. 3). Ju pro- lvizja magnetike
S
pozojm ta bni kt eksperi- dora e
I o
v ment. djatht
Fig. 2
N
Provoni, se si kalem
do t ndryshon
A kalem kalem kahja e galvanometrit kur do ta
b)b)
ndryshojm kahjen e lvizjes ose kur n vend t polit
Fig. 1. a) Kur pruesin e fusim, mnjanimi i magnetik verior futni polin magnetik jugor.
galvanometrit sht n nj an,b) kur pru-
esin e nxjerrim, mnjanimi i galvanometrit
sht n ann e kundrt.
122
sht e qart se ndryshon edhe induksioni magnetik.

S N Te relacioni (1) Pr sht permeabiliteti relativ magne-
tik i brthams s hekurit, N sht numri i mbshtjel-
lsve, kurse l-gjatsia e solenoidit (kalemit).Gjat ky-
G jes s rryms dhe gjat zmadhimit t forcs s rry-
ms, mnjanimi i galvanometrit sht n njrn an.
Nserrymn e zvoglojm ose e ndalojm, rryma e in-
S N
dukuar do t rrjedh n ann e kundrt. Edhe ktu vjen
n shprehje shpejtsia e ndryshimit t rryms. Do-
G methn, nse rrshqitsin te rezistori e lvizim nga-
dal, rryma e indukuar sht e dobt dhe anasjelltas,
Fig. 3 nse rezistencn shpejt e ndryshojm, rryma sht
Prsritni provn me lvizje t ngadalshme dhe t sh- m e fort. Me ka na bindin t gjitha kto prova?
pejt. ka prfunduat Shohim ktu se nuk ka asnj lvizje t pruesit n
Inducirawe
fushn naporstruja
magnetike, prsri nastanuva
ndodh indukimiilii rry-
pri
R se~ewe na magnetnite silovi linii ili pri
0 ms.
promena na goleminata na vektorot na
H
magnetnata
Indukimi indukcija.ose gjat prerjes s s vija-
i rrymsndodh
L1 L2 ve tInducirawe
forcave magnetikeose
Inducirawe
Osnoven na na
zakon struja gjat ndryshimit
nastanuva
za struja ili
nastanuva
elektromagnetna t ili
mad-
pri pri
K hsis s vektorit t indksionit magnetik.
se~ewe na magnetnite
se~ewe na magnetnite
indukcija silovi linii
silovi ili ili
linii pri pri
Fe
promena
promenana na
goleminata na na
goleminata vektorot na na
vektorot
Fig. 4. Te qarku primar jan lidhur rezistori R dhe magnetnata indukcija.
magnetnata indukcija.
ndrprersi K. Ligji themelor pr induksionin magnetik
Osnoven zakon za elektromagnetna
Osnoven zakon za elektromagnetna
Serin e dyt t eskperimenteve do ta bjm me dy indukcija
indukcija
Cila madhsi zike ndryshon te t gjith eksperi-
qarqe: e para, q sht e ludhur me burim t forcs mentet lart t prshkruara? Mendoni, te eksperimen-
elektromotore, ta quajm qark primar dhe t dytn, te tet t skicuar te gura 1 ose 3 ndryshonte syprina e
e cila ka vetm galvanometr, dhe t cilin do ta quaj- siprfaqes me t ciln sht goditur fusha, kurse te ek-
m qark sekondar (g. 4). Kto dy qarqe kan kalema sperimentet te gura 4 ndryshonte induksioni magne-
dhe brtham t prbashkt t hekurit. Kalemi L1, kur tik. Cila madhsi zike i lidh kto dy madhsi?
7. 1. ELEKTROMAGNETNA
npr at kalon rrym, krijon fush magnetike vijat e Fluksi manetik sht madhsi q i lidh kto dy
forcs magnetike
INDUKCIJA t t cils e godisin edhe kalemin L2. vremenska mund
madhsi. sht e qart, prej eksperimenteve promena
t
inducirana elektromotorna sila na magnetniot fluks.
prfundohet se gjat indukimit t rryms vjen deri te
inducirana
Kur fusha magnetike struja
te kalemi primar do t ndryshon,
Osnovni eksperimenti ndryshimi i kohs s uksit magnetik.
do t vjen deri te indukimi i forcs elektromotore te Fluksi magnetik q e godit ndonj siprfaqe e
sekundari dhe galvanometri do t tregon* mnjanim. rrafsht me syprin S, sikurse dim tani, sht
vremenska
vremenska caktu-
promena
promena
elek- Ndryshimi i induksionit magnetik B do ta bjm ose ar magnetniot
na menarelacionin:
magnetniot
induciranafluks.
fluks.
elektromotorna sila
duke e kyur ose ndrprer rrymn ose me ndryshi- inducirana struja
min e rezistencs. Edhe n t dy rastet vjen deri te ) = BS cosD (2)
ndryshimi i forcs s rryms, por pasi induksioni mag-
netik te kalemi L1 sht dhn me: ku D sht kndi q normalja e siprfaqes s rrafshit
* e
elek- ndrton me vektorin e induksionit magnetik ( B ). N
tromagnetna indukcija NI rastet kur ky kd sht zero, domethn rrafshi i qar-
B Pr P0 , (1)
l kut sht normal n vijat e forcave magnetike dhe qar-
ku ather formon uks m t madh.
se~e

raka
se~e
123

raka
Osnovniot zakon za elektromagnetnata
indukcija
Osnovniot
Osnovniot zakon
zakon zaza elektromagnetnata
elektromagnetnata
indukcija
indukcija
Ligji themelor pr induksionin magnetik shkruhet me Pasi tensioni ndrmjet dy pikave t qarkut t rryms
Osnovniot zakon za elektromagnetnata
relacionin: s hapur sht e barabart me f.e.m. t rryms s in-
H
indukcija
Induciranata elektromotorna sila edukuar, pr f.e.m. q paraqitet gjat lvizjes t pru-
Hi '
ednakva na brzinata na menuvaweto na magnet-esit tohet

niot fluks zemena so sprotiven znak. (3)
't H = BvI sinD (8)
HH
i
Induciranata
Induciranata elektromotorna
elektromotorna sila sila ee
Forca elektromotore
ednakva
ednakva na
nabrzinata
brzinatae na
indukuar
na
Induciranata elektromotorna sila
t mefluks
niot
niot shpejtsin
fluks zemenae ndryshimit
zemena so
Hi shtna
menuvaweto
menuvaweto
t znak.
sosprotiven
sprotiven uksit
H
enabarabar-
magnet-
magnet-
znak.magnetik
e
Theksojm se roli i forcs s jashtme, q sht shkaku
pr krijimin e forcs elektromotore, n ktrast, sht
ednakva na brzinata na menuvaweto
t marr me sjenj t kundrt. na magnet- forca magnetike e Lorencit, e cila vepron te elektronet
niot fluks zemena so sprotiven znak. e pruesit.
Nse indukimi i rryms bhet me solenoid me N Inducirana elektromotorna sila
mbshtjellje, pasi vijat e forcave magnetike e godisin
donjrn prej mbshtjellsve, forca elektromotore e Aktivitete me kompjuter
indukuar do t jet N her m e madhe:
'BS cos D
Me ndihmn e interfesit COACH 5, aktivitet ,,Forca
H i= N
' ose
't
H i = N
't
(4) elektromotoree
Induciranaindukuarmagnet
Inducirana elektromotorna
elektromotorna thupr
siladhe kalem,
sila
duke br eksperiment analog me at q sht dhn n
Inducirana elektromotorna sila
Q do t thot shenja negative n kt relacion, do t g. 3, provoni varsin e forcs eektromotore prej sh-
sqarojm te msimi i ardhshm. Tani, dshirojm vet pejtsis s lvizjes s magnetit.
t mendojm, te cilt prej eksperimenteve ndryshon- Bni provn me shum shpejtsi t ndryshme.
te syprina e formuar me konturn, por te cilt induk- Njehsoni syprinn e lakores s kuzuar Hi=f(t), do t
sioni magnetik? toni gjihmon vler afrsisht t barabart. Syprin
EMS na inducirana struja i Lorencova
Gjithashtu
sila dshirojm tu kushtojm vmendje n q sht do lakore e ktill e formon me boshtin e
at se sht shum e rndsishme shpejtsia e ndryshi- abshiss (shihe g. 5) mund t paraqitet si shum e
mit t uksit magnetik. drejtkndshave, ku nj brinj sht forca elektromo-
tore Hi, kurse tjetra intervali kohor 't, ather sypri-
FEM
EMSe rryms
EMS na s indukuar
nainducirana
inducirana dhe
struja
struja forca e
iiLorencova
Lorencova na e do drejtkndshi t atill sht e barabart me
Lorencit
sila
sila ndryshimin e uksit pr intervalin e kohs 't, kurse
EMS na inducirana struja i Lorencova gjith syprina e ndryshimit t uksit gjat futjes, ose
sila n kahen e kundrt - gjat nxjerrjes s magnetit.
Do t kthehemi te eksperimenti, t skicuar te g.
1. Pruesin AB e lvizim n fushn magnetike me
ndonj shpejtsi v, dhe at ashtu q lvizja sht nor-
male n vijat e forcave magnetike. Te pruesi ka Hi
elektrone t lira, at me lvizjen e tojn shpejtsi- A A=B=')

n e njjt v. Por, kjo lvizje bhet te fusha magnetike, H i
pra te elektront do t vepron forca e Lorencit. N paj-
timme rregulln e Flemingut, elektronet do t grum- t
'ti B
bullohen nga pjesa e pruesit t shnuar me A. Pje- 't
sa B do t ket tepric t mbushjeve pozitive. Ndrm-
jetktyre dy pikave paraqitet tensioni U. N kushtet
e baraspeshs dinamike forca elektrike Fel do t ba-
raspeshohet me forcn e Lorencit Fl dhe lvizja e m
tutjeshme e elektroneve do t ndalet.
124
Fe-brthama
Shembull
Primer detyra
zada~i G
Primer zada~i
Primer zada~i ndrpers
1. N qarkun e rryms s mbyllur uksi magnetik zvo-
glohet prej 100 Wb n 0, pr kohn prej 0,2 s. Sa sh-
t f.e.m. n at pik?
Re{enie
Re{enie
Zgjidhje:
Re{enie
sht dhn: F1=100WB, F2=0 Krkohet H1=?
't=0,2 s
' 0 2 100
Hi = 500 V
't 't 0,2
Fig. 8. Me tela t kuq sht lidhur qarku pri-
2. Prues me gjatsi prej 10 cm lviz n fush magne- mar, kurse me t kaltr qarku sekondar
tike prej 0,2 T, me shpejtsi prej 20 cm/s normal n vi-
jat e forcae megnetike. Sa sht f.e.m. q do t induko- Bni kto eksperimente:
het n skajet e tij, por nse qarku mbyllet dhe e ka hap-
jen prej 2 :, sa sht rryma q do t rrjedh npt at?
Re{enie a) s pari kyni rrymn te qarku primar dhe kalemin
Zgjidhje:
Re{enie
Re{enie 1 vendosni te kalemi 2. ka ndodh? ka do t ndodh
sht dhn: l=0,10 m, B=0,2 T Krkohet H1=? kur kalemi 1 do ta nxirrni?
v=0,2 m/2 R=2 : b) Pastaj vendosni kalemin 1 n brendsin e kalemit
Hi=lvB=0,1 0,20,20 =410-3 V ; I=Hi/R= 210-3 A t dyt dhe te ai futni brtham hekuri. Kontrolloni se
ka do t ndodh nse e ndryshoni shpejtsin e futjes
ose nxjerrjes s brthams.
Pyetje, detyra,
Pra{awa, aktivitete
zada~i, aktivnosti c) Sistemi me t dy kalemt pastaj lvizizni para-pra-
Pra{awa, zada~i, aktivnosti pa, por ashtu q t mos ket lvizje relative ndrmjet
1. Si sht kahja e rryms s in- kalemave. A ka mnjanim?
dukuar (shnoni me shigjet) ) Vndoni kalemin 1 te kalemi 2. Ndrpreni rrymn
S N prej qarkut primar. Shnoni kahen e galvanometrit.
nse lvizjae pruesit bhet n
kahen t shnuar n g. 6. Pastaj kyni rrymn. Kontrolloni kt pjes prej ek-
2. Si sht kahja e rryms s in- sperimentit kur n kalemin 1 gjendet brtama e he-
dukuar nse lvi- kurit.
zja e pruesit l- Fig. 6 d) Ndryshoni rezistencn R te qarku primar, s pari le
N
viz paralele me t rritet, kurse pastaj le t zvoglohet. Dhe tani kon-
magnetin thupr, trolloni ka do t ndodh nse at e bni shpejti ose
rreth mesit t tij, sikurse n g. 7. ngadal.
Shnoni kahen e shigjets.
3. Bni seri t eksperimenteve n kt
mnyr: kyni n qarkun primar qark
Kratko rezime
me burim t tensionit nj kalem (1) Rezime e shkurtr
H
Kratko rezime
me prerje t vogl (g. 8), rezistor me Kratko
Forca rezime
elektromotore e indukuar Hi shte barabart me e
H H
S Induciranata elektromotorna sila
Fig. 7 rrshqits R dhe ndrprers. Si burim shpejtsin
ednakva e ndryshimit
Induciranata
na brzinata
Induciranata t uksit magnetik
elektromotorna
na menuvawetosila
elektromotorna t marr
sila e e
na magnet-
mundt prdoret m shum bateria t me
niotshenj
flukst kundrt.
ednakva na
zemenabrzinata
so na
sprotiven menuvaweto
znak. na magnet-
ednakva na brzinata na menuvaweto na magnet-
lidhura n seri q t sigutension prej 9 Ajo
Taa mund
niot
moè tfluks
dabhet me lvizje
zemena
nastane so sorelative t magnetit
sprotiven
relativno znak.
dvièwe dhe
na
niot fluks zemena so sprotiven znak.
deri 12 V. Lidhni qark tjetr te e cila do t kyet ka- pruesit,
Taa kur
moè vjen deri
da te
nastane prerja
so e vijave
relativnot forcave
dvièwe
magnet
Taa moè da nastane so relativno dvièwena
i sprovodnik, koga doa|a do se~ewe na na
lemi (2) me prerje shum m t madhe dhe galvano- magnetike,
magnetnite ose me ndryshimin
sprovodnik,
silovi linii, e induksionit
magnet i sprovodnik, koga doa|a do se~ewe na na
magnet i koga
ili doa|a
so magne-
do
promena se~ewe
na
metr (G). tik, magnetnite
magnetnata
magnetnite silovi
indukcija.
silovi linii,linii,
ili ili so promena
so promena na na
magnetnata
magnetnata indukcija.
indukcija.
125
7.2. LENCOVO PRAVILO ZA magnetit. Por, nse n qetsimin e sistemit t thuprs

7.2. RREGULLA E LENCIT PR
INDUCIRANA STRUJA. magnetike prej unazs, unaza do t afrohet deri te
RRYMN E INDUKUAR
VIORNI STRUI magneti.
RRYMAT SHAKULLORE
Lencovoepravilo
Rregulla Lencit
Rregulla e Flemingut e dors s djatht pr kahen

e rryms mundet t zbatohet vetm n rastin kur bhet
fjal pr lvizjen e pruesit normal n vijat e forcave
magnetike. Sikurse treguam m hert, indukimi i rry-
ms bhet edhe n rastet tjera.
Eksziston rregull unuverzale pr kahen e rryms
elektrike t indukuar e cila quhet rregulla e Lencit. E
ka formuluar E. H. Lenci n vitin 1834. Para se ta ja-
pimLencovo
kt rregull t rndsishme, t kutohemi n kt.
pravilo. g. 1.
Sikurse treguam, forca elektromotore e indukuar kri-
johet te qarku te i cili vjen deri te ndryshimi kohor i
uksit magnetik. Te qarku ather rrjedh rrym e in- Te rasti i par, rryma e indukuare krijuar prej unazs
dukuar. Rryma e indukuar krijon fush magnetike e kundrshton rritjen e uksit, q sht kushtimisht me
cila quhet fusha magnetike e indukuar. afrimin e magnetit, ndrsa gjat nxjerrjes s magnetit
vjen deri te zvoglimi i uksit magnetik, pr shkak t
Kahja e rryms s indukuar sht e atill magnetno
q me fushn cils indukohet rrym e atill fusha magnetike e t ci-
inducirano
magnetike
pole t saj i kundrshton ndryshimit t uksit ls kundrshton zvoglimin e uksit.
magnetik q sht shkaku pr krijimin e tij. Nse prova prsritet ashtu q thupra magnetike futet
Nasokata na indiciranata struja e takva {to ose nxirret prej unazs tjetr ( i preri), dukuria nuk do
taa so svoeto magnetno pole se sprotistavuva t ekziston. Qart, atje rrymat e indukuara nuk mund
na Nse shkak pr na
promenata rrymn e indukuar sht
magnetniot fluks lvizja
kojrelati-
e t mbyllen n unaz, ato krijojn shum fush t dobt
vee pruesit
pri~ina n lidhjesozdavawe.
za nejzinato me fushn magnetike, rryma e q nuk mundet t kundrshton ndryshimin e uksit
indukuar i kundrshton asaj lvizje. magnetik.
Nse shkak pr rrymn e indukuar sht ndryshimi i Rregulla e Lencit e sqaron edhe shenjn minus te ligji
madhsis s induksionit magnetik, fusha magnetike e themelor pr fosrcn elektromotore t indukuar:
rryms s indukuar kundrshton at ndryshim.
Te g.1 sht dhn fotograa e ,,terazis s vogl H = ''t
i (1)
te kraht e t cils gjenden dy unaza alumini, ashtu
q ato mundet leht t lvizin n rrafshin horizontal. Nse ') )) sht pozitive, domethn )!)
Njra prej unazave sht e plot, kurse tjetra (m i lar- fuksi rritet,ather forca elektromotore e rryms s in-
guara) ka plasje trthore. Kur deri te unaza e alumi- dukuar kundrshton rritjen e uksit. Anasjelltas, nse
nit do t afrohet magneti thupr, unaza shmanget prej sht)), uksi zvoglohet, forca elektromotore e
indukuar kundrshton at zvoglim.
Rregulla e Lencit pr kahen e rryms s indukuar vlen
n t gjitha dukurit e rryms s indukuar. Veanrisht
rryma t indukuara t forta mund t krijohen te pru-
esit t cilt nuk jan masiv, nse gjenden n hapsir
te e cila ndryshon uksi magnetik.
126
Rrymat e shakullims (Fukit) dhe pas nj kohe do t

Rrymat e indukuara te pruesit masiv quhen rry- ndalet s luhaturi. Meg-
ma t shakullim ose rryma t Gukit. jithat, nse e kyim rry-
Prej ku titulli ,,rryma t shakullims? Rrymt e shakul- mn te elektromagne-
lims jan pasoj e t ashtuquajturs s fusha elektri- ti, atlher luhatja men-
ke shakullore, sipas Maksvelit (1831-1979), krijohet jher ndalohet.
prafrsisht fardo fush magnetike e ndryshueshme. Nse eksperimentin
Domethn, Maksveli n mnyr teorike ka treguar se e prsrisim me plla- Fig. 3
do fush magnetike e ndryshueshme krijon rreth ve- k me t njjtn form
tes fush elektrike t ndryshueshme, ajo n vete kri- (g. 3), por ajo t mos
jon fush magnetike t ndryshueshme. Por, gjithash- jet trsisht masive, por te ajo t jen br prerje,a-
tu, fusha magnetike nuk sht patjetr t krijohet ve- ther ngulfatja e lavjersit sht shum, shum i
tm me lvizje t mbushjeve, por do fush magnetike ngadalshm.
endryshueshme, ajo rreth vetes krijon fush magneti- Edhe te ky eksperiment vjen n shprehje rregulla e
ke t ndryshueshme. Kjo lidhje e pathyeshme ndrm- Lencit. Gjat hyrjes s lavjersit n hapsirnndrmjet
jet ndryshimeve te fusha elektrike dhe magnetike tre- poleve t elektromagnetit vjen deri te rritja e uksit t
gon pr at se n rastin e ndryshimeve fushave koho- magnetit. Po ashtu, indukohen rryma fusha magneti-
re bhet fjal, n realitet, pr fush elektromagnetike e t cilave kundrshtojn hyrjen. Anasjelltas, gjat
ke t vetme. daljes s pllaks s bakrit, rrymat e indukuara shakul-
Gjykimi i par i teoris s Maksvelit pr ekzistimin e lore krijojn fush magnetike q kundrshton zvogli-
fushs elektrike shakullore e ka pasur t njohur qen min e uksit, e shkaktuar nga dalja. Kshtu, lavjers
edhe Faradej, por edhe shkenctar t tjer. Fusha elek- ktill menjher ndrpritet. Pr shkak t forcave shu-
trike shakullore, e indukuar n pruesmasiv, shkak- m t dobta t rrymave shakullore, n rastin e pllaks
ton rryma t forta shakullore t cilat mbyllen te ai s prer, efekti i ndrprerjes sht shum m i dobt.
prues. Rrymat shakullore gjejn zbatim t shumsht.
Dukuria e rrymave shakullore te pruesitmasiv vjen Pruesit masiv kan shum rezistenc t vogl, pran-
n shprehje te lavjersi i Valtenhofenit (g. 2) daj dhe ndryshime relativisht t vogla t uksit mag-
Lavjersi zik, pllaka masive e bakrit, luhatet si netik te pruesit e ktill krijojn rryma shakullo-
lavjers ndrmjet poleve t nj elektromagneti. Pr l- re me forc t madhe. Kshtu rrymat e forta i nxejn
lim burimi i rryms le t jet i ndrprer. Pr shkak t pruesit dhe mund t vjen deri te nxemja, deri te tem-
ballafaqimit t rezistencs s ajrit, trupi gradualisht e peratura m emadhe se pika e shkrirjes s metait. Pi-
zvoglon energjin e tij mekanike krisht ky fakt shfrytzohet te furrat e indukuara. sh-
t interesante t prmendim q fusha magnetike zgje-
rohet edhe n vakum, ekzistojn furra t induktuara.
Me shfrytzimin e rrymave shakullore jan kon-
struktuar disa instrumenete pr matje, sikurse taksi-
metri, numruesit elektrik etj.
Por, te disa instrumente rrymat shakullore jan t
dmshme, pasi shkaktojn nxemje t pruesve
Fig. 2. Lavjersi Valtenhofen
127
strui
strui
strui
dhe humbje t energjis elektrike. Atje zvoglimi i
strui 7. Varni te peri pllak drejtkndore t
rrymave t Fukit bhet ashtu q pruesit t mos jen aluminit (bni prej folis m t trash).
Pra{awa, zada~i,
masiv, por jan aktivnosti
br prej etave t hollametalike, t Vndoni pllakn ndrmjet poleve magne- N Al S
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
ngjtura me ngjitse
zada~i, aktivnosti
izoluese.
aktivnosti tike m t fuqishme (g. 7). Nse mag-
Pyetje,detyra, aktivitete netin e lvizni edhe pllaka do t lviz n
1. Te kalemi (solenoid) hyn poli verior i magnetit. kahe t njjt.
Nse kalemi sht lidhur me
qarkun e rryms, ather si do t
S
jet kahja e rryms teqarku (vi- 1822 g. Majkl Faradej
zatoni ni shigjetn)? 1822
1822 g.
g. Majkl
Majkl Faradej
Faradej
2. Magneti nga pyetja parapra- 1822 g.
N vitin Majkl
1822 Faradej
Majkl Fa-
ke bjen teposht. A jan t ba- radej (Michail Faraday, 1791-1867)
N rabarta nxitimet e magnetit kur n notesin e tij ka shkruar:
qarku i kalemit sht hapur (i ,,T shndrrohet magnetizmi 1831 godinan
G
ndrprer) edhe kur ajo sht e elektricitet. Pothuajse gjith deka-
1831
1831 godina
godina
mbyllur. da pastaj do t kthehet n1831 kt godina
iden
3. A sht e mundshme t tohet t vet edhe n vitin 1831 ka botuar se
mnjanim t galvanmetrit prej e ka zbuluar dukurin e induksionit
Fig. 4 elektromagnetik pr njrn nga zbu-
gurs 5 pa e lvizuar magnetin
dhe pa e lvizur kalemin L. N limet m t mdhaja n zik.
disponim e keni thuprn e heurit MM. Faradej sht lindur n familje tvarfr dhe hert e ka
4. Nse ndrmjet poleve t nj elektromagneti t fu- lshuar shkollimine rregullt. Por, shum hert te ai u zhvil-
qishm lshohet lirshm t bjen ndonj monedh me- lua interesimi pr shkencat natyrore dhe shum, ka lexu-
talike, nxitimi i saj do ar. Prej vitit 1813 ka lluar t punoj si laborant te kimis-
t zvoglohet. Sqaro- ti i njohur Humphry Davy (1778-1829). Atje i ka prsri-
L
ni efektin.
G
N
M tur eksperimentet e Erstedit dhe Amperit, ka konstruktuar
elektromotorin e par, ka punuar n rrjedhjen e gazrave,
5. Bni kt pro- S
ka br numr t madh t eksperimenteve t lidhura me in-
v. Provn sht e M
duksionin elektromagnetik dhe vetinduksionin, e ka dhn
mundshme ta bni iden pr fushn elektrike dhe magnetike dhe ka futur kup-
Fig. 5
edhe n kushte sht- timin pr vijat e forcave. Ai e ka studiuar rrymn npr ln-
farad)
piake. Prej folis s gje dhe i ka dhn ligjet themelore pr elektrolizn q sot e
farad)
farad)
aluminit preni disk rrethor. Vndoni gjilpr verika- mbajn emrin e tij. Njsia pr kapacitetin elektrik n SI (fa-
farad)
lisht, kurse mbi t vndoni diskun ashtu q t prek rad) sht quajtur sipas mbiemrit t tij.
n qendrn e rrethir (m s miri sh- Kratko rezime
t patkon) dhe varni ashtu q polet t Kratko
Kratko
Za rezime
rezime
induciranata elektri~na struja vaì
Kratko
Rezime erezime
shkurtr
shtrihen mbi diskun. Pastaj, rrotul- univerzalno
Za Lencovo
Za induciranata elektri~na
induciranata pravilo koestruja
elektri~na glasi: vaì
struja vaì
loni magnetin. N kahe t njjt me Za induciranata
univerzalno Lencovo elektri~na struja vaì
nasokata
univerzalno Lencovo pravilo
na induciranata koe
koeeglasi:
struja
pravilo takva {to
glasi:
Pr rryms elektrike
univerzalno Lencovo t indukuar
pravilo vlen rregulla uni-
koe glasi:
magnetin do t rrotullohet edhe dis- taa so svoeto
nasokata
nasokata na magnetno polestruja
na induciranata
induciranata se sprotivstavuva
struja ee takva
takva {to
{to
verzale
nasokata e Lencit
na q thot:
induciranata struja e takva
ku rrethori aluminit. Sqaroni ekspe- na
taa
taa promenata
so
so svoeto
svoeto na magnetniot
magnetno
magnetno pole
pole se
se fluks koj{to
sprotivstavuva
sprotivstavuva e
N S kahja so esvoeto
rryms
taa promenata s indukuar
magnetno pole sht ashtu q me
se sprotivstavuva
rimentin! pri~ina
na
fushn
za nejzinato
magnetike na
sozdavawe.
na promenata na magnetniot fluks koj ee
na magnetniot
t vet
fluks
kundrshtonfluks
koj
e ndryshimit
na promenata
pri~ina magnetniot koj e
pri~ina za
Inducirana za nejzinato sozdavawe.
struja nastanuva
nejzinato sozdavawe.i vo masivni
epri~ina
uksit qzasht shkak sozdavawe.
nejzinato pr krijimin e vet.
sprovodnici,
Inducirana
Inducirana poznata
struja
struja kako viorni
nastanuva
nastanuva i strui.
vo
vo masivni
Rryma
Induciranae indukuar krijohet
struja edhe te iiprusit
nastanuva
masivni
masiv
vo masivni
sprovodnici,
sprovodnici, poznata
poznata kako
kako viorni
viorni strui.
strui.
edhe te pruesit
sprovodnici, masiv, kako
poznata t njohur si rryma
viorni strui.shakul-
lore.
Fig. 6
128
7.3. SAMOINDUKCIJA.7.3. SAMOINDUKCIJA.
7.3. SAMOINDUKCIJA. 7.3. SAMOINDUKCIJA. koef
INDUKTIVNOST INDUKTIVNOST koeficient koeficient
na sa- na sa- koeficien
INDUKTIVNOST INDUKTIVNOST
7.3. SAMOINDUKCIJA. moindukcija
moindukcija
induktivnost (induktivi-
induktivno
moindukcija moindukcija
induktivnost (induktivi-
tet). induktivnost (ind
7. Induksioni
INDUKTIVNOST Samoindukcijatet). elektromagnetik
tet). tet). koeficient na sa-
Samoindukcija Samoindukcija moindukcija induktivnost (induktivi-
Samoindukcija
tet).
Samoindukcija
7.3. VETINDUKSIONI. ku I,sht koecienti i proporcionalitetit i cili quhet
INDUKTIVITETI koecienti i vetinduktimit ose induktivitet.
Induktiviteti sht veti e rndsishme e qarkut t rry-
Vetinduktiviteti ms q varet si prej gjeometris edhe elementeve t
qarkut t rryms ashtu edhe prej permeabilitetit mag-
E dijm se kur npr ndonj prues rrjedh rrym, netik t mjedisit n t cilin, m sakt disa pjes t tij
rreth tij krijohet fush magnetike. BNse rryma q rr- gjenden. Pr qarkun e rryms s dhn shpesh induk-
jedh npr pruesin sht e ndryshueshme, ndryshon tiviteti sht konstant. Sipas ligjit t Faradeit pr for-
edhe madhsia e induksionit magnetik i fushs q ajo cn elektromotore t indukuar, forca elektromotore e
rrym e krijon. Domethn, kemi prues q gjen- vetinduksionit Hs mundt shkruhet:
det n hapsir me uks magnetik t vet t ndryshu-
eshm. Sipas Faradeit, edhe te pruesi i ktill indu-
H
s =
'
't
L
'I
't
(3)
kohetsamoindukcija samoindukcija
forca elektromotre q isamoindukcija
kundrshton ndryshimit
samoindukcija Prej relacionit (3) shihet se forca elektromotore e ve-
t uksit magnetik.
t cilin tindukuar sht sila
n proporcion t drejt me shpe-
samoindukcija samoinducirana elektromotorna
Dukuria
samoinducirana e f.e.m. telektromotorna
samoinducirana
elektromotorna indukuar te pruesi sila
samoinducirana
sila npr
elektromotorna sila
rrjedh rrym
elektromotorna na esamoindukcijata
ndryshueshme
elektromotorna
nnveprimin
silaelektromotorna
na samoindukcijata
sila na samoindukcijata
e ndryshi- 'I
elektromotorna sila sila na samoindukcijata
jtsin e ndryshimit t forcs s rryms .
't
samoinducirana elektromotorna sila
meve t uksit magnetik t tij quhet vetindukim. For-
elektromotorna
ca elektromotoresila na samoindukcijata
e indukuar q megjithat paraqi-
tet equajm forca elektromotore e indukuar ose forca Relacionin (3) ta shkruajm edhe n kt form:
elektromotore e vetindukuar.
Do ta analizojm dukurin m detalisht.
H
s L
'I
't
L 2
I I1
't
(4)
Fluksi magnetik i krijuar prej rryms q rrjedh npr
qarkun e rryms sht caktuar me relacionin e njohur: ku I2 sht forca e rryms n fund, kurse I1 n llim
t intervalit t kohs 't pr t cilin ka ardhur deri te
) = BS (1) 'I
ndryshimi e rryms.Nse rryma rritet, I2> I1, >0,
Te relacioni, B sht madhsia e vektorit t induksi- 't
onit magnetik t fushs magnetike t krijuar prej rry- forca elektromotore e vet e indukuar dhe rryma vet e
ms, kurse S sht syprina e siprfaqes t kuzuar me indukuar kan kahen e kundrt me kahen e rryms pri-
qarkun e rryms. Te (1) nuk mbajm llogariprkndin mare te qarku. Ajo kundrshton rritjen e rryms.
ndrmjet induksionit magnetik dhe siprfaqe S, pasi
vijate e forcave magnetike t krijuara prej pruesit e Nse rryma zvoglohet, I2 < I1,
'I
< 0, forca
prejn rrafshin e qarkut (kontrurs) nn kndin e drejt, 't
pra kndi D ndrmjet vijave t forcave magnetike dhe elektromotore vete indukuar e kundrshton zvogli-
normalja e siprfaqes sht zero, cos D=1. min e rryms, pra rryma vet e indukuar ka kahe t
Nse supozojm se rryma te qarku ndryshon, ather njjt sikurse edhe rryma q rrjedh npr qarkun.
ndryshon edhe induksioni magnetik, pr shkak t k- Dy eksperimentet q vijojn do t na ilustrojn du-
saj ndryshon edhe uksi magnetik. Kshtu, mund t kurin e vet induksionit q vjen n shprehje te t gjitha
shkruhet se uksi magnetik i krijuar te ndonj kon- rastet kur npr qarkun e rryms s dhn ndryshon
tur npr t cilin rrjedh rrym, sht n proporcion t forca e rryms, por m e shprehur sht gjat kyjes
drejt me forcn e rryms I: dhe ndrprerjes s rryms.
) = LI (2)
129
Eksperiment 1
Eksperiment 1 7. Induksioni elektromagnetik
Eksperiment1.1Me veti induksion mund t arrihet

Eksperimenti Kur me ndihmn e ndrprersit K kyet qarku, llamba
Eksperiment 1
tension shum i lartprek tensionit t burimit ekzistu- S1 menjher ndrion, ndrsa llamba S2 do t ndrion-
es t rryms. me vones. Kjo sht pr shkak t forcs elektromo-
Lidhni qark elektrik si te g. 1 tore vet e indukuar e cila n kt deg sht e mad-
he. Sa m i madh sht koecienti i vet induksionit aq
koh t arrihet ndriim normal t ksaj llambe do t
K jet m e madhe.
T. L. Gjat do kyje dhe t ndrprerjes s rryms pa-
6V
L u raqitet forca elektromotore vet e indukuar. Prandaj, te
qarku te i cili ka kalem t kyur, graku i varshmris
s rryms te varsia e kohs ka form t dhn n g.3.
Fig. 1
Teburimi i ryms prej 6 V paralelisht jan lidhur 'I

0
kalemi L me numr t madh t mbshtjellsve dhe 'I
!0 I=H/R 't
llamb T. L q normal ndrion n 220 V. Gjat ky- 't
jes t qarkut, llamba do t ndrion, pasi shtkyur
n burimin prej vetm 6 V. Por, kyjes, llamba do t 't1 't2 t
ndrion. kyja ndrpreja
Eksperiment 2
Cili sht sqarimi? Gjat ndrprerjes s rryms
Fig. 3
vjen shpejt deri te ndryshimi i uksit magnetik n ka-
lem. Ai ndryshim sht shkaku t vet induktohet for-
ca Eksperiment
elektromotore e 2rendit t madhsis s tensionit t Gjat kyjes s qarkut elektrik, forca e rryms nuk
ndezjes s llambs. e arrin menjher vlern q do ta ket sipas ligjit t
Omit I=H/R, por pas ndonj kohe 't1 q sht aq e
Eksperiment2.2Te burimi me tension t drejt lid-
Eksperimenti madhe sa sht forca elektromotore vet e indukuar m
Eksperiment 2 llamba t barabarta (g. 2). Te dega
hen paralelisht dy e madhe.Gjat ndrprerjes, pr period kohore 't2,
e llambs s par S1 sht lidh rezistor me rrshqits rryma gradualisht zvoglohet deri te vlera zero, pasi
R, kurse te dega me llambn S2-kalemi me numr t ather forca elektromotore vet e indukuar sht ka-
madh t mbshtjellseve dhe brtham t hekurit me hzuar njjt si edhe rryma e prhershme.
induktivitet L.
Induktiviteti
Induktivnost
Do ta shfrytzojm ligjin pr vet induksionin e forcs
K S1
u S2
u elektromotore (barazimi 3) q ta sqarojm madhsin
zike induktivitetin:
Induktivnost induktivnost
H (induktivitet) H s L
'I
.
't
R L Induktivnost induktivnost
Induktivnost
Fig. 2 (induktivitet)
Fig. 2
induktivnost
induktivnost
Me ndryshimin e rezistorit te dega e llambs s par
(induktivitet)
rregullohen t dy llambat nj lloj t ndriojn. (induktivitet)
130
Iduktivnostaeefizi~ka
Iduktivnosta fizi~kaveli~ina
veli~ina 7.koja
Induksioni
koja ed- elektromagnetik
eeed-
nakva na
nakva na elektromotornata
elektromotornata sila sila na
na samoin-
samoin-
dukcijata {to
dukcijata {to se se pojavuva
pojavuva vo vo dadeno
dadeno strujno
strujno
kolo vo koe strujata se menuva
kolo vo koe strujata se menuva so brzina od so brzina od
Prej
eden formul
amper voshihet se:
sekunda.
eden amper vo sekunda. Treguam, gjithashtu, se gjat kyjes rryma sht e
Induktiviteti sht madhsi zike e cila sht e ndryshueshme, dhe ather forca elektromotore e vet
barabart me forcn elektromotore t vet induksi- induksionit kundrshton rritjen e rryms. Kjo do t
onit q paraqitet te qarku i rryms n t ciln rry- thot se q t vendoset rryma te kalemi, kurse me t
ma e ndryshon shpejtsin prej nj amperi n se- edhe fusha magnetike, duhet t prballohet forca elek-
kond. tromotore e vet induksionit. Nse madhsia mesata-
Induktiviteti sht madhsi e mgjashme me ka- re e forcs elektromotore t vet induktivitetit sht Hs,
pacitetin elektrik, ai varet prej vetive gjeometrike t por npr qarkun ka kaluar mbushja Q, ather puna e
pruesit, prej dimenzioneve dhe forms s tij, por cila duhet t kryhet pr prballimin e f.e.m. t vet in-
nuk varet prej asaj se npr pruesin a rrjedh rrym duktivitetit t Q Hs, Ajo pun sht shndrruar n ener-
ose jo. Induktiviteti, gjithashtu, varet shum edhe prej gji magnetike n kalem.
permeabiliotetit magnetik t mjedisit te i cili gjendet Pasi ndryshimet e rryms gjat kyjes dhe ndrprerjes
henri
henri
pruesi. Induktiviteti sht proporcional me permea- jan paraqitur me varsin e prbr (shihe g. 3) re-
bilitetin relativ magnetik t mjedisit t dhn k. alizimi rigoroz i relacionit t energjis magnetike nuk
Njsia pr induktivitetin n SI sht henri, (shen- sht e thjesht, pra nektu do ta japim at relacion si
ja H). Ndonj prues ka induktivitet prej nj henri, t gatshme:
nse kur do t jet i kyur n qarkun e rryms me rry- LI 2
m t ndryshueshme, gjat ndryshimit t forcs s rry- Wm (6)
ms prej nj amperi pr sekond, te skajet e pruesit 2
do t vet indukohet
Induktivnosta naforca
solenoidot Energijata
elektromotore prej nj volti. Energijata namagnetnoto
Energjia e fushs
na magnetnoto
magnetike Wm pole
polet qarkut t dhn
Induktivnosta na solenoidot
Induktivitet i solenoidit me N mbshtjellsa, prerje sht n proporcion t drejt me induksionin e tij L
trthore S dhe gjatsi l, sht dhn me relacionin: dhe katrorin e rryms te qarku (I2).
Gjat ndrprerjes s qarkut, energjia magnetike sh-
N 2S
L Pr P0 (5) penzohet pr indukimin e f.e.m t vet induksionit
l q shkakton rrjedhje t rryms edhe nj period pas
Pr sht permeabiliteti relativ magnetik i mjedisit t ndrprejres.
vendosur te solenoidi. Pasi induktiviteti i kalemve me brthama fero-
Prej realcionit (5) shihet prej konstantes magneti- magnetike sht shum e madhe, te qarku me elek-
ke P0 shprehet me njsin H/m. tromagnete, energji t fushs magnetike t atill sh-
t shum e madhe.
Energjia
Energija e
na fushs magnetike
magnetno
Energija na magnetno pole pole Me dendsi t energjis magnetike (ngjashm sikur-
gustinata
se ngustinata nannkuptohet
elektrostatik)
na energijataenergji
energijata na magnetnoto
na magnetnoto
t njsi vl-
Do t kthehemi te eksperimenti i skicuar n gurn pole pole
limi prej fushs.
1. Gjat realizimit t tij vrejtmse pas ndrprerjes s
qarkut, llamba e lyer, paralele e lidhur me kalemin me Shembull detyr
induktivitet t madh, ndrion. Pyetemi: a e ndrprem Primer Primerzada~i
zada~i
burimin? Prej ku energjia pr ndriimin e llambs? 1. Nse te paraqitja grakr e forcs s rryms
Mundet t supozojm se te kalemi ka ekzistuar energ- varsisht prej kohs sht e atill sikurse te g. 4a,
ji magnetike ecila ka qen e akumuluar dhe e cila pas kurse qarku npr t cilin rrjedh rrym sht me in-
ndrprerjes shpenzohet pr ndriimine llambs. duktivitet L=1 H, t vizatohet graku prkats i forcs
elektromotore t vet induksionit, sikurse dhe t cakto-
het madhsia e tij.
131
I Kur do t futet brtham e hekurit, kjo energji do t

10 A zmadhohet 100 hwr, pasi aq her zmadhohet induk-
tiviteti te kalemi. Pra{awa, zada~i, aktivn
Pra{awa,Pra{awa,
zada~i, aktivnosti
1s t Pyetje, detyra,zada~i,
Pra{awa,
aktivnosti
aktivitete
Pra{awa,zada~i,
zada~i,aktivnosti
aktivnosti
Fig. 4a 1. Si do t sqaroheni, pse gjat ndrprerjes s shpejt
t ndonj konsumuesi t rryms, ndrmjet ndrpresit
H s
dhe kyjes del xix?
10 V 2. Telat te rezistort mbshtjellen n mnyr bilare (t
dy skajet etelit bashkohet dhe pasteaj s bashku mbsh-
tjellen). A e dini pse eleminohet mbshtjellja Kratkoe atill?
rezime
Kratko rezime Pojava na inducirawe na e.m.s.
1s
Rezime
t Kratko rezimePojavae vogl
Kratko
Kratko rezime
inducirawe na e.m.s. vo koj
rezime
na te~e promenliva
sprovodnik niz struja
Kratko
Pojava na Dukuria
inducirawe
Kratko
Pojava
koj na
te~erezime
enaindukimit
na
rezimee.m.s.tvof.na
inducirawe
promenliva e.m. te pruesi
sprovodnik
e.m.s.
struja vo niz npr
dejstvot-
sprovodnik
promenite niz
na sopstveniot magn
Pojava inducirawe na e.m.s. vopod
sprovodnik nizna
Pojava
koj te~e cilin
promenlivana inducirawe
rrjedh nastruja na
pod e.m.s.
dejstvovo sprovodnik
samoindukcija.
na niz
10 V
Re{enie
koj te~ena rrym
te~e
promenite
Pojava
koj e ndryshueshme
promenliva
sopstveniot
inducirawe
promenliva struja
na magneten
e.m.s.
struja vonn
pod
pod ndikimin
dejstvo
fluks
sprovodnik
dejstvo na
se vikaniz
na
promeniteenakoj te~e
sopstveniot
promenite
samoindukcija.napromenliva
magneten
sopstveniot struja
fluks se
magneten pod
vika dejstvo
fluks se vikana
Re{enie Fig. 4b ndryshimeve t uksit magnetik
koj te~e napromenliva
promenite sopstveniot struja
magnetentpod
vet quhet
Zakonot
fluks sevet
za
dejstvo samoinduciranata
vika na e.m
promenite
samoindukcija.
samoindukcija. na sopstveniot magneten fluks sesevika
Re{enie Re{enie promenite
Zakonot
induksion. za
samoindukcija. na sopstveniot
samoinduciranata magneten
e.m.s. fluks
glasi: 'I vika
Hs L
Re{enie samoindukcija.
Re{enie Zakonot za samoinduciranata
Zakonot
Zakonot za
f.e.m. vet
e.m.s. glasi: e.m.s.
za samoinduciranata
samoindukcija.
Ligji pr t indukuar
samoinduciranata sht
e.m.s. glasi:
glasi: , kade
glasi: 't
Zgjidhje:
Re{enie Zakonot za samoinduciranata e.m.s. glasi:
kade
Zakonot za samoinduciranata induktivnost
e.m.s. na
'I I I1 I
Hs ku L sht
kade induktiviteti i qarkut elektrik naku pr sh-na
elektri~noto kolo vo koe po
L L 2 L 2 kadeinduktivnost
kade induktivnost
induktivnost na
't 't 't kakelektri~noto
t ndryshimeve kade
kolo vo koe
kohore
kade t forcs promena
induktivnost
poradi vremenskata
s rryma
induktivnost na na
pa- ja~inata na str
na
elektri~noto kolo vona koe
elektri~noto
promena kolo poradi
ja~inata vo
vo koenavremenskata
poradi
strujata vremenskata
promenliv
se magneten fluks i do
raqitet uks i ndryshueshm
elektri~noto kolo koe magnetik
poradi dhe pojavuva
vjen
vremenskata
Pasi sht I2=10 A, kurse 't edhe gjat rritjes dhe
promena
zvo- na elektri~noto
ja~inata
promena
promenliv
elektri~noto
promena na
na na kolo
magneten strujata
ja~inata
kolo
ja~inata vo na
fluks
vo koe
nakoe poradi
sestrujata
pojavuva
istrujata
doa|a
poradi vremenskata
nadose pojavuva
samoinducirana
inducirawe
vremenskata
se pojavuva e.m.s. Indukt
promenlivderi te
promena
magneten
promenliv
na
f.e.m.na
fluks vet
magneten
samoinducirana i edoa|a
ja~inata indukuar.
fluks
e.m.s. na
do Induktiviteti
iistrujata
inducirawe
doa|a
Induktivnosta do se
do matet
sesepojavuva
inducirawe
doa|a edinicata meri henri
so ). Nekoj
glimit t rryms sht 1 s, pr forcn elektromoto- me promena
promenliv
njsi
promenliv henri
na
magnetenja~inata
(H).Ndonj
magneten
fluks
fluks
na strujata
prues
ii ka
pojavuva
inducirawe
induktivitet
na samoinducirana
naedinicata
na e.m.s.
samoinducirana
samoinducirana
promenliv Induktivnosta
henri
magneten e.m.s.
e.m.s.
fluks sedoa|a
Nekoj meri
). Induktivnosta
Induktivnosta
doa|a do
so inducirawe
induktivnost
sprovodnik
do se
se meri
meri
inducirawe so
ima
so od eden henri,
re t vet indukuar tohet sipas vlers absolute mad- prej nj Henri , Nekoj
nse
od do t
). jet kyurako rqarku iserryma
edinicata nanasamoinducirana
henri
edinicata
induktivnost ).henri
samoinducirana e.m.s.
eden).
e.m.s. Induktivnosta
sprovodnik
Nekoj
henri,
Induktivnosta ima
sprovodnik
vklu~en
koga se meri
vo
bi
meri so
ima
strujno
bilso kolo so prom
edinicata henri Nekoj sprovodnik ima
hsia e njjt prej 10 V (g. 4b), por gjat rritjes ajo me
induktivnost rrym
edinicata
od
induktivnost
vklu~en t
edenvo
edinicata henri ndryshueshme,
henri
henri,
od
strujno ako
eden
kolo). Nekoj
gjat
koga
henri,
so bi sprovodnik
ndryshimit
ako
promenliva bil
koga
promena
Nekojakosprovodnik t
bi
struja, na ima
for-
bil
ja~inata
pri
ima na strujat
induktivnost od eden ). henri, koga bi bil
sht negative, kurse gjat zvoglimit rryma-poziti-
vklu~en vocsinduktivnost
strujno
vklu~en kolo
s rryms
promena vo
induktivnost
vklu~en so
vonastrujno
prej od
ja~inata
strujno odnjeden
promenliva
kolo naso
amper
eden
kolo henri,
struja,
pr
strujata
henri,
so ako
promenliva pri
sekond,
promenlivaako koga
struja,
odsekunda,
eden bi
n amper
koga
struja,skajet
bi bil
napri kraevite na spr
za
bil
pri
ve, njjt sikurse rryma. Gjat kohs kur rrjedh rry- naepromena
promena vklu~en
vklu~envo
ja~inata
sekunda,
pruesit
promena na
nanastrujno
na
do
vo strujata
ja~inata
t kraevite
kolo
vet indukohet
strujno
ja~inata kolo
na so
napromenliva
od strujata
na eden
so amper
od za struja,
eden
sprovodnikot
forca amper
samoinducirala
odelektromotore
promenliva
strujata eden struja,
amperbiprizase elektromotorna
pri
za
ma nuk ndryshon forca elektromotre e vet induksio- promena
sekunda, nasekunda,
kraevite na
na
samoinducirala
promena
sekunda, ja~inata
na
na ja~inata na
sprovodnikot
kraevite strujata
na
elektromotorna
kraevitena na od
bi
sprovodnikot
strujata sila eden
seod amper
eden
od eden amper
sprovodnikot bi za
se
volt.
bi seza
prej nj
sekunda, volti.
na
nit sht zero. samoinducirala sekunda,
samoinducirala na kraevite
elektromotorna
samoinducirala kraevite silana
elektromotorna
elektromotorna od sprovodnikot
na eden volt.
sila od edenbi
od eden
sprovodnikot
sila bi sese
volt.
volt.
samoinducirala elektromotorna
samoinducirala elektromotorna sila od eden volt. sila od eden volt.
2. Caktoni energjin e fushs magnetike me N=250
mbshtjellsa, nse gjatsia e tij sht 12 m, kurse N histori ndodh deri te zbulimi i
prerja trthore sht n form t katrorit me brinj prej njjt t vijn njkohsisht shum
6 cm, nse npr ar rrjedh rrym prejRe{enie5 A. shkenctar.
Zgjidhje Prve Faradeit edhe Henri, t ci-
Re{enie Dadeno:
Re{enie Krkohet:
Re{enie Krkohet: Wm=? lt kan punuar mbi dukurit e in-
Re{enie
Dadeno:
Dadeno: Re{enie
Dadeno:
Re{enie duksionit elektromagnetik dhe vet
N =250 l=0,12 m
Dadeno:
Dadeno: induksionit, duhet t prmendet se
aDadeno:
= 0,06 m I= 5 A
edhe zikant tjer kan qen afr
Sdpari duhet t vcaktohet induktiviteti i solenoidit. aryre zbulimeve t atilla. FridrihHajnih Emil Lenc
Fridrih Emil Lenc Hajnih Hajnih
N 2S Njri prej m t rndsishmve sht me Hajnih siguri ,
Hajnih
L P0 Fridrih Emil Fridrih
Fridrih
Hajnih
Lenc Emil
FridrihEmil , Lenc
Lenc
EmilLenc Lenc (Heiinrich Friedrich Emil Hajnih 1834
l Fridrih ,
Fridrih Emil
Emil ,, Lenc 1834
Kur do t futen vlerat numerike, tohet Lenz, 1804-1865) 1834, ,
i lindur n Dorpart, Rusi, Estonia e
1834
1834
sotshme. N vitin 1834 Lenci1834e ka dhn rregulln e tij
7 250 2
0, 06 2
pr kahen e rryms s indukuar.
1834
Pavarsisht prej Xhul,
L 4S 10 23,6 }H
0,12 Lenci e tregoi ekuivalencn ndrmjet puns dhe sasis
Energjia do t jet s nxehtsis, por jo rrall ligji i Xhulit quhet Xhul-
Lenc. Edhe rregulla pr forcn elektromotore vet t in-
LI 2 23,6 10 6 5 2 6 dukuar Lenci e ka dhn duke u nisur prej ligjit univer-
Wm 295 10 J
2 2 zal pr ruajtjen e energjis.
132
8. Oscilimet elektrike dhe valt, rryma alternative
8.8.1. RRAMA ALTERNATIVE

1. NAIZMENI^NA STRUJA N princip kemi korniz q rrotullohet n fushnmag-
Principina
Princip i puns
rabotasna
gjeneratorit pr
generator za netike t prhershme.
rrymn alternatike
naizmeni~nata struja Eksperimenti nga g. 2, tregonse kur me dor e rrotul-
lojm kornizn, galvanometri i lidhur nprmjet fura-
Elementet galvanike dhe akumulatort japin rrym q ve tregon oscilim t prhershm t rryms.
rregullisht rrjedh n kahe t njjt dhe ka forc t njj- Kuptohet, te gjeneratori rrotullimi tohet nprm-
t (g. 1a). N teknik, sot, n prdorim t madh sht jet turbinave dhe shpejtsia kndore sht m e mad-
rryma alternaive.Ajo sht rrym kahja e t cils dhe he. Por n princip, prova e sqaron n mnyr skema-
madhsia rregullisht ndryshon dhe at shpesh sipas tike gjeneratorin.
ligjit t sinusoids (g. 1b).
S
I
B A
CC D
t galvanometri
Fig. 1a. Rryma njkahshe e prhershme N
fura
I Fig. 2
T
I0
t Npr kornizn, e vendosur si te fotograa, ekziston
T uks magnetik ) t dhn me:
-I0 )= BScosD (1)
ku B sht induksioni i fushs magnetik, kurse S sht

Fig. 1b. Rryma alternative
syprinae siprfaqes t kuzuar me kornizn, kurse D
sht kndi ndrmjet vjave t forcave t fushs mag-
Induksioni elektromagnetik ka zbatim t madh n sh- netike dhe normales t siprfaqes ku shtrihet korniza.
kenc dhe teknik. Njra prej m t rndsishmeve Pasi vjen deri te rrotullimi i kornizs, ndryshon edhe
sht timi i rryms alternative. uksi magnetik, ku ndryshon kndi ndrmjet norma-
Burimi i FEM i rryms alternative (shpesh quhet ve- les s kornizs dhe drejtimit dhe kahes s induksionit
tm e ndryshueshme) paraqet gjenerator. Do t japim magnetik, dhe ajo ashtu q, nse W sht shpejtsia
skemn e principit t gjeneratorit pr rrymn alterna- kndore e rrotullomit, D Zt, pra
tive. Ai prbhet prej:
1. Induktor (stator) q paraqet magnet dhe krijon fush )= BScosZt (2)
magnetike t prhershme (g. 2);
2. Korniz-kalem lvizs ABCD (rotor) pjes q rro- dhe sht e qart se ai sht funksion prej kohs t.
tullohet me shpejtsi kndore t prhershme n hap- Sipas asaj q e dim pr induksionin elektromotor, atje
sirn ku gjendet fusha magnetike e prhershme; dhe ku vjen deri te ndryshimi kohor i uksit magnetik in-
3. Pjes kontaktive e furave nprmjet t cilave sil- dukohet forca elektromotore.
let rryma e indukar.
133
Sipas ligjit t Faradeit pr induksionin elektromotor E0. Faza e FEM sht Zt. FEM sht funksion oscila-
indukohet FEM Ei t dhn me: tore prej kohs perioda e oscilimi t t t cilit
2S
$~ sht T .
Ei =- (3) Z
$t Nse n vend t kornizs, rrotori sht kalem me N
mbshtjellsa, ather
Kjo do t thot se duhet ta caktojm se si sht ndryshi-
E0= NBAZ (6)
mi kohor i uksit magnetik dhe ta zvndsojm me-
kohn pr t ciln ajo ka ndodhur. Pr kt qllim do Nse qarku sht imbyllur, e dim se FEM e indukuar
t shrbehemi me g. 3. Te gura sht dhn prerja n realitet sht e barabart me ndryshimin potencial
e kornizs t vendosur ndrmjet poleve t magnetit. maksimal (tensioni V). (Keni kjdes, te ky kapitull ten-
sionineshnojm me V!)ndrmjet t dy skajeve t bu-
rimit, pra do t jet:
V V0 sin Zt ; V0 NBAZ ((7)
1
2 Shihet se tensioni V=V(t) sht funksion sinusoid
prej kohs.
Te gjeneratort bashkohor t rryms alternative rry-
N S ma m fuqi shum t madhe, induktori sht elektro-
magnet i fuqishm, dhe ai sht rotor. ,,Korniza pr-
D bhet prej numrit t madh t mbshtjellsve prej pru-
esit t izoluar t vendosur rreth etve t ashtu quajti-
rit elik. Kshtu, kalemi te i cili indukohet rryma sh-
Fig.3. Prerja e kornizs ndrmjet poleve t magnetit
t pjes e palvizshme e gjeneratorit.
Nse qarku sht i mbyllur dhe n t sht lidhur ve-
Gajt rrotullimit lvizja e pruesve AB dhe CD tm pruesi, sikurse n g. 4, ather npr qyrkun
bhet sipas vijs rrethore me diametr d=AD rrjedh rrym me t njjtn varsi sinusoide prej kohs.
d
v Z . T V V0
(prej g. 2) dhe me shpejtsi vijore 2 I sin Zt I 0 sin Zt ;
R R (8)
Teoritikisht tregohet se forca elektromotore e induku- V0
ar sht I0
Ei1= Blv sin D , (4)
R
Varsia grake e forcs s rryms dhe FEM (tensionit)
ku l sht gjatsia e pruesit AB=CD=l. Kto dy prej kohs jan dhn n gurn 4. Te gura 5 sht
prues jan aktiv, dhe gjat rrotullimit t pruesit dhn pamja reale e rryms alternative e tuar prej rr-
vet te ato indukohet FEM.Pra kshtu FEM e prg- jetit t qytetit.
jithshme eindukuar sht dhn me Sikurse shihet, me rrotullimin e rotorit te fusha mag-
netike e prhershme tohet rryma. Domethn me
d
Ei =2Ei1 = 2 Z lB sin D ZBS sin Zt ; (5) ndihmn e energjis mekanike tohet energjia elektri-
2 ke. Makinat t cilat e mundsojn at quhen gjenera-
tor ose alternator.
pasi edhe S=dl. generatori ili alter-
Madhsia: ZB S sht konstante dhe e ka, vlern e natori generatori ili alter-
alter-
amplitids maksimale t forcs elektromotore generatori iligeneratori
alter-
generatori
ili
ili alter- gener
natori natori natori generatori natori
ili alter-
natori
natori
generatori
generatoriili
ilialter-
generatori
generatori ilialter-
alter- ili alter-
natori
natori natori
natori
134
Gjeneratort me makina me t cilt enegjia mekanike

shndrrohet n elektrike, kurse te elektromotort me
ndihmn e energjis elektrike mund t tohet energjia
gjene- mekanike. Prej atje pamja e nj motori ose gjenerato-
R
rator ri sht shum i ngjashm.
E,I
T t
Fig. 4. Nqark shtkyur vetmrezistori i omit.

Forca e rryms dhe tensionit hjna n faz
Fig. 6. Fotograa e gjeneratorit pr rrymn

alternative
N do rest, te t gjitha kto makina vjen deri te shn-

drrimi i nj lloj energjie n tjetr. Te gjeneratort
(g. 6) duhett futet energji q t rrotullohet rotori.
Ajo bhet me turbina shum t dhaja t cilat rrotul-
lohen ose me uj - te hidrocentralet, ose me ndihmn
e nxemjes s avullit t ujit nn shtypjen e lart, por e
cila sht tuar me djegjen e lndve djegse (qymyr
osenaft) - te termocentralet. Te centralet atomike,
energjia nukleare e prtuar me procese t cilat krijo-
Fig. 5. Fotograa e rryms sinusoide, e tuar me
hen me shkatrrimin e brthamave atomikeshfrytzo-
oscilograt katodik
het gjithashtu n nxemjen e sasis s madhe t avullit
Gjat rrotullimit t rotorit te fusha magnetike, te stato- t ujit. Avulli i ujit sht me shum i shtypje t lart,
ri tohet rrym alternative. Nse pr kohn prej 1 se- ashtu q energjia etij shndrrohet n mekanike, kurse
konde rotori bn nj rrotullim, ather forca e rryms kjo n elektrike.
do ta ndryshon madhsin dhe kahen, kshtu q pa-
raqitja grakr e forcs s saj varsisht prej kohs do t Vlerat efektive t rryms alternativ
jet nj sinusoid. Gjeneratori i atill do t punon me
frekuenc prel 1 Hz.Gjeneneratort e rryms alternati- Efektivni vrednosti na naizmeni~nata struja
Rryma alternative karakterizohet me kto paramet-
ve te rrjeti i jon i qytetit punon me frekuenc prej 50 ra: vlera momentale, efektive dhe maksimale e rry-
Hz (50 rrotullime n sekond). N SHBA rryma e qy- ms ealternativ. Prej ksa q e prmendm deri m
tetit e ka frekuencn 60 Hz.elektrike tani sht e qart se ka jan vlerat maksimale (ampl-
tuda), si edhe vlera momentale.
135
Vlera efektve e rryms alternative nnkuptohet vle-

ra e ksaj rryme t prhershme e cila pr t njjtn V
koh npr qarkun e njjt liron po aq sasi nxehtsi
sikurse edhe rryma alternative. U, V
1V
N kushte kur te qarku i rryms alternative sht ky- t
ur vetm rezistor i omit, e gjith energjia e tij e prg- 1s
jithshme shndrrohet n nxehtsi. Domethn, ather
n prgjithsi nuk sht e rndsishme kahja e rryms.
N kt kuptim qia e nxehtsis e rryms alternati-
ve mundet t krahasohet me fuqin e nxehtsis t rry-
ms elektrike ekzistuese njkahshe e cila pr t njj- a)
tin interval t kohs, npr qarkun e njjt liron po aq V
sasi t nxehtsis. Duke pasur llogari pr kt, sht 10 V
tregua se vlera efektive e forcs s rryms dhe tensio-
nit t rryms alternative sht caktuar me relacionet:
I0 V0
I ef ; Vef ; (9) 0,5 s t
2 2
ku l0 dhe V0 jan vlerat e amplituds s rryms dhe
tensionit.
Me instrumentet pr matje t rryms alternative za- b)
konisht maten vlerat efektve t rryms dhe tensionit. Fig. 8
Pyetje, detyra, aktivitete vijat e forcave magnetike t jen normal n jen q

ndrion.
Pra{awa, zada~i ii aktivnosti
1. Cili prej zada~i
Pra{awa, rotorve maktivnosti
shpejt rrotullohet, ato n Do t shohim se ja e llambs do t duket si e zgje-
SHBA ose n Evrop? ruar.
3. Te g. 8 jan dhn diagramet pr tensionin alterna-
r
Pra{awa, zada~i i aktivnosti tiv t rrymave t tuara me gjanareator t ndryshm.
Kratko
Caktoni
Kratko rezime
prej grakonit vlerat e periodave, frekuenca-
rezime
S N S N vePojavata
dhe amplitudave t tensioneve. indukcija naj-
elektromagnetna
Pojavata elektromagnetna indukcija naj-
{iroka
{iroka primenaprimena na{la na{la pri pri generiraweto
generiraweto na na
Rezime
Kratko e
naizmeni~nata
rezime shkurtr sinusna
naizmeni~nata sinusna struja. struja.
-- Sinusna
Sinusna struja
struja ee strujastruja kaj
kaj koja EMS,
kojanaj-
EMS,
Pojavata elektromagnetna indukcija
~ -Dukuria
naponot
{irokanaponot
primenainduksioni
i ja~inata
i ja~inata
na{la elektromagnetik
na strujata zbatim
na generiraweto
pri
se t gjer
sinusni
strujata se sinusnina
Fig. 7 funkcii
ka gjetur gjat
funkcii od vremeto.
gjenerimit
odsinusna
vremeto. t rryms alternative sinu-
naizmeni~nata struja.
soide.
-- Generatori
Generatori
- Sinusna
za naizmeni~nata
strujazaenaizmeni~nata
struja kaj koja
struja
struja se
se uredi
EMS, uredi
2. Si do ta sqaroni kt eksperiment: Kyim te qarkunaponot
i
vo
-Rryma koi
vo koi nastanuva
sinusoide te e pretvorawe
cila
nastanuvanapretvorawe
i ja~inata FEM, na
tensioni
strujata senasinusni
mehani~ka
dhe forca e
mehani~ka
energija
rryms vo elektri~na.
rryms llamb ndriues t thjesht. Pr t shikluar m odjan
energija
funkcii vofunksionesinusi
elektri~na. prej kohs.
vremeto.
-Gjeneratort
- Efektivnata pr rrymn
vrednost alternative
na jan instru-
mir, kyni te llamba tension m t vogl nga ajo q - Generatori
- Efektivnata za naizmeni~nata
vrednost strujana naizmeni~nata
se uredi
naizmeni~nata
sht shnuar kshtu q gjat t shikuarit n t, drita mente
struja
vo koi tee t
nastanuva
struja cilt
ednakva
e ednakva krijohet
na shndrrimi
goleminata
pretvorawe
na goleminata i energjis
na me-
na onaa edno-
onaa
na mehani~ka edno-
t mos u pengoi syve. Me kujdes te llamba afrojm nj kanike
naso~na
energija n elektrike.
prava
prava struja koja za isto vreme bi
vo elektri~na.
naso~na struja koja za isto vreme bi
magnet patkoni t prhersh, ose dy t thuprs (si kur- -Vlera efektive
oslobodila
oslobodila isto eisto
rryms alternative sht
koli~estvo
koli~estvo e barabart
toplina
toplina kako
kako ii
- Efektivnata vrednost na naizmeni~nata
se n gurn 7), ashtu q me madhsin
dadenata
dadenata e ksaj rryme
naizmeni~na
naizmeni~na njkahshe
struja.
struja.
struja e ednakva na goleminata na onaa edno-
naso~na prava struja koja za isto vreme bi
oslobodila isto koli~estvo toplina kako i
dadenata naizmeni~na struja.
136
8. 2. OMSKI,
8.2.
8. 2. KAPCITATIVEN
REZISTENCA
OMSKI, I
INDUKTIVE
KAPCITATIVEN I RL = ZL (1)
APCITATIVEN 8. 2. I
OMSKI,
INDUKTIVEN KAPCITATIVEN
OTPOROTPOR I
VEN OTPOR DHE KAPACITETI
INDUKTIVEN I
INDUKTIVEN OTPOROMOT
dhe quhet rezistenc induktiv.Silurse shihet rezistenca
Rezistenca induktive induktive nuk sht karakteristik e pruesit, sikur-
Vargu i elementeve prej qarqeve me rrym alternative, se ishterasti te rezistenca eomit, por ai varet edhe prej
sikurse jan transformatort, elektromotortetj., pr- frekuencs s rryms.
ve rezistor aktiv t omit, kan, gjithashtu, edhe rez- Pr shkak t paraqitje s rezstenc s omit te qarku
stenc aktiv. Domethn, rryma e ndryshueshme sh- vjen deri te paraqitja e ndryshimit t fazs ndrmjet
t shkak te qarku t paraqitet FEM e vet induksionit forcs s rryms dhe ramjes s tensionit te pjesa ku
e cila kundrshton ndryshimet e forcs s rryms, pr paraqitet rezistenc induktive. Figura 2 e ilustonat.
shkak t cils paraqitet edhe kjo rezistenc plotsuese. Me ngjyr t kuqe sht vizatuar varsiae forcs s
Kt e konstaton eksperimenti. rryms, kurse me t kaltr ramja e tensionit t rezis-
Nj kalem sht lidhur me qarkun e rryms te i cili tencs induktive. Me t kaltr t ndrprer sht dh-
mundet t jen t kyur burimi i tensionit n varsiae tensionitaktiv-rezistenca e omit.
S VL , Va, I
K VL VL
, Va
, Va
I
I
L 2S
0 S
Zt
z or
burim 2
Fig. 2. Dukuria e ndryshimit t fazs ndrmjet forcs s

rryms dhe tensionit te rezistenca e indukuar.
Fig. 1 Tensioni nxiton pr S/2 para rryms.
t drejt ose alternativ. Kalemi L sht vendosur te Vonesa e rryms I pas tensionit pr S/2 sqarohet me
brthama prej transformatorit t zbrthyer, me ndimn faktin se te kalemi paraqitet FEM eindukuar
e t cilt ndryshon induktiviteti i kalemit. Kur te qar- $I
ku kyet burimi i rezistenc s drejt,llamba S nj lloj L madhsia e t cils sht proporcionale
ndrion, pavarsisht prej asaj se kalemi sht trheq
$t
n brtham ose jo, ndrsa kur tensioni sht alterna- me shpejtsin e ndryshimit t rryms. Domethn n
tiv, llamba m pak ndrion kur zmadhohet induktivite- moment kurrryma ka vler zero, ndryshimi i tyre
ti i kalemit ( gjat trheqjes n brtham), por mundet $I
edhe krejtsisht tndalet q t mos ndrioj kurbrtha- ka madhsi maksimale, prandaj edhe FEM
ma do ta mbyllim me spirancn e hekurit K.
$t
Nse si burim prdoret gjeneratori frekuenca e t cilit e vet induksionit sht maksimale, ndra n rastin kur
mund t ndryshon (RC-gjenerator),tregohet se rezis- rryma ka vler maksimale FEM e vet induksionit sh-
tenca rritet me frekuencn e rryms alternative. t e barabart me 900 (S/2). Por pasi, sipas rregulls s
kamund t prfundohet? Lencit FEM e vet induksioit ka shenj t kundrt me
Te qarku si rrym alternative prve rezistorit t omt, VL, ather n lidhje me kt tension, forca e rryms
q shpesh quhet edhe aktiv, paraqitet rezistor plotsu- vonohet n faz pr 900.
es RL, madhsia e t cilit sht e barabart me:
137
triagolnik na
triagolnik na
Paraqitja fazore Nse
otporot
otporot triagolnik
t gjithtensionet pjestohen me forcn na
e rry-
otporot
ms,mund t tohet trekndshi i triagolnik
reziatencs (na
g.na
triagolnik
4). Prej
otporot tij shihet se: triagolnik na
otporot triagolnik na
N otporot
otporot ZL
tanM . (4)
R
V VL
Ndryshimifazor ndrmjet rryms dhe tensionit qn-
M drojn ndrmjet rezistencs s induktuar dhe rezis-
tencs aktive t omit.
0 Va M I
N
Fig. 3
z LR =ZL
Te gura3sht dhn digagram vektorial prqarku-
ne ktill. Mevektor jan paraqitur: forca e rryyms,-
vektori themelor barts, pasi ajo sht i barabart me M
gjith qarkun dhe komponenten aktive t ramjes s 0 Ra=R M
tensionit, Va dhe VL, Nse komponenta aktive e ten-
sionit Va=IR puthitet, sipas kahes dhe drejtimit t tij,- Fig. 4. Trekndshi i rezstencs
me kahen e fazorit t forcs s rryms I. Komponenta
induktive VL nxitonte faza pr 900 para forcs s rry- Rezistenca q sht shkaku pr krijimin e ndryshimit
ms. Shuma vektoriale e atyre dy komponenteve e jep fazor ndrmjet forcs s rryms dhe tensionit e quaj-
vektorin e tensionit V, i cili me forcn e rryms for- m rezistencs reaktiv.
Kapacitativen
Kapacitativen sht e qart se rezistenca in-
otpor
otpor
mon knd M q paraqet ndryshim fazor ndrmjet for- Kapacitativen
duktive sht otpor
reaktiv.
Rezistena
cs s rryms dhe tensionit. Gjat radhitjes s kty- Kapacitativen e kapacitetiti
Kapacitativen otpor
otpor
re dy vektorve tohet trekndshi OMN i cili quhet Kapacitativen
Nse formojm otpor
qark t rryms prej kondenzatorit de
Kapacitativen otpor
trekndshi itensionit. Prej tij vijon kjo lidhje: ampermetrit * g. 5) dhe at e kyim n burim t ten-
sionit t drejt, do t bidemi se rryma nuk do t rrjedh.
VL
Va VcosM ; V L VsinM; tanM ( 2) Kondenzatori pr rrymn e drejt t prhershme pa-
Va raqet rezistor t pafundshm.
Prej atij trekndshi vijon :
C
R I ZL I ;
2 2 2 2 2
V A
V V (3)
I burim
R 2 ZL
2 z
Relacioniifundit e jep ligjin e Omit pr ktqark. N ~

at z sht shnuar rezistenca e prgjithshme pr qar- Fig. 5
kun e dhn t barabart me Megjithat, nse kondenzatori kyet n burimine ten-
sionit alternativ, ampermetri do tmnjanohet.Me
zmadhimin e kapacitetit t kondenzatorit, rryma rritet.
R 2 ZL . Rryma npr kondenzatorin, pr dallim t rryms n-
2
pr prues, q sht rezultat i
138
i prueshmris, nuk sht me natyr t njjt. nxiton para tensionit. Tensioni i kapacitetit vonohet
Madhsia e tij varet prej shpejtsis s ndryshimit pas rryms pr S/2.
t fushs elektrike t krijuar ndrmjet mbshtjel- I
I, VC I
lsve t kondenzatorve, por, kjo varet prej shpej-
tsis me t ciln vjen deri te ndryshimi i mbushje- Vc Vc
ve Q t vet mbshtjellsve:
S 2S
$Q 2 Zt
I (5)
$t I
rryma e till do t jet edhe n vakum. Kt rry-

m e quajm rrym Fig. 7
lvizse. Me eksperi-
G
C ment t skicuar n g. Grakont e forcs s rryms dhe tensioni pr kt
6 mund t tregohet se rast jan dhn te g. 7, kurse te g. 8 sht dhn di-
n cilindo rast kurse agrami prkats vektorial.
ndodh ndryshimi i ten-
RP sionit te mbsh tjell- I
0
sit e kondenzato- 90
E rve, npr qark rr-
jedh rrym. Nse at
Fig. 6 VC
ndryshim t tensionit e
bjm me at q e l-
Fig. 8
vizim rrshqitsine potenciometrit Rp, deri sa vjen
te ndryshimi i tensionit do t ket edhe mnjanim Ndryshimi i fazs ndrmjet tensionit dhe forcs s rry-
te galvanometrii. Sa sht ndryshimi i tensionit i sh-ms sqarohet n kt mnyr: kur tensioni te mbsht-
pejt, aq sht m i madh mnjanimi i galvanometrit. jellsit e kondenzatorve e ndryshojn kahen, d.m.th.,
Do t kthehemi prsri te relacioni (8.2.5). Nse te kalon npr zeron, vjen deri te krijimi i rrams lviz-
kapacitativen
mbshtjellsat e kondenzatorve ndryshon mbushja,a- se m t madhe. kapacitativen
ther duke pasurparasysh q mbushja sht Q=CV, Tregohet se roli i rezistencs s kapacitetit Rc e luan
kapacitativen
kapacitativen
kapacitativen
kapacitativen
kurse kapaciteti i kondenzatorit C nuk ndryshon, ajo otpor
madhsin
kapacitativen
qndryshon sht tensioni, domethn: otpor 1
$Q $V otpor RC (8)
I ; I C
otpor
(6) otpor
otpor
otpor ZC
$t $t
Sikurse shihet edhe rezistenca e kapacitetit sht lloj
Nse te mbshtjellsat sht sjell tension q ndryshon i rezistencs reaktive. Edhe ai shkakton krijimin e
sipas sinusoids: ndryshimit t fazs ndrmjet tensionitdhe forcs s
rryms.
Vc = V0 sinZt (7)
Nse te qarku, prve rezistencs s kapacitetit, sh-
ather edhe forca e rryms, t dhn me (6), gjithash- t kaur edhe rezistor aktiv dhe i omit, pr kt shkak
tu do t ndryshon sipas sinusoids, por ndrmjet tensi- q ather do t ekzistojn dy komponente t tensio-
onit dhe rryms do t ekziston ndryshimfazor. nit, t cilt jan n zhvendosje fazore, rezistenca e pr-
Te rryma e ndryshueshme mekondenzator t lidhur gjithshme sht e barabart me
krijohet ndryshimi i fazs ndrmjet tensionit dhe for-
cs s rryms. Ai ndryshim i fazs njjt sht 900
(S/2) por, ktu forca e rryms
az= R 2 RC2 .
139
8.3. SERISKA VRSKA NA OMSKI,

8.3. SERISKA
8.3. SERISKA VRSKA
VRSKA NA OMSKI,
8.3.
8.3.
8.3. LIDHJA
INDUKTIVEN
8.3. SERISKA
SERISKA
SERISKA N SERI
VRSKA
VRSKA
VRSKA ENA NA
NA
NA
OMSKI,
REZISTENC
I KAPACITATI- OMSKI,
OMSKI,
OMSKI,
8.3.INDUKTIVEN
INDUKTIVEN
SERISKA
S
8.3.
VEN OMIT.
SERISKA
OTPOR.
INDUKTIVEN
INDUKTIVEN VRSKA IIKAPACITATI-
INDUKTIV
KAPACITATI-
VRSKA
OMOV I NA OMSKI,
DHE
NA
ZAKON
IKAPACITATI- T
KAPACITATI-
KAPACITATI- KAPA-
OMSKI,
ZA
VENINDUKTIVEN
VEN OTPOR.
OTPOR. OMOV
OMOV I ZAKON
ZAKON ZA
ZA
INDUKTIVEN
CITETIT.
INDUKTIVEN
NAIZMENI^NA
VENOTPOR.
VEN OTPOR.
OTPOR. I
LIGJI KAPACITATI-
II
OMOV
OMOV OMIT
STRUJA PR RRY-
KAPACITATI-
ZAKON
ZAKON ZA
ZA
VEN
NAIZMENI^NA
NAIZMENI^NA OMOV STRUJAZAKON
STRUJA ZA
VEN OTPOR.
MN
VEN OTPOR.
NAIZMENI^NA
NAIZMENI^NA OMOV
ALTERNATIVE OMOV ZAKON ZAKON
STRUJA
STRUJA ZA ZA & N
NAIZMENI^NA
NAIZMENI^NA
NAIZMENI^NA
Seriska vrska na STRUJA
site
STRUJA
STRUJA
tri vida V & &
Seriska
Seriska vrska
vrska na site
natre
site tri
tri vida
t vida V L VC
Lidhja
otpori.
Seriska
Seriska nseri
Omov e
vrska
vrska t
zakon
na
na lojeve
site
site tri
tri rezistorve.
vida
vida M
& M *
Seriska vrska na site tri vida
otpori.
otpori.
Ligji
Seriska
Seriska
otpori.
otpori.i Omov
Omov
Omit
vrska na zakon
vrska
Omov
Omov
zakon
site
na
zakon
zakon tri
site vida
tri vida &
otpori. Omov zakon
otpori. OmovOmov
otpori. zakonzakon Va VC I
T shqyrtojm qark t rryms te e cila jan kyur t tre
llojet e rezistorve (g. 1). Fig. 2
C Te gura 8.3.2. sht dhn diagrami vektorial (trekn-

R L dshi i rezistencs) pr kt qark. Te ai si vektor the-
melor sht marr fazori i forcs s rryms, pasi ajo
sht e njjt pr t gjith pjest e qarut VL sht si-
pas madhsis m i madh se VC, q nuk sht patjetr
Va VC VL gjithmon rast i ktill.
Prej trekndshit t tensionit OMN tohet
2
1
Va2 V L VC R 2 I 2 I 2 ZL
2
~ V2
E ZC
Fig. 1 ose
V V
I (3)
Ktu forca e rryms npr t tre llojet e rezistorve 1
2 z
R ZL
2
ZC
sht e barabart dhe sht dhn mr:

I = I0sinZt (1)
Kjo shprehje paraqet ligjin e Omit Omov zakon
pr rrymn za
alterna-
naizmeni~na struja , Omov
Omov zakon
zakon zaza
Ranjet e tensioneve n pjest e veanta t qarkut jan: naizmeni~na
tive, ku emruesi
struja z ,quhet impedanca dhe sht
Omov
Omov
Omov e ba-za
zakon
zakon
zakon za
za
naizmeni~na struja
impedancija ,
rabart me:
naizmeni~na
naizmeni~na
naizmeni~na struja
struja
struja ,, Omov Omov
zakonzakon
za za
I impedancija
impedancija ,
V IR ; V IR dhe naizmeni~na strujastruja
naizmeni~na ,
impedancija
impedancija
impedancija ,
ZC
a C C
impedancija
impedancija 2
1
z R 2 ZL
ZC
(4)
VL = IRL =IZL. (2)

Tensioni, i sjellur te skajet e t tre elementeve sh-
t i barabart me shumn e ramjeve t tensioneve n
formn vektoriale, pr shkak t ekzistimit t ndryshi- N
mit fazor ndrmjet VL dhe VC nlidhje me Va, ashtu q
mund t shkruhet: z
& & & & RL-RC
V Va VC VL (3) M
O R M
(ke kujdes, tensionet jan skalar, ktu vjenparasysh
mbledhja e fazrve t tyre t cilt paraqesin madhsi
Fig. 3
vektoriale te diagrami vektorial).
140
Te g. 3 sht dhn trekndshi i tensionit,prej ku Nse vlera efketive e tensionit alternativ st i bara-
edhe tohet relacioni pr impedancn. bart me tensioninalternativ, a do t jen t barabart
N rastin kur rezistenca e kapacitetit sht m i madh edhe forcat e rrymave?
se rezistenca e tensionit, ndryshimi fazor ndrmjet 2. Si sht ndryshimi ndrmjet rezistencs aktive dhe
rryms dhe tensionit M sht negativ. reaktive?
Prej gur shihet se pr ndryshimi e fazs vlej rela- 3. Prej ka varet ndryshimi fazor ndrmjet tensionit
cionet: dhe forcs s rryms?
RL RC 4. Nn cilin kusht ndryshimifazor ndrmjet tensionit
R
cosM ; sin M ; t skajeve t qarkut dhe rryms sht e barabart me
z z zero:
RL RC 5. Nn cilin kusht te rasti i lidhjes n seri ndrmjet re-
tanM zistorit t omit, rezistenca e kapacitetit dhe induka-
R tiv, rryma do t varet vetm prej madhsis s rezis-
Rezonanca e tensionit
Rezonancija na naponot tencs s omit?
6. ka sht rezonanca e tensionit?
Rezonancija
Rezonancija
nana
Rezonancija nanaponot
naponot
naponot
na Kratko rezime
Nse ekziston mundsi t ndryshon rezistenca induk-
Rezonancija naponot
tive dhe e kapacitetit, dhe nse mundemi ta rregulloj- Rezime Kratko
Kratko rezime
rezime
e shkurtr
Kaj Kratko
Kratko rezime
rezime
naizmeni~nata struja pokraj omskiot
m, ato t jen t barabarta, domethn: otporKaj ( ),naizmeni~nata
postoi i induktiven Z )omskiot
( omskiot i
struja pokraj
1 TeKaj
Kaj rrama
Kaj naizmeni~nata
alternative
naizmeni~nata
naizmeni~nata vestruja
pr struja rezistencs
struja pokraj
pokraj s omit
pokraj omskiot(R),
omskiot
Z Z ) i
ZL Z( Z
(6) kapacitativen
otpor otpor otpor
( )postoi
), postoi ( ).
i induktiven
induktiven ( re-Z
ekziston )(, )postoi
(edhe
otpor (,rezistenc
, postoi iinduktiven
iinduktiven
i indukative i (R =ZL)( dhe ) i) i) i
ZC
otpor t (
Postoeweto
kapacitativen na induktiven
otpor ( Z Z
kapacitativen
). Z ). (M) me|u
kapacitativen
zistenca e kapacitetit
kapacitativen otpor
(R (
=1/ZL).
otpor ( Z razlika ). ).
kapacitativen
otpor predizvikuva otpor C( fazna
domethn, rezistenca reaktive tjet e barabart me Ekzistimi
Postoeweto
Postoeweto i
Postoeweto rezistencsna nana induktiven
induktiven
indukative
induktiven i
dhe iit vo kapacitativen
kapacitativen
kapacitetit
kapacitativen
Postoeweto
ja~inata na induktiven
napredizvikuva
strujata i i
naponot kapacitativen koloto,
zero, sipas relacionit (3) npr qark rrjedh rrym mak- otpor
shkakton otpor
otpor predizvikuva
ndryshim
predizvikuva fazor fazna fazna
(M) ndrmjet
fazna razlikarazlika
forcs
razlika s (M)
(M)me|ume|u
rry-
(M) me|u
me|u
otpor
zatoa predizvikuva
tie otpori se fazna
vikaat razlika
reaktivni (M)
otpori.
simale. Dukurin e quajm rezonancs e tensionit. ms dhe
ja~inata
ja~inata na na
strujatastrujata i i
naponotnaponot vo vo koloto,
koloto,
rezonancija na napon ja~inata
Ako
zatoa votensionit
ja~inata
zatoatie
na
koloto
tie
otpori
nate qarku
strujata
otporiestrujata
se
iprandaj
vklu~en naponot
sevikaat
vikaat vikaat
ato rezistenca
i samo
naponot vo vo qu-
koloto,
induktiven
reaktivni
reaktivni otpori.
koloto,
otpori.
Kjo dukuri mund t demostrohet kshtu, q te qar- hen
zatoa
otpor,rezistenca
zatoa
tie tie
otpori
toj reaktive.
otpori
se se
vikaat
predizvikuva reaktivni reaktivni
izbrzuvawe otpori. otpori.
na
rezonancija
rezonancija na napon Ako Ako vo
vokoloto
koloto koloto eevetm
evklu~en
vklu~en vklu~en samo samo induktiven
induktiven
ku sikurse tenana
rezonancija
rezonancija g. napon
8.3.1
na
napon jan kyur kondenzatori ka-
napon Nse
Ako
naponot te
voqarku
Ako vo
za sht
S/2 koloto
predekxur ja~inatavklu~en rezistoru
samo samo indukativ,
induktiven
na izbrzuvawe
strujata, induktiven
a akona na
otpor, otpor, toj toj predizvikuva
predizvikuva izbrzuvawe
paciteti i t cilitndryshon, kurse induktiviteti i kale- ai shkakton
otpor, otpor, tojshpejtimtoj tpredizvikuva
predizvikuva tensionit tizbrzuvawe
tensionit S/2 para
izbrzuvawe na na
e naponot
vklu~en
naponot S/2
samo
za S/2
S/2nse
kapacitativen
pred ja~inata na otpor
strujata, toj a ako
mit e ndryshojm me futjen osenxjerrjen e kalemit te forcs
naponot naponot
predizvikuva za S/2zapred
za
s rryms, por
pred
docnewe pred ja~inata
sht
ja~inata kyur
ja~inata
na
na strujata,
vetm
na strujata,
na strujata,
naponot za S/2
a
rezisto-
a ako ako
voa ako
e vklu~en
e evklu~en vklu~en samo samo kapacitativen
kapacitativen otpor otpor toj
tojtoj
brthama e kondenzatorit t zbrthyeshm. Nse n eriodnos
i vklu~en
kapacitetit ai
samoshkakton
samo vones t
kapacitativen
kapacitativen tensionitotpor pr S/2
otportoj
na ja~inata
predizvikuva nadocnewe
strujata. na naponot S/2
za S/2
S/2 vo vo
vend t rezistorit n qark sht kyur llamb, n kush- n
predizvikuva
lidhje me forcn
predizvikuva
predizvikuva
Impedancija
docnewe
( e erryms.
docnewe docnewe
vkupen
na
na naponot naponot
na naponot
otpor
zaS/2za vo
za seriski
kaj
vo
odnos odnosna na
ja~inataja~inata na na strujata.
strujata.
te kur rezistort reaktiv do t barazohen, llamba do t Impendenca
odnos
vrzaniteodnos na
na ja~inata(trizja~inata
) sht ( erezistenca
na strujata.
na strujata. e prgjithshme te
Impedancija
Impedancija ( evida vkupen otpori,
eerezistorve,
vkupen otpor dadena
otpor kaj kaj so
seriski
seriski
ndrion maksimalisht. lidhja Impedancija
Impedancija n seri e
vrzanitetritri
vrzanite tre
( (
llojeve
trivida
vkupent vkupenotpor
vidaotpori,
otport
kaj
otpori,dadena dh kaj
seriski seriski
dadenaso so so
relacijata:
vrzanite vrzanite tri vida vida otpori, otpori, dadena dadena so
Nse te qarku me rrym alternative jan kyur m 2
relacijata:
nrelacijata: 1 .
shum rezistor t omit, m shum rezistor t kapacite- merelacijata:
relacionin z R 2 ZL
ZC Omov zakon
relacijata:
tit, dhe m shum rezistor induktiv, do lloj n vean-
Za seriski vrzanite otpori vaì
za naizmeni~na
Zaseriski
seriski struja,otpori spored kojvaì ja~inata nazakon
ti duhet t mblidhet pra pastaj t prdoret relacioni pr PrZa
Za seriski
lidhjet
Za
seriski nvrzanite
seri tvrzanite
vrzanite rezistorve
vrzanite otpori
otpori
vlen
otpori
vaì vaìligji
vaì
Omov iOmov Omov
Omit
Omov zakon
pr
zakon zakon
strujata
za ( )
naizmeni~na e
zaalternative,
naizmeni~nadadena so
struja,struja, spored spored koj ja~inata na
ligjin e Omit pr rrymn alternative, prkatsisht t vi- rrymn
za za naizmeni~na
naizmeni~na sipas
struja, t
struja, cilit
spored sporedkojkoj
forca ekoj ja~inata
rryms
ja~inata na na na
(I)
ja~inata
zatohet diagrami vektorial. strujata
strujata
sht strujata
dhn ( ) e( ) e
dadena dadena so so
strujata ( ) me: ( ) e dadena
e dadena so so
V V
I
Pyertje, detra, aktivitete 1
2 z
R 2 ZL
ZC
1. Skajet e njzada~i,
kalemi q aktivnosti
ka induktivitet t madh, jan Koga seriski se vrzani trite vidovi otpori, i
Pra{awa,
kyur s pari t tensionit njkahsh t prhershm, Koga Kur nKoga
e Koga seri jan
doterano:
seriski lidhur
seriski set tre llojet
vrzani e vidovi
rezistorve,
trite
niz vidovi
koloto otpori,
te~e i
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti Koga
seriski se se
seriski vrzani
se
vrzanivr
rzanitrite
trite trite
vidovi vidoviotpori,
i i i
otpori,
otpori,
kurse pastaj t
Pra{awa,
Pra{awa, tensionit
zada~i, alternativ.
zada~i, aktivnosti
aktivnosti e doterano:
doterano:
edoterano: niz koloto te~e
edhe edoterano:
maksimalna
sht rregulluar: L
nizniz
1 niz
, npr
struja.ZNastanala
koloto
kolotokoloto
rezonancija
qarkun
te~e
te~e
rr nate~e
napon. ZC
maksimalna
maksimalna struja.
struja. Nastanala
Nastanala rezonancija
rezonancija na
maksimalna
maksimalna struja.
struja. Nastanala
Nastanala na na na
rezonancija
rezonancija
jedh rrym
napon.
napon.
napon.napon. maksimale. Ka ndodhur rezonanca
e tensionit.
141
RABOTA
RABOTA RABOTA
II I MO]NOST
MO]NOST
MO]NOST NA
NA NA
RABOTA
RABOTA I MO]NOST
I MO]NOST NA
NA
NAIZMENI^NATA
NAIZMENI^NATA
RABOTA
NAIZMENI^NATA STRUJA
I STRUJA
MO]NOST
STRUJA NA
8.4. RABOTA
PUNA DHE
NAIZMENI^NATA
NAIZMENI^NATAIFUQIA E
STRUJA
STRUJA
MO]NOST NA Puna e rryms elektrike numerikisht sht e barabar-
NAIZMENI^NATA
RRYMS STRUJA
ALTERNATIVE t me syprinn e siprfaqes s hijezuar. Nga ana tjetr,
NAIZMENI^NATA STRUJA
mund t tregohet se ajo syprin pr kohn prej nj pe-
Kur npr ndonj qark rrjedh rrym alternative te riode T sht e barabart edhe me syprinn e drejtkn-
pruesit e qarkut lirohet nxehtsi. Kjo do t thot dshit, t shnuar me tehe t gjelbra, por brinjt e t ci-
se rryma alternative, njjt sikurse edhe njkahshe lit jan perioda T dhe
, P0/2, domethn:
0
e prhershme, kryen pun. Pasi tensioni dhe forca e P0 I 0 V0
rryms alternative vazhdimisht ndryshon gjat kohs T T I ef Vef T (2)
dallojm: fuqi momentale, maksimale dhe efektive t 2 2 2
rryms alternative. Nse barazimi thjeshtohet me T, tohet se n kt rast
Kolo so omski otpor fuqia e rryms alternative sht e barabart me prod-
Kolo
Kolososo
omski
omski
Kolo
Kolootpor
otpor
so omski
so me
omski otpor
otpor t omit himin e vlerave t efekteve t tensionit dhe rryms:
Qarku rezisenc
Kolo so omski otpor
Kolo so omski otpor P = Ief . Vef. (3)
Nse te qarku sht kyur vetm rezisoriKolo aktiv
Koloso(iso Kolo so otpori
reaktivni
reaktivni reaktivni
otpori otpori
Kolo so
Kolo so reaktivni
reaktivni otpori
otpori
omit), prkatsisht induktiviteti i vogl i paprllshm, KoloQarku so reaktivni otpori
por nuk shtkyur kondenzator, vlera momentale e Kolo me rezistenc
so reaktivni reaktiv
otpori
fuqis, sipas ligjit t Xhul-Lencit sht: Shprehja (3) pr fuqin e rryms alternative nuk vlen
Pt
pr rastin kurte qarku sht kyur rezistori indukativ
I V I 0V0sin 2Zt P0 sin 2 Zt (1) dhe i kapacitetit. Ather ndrmjet tensionit dhe rry-
dhe sht tuar ashtu q jan shumzuar vlerat mo- ms ekziston ndryshim fazor j dhe jan dhn me
mentale t forcs s rryms dhe tensionit
V = V0sinZt dhe I = I0sin(ZtM) (5)
(V V0 sin t dhe I I 0 sin t ).
Fuqia momentale sht ather e dhn me:
Fuqia momentale ndryshon prej vlers 0 pra deri
P0=I0V0-vlera maksimale dhe gjizhmon sht pozi- Pt I V I 0V0sin t sin t - M
tive, pasi: I 0V0
>cosM cos2Zt M @
2
sin 2 Zt >0. prkatsisht
I, V,P\ P P0 sin 2 Zt
Pt I ef Vef cos M I ef Vef cos2Zt M
+ + +
I P0
Sikurse shihet vlera momentalee fuqis prbhet prej
dy komponenteve. E para sht konstante dhe nuk va-
T ret prejkohs. Ajo komponent
aktivna
aktivna quhet mo}nost.
aktivna
mo}nost.
mo}nost. fuqia aktive.
aktivna mo}nost.
aktivna mo}nost.
T t Komponenta edyt e fuqisaktivna
momentale ndryshon me
mo}nost.
4 frekuenc t dysht dhe mund t jet mo}nost.
aktivna pozitive ashtu
V
I q edhe negative.
Fig. 1. Varsia e fuqis momenttale e rryms alternative Oscilimi i fuqis te qarku duhet t kuptohet n kt
prej kohs, kur nuk ekziston ndryshimi i fazs mnyr: te qarku q prmban rezistenc induktiv, e
katrta e par e periods T, kur rryma zmadhohet,
Varsia grakr r fuqis momentalr prej kohs (g. 1), fusha magnetike rritet dhe pjes e energjis t burimit
n kt rast kur nuk ekziston asnj rezistenc reaktiv, shndrrohet n energji t fushs magnetike n qark.
pra as ndryshimi fazor ndrmjet rryms dhe tensionit, N momentin t=T/4 enegjia e fushs magnetike Um e
e ilustrojm at fuqi pozitive. ka vlern e tijmaksimale. Kahja e
142
vlers maksimale. Kahja e ktill e bartjes s energ- Prej barazimit (5) si prej gurs 2 sht e qart sa sh-
jis llogaritet pr pozitive, kurse fuqia momentale q t m i vogl ndryshimi fazor ndrmjet tensionit dhe
e karakterizon shpejtsin e bartjes s energjis, do t rryms, d.m.th., sa m i vogl sht tensioni reaktiv,
jet pozitive. aq m e vogl sht fuqia reaktive.
Te gjysma e dyt e e periods s katrt, kur rryma Te rasti jo real i rastit ideal, kur te qarku ekzistonve-
zvoglohet, prej vlers maksimale n zero, energjia tm rezistenc reaktiv pr shembull, induktiv, M=900,
e fushs magnetike prej qarkut kthehet te burimi, q barazmi (5) kalon n:
llogaritet pr kahe negative t bartjes s enegjis, pra
prej atje edhe fuqia momentale negative. Kjo do t
thot se pr nj gjysm prej periods s rryms, ener-
P t
I ef Vef cos 2Zt 90 0 , (6)
gjia kryen nj cikl t plot t shndrrimeve, d.m.th.,

gjith oscilimin,q i prgjigjet frekuencs s dyfusht pra varsia e fuqis momentale sht dhn n g. 1.
t fuqis momentale.
Proces krejtsisht analog nse te qarku sht kyur re-
V, I, P P P
zistor i kapacitetit, vetm q ather energjia e burimit + + +
pr kohn prej (1/4) T shpenzohet pr krijimin e ener- V
I
gjis maksimale t fushs elektrike.
Prej ksaj q u tha mund t prfundohet se komponen- S 2S
reak- 2 Zt
ta e dyt e fuqis varet prej rezistencs reaktive te qar-
tivna mo}nost
ku, dhe prandaj quhet fuqia reaktive. Fuqin reakti- P _ V P _
ve e karakterizon shpejtsia e procesit reverzibil t sh-
kmbimit t energjis ndrmjet burimit t FEM reak-dhe
ndryshimit t fushs magnetike ose reak-
elektrike. Fuqia Fig. 3. Fuqia e rryms alternative gjat M S/2
tivna
tivna mo}nost
aktivemo}nost
e prcakton shpejtsin e krijimit t energjis
elektrike n lloje tjera t energjis (e brendshme-t Te grakoni shihet se sa ka fuqi pozitive, aq ka edhe
nxehtsis, tdrits, mekanike ose kimike). negative.
Nuk ka fuqimaksimalna
Sredna, e cila do t jet
i ereaktivna
shfrytzuar.mo}nost na
naizmeni~nata struja
V, I , P
P P Fuqia e mesme, maksimale dhe reaktive e rry-
+ + + ms alternative
V I Sredna,
Sredna,maksimalna
maksimalnai ireaktivna
reaktivnamo}nost
mo}nost nana
M
naizmeni~nata
naizmeni~nata struja
Nprmjet shprehjes pr fuqin momentale t rryms
struja
2S Zt alternative (relacioni 8.4.) mund t njehsohet fuqia
- - -- mesatare, dhe at pr nj period prej oscilimit t rry-
ms, pra njehsimet teorike tregojn se:
Fig. 2. Varsia e fuqis e rryms alternative prej Zt,
kur nuk n qark ekziston ndryshim i fazs ndrmjet Pef = IefVefcosM (7)
tensiont dhe rryms
Vrejm se fuqia mesatare pr nj period sht e ba-
rabart, n realitet, t fuqis aktive. Fuqia aktive matet
Varsia grake e fuqis momentale gjat ekzistimit t me volt, si edhe njsi m t madhaja se vat, megavat,
rezistencs reaktive sht dhn n g. 2. gigavat etj. sht e zakonshme se me fuqi t vlers al-
ternative ta nnkuptojm kt
143
Primer zada~a
Primerzada~a
Primer zada~a
zada~a
fuqi aktive. Sikurse q vrehet, kjo fuqi, prve prej Primer
Primer zada~a
Shembull detyr
madhsive t tensionit dhe fuqis s rryms, varet Te qarku me tension 220 V dhe frekuenc 50 Hz sh-
edhe prej ndryshimit t fazs ndrmjet tensionit dhe t kyur kalem me induktivitet L=0,127 H dhe rezis-
forcs s rryms,
koeficient m sakt prej (cos M). Ky faktor sh-
na mo}nosta. tor me rezistenc R=30 :, Caktoni rezistencn aktive,
pesh quhet koecienti i fuqis. impedancn, komponentn aktive dhe reaktive t ten-
koeficient
koeficient
koeficient namo}nosta.
na
na mo}nosta.
koeficient na mo}nosta.
mo}nosta.
N elektroteknik, sipas analogjis s rryms s drej- sionit, si edhe fuqin
r aktive dhe reaktive.
t, futet edhe kuptimi pr fuqi t prgjithshme (maksi- sht dhn: V=220 V; f= 50 Hz; L= 0,127 H; R = 30 :
male) S t rryms alternative, baraz me me prodhimin Zgjidhje:
e efekteve t vlerave t tensionit dhe forcs s rryms.
RL = ZL = 2 S500,127 = 39,87 :
S = VefIef (8) z R 2 R L2 900 1689,61 | 50 ;
V
Po ashtu indekset nuk shkruhen, pra sht S = VI. I 4,4 A; V a RI 132 V;VL=ZLI= 175,42 V
z
Pr dallim prej fuqis aktive, kjo fuqi matet n njsi
S=IV= 968 V A; P= IV cos M =968 0,6 b pasi
volt-amper (VA). Koecienti i fuqis tregon cila pjes
e fuqis s prgjithshme sht aktive. Sa sht n qark cos M=P/z= 30/50 =0,6;
m i madh rezistenca reaktive, aq sht cosM m i vo- Q S P
2 2
774,4 var
gl, dhe m e vogl sht fuqia aktive.
Pra{awa,
Pra{awa,zada~i, aktivnosti
zada~i, aktivnosti
S Pra{awa, zada~i, aktivnosti
Q
1. Nn cilin kusht mundet energjia elektrike, e cila te
M qarku me rrym alternative shndrrohet n nxehtsi,
t jet e barabart me zero?
P
2. ka mendoni, fuqia aktive a sht m e madhe n
Fig. 4. Diagrami vektoria i fuqis kushte t rezonancs s tensionit?
Rezime e shkurtr
Zmadhimi i rezistencs reaktive, domethn zmadji-
mi i fuqis reaktive Q. Kjo do t thot te diagrami
Te rryma alternative dallojm fuqi momentale, maksi-
vektorial i fuqis (g. 4), komponenta e dyt sht fu-
reaktivnata mo}nost male dhe mesatare.
qia reaktive t dhn me
reaktivnata mo}nost Fuqia momentale e rryms alternative varet prej asaj
Q = VefIef sin M
reaktivnatamo}nost
reaktivnata mo}nost
mo}nost (9) se far rezistence sht kyur n qark.
reaktivnata
Nse te qarku sht kyur vetm rezistori i omit, fu-
Prej diagranit sht e qart se S2 = P2 + Q2 . qia momentale tohet si prodhim prej vlerave efekto-
Fuqia reaktive matet me njsi var. ve t tensionit dhe rryms. Ajo gjithmon sht pozi-
Pr matjen e fuqis aktive ekzistojn instrumente tive dhe ndryshon prej vlers 0 deri te vlera maksima-
vatmer. Fuqia maksimale matet si prodhim prej rry- le, e tuar si prodhim prej vlera t amplituds s ten-
ms s matur dhe tensionite rryma alternative. Koe- sionit t rryms.
cienti i fuqis (cos Msht me rndsi t madhe prak- Nse te qarku sht kyur edhe rezistori reaktiv, furia
tike, te t gjitha makinat elektrike dhe instrumente sht aktive dhe reaktive.
(veanrsisht te elektromott) tentohetai t ket vler Fuqia mesatare sht e barabart me aktive dhe sh-
m t madhe, me t ciln zmadjohet koecienti i ve- t dhn me:
primit t dobishm te makinat.
Pef = Ief Vef cosM.
144
8.5. TRANSFORMATORI het fuqia (kujtohuni P=VI). Kjo do t thot se, q t

zvoglohet rryma, duhet t zmadhohet tensioni.dhe
Induksioni elektromagnetik ka gjetur zbatim edhe te tensionit.
instrumentet q shrbejn pr shndrrimin e tensione-
ve t larta n rrym alternative n t ult, ose anasjell- Shembull. Nj fuqi e njjt prej 1000 W mund t to-
tas, prej t zltave dh t larta. het nse merret tension prej 20 V dhe forc e rryms
Ato instrumente quhen transformator (g. 1). Pse prej 50 A, ose tension prej 2000 V dhe forc t rryms
sht e nevoshme transformacion i ktill dhe si jan prej 0,5 A. Por, duke pasur parasysh relacionin pr lir-
ndrtuar kto instrumente? min e nxehtsis, pr t njjtin shembull, te rasti i yt
kurrryma sht 100 her m e dobt, humbjet e ener-
gjis pr t njjtn koh dhe prues i njjt jan 10
000 her m t vogla.
N teknik gjat bartjes s rryms shfrytzohen shu-
m tensione t larta prej 3300 V pra edhe deri 400 000
V. Sa m t gjata jan aq duhet t jen tensionet m
t larta.
Nga ana tjetr, tensionet e atilla t larta jan t

rrezikshme pr jet. Gjithashtu, t gjitha instrumen-
tet e rndsishme teknike q i shfrytzojm punoj-
Fig. 1. Transformatori n me tensione shum t vogla. Domethn, rrymat
e e tensionit t lart duhet t transformohen n ten-
Energjia elektrike duhet t bartet n largsi t mdhaja
prej centraleve elektrike deri te shtpit ose fabriave. sion m t ult (g. 2).
Te jo sht prparsi e saj themelore n lidhje me llojet Ndonj her te i njjt instrument sht e nevojshme
e energjive tjera. Por, gjat bartjes s rryms nj pjes t shfrytzohen tensione t ndryshme. Tetelevizori,
e saj ,,humbet pr shkak t nxemjes t pruesve. pr shembull, pr dhnjen e gypit elektronik sht i
Humbja e energjis pr nxemjen e pruesve, me nevojshm tension m i ult prej tensionit t prfor-
kohn t, sht dhn me relacionin pr nxehtsin e cuesit t tij. Prandaj sht e nevojshme transformimi
Xhulit W: i tensionit, kurse me t edhe transformimi i rryms.
W = I2Rt
Nxemja e pruesve sht aq m e madhe sa jan m

t mdhaja rezistenca e pruesit R dhe forcs s rry-
ms I q rrjedh npr t. Domethn. q t zvoglo-
het nxemja, duhet t zvoglohen rezistenca ose forca
e rryms. Rezistenca mund t zvoglohet me zmad-
himin e prerjes trthore t pruesit. Por,ajo sht e
shtrenjt, por sht e mundshme vetm n largsi t
vogla: pruest e atill do t jen me mas t mad- Fig. 2. Transformatort genden n afrsi t shtpijave
he. Kshtu kjo rrug e zvoglimit t humbjes s ener- tona. Ato rrymn e dobt me tension t lart e shndrroj
n n rrym t fort me tension t ukt.
gjis elektrike n largsi t mdhaja shkohet nga zvo-
glimi, i forcs s rryms elektrike. Por, gjat bartjes Transformatori punon nprincipin e induksionit
duhet t ru- elektromagnetik. Ai prbhet prej dy qarqeve-pri-
mar- (hyrs) q sht e lidhur me konsumatorin.
Qarku primardhe sekundar jan mbshtjell n
brthamn e hekurit t prbashkt (shihe gurn 3).
Brthama pr
145
bhet prej shum pllakave t hekurit t holl, t ngji- Vp np

tur ndmjet veti me izolator. Kshtu i largohemi in- (1)
dukimit t rrymave shakullore te hekuri, q vetm do Vs ns
ta nxen brthamn e transformatorit me t ciln do t Nga ana tjetr, pasi mund tllogaritet se fuqia e prima-
humbet energjia. rit sht Pp=IpVp sht e barabart me fuqin e sekun-
Kur qarku primar do t kyet te burimi i tensionit al- darit Ps=IsVs (nse nuk prllen humbjet e energjis),
ternativ, npr qarkun rrjedh rrym me ndryshim sinu- pr transformatort do t vlejn kto barazime:
soid t madhsis. Pr shkak t karakterit ndryshu-
es te brthama krijohet fusha magnetike e ndryshu-
Vp np
; IpVp = IsVs
eshme. Kjo fush magnetike e ndryshueshme sht Vs ns
shkaku pr indukimin e tensionit alternativ te qarku vijon
sekundar (g. 3).
Vp Is Ip ns
L1 L2 ; (.2)
Vs Ip Is np
Kjo do t thot, nse numri i mbshtjellsve te prima-
V1 V2 ri sht m i vogl prej numrit t mbshtjellsve te se-
kundari, tensioni te primari transformohet n tension-
m t lart (np < ns dhe Vp< Vs ) por ather forca e
Tr rryms te primari do t jet m e fort se rryma te se-
np ns
kundari Ip> Is. E mudshme sht edhe anasjelltas, ten-
sioni me transformatorin t zvoglohet, kurse forca e
Fig. 3
rryms t zmadhohet. Kjo bhet te transformatori te i
cili np > ns .
Raporti ndrmjet tensionit te qarku primar Vp dhe ten- Transformimi i rryms sht shfrytzuar te disa instru-
sionit te qarku sekundar Vs sht i barabart me ra- mente, sikurse jan instrumentet pr saldim. Na do ta
portin ndrmjet numrit t mbshtjellsve n1 t kalemit demostrojm me provn t dhn te g. 6
primar dhe numrit t mbshjellve t kalemit sekun- Primari te transformatori i zbrthyeshm lidhet me
dar n2: burim t rryms alternative (regler transformator) . Si
sekundar i transformatorit sht vendosur vetm n
nj metal i holl q sht vn
400 000 V
R fabrika
16 000V
shtpia
elektri~na f 220 V ndrm-

centrali transfor- nnstacioni i transfo-
largpruesi largpruesi jet do faze
elektrikSl.5. [ematski
matori prikaz na prenosot na strujata od centralite rmatorit, do
mund t
potro{uva~ite
dhe zeros
ket edhe m shum
Fig. 5. Paraqitja skematike e bartjes s rryms prej centraleve deri tekonsumatort
Sl.5. [ematski prikaz na prenosot na strujata od centralite do potro{uva~ite
Sl.5.
Sl.5.[ematski
[ematskiprikaz
prikaznanaprenosot
prenosotnanastrujata
strujataododcentralite
centralitedodopotro{uva~ite
potro{uva~ite
146
pak kallaj. Pasi te qarku sekundar indukohet rrym 2.Te automobilat shfrytzohen instrumentet t quaj-
shum e fort (ns=1, por np=500), ajo e nxen pruesin tura ,,bobina. Te ato te qarku primar sht kyur aku-
dhe metali shkrihet. mulatori (12 V) por edhe ndrprers special elektro-
magnet q mndson ndrpreje t prhershme t rry-
ms. Sa duhet t jet numri i mbshtjellsve te kale-
mi sekundar q t mundsohet timi i tensionit prej
metali i
12000 V, q mundson xixllim dhe ndezja e avullit
shkrir
t benzinitte motori.
3. sht e nevojshme t shfrytzoni llamb prej 24 V,
Tr por keni prues t rryms prej 120 V dhe shndrrues
laboratorik t tensionit q paraqet lloj t transformato-
rit. Si sht raporti i numrit t mbshtjellsve te prima-
ri dhe sekunadri te instrumenti i ktill?
Fig. 6 5. Transformator njfazsh i cili te sekunadari ka 110
mbshtjellsa sht kyur n rrjet me tension 220
V. Sa sht numri i mbshtjellsave dhe FEM te se-
Madhsi e rndsishme zike te transformatori sh- kundari, nse koecienti i transformatorit sht 10.
t koecienti i veprimit t dobishm (KVP) q pr- (Mekoecient t transformatorit nnkuptohet rapor-
kuzohet si raport ndrmjet fuqis te qarku sekundar ti ndrmjet numritt mbshtjellsve te sekundari dhe
dhe fuqia te qarku primar, zakonisht e shporehur me numrit t mbshtjellsve te primari).(prgj.: Np=1000,
prqindje: FEMs=Vc=22 V).
I sVs
KVP 100% (3)
I pV p Rezime e shkurtr
Transformatort kan KVP dhe deri 98%. Transformatort jan isntrumente te t cilt sht
rryma q tohet prej centraleve elektrike mundet disa shfrytzuar
Kratko dukuria e induksionit elektromagnetik.
her t transformohet (gura 5), pastaj t jet e shfry- Kratko rezime
rezime
Transformatori prbhet prej dy qarqeve: primar
tzueshme. Te centralet e e sotshme gjenerohen rryma qsht lidhur meburimin e tensionit alternativ dhe
trefazshe, ku t gjitha tre fazat transformohen n m- sekundar te icili, zakonisht, gjendet konsumatori.
nyr e prshkruar m lart. Kt dy qarqe jan induktivisht t lidhura nprmjet
brthams s hekurit t prbashkt. Ndryshimet e rry-
Pyetje, detyra, aktivitete ms te primari shkaktojn krijimin e fushs magne-
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti tike t ndryshueshme, q bartet nprmjet brthams
1. Sa rrym rrjedh npr llambn re g. 7. Sa tension s prbashkt dhe te sekundari te i cili indukohet for-
gjendet te skajet e saj? Nse llamba ka fuqi prej 10 W, c elektromotore sipas ligjit t Faradeit pr induksio-
a do t ndrion me shklqim t plot? nin elektromagnetik.
Raporti i tensionit te primari prball tensionit te se-
kundari sht i barabart me raportin ndrmjet numrit
t mbshtjellsve te primari dhe numrit t mbshtjel-
lsve te sekundari.
12 V
-
+
100 mbshtjellse 10 mbshtjellse

Fig. 7
147
8.6. ELEKTRI^NO OSCILATORNO
8.6. ELEKTRI^NO
KOLO. 8.ELEKTROMAGNETNI
Oscilimet elektrike dhe valt, rryma alternative
OSCILATORNO
KOLO. ELEKTROMAGNETNI
OSCILACII
OSCILACII
8.6. QARKU OSCILATOR ELEKTRIK. P
OSCILIMET ELEKTROMAGNETIKE t=0 + C
L analoge
_ pozita
Oscilimet elektromagnetike personale baraspeshe
Ndrmjet dukurive t ndryshme elektrike veanrisht C

T L
vend t veant kan oscilimet elektromagnetike, ku t analoge
4 pozita
madhsit elektromagnetike (mbushja, forca e fushs
baraspeshe
elektromotore, induksioni magnetik etj.) ndryshojn
elek-
me kohn (sipas ligjit t sinusit). _ C
tri~no oscilatorno kolo. elek- T L analoge
Pr mbshtjen
tri~no e oscilimeve
oscilatorno t ktilla sht inevojshm
kolo. t pozita
2 +
sistem i caktuar t cilin e quajm qark oscilues elek- baraspeshe
trik.Kjo sht qark izakonshm te i cili n seri ja n
lidhut reistor induktiv, i kapacitetit dhe i omit (pjest T L
C
t 3
m trndsishme jan kalemi induktiv dhe konden- 4 analoge
zatori). pozita
Prmendim se edhe gjeneratort r rryms alternati- baraspeshe
ve jan gjithashtu burime t oscilimeve harmonike t + C
t=T L
madhsive zike, megjithat frekuencat e ktyre mad- _ analoge
pozita
hsive q jankrijuar jan shum t ulta prej oscili- baraspeshe
meve q tohen te qarqet ideale oscilatore, te t cilt Slika 1
supozohet se nuk ekzistonrezistenc e omit Ro0. Fig. 1 1
Slika
Kuptohet, ky supozim nuk sht ral, por shpesh
n rastin kur rezistenca e kapacitetit dhe indukues jan Pas maksimumit t arritur rryma llon t bie, kurse
shum m t mdha se i omit, dhe qarku oscilator ide- FEM e vet induktimit ka tension t atill q tenton ta
al i dhn mund t llogaritet pr ideal. zvoglon ramjen e rryms, pra domethn kahja sht
Pas kyjes s ndrprersit, npr qark llon t rrjedh gjithashtu sikurse kahja e rryms paraprake. Kshtu,
rrym. Paraqitet edhe fusha magnetike, por pasi rry- pas kalimit t kohs prej gjysm periode (t=T/2), kon-
ma rritet paraqitet edhe FEM e vet induksionit, q denzatori prsri sht elektrizuar, ndrmjet mbsht-
kundrshton rritjen e rryms, prkatsisht t rritjes s jellsve t tij prsri sht vendosur fush elektrike,
uksit magnetik t fushs magnetike t paraqitur. N por me shenj t kundt. Gjendja sht analoge si e spi-
momentin t=T/4, rryma e arrin vlern e saj maksima- rales kur ajo sht maksimalisht e trhequr dhe prsri
le, dhe gjith energjia shndrrohet n energji e krijimit ka energjipotenciale maksimale.
t fushs magne-tike. Kjo gjendje prgjigjet s spira- Procesi prsri rrjedh, por tani n kahen e kundrt.
les kur ajo gjendet n baraspesh dhe ka energji kine- Prsri llon t rrjedh rrym, q krijon fush magne-
tike maksimale. tike rritse t cils i kundrshton FEM e vet induksio-
nit, pra te magneti t=3T/4, rryma e arrin maksimumin,
gjith energjia sht shndrruar n energji t fushs
magnetike.Pastaj, pr shkak t ramjes s rryms, pa-
raqitet FEM e vet induksionit e cila i kthen mbushjet
te mbshtjellsit e kondenzatorve, dhe pas mbarimit
t gjith periods vendoset gjendja sikurse n llim.
Edhe
148
procesi prsritet m tej. Skema e dhn te gura 2 mund ta mundson kt.

N mnyr analoge oscilimit t spirales, ku, nse nuk
kemi llogari t humbjeve tl frkimit, vjen deri te shn-
drrimi i prhershm i energjis potenciale mekani-
ke n kinetike dhe, anasjelltas, te qarku oscilator elek-
trik ideal vjen deri te shndrrim i prhershm i ener-
gjis s fush elektrike n energji t fushs magneti-
H C
ke dhe anasjelltas. G
Tomsonova relacija
Tomsonova relacija
Tomsonova Tomsonova
relacija Tomsonova relacija
Relacioni i Tomsonit
relacija O
Tomsonova relacija A B L 1 L2
Sikurse tregon teoria, perioda e oscilimit te qarku os-
cilator ideal (Ro0) prcaktohet me kushtin e barazis Fig. 2. Fitimi i oscilimeve elektrike
s rezistorve reaktiv t solenoidit dhe kondenzatorit:
1 1
ZL ; Z2 (1) Te skema qarku oscilator prbhet prej kondenzatorit,
ZC LC i cili sht tuar kur 3 kondenzator prej nga 58 PF t
Frekuencn Z zakonisht e shnojm me Z0 dhe e qu- cilt jan lidhur paralele, dhe kalem me amdhsi t in-
ajm frekuenca rrethore personale e qarkut oscilator, dukrivitetit L (2400 mbshtjellsa). Kshtu ky qark os-
sipsa lidhjes s njohur me periodn dhe frekuencs s cilator mundson timin e oscilimeve me madhsi t
dhn me: periods T, d.m.th., me frekuenc t vog.
2S Oscilimi tohet n at mnyr q kondenzatori C lid-
Z0 2Sf 0 (2) het me burimin e tensionit t drejt prej 40 V deri 50
T0 V. Kalemi L1 sht lidhur induktivisht me kalemin e
pr priodn e vet T0 prkatsisht frekueca e vet f0, dyt me numr t vogl t mbshtjellsve L2, ashtu q
oscilimet te qarku primar shndrrohen n oscilime t
1
nprmjet Z 02 ; tohet: rryms te qarku sekundar me period t njjt si edhe
LC perioda e qarkut primar. Ajo period sht relativisht
1 e madhe, e krahasueshme me periodn e oscilimeve t
f0 ; T0 2S LC (3) veta t shigjets s galvanometrit G.
2S LC
N kushtet kur kto perioda do t jen t barabarta
Formula (3) njihet
Tomsonova n zik si
relacija za relacioni i Tomsonit do t ndodh rezonanca, ashtu q shigjeta e instrumen-
sopstvenata
Tomsonova
pr frekuencnza
relacija
Tomsonova za
relacija
e vet (periodn)
sopstvenata
za tit maksimalisht do merr oscilimete e qarkut oscila-
oscilator.sopstvenata
frekvencija
Tomsonova frekvencija
relacija
Tomsonova (periodot) nae qarkut
relacijasopstvenata
zana oscilatornoto
sopstvenata
(periodot)
frekvencija oscilatornoto
(periodot) na oscilatornoto
Prej
kolo.
frekvencijakolo. kti baraziminashihet
(periodot) qart se, pr vlera mjaft t tor. Q t arrihet rezonanc e atill, duhet t bhen m
oscilatornoto
frekvencija (periodot)
kolo. za na oscilatornoto
kolo. vogla t induktivitetit dhe kapaciteti
Tomsonova
kolo.
relacija te qarku oscilator shum kombinime t rezistencs s kapacitetit dhe t
sopstvenata
i dhn, mund t tohen oscilime me frekuenca t lar- induktivitetit te pranuesi. Kur do t rregullohen osci-
frekvencija (periodot) na oscilatornoto
kolo.
ta prej miliona herca dhe m t mdhaja. limet elektrike t primarit t jen me frekuenc afr
deri te oscilimet mekanike t galvanometrit,tregohet
Eksperiment se gjat hudhjes s kaluesit n pozitn B, shigjeta e
galvanometrit oscilon. Oscilimi bhet meamplituda
Eksperiment
Q t mund t
Eksperiment eksperimentohet oscilimet elektrike t aq t vogla, domethn ai sht eksperiment real dhe
Eksperiment
lira sht e nevojshme t formohet wark osclator elek- vjen deri te ngulfatja.
EksperimentEksperiment
trik me frekuenc t vet t vogl dhe sipas mundsis
Eksperiment
sa m pak ngulfatje.
149
Pridu{eni oscilacii
Oscilimet e ngulfatura
Pridu{eni oscilacii sht e qart se si sht m i madh rezistenca e omit te
Pridu{eni oscilacii qarku oscilator i dhn, ngulfatja ndo
Oscilimet ga eksperimenti paraprak jan t ngulfatur, dhn m leht.
nuk sht e mundshme krejtsisht t eleminohet rezis- Pra{awa, zada~i, aktivnosti
tenca e omit. Amplituda e oscilimit t galvanometrit Pyetje,
Pra{awa, detyra, aktivitete
zada~i, aktivnosti
Pra{awa, zada~i,
aktivnosti
jan m t vogla.
r 1. Prej cilve elemente prbhet qarku oscilator elek-
V trik m i thjesht?
2. Prej ka varet frekueca personale e qarkut oscilator
elektrik? Ajo si do t bhet m e lart?
3. Kondenzatori me kapacitet 1200 pF sht elektrizu-
ar me bateri deri te tensioni prej 500 V. N momentin
t=0 ndrpritet kontakti me baterin, kurse kondenza-
t
tori lidhet me kalem t induktivitetit 75 mH. T cakto-
het: a) mbushja llestare e kondenzatorit; b) frekuenca
Fig. 3
dhe perioda e oscilimit te qarku. Ndihm: a) Mbushjen
e caktoni nprmjet lidhjes ndrmjet kapacitetit, tensi-
Nse dshirojm ta tojm oscilogramin karakteristi- onit dhe mbushjes - prgj. 6.10-7 C. b)Prdorni relacio-
kpr oscilimet e ngulfatura (g. 3), ather bhet ske- nin e Tomsonit. Prgj. F=17 kHz.
m eksperimentale tdhn n g. 4.
Rezime e shkurtr
Kratko rezime
L Kratko rezime
Y-pllaka e Oscilimet elektromagnetike krijohen te qarku te i cili,
Kratko rezime
Kratko rezime
sekndar i Is p
mnjanimit
a C prve rezistorit t omit, jan kyur edhe kondenza-
indikatorit k
t
l oscilogra- tor dhe kalem.
t katodik Qarku oscilator elektrik ideal sht qark me rezistenc
t omit t papllshm.
g. 4
Te qarku oscilator ideal rregullisht vjen derite shndr-
Me kt skem, mbushja e kondenzatorit kryhet me rimi i energjis prej elektrikes ndrmjet mbshtjel-
ndihmn e sekundarin e indukatorit t dhn. Te ske- lsve t kodenzatorit te magnetik q krijohet te kale-
ma sht lidhur edhe instrumenti Is, dhe mbshtjell- mi.
si induktiv L. Qarqet oscilatore elektrike reale krijojn oscilime
Raja e tensionit t kondenzatorit bartet te Y-pllakat e elektrike t ngulfatura.
mnjanimit t oscilograt katodik. do xix paraqet Perioda personale T0 (prkatsisht frekuenca persona-
mbyllje t qarkut elektrik, ku tohen oscilime me le f0 e qarkut oscilator elektrik) caktohet me induktivi-
frekuenc t lart. tetin L dhe kapacitetit C te qarku dhe njehsohet sipas
Fotograa q tohet n ekran paraqetvarg prej shu- relacionit t Tomsonit
m iscilogrameve t ngulfatura gjat kohzgjetjes sl
xixs
r (g.( 5). 1
) f0 ; T0 2S LC .
U 2S LC
Nse te nj qark me kondenzator t mbushur te t cilt

hidhet xix krijohen oscilime elektrike t ngulfatura.
t
Vkohzgja
tja e shkndijs
Fig. 5
150
8.7.
8.7. PRFITIMINA
DOBIVAWE I OSCILIMEVE
NEPRIDU[ENI Rezonanca
Rezonancijatekaj qarqet oscilatore oscilatorni
elektri~nite elektrike
ELEKTRIKE T
ELEKTRI^NI PANGULFATURA.
OSCILACII. kola
8.7. DOBIVAWE NA NEPRIDU[ENI Sikurse edhe llojet
Rezonancija kaj tjera t oscilatorve,
elektri~nite edhe qarqet
oscilatorni
QARKU OSCILATOR
OTVORENO I HAPUR
OSCILATORNO KOLO
ELEKTRI^NI OSCILACII. oscilatore
kola elektrike e bartin energjin etyre prej njrs
Lampov generator
OTVORENO n tjetrn nprmjet oscilimeve t detyrueshme, m
Gjeneratori meOSCILATORNO
llamb KOLO
sakt nprmjet dukuris rezonanc.
Lampov generator Dukuria mundet eksperimentalisht t tregohet me pro-
Prtimi i oscolimeve elektrike t pangulfatura reali-
vn e Loxhit. Prova bhet shum thjesht.
zohet me ndihmn e gjeneratorit me llamb. Gjanera-
tori q shfrytzohet paraqet gjenerator me llamb dy
trediodsh. Principi i skems sht dhn te g. 1. B
Qarku oscilator L - C sht kyur te qarku i anods s
treods, kurse te grila e qarkut sht
Is
L1 L2
induktorir
A Ga
G A
L C C1 C2
K
Lg Fig. 2
H
Duhet t bhen dy qarqe oscilatore n ndonj largsi.
k Qarku i paroscilator paraqet gotn e lajdenit C1 t lid-
hur me nj tel me nj lloj induktiviteti L1.
H Tembshtjellsat e gots s lajdenit sht lidhur me
burimin e rryms (induktor). Kt qark do ta quajm
Fig. 1
oscilator, kurse qarku te i cili nuk ekziston burim i rry-
ms-rezonator (shihe g. 2).
kyur kalemi i qarkut L-C. (Vrejtje: lidhja induktie
Te qarku rezonator, t prbr prej gots s lajdenit C2
do t thot se kan fush magnetike t prbashkt, ose
dhe tel, nprmjet lvizjes s pruesit AB mund t
brtham t prbashkt, ose jan futur njri n tjetrin).
ndryshn induktiviteti L2.
Kshtu ky kalem Lg, n realitet e paraqet t ashtuquaj-
Pasi q oscilatori t llon t oscilon, me lidhjen e
turn lidhja e anasjellt pr qarkun oscilator.
mbshtjellsave t gots s t t lajdenit me sekunda-
Tensioni i ndryshueshm i grills shkakton rrym t
rin e induktorit, nprmjet xixs Is, vjen deri te zbra-
ndryshueshme t anods me frekuenc t njjt, sikur-
zja periodike natyrore dhe mbushja e kondenzatorit.
se sht frekuenca e qarkut L-C.Pasi faza e oscilime-
Nse t dy qarqet oscilatore jan vendsur paralelisht
ve rregullohet t jet e sinhrinizuar me fazn e qarkut
njri prball tjetrit, vjnen deri te ngacmimi i rezona-
oscilator, energjia e humbur plotsohet n llogari t
torit n oscilim.
energjis s anods s bateris.
Duke e ndryshuar gjatsin e telit te qarku i rezo-
Gjeneratori i llambs s ktill krijon oscilime elektri-
nancs, q bhet me zhvendosjen e pruesit AB,
ke me amplitud t prhershme-oscilime t pangulfa-
ndryshon induktiviteti i tij, dhe n kushte kur do t
tura, rryma e t cils ndryshon sipas ligjit
vjen deri te barazimi i frekuencave t veta t t dy
I = I0 sinZt (1) qarqeve, rezonatori do t llon t oscilon me amplitu-
da maksimale. Kjo do t manifestohet kshtu ,
Oscilimet e ktilla mtej, nprjet rezoinancs me
qark oscilator tjetr t hapur paraqet burim t valve,
t njohura si val elektromagnetike.
151
q gypi i Gajlerit, i vendosur ndrmjet mbshtjellsve Kjo fush, sipas Faradeit dhe Mkasvelit, do t thot
t kondenzatorit C2, dot ndrion me intenzitet mak- indukimi i fushs elektrike t ndryshueshme, m sak-
simal. Edhe shmangje t vogla prej kushtit: t burim i vals elektromagnetike.
Kjo tregon atse burimi i rezatimit elektromagne-
T1 T2 ; T1 2S L1C1 ; tik mund t jet fardo rrym, m sakt lvizje en-
(2)
dryshueshme e mbushjeve.
T2 = 2S L2 C 2 L1C1 L2 C 2
Si burim t valve elektromagnetike, prve qarqeve
do t kontribuojn ndriimi i llambs s Gajslerit t oscilatore elektrike, mund t jen lvizjet e mbushje-
ndrpritet.
Otvorenioscilatorni
Otvoreni oscilatornikola.
kola.Antena
Antena ve t atomit, prkatsisht t brthams s atomit. N
kt kupti rezatimi elektromagnetik prfshinspektr t
Otvoreni oscilatorni kola. Antena
Qarku oscilator i hapur. Antena gjer t dukurive me t cilt ne do dit ballafaqohe-
mi.
sht treguar se frekuenca e qarkut oscilator mund t
zmadhohetme zvoglimin e kapacitetit t kondenzato- Pra{awa,
Pra{awa,
Pyetje, zada~i,
zada~i,
detyra, aktivnosti
aktivnosti
aktivitete
rit dhe zvoglimin e numrit tmbshtjellsve te kale- Pra{awa, zada~i, aktivnosti
otvorenite
otvorenite oscilatorni
oscilatorni
mi,
kola
kola si edhe te dendsia e tyre t mbshtjelljes. Kjo ar- 1. Si tohen oscilimet elektrike t pangulfatura?
otvorenite oscilatorni
rihet te qarqet oscilatore t hapura (g. 3). 2. Cili sht kushti themelor ndrmjet dy qarqeve os-
kola
Me zhvendosjen epllakave t kondenzatorit fusha cilatore elektrike t bhet rezonanca?
elektrike ze hapsir sa ma t madhe. Krijohet qark
oscilator elektrik t hapur. Rezime e rezime
shkurtr
Kratko
Kratko rezime
Kshtu qarku oscilator i hapur paraqet anten. Pas
vendosjes s qarkut t ktill t hapur, procesi i kri- Kratko rezime
Pr realizimin e oscilimeve elektrike t pangulfatura
antena.
antena.
jimitantena.
t fushs elektrike dhe magnetike sht identike sht e nevojshme qarkut oscilator elektrik ti shtohet
edhe te qarku i mbyllur. Prandaj, fusha e ktill e kri- energji, ajo arrihet me oscilatorin e llambs.
juar quhet fusha elektromagnetike.Ajo prhapet n Kushti themelor pr rezonanc t qarkut sht prod-
hapsir n form t vals elektromagnetike.
elektromagnetno
elektromagnetno him prej induktivitetit dhe kapacitetit t oscilatorit t
Pasi
pole.rryma e ndryshueshme doelektromagnetno
pole. t thot lvizje e jet i barabart me prodhim t atill t rezonatorit.
ndryshueshme
elektromagneten
elektromagneten
pole. t mbushjeve,
bran. do t thot dokundi ku
bran. Burimi i vals elektromagnetike sht antena.
ekziston lvizje e ndryshueshme
elektromagneten bran. vjen deri te krijimi i
fushs magnetike t ndryshueshme.
+
+ +
L L fusha fusha
+
C elektrike elektrike
C -
- -
-
Fig. 3. Paraqitja skematike si prej qarkut t mbyllur oscilator tohet antena
152
8.8.
8.8.
8.8. VALT ELEKTROMAGNETIKE
ELEKTROMAGNETNI rritjes s fushs elektrike thiret n n rregulln e vintit
8.8. ELEKTROMAGNETNI
ELEKTROMAGNETNI
BRANOVI BRANOVI t djatht, n lidhje me vektorin E. Kjo ide, q del prej
BRANOVI
Lidhjapome|u
Vrska ndrmjet
pome|u fushave
Vrska tpome|u
promenlivite ndryshueshme
magnetni bindjes magnetni
pr unitetin n
i natyr, dhe harmonia e ligjeve
Vrska promenlivite magnetni ii
promenlivite
magnetike dhe
promenlivite fushave tpoliwa
elektri~ni ndryshushme natyrore
poliwa elektri~ni poliwa
promenlivite e bn bazn e teoriss Maksvelit.
promenlivite elektri~ni
elektrike
N pajtimme hipotezn e Maksvelit, nse kemi fush
Gjat t studiuarit e dukuris induksioni elektromag- elektrike t ndryshueshme ndrmjet pllakave t kon-
netik, sektori ,,rrymat shakullore u tregua se do denzatorit t dhn, ather ajo fush elektrike sh-
ndryshim i kohs n fushn magnetike sjell deri te in- t nj lloj rryme t ciln ai e quan lvizse. Ajo krijon
fush magnetike nj lloj ashtu
dukimi i fushs eletkrike t shakulleres. Domethn & sikur bhet te pruesi ( g. 2).
pridvi`na.
pridvi`na. pridvi`na.
gjat ndryshimit t kohs t induksionit magnetik B
paraqitet fush elektrike ku vijat e forcave i prfshijn
vijat e induksionit magnetik (shihe g. 1). Sa m i sh-
8.8. ELEKTROMAGNETNI Teoria e Maksvelit ka qen e vrtetuar me prtimin
pejt sht ndryshimi i induksionit magnetik aq sht eksperimental t valve elektromagnetike. Valt elek-
BRANOVI
m i fort rryma shakullere,magnetni
q sht pasoj tromagnetike krijohen pr shkak t fushs magnetike
Vrska pome|u promenlivite i e ndryshi-
mit elektri~ni
t fushs shakullere viorno t ndryshueshme, q mtej kri-
viorno
promenlivite poliwaelektrike. N pajtim me rre-
viorno
pole pole
gulln e Lencit gjat rritjes t induksionit magnetik
pole
rrymat shakullere kundrshtojn rritjen, kjo do t tho-
t se fusha shakullere elektrike do t ketkahen e kun- I C
drt t rregulls q en pr etn magnetike (rregulla o
e gishtave t lakuar t dors s djatht), dhe do t thi- o E
o B
& e gishtave t lakuar t dors s majt
ret n rregulln
n lidhje me B . B pridvi`na.
Kuptimet e Majkl Faradeit, n vitet 60-ta t shekullit
XIX i zgjeron Xhems Klark Maksvel . ~
Fig. 2. Fusha elektrike e ndryshueshme sillet njjt si-
o oviorno kurse ndrmjet mbshtjellsve t kondenzatorit t rrjedh
pole B E rryma me t njjtn forc sikurse edhe npr pruesin
jon fush magnetike t ndryshueshme. Kjo do t thot
ndrmjet fushs s ndryshueshme elektrike dhe mag-
netike ekziston lidhje t pandrprer dhe se atonuk
o mund t ekzistojn njra pa tjetrn. Atfush t vetme
B
o e quajm fush elektromagnetike.
E
Si krijohet dhe shprdahet vala
a) b) elektromagnetike
elektromagnetno pole
elektromagnetno pole . elektromagnetno
. pole.
Fig. 1. a) Induksioni magnetik B rritet b) Forca e Nsen afrsi t sistemit autooscilator (sistem te os-
fushs elektrike E rritet cilatori
Kako
Kako seise
llambs),
sozdava
sozdava ii imsuar te msimi
Kako paraprak,
se sozdava i sht
sjellur sistem
prostira oscilator t
elektromagneten
prostira elektromagneten bran ?hapur (anten)
prostirabran ? me frekuen-
elektromagneten bran ?
c t vet t njjt ose t hapur, sikurse q dim, krijohet
Domethn, Maksveli ka supozuar se edhe te t
dukuria rezonanca dhe te antena ngacmohen rrymat
gjitha rastet kur fusha elektrike ndryshon gjat kohs,
harmonike sinusoide. Ngacmimi i oscilimeve sipas
ather rrethvedit krijon fush magnetike.Vujat e for-
gjatsis s antens, n rea-
cave magnetike t asaj fushe i prfshijn vijat e forca-
ve e fushs elektrike (g. 1b). Kahja e vijave t induk-
sinit magnetik, gjat
elektromagnetno pole.
Kako se sozdava i
prostira elektromagneten bran ?
153
&
litet, paraqet krijimin e vals qndruese te prue- Ajo fush krijon rreth vetes fush magnetike e E1 cila,
si. Edhe pse prej t dy anve antena sht e hapur, gjithashtu rritet. Por, sipas Lencit n hapsir
& ku fusha
ather gjatsia e vals t vals qndruese varet prej rritet krijohet fush shakullore e indukuar B q i kun-
gjatsis s saj L dhe ngjashm me t vala mekani- drshton rritjes s fushs magnetike, prandaj vijat e
ke te teli, pr gjatsit e valve t mundshme t cilat focave n vendin 0 do t ken shenj t
ngacmohen te antena duhet t jet i knaqur kushti:
O E
L m ku m=1,2,3,... (1)
2 E1 E2 E3
Frekuenca e valve qndruese f te antena shtprcak- B
tuar me relacionin: B1 B2 B3 x
v v
f m ; 0 1 2 3
O 2L
(m 1, 2 ,3..) (2)
Fig. 4
ku v sht shpejtsia e zgjerimit t impulsit t antens. & elektrike e cila

nuk do t jet por do t araqitet fush
Vala e qndress q i prgjigjet m=1 sht oscilimi rritet nvendin 1. Tani& kjo fush E1 krijon rreth ve-
themelor i vibratorit. dit fush magnetike B1 q& rritet. Kjo fush indukon
fush shakullore elektrike E 2 e cila i kundrshton rri-
tjes, dhe e cila e zhdukoscilimin te pozita 1, por pa-
V raqitet te vendi 2. Kshtu mtej n kahe t 0 nga x vjen
V deri te zgjerimi i vals q sht bashksia e oscilime-
ve t fushs elektrike dhe magnetike. Kuptohet se vala
mund t zgjerohet edhe n kahen e kundrt, m sak-
I t n t gjitha kahet e mundshme. Vendpozita e pika-
I ve 0, 1, 2, 3,... jan shum, shum afr, ashtuq npr
hapsir prej burimit t oscilimit, antena, bartet vala
elektromagnetike, ku ,,pamja momentale sht dh-
a) b) n n g. 5. Te do pik prej hapsirs, fusha elektrike
dhe magnetike ndryshojn n mynr periodike har-
Fig. 3 monike varsish prej kohs. Sa m larg sht pika prej
burimit aq m von llon oscilimi i fushs elektrike
Shprdarja e amplitudave te oscilimi i forcs s rry- dhe magnetike. Kjo tregon se te pikatendryshme prej
ms dhe tensionit te oscilimi themelor sht dhn me hapsirs oscilimet jan me faz t ndryshme.
g. 3a. Ne ktu msuam se burimi i vals elektromagne-
Te gura 3b sht treguar antena e tokzuar. Te tike ishte antena te e cila rryma ndryshonperiodikisht.
vendi i tokzimit ather do t paraqitet nyja e tensio- Pasi rrjedhja e rryms do t thot
nit, kurse barku n rrym. Prej fotogras sht e qar-
t se gjat tokzimit t antens gjatsia valore e oscili-
mit themelor sht dy her m e madhe, kurse kjo do
t thot frekuenca zvoglohet dy her.
Do t vijojm se si arrihet deri te zgjerimi i vals
n hapsir (g. 4). N vendin e shnuar me 0 le t
supozojm anten t vendosur, te e cila, pr shkak t
ndryshimit t tensionit krijohet fusha elektrike E e cila
n momentin e dhn rritet.
154
Pra{awa, zada~i, a
Pra{awa,Pra{awa,
zada~i, aktivnosti
zada~i, aktivnosti
lvizja e mbushjeve, kjo tregon se te antena vala elek-zada~i,
Pra{awa, aktivnosti
Pyetje, detyra,
Pra{awa, aktivitete
zada~i, aktivnosti
tromagnetike krijohet pr shkak t ndryshimit t sh-
pejtsis s mbushjeve. 1. Si n hapsir mund t paraqitet fusha magnetike?
Pra{awa, zada~i,* aktivnosti 2. Elektroni q lviz sipoas vijs rrethore a paraqet bu-
O E rim pr valn elektromagnetike?
& kahja e
B
3. Nse thuprn e elektrizuar e lvizim majtas djath-
prhapjes
s vals tas, a sht ai burim i vals elektromagnetike?
4. Pobarajte na internet veb strana :
4. A sht i elektrizuar topi i vendosur mbi izolator bu-
4. Pobarajte na inter
Glaven uslov za sozdavawe na elektro- rim i vals 4. elektromagnetike?
Pobarajte na internet veb strana :
magneten bran e postoewe na zabrzuvaweto 4. Pobarajte
na Krkoni na internet naveb strana veb: strana :
4. n
Pobarajte internet veb faqen
internet
polneìte. Fig. 5 Glaven
4. Pobarajte
uslov za
Propogation
sozdavawe
of
na elektro-
Electromagnetic Wave : so naziv
Glaven uslov za sozdavawe na na
magneten internet
5.
elektro-
4.
bran Pobarajte
Pobarajte veb
e postoewe nastrana
videofilm : na veb strana
internet
na zabrzuvaweto na
Glaven uslov za sozdavawe
Glavenmagneten
uslov za bran na
sozdavaweelektro-
e postoewe nanapolneìte
elektro-
zabrzuvaweto www.phy.ntnu.edu.tw/~hwang/emWave/emWave.html
na
magneten bran .
Glaven uslov zae postoewe
Kushtikryesor
magneten
Glavensozdavawe
bran pr
polneìte
uslov e na na zabrzuvaweto
krijimin
postoewe
za e vals
elektro-
. sozdavawe na
elektromagnetike
na zabrzuvaweto
na elektro- na -4k e tjera 5.linke t ngjashme, me simulime
5. Pobarajte videofilm
dhe ani- so naziv
Pobarajte videofilm na
& na macione.
4. Pobarajte na internet veb strana :
& 5. Pobarajte
polneìte . sht ekzistimi
. na izabrzuvaweto
magneten bran magneten
epolneìte
postoewe bran enxitimit
postoewe t mbushjeve.
nanazabrzuvaweto videofilm na
5. Pobarajte videofilm na so naziv so naziv
polneìte. Sikurse shihet
polneìte . prej elektromagnetnite
gurs 5, vektort
4. Pobarajte E
na internetdhe B strana
veb
5. Pobarajte :
videofilm na videofilmso
Glaven uslovnormale
za branovi
sozdavawe naPobarajte
5. elektro- nanaziv so naziv
oscilojn ndrmjet
se transverzalni. veti n rrafshe dhe nor- 5. Krkoni video lm n Youtube.com me shnimin
magneten bran e postoewe na zabrzuvaweto na
za sozdavawe namale n kahen e zgjerimit t vals. Domethn, valt PHYS
elektro- polneìte. elektromagnetnite
Kratko rezime
101/102#1:Electromagnetic
elektromagnetnite Wavrs te i cili jan
branovi
elektromagnetike
ostoewe na zabrzuvawetoelektromagnetnite
na jan transverzale.Nse shfrytzo-
se branovi

transverzalni. lmuar shum demostrime
5. t
Pobarajte lidhura me qarkun
videofilm na osci- so nazi
elektromagnetnite
se etransverzalni. branovi branovi Kratko rezime
het
se transverzalni.rregulla vimtit t
& 5. Pobarajte
elektromagnetnite
se transverzalni. & branovi
djatht , dhe rrotullimi
videofilm na
me drej-
Kratko
lator
rezime
elektrik,
so naziv rezonanca
Kratko dhe valt elektromagnetike.
rezime
tza prej nga elektromagnetnite
B ,shkuarja e vinit branovi
puthitet me
se transverzalni. E Kratko rezime
sekahen
transverzalni.
e zgjerimit t vals-vektorin e shpejtsis Kratko rezime . Rezime erezime shkurtr
Kratko
Shumica e pasojave t teoris s Maksvelit pr va-
elektromagnetnite branovi
lt elektromagnetike &jan shum t rndsishme dhe Burimi i vals elektromagnetike sht antena.
se transverzalni.
elektromagnetnite branovi v . Kratko rezime
pr ato do t asim m gjersisht. Por, t rndsis s Te antena krijohet val qndruese. Barqet e tensionit
veant t saj teorie
Kratkoshtrezime
kjo: twe vala qndruese themelore jan n skajet e nj an-
tene t lir, kurse barqet e rryms jan n meset e an-
- tens.
-valt elektromanetike shprdahen edhe n vakum Vala elektromagnetike prhapet n hapsir ashtu q
edhe n mjediset materiale. Shpejtsia me t-ciln at
Brzinata vjen deri te bashkekzistimi edhe i oscilimeve t forcs
- shprdahen-sht prfundimisht edhe n vakum e ba- s fushs elektrike, edhe t induksionit magnetik. Po
-
rabart me shpejtsin e drits sht: Brzinata ashtu ato oscilojn n dy rrafshe bashk normale, nor-
- - Brzinata
Brzinata Brzinata 1 mal n n drejtimin e zgjerimit t vals. Valt elektro-
c (3) magnetike jan val transverzale, ato zgjerohen n
Brzinata Brzinata - H 0 P0 vakum edhe n dielektri.
ku H0 sht konstante elektrike, kurse P0 konstante Shpejtsia e prhapjes s valve elektromagnetike n
magnetike po ashtu t njohura edhe si konstante die-
Brzinata vakum sht i njjt me shpejtsin e prhapjes s dri-
lektrike dhe permeabiliteti magnetik n vakum. ts dhe e prcaktuar me relacionin:
1 , ku H sht konstanta elektrike, kurse P
c
H 0 P0 0 0
konstanta magnetike.
155
8.9. SVOJSTVA NA
ELEKTROMAGNETNITE BRANOVI.
HERCOVI EKSPERIMENTI
Hercovi opiti
6.9. VETIT E VALVE vibrator t ktill do t vjen vala elektromagnetike,

ELEKTROMAGNETIKE. nn ndikimin e fushs elektrike, te pruesi do t pa-
raqitet rrym. Nse rregullohet frekuenca e vet t an-
KSPERIMENTETE E HERCIT
tens pranuese t jet e barabart me frekuencn e
emitueses, oscilimet e ngacmuara do t jen me am-
Provat e Hercit plituda t mdhaja. Herci at fakt e ka vrejtur duke
tuar xixa n ndrmjet hapsirs t antens pranuese.
Maksveli e ka zhvilluar teorin e tij dhe ka qen Prve asaj q i ka pranuar valt elektromagneti-
thell i bindur n ekzistimin e valve magnetike. Por ke, Herci ka treguar se ato i kan t njjtat veti sikur-
ai nu e ka vrtetuar teorin e tij eksperimentalist. Pas se valt e llojeve tjera. Ai ka treguar se valt elektro-
10 vjet t vdekje s tij n vitin 1886, Hajnrih Herc magnetike nuk shprdahen npr mjedise t prues-
eksperimentalisht e ka vrtetuar ekzistimin e valve ve, kurse prej tyre reektohen dhe at sipas ligjeve t
elektromagnetike dhe i ka studiuar vetit e tyre the- reektimit t drits. Npr valt dielektrike t valve
melore. elektromagnetike shprdahen,, por pas ndrhyrjes nn
Pr timin e valve elektromagnetike Herci ka kndin n lidhje me mjedisin dielektrik kutar prthy-
shfrytzuar kontur t hapur oscilator-anten. hen sipas ligjeve t optiks gjeometrike.
Ai antenn e ka prer prgjysm, ashtu q ndrm- Edhe dukurit e interferencs
jet t dy gjysmave ka qen ndrmjet hapsir e vogl dhe difraksionit t valve elektro-
ajror (g. 1). Kur t dy pjest t pruesit do t lidhen magnetike ka qen e treguar. Gjat
me burim t tensionit t lart, gjat madhsis s cak- reektimit t vals elektromagneti-
tuar t tensionit ndrmjet t dy gjysmave do t kcen ke prej mjedisit metalik, vjen deri
xix. At her n realitet qarku oscilator mbyllet edhe te dukuria e valve elektromagne-
n hapsir rreth vibratorit shprdahen valt elektro- tike qndruese, por me matjen e
magnetike. Kshtu valt elektromagnetike t tuara ndrmjet largsis ndrmjet dy ny-
kan qn t ngulfatura dhe at prej dy shkaqeve: jeve, ai mundi ta mase gjatsin va-
- s pari pr shkak t ekzistimit t rezistencs s lore t vals.
omit te oscilatori dhe Gjatsia e vals t valve t
- s dyti, pr shkak t asaj q oscilatori rreza- Hercit sht disa centimetra. Me Fig. 1
ton val elektromagnetike dhe me at energjia e tij njohjen e frekuencs s vet t osci-
zvoglohet. Pasi krejtsisht do t zvoglohet energ- latorit Herc ka vrtetuar se shpejtsia e shprdarjes s
jia, xixa ndrpritet, por t dy pruest prsri elek- valve elektromagnetike sht c=300000 km/s, njjt
trizohen deri n tension t lart t shprthimit t xi- sikurse shpejtsia e shprdarjes s drits. Shpejtsia e
xs, dhe prsri prej llimi. Vala elektromagnetike q shprdarjes te do mjedis tjetr dielektrik varet prej
krijohet ashtu q fusha elektromagnetike oscilon n vetive t tij (konstanta relative dielektrike Hr dhe per-
rrafshin normal n t. M intenzive sht rrezatimi n meabiliteti relativ magnetik Pr) dhe sht m e vogl
kahe normale n anten, ndrsa n kahe t antens nuk se ai n vakum dhe sht:
vjen deri n krijimin e vals.
Sot, sikurse treguam, antenat rrezatojn val elek- c c
tromagnetike, ashtu q nprmjet rezonacs tojn v ose
H r Pr n
energji prej qarqeve t mbyllura dhe autooscilatore.
c (1)
Si regjistrues i ekzistimit t valve elektromagneti- v| n Hr
ke, Herci ka konstruktuar vibrator q ka konstrukssion Hr
t njjt si edhe emitues. Kur deri n
156
E P
O.K
VUP-2
Fig. 2 Fig. 2a
indeksot na
ku me n e kemi shnuar indeksin e prthyerjes pr
prekr{uvawe Gjeneratori mbushet me drejtuesit special, me
mjedisin dielektrik t dhn. ndihmn e kontaktit special. Keni kujdes gjat lidhjes
s kti kontakti! Duhet t kyen shenjat prkatse n
Demonstrirawe na svojstvata na kontakt prizn.
Demostrimi i vetive t N disa nga eksperimentet sht e prshtatshme t
elektromagnetnite branovi (EMB) so
valt elektromagnetike (VEM) me ndihmn shfrytzohet dioda pranuese e dhn n g. 2.a.
pomo{ na generator na santimetarski
e branovi
gjeneratorit n centimetra val.
VEM npr mjedis prues dhe dielektrike
T studiuarit e vetive t valve elektromagneti-
ke sot bhet me ndihmn e gjeneratorve t klistro- Veti e par e valve elektromagnetike sht ajo se
nit n centimetra val (O=3 cm). Istrumenti (g. 2) ata kalojn npr mjedise pruese.
prbhet prej dhnsit me anten emetuese E, pra- Pr kt qlli, ndrmjet antens emetuese dhe pra-
nues me anten dipole pranuese P, oscilograf kato- nuese, t vendosur njra prball tjetrs, vendoset pl-
dik, ose prforcues me frekuenc t ult dhe mik- lak
EMBmetali.
niz Sinjali i regjistruar
sprovodna ose me oshilograf
i dielektri~na sredina ka-
rofon por mundet pr disa prova t shrbejn edhe todik ose me altoparlant nprmjet prforcuesit, do t
instrumentet elektrike-voltmetr. mungoj.
Prve ksaj, pjes shoqruese t instrumentit Nse eksperimentin paraprak e prsrisim, por
jan: drejtues special VUP-2, nj trup me forma t ashtu q n vend t pllaks metalike prdorim dielek-
trik, do t shihet se valt elektromagnetike kalojn n-
kuadrit prej dielektriku, prizma dielektrike, thjer-
pr t, por bhet zvoglimi i intensitetit t tyre. Ata
rza dielektrike, ekran alumini, grill q mund t
shuhen. Kt e regjistron oshilogra katodik me am-
vndohet n kahe t vektorit elektrik (kahe e vib- plitud t zvogluar, ndrsa nse si regjistrues e shfry-
ratorit emitues) ose normal n at. Pr disa ekspe- tzojm altoparlantin, ather intensiteti i zrit zvo-
rimente mund t shfrytzohet edhe dioda gjysm- glohet.
pruese (g. 9a). Madje demostrohen veti tjera t valve elektro-
Gjeneratori i valve centimetr sht kostruk- magnetike.
tuar n principin e puns s klistronit (ai sht in-
strument-vakum special q gjeneron oscilime n Reektimi i VEM
zonn e frekuencave t larta). Frekuenca e madhe
e klistronit n form t amplituds modulohet prej Valt elektromagnetike pasqyrohen sipas ligjve
multivibratorit t llambs (gjith sht mbyllur n pr pasqyrimin e drits.
korpusin e emituesit E). Gjeneratori i atill emi- Q t mundemi kt ta demostrojm, e vendosim
Refleksija
antenn na EMB
emetuese (dhnse) dhe pranuese (marrse)
ton val elektromagnetike me frekuenc prafr-
sisht 500 Hz. Gjeneratori i klistronit dhe multivib- nn nj knd (g. 3).
ratori jan vendosur njri pran tjetrit t valpru-
esit drejtkndor te skaj tjetr i t cilit sht vendo-
sur anten emituese q rrezaton me kahzim.
157
M N antens emetuese (g. 5). Ajo i fokuson valt elektro-

magnetike n nj pik. Nse n at pik vendoset di-
D E P oda, t dhn n g. 9a, do t tohet sinjal i prfor-
E cuar.
Interferencija
Interferencija na na EMB
EMB
Interferenca e VEM
Nse n largsi prej 1 deri 1,5 m vendoset plla-
k metalike, valt elektromagnetike t emetuara nga
antena emetuese pasqyrohen nga ajo dhe interferojn,
Fig. 3 duke krijuar valt t qndrueshme (g. 6).
N rrugn e rrezeve e vendosim pllakn metalike MN. E

Meqendse dretimi i dy antenave nuk sht i njjt, D
antena pranuese nuk do t pranoj sinjal. N kushtet VUP-2
kur e rregullojm q kndi rrns D t bhet i barabar-
t me kndin e pasqyrimit E, ather sinjali do t pa-
raqitet n pranuesin.
Prekr{uvawe
Prekr{uvawe na na EMB
EMB Fig. 6
Prthyerja e VEM
Nse diodn D e lvizim n hapsir ndrmjet pl-
Pr laks dhe antens, mund t tregohet se n vendet t
caktuara ekzistojn barqe (prforcimi i sinjalit) ose
P nyje (dobsim, deri edhe te humbja e sinjalit).
E Me kt eksperiment demostrohet prtimi i val-
ve elektromagnetike t qndrueshme, q n t vrtet,
paraqet lloj special t interferencs s valve t cilat
lvizin n kahje t kundrta.
Difrakcija
Difrakcija na
na EMB
EMB
Fig. 4 Difraksioni i VEM
E vendosim antenn pranuese dhe emetuese nn nj
knd njlra n raport me tjetrn, si edhe n eksperi-
E P
mentin paraprak. Sinjali nuk do t paraqitet. Nse n
O.K
rrugn e rrezes s antens emetuese vendoset prizmi Pr
prej dielektriku, ather pas prthyerjes npr prizmin,
sinjali prsri do t paraqitet (g. 4).
Mund t tregohet edhe prthyerja e valve npr pl- Fig. 7
lakn dielektrike planparalele. Pllaka dielektrike plan-
paralele vendoset pjertazi ndrmjet antens emetuese Edhe dukuria e difraksionit t valve elektromag-
dhe pranuese. netike mund t demostrohet me kt aparatur. Pr
Sinjali tohet ather, kur rrezet kalojn rrug q i kt qllim ndrmjet antens emetuese dhe pranuese
prgjigjet prthyerjes s rrezeve t drits npr pllakn vendoset pllak metalike me arje rreth 2-3 cm (gu-
planparalele. r r ra 7).
E sht dlshmuar se majtas dhe djathtas nga arja
D krijohen maksimume t rrezatimit.
VUP-2 Kini kujdes! Boshti i antens emetueseduhet t
vendoset n drejtim t rrezes s vijs rrethore me qen-
drElektromagnetnite
n mesin e arjes!
Elektromagnetnite branovi
branovi se se polarizirani
polarizirani
Fig. 5 Valt elektromagnetike jan polarizuese

Thjerrza e ndrtuar nga dielektriku vendoset para Sikurse tham m par, valt elektromagnetike
jan pikrisht val transverzale, t polarizuara ashtu
q vektori elektrik lkundet n rrafshin e boshtit t an
158
tens emetuese, ndrsa vektori i induksionit mag-

netik-n rrafshin q sht normal n t. Ky fakt de- James Clerk Maxwell
mostrohet me ndihmn e rrjets R e cila ka m shum (1831-1879) ) sht zikan m i madh
prues metalik paralel, t vendosur paralel njri me teorik i shekullit XIX. sht lindur n
tjetrin (g. 8). Edinburg dhe shum hert, n moshn
j )
E P 15 vjeare, i lloi studimet n univer-
sitetin e venditlindjes. Ai shum i ri i
VUP-2
R ka treguar aftsit e tija matematikore.
Teoria e Mksvelit pr dukurit elektrike dhe magneti-
Fig. 8 ke t paraqitura nprmjet 4 barazimeve t tij t njo-
hura paraqesin baz pr teorin e elektridinamiks. Ai
Kur pruesit e rrjets jan vendosur paralele me me teorin e tij i paralajmroi valt elektromagnetike.
vektorin e intensitetit t fushs elektrike, ather n Prve n elektrodinamik , Maksveli ka dhn kon-
ata indukohen rryma dhe energjia e vals elektriktro- tribut t madh edhe n teorin molekulare-kinetike, ku
magnetike shndrrohet n energji nxehtsie t pru- e ka dhn barazimin pr shprndarjen e molekulave
esve. N kt rast antena pranuese nuk do t punoj t sipas shpejtsive t tyre. Maksveli ka vdekur nga kan-
pranoj sinjal. ceri para se ti mbush 50 vjet.
E kundrta e ksaj, kur pruesit paralele t rrjets
Hertz Heinrich (1857-1894) sht -
jan vendosur normal n rrafshin e lkundjeve t vek-
zikan gjerman i shquar, i cili eksperi-
torit elektrik, rrymat q indukohen n rrjet jan shu-
mentalisht e tregoi ekzistimin e val-
m t dobta dhe sinjali do t paraqitet.
ve elektromagnetike. Prve asaj ai pa
Pra{awa, zada~i, aktivnosti dyshim tregoi se ky lloj i valve i ka
Pyetje, detyra, aktivitete t gjitha vetit e valve sikurse edhe
1. ka paraqet burim fundamental t valve elektro- drita. Njsia pr frekuencn n SI e ka
magnetike? emrin e tij.
2. Teli i lidhur me qark elektrik me burim bateri a sh-
t burim i vals elektromagnetike? Sqaro.
3. Nse e elektrizoni krehrinduke u krehur t ok- 8.10.
8. SPEKTRI INA
10.SPEKTAR VALVE
ve tuaja pra pastaj at e mbani te magnet thupr, fusha ELEKTROMAGNETNI BRANOVI
elektrike dhe magnetike do t krijojn fush elektro- ELEKTROMAGNETIKE
magnetike? Sqaro. Vidovi elektromagnetni branovi
4. Prmendi t gjitha ngjashmrit dhe t gjitha Llojet e valve elektromagnetike
Elektromagnetnite branovi
ndryshimet ndrmjet valve t zrit dhe elektromag-
netike. Valt elektromagnetikejan valt. t cilat do dit
5. Kur rezime
Kratko nj val elektromagnetike kalon npr nj reg- i hasim. Dritn q e shohim sht vetm nj pjes e
jion, ka sht ajo qbranovi
Elektromagnetnite lviz? se {irat vo vakuum i vogl nga diapazoni i gjr i valve elektromagnetike.
vo dielektri~ni sredini. Pri premin niz Kur dgjojm radio, shohim televizion, e ngro-
sprovodni~ka sredina vedna{ se him ushqimin me furr mikrovaleore ose asim n te-
Rezime e shkurtr
pridu{uvaat.Elektromagnetnite branovi gi imaat lefon mobil na i shfrytzojm valt elektromagneti-
Valt
site elektromagnetike
osobini na mehani~kite prhapen n vakum dhe mje-
branovi: ke. Ndoshta duket e uditshme, por edhe kur n dimr
-sedise dielektrike. Gjat
reflektiraat kalimit npr
i prekr{uvaat mjedisin
spored prues
zakonite za
gjendemi direkt pran koftorit pr tu ngrohr po ashtu
menjher na
refleksija shuhen. Valt elektromagnetike i kan t
branovite;
- gjitha
projavuvaat pojava na interferencija i na shfrytzojm val elektromagnetike.
vetit e valve mekanike.
difrakcija isto Cili sht dallimi ndrmjet t gjith ktyre valve?
-reektohen dhekako i drugite
prthyhen sipasvidovi
ligjevebranovi;
t reektimit
- tie se transverzalni polarizirani branovi, Dallimi ndrmjet llojeve t ndryshme t valve
t valve;
vektorite na elektri~noto i na magnetnoto pole ka t bjme gjatsin valore ttyre. Gjatsia valo-
-paraqesin dukuri
osciliraat t interferencs
vo ramninata vo koja dhe et difraksionit
postavena re e rrezatimit elektromagnetik ndryshonshum, nga
njjt sikurse edhe llojet
antenata od koja se emitiraat. tjera t valve;
madhsit afrsisht t barabarta me lartsit e male-
-ato jan val
Svojstvata t polarizuara transverzale,
na elektromagnetnite branovivektort
za prve
ve, dhe deri n madhsit t barabarta me dimensio-
fushs
pat elektrikeod
se otkrieni dhe magnetike
Hajnrih Herc.lkunden n rrafshi n
net e brthams s atomit sikurse sht gjatsia valo-
t cilin sht vendosur antena prej t cils emetohet.
re e rrezatimit gama. N gurn 1 sht dhn paraqi-
Vetit e valve lektromagnetike pr her t par jan
tja vizuele e diapazonit
zbuluar prej Hajnrih Hercit.
159
t rrezatimit t valve elektromagnetike dhe gjatsit

valore t tyre prkatse.
Nse vala ka gjatsi valore t caktuar asaj i prgji- O~0,01nm reazatimi gama
gjet frekuenca f e caktuar me:
v O~1nm rezatimi rentgen
f (1)
O O~100 nm rezatimi ultraviolet
ku v sht shpejtsia e prhapjes s valve n nj mje- drita
dis t caktuar. Pr vakumin ky barazim sht
c
f (2) O~0,01 mm
O rezatimi infra t kuqe
ku shpejtsia e t cilit do lloj rrezatimi elektromagne-

tik sht e barabart me shpejtsin e drits c.
Pr ta ilustruar detajisht shfrytzimi e rrezatimit O~1 cm ultra t shkurtra te-
elektromagnetik shkurtimisht do t ndalemi pr zona levizive dhe radiova-
t veanta t spektrit. l dhe mikroval
Radiovalt jan val elektromagnetike me gjatsi
valore m t gjata. Gjatsia e tyre valore sht ndrm- O~100 cm
jet 3 km dhe 30 cm.
Objektet n gjithsi, planetet dhe kometet, mjegul-
Radiobranovite
lirat gjigante prej gazit dhe pluhuri, yjet dhe galakti-
ka emetojn val elektromagnetike me gjatsi valo- O~100 m
Radiobranovite radioval
re t ndryshme. Disa prej tyre kan kan gjatsi valo-
re me kilometra.
Me radioteleskop astronomik hulumtohen kto
Radiobranovite
objekte t gjithsis. Meq gjatsia valore e ktyre va- O~3000 m
lve sht shum e madhe, radioteleskopt paraqesin Mikrobranovite
pasqyra t mdha metalike me diametr me madhsi
disa dhjetra metra, t cilt i pasqyrojn radiovalt n Mikrobranovite Fig. 1
fokusin e teleskopit t ktill. Shum objekte astrono-
mike emetojn radioval, por at fakt astrozikant
e kan zbuluar n vitin 1932, prej t cils koh edhe Mikrovalt kan gjatsi valore nga rendi i madh-
Mikrobranovite
lloj t zhvillohet radioastronomia. Radioastronomia sis disa centimetra .
ka prparsi sepse n huumtimet e saj nuk ndikojn Kto val prve te furra mikrovalore shfrytzo-
kushtet kohore. hen edhe te radari (g. 2).
Fig. 2. Antena e radarit
160
Radari krijon gur nprmjet pasqyrimit t mikrova- Rrezet gama kan frekuienc m t madhe. Eme-
ls nga nj objekt. tohen nga brthamat atomike radioaktive edhe n ras-
Mikrovalt jan t prshtatshm pr bartjen e in- tet e eksplodimeve brthamore (nukleare).Rrezatimi
formatave nga nj vend n tjetrin (biseda telefonike, gama mund ti zhduk qelizat e gjalla t organizmave,
t dhnat kompjuterike et.) meqense nuk e humbin pr arsye sht shfrytzuar n medicin pr shman-
energjin n mjegul, bor, rret. Pr kt arsye ato gien e qelizave kancerogjene.
shfrytzohen pr fotografmin e Toks nga sateliti. Rrezet gama arrijn nga largit e mdha edhe nga
Pr astrozikant ishte me rndsi t madhe zbulimi i gjithsia, por pjesa m e madhe e tyre absosbohet nga
fonit mikroval kosmik (n vitet e gjashtdhjeta t she- atmosfera. Nga gjithsia rrezatimi gama, i cili sht
kullit XX) pr vrtetuar teorin e njohur t Big Beng rrezatim me energji m t madhe, arrin nga pjest e
pr zanallbn e gjithsis. saj m t nxehta.
Gama astrozika bazohet me hulumtimin e pul-
Rrezatimi infrakuq shfrytzohet pr fotogra in- sarve, yjet neutronike. Ndr zbulimet m spektaku-
frakuqe dhe terapi medicinale. E rrezatojn t gjitha lare t gama astronomis sht zbulimi i ashtuquaj-
trupat. Kshtu, njeriu emeton rrezatim infrakuq me tur gama eksplodim. Ai gama eksplodim sht akoma
gjatsi valore rreth 10 Pm. N atrrezatim jan t misterioze dhe e sigurt sht se studimi i tij do t sh-
ndjeshm disa gjallesa, p.sh. gjarprinjt. pie pr njohuri t reja pr lindjen e unuversit dhe di-
mensionet e tij.
Rrezatimi elektromagnetik i dukshm pr ne
sht zon m e rndsishme, meq vetm n at pjes Pyetje, detyra, aktivitete
sht i ndjeshm syri yn.
1.A mund t thuhet se radiovalt jan drit valore?
2. Meq kusht themelor q t emetohet val elektro-
magnetike sht qduhet t ekziston lvizje e prsh-
pejtuar n ndonj grimc t elektrizuar, mendoni se si
dhe pse molekulat dhe atomet rrezatojn infra t kuqe,
t dukshme dhe drit ultravjolc (sipas parafytyrime-
IK UV ve q i keni pr ndrtimin e ktyre grimcave)?
3. Cilat jan vlerat e radioziks n lidhje me astro-
Fig. 3. Diapazoni i gjatsive valore t drits zikn optiker?
s dukshme 370 deri 770 nm
Rezime e shkurtr
Drita ultravjollc shfrytzohet pr sterilizimin e
instrumenteve dhe pr identikimin e materialeve u- Spektri i rrezatimit elektromagnetik sht shum
oreshente. i gjer.
Syri i njeriut nuk e regjistron at, por ekzistojn Natyra elektromagnetike ka:radiovalt (t gjata, t
gjallesa t ndjeshme n ktrrezatim. I till sht p.sh mesme, t shkurtra dhe ultra t shkurtra-mikro-
brumbulli. valore), rrezatim infrakuqe, drita e dukshme, drita
X-rrezatimi (rntgen) ka gjetur zbatim t madh ultravjolc, rrezatimi rntgen dhe rrezatimi gama.
n diagnostikn medicinale. Por, po ashtu shfrytzo- Llojet e ndryshme t valve elektromagnetike dal-
het edhepr qllime terapeutike kundr smundjeve lohen sipas frekuencs s tyre, prkatsisht gjat-
t dmshme (malignus). Pr qllime shkencore shfry- sisvalore.
tzohen etodat e difraksionit rntgen. Gjejn zbatim
edhe n industri.
Shum trupa qiellor rrezatojn rreze rntgen. T
till jan vrimat e zeza, yjet neutronike, yjet binare,
Dielli, bile edhe disa komete.
161
8.11. RADIOTRANSMISIONI kusht kryesor pre prparimit t ziks t gjysm-

pruesve dhe mikroelektronika.
Radioteknika bazohet n prodhimin, emetimin dhe
pranimin e radiovalve. sht e domosdoshme studi-
mi edhe i kushteve dhe nnyrn e prhapjes s radio-
valve.
Emrta e zbuluesit Popov dhe Markov jan t lid-
hur me zbatimin e par t sukseshm t valve elek-
tromagnetike pr bartjen e informatave. Kontribut t
madh e t rndsishm ka dhn edhe shkanctari Ni-
kolla Tesla.
Pr mbajtjen e radiovalve sht e domosdoshme
ekzistimi i dhnsit dhe pranuesit. Dhnsi prbhet
prej instrmenteve q prodhojn oscilime elektromag-
netike sinuse (oscilator), modulator, prforcues dhe
anten dhnse. Antena paraqet prues metalik q
sht kyur pr prforcuesin te i cili ngacmohen osci-
limet elektrike me fuqi t madhe ku ndodhin oscilime
elektromagnetikeq shprdahen n hapsir n form
Prej studios televizive shkojn pr s gjalli dhe nj- t valve elektromagnetike (radio).
kohsisht mund t shihen shikuesit prej gjith To- Pranuesi i ktyre valve, gjithashtu, duhet t ken
ks. Sot nuk mundet tani m t mendohet pa tele- anten, prforcues, demulator dhe shndrrues (alto-
konikimet e nivelit t zhvillimt t sotshm, radio, parlant).
televizioni, transmetimi satelitor t informartave,i- Oscilimet elektromagnetike t emetuara te antena
neneti, telefonat mobil pra edhe SGP (sistemi glo- pranuese indukojn oscilime elektrike me frekuenc
bal pozicionues). t lart me fuqi shum t vog.. Kshtu, oscilimet e
Zhvillimi i telekomunikimit siguron afrimin dobta pastaj me ndihmn e prforcuesit prforcohen,
e njeriut me njeri, zmadhimi i informatave pe ashtu q fuqia etyre pas demulacionit t kryer sht
ngjarjet n bot, dispozicioni i literaturs botrore mjaft e madhe t shkakton efekt te shndrruesi (pr
nprmjetinternetit n shtpit tuaja. Telekomuni- shembull, t lviz membrann e altoparlantit).
kimet jan ato q gradualisht e shndrrojn botn Te mjedisi homogjen valt elektromagnetike sh-
n nj ,,fshat global. prdahen drejtvizorisht. Largsia deri te cila mund t
arrijn pr shkak t mshehtsis s Toks sht rela-
Telekomunikimet, n prgjithsi, paraqesin prcjell- tivisht e vogl (dhjet kilometra).
jen e informatave (fotogra ose zrin) n largsi n- Megjitat, qysh me eksperimentet e para t Mar-
prmjet telit ose nprmjet rrugs pa tel (me ndihmn konit, t emetuara n Evrop, jan pranuar edhe n
e valve elejtromagnetike). Amerikn Verore.
Sqarimi ka arritur dika m von prej Hevisajd,
Elementet e radiotekniks q e sqaroi pranimin nprmjet reeksionit t valve
elektromagnetike nga Toka prej shtresave t siprme
Shfrytzimi i radiovalve pr prcjelljen e informata- t jonizuara t atmosfers (g. 1).
ve nprmjet rrgs pa tej ka lluar n llim t shekul-
lit XX, pasi Flemingu e mendoi diodn e vakumit dhe
m von, Li DE Forest e mendoi triodn. Zhvillimi i
ksaj disipline teknike deri m ditn e sotshme sht
intenzive dhe sht
162
Me kt rast prtohen lkundje me frekuenc t lar-

shtresa e t t modeluara, amplituda e t cils gjat kohs ndr-
valt e Enltonit rohet n mnyr sinkrone me ndryshimet e sinjalit t
reektuara zrit (g. 8.11.2). Pas prforcimit, sinjali i modelu-
220 km
ar me frekuenc t lart prcillet n antenn dhn-
shtresa e
120 km se, cila rrezaton val elektromagnetike t moduluara.
Hevisajdit
Fig. 1. Reektimi i radiovalve nga jonosfera
M von Epltoni tregoi se ekzistojn m tepr ksi-

soj shtresa jonizuese t atmosfers, q ekrijojn jono- Barts
sfern n lartsi nga 60 deri 300 kilometra. Jonizi- Signjal
mi i ktyr shtresave ajrore krijohet nga rrezatimi koz- Moduluar
mik dhe rrezet e Diellit. Duke falenderuar pasqyrimit
t radiovalve nga kto shtresa sht mundsuar pr-
hapja dhe pranimi i tyre n lartsi disa mijra kilomet-
ra nga emetuesi.
Radioja. Modullimi dhe demodulimi
Zona frekuenciale e zrit sht nga rreth 20 deri rreth

20 000 Hz. Pr bartjen e informatave t zrit n lar-
Fig. 2. Modulimi n amplitud: vala bartse
gsi t mdha sht i nevojshm shndrrimi i zrit, i signjali dhe vala e moduluar. Signjali sht nj ton
cili paraqet lkundje mekanike, n lkundje elektrike i vals s zrit
dhe madje n val elektromagnetike. N mikrofon l-
kundjet e zrit shndrrohen n lkundje elektrike sin-
krone t rryms. Sinjali i zrit shndrrohet n sinjal N antenn pranuese kto radioval me ndihmn
elektrik. e ktrast tohen lkundje elektrike, t cilt e qarkut rezonant kapen (pranohen) dhe n kt rast
do t mundet t prhapen n largsi n form t val- t rezonacs indukohet forc elektromotore maksima-
ve elektromagnetike. Por, valt elektromagnetike me le. Kshtu do t rrjedh rram e cila ka t njjtn for-
kso frekuenca t ulta nuk jan t prshtatshme pr m (amplitud dhe frekuenc) si edhe vala e modulu-
mbajtjen e radiolidhjeve. ar (g. 2). Meqense rryma ka frekunec t lart, ajo
Ky problem sht zgjidhur ashtu q, lkundjet me nuk mund t ngacmoj lkundje n membrann e alto-
frekuenc t lart (me madhsi 1 000 000 Hz) shfry- parlantit ose dgjueseve, prandaj sht e nevojshme
tzohen si val bartse, ndrsa kto futen lkundjet me komponenta e zrit (sinjali) q sht futur (moduluar)
frekuenc t zrit (sinjalit). Ky proces sht i njohur si n valn bartse t ndahet, dhe vetm sinjali t lsho-
modulim dhe ngjan n pjesn e radiodhnsit, i cili het npr altoparlantin pr ta lvizur membrann.
quhet modulator. Procesi i shkputjes s sinjalit t zrit nga vala
bartse sht i njohur si demodulim, i cili mund t ar-
rihet menj diod drejtuese gjysmpruese ose va-
kum diod (g. 4). N kt mnyr npr
163
DHNSI MARRSI
mikrofoni
antena dhnse antena marrse
modulatori prforcuesi demodulatori

prforcuesi
oscilatori
Fig. 3. Bartja e zrit n largsi. Principi i radios
N kt mnyr npr dgjueset vjen vetm kompo- ather si do t ndahet ajo q dshirojm ta pranoj-
nenta njkahshe (oscilime elektrike vetm n nj m? Shkputja e ktill bhet me rregullim t mar-
kahe). doteruvawe na npriemnikot
sit (pranuesit), gjatsi valore t caktuar. Rregulli-
mi arrihet n atmnyr q sinjali nga antena bartet n
qarkun lkunds t marrsit (g. 5).
doteruvawe na priemnikot
doteruvawe na priemnikot
L
C
Fig. 4. Demodulator me diod gjysmpruese
Fig. 5. Selektimi i frekuencs s dshiruar. Nse dshi-

Komponenta me frekuenc t lart amortizohet me
roni ta dgjoni progamin e par t radios s Maqedo-
ndihmn e induktivitetit q ekan dgjueset (Kujtohu nis duhet ta rregulloni marrsin n 820 kHz
se rezistenca induktive sht proporcionale me freku-
encn dhe induktivitetin RL=ZL),prandajpr induk-
tivitet m t madh dhefrekuenc t lart, vala bart- Qarkulkunds sht i prbr prej bobins me induk-
se amortizohet. N kt mnyr kalon vetm kompo- tivitet (L) dhe kondenzator me kapacitet t ndryshu-
nenta e deoduluar me frekuenc t ult. Membrana e eshm (C).
altoparlantit llon t lkundet me at frekuenc dhe Kshtu frekuenca vetiake e qarkut sht:
prodhon zrin.Zri kshtu i pranuear duket krejtsisht
i thjesht, por mund t ekziston vetm kur fuqia e sin-
jalit t ciln e pranon antena sht mjaft e madhe dhe
kur kziston vetm nj brim i lkundjeve elektromag-
netike. Nse njkohsisht ekzistojn shum val t k-
tilla n hapsirme frekuenca t ndryshme bartse,
164
sit me tranzistor, por sht disa her e prforcuar.

1 Kshtu e prforcuar ajo madje demodulohet (diodn
f (1)
2S LC dhe elementin induktiv t dgjuesve). Lvizja e mem-
brans s altoparlantit )ose dgjueseve) shkakton ve-
Duke ndryshuar kapacitetin C (barazimi 1) rregullohet tm komponent t demoduluar e cila ndrrohet n
frekuenca vetiake e lkundsit t barazohet me freku- ritmin e frekuencs s zrit.
encn e radiovalve, q do t thot arrihet rezonanc,
prandaj n kt rast tensioni i indukuar sht maksi- Pyetje, detyra, aktivitete
mal. Pr kt arsye rryma me frekuenc t lart do t
bhet m e madhe. Njkohsisht, prtgjitha frekuen- 1. Si do ta shpjegoni dukurin n vendet ku nuk dg-
cat tjera q arrijn te antena marrse tensioni i nduku- johen radiovalt e shkurtra?
ar do t jet ivogl dhe ato nuk do t shkaktojn lkun- Pra{awa,
2. zada~i,
Pse nuk dgjohet,
Pra{awa, ose aktivnosti
zada~i, pak dgjohet, radioja n tu-
aktivnosti
dje t membrans dhe nuk do t dgjohen. nel?
3. Si duhet t ndryshohet kapaciteti i kondenzatorit te
Prforcuesi qarku pranues, nse dshirojm t dgjojm radiosta-
cion me gjatsi valore t mdha?
Intesiteti irryms pasi sht br demodulimi shpesh
Zasiluva~
Zasiluva~ 4. Si e shpjegoni reektimin e e radiovalve nga jo-
her sht i dobt dhe nuk mundt lviz membrann osfera?
e altoparlantit, prandaj sht e nevosjhme q sinja- 5. Gjeni cila sht frekuenca e radiostacionit lokal m
li t prforcohet. Prforcimi, m par, sht brme t afrt. Kyeniradioon tuaj.
llamba elektronike, ndrsa sot edhe me tranzistort. 6. Organizoni nj vizit t ndonj radiostacioni n
Nj prforcues i till i thjesht i fuqis me MOSFET afrsi t shkolls tuaj.
tranzistor q gjendet n ndrlidhjen e nj radiomarrsi 7. N historin e radiotransmisionit rol t madh ka pa-
shtdhn nskemn e g. 6.
zasiluva~ sur edhe Nikolla Tesla. Krkoni n bibliotek libra,
zasiluva~
Vala e selektuar e moduluar sillet n hyrje t nj pr- ose n internet veb faqe prkatse dhe lexoni gjersisht
forcuesi me tranzistor ndrmjet emetuesit pr eksperimentet e tij pr radioval.
Rezime e shkurtr
Tr
antenaa
K Pr mbajtjen e radiolidhjeve sht e domosdoshme
B
L R ekzistimi i dhnsit dhe marrsit.
E Dhnsi prbhet prej oscilatorit, modulatorit, prfor-
C cuesit dherezime
Kratko antens dhnse.
Kratko
Gjat rezime
bartjes s vals bartse me frekunc t lart mo-
dulohet me sinjal q bartet (sinjaliq rrjedh prej zrit,
demodulatori
pr shembull).
qarku Marrsi prbhet prej antens marrse, qarkut rezo-
prforcuesi
rezonant nant q ipranon oscilimet, demodulator dhe altopar-
lant.
Fig. 6. Prforcues me ndrlidhje t radiomarrsit Gjat radio transmetimit shpesh kryhet prforcimi i
sinjalit. Kjo bhet me tranzistor.
dhe bazs. Dalja i ktij prforcuesi merret ndrm-
jet emetuesit, i cili sht i prbashktedhe pr hyrjen
edhe pr daljen, dhe kolektorit si rrym e prforcu-
ar n skajet e nj rezistori R. Rryma q rrjedh npr
rezistorin ndrrohet n ritmin e rryms q sjellet n
hyrjen e prforcue-
165
9.1. KORPUSKULARNO-BRANOVA
PRIRODA NA SVETLINATA
9. Dukurit e drits dhe kuanti
9.1. NATYRA KARPUSKULARE- Rrezet e drits me energji t njjt, prkatsisht

VALORE E DRITS frekuenca jan monokromatike. Drita e bardh sht
polikromatike, ajo sht przierje e rrezeve prej dri-
Drita e dukshme sipas natyrs s saj natyrore nuk ts monokromatike.
dallohet prej valve tjera elektromagnetike, si pr Nj pjes e dukurive t t drits sikurse jan: in-
shembull, radiovalt, infraskuqe, ultravjolc dhe J-re- terferenca, difraksioni dhe polarizimi, shum leh-
zatimet. Madhsia themelore karakteristike e valve t sqarohet n baz t parafytyrimit pr dritn. Nga
t drits dht frekuenca e tyre f.Ajo sht e caktu-
ar prej burimit t drits, nuk ndryshon gjat prhap- FRONT I VALSVE
jes ose bashkveprimit te valt. Nga ana tjetr, gjat-
sia valore Ondryshon varsisht prej shpejtsis s sh- VAL
prndarjes s drits te mjedisi i dhn.
Nse drita n vakum ka gjatsi valore O0, te ndonj
mjedis me indeks t zgjerimit n, gjatsia valore sht:
RREZE
Oo
O . (1)
n
Valt, sikurse mekanike ashtu edhe elektromag-
netike, mund t paraqiten me ndihmn e siprfaqes BURIM PIKASH
valore. Ajobranova
sht vend gjeometrik i pikave, t cilat
povr{ina.
gjat procesit valor oscilojn me frekuenca t jet e Fig. 2. Vala sferike
rrafsht, sferike ose cilindrike.
FRONT I VALV E ana tjetr, gjith vargu i dukurive, sikurse jan: rreza-
VALA timi, absorbsioni, fotoefekti, efekti i Komptonit dhe
t tjera mundet t sqarohen vetm nse drits i prsh-
kruhen veti t korpuskul-grimc.Q t sqarohen kto
RREZE veti t drits t zotrohet edhe si val edhe si korpus-
BURIM
kul jan zhvilluar parafytyrimet pr natyrn e kuantit
t drits. Ideja pr parafytyrimin korpuskular t drits
rrjedhin qysh prej Njutnit.
M. Plank, n vitin 1901 e parashtroi hipotezn pr
rrezatimin e diskontinuar t energjis. Sipas Plankut,
energjia elektromagnetike rrezatohet n mnyr t di-
Fig. 1. Vala e rrafsht skontinuar n form t pjesvekvanti
t caktuara, t quajtu-
ra kuant. Energjia E e do kuanti dhe frekuenca e saj
Sipas teoris valore rrezja e drits puthitet me kahen f jan t lidhura me barazimin:
e zgjerimit t vals dhe gjithmon sht normale n
frontin e vals. Rrezet e valve t rrafshta jan oarale- E = h f, (2)
le (g. 1), ndrsa rrezet,e valsve sferike zgjerohen n
mnyr radiale.(g. 2). ku h=6,63.10-34 Js sht konstanta e Plankut. Shpej-
tsia e shprdarjes s drits (ose n cilndo rrezatim
elektromagnetik) sht m e madhe n vakum dhe
sht c=3,0.108ms-1.
166
J
J J
E (eV) 1,2h10
-8
1,2h10
-6
1,2h10
-4
1,2h10
-2
1,2 1,2h10
2
1,2h10
4
1,2h10
6
J
J J 16
6 8 10 12 14 J 18 20 22
f (Hz) 3h10 3h10 3h10 3h10 3h10 3h10
J 3h1018 3h10 3h10
J
radioa mikro rreze infra rreze rreze X Jrreze Y
vala val t kuqe UV JJ
J
O(m) 102 1 10
-2
10
-4 -6
10 10
-8
10
-10
10
-12
10
-14
J
e kuqe portokal e verdh e gjelbr e kaltr vjollc

(nm) 760-660 660-590 590-575 575-510 510-440 440-380
Fig. 3. Spektri elektromagnetik
Pr do val elektromagnetike, pra edhe pr dritn, Dualizimi i ktill i korpuskularitetit valor t drit sot
lidhja ndrmjet frekuencs f, shpejtsia e shprdarjes njihet edhe te elektronet, neutronet dhe mikrogrimca
s vals sht c dhe gjatsia valore e saj Osht: tjera. Kto veti t grimcave dhe drits nuk mund t
sqarohen nprmjet ziks klasike, ato prshkruhen
f O = c. (3) n kuadr t mekaniks s kuantit.
fotoniValt e drits, radiovalt, X-rrezet dhe J-rrezet
Prandaj, barazimi (2) mund t shkruhet:
jan val elektromagnetike t cilat dallohen vetm si-
hc
E fotoni . (4) pas frekuencave dhe fotoni mnyrs s prtimit.Valt EM
O fotoni
jan val transverzale dhe prshkruhen & me vektorin e
A. Ajnshtajni n vitin 1905 e ka zgjeruar iden e
forcs s fushs
fotoni elektromagnetike E q oscilon sipas
Plankut me at qfotoni
fotoni jo vetm rrezatimi i drits por edhe
ligjit t sinusit gjat &
kohs edhe hapsira edhe vektori
fotoni i induksionit magnetik B , q oscilon me frekuencn e
shprdarja e saj fotoni
dhe absorbimi ndodhin n form t
fotoni
pronit t kuantit t drits-fotone. Fotonet disponojn &
njjt& me faza t barabarta. Ndryshimi fushs elektri-
fotoni ke E vijon ndryshim t induksionit
& magnetik B , q
me energjin e tyre, masn dhe impulsin. Masa e foto-
fotoni
nit sht dhn me: fotoni sjell deri te ndryshimi i . E
E hf h Sikurse dihet sot ekzistojn val EM me frekuen-
fotoni mf . (5) c prej 104 Hz deri 1021 Hz. Diapazoni i t gjitha
fotoni c 2
c 2
Oc gjatsive valore paraqet spektr t REM,prkatsis-
Prkatsisht, masa e fotonit sht m e madh se sa ht te spektri elektromagnetik jan prfshirval elek-
frekuenca e saj sht m e madhe. Pr shembull, masa tromagnetik r duke j lluar prej
r radiovalve deri g-rre-
e fotonit te drita e dukshme me frekuenc ze (O|10 3 m) dhe (O|10-12 m). . Prej ktij diapazoni

5,4 1014 Hz sht 4 10 kg , kurse masa e fo- t gjer tj frekuencave t valve elektromagnetik, ve-
36
toneve t rntgenit me frekuenc 8 1018 Hz sht tm pjes e ngusht kan aftsi, duke rn mbi rrjetn
4 10 32 kg . Parafytyrim t zakonshm prfotonin e syrit t shkaktojn ndijim pr t shikuar. Ato prgji-
sht se ai sht pako prej valve energjia e t cilit gjen n gjatsit valore prej 400 deri 760 nm.
sht aq e madhe, aq sa sht e vogl gjatsia valore.
Prandaj erdhm deri te kuptimi pr dualitetin e
drits. Domethn, drita posedon edhe karakteristika
korpuskulare dhe valore.
167
9.2. RREZATIMI
9.2. INFRAKUQ
INFRACRVENO I hen me pasqyra dhe thjerrza t prpunuara nga ma-
DHE ULTRAVJOLLC
ULTRAVIOLETOVO ZRAÊWE terialet prkatse. Prandaj, spiralet e ngrohseve elek-
trike jan vendosur n fokusin e pasqyrave parabolike
Infracrveno
Rrezatimi infrakuq zra~ewe nga llamarina t polituara.
N spektin elektromagnetik rrezatimiinfrakuq Eksperimenti klasik, i cili vrteton vetit e rreze-
gjendet ndrmjet kurit t kuq t drits s dukshme ve infrakuqe, si edhe ajo se mjediset q jan t pa-
(me gjatsi valore 760 nm) dhe mikrovalve rreth tejdukshme pr rrezet e dukshme mund t jen t tej-
(350 Pm). Rrezet infralkuqe jan t padukshme pr dukshme pr rrezet infrakuqe, sht eksperimenti i
syrin e njeriut , sepse nuk kan mjaft energji t ar- Tindalit t paraqitur n g. 1.
rijn deri te retina e syrit dhe t shkaktojn prshtyp- Ena e qelqit sht e mbushur me tretje t jodit n
je drite. Rrezatimi infrakuq ka veprim t fort termik. disuld karboni. Kjo tretje sht plotsisht e zez dhe
Ekzistojn burime t ndryshme t rrezatimit infra-
kuq. Rrteh 50% t spektrit elektromagnetik t Diellit
gjendet n kt regjion. Nj prej burimeve m t sh-
peshta q shfrytzohet sht teli inkadashent i volfra-
mit. Rrezet infrakuqe prtohen edhe nga harku elek- F
trik. JI+CS2
Praktikisht t gjitha trupat, a dallim nga natyra
e tyre, n temperatur m t lart se zeroja absolu-
te trsisht rrezatojn n regjionin infrakuq. sht e
qart se, n temperatura m t ulta rrezatimi ka gjat- Fig. 1, Eksperimenti i Tindalit
si valore m t mdha se sa n temperatura m t larta.
Disa substanca shum e absorbojn rrezatimin in-
frakuq, ndrsa disa jan plotsisht t tejdukshme e patejdukshme pr dritn e dukshme, por e lshon
pr kt rrezatim. Pr shembull, uji i cilisht i tej- rrezatimin infrakuq n interva t gjr. Kur ena sht
dukshm pr pjesn e dukshme t spektrit si edhe pr vendosur n rrugn e rrezeve paralele t drits, t tu-
rrezet ultravjollc, gati trsisht e absorbon rrezatimin ar nga llamba harkore, pas ens n vendin F ku foku-
infrakuq.Kuarci i absorbon kto reze me gjatsi valo- sohen rrezet infrakuqe nj cop letr ezez shum leh-
re mbi 3000 nm, ndrsa kripa i lshon deri 15000 nm. t t ndizet. N kteksperiment ena e qelqit vepron si
Plotsisht t tejdukshm pr kt rrezatim jan germa- thjerrz prmbledhse, n fokusin e t cils sipas li-
niumi dhe siliciumi. gjeve t optiks gjeometrike duhet t gjendet letra e
Pr jetn n Tok me rndsi t madhe sht af- zet pr tu ndezur.
tsia e rrezeve infrakuqe t kalojn npr atmosfer. Rrezatimi infrakuq shfrytzohet prhulumtimin e
Duke kaluar nr atmosfer, pr shkak t procesit t strukturs s atomeve dhe molekulave. Spektrat ab-
shprdarjes dhe absorbimit, rrezatimi infrakuq dob- sorbuese infrakuq shfrytzohen pr identikimin e
sohet. Kjo n mas t madhe varet edhe nga papastr- substancave, hulumtimin e molekulave si edhe pr
tia n atmosfer. Vetm nj pjes e vogl e rrezatimit studimin e bashkveprimeve tndryshme t moleku-
infrakuq q e rrezaton Toka e lshon atmosfera, sep- lave. N rend t par ato jan molekula q kan naty-
se bhet absorbimi i tyre nga avulli i ujit. N kt m- r organike.
nyr atmosfera luan rolin e izoluesit termik, e cila nuk Rrezet infrakuqe kan gjetur zbatim t gjer n
lejon q Toka natn shpejt t ftohet. tekniknfotograke infrakuqe. Me ata mund t tohen
Rrezet infrakuqe u nnshtrohen ligjeve q vlejn fotogra me m shum konstante t objekteve t cilt
edhe pr rrezet e drits (prthehen, reektohen), in- gjenden n largsi t mdha. Prandaj at shfrytzohen
terferojn, psojn difraksion nga pengesat prkatse. gjat studimit t planeteve, yjeve, mjegullirave.
Kjo do t thot rrezet infrakuqe mund t fokuso-
168
Regjistrimi i temperaturs t nj objekti t caktu-

ar n baz t detektimit preciz t rrezatimit infrakuq
quhet termogra. Me ktrast tohet gur e quajtur
termogram (g. 3). Termograa shfrytzohet n tek-
nikn ushtarake (,,shikim nate, inizimin mjegull
dhenatn tsendeve dhe rrethinn e saj) mjeksi dhe
fusha tjera nga shkenca dhe teknika.
Rrezatimi infrakuq shfrytzohet n n infrakuqe
mitkoskopi dhe gjatprpunimit t qarqeve integrale.
Gypi konvertore infrakuqe ose teleskopi infrakuq
mundson shndrrimin e drejtprdrejt t rrezatimit in-
frakuq. Me at mund t shihen sende me temperatur
Fig. 2. Fotograa infra e kuqe e atmosfers s To-
ks. Rret m t errta jan m t ngrohta nga ato t lart (motoro gjat puns, sende me temepartur t
m t ndritshme lart, gypa t nxehta t armve).
Kto veti shfrytzohen edhe n mjeksi, krimina- Rrezatimi ultarvjollc

listik, astronomi . teknik, pr qllime ushtarake etj.
Fotograt me nj teknik speciale mund t bhen n N spektrin elektromagnetik n ann kah gjatsit va-
errsir t plot (shikim nate). lore m t vogla prej 400 nm, deri 10 nm sht rreza-
Lasert infrakuq shfrytzohen pr lidhje komuni- timi ultravjollc.
kative n Tok dhe n kozmos. Rrezet infrakuqe n Syri e absorbon kt rrezatim, i cili ndonse ka ener-
teknik pr tharjen e ngjyrave, qeramiks, dhe trupa gji m t madhe nga rrezatimi infra kuq, nuk mund t
t tjer, n industrin ushqimore pr tharjen e prodhi- arrij deri te retina dhe t shkaktoj prshtypje drite.
meve bujqsore.
N mjeksi rrezet infrakuqe shfrytzohen n dia-
gnostik dhe terapi.
a) b)
Fig. 3. Termogrami i duarve. a) para pirjes s duhanit, b) Fig. 4. Fotograa ultravjollc e siprfaqes
pas pirje s duhanit. Pas pirjes s duhanit shihet se duart s Toks
jan m t ftohta
Si detektor t rrezatimit infrakuq nuk shfrytzohen Bile pjesa ultravjollc e afrt sht e padukshme
lme (ata jan t ndjeshm pr O < 900 nm), porter- pr nj numr t madh njerzish. Ky regjion mund t
mistort ,gjysmpruesit rezistenca e t cilve shum regjistrohet me ndihmn e ekranit uoroshent (nga
zvoglohet me zmadhimin e temperaturs, fotodiodat, zink suldi). Ekrani edhe pas pjess ngjyr vjollc
termoelementet et. Pr fotodiodat zakonisht shfry- ndrion me ngjyr gjelbr-kaltr.
tzohet InSb ose HgdT sht (zhiva-kadiumi-teluri).
169
Burimet e rrezatimit vjollc jan llambat harkore, shkaktojn vetm pigmentimin e lkurs dhe jan t
metalet shum t nxehura gjat ndriimit t bardh, shfrytzueshme. Kshtu, mjekimi i smundjeve t ra-
ndrsa ekziston edhe rrezatim laserik n kt. regjion. kitisit me kt rrezatim sht rezultat i krijimit t vi-
Po ashtu, pjesa m e madhe e spektrit t zhivss gjen- tamins D. Duhet t dim se m e prshtatshme koh
det n kt regjion, prandaj llambat e zhivs n mjek- prrrezitje sht kur atmosfera nuksht e tejnxehur
si pr dezinfeksionet e hapsirave. dhe tengopur me avuj uji.
Qelqi i thjesht e absorbon rrezatimin ultravjoll-
c me gjatsi valore nn 315 nm, ndrsa qelqi i ku-
arcit e lshon deri 180 nm. Nn veprimin e rrezati- FIZIKA DHE EKOLOGJIA
mit ultravjollc uorescini dhe qelqi i uraniumit u-
oreshojn me ngjyr karakteristike t gjelbr. Tretja Pr botn e gjall burim kryesor i rrezatimit ul-
e kinin sulfatit dhe petrolej uoreshojn me ngjyr t travjollc sht Dielli. Nga Dielli n siprfaqen e To-
kaltr. Prandaj, ata shfrytzohen n mikroskopin u- ks arrin rrezatim ultravjollc me gjatsi valore m t
oroshente. Rrezatimi ultravjollc shfrytzohet n kti- vogla absorbohen nga atmosfera. Prandaj ky rrezatim
minalogji, pr t vrtetuar banknotat e rrejshme, n ar- sht m i madh n malet e larta.
keologji (tekstet q dobt shihen, t lyera me material Gjat bashkveprimit t rrezatimit ultravjollc me
lumineshent, kur ndriohenme kt rrezatim lexohen). oksigjenin e shtresave t larta t atmosfers (stratosfe-
Rrezatimi ultravjollc shfrytzohet te llambat lumi- ra) krijohet ozon (O3). Ozoni shum e absirbon rre-
neshtente prcaktohet prbrja e disa substancave. zatimin ultravjollc t dmshm dhe eshndrron n
Gjatstudimit spektroskopik me rrezatimin ultra- nxehtsi. Vitet e fundit si rezultat i shfrytzimit t te-
vjollc, meq ajo absorbohet nga ajri dhe qelqi, shfry- pr t freonit (gaz q shfrytzohet n mjetet ftohse
tzohen vakum spektrografe me prizma nga uoriti edhe pr disa spreje) jo vet q e zvoglon trashsin
ose rrjeta difraktive. e shtress s ozonit, por krijo edhe ,,vrima ozonike
Ligjet e absorbimet vlejn edhe pr rrezet ultra- (veanrisht mbi Antartikun).
vjollc. Nprmjet spektrave ultravjollc t atomeve
dhe molekulave tohen njohuri pr ndrtimin e shtre- Pyetje, detyra, aktivitete
sav t jashtme elektronike t atomeve, si edhe njo-
huri pr lidhjet kimike t molekulave dhe struktu- 1. pse ndrmjte temperaturs s dits dhe nats s
ra e tyre. Spektroskopia ultravjollc e absorbimit n Hns ekziston ndryshim i madh?
mjeksi dhe biologji shfrytzohen shpeshsepse sht 2. Cili sht dallimi ndrmjet rrezatimit ultravjoll-
e shpejt dhe precize. c dhe infrakuq?
Rrezatimi ultravjollc ka veprim fotokimik, mund 3. A u nnshtrohen rrezet infrakuqe dhe ultravjoll-
t shkaktoj ndryshime t mdha n emulzonin e fo- c ligjeve t optiks gjeometrike, t cilt vlejn edhe
togras. Gjat absorbimit t ktij rrezatimi te mole- pr rrezet e drits? Prmendi disa shembuj.
kulat e DNK bhet shkputja e lidhjeve t hidrogjenit 4.Pse nuk mund t nxeheni nse rezatoheni pas qe-
dhe coptimii spirales dyshe. Prndaj, nn veprimin in- lqit t dritares?
tensiv t rrezatimit ultravjollc mund t arrihet deri te 5. Pse syri i njeriut nuk mund ta shoh rrezatimin
shkatrrimi i qelizs. Prandaj,rrezet ultravjollc shfry- infrakuq dhe ultravjollc?
tzohen pr sterilizim. Por, dozat e vogla t rrezatimit 6. Prcaktoni frekuencat e rrezatimit infrakuq dhe
ultravjollc t afrt ultravjollc sipas shnimeve q jan dhn n tekst.
A mundet me przm t qelqit t zbrthehet n
spektr rrezatimi infrakuq ose ultravjollc.A me rrje-
t difraktive.
8. Ku sht m i madh intensiteti i rrezeve ultra-
vjollc t rrezatimit t Diellit: n siprfaqen e detit, n
maje t bjeshkve, n kozmos?
170
9.3. OSNOVNI
9.3. ZAKONI
OSNOVNI ZAKONI NANA
GEOMETRISKATA
GEOMETRISKATA OPTIKA e drits dhe kuanti
9.
OPTIKADukurit
9.3. OSNOVNI ZAKONI NA
GEOMETRISKATA OPTIKA
9.3. LIGJET THEMELORE T Kndi D n t cilin rrezja bie sht i barabart me D
GJEOMETRIS OPTIKE q rrezja e drits s reektuar e ndrton me normalen
t ndrtuar prej piks s ramjes mbi siprfaqe kutare:
Gjeometria optike sht ndrtuar n baz t ktyre li- D D (1)
gjeve dhe principeve themelore pr zgjerimin e e dri-
ts n mjedise optike homogjene, ligj pr zgjerim t Kur drita kalon npr dy mjedise me natyr t
pavarur
Zakonot t rrezeve
za t drits, ligji {irewe
pravolinisko pr prthyerje
na dhe re- ndryshme, n kurin ndrmjet dy mjediseve ndryshon
svet-
Zakonot za pravolinisko {irewe na svet-
eksion t drits dhe principit pr anasjelltas prej ose drejtimi i rrezes s drits. Thuhet se gjat kalimit prej
linata
linata
inverzion
Zakonoti rrezeve t drits.
za pravolinisko {irewe na svet- nj mjedisi t drits prthyhet (g. 1).
linataLigji pr zgjerimin drejtvizor t drits thot: dri- Ligji pr reeksion dhe prthyerje thot: rrezje
ta npr mjedisin homogjen dhe t izoluar zgjero- nn t ciln drita bie mbi siprfaqen e ndar ndrm-
het drejtvizorisht. Ky ligj vlen, vetmnse dimen- jet dy mjediseve t ndryshme t drit sipas natyrs,
zionet e hapjes ose pemgesave jan m t mdhaja rrezje nn t ciln reektohet, rrezja q kalon npr
ose t pakrahasueshme me gjatsin valore t drits. mjeisin e dyt dhe normales t siprfaqes kutare t
Nse kjo nuk
Zakonot
Zakonot zasht rast, drita{irewe
zanezavisno
nezavisno shmanget
{irewenaprej zgjeri-
svet- ngritur prej piks n t ciln bie rrezja, shtrihen n
nasvet-
mit drejtvizor.
linskite zraci
linskite zraci rrafshin e njjt.
Ligji pr za
Zakonot zgjerim t pavarur{irewe
nezavisno t rrezevena
t drit tho-
svet- Kndi (D nn t cilin rrezja bie dhe kndi (E) nn
t: nse n
linskite pjes t hapsirs njkohsisht zgjerohen t ciolin rrezja prthyhet dhe hyn te mjedisi i dyt, t
zraci
m shum rreze, zgjerimi i donjrit prej tyre nuk i matura prej normales n pkn e ramjes, jan t lidhura
Zakon
pengon
Zakon za za
refleksija
zgjerimit t rrezesitjetr
refleksija prekr{uvawe
dhe anasjelltas.
i prekr{uvawe me t ashtuquajturn ligjin Snelius-Dekart:
Ligji pr reeksion dhe prthyerje - Nse duaj
drite
Zakonprejzadrits paralele dhe
refleksija monokromatike bie nn
i prekr{uvawe sin D v1
const . (2)
kndin D n lidhje me normalen, e ngritur prej piks sin E v 2
s ramjes mbi sipsrfaqen kutare t dy mjediseve t
ndryshme optike, mjedisi 1 dhe mjedisi 2, pjes e dri- ku me v1 dhe v2 jan shnuar shpejtsit e drits te mj-
ts ndrhyrse reektohet n mjedisin 1 nn kndin disi 1, prkatsisht te mjedisi 2. Hersi prej shpejt-
apsoluten
apsoluten
D, kurse pjesa duke kaluar n mjedisin 2 prthyhet indeks sis s drits
na n vakum
prekr{uvawe dhe shpejtsia npr fardo
indeks na prekr{uvawe
(refrakton) nn kndin E, (g. 1). mjedis optik quhet indeksi absolut i prthyerjes.Nse
apsoluten
shpejtsia
indeks nae zgjerimit t drits n vakum shnohet me
prekr{uvawe
c, n at rast pr t dy mjediset, q kan indeks abso-
NORMALJA
lut t przhyerjes n1 dhe n2, prkatsisht mund t sh-
RREZJA kruhet: n1=c/v1, n2=c/v2. Duke i pjestuar t dy bara-
RREZJA Q RREFLEKTOHET
NDRHYRSE zimet e fundit, tohet:
n2 c / v 2 v1 sin D
n2 ,1 , (3)
1 n1 D D' SIPRFAQEJA KUFITARE n1 c / v1 v 2 sin E
relativen
ku n2,1 sht indeksi indeks nasna
relativ i prthyerjes
relativen indeks prekr{u-
mjedisit
prekr{u-t
vawe
dyt
vawe na vtorata
n lidhje sredina
me t parn.Pr
na vtorata vo odnos
sredina shembull, na prvata
vo odnosindeksi
na ab-
prvata
2 n2 solut i prthyerjes t ujit pr indeks
relativen gjatsinna
valore O=589
prekr{u-
E RREZJA Q PRTHYHET nm (vija e verdh e natriumit) sht 1,33. prvata
vawe na vtorata sredina vo odnos na
Mjedisi me vlera m t larta t indeksit absolut t
prthyerjes sht optikisht m e dendur. Prandaj,
fIG. 1
opti~ki pogusta
opti~ki pogusta
opti~ki pogusta
171
gjat prthyerjes t duajs s drits m e rrall prej totalna D!Dg drita ndrhyrse trisht reek-
refleksija
Pr kndet
mjedisit optik n mjedisin m t dendur optik (n2 > n1) totalna
tohet (rrezja B, g. 1). Pr kndet e atill nuk ka kalim
refleksija
Principot
vjen deri te afrimizai obraten
rrezse ngaod EDq vi-
ili inverzija
normalja na t drits n mjedisetoptike m t rralla. Ajo dukuri qu-
svetlinskite zraci
jon prej barazimit
Principot ili ninverzija
(3), por kurodsht
za obraten 2
< n1 rrezjana
lar- het reeksioni total.
gohet prej normales
svetlinskite zraci D!E. Vlera e kndit kutar Dg varet prej indeksit t
Principi i anasjellt prej ose inverzes t rrezeve t prthyerjes t t dy mjediseve. Kndi kutar Dg pr-
drits thot: nse ndryshon kahja e shprdarjes s rre- caktohet prej ligjit t Sneleus-Dekartit nse te ai jan
zeve t drits, at e prcjellin t njjt trajektore. Eg=900, prkatsisht sin Eg =900=1:
9.4. TOTALNA REFLEKSIJA
sin D g sin D g n2 n2
9.4.TOTALNA
9.4. REFLEKSIONI TOTAL
Endoskop
REFLEKSIJA ; sin D g = . ( 1)
sin E g sin 90 o
n1 n1
Endoskop
Endoskopi
Pr shembull, nse mjedisi 1 sht qelq me indeks
Reeksioni total i drits ndodh gjat prhapjes s t prthyerjes 1,52, mjedisi ajr me indeks t prthy-
saj prej mjedisit optik m t dendur n mjedis optik erjes 1,00, ather kndi kutar pr kurin qelq-ajr
m t rrall kur kndi ndrhyrs sht m i madh prej sht Dg=410.
vlers s caktuar. Pr shembull, pr uj-ajr reek- Prandaj gjat kndit ndrhyrs D >410 n ku-
sioni total ndodh kur kndi ndrhyrs do ta tejkalon rin qelq-ajr gjithmon ka reeksion total. Dukuria re-
vlern prej 48035. eksioni total i drits sht shfrytzuar te prizmat e
Kur mbi siprfaqen kutare ndrmjet mjedisit op- ndryshme dedikimi i t cilave sht ti shmang rrezet
tik m t dendur dhe mjedisit optik m t rrall bie n pr 900 (g. 2), 1800 ose sasi tjera t kndeve, sikurse
mnyr divergjente duaja e rrezeve, sikurse q sh- jan, pr shembull periskopt.
t paraqitur te g. 1, nj pjes e rrezeve pr t cilt D
Dg, prthyen edhe n mjedisin m t rrall, po ashtu
duke u larguar prej normales.
Nse kndi i ndrhyrjes D rritet, kndi i prthy-
D>Dg 1' 2'
erjes E rritet m shpejt. N kushtet e atilla vler m Dg=41
o
t madhe t mundshme q mund ta ton kndi b sh-
t 900. Kndi ndrhyrs, pr t cilin rrezja agol
prthye-
na
se rrshqet
totalna npr siprfaqen kutare (rrezja A), quhet
refleksija 2
kndi kutar ose kndi i reeksionit total Dagol(g.na
1).
totalna refleksija
g
1 D
AJRI D
E 2
n2 Eg A Fig. 2. Prizma drejtkndore pr reeksionin total
n1 Dg D D' B
Reeksioni total mujnd t vrehet nse rrezja e
drits ndahet me diafragm rrethore dhe drejtohet t
UJI 1 bie te boshti i hapjes s nj ene npr tciln rrjedh uj.
Rrezja e vazhdon rrugn e prshpejtuar duke e prc-
jell lakoren e tij.
Fig. 1. Reeksioni total ndodh pr knde m t
mdhenj se kndi kutar D!Dg.
172
kshtu shprdahet sipas gjatsis s tij (g. 3). Po

ashtu me jet optike mund t shtrembrohet rruga e
duajs s drits.
lidhja pr uj,
Fig. 3. Shprdarja e rrezeve t drits npr ajr ose mjeti
jen optike (Fiber) shtes
Reeksioni total i drits shfrytzohet te mikrosko-

pt imerzion, gjat relizimit t konstruksionit t disa
instrumenteve optike, si pr shembull, te refraktomet-
ri i Abeovit me t cili matet indeksi i prthyerjes s ln-
gjeve etj.
Fig. 5. Endoskop
Te jet optike (ber), g. 3)ndodh reeksion to-
tal i drits. Atoparaqesin je t holla (diametr pra-
frsisht5-10.10-6 m), t bra prej materialit optik t N mjeksi jetoptike shfrytzohen pr konstruk-
tejdukshm (ndonj dielektrik, prshembull, polimer sionin e endoskopit.
etj.) npr t cilin t mund t shprdahet drita. Brend- Endoskopi (g. 5) sht instrument special q
sia e jes optike, zakonisht, sht br prej qelqi t ku- mundson qasje vizuele deri te brendsia e organe-
arcit ose prej ndonj polimeri, kurse siprfaqeja sh- ve (rrugt e frymmarrjes-bronhoskop, trakti diges-
t mbuluar me shtres t holl prej llojit tjetr t qelqit tiv-gastroskop, laringoskop, pjes prej gjakrrjedhjes).
me indeks m t vogl t prthyerjes. Ai prbhet prej burimit t drits (He-Ne laser) dhe dy
duaj prej prej jeve optike drejtvizorisht t radhitu-
ra t vendosura te gypi i prbashkt. Zakonisht njra
duaj shrben pr ndriim t organit t hulumtuar dhe
prbhet prej rreth 6 000 je, ndrsa duaja tjetr sht
pr bartjen e fotogras dhe sht ndrtuar prej rreth
8 000 je.
Fijet optike gjejn zbatim t gjer te optika integ-
rale pr kodimin dhe bartjen e informatave, pr lid-
hje t terminaleve kompjuterike et. Llogaritet se re-
tina e syrit sht struktura m e ndrlikuar je opti-
ks e organizimit t lart, e prbr prej 100 je t tej-
dukshme.
PYETJE DHE DETYRA

Fig. 4. Duaj prej jeve optike
1. Kur ndodh reeksioni total?
Fijet optike shfrytzohen veanrisht n duaj (g. 2. A keni vrejtur reeksion total n natyr rreth jush?
4), po ashtu do je e veant e bart fotogran pre- 3. ka jan je beri dhe ku gjejn zbatim?
jpjes m t vogl t sendit q vrehet.
Kur drita bie te ja optike nn kndin m t vogl
se Dg, prjeton refeleksion t shumsht dhe
173
9.5.RAMNO
9.5.
9.5. PASQYRA
RAMNO E RRAFSHT
OGLEDALO
OGLEDALO n ekran, sepse sht tuar me vazhdimin e rrezeve
9.5. RAMNO OGLEDALO t pasqyruara reale. Shembllimi i tuar kshtu sh-
Fytyra
Lik
Liknna
pasqyrn
na ramno e rrafsht
ramno ogledalo
ogledalo t imagjinar.
Lik na ramno ogledalo Po theksojm se n vizatim kemi vizatuar ve-
Prej numri m t madh elementesh optike t cilat tm nj pjes t rrezeve q nisin nga burimi piksor
kan gjeturzbatimshumt gjer n jetn e prditshme P. Kuptohet se nga ai npasqyr bijn pa fund numr
dhe n shkenc, m e thjsht sht pasqyra e rrafsht. rrezesh. Pr prtimin e shembllimit t trupit pik-
sor, mjafton t vizatohet rruga e vetm dy rrezeve.
Ramnoto
Ramnoto ogledalo
ogledalo Nga gura qart shihet se largsia e trupit p deri te
Pasqyra errafsht
Ramnoto paraqet siprfaqe ideale t
ogledalo
rrafsh t t disa metaleve , (argjendit, aluminit, kro- pasqyra sht e barabart me largsin e shembllimit
mi ose nikli),e cila pjesn m t madhe t drit rnse l deri te pasqyra.
e pasqyron (deri 96%). Kjo realizohet duke bartur nj Kt e vrteton edhe analiza vijuese: trekndshi
shtres t holl tmetaleve t sip prmendur n plla- POA sht i puthitshm me trtekndshin OLA. Nse
kat e rrafshta t qelqit, gj q sht rast m i shpesht sht ashtu ather sht:
gjat fabrikimit t pasqyrave t rrafsha.
PO OL
q tregon se ili PO OL ,
N OA OA
P p l L p = l. (1)
1 O
2 Nse dim si tohet shembllimi i nj pike, leh-
D A t mund t ndrtohet edhe shembllimi i nj trupi m
tkomplikuar. Te trupat e rregullt gjeometrik mjafton
D1
A1 t prcaktohen shembllimet e pikave karakteristike
1 t trupit. Pr kt gj shfrytzohet fakti se largsia e
shembllimit e cils do pik nga pasqyra sht e bara-
M bart me largsin e tij nga pasqyra. Nj shembull t
2 shembllimit kshtu t tuar sht dhn n g. 2.
Fig. 1
A A1
T supozojm se siprfaqja MN paraqet pasqyr t
rrafsht (g. 1). Para pasqyrs s rrafsht le t gjendet
nj burim piksor i drits (trupi) i shnuarme P nga i B1
cili bien m shum rreze n pasqyr. Ndajm nj tuf
B
radiale drite ku rrezet kutare t drits i shnojm me C C1
1 dhe 2. do rreze e tufs gjat rnies n siprfaqen
e pasqyrs pasqyrohet sipas ligjit t pasqyrimit. Leh-
t mund t vrehet se edhe tufa e pasqyruar, e cila ku- Fig. 2
zohet me rrezet 1 dhe 2, po ashtu sht radial dhe
ajo sikurs ka dal nga pika L, e cila gjendet pas pasqy-
rs. Kjo pik n t ciln priten vazhdimet e rrezeve t Sipas ktij, dhe shum shembujve t tjer mund
pasqyruara quhet shembllim i trupit P. Shemblli- t prfundohet se madhsia e shembllimit te pasqy-
mi L nuk mund t kapet ra e rrafsht sht e barabart me madhsin e trupit.
lik na pred
lik na pred Shembull t pasqyrs s rrafsht paraqe edhe siprfaq-
metot
metot lik na predja e ujit (g. 3).
metot
174
Pasqyrat e rrafshta shfrytzohen edhe te mjetet ku

duhet t maten knde t vegjl. T till jan pr shem-
bull, galvanometrat me pasqyra ose peshoret e torzio-
nit pr matje precize t forcave. Gjat matjes s kn-
deve t vegjl shfrytzohet rreze drite e cila lshohet
t bie n pasqyr.Rrezja pas pasqyrimit shihet nlar-
gsi t mdha. Gjat rrotullimit t vogl t pasqyrs
tufae pasqyruar dhe e krahzuar n ekran bn zhven-
dosje t mdha. Ktu vjen n shprehje edhe fakti se
Fig. 3 kur pasqyra rrotullohet pr nj knd t caktuar M kn-
di i pasqyrimit 2M, Domethn kndi i rrotullimit t
Shembllimi n pasqyrn e rrafshtdallohet nga tru- rrezes s pasqyruar dy her sht m i madh se kndi
pi vetm nn veori. Ana e djatht e trupit bhet an i rrotullimit t pasqyrs.
e majt e shembllimit. Kjo bukur shihet kur dikush
qndronpara pasqyrs dhe do ta ngrit dorn, (dora e Pyetje, detyra, aktivitete
djatht e trupit sht e majt n pasqyr). Kjo veti e
shembllimit quhet simetri pasqyruese. 1. Ktheje n faqe t ndonj libri kah pasqyra e rrafsht,
a mund ta lexoni tekstin?
dora e dora e 2. Shpjegoni pse kndi i rrotullimit t rrezes s pasqy-
djatht majt ruar sht dy her m i madh nga kndi i rrotullimit
t pasqyrs.
3. Ju dshironi t bni fotogra deri sa qndroni para
pasqyrs s rrafsht. N ciln largsi duhet vta rre-
gulloni mprehtsin e fotoaparatit tuaj pr t tuar -
gur t mir?
4. Vendosni dy pasqyra t rrafshta n knd t drejt,
Fig. 4 ndrsa ndrmjettyre vendosni nj qiri. Sa shemblli-
me toni? Sa shembllime t qirit do t toni nse t
sht interesante se n ndrtimin e disa molekula- dyja pasqyrat jan paralele, ndrsa qiriu sht ndrm-
ve biologjike n organizmat e gjalla mund t gjendet jet tyre?
simetri pasqyruese. 5. Nse fmija afrohet te pasqyra me shpejtsi 0,5 m/s,
Kt fakt shkenca nuk e ka sqaruar. sa sht shpejtsia e shembllimit t tij: a) n raport
me pasqyrn; b) n raport me fmijn?
Zbatimi i pasqyrs s rrafsht 6. Krkoni ndonj libr ose n internet dhe ndrtoni
Prve zbatimit shtpiak t zakonshm, pasqyrae kaleidoskoin. Synoni q vet ta shpjegoni se si me t
rrafsht gjen zbatim t madh te nj varg mjetesh op- mund t itohen lara t bukura.
tike. Zbatohet do kund ku me ndihmn e pasqyrimit Rezime e shkurtr
duhet t rrotullohet tufa e drits pr nj knd t caktu- -Siprfaqe e rrafsht e lmuet prej t cils drita reek-
ar. Njri nga mjetet e tilla sht edhe periskopi (g. 5). tohet paraqet pasqyr t rrafsht.
-Shembllimi te pasqyra e rrafsht sht imagjinar, t
vendosur n largsi t barabart si edhe trupi dhe sh-
t i barabart me madhsin e tij.
-Te shembllimi i pasqyrs dhe trupit vlen simetria e
pasqyrs: ana e majt bhet ana e djatht dhe anas-
jelltas.
-Pasqyra e rrafsht gjen zbatim t gjer te aparatet op-
tike ose gjat matjes s kndeve t vegjl t rrotulimit.
Fig. 5
175
9.6. SFERNI OGLEDALA
9.6. SFERNI OGLEDALA
9.6. PASQYRAT
9.6.9.6.
SFERNI SFERIKE
SFERNIOGLEDALA
OGLEDALA divergjente priten n fokusin cili gjendet pas pasqyrs
konvekse (g. 2).
Pasqyrat sferike jan pjes t siprfaqeve sferike
t cilat me prpikri i pasqyrojn rrezet e drits. Sipas
forms s siprfaqes sferike nga e cila pasqyrohen rre-
konkavni konveksni
zet, pasqyrat mund t jen t lugta (konkave) dhe t
konkavni konveksni
mysta (konvekse). opti~ki centar na ogledaloto
konkavni
konkavni konveksni O
opti~ki centar konveksni
na ogledaloto
N do pasqyr sferike (g. 1) dallohen:otvorqendrana ogledaloto
opti~ki
optike e pasqyrs C-ajo
opti~ki centar
sht na
centar ogledaloto
qendr
na e sfers
ogledalotonga na
teme C
e ogledaloto F
otvor na ogledaloto
cila sht prtuar
temepasqyra;
na hapja e pasqyrs-ajo sh-
otvor
t korda AB; kulmi na ogledaloto
ogledaloto
i pasqyrs
otvor na O-ajo sht pika m
ogledaloto
teme
e lugt, respektivisht
temena ena
m ogledaloto
myst e siprfaqesglavna
ogledaloto sferike opti~ka oska
(ajo sht mesiglavna
i pasqyrs); boshti optik
opti~ka oska kryesor-ajo
sht drejtza q kalon npr qendrn optike dhe kul- Fig. 2. Pasqyra konvekse
glavna opti~ka oska
min e pasqyrs. glavna opti~ka oska
F
C O
f
Fig. 3. Fotograa e pasqyrs konvekse
B
Fig. 1. Pasqyra konkave
Pr pasqyrn sferike, kur rrezet bien afr kulmit O,
largsia fokale sht
Nse n pasqyrn konkave bie tuf e rrezeve para- R
lele me boshtin optik, ata pasqyrohen ashtu q kalojn f , (1)
r f okusot 2
npr pikn F. Kjo pik gjendet n boshtin optik dhe
F t pasqyrs. Largsia f F O respektivisht
paraqet fokus (vatr)fokusot fokusnoto fokusi sht n mesin ndrmjet kulmit
rastojanie
sht largsia fokalefokusot
(ose largsi vatrore)
fokusnoto e pasqyrs.
rastojanie dhe qendrs s lakess s pasqyrs.
fokusot
fokusnoto rastojanie
Te pasqyrat konkave fokusifokusnoto rastojanie
sht pika n t cil Formimi i shembllimeve te pasqyra sferike. likovi kaj sfer
Formirawe
vazhdimet gjeometrike t rrezeve t pasqyruara. Me Barazimi
Formirawe i pasqyrs
likovi kaj ogledalo.
sferno Ravenka na ogledal
fjal tjera tufa e rrezeve paralele me boshtin optik pas ogledalo.
Formirawe Ravenka
likovi na ogledalo
kajkaj
sferno
Formirawe
pasqyrimit nga pasqyra konvekse divegjojn. Vazhdi- Gjat ndrtimit
likovi sferno
ogledalo. tRavenka
shembllimeve
na me ndihmn e
ogledalo
met e tl gjitha rrezeve t tufs ogledalo. Ravenka na ogledalo
pasqyrs sferike, m s shpeshti jan t mjaftueshme
dy rreze me rrug t njohur t cilat kalojn npr pi-
kn e njjt. Shembllimi i asaj pike prtohet n pi-
kprerjen e atyre dy rrezeve. Nse
176
ravenkata na ogledaloto.
9. Dukurit e drits dhe kuanti ravenkata na ogledaloto.

ravenkata na
ogledaloto.
shembllimi tohet gjat prerjes s rrezeve t reek- pit p dhe shembllimit ravenkata
l nga pasqyranasht
ogledaloto.
dhn me
tuara, ather ai sht real, ndrsa kur tohet si va- barazimin e pasqyrs. Pr ta tuar shprehjen analitike
zhdim gjeometrike ni rrezeve t reektuara, shembl- t barazimit t pasqyrs, do t shrbehemi me g. 5.
limi sht imagjinar.
Gjtithm sht e njohur rruga e rrezeve karakteristike
vijuese (shiko g. 4). B
R=2 f
1. rrezja ql bie kah pasqyra parelel me boshtin optik
pas pasqyrimit kalonnpr fokus. P y
2. rrezja q bie nn kndin D n kulmin O t pasqyrs C A1 F
O
pasqyrohet me t njjtin knd. A L
3. rrezja q kalon npr fokusin pas pasqyrimit sht
paralele me boshtin optik. B1
4. rrezja q kalon npr qendrn optike C, meq sht p
normal n siprfaqen e sfers, pas pasqyrimit kthehet l
p>2f; l<2f
npr t njjtn rrug.
Fig. 5.Prtimi i shembllimit real me
pasqyr konkave
A 1
2 Prej ngjashmris s trekndshave 'OAB dhe 'O-
A1B1 (g. 5), vijon:
P 3 D
y 4 L l
C F . (3)
O P p
B
L
kurse prej ngjashmris s trekndshave 'CAB
dhe 'A1B1C, vijon
p L 2f l
R . (4)
p>2f; l<2f l P p2f
Me baratzimin e anve t djathta t barazimeve (3)
Fig. 4 dhe (4) dhe pas rregullimit tohet:
1 1 1
,
Zmadhimi linear M i pasqyrs tohet si hers prej p l f
madhsis s shembllimit L dhe madhsis s trupit ose duke pasur parasysh barazimet (1), tohet:
P. Prej ngjashmris s trekndshave 'OAB dhe 'O-
A1B1 te ig. 5 vijon se: 1 1 2
. (6)
p l R
L l
M , (2)
P p Me formulat (5) dhe (6) sht paraqitur barazimi i
ravenkata na sferno ogledalo
pasqyrs sferike.
ku l dhe p jan respektivisht largsia e shembllimit Te pasqyrat sferike me marrveshje do t marrim:
dhe trupit nga kulmi i pasqyrs. ravenkata na sferno ogledalo
Lidhja ndrmjet largsis fokale f, largsis s tru ravenkata na
ravenkata na sferno
sferno ogledalo
ogledalo
177
P
O L
C
F
Fig. 7. Skema optike dhe fotograa pr timin e fytyrs t sendit me me pasqyr sferike t myst
pozitivno
pozitivno pozitivno
1. Trupi sht n largsi m t madhe se R, respek-
negativno
negativno negativno
pozitivno tivisht 2f. Nga barazimi (5) del: meq p > 2f, domos-
- p dhe l-pozitive (+) trupi shtpara pasqyrs (trup re- do edhe l < 2f. N kt rast, paraqitja skematike n g.
al-gura)negativno 5, shembllimi sht real, i prmbysur dhe i zvoglu-
lpozitivni
-pozitivni pozitivni
sht negativ (-) trupi sht pas pasqyrs (gur ar dhe n largsin m t vogl nga pasqyra n raport
imagjinare me trupin.
pozitivni
- f dhe R jan pozitive (+) qendra e lakess sht para 2. Trupi sht n qendr t pasqyrs (p=2f). Nga
negativni
negativni negativni
siprfaqes s spasqyrs (pasqyr konkvae) barazimi (5) del se edhe l=2f. Shembllimi n raport
- f dhe R jan negative (-) qendra e lakess sht pas me trupin sht real, i prmbysur me madhsi t njj-
siprfaqes s pasqyrsnegativni
(pasqyr konvekse) t (zmadhimi linear sht M=1) .
3. Nse p 2f nga barazimi (5), del se l < 2f e me
kt edhe M >1. N kt rast shembllimi sht i
zmadhuar, real dhe i prmbysur.
4. Trupi sht n fokus (p=f). Nga barazimet (5)
p<f
dhe (2) tohet l = f idhe M = f. Nga kto tdhna
l<0 L prfundohet se, kur trupi sht n fokusin e pasqyrs,
P shembllimi sht n pafundsi larg, q do t thot
nuk tohet shembllim.
C F 5.Trupi gjendet ndrmjet fokusit dhe kulmit t
pasqyrs, p < f. Prej barazimit (5) vijon se l sht
p me parashenj negative, q do t thot se shembllimi
l sht n ann e kundrt t pasqyrs n raport me tru-
pin. Nga paraqitja skematike (g. 6) shihet se n ras-
tin e atill shembllimi sht zmadhuar, i drejtuar dhe
Fig. 6. Prtimi i shembllimit t zmadhuar t sendit me imagjinar.
pasqyr t lugt (konkave) 6. Te pasyrat e mysta (g. 7) kur trupi gjendet para
pasqyrs, pavarsisht prej asaj ku sht vendosur,
Duke e analizuar largsin p dhe l, tohen prfundi- shembllimi gjithmon sht imagjinar, i zvogluar
me vijuese: dhe gjendet ndrmjet fokusit dhe kulmit t pasqyrs
(t atilla jan retrovizort te automjetet)
178
Pasqyrat sferike prdoren te mjetet e ndiimit,si Shenja minus tregon se shembllimi sht imagjinar
pr shembull, te mikroskopi, n mjeksi pr t shiku- dhe gjendet n t njjt an me trupin. Zmadhimi li-
ar fytin, hundn, veshin dhe syrin, pr ndrtimin e in- near sht:
strumenteve optike; te reektort dhe farat pr t ka- Pra{awa,l zada~i,
10,0 aktivnosti
hzuar dritn. Meq n siprfaqe t vogl t pasqyrs M 2
s myst mundet njkohsisht tshihen shemllime t
Pra{awa,p zada~i, aktivnosti
5,0 zada~i,
Pra{awa, zada~i, aktivnosti Pra{awa, aktivnosti
zvoglura t nj numri t madh t trupave, ata t ven- Pra{awa, zada~i, aktivnosti
dosen n kthesa t komunikacionit, te automobilat dhe M tregon se shembllimi sht dy her m i madh se
mjeteve
PRIMER tjera transportuese
1. pr t arritur siguri m e trupi.
sigurt n komunikacion.
PRIMER 1.
PRIMER 1. Pra{awa,
Pyetje, zada~i, aktivnosti
detyra, aktivitete
R 1. PRIMER 1. 1. Pasqyra e konkave ka largsi foka-
SHEMBULLI
le 10 cm. Ku do t gjendet shembllimi i trupit, i cili 1. Si trup merrni nj katror dhe vendosni ndrmjet
nga kulmi i pasqyrs sht vendosur: (a) 25 cm, (b) 10 fokusit dhe qendr optike. ka do t toni.
cm, (c) 5 cm. 2. Qiriu gjendet 60 cm nga kulmi i pasqyrs sferi-
Re{enie.
PRIMER 1. ke t lugt. Kur qiru zhvendoset pr 20 cm kah pasqy-
Zgjidhje. a) Sipas kushtit f=10 cm dhe p=25 cm, nga
Re{enie. ra, largsia e shembllimit deri te pasqyra do t zmad-
barazimi iRe{enie.
pasqyrs
p sferike hohet pr 10 cm. T caktohet largsia fokale dhe rre-
Re{enie.
1 1 1 zja e lakess s pasqyrs R.
tohet: (Prgigje: f=20 cm, R=20 cm)
p l f 3. Tufa e drits s Diellit bie n pasqyrn konka-
1 1 1
Zmadhimi sipas (2) sht: ve dhe duke u pasqyruar mblidhet n pikn e cila sh-
Re{enie. 25,0 l 10,0 t n largdi 35 cm nga pasqyra. Sa sht rrezja ela-
l 16,7 cm kess s pasqyrs?
Shembllimi sht zvogluar dhe i kthyer n lidhje me (Prgjigje: 70 cm)
trupin. 4. Trupi me lartsi 3 cm sht vendosur n largsi
l 16,7 8 cm prej kulmit t pasqyrs konkave. T caktohet: a)
M 0,668 . ku do t jet shembllimi imagjinar; b) zmadhimi li-
p 25,0
near dhe madhsia e shembllimit. Largsia e fokusit
b) Sipas kushtit f=10 cm dhe p=25 cm prej barazime- t pasqyrs sht 20 cm.
ve t pasqyrs sferike (5), tohet: ( l 5,71 cm , M 0,286 , L 3 M 0,858 cm )
5. Pllaka e Harletit (tani m e prshkruar te libri i
1 1 1 klass VIII) mund ta shfrytzoni pr timin e tufs di-

10,0 l 10,0 vergjenet ose konvergjente t rrezeve t drits me ndi-
hmn e pasqyrave sferike.
l v
1 1 1
1. Duke shfryttuar udhzimin PEARLS dhe udhzi-
5,0 cm l 10,0 cm min e punuar nga antart e projektit Tempus-Shkup,
l 10,7 cm . 2001 nga Instituti pr zik n sektorin Optika, studi-
oni ,,Pasqyrat sferike.
2. Krkoni prmbajtjet prkatse dhe programin ,,OP-
TICS PHENOMENA
179
9.7.. PREKR[UVAWE
9.7 PREKR[UVAWE NIZ NIZ
9.7.
PLANPARALELNA
9.7 . PRTHYERJAPLOÂ.
PREKR[UVAWE NPR
NIZPLLAKN
TENKA l = ABsin(DD) (2)
PLANPARALELNA
9.7. PREKR[UVAWE PLOÂ.
NIZ TENKA
PRIZMA
PRIZMA PLANPARALELE.
9.7
9.7. .PREKR[UVAWE
PLANPARALELNA
PREKR[UVAWE NIZ
PLOÂ. TENKA
NIZ TENKA
9.7PLANPARALELNA
. PREKR[UVAWE
PRIZMA
PLOÂ.
NIZ
E HOLL PLOÂ. Prej trekndshit ABD:
PLANPARALELNA
PRIZMA
PLANPARALELNA
PRIZMA PLOÂ.TENKA
TENKA
PLANPARALELNA
Planparalelna
Planparalelna
PRIZMA
plo~a
plo~a PLOÂ. TENKA
PRIZMA d d
PRIZMA
Pllaka planparalele
Planparalelna plo~a cosJ 1 AB (3)
cos J 1
Planparalelna plo~a
Planparalelna plo~a AB
Planparalelna
Planparalelna plo~aplo~a
Pllaka e tejdukshme homogjene me dy siprfaqe ku-
tare paralele e quajm pllak planparalele. MUnd t Me zvndsimin e (3) te (2) tohet:
d
sin D 1 D 2
regohet se drita gjat kalimit npr pllakn planpa-
l (4)
ralel nuk endryshon kahen dhe drejtimin. Prandaj do cos J 1
tshrbehemi me g. 8.
Me rregullimin e mtejshm t ktij barazimi, te i cili
1 shfrytzohet relacioni pr ndryshimin e sinusit t dy
D1 kndve, dhe (1) tohet:
n1
A
1 sin 2 D 1
l
l d sin D 1 1 (5)
2
n 21 sin 2 D 1
C J1 D d n2
2
prej ku shihet se ajo varsi sht e ndrlikuar.
(D1-D2) Ky rezultat teorik mund t tregohet edhe eksperimentais-
ht me ndihmn e pllaks s Harletit (g. 2).
D B
n1 Rrezja e drits prej treguesit t laserit bie mbi kn
J2 1
planparalele n pikn
burimi N
o, nn kndin a n plla-
Fig. 8 kn planparalele n pi-
kn O, nn kndin D n
D
Pej gur 8 shihet se J D. Sipas ligjit t sinusit pr lidhje me normalen. Pas
O
prthyerje: prthyerjes s dysht
t dy siprfaqeve kuta-
sin D 1 n2 sin D 2 n1 D
re rrezja del nn kndin
n21 dhe n12 . (1)
sin J 1 n1 sin J 2 n2 D n lidhje me norma-
O len, vetm pak e zhven-
Prej ktu nse prej t dy barazimeve e caktojm rapor- dosur.
Fig. 2
n
tin e njjt 2 dhe i barazojm, tohet Prekr{uvawe niz tenka prizma
n1 Prekr{uvawe niz tenka prizma
sin D 1 sin J 2 , pra duke pasur parasysh ba Prthyerja
Prekr{uvawe
Prekr{uvawe n prizmn
niz tenka
niz e holl
tenka prizma
prizma
sin J 1 sin D 2 Prekr{uvawe
Prekr{uvawe
Prekr{uvawe
niz tenka
niz tenka prizma
prizma
Te shum mjeteniz tenka
optike prizma
shfrytzohen prizmat optike.
razimin e kndve J dhe D, tohet: M s shumti ato jan prizmat trefaqsore t punuara
D J prej qelqit optik homogjen.
Nse rrezja e drits prej nj burimi t drits monokro-
me t ciln vrtetuam se kahja edhe drejtimi i rrezse matike P (tregues laseri) ndrhyn n prizmin e qelqit,
nuk ndryshohen. Gjat kalimit npr pllakn planpa- si n gurm 3, ai prthyhet dy her, njher n sipr-
ralele rrezja vetm zhvendoset. Ajo zhvendosje e rre- faqen kutare AB, kurse pastaj n siprfaqen kuta-
zes 1 n lidhje me rrezen 1 (l=AC) varet prej trash- re CB.
sis s pllaks d, indeksit relativ t prthyerjes dhe
kndit t ndrhyrjes D. Prej trekndshit ABC:
180
Kndin q e ndrtojn t dy siprfaqet kutare (J) qu- T EE (9)

het kndi i majs s prizms. Pas prthyerje s dysht
t rrezes s daljes sht prthye nga pjesa m e gjer t Nse kndi pran majs sht q knd i vogl ather
prizms. Rrezja q ndrhyn dhe rrezja e daljes formoj- t vegjl jan edhe kndet i ndrhyrjes dhe i prthyer-
n knd i cili quhet kndi i devijimit (G). jes pra n vend t sinuseve te relacioni pr indeksin e
prthyerjes, mund t shkruhen vet kndet, domethn:
T sin D 1 D1
n21 ; n21 prej ku
T sin E1 E1
T T D1 = n21E1
CT G
(10)
G dhe
D1 A sin E 2 E2
E1
G GB 1
;
1
GE2T D2 sin D 2 n21 D2 n21
P DT D2 n21 E 2 .
T T Nse (10) dhe (11) zvndsohen te (8) tohet:
T
Fig. 3. Rruga e rrezs prej treguesit laserik npr
prizmn e qelqit
G (n21 E 1 E 1 ) (n 21 E 2 E 2 )
E1 (n21 1) E 2 (n21 1) (n21 1)E 1 E 2
Devijimi pr gatsit valore t ndryshme sht Pra{awa, zada~i i aktivnosti
(9) b
ndryshueshme. Te prizma me knd t vogl n maj Pra{awa, zada~i i aktivnosti
T, kndi i devijimit G sht caktuar me relacionin n Pyetje, detyra, aktivitete
1.Pra{awa,
Pra{awa,
Zhvendosja zada~i
e rrezes isaktivnosti
zada~i i aktivnosti
drits pllaka planparalele
G (n21-1) T (6) Pra{awa, zada~i i aktivnosti
varet prej indeksit t prthyerjes t qelqit. A sht ai
n21 sht indeksi i prthyerjes t qelqit, n lidhje me m i madh ose m i vogl nse sht indeksi i przhy-
mjedisin . Nse mjedisi sht ajri, ather barazimi (6) erjes m i madh?
kalon n: 2. Sa sht kndi i devijimit i prizms s qelqit me
kndin pran majs 100? (Prgj. 50).
G (n-1) T Kratko rezime
Kratko rezime
Rezime e shkurtr
ku n sht indeksi absolut i prthyerjes s qelqit. Gjat
Kratko prthyerjes
rezime npr pllakn plaparalele drita
Kratko rezime
Figura 3 do t na ndihmon ta nxjerrim kt rela- vetm zhvendoset.
Kratko rezimeZhvendosja varet prej trashsis
cion. s pllaks, indeksitt prthyerjes t qelqit prej t cilit
Pr trekndshin ABC knd i jashtm sht kndi G, shtbr dhe kndi i ndrhyrjes.
q sht i barabart me: Gjat prthyerjes gjat prizms, rrezja e drits pr
dritn monokromatike prthyhet nga pjesa m e gjer
G A B (D 1 E1 ) (D 2 E 2) (8) e prizms pr kndin i ciliquhet kndi i devijimit dhe
i cili te prizma e holl varet prej kndit pran majs s
Nga ana tjetr, pr trekndshin ABD knd i jashtm prizms dhe prej indeksit t prthyerjes s qelqit, prej
sht kndi T,meq ai sht knd ndrmjet normaleve t cilit sht br prizma.
t brinjve t prizms,pra:
181
I^KI LE]I9.8. OPTI^KI LE]I

9.8. OPTI^KI LE]I
9.8.
9.8. OPTI^KI LE]I
THJERRZAT OPTIKE lakess t siprfaqes sferike t prparmes dhe pasme
9.8. OPTI^KI LE]I
t thjerrzs;
Thjerrzat optike jan trupa homogjen t tej-
dukshme me tregues t caktuar t prthyerjes, t ku- 1 1 1 1
zuara e dy siprfaqe sferikesobirni
ose njra nga dyrasturni
siprfaqet + = n 1 + . (1)
sobirni rasturni
sht sferike osesobirni
cilindrike, ndrsa e dyta e rrafsht.
p l R1 R2
rasturni
sobirni
Sipas vetive optike, thjerrzat
rasturni
ndahen n prmbledh-
sobirni rasturni
se dhe shprndarse. Sipas forms s jashtme thjer- Nga barazimi mund t prfundohet se largsia fokale
rzat mund t jen: 1) bikonvekse, 2) konvekse-kon- varet nga treguesi relativ i prthyerjes s thjerrzs, si
kave, 3) pln-konveks, 4) bikonkave,5) plankonkave, edhe nga rrezet e lakess s siprfaqeve t tyre sferike.
6) konkave-konvekse. Barazimi (1) ka t bj pr rastet kur thjerrza me tregu-
) es t prthyerjes n sht e rrethuar me vakum oae ajr.
O
1 2 3 4 5 6 F F
Fig. 1. Llojet e thjerrzave prmbledhse dhe shprdarse
Nse trashsia e thjerrzs sht shum m e vo-

Fig. 3
gl n krahasim me rrezet e lakess t siprfaqeve q
e kuzojn, ajo paraqet model pr thjerrzn e holl.
glavna opti~ka oska
Drejtza
glavna opti~ka e paramenduar q i lidh
oska qendrat centar
opti~ki s Nse merret se burimi sht pafundsisht larg, rrezet
e lakessna
glavna opti~ka oska
thjerrzave quhet
opti~ki
le}ata
centarbosht opti~ka
glavna na oska (C1OC2). Pr biren paralelisht n boshtin roptikr t thjerrzs dhe pas
kryesor optik
opti~ki
glavna centar
opti~ka
do thjerz t holl ekziston qendr oska na e thjerrzs thjerrzs priten n nj pik F (p = f, l = f). N kt
optikecentar
opti~ki na
le}ata opti~ki
O (g. 2). Ajo sht pika e fokusno
cila qndron centar
n boshtin fokusno
nana rast largsiarastojanie na le}ata
OF=f quhet largsi f
fokale e thjerrzs (g.
le}ata rastojanie le}ata
le}ata
kryesor optik, dhe npr t rrezet e drits kalojn pa fokusno rastojanie na le}ata e thjerrzs, n
fokusno 3). Pikat
rastojanie t cilat
na qndrojn
le}ata n t dy ant
u thyer. largsi
fokusno t barabart me largsin
rastojanie na le}ata fokale, quhen foku-
fokusi
se t na le}ata
thjerrzs. Vlen edhe e kundrta, nse burimi sh-
fokusi na le}ata
fokusi na t tele}ata
fokusi, pas prthyerjes prej thjerrzs rrezet jan
fokusi na le}ata
paralele,
fokusishembllimi
na le}ata gjendet n paku (p=OF=f dhe
i l = f ) . Duk pasur parasysh, prej barazimit (1) -
C1 C2 to het:
O
1 1 1
= n 1 + . (2)
f R1 R2
Pasi ant e djathta t barazimeve (1) dhe (2) jan t ba-

Fig. 2 rabarta, barazimi ravenkata
pr le}a
prizmn e hollzasht:
tenka le}a
ravenkata za tenka
glasi ravenkata za tenka le}a
glasi ravenkata za tenka le}a
glasi e
Me p dhe l respektivishr sht shnuar largsia 1 1ravenkata
1 za tenka le}a
glasi + = . (3)
trupit deri te qendra optike e thjerrzs dhe shemblli- glasi p l f
mi derite qendra optike; R1 dhe R2 jan rrezet e
182
G' divergjente tohet pikprerja

Rasturnite le}i Fimaat
e cila qndron n
negativno
A 1 Rasturnite
boshtin Rasturnite
le}i
optik. Kjo imaat
pik le}i
e prkuimaat
negativno
zon negativno
fokusin imag-
fokusno
fokusno
fokusno rastojanie. rastojanie.
rastojanie.
2 jinar (joreal) t thjerrzs shprdarse. Thjerrzat
PRIMER 1.
Rasturnite le}i imaat negativno
P PRIMER shprdarse
PRIMER
1. kan
1.
Rasturnite largsi fokale
le}i negative.
imaat negativno
3 F F' B' fokusno
SHEMBULLI rastojanie.
1.Sa sht largsia fokale e thjer-
O fokusno rastojanie.
rzs
L shem- Re{enie.
l PRIMER plankonvekse
1. me n=1,5 e cila gjendet n ajr.
B PRIMERthjerrza1.
f f bllim
Re{enie. Zgjidhje.Te
Re{enie. plankonvekse njra an sh-
t e rrafsht, ndrsa rrezja e lakess e asaj ane sht
R=f. Pr largsin fokale t thjerrzs s holl -
Re{enie.
Re{enie.
p G tohet:
l
1 1 1 1
Fig. 4. Formimi i shembllimeve n thjerrzn = 1,5 1 + ,
prmbledhse f R f 2R
Te thjerrzat si edhe te pasqyrat sferike me marr- ose f= 2R. Kjo do t thot se ndrmjet f dhe R nuk
veshje do t marrim: ka raport t prhershm q nuk sht rast edhe pr
pasqyrat.
Pa dallim se a jan t barabart rrezet e lakess
p sht pozitive (+) nse trupi sht para thjer-
rzs; ose jo, t dy largsit fokale njlloj jan t largua-
l sht pozitiv (+), shembllimi sht real dhe ra prej thjerrzs. Por, nse thjerrza sht e rrethu-
sht pas ttjerrzs (nga ana e ndryshme me trupin) ar me dy mjedise t ndryshme, pr shembull njra
l sht negative (-) shembllimi sht prej ans siprfaqe sferike kuzohet me ajr, ndrsa tjetra
s njjt me trupin; me uj, ather largsit fokale t thjerrzs jan t
ndryshme. Largsia fokale m e vogl i prgjigjet
Nga ngjashmria etrekndshave ABO dhe ans me t ciln thjerrza kuzohet me ajrin. I till
ABO (g. 4), vijon: sht shembulli i thjerrzs s syrit ton.
Prve, largsis fokale, madhsi karakteristike
L l
M . e do
opti~ka thjerrze
ja~inasht intensiteti optik i thjerrzs.
P p opti~ka
opti~ka ja~ina
Ai ja~ina
sht dhn me barazimin:
linisko
linisko zgolemuvawe
zgolemuvawe na
na le}ata M
liniskoHersi i dimensioneve
zgolemuvawe vijoreM
na le}ata t le}ata M L
shembllimit 1
dhe dimensionet vijore t trupit P quhet zmadhimi opti~ka ja~ina J . (5)
opti~ka ja~ina f
liniskoM.zgolemuvawe na le}ata M
linisko
vijor i thjerrzszgolemuvawe na le}ata M
Njsia pr intensitetin optik t thjerrzs qu-
diopter het dioptri dpt. Intensiteti optik prej nj dioptri e ka
diopter
diopter
thjerrza q ka largsi fokale prej nj metr: 1D=m-
1
. Thjerrza q ka intensitet pozitiv (J > 0) sht
diopter
diopter
prmbledhse, ndrsa thjerrza shprdarse ka in-
F tensitet negativ (J < 0).
Te instrumentet optike t ndrlikuara, si jan:
dylbia, mikroskopi, aparati fotograk et. me qlli
q tu iket t metave (aberacioneve), kombinohen
Fig. 5 dy ose m tepr ttjerrza bashkarisht.
Tufa e rrezeve paralele q jan paralele me bosh- Te sistemet t prbr prej m shum thjerrza-
tin optik, pasi t kalojn npr thjerrz shprdarse ve optik prmbledhse dhe shprdarse intensite-
divergjojn (g. 5). N vazhdimet e rrezeve t tufs ti optik shprehet me
183
Pavarsisht nga pozita e trupit t gjitha shembllimet

J = J1 + J2 + J3 + + Jn ;
q formohen me thjerrza shprdarse, jan imagji-
, J3 JJn jjan
J1Konstrukcija
J2Konstrukcija
,Konstrukcija na intensitetet
nalikovi
likovi
na e
kaj
likovi thjerrzave
kajle}ite
le}ite
kaj t
le}ite nare, t drejtuara dhe ndodhen n t njjtn an n t
veanta.Konstrukcija na likovi kaj le}ite
Konstrukcija na likovi kaj le}ite ciln gjendet edhe trupi dhe ajo ndrmjet fokusitdhe
thjerrzs (g. 6).
Konstrukti i shembllimeve te thjerrzat
Rrezja e drit sq kalon npr thjerrzn, sipas li-

gjeve t prthyerjes, bn prthyerje n t dy sipr-
L
faqet kutare. Por, nse thjerrza sht e holl, gja- P
t konstsuksionit t shembllimeve shte lejueshme F F
thjeshtsimi. Me fjal t tjera prthyerja n t dy sipr-
faqet kutare sht zvndsuarglavname prthyerjen
ramnina n na
nj
rrafsh i cili kalon npr qendrn
glavna
optike
glavnat
ramnina
glavna ramnina
thjerrz,
ramnina
na na
dhe
na na l
prekr{uvawe
prekr{uvawe
prekr{uvawe glavna ramnina
sht normale n boshtin optik kryesor. Ky rrafsh qu-
prekr{uvawe
prekr{uvawe p
het rrafsh kryesor i prthyerjes. (GG n g. 4). Lar-
gsia fokalem e vogl i prgjigjet ans me t ciln Fig. 6. Formim i shembllimit te thjerrzat shprdarse
thjerrza kuzohet me ajrin. I till sht shembulli i
thjerrzs s syrit ton. PRIMER
SHEMBULLI
PRIMERPRIMER 2.2. 2.2.trupi sht vendosur 10 cm para
PRIMER
PRIMER 2. 2.
Me11 qllim q t prcaktohet pozita dhe natyra e thjerrzs prmbledhse me largsi fokale 15 cm. Pr-
1
1
shembllimit. 1 m thjesht sht t shfrytzohen rre- caktoni ku gjendet shembllimi dhe sa sht zmadhi-
zet vijuese (g. 4). mi i thjerrzs?
2. 2.q sht paralele me boshtin kryesor op- Re{enie.
1.2.rrezja Zgjidhje.
Re{enie. Nga barazimi (7), nse n t sht p=10 cm
Re{enie.
2. dheRe{enie.
f=15 cm, tohet:
tik, pas prthyerjes
2. npr thjerrz kalon npr fokusin Re{enie.
e dyt 3.
3. t thjerrzs.
3. 1 1 1 1 1 1 1
3. 3.
2. rrezja q kalon npr qendrn optike O, nuk = + ; - - ; l 30 cm .
prthehet. f p l l 15 10 ,0 30
3. errezja q kalon npr fokusin e par, pas Shenja negative tregon se shembllimi sht n ann
prthyerjes npr thjerrz shkon paralel me boshtin e njjt me trupin dhe sht imagjinar. Zmadhimi i
kryesor optik. thjerrzs sht:
Duke analizuar largsin p dhe l, si dhe zmadhi-
l 30
min prkats, pr thjerrzn prmbledhse tohen M = = = 3,0 .
prfundime vijuese: p 10
1. Nse trupi gjendet n largsi m t madhe nga
2f, ather shembllimi gjendet ndrmjet 2f dhe f n M tregon se shembllimi sht 3 her i zmadhuar.
ann tjetr t thjerrzs. Sembllimi sht real i prm- Pra{awa,
Pra{awa, zada~i
zada~i iiaktivnosti
bysur dhe i zvogluar.
Pra{awa,
Pyetje, Pra{awa,
detyra
Pra{awa,
zada~i
zada~i
dhe aktivitete
zada~i iaktivnosti
i aktivnosti
aktivnosti
i aktivnosti
2. Trupi sht n largsi ndrmjet 2 f dhe f, shem-
bllimi formohet n largsi m t madhe nga 2f. 1.Para thjerrzs prmbledhse me largsi fokale
Shembllimi sht real, i prmbysur dhe i zmadhuar. 10 cm shtvendosur trupi me largsi. a) 30,0 cm, b)
3. Trupi sht n largsi 2f, shembllimi sht n 10, cm, c) 5,0 cm prej thjerrzs. T prcaktohet pr
largsi po ashtu 2f. Shembllimi sht real, i prmbys- secilin shembull n far largsie nga thjerrza sht
ur dhe me madhsi t njjt me trupin. shembllimi dhe zmadhimi prkats.
4. Nse trupi sht n fokus, shembllimi sht n (Prgj. a) l=15,0 cm; M=0,5; b) shembllimi sht i
pafundsi. Nuk tohet shembllim, rrezet jan para- pafundshm; c) l=-10,0 cm; M=2,0)
lele. 2. Thjerrza plankonvekse ka tregues t prthy-
5. Trupi gjendet ndrmjet fokusit dhe thjerrzs erjes 1,6. Rrezja e siprfaqes konvekse sht 30 cm.
(p < f), shembllimi formohet n t njjtn an t Nse shembllimisht n largsi 1 m, sa sht larg-
thjerrzs me trupin. Ai sht imagjinar, i drejt dhe sia fokale dhe zmadhimi i thjerrzs?
i zmadhuar (shiko lupa). Shembllimi imagjinar nuk (Prgj.: f=0,2 m; M=4).
mund t tohet n ekran, por mund t shihet e sy.
184
9.9. DISPERSIONI I DRITS. ta n siprfaqen kutare, por nga ngjyra e drits. Var-
LLOJET E SPEKTREVE sia e treguesit t prthyerjes s drits nga ngjyra e saj
(m sakt nga gjatsia valore e saj) quhet dispersio-
Sipas teoris s Maksvelit drita shprdahet n va- ni i drits.
kum me shpejtsi c t prcaktuar me relacionin: Ngjyra e bardh prbhet prej spektrit t valve me
ndrshim t gjatsis valore.
Te qelqi rrezet e drits me gjatsi valore t ndryshme
kan shpejtsi t ndryshme t zgjerimit,prandaj edhe
(H0 sht sht konstanta elektrike, kurse P0 konstan- indekset e ndryshme t prthyerjes. Kjo do t thot se
ta magnetike) ndrsa n cilndo mjedis dielektrik sh- ato n mnyr t ndryshme prthyhen (g. 1). Kshtu,
prdahet me shpejtsi v q varet prej mjedisit t tij, drita q ka gjatsi valore m t shkurtr (vjollc) m
n rendin e par konstanta e saj relative dielektrike s shumti prthyhet, kurse ato me gjatsi valore m t
H0. Pr shkak t ksaj n kurin ndrmjet dy mjedise- madhe prthyhen m pak. Drita e kuqe ka gjatsi valo-
ve vjen deri te dukuria e prthyerjes s drits. Si sh- re m t madhe dhe ajo m s paku prthyhet.
t prthyerja n kurin varet prej raportit t indeka-
save absolute t prthyerjes. T prkujtohemi, indek-
si absolut i prthyerjes n pr substancn e dhn sht:
Q m par Njutni ka konstatuar se indeksi i prthyer-

jes nuk varet nga kndi nn t cili bie dri-
Fig. 1
Fig 2. Prthyerja e drits s bardh npr prizm
185
Njutni kt e ka konstatuar me eksperimentin e njo- Nse n rrugn e rrezeve vendoset edhe nj prizm
hur t prthyerjes t drits s bardh (diellore) npr i prmbysur, plotsisht i njjt si i pari, n pozitn e
prizmn e qelqit. Njutni tregoi se drita diellore ka ka- dhn n gurn 3 me vija t zeza t ndrprer, spektri
rakter t ndrlikuar. M von sht tregua se drita e do t zhduket, ndrsa shembllimi i bardh i arjes -
bardh e tuar prej llojeve t ndryshme t llambave tohen n ekran nt njtjin drejtim n t cilin bie tufa
gjithashtu sht e ndrlikuar. e drits n prizmm.
Do ta prshkruajm eksperimentin t ngjashm me at Ktu duhet t theksohet se spektrat kontinual (t
t Njutnit. Para nj llambe vendoset vertikalisht nj pandrprer) t llambave t ndryshme nuk jan t
arje Pr dhe thejrrz L. N ekranin e dhn E krkohet njjt. Pr shembull, nse tohet spektr i qiriut t za-
shembllimi i mpret i procesit (g. 3). konshmmky sht m i verdh ose bile m i kuq nga
spektri i llambs harkore sht i pasur me gjatsi va-
lore t shkurtra. Poat e sotm ndrtohen, ashtu q
spektri i tyre shum m pak dallohen nga spektri i dri-
ts diellore.
Fig. 3
Pasi ajo t arrihet n rrugn e rrezeve vendoset pri-

zmi. N prizmin drita dy her prthehet, prandaj ajo
do ti shmang rrezet kah pjesa m e gjer e prizmit.
Por, n vend q shembllimi i tuar t jet prsri i
bardh, ne n ekrann E1 tojm shembllim t ngy-
rosur.
Fitohet spektr,i cili n t vrtet paraqet trsi-
n e nj numri t madh shembllimesh t arjes, por Fig. 4
me gjatsi valore t ndryshme. Drita vjollc ka gjatsi
valore m t shkurtr, ajo m s shumti prthehet n- Dukuria e spektrit kontunual natyror sht ylberi.
pr prizm, kjo do t thot se kjo drit m shum en- Ai paraqitet n kushte kur n nj an t qiellit ndrm-
dryshon shpejtsin e saj, M s paku prthehet drita jet reve t shkputura ndriojn Dielli, ndrsa n ann
e kuqe, q do t thot m pak e ndryshon shpejtsin. e kundrt bie shi. Kshtu pikat e imta t shiut jan t
Drita e bardh e lambs laboratorike ose e Diel- ndriuar nga rrezet e Diellit.
lit jep spektr kontinual (g. 3). Nuk ekziston ku i Ngjyrat e bukura t ylberit (.4) jan tuar me dis-
mpreht ndrmjet ngjyrave. persionin n nijra pika ujore t imta sferike q sil-
Me rrotullimin e prizmit rregullohet kushti i de- len si prizmi.
vijimit minimal. Ai sht momenti kur spektri llon
t kthehet; n at moment spektri sht m i mpreht.
186
Spektrat. Llojet. Zbatimi do element ka spektrin linear (atomik) t vetin.

Bashkdyzimet emetojn spektra shirits. Ato
Emetimi i drits sht i lidhur ngusht me proceset t prbhen prej linjave t ndritshme (shirita) ndrmjet
cilat ndodhin n atomet dhe molekulat e substancs. t cilave gjenden zona t errta. I quajm spektre mo-
Hulumtimet e emisionit t drits paraqesin nj lmi lekulare. T gjitha spektrat e ktill, t tuara me rre-
shum t rndsishme t ziks, nprmjet t s ci- zatim t burimit t caktuar jan spektra emetues.
ls msohet ndrtimi i atomeve, respektivisht mole- Ekzistojn edhe spektra absorbues. Te ata sht
kulave. N shkenc ekziston nj lmi e tr e cila qu- shfrytzuar vetia e substancave t absorbojn at drit
het spektroskopi. t ciln gjat ngacmimit do ta emetonin. Me skemn
Pr t prtuar spektrat n aparatet q quhen spektro- t dhn n gurn 1 mund t tohet edhe spektr ab-
metra mund mund t shfrytzohet prizmi si pjes kry- sorbues i nj substance t dhn.
esore, i cili mundson dispersionin e drits, ose rrjeta
optike e difraksionit. N t dy rastet si spektr tohet
trsia e shembllimeve t burimit nga t gjitha gjat-
sit valore q burimi i dhn i emeton. Kto spektra i
quajm emetues. Dielli si buri, ose llamba laboratori-
ke, japin spektr q prbhet prej shum, numr shu- Fig. 6.Spektri emetues dhe absorbues
m t madh t shembllimeve me numr t madh t
gjatsive valore. Ato jan spektri kontinual.
Eksperimenti bhet ashtu q direkt pran arjes Pr
vendoset nj en me avujt e substancs q hulumtoj-
hidrogjeni m (le t jen ato avujte zhivs). N ekran, n spek-
trin kontinual n vende t caktuara paraqiten vija t
natriumi zeza. Nse krahasohet ky spektr me ate emetues pr
t njjtn substanc do t shihet se vijat e zeza t
heliumi
spektrit absorbues i prgjigjen vijave t ndritshme t
spektrit emetues t substancs. (g 6)
neoni
Fraunhiferi q n llim t shekullit XIX, duke studiu-
ar spektrat e Diellit me ndihmn e rrjets s difraksi-
zhiva
onit t konstatuar se n spektrin kontinual t Diellit
n m tepr vende ka vija t errta. Kto quhen vija
Fig. 5. Spektri atomik: i hidrogjenit, natriumit, heliumit, t Fraunhiferit. Sot sht e qart se kto vija kan
neonit dhe zhivs n zonn e dukshme t bjn me absorbimin q e bjn substancat t cilt
gjenden ndrmjet burimit t spektrit kontinual (sipr-
Spektr tjetr tohet nse si burim prdoret nj gaz faqja e shklqyeshme e Diellit) dhe aparatit spektral.
i caktuar q ndrion. Pamja e spektrit ather sht Kshtu jan hulumtuar avujt n atmosfern e Diellit.
nj seri prej vijave ndrmjet t cilve ka zona t err- Kto spektra absorbues t Diellit dhe yjeve t tjer
ta (g. 5). Kjo do t thot se do gaz emetondrit me mundsojn t hulumtohen prbrjet e avujve q gjen-
gjatsi valore t caktuar. N pjesn e dukshme t spek- den n afrsi t yjeve.
trit, sikurse shihet, ata jan vetm disa vija pr hidro-
gjenin, heliumin, neonin dhe zhivn, ose vetmdy vija
t afrta ngjyr e verdh pr natriumin.
187
Fig. 8. Vija e Flaunhoferit n spektrin e Diellit
Zbatiumi i spektrave sht shum i madh. Me meto- ka mendoni, kto vija a ndryshojn gjat kalimit t
dat e analizs spektrale sht br e mundur t gjen- prbrjes s atmosfers son?
det prbrjaspektralna
kimike e njanaliza
spektralna
spektralna materiali t caktuar. Ksh-
analiza
analiza
tu, me metodat e analizs spektrale sht e mundshme
q n prbrjen e disa materialeve t prbra t zbu- 4. Provoni n internet veb faqet:
lohet prania e nj elementi, bile edhe kur masa e atij 4.
4. Pobarajte
4. Pobarajte gi
Pobarajte gi na
gi na internet
na internet
internet veb
veb stranicite:
stranicite:
elementi sht rend i madhsis 10-10 g. Me shfrytzi- -Light Dispersion t
www.vjc.moe.edu.sg/academics/dept/physics/
min emetodave t analizs spektrale jan zbuluar nj
applet/dispprizm/dispprizm.htm
pp pp pp - 2k dhe
numr i madh elementesh: rubidiumi, ceziumi etj. Me www.physics.ubc.ca/~rieger/SpecialtyLecture/sld015.htm -
kt metod shum t sakt sht zbuluar prbrja e 3k e t tjera t ngjashme, si edhe
Diellit, si edhe yjeve t tjer t largt. sht tregu- -The physics of a rainbow
ar se n gjithse ekzistojn t gjith elementet q i ka www.phy.ntnu.edu.tw/java/Rainbow/rainbow.html - 6k
edhe Toka. dhe zgjeroni njohurit tuaja.
Metoda relativisht e thjesht e analizs spektrale
gjen edhe zbatime t tjera. Shfrytzohet n metalur- Rezime
gji, makineri, industri atomike , xehtari dhe n shu- Kratkoerezime
Kratko
Kratko shkurtr
rezime
rezime
Drita me gjatsi valore t ndryshme e quajm t
m lmi tjera. bardh. Shpejtsia e drits t valve me gjatsi va-
Svetlinata
Svetlinata
Svetlinata
lore
bela.t ndryshme n nj mjedis optik varet prej
bela.
bela.
gjatsis
razli~navalore.
razli~na
razli~na branova dolìna
branova dolìna
branova dolìna vo vo edna
vo edna
edna
Pyetje, detyra, aktivitete Gjat hyrjes n mjedis tjetr optik ndryshim m t
zavisi
zavisi
zavisi od
od
od branovata
branovata
branovata dolìna.
dolìna.
dolìna.
madh n shpejtsi ka te drita vjollc, kurse m t
najgolema promena
najgolema promena
najgolema promenavo vo brzinata
vobrzinata
brzinataima ima kaj
imakaj viole
kajviole
viole
Pra{awa, zada~i,
aktivnosti vogl te e kuqja. Prandaj gjat prthyerjes npr
svetlina,
svetlina, aaa najmala
svetlina, najmala
najmala kaj kaj crvenata.
kaj crvenata.
crvenata.
prizmn
prekr{uvawee holl
prekr{uvawe niz
prekr{uvawe nizvjen deri
tenka
niztenka te
prizma
tenkaprizma ndarja
doa|a
prizmadoa|a
doa|adoe drits
do
do sipas
1. Spektr mund t tohet edhe gjatsis
na valorespored
svetlinata
na svetlinata
na svetlinata t saj dhe
spored
spored deri te krijimi i spektrit.
nejzinite
nejzinite
nejzinite
n kushte shtpiake, me t ash- Spektret
do mund
sozdavawe
dosozdavawe
do sozdavawe natspektar.
na
na jen emitues dhe absorbues.
spektar.
spektar.
llamba tuquajturn ,,prizmi ujor. N nj Spektret
Spektrite
Spektrite
Spektrite emetuese
moè
moè da
moè daatomike
da bidat jan vija,iii kurse
emisioni
bidat emisioni
bidat emisioni apsor mole-
apsor
apsor
en me faqe paralele futni uj dhe Emisionite
Emisionite atomski
atomski spektri
spektri
kulart jan n form t shiritit.
Emisionite atomski spektri se
se
se liniski,
liniski,
liniski, aaa mole
mole
mole
kularnite
kularnite
kularnite se
se
se lentesti.
lentesti.
lentesti.
madje prkule n nj an (g. 7). Spektri i do elementi sht karakteristika e tij. Ai
Spektarot
Spektarot na
Spektarot na sekoj
na sekoj element
element eee negova
sekoj element negova karakteri
negova karakteri
karakteri
2. far sht ndryshimi ndrm- fakt
stika.sht
stika.
stika. Tojshfrytzuar
Toj
Toj fakt
fakt
n shkenc
fakt eee iskoristen
iskoristen
iskoristen vo
vo
pr analizn
naukata
vo naukata
naukata za analiz
za analiz
za
e
analiz
jet spektrave emituese dhe absor- prbrjes s materialeve.
buese.
3. Te g. 8 jan dhn vijat e
Frauhoferovit t spektrit t Diellit
Fig. 7
188
9.10. ZBATIMI I PASQYRAVE ndsin t syrit tjetr dhe qart ta sheh rrjetn.
SFERIKE. Sistemi optik i oftalmoskopit t paraqitur n g. 2,
e prbjn thjerrzat kolimatorike npr t ciln ka-
OFTALMOSKOP
lon tuf drite prej burimit t veant B dhe pasqyr M
ose pjes e prizms pr kahzimin e drits nga syri.
Zakonisht pasqyra sht e lugt me rreze prafrsis-
ht 10 cm. Te kulmi i pasqyrs ka hapje prej 1 cm dhe
npr at mjeku e sheh pjesn e brendshme t syrit t
pacientit.
Edhe pse shihet se oftalmoskopi sht instruiment
i ndrlikuar, principi i puns sht relativisht i thjesh-
Fig. 1. Oftalmoskop t.
Nse te rrjeta e syrit pa mangsi ka pik drite, rre-
zet e drits prejasaj pike divergjojn nga thjerrza e
syrit dhe pas kalimit nptr at at jan paralele pasi
Pasqyrat sferike kan zbatim t gjer n: teknik,
rrjeta gjendet n fokusin e thjerrzs s syrit. Kur
komunikacion dhe n jetn e prditshme. Ato shfry-
kto rreze paralele do t hyjn n syrin e shndosh t
tzohen te instrumentet pr ndriim, si pr shembull,
vzhguesit, ato prsri do t mblidhen n nj pik t
mikroskopi, n mjeksi gjat vzhgimit t fytit, hun-
rrjets, q sht n rrafshin e thjerrzs s syrit.
ds dhe syrit, pr konstruksionin e instrumenteve op-
Prandaj, cilado pik drite t jet prej rrjets s syrit
tike, te reektort dhe faret q t tohet tuf paralele
q vzhgohet shkon te pika fokale e syrit t vzhgue-
e drits edhe pr qllime tjera t ndryshme. Meq n
sit-mjekut. Kur pika drit zhvendoset sipas rrjets s
siprfaqen e vogl prej pasqyrs myst mundet njko-
syrit t vzhguar, n t njjtn mnyr zhvendoset
hsisht t shihen shembllimet e zvogluara t shum
edhe pika fokale e rrjets s syrit q vzhgohet. Do-
trupave, ato vendoseb n skajet, te retrovizort e auto-
methn, nse mundsohet rrjeta e njrit sy ta reek-
mobilave dhe mjeteve tjera transportuese pr t arritur
ton dritn, fotograa e mpreht e asaj rrjete do t kri-
siguri m t mir n komunikacion.
jonmbi rrjetn e vzhguesit, kuptohet me kusht njri
Oftalmoskopi paraqet instrument me ndihmn e t ci-
sy t sheh tjetrin.
lit ku vzhguesi mund t shikon n bre-
Gjat konstruksionit t oftalmoskopit, duhet t
gjendet mnyr q t ndriohet rrjeta e syrit q do t
vzhgohet. Drita e reektuar prej asaj rrjete vzhguesi
syri i t syri i mundet ta sheh thjesht duke e afruar syrin e vet deri
vzguesit
smurit te syri i tij q do ta vzhgon.
M Q t kahzohet drita e burimit nga rrjeta e syrit
ose pjes e prizms. Pasqyra sht vnduar n foku-
sin e thjerrzs kolimatorike ashtu q drita e reektu-
rrjeta e ar kahzohet nga syri q vzhgohet.
nriuar thjerrza prej dis-
kut t lvizshm
thjerrza
kolimtorike
burimi i
drits
Fig. 2. Skema optike e oftalmoskopit
189
9.11. OPTI^KI INSTRUMENTI
Fotografski aparat. Proekcionen
Kshtu rrjeta sht ndriuar nprmjet bebes s sy- 9.11. INSTRUMENTET OPTIKE
aparat. Lupa
rit, kurse vzhguesi mund t sheh npr bebe n e sy- Aparati fotograk. Aparati proektues.
rit t smurit nse sheh npr hapjen e pasqyrs sfe- Thjerrza
rike ose, edhe aq m mir, nse shikon npr prizm
mir t zgjedhur. Instrumentet optike jan sisteme optike, t pr-
Pr syrin e ri normal, kur vzhguesidhe pacien- br prej thjerrzave, prizmave, pasqyrave etj., por t
ti qndrojn shum afr, paraqitet reeks natyror pr gjitha s bashku formojn nj trsi. Instrumenti m
akomodim q kontribuon intensiteti optik i thjerrzs i thjesht sht thjerrza. Nse zmadhimi i nj thjer-
s syrit tdo syri t zmadhohet pr +2 dpt (shih sy-sa rze, sikrse sht lupa, nuk knaq, shfrytzohet mik-
sht ndryshimi te intensiteti i syrit kur sheh pa u sh- roskopi.
trnguar-n paku dhe n largsi m t vogl se ajo). Ndrmjetmetodave dhe instrumenteve t cilat
Q t eleminohen kto dy dioptri, pr do sy zgjedhet shfrytzohen pr timin e parafytyrimit t trsis-
thjerrz prkatse prmbledhse ose shprdarse. Pr hm pr strukturn e materies dhe funksionit t qeli-
syrin normal intensitetioptik e ksaj thjerrze t zgjed- zs, vend t veant kan instrumentet optike dhe elek-
hur sht-4 dioptri. Megjithat, nse cilido sy t jet tronike.
(i pacienti ose i mjekut) ka ndonj munges, prej dis- Gjat diagnostikimit dhe eleminimit t munges-
kut lvizs t oftalmoskopit mund t zgjedhet ndon- ave t ndryshme te syri m s shpeshti shrytzohen
jra prej thjerrzave prmbledhse ose shprdarse kto aparate optike: oftolmaskopi - aparat pr shqyrt-
(zakonisht njzet). min vizuel t t gjitha pjesve t syrit, retinoskop - pr
caktimin e intensitetit t syrit, keratometr - pr cak-
PYETJE DHE DETYRA timin e lakess s retins, anamaloskop - pr vlersi-
PRA[AWA I ZADAÎ
min e intensitetit t thjerrzave.
1. ka sht oftalmoskopi? Pr kahzimin e drits te pjesa e kuzuar e hap-
2. Si prtohet pasqyr e qart me at? sirs shfrytzohen: projektor, reektor, fare etj. Te t
3. far thjerrze duhet t vndohet te oftalmoskopi gjith rol kryesor kan pasqyra konvekse q mund
pr korrigjimin nse i smuri mban thjerrza shpr- tjet edhe sferike pse parabolike. Shpesh pasqyrat e
darse me intensitet -2 dpt? atilla jan kombinim edhe me sistem t thjerrzave.
H. Helmholc (Hermann Instrumente speciale t cilt shrbejn pr matjen e
von Helmhultz, 1821-1894) madhsive t drits jan disa instrmente fotometrik,
Fizikan gjerman, ziolog dhe si pr shembull, fotometri,reeksometri, spektromet-
matematikan. N vitin 1851 e ri etj.
ka konstruktuar oftalmosko- N teknik shfrytzohen instrumente pr zgjidhjen
pin. Prve n ptik ka punu- e detyave konkrete. T atilla jan, pr shembull, kom-
ar n termodinamik dhe elek- paratort, mikroskopt univerzal, goninometrt etj.
tricitet. I pari ka dhn sqari- Ndrmjet instrumenteve optik dhe aparate t mdhej,
me shkencore pr ligjin e pr- si njri m i thjesht dhe me rndsi historike, do ta
gjithshm pr ruajtjen e ener- shqyrtojm aparatin fotograk.
gjis.
1. Aparati fotograk sht instrument q tohen
shembllima reale t zvogluara q prher mbahen n
fotomulzion ose fardo detektor
1. Fotografskiot tjetr t rrezatimit.
aparat
M shum informata pr historin e oftalmoskopit
Pjest themelore t do aparati jan: dhoma e errt
krkoni n
dhe objektivi.
http:/www.eyecareamerica.org/eyecare/museum/
exhibits/online/ophtalmoscope.sfm
190
-Dhoma e errt paraqet kuti te e cila an e prap- ksaj, syri nuk mund t fokusohet. Megjithat, kur
lupa,
me vndohet lm foto i ndijshm ose fardo detek- para syrit do t vendoset do t vndohet thjerrz, tru-
tor tjetr pr shnim t prhershm t drits q bie n pi mund t afrohet m shum dhe kndi nn tlupa cilin,
n kutin e errt. shihet do t bhet m i madh se D0.
-Objektivi, n rastin e prgjithshm, sht thjerrz
mbledhse ose sistem prej m shum thjerrzave q
t eleminohet aberacionet.Largsia fokale e objektivit B'
sht e vogl. N afrsi t ans s prapme t dhoms
objektivi krijon shembllim real ose t kthyer A1B1 t
trupit t fotografuar AB (g. 1).Pr t tuar shembl- L B
lim t mpreht prej trupit, objektivi mund t afrohet P
dhe largohet prej lmit. D O F
Objektivi m s shpeshti vndohet n largsi m t A' F A
p
madhe prej largsis s dysht fokale, pr shkak t
cils shembllimi sht zvogluar dhe i kthyer.
l | D f
syri te njeriu B
P DR
rrjeta 1 a)
A O'
D=25 cm
Fig. 2
diafaragma
Nse trupi sht ndrmjet fokusit dhe lupss,
A1 por m afr fokusit F, tohet i zmadhuar, i drejt dhe
2F F
B1 shemblli imagjinar q sht i ans s njjt me tru-
pin (g. 2). Gjat zhvendosjes s trupit prej fokusit F
objektivi nga lupaa, shembllima imagjinare, gjithashtu, afro-
het nga thjerrza. Kndi D sht maksimal kur shem-
2. Aparati proektues shfrytzohet pr timin e bllima imagjinare sht n largsi t shikimit t qar-
2. Proekcioniot
shembllimit t zmadhuar aparat
dhe real n ekranin e foto- t. Trupi dhe shembllima e tij imagjinare m shum
gras ose t ndonj trupi. Sipas konstruksionit ai pr- nuk mund t afrohet pasi syri nuk mundet t fokuso-
2. Proekcioniot aparat
kujton n aparatin fotograk. het. Agolnoto zgolemuvawe
Zmadhimi kndor m i lups ptkuzohet si hers i
3. Thjerrza. Si thjerrz mund t shfrytzohet kndit Agolnoto
D nn t cilinzgolemuvawe
shihet trupi me lup dhe kndit t
do3. thjerrz
Lupa mbledhse ose sistem prej m shum t pamurit D0 nn t cilintrupi i vendosur n largsin
thjerrzave me largsi forkale t vogl. e t pamurit qart D shihet me sy.
3. Lupa
Kur trupi shihez me sy t hapur madhsia e foto- D
gras q formohet mbi rrjetn e syrit varet prej kn- m (1)
Do
dit nn t cilin shihet trupi. Kur trupi afrohet nga syri,
kndi nn t cilin shihet trupi rritet dhe mbi rrjetn kri- D AB/ p D
m ; (3)
johet fotogra me madhe. Kndi arrin vler maksi- D o AB/ D p
male D0 kur trupi prej syrit shtn largsi t shikimit D D f D
t qart. Ajo sht D=25 cm. Nse trupi sht n lar- m 1 . (4)
gsi m t vogl prej p f f
Kur shembllimi imagjinar sht n largsi e t pamu-
rastojanie na jasno gledawe.
rit qart, zmadhimi sht maksimal.
rastojanie na jasno gledawe.
191
9.12. OPTI^KIMIKROSKOP
9.12. MIKROSKOP
9.12.OPTI^KI
OPTI^KI MIKROSKOP
9.12. OPTI^KI MIKROSKOP
Syri i shndosh mund ta fokusoj shemblli- 9.12.
9.12. OPTI^KI MIKROSKOPI
MIKROSKOP
9.12. OPTI^KIOPTIK
MIKROSKOP
min kur ai gjendet n largsim e t pamurit qar-
t bile deri n pafundsi. Kur trupi sht afr foku- Pr t tuar zmadhim m t madh se ajo n lup
sit (p | f), shembllimi sht n pafundsi, prandaj shfrytzohet mikroskopi optik. Pjest optike t mikro-
syri nuk shtrngohet: skopit jan okulari, objektivi dhe sistem pr ta ndriu-
AB AB D D ar trupin.
Do | ; D| ; m . (5) Objektivi (thjerrza afr trupit) ka largsi t vogl
D f Do f
fab, ndrsa okulari (thjerz afr syrit) ka largsi fokale
m t madhe fok. T dy thjerrzat kan bosht optik t
Meq shembllimi mund t shikohet ndrmjet lar- prbashkt dhe jan t vendosura n largsi d.
gsis s tpamurit, qart dhe n pafundsi, zmadhi- Parimi i formimit t shembllimt t zmadhuar te
mi i lups lviz n ku tprcaktuar me barazimet (4) mikroskopi i paraqitur n g. 3, shtsi vijon: trupi
dhe (5). 1. 1.
PRIMER
PRIMER
PRIMER 1. d Ok
PRIMER 1. 1. Sa sht zmadhimi maksimal i
SHEMBULLI
pob Ob
1. PRIMER 1. fokale f=10 cm, ndrsa sa sht zmad- B
lips me largsi
Fob Fok A' Fok
himi i ksaj lupe kur syri sht i pa shtrnguar?
Re{enie.
Re{enie. A
Re{enie.
Zgjidhje. Zmadhimi i lups kur f=10 cm, sht:
Re{enie. A'' Fob D''
Re{enie.
25 25
m 1 1 3,5 . B'
f 10 lob
Nse syri sht i pashtrngar gura sht n pafund- pok fok
si dhe vlen barazimi (5):
25 25
m 2,5 .
f 10 B'' lok | D
Zmadhimi i ksaj lupe lviz n kujt ndrmjet 3,5 Fig. 3. Prtimi i fotogras me mikroskop optik
dhe 2,5 her.
i vzhguar AB sht vendosur n largsi pak m t-
Pyetje dhe detyra madhe nga largsia fokale e objektivit dhe me kt
Pra{awai izada~i
Pra{awa zada~i rast formohet shembllimi AB i zmadhuar real dhe
1.Prmendi disaPra{awa
shembuj tiinstrumenteve
zada~i optik. i prmbysur i trupit. Ky shembllim shrben si trup
Pra{awa
2. ka paraqet aparati ik?zada~i
fotogra pr okularin, i cili shfrytzohet si lup. Shembllimi
Pra{awa i zada~i Pra{awa i zada~i
3. A ka ndryshim n principin e puns ndrmjet apara- AB duhet t formohet ndrmjet okularit dhe foku-
tit digjital dhe fotograk me lm fotograk? sitt tij dhe ajo m afr fokusit Fok. Me kt rast for-
4. Krko ninternet dhe njihu me kam opskura. mohet shembllimi AB imagjinar, i zmadhuar dhe i
5. Sa zmadhim m t madh mund t tohet me lup q prmbysur n raport me trupin AB.
ka intensitet prej 20 dpt? Mundet t tregohet se zmadhimi zgolemuvaweto
zgolemuvaweto nana
i mikroskopit sh-
mikroskopot zgolemuvaweto na
(Prgj; 6 her) mikroskopot
t prodhim i zmadhimit t objektivitzgolemuvaweto
dhe zmadhimit t na
mikroskopot
okularit. Shembllimi ABnaq tohet
zgolemuvaweto
mikroskopot nga objektivi kana
zgolemuvaweto
mikroskopot zmadhim vijor.
mikroskopot
A' B' l ob
mob . (1)
AB p ob
Sipas gurs 3, mund t merret p ob | f ob dhe
l ob | d f ok. Pr zmadhimi vijor t objektivit kemi:
192 razdelnat
d f ok Aftsia e do instrumenti optik q ti tregoj qart

razdelnata mo}.
mob . (2) razdelnata
detajet e trupit e tregon mo}.
fuqin ndarse.
f ob razdelnata mo}.
Pr t zmadhuar fuqinndarse t mikroskopit sh-
razdelnata mo}.
Largsia d ndrmjet objektivit dhe okularit mund t t e nevojshme t shfrytzohet drit me gjatsi valore
merret ashtu q shembllimi AB t gjendet n lar- m t vogl, ose t shfrytzohen miroskopt me imer-
gsin e t pamurit t qart ose n pafundsi (sikur- zione dhe elektronik.
se edhe te lupa). Kur AB sht n afundsi, okula-
D
ri punon si lup me mok zmadhim kndor t
f ok
prkuzuar me ku D sht largsie e t pamurit t qar-
t. Prandaj pr zmadhimin e prgjithshm t mikro-
skopit tohet:
d f ok D Fig. 4. Pamja e fotogras n dy objektiva
M mob mok . (3) kur shien t ndar dhe t pandar
f ob f ok
Kur largsit fokale t mikroskopit jan shum m
t vogla n krahasim me largsin d ndrmjet objekti- Kur ndrmjet objektit dhe objektivit t mikrosko-
vit dhe okularit, mund t merret: pit kemi mjedis me tregues t prthyerjes n, njehsimet
teorike pr largsin ndarse Sr (largsi nt cilndy
d D
M | . (4) pika akoma shihen si dy) e jep shprehja:
f ob f ok
O
Zmadhimi
Vkupnoto
Vkupnotoi prgjithshm
zgolemuvawe
zgolemuvawe i mikroskopit M, kur
nanamikroskopot
mikroskopot S r 1,22 , (5)
syrikoga
sht i
kogaokotopashtrnguar, sht
okotoe enenapregnato, prodhim
nenapregnato, i zmadhimit
Vkupnoto ezgolemuvawe
eproizvod
proizvododod na mikroskopot 2A
vijor t Vkupnoto
liniskoto
liniskotoobjektivit dhe zmadhimit
zgolemuvawe
koga
zgolemuvawe
zgolemuvawe nanakndor
okoto ena t okularit.
mikroskopot
nenapregnato,
objektivot
objektivot i i e proizvod od broj jna
brojna
koga
okularot okoto e nenapregnato,
liniskoto e proizvod
zgolemuvawe naod Prodhimi
apertura
objektivot
apertura n
nasin
i
na u = A quhet
objektivot
objektivot apertura numerike e ob- br
okularot
liniskoto
Nga barazimi zgolemuvawe na objektivot
(4) mund t prfundohet
okularot se sa m i jektivit t mikroskopit. u kndina
apertura nnobjektivot
t cilin hyn drita
brojna
tokularot
vogla jan largsit fokale t objektivit dhe okula- te objektivi.
apertura na objektivot
rit d sht m e madhe, zmadhimi i mikroskopit sh- Nga barazimi (5) del se fuqia ndarse e mikrosko-
t m i madh. pit zmadhohet (Sr sht m e vogl) me zvoglimin e
Vlera e zmadhimit t okularit dhe objektivit sht gjatsis valore l t drits, ose me zmadhimin e aper-
shnuar nt. Zmdhimi lviz n kujt nga 4 deri 100 turs numerike t objektivit.
hwr pr objektivin dhe nga 4 deri 25 her pr okula-
rin. Por, zmadhimi i madh sht i padobishm nse fu- Gjat zgjedhjes s zmadhimit q e prcakton aper-
qia ndarse e mukroskopit sht jo adekuat. pravilo
praviloe ejak
turnnumerike rol t rndsishmka jakobjektiv
Pran-a a
objektiv
objektivi.
Kur elementet strukturale t objektit q vzhgo- slab
slab okular
okular pravilo e jak objekt
daj rregull sht objektiv i fort kurse i dobt oku-
het dhe aparatura e objektivit (rreze e hapjes s thjer-
slab pravilo
okular e jak objektiv a
la-kursesi anasjelltas.
slab okular
rzs) jan t krahasueshme me gjatsin valore tdri- Apertura numerike mundt zmadhohet ose me
ts. Nse dy ika t ndritshme jan shum afr njra zmadhimin e kndit u ose me zmadhimin e treguesit
tjetrs, gura prkatse e difraksionit mbimbulohen, t prthyerjes n. Meq vlera sin u mund t jet maksi-
prandaj gura sht e paqart (shih difraksionin). male 1,0 apertura numerike m leht do t zmadhohet
nse ndrmjet objektivit dhe preparatit n vend t aj-
rit ka ndonj lng. Objektivat
imerzioni . .e ktill quhen objekti-
imerzioniobjektivi
objektivi
va me imerzione. imerzioni objektivi.
imerzioni objektivi.
193
9.13.
.13.MUNGESA
OPTI^KIOPTIKE T
NEDOSTATOCI Rrezet q jan afr deri te boshti optik pas prthyerjes
THJERRZAVE DHE SYRIT fokusohen te FA, kurse rrezet periferike, tcilatjanm
NA LE]ITE I OKOTO
larg boshti optik, prthyhen m shum dhe fokusohen
Syri i njeriut edhe pse si organ arrin zhvillim m n pikn qshtrihet m afr deri te thjerrza optike FB
t lart evolutiv, nuk sht plotsisht e prkryer siste- (g. 2). N kt mnyr pas thjerrzs formohet sis-
mi optik. Sistemi optiki syrit innshtrohet nj vargu t tem prej fokuseve t kuzuar ndrmjet dy fokuseve t
madh t mungesave karakteristike pr thjerrzat. T skajshm FA dhe FB.
atilla jan, pr shembull,aberaconi sferik, aberacioni Nse te fokusi vndohet ekran, normal n boshtin
kromatik,astigmatizm etj. optik, shembllimi i piks nuk do t jet n form t
Syri sht sistem optik i centruar q vepron si piks, pro siprfaqe rrethore-shembllimi i trupit sh-
thjerrz mbledhse boshti optik i saj sht prcaktu- t i paqart.
ar prej qendrave optike t kornes dhe thjerrzs s sy- Aberacioni sferik zvoglohet me kombinim t
rit. Megjiat, pr konstruksionin m t zakonshm t thjerrzave. Zvoglimi i aberacionit sferik arrihet
shembllimeve merret vetm nj rrafsh i prthyerjes. edhe me zbatimine diafragms e cila do ti prfshin
Kshtu syri i modeluar quhet syri i redukuar (g. 1) vetm rrezet q jan afr deri te boshti optik, por po
reducirano
Ndonj trup oko
q t shihet qart sht e nevojshme ashtu zvoglohet edhe intensiteti i drits.
t krijohet fotogra e mpreht mbi rrjetn. Te syri Te syri aberacioni sferik sht i vogl dhe rregul-
normal, pr shkak t largsisfokale t tij t ndryshu- lohet me ndryshimin e diametrit t bebes s syrit, te-
eshme,shembllimi q formohet gjithmon bie te rr- syri hyn tuf egjer e drits, pra syri nuk mund tshi-
jeta. konqart.
ABERACIONI KROMATIK sht rezultat prej

trupi thjerrza e syrit varshmris s indeksit t ABERACIJA
prthyerjes prej gjatsis
HROMATSKATA
valore t drits ndrhyrse.
fotograa
rrjeta
kornea
Fig. 1. Paraqitja skematike e syrit t redukuar
Sl.1. e kuqe
ABERACIONI SFERIK sht rezultat prej drita e bardh
trashsis s thjerrzsABERACIJA
SFERNATA q, praktikisht, asnjher nuk Fe
sht e holl ideale. Fv
Kur ekziston aberacio sferik, rrezet paralele me
vjollc
Fig. 3. Aberacioni kromatik

B
A
Pr shkak t prthyerje s ndryshme, gjat disper-
A FB FA zionit tdrits vjen deri te timi i fokuseve t ndryshme
B pr gjatsi valore t ndryshme tdrits. Shembllimi i
tuar me thjerrz t ktill optike ka tehe t ngjyro-
sura (disperzioni i drits).
Meq indeksi i prthyerjes t sunstancave varet
Fig. 2. Aberacioni sferik prej gjatsis valore t drit, edhe largsia fokale e
thjerrzs do t varet prejindeksit t prthyerjes.
me boshtin optik pas kalimit npr thjerrz nuk foku- Kur te thjerrza do t bie tuf e drits polikromi-
sohen n nj pik. ke,prshkak t prthyerje s ndryshme t gjatsive
194
valore t ndryshme tdrits tohen shum fokuse. Pika e tij m e largt t shikimit t qart, nvend
Pasi drita vjollc m s shumti prthyhet, largsia m t pakus, shtrihet n largsi t fundshme. Syri sh-
e vogl fokale do t jet pr gjatsin valore t vjoll- tshum i shkurtr, pra n qetsin akomodicionale te
cs, kurse m e madhe-pr t kuqen q m s shumti syri i atill rrezet fokusohenpas rrjets (g. 4a). Te ky
prthyhet (g. 3). sy pikam e afrt t shikimitt qart shtshum m
Aberacioni kromatik eleminohet me kombinimin larg se sa tesyri normal pr t ciln sht D=25 cm.
e dy ose m shum thjerrzave prej materialeve me- Pr korrigjim t shikimit tsyrit t atill shfrytzo-
indeks t ndysh t prthyerjes-thjerrza ahromatike. hen thjerrza pmbledhse (g. 4b).
Pasi syri sht i ndijshm i ndryshm n gjat- Shkurtpams (miopi).-Syri sht shum i gjat,pra
si t ndryshme valore t ngjyrs s bardh, aberacioni te qetsia akomodacionale rrezet i fokusojn para rr-
kromatik sht jo prllse. Pr kt kontribuon edhe jets (g. 5a). Prandaj syri te qetsia akomodacionale i
struktura e thjerrzs s syrit. Syri sht m i ndijshm sheh vetm trupat e afrt Pika m e afrt t shikimit
n ngjyrn e verdh-gjelbr, te tehetekuqe dhe t vjoll- t qart sht n largsi m t vogl se sa syri normal
cst fotogras,t cilat janl rezultat prej aberacionit (D < 25 cm). Pr korrigjim t shikimit te syri i ktill
kromatik, nuk i vren. shfrytzohen thjrrzat shprdarse (g. 5b).
Gabimet te syri, q jan rezultat i difraksionit t
drits, m s shumti vijn n shprehje kur bebja e sy-
rit do t zvoglohet si pik. a)
Nse syri do t mund t akomodohet n shikimin
e objeketeve t afrta dhe t largta bhet fjal pr sy
normal (smetropno). Syri normal t truoave t larguar
npafundsi krijon fotogra te rrjeta.
Nse pika m e larguar tshikimit t qart nk sht
npaku,edhe sistemi optik i srit posedon gaibim, the-
b)
mi se syri sht ametrop.Dallojm dy lloje t ametro-
pis: largpams dhe shkurtpams.
Largpams (hipermetropi). Kur syri, m mir i
shikon objektet e largta thuhet se ajo sht hipermet-
ropik
Fig. 5. Syri shkurtpams
Syzat me thjerrza prmbledhse kan intensitet tsh-

prehurme dioptri pozitive (J=+0,5 dpt; +2 dpt etj.),-
a) kurse syzat me thjerrza shprdarsekan intensitet
me dioptri negative (pr shembull:-5 dpt; -3 dptetj.).
Pyetje dhe detyra
1. Cilat mangsi mund ti ket syri?

b)
2. ka sht aberacion kromatik,ka sferik dhe si ele-
minohet?
3. Cilat thjerrza kan dioptri pozitive,kurse cilat be-
gative dhe pr far korrigjime bhen?
4.Si vet mundemi thjesht t kontrolloni sa sht lar-
Fig. 4. Syri largpams gsia fokalee thjerrzs prmbledhse?
195
9.14. KOHERENTNI IZVORI.

9.14.KOHERENTNI
9.14. BURIMET KOHERENTE.
INTERFERENCIJA NA SVETLINA
IZVORI. Rezultati i radhitjes s valve n pikn M do t-
INTERFERENCA E DRITS
INTERFERENCIJA NA SVETLINA varet prej ndryshimit te faza q sht shkaktuar me
Koherentnost na izvori ndryshimin te shkuarja e rrezeve 'd. N kushte kur
Koherenca e burimeve
Koherentnost na izvori largsia ndrmjet burimeve sht shum m e vogl
prej largsive deri te pika M, 'd=d2-d1. Nse kjo lar-
Nse me dy shkopinj njkohsisht e e prekim gsi sht O ose 2, 3, 4 her pr O,
siprfaqen e ujit, donjriprej tyre do t krijon val 'd=kOk
rrethore q ,,kalon npr tjetrin, sikurse tjetri t mos
ekzistoj. Ngjashm shprdahen edhe valt e drits. valt jan n fazN atomaksimalni
vende do t plotsohen kush-
T prkujtohemi se nse dy instrumene muzikore te pr amplitudat maksimale t oscilimit.
maksimalni
zrojn, na t dy i dgjojm pavarsisht njri prej tjet- Nse largsia 'd sht O ose numr tek O,
rit. N mnyr analoge njri prej tjetrit, zgjerohen ra- ather ndrmjet elongacioneve y1 dhe y2 te t cilt
diovalt prej dy ose m shum stacioneve, ose valt dhe n fardo moment ekziston ndryshimfazr S. Os-
e drits prej dy ose m shum burime t drits. Do- cilimi te pikat ku ajo sht plotsuar jan me elonga-
methn prvoja dhe eksperimentet natregojn se va- cion 0, m sakt, atje oscilim nuk ka. Ai sht kush-
lt t burimeve t ndryshme zgjerohen n hapsir n ti pr minimum:
r uslov za minimuum
mnyr t pavarur.
O
'd (2k 1)
Pasi valt nuk bashkveprojn, ather n do uslov za minimum
k 0,1,2,... (2)
pjes t hapsirs
superpozicija vjen deri te superpozicioni i va-
na branovi 2
lve.
superpozicija na branovi Q t tohet fotogra stacionare interferente e
Duhet t prmendet se ky princip vlen vetm pr qet, kusht i domosdoshm sht burimet t ken
valt me intensitet t vogl. frekuenc t barabart dhe faza e oscilimit t tyre t
Gjat superpozicionit t dy valve me frekuenc jet e barabart, ose t dallohen pr ndoj madh-
t barabart, q kan t njjtninterferencija
gjatsi valore, mund nat si t pandryshueshme kohore. Me fjal t tjera dalli-
branovite.
ndodh interferenca e valve. Ajo sht dukuri q sh-
interferencija na mi te fazat e oscilimit t dy burimeve duhet t mos
t rezultat i radhitjes s dy (ose m shum valve) ku
branovite. ndryshon me kohn. Burimet e valve e plotsojn
n do pik t hapsirs, te ecilavalt shprdahen, kri- kushtin etyre quhen burime koherente,nekurse bvalrt
se menuva
johen val me maplitud kohore t prhershme. q atikrijojn-val koherente. ne se menuva
Vetm valt koherente mund t interferojn.kohe-
Nseizvori
rentni ndryshimi te fazat e oscilimit t burimeve
kohe-
sht ndryshore
koherentni
rentni izvori kohore, ather te do pik, gjithash-
branovi
. tu, Samo
rregullisht ndryshon
koherentni
koherentni dallimi te fazat
branovi
branovi moè e oscilimit
da inter- t
d2
M zuara
feriraat.prej koherentni
Samo burimeve t atill dhe kursesi
branovi moè nukda
mund t
inter-
O2 arrihet timi i fotogras s prhershne kohore.
feriraat.
Duhet t sqarohet edhe ka ndodh me energjin te
d1
l dukuria e interferencs. Vall atje ku oscilimi i mjedi-
sit nuk ekziston (kushti pr minimum), energjia shn-
'd drrohet n lloj tjetr (n energji t brendshme, pr
O1
shembull)? Q t prgjigjemi n kt pyetje duhet t
Fig. 1 prkujtohemi se energjia e vals sht proporcionale
me katrorin e amplituds s saj. Pra, ather, n
T prkujtohemi, n cilat kushte mund t ndodh
interferenca e valve. Pr kt qllim do t shrbehe-
mi me vizatimin prej g. 1. Pyetemi: si do t jet am-
plituda e oscilimit n pikn M q prej burimeveO1 dhe
O2 gjendet n largsi prkatse d1 dhe d2?
196
vendet e maksimumeve t oscilimeve kemi tepric t Tregohet se largsia 'z ndrmjet linjave t
energjis. Prej ktu sht e qart se gjat paraqitjes s ndritshme pr dritn me gjatsi valore O varet prej lar-
interferencs s drit energjia e valve q interferojn gsis ndrmjet pengess s Jungut YU dh ekranit E
vetm q radhiten. (L) dhe largsis ndrmjet dy arjeve l:
Interferenca e drits. LO
Eksperimenti i Jungut 'z . (3)
l
Interferencija
Interferencijana nasvetlina.
svetlina.
N llim
Jungov
Jungov t shekullit XIX akoma nuk ishte i njohur
eksperiment
eksperiment M von u tregua se edhe n rastet tjera kur prej t
se edhe drita ka natyr valore.Fizikani anglez Tomas
dy burimeve t drits tohen dy, t cilt rrjedhin prej
Jung, n viton 1801, tregoi se edhe drita mund t inter-
atij burimi t vetm tohet interferenca e drits.
feroj , kurse kjo do t thot se ajosillet si val.
N ka ishte problemi me dritn?

T prpiqemi t krkojm fotogra interferente
prej fardo burimeve t drits, pr shembull prej dy
llambave. Te ekrani bie drita e prej t dy burimeve
asnjher nuk mund t tohen linja interferente. Shka-
ku qndron n faktin q burimet e drits s zakonshme
nuk jan koherente. Sot ekzistojn burime t drits ko- Fig. 3a Fig. 3b Fig. 3c
herente. Ato jan lasert. Me ato m von gjersisht
do t njihemi.
Interferenca e drits tohet gjat reeksionit prej
Jungu pati sukses t toj fotogra interferente me
lmave t holl me rend t madhsis prej 1 Pm.
ndihmn e burit t drits s zakonshme me skemn t
Shtresa e holl e yndryrs mbi uj, pluska e sapunit
dhn n g. 2.
(g. 3a), siprfaqja e holl e oksiduar prej trupitmeta-
lik (g. 3b), ose lm metalit t holl mbi qelqin (g.
E 3c) n drit t bardh, tregojn lakore t ngjyrosura q
jan rezultat e interferencs s drits. N dritm mo-
Yu nokromatike ato shihen drit e errt (g. 3a). Linjat e
ktilla quhen lakore t trashsis s barabart.
Pu
M
L
d
1 z
1
Fig. 2. Skema e eksperimentit t Jungut. Prej llambs s na-
d
triumit (burim i drits kromatike) vala bie mbi nj arje t 2 O
Pu, por pastaj mbi pengesn me dy hapje drejtvizore para-
lele YU. N ekran tohet fotograa interferente q prbhet 2 'd L
prej vijave t drits paralele ekuidistance t errta.
[
[
Fig. 4
Duhet t prmendet se largsia ndrmjet arjeve t
pllaks s Jungut (Yu) sht shum e vogl n lidhje PRIMER
SHEMBULLI
PRIMER Caktoni largsin ndrmjet linjave
1.1. 1.OO
me largsin prej asaj deri te ekrani dhe burimi. interferente te prova e Jungut t realizuar me dritn
me gjatsi valore 555 nm, nse largsia ndrmjet ar-
jeve t pllaks s Jungut sht l=1 mm, kurse largsia
ndrmjet pllaks dhe ekranit L sht 2 m.
Zgjidhje. Me ndihmn e gurs 4 mund t caktohet
197
largsia d1 dhe d2 prej burimeve koherente deri te pika 2. Si duket otogra a n ekran nse gjat realizimit
? ?
M te e cila na intereson rezultati i interferencs. Nse t eksperimentit?t ?? ? ? jan prdor drita e bardh?
Jungut
?
3. Burimii ?? ?
dritsemewton drit me dy gjatsivalore:
me z shnohet largsia e ksaj pike prej piks O q
sht nrf
mesr t fotogras interferente, shihet se O=430 nm dhe O2=510 nm. Burimi shtprdor pr
,
2 2 eksperimentin e Jungut, ku largsia ndrmjet pllaka-
l l
d 12 L2 z d 22 L2 z ve t Jungut dhe ekranit sht 1,5 m, kurse largsia
2 2 ndrmjet arjeve t pllaks s Jungut 0,025 nm. Cakto
prej ku largsin ndrmjet maksimumeve t rendit t tret t
gjatsive na
valore prkatse.
d 22 d12 (d 2 d1 )(d 2 d1 ) 2 zl Pobarajte internet veb stranica :
(Prgj. z3,O1=z3,O2=1,44 cm)
Duke pasur parasysh q L >>d1 dhe L >>d2 mundet Pobarajte
4. Krkoni n
Pobarajte na internet
internet n
na internet vebveb
veb stranica
faqen:
stranica : :
Pobarajte na
Pobarajte
Pobarajte
Pobarajte na
nana Pobarajte na internet veb stranica :
internet
na veb
internet
internet
internet veb stranica
veb :: : :
stranica
veb stranica
stranica
2L , pra d 2 d 1 'Pobarajte
t llogaritet se: d d Youngs Pobarajte
experiment internet veb stranica
:: :
1 2
d na internet
Pobarajte
Pobarajte veb
na
na stranica
internet
internet : stranica
veb
veb stranica
www. physicsclassroom.com/class/light/u12l1b
l
sht: 'd 2 zl zl . dhe simuloni jka ndodh kur do t ndryshon} largsia
2L L ndrmjet arjeve t pllaks s Jungut ose si ndryshon
Sipas kushtit (1) te pika M do t jet maksimumi i
fotograa kur do t ndryshon gjatsia valore.
rendit k kur sht
5. Duke e shfrytzuar udhzimin e programit PE-
zk l
'd kO ; kO k 0,1,2..... (4) ARLS dhe udhzimin t punuar nga antart e pro-
L jektit Tempus-Shkup, 2001, nga Instituti pr zik, n
kurse maksimumi prej rendit (k+1) pr sektorin Valt, studioni ,,Przierja e valve.
z k 1l 6. Me ndihmn e treguesit t laserit realizoni provn e
'd ( k 1)O ; ( k 1)O k 0,1,2..... (5)
L Jungut, ashtu q tufn do ta kahzoni direkt te pllaka e
Largsia ndrmjet dy maksimumeve
u do t jet: Jungut. N ekran tohe njolla ekuidistante.
LO Duke e shfrytzuar burimin e drits dhe senzorin e
'z z k 1 z k
PRIMER 2 l zhvendosjes s Coach interfejsin, caktoni vendet e
Nse merren vlerat numerike pr gjersin e linjave - maksimumeve n ekran dhe matni largsin ndrmjet-
tohet 'z=1,11
PRIMER
PRIMER 2 2mm. tyre. Nse paraprakisht e keni matur largsin ndrm-
PRIMER
PRIMER
PRIMER
PRIMER
PRIMER 222 2 2
2SHEMBULLI
PRIMER
PRIMER PRIMER
PRIMER 22 22. Ekrani sht larguar prejpllaks s jet arjeve t pllaks dhe largsin ndrmjet pllaks
Jungut me dy arje n largsi 1,3 m.Largsia ndrmjet dhe ekranit, duke shfrytzuar relacionin (3) mund ta
arjeve t pllaks sht 0,03 mm. Maksimumi i rendit caktoni gjatsin valore t drits s laserit. Keni kuj-
t dyt gjendet n largsi z=4,5 mcm. Caktono gjat- des, largsia ndrmjet pllaks dhe ekrait duhet t jet
sin valore tdrits s prdorur. mjaft e madhe. Gjithashtu keni kujdes senzori i drits
Zgjidhje. Do t shrbehemi me relacionin(4). ta lvizni sakt n kahe t njolls s vendosur.
sht dhn: k=2; l=0,03 cm=3.10-5 m; z=4,5 cm dhe
L=1,5 m. Pr gjatsin valore tohet: Kratko rezime
Rezime e shkurtr
Interferencija na svetlinata nastanuva samo
zl Interferenca
Kratko
Kratko e poteknuva
drits ndodhod
rezime
rezime vetm me dritn iz-qrrjedh
O zada~i,
Pra{awa, 560aktivnosti
nm so svetlina
Kratko
Kratko
prej
koja
burimit
Kratko
Kratko
Kratko rezime
rezime
Kratko
Interferencija koherent.
rezime
rezime
Interferencija rezime
rezime na Burime
na
koherentni
koherente
svetlinata
svetlinata jan burime
nastanuva
nastanuva samosamo
2L Kratko rezime
vori. Kratko
Kratko
Koherentni rezime
rezime
Interferencija
Interferencija izvori
Interferencija
Interferencija na
na se izvori ~ii
svetlinata
svetlinata
na nasvetlinata
brano-
nastanuva
svetlinatanastanuva
nastanuva samo
samo
nastanuva samo
samo
Pra{awa, zada~i,
Pra{awa, zada~i, aktivnosti aktivnosti valt
so
Interferencija so e t
Interferencija
vi imaat cilve
Interferencija
svetlina
Interferencija
svetlina
vremenski kan
kojakoja
na svetlinata
Interferencija faz
na
poteknuva
na
na kohore
svetlinata
poteknuva
na svetlinata
nastanuva
svetlinata
svetlinata
postojana faza. odtprhershme.
od nastanuva
koherentni
nastanuva
koherentni
samo
nastanuva
nastanuva
Laserite La-
samo
iz-
samo
samo iz-
samo
so
so
sosvetlina
svetlina
so svetlina
so koja
koja
svetlina
svetlina koja poteknuva
poteknuva
koja
koja poteknuva
poteknuva
poteknuva od
od
od koherentni
koherentni
od koherentni
od koherentni
koherentni iz-
iz-
iz-iz-
iz-
Pra{awa,
Pra{awa,
Pra{awa,
Pra{awa,
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
zada~i,
zada~i, aktivnosti
zada~i,
zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
aktivnosti so svetlina
aktivnosti
aktivnosti sert
vori.
so
so
se izvori jan
vori.
so
koja burime
svetlina
Koherentni
poteknuva
svetlina
svetlina
na tkoja
Koherentni
koja
koja
koherentna drits
od koherente.
izvori
poteknuva
izvori se od
koherentni
poteknuva
poteknuva
svetlina.
se
od izvori
odiz-
izvori
koherentni
koherentni~ii
koherentni
~ii brano-brano-
iz- iz-
iz-
Pra{awa, zada~i,
Pra{awa,
Pra{awa,
Pyetje, aktivnosti
zada~i,
zada~i,
detyra, aktivnosti
aktivnosti
aktivitete vori.
vori. Koherentni
vori.
vori.
vi Koherentni
vori. Koherentni
Koherentni
Koherentni
imaat vremenski izvori
izvori
izvori
izvori se
se
izvorise
postojana izvori
izvori
se ~ii
izvori
se
izvori ~ii
izvori
faza. ~ii brano-
brano-
~ii
~ii brano-
brano-
Laserite brano-
Burimet
vori.Obi~nitevi
Koherentni
vori.
vori.vori.
imaat e izvori
zakonshme
Koherentni
vremenski
Koherentni
Koherentni
izvori moè mund
se izvori
izvori t se
izvori
dapostojana
bidat jen
~ii
se sekoherente
izvori
faza.~ii
brano-
izvori
izvori
koherentni nse
~ii
Laserite
~ii rr-
brano-
brano-
brano-
vi
vi
vi
seimaat
imaat
vi imaat
vi
imaat
izvori vremenski
vremenski
imaat vremenski
vremenski
vremenski
na koherentna postojana
postojana
postojana faza.
postojana
postojana
svetlina.faza.
faza. Laserite
faza.Laserite
faza. Laserite
Laserite
Laserite
vi imaat jedhin
se vi
izvori
vremenski
vi
vi prej
imaat
imaat
ako poteknuvaat imaatnj
na burimi
vremenski
koherentna
postojana
vremenski
vremenski
od eden tpostojana
ist njjt.Largsia
faza. postojana
svetlina.
postojana
izvor. Laserite
faza.
faza. ndrmjet
faza.
Laserite
Laserite te
Laserite
1. Para pllaks s Jungut gjat realizimit t se eksperi- se
se
seizvori
izvori
sese
izvori
Obi~nite
izvori na
izvori
se na
izvori
nakoherentna
koherentna
na koherentna
na
izvori
na koherentna
koherentna moè
koherentna svetlina.
svetlina.
svetlina.
da svetlina.
svetlina.
bidat
svetlina. koherentni
izvori linjave
Obi~nite
na
se
se t skemn
koherentna
izvori
izvori
Rastojanieto
Obi~nite
izvori
na
na interferente
koherentna
koherentna
pome|u
izvori prugite
moè tdavo
moè svetlina.
svetlina. da Jungut
bidat
svetlina. sht
koherentni
Jungovata
bidat koherentni
mentit t Jungut vendoset s pari lte ri kuq,, Obi~nite
kur- Obi~nite Obi~nite
Obi~nite
ako Obi~nite izvori
izvori
izvori
poteknuvaat moè
izvori
odmoè moè
eden da
moèda
ist bidat
da dabidat
bidat
izvor. koherentni
bidat koherentni
koherentni
koherentni
Obi~nite ako Obi~nite
poteknuvaat
izvori
Obi~nite moè izvori
izvori
izvori daod eden
bidat
moè
moè L O
moèist da
izvor.
koherentni
da
da bidat
bidat bidat koherentni
koherentni
koherentni
se pastaj vjollc. Cila linja do t jen m t ako
ako
ako
gjera,poteknuvaat
t ako ako
interferentna poteknuvaat
poteknuvaat
ako akopoteknuvaat
Rastojanieto
ako
Rastojanieto
ako
{ema
poteknuvaat
od eden ist
poteknuvaat
poteknuvaat
e '
od
poteknuvaat
poteknuvaat pome|uod
z eden
eden
od
ododeden
pome|u
odizvor.
od eden.
ist
eden
od ist
eden
istizvor.
izvor.
ist
prugite
prugite
edenl prugite
eden ist
ist izvor.
ist
izvor.
ist
izvor.izvor.
izvor.
vo vo Jungovata
Jungovata
izvor.vo Jungovata
Rastojanieto
Rastojanieto
Rastojanieto
Rastojanieto
Rastojanieto pome|u
pome|u
pome|u
pome|u pome|u prugite
prugite
prugite prugitevo
vovoJungovata
Jungovata
voJungovata
Jungovata
Jungovata
kuqet ose vjollc dhe pse? Sa do t jet ai ndryshim, Rastojanieto Rastojanieto
pome|u
Rastojanieto
Rastojanieto
interferentna prugite pome|u
pome|u
pome|u{ema vo
prugite
prugite
e prugite
Jungovatavo vo
vo Jungovata
Jungovata
interferentna {ema e
duke pasur parasysh se drita e kuqe ka gjatsi valore interferentna
interferentna
interferentna
interferentna
interferentna
interferentna {ema
{ema
{ema{ema
{ema eee e e
{ema
800 nm, kurse vjollca 400 nm? interferentna {ema e {ema
interferentna
interferentna {ema ee e
198
9.15 DIFRAKSIONI I DRITS

RRJETA DIFRAKSIONE
Dukuria e lakimit t frontit t valve gjat kalimit n-

pr hapjet me dimenzione t vogla, t krahasueshme a)
me gjatsin valore t vals, ose te tehet, quhet dif-
raksioni i vals. Themi se gjat difraksionit rrezja nuk
zgjerohet drejtviziorisht, por vjen deri te lakimi i saj.
Dukuria e difraksionit t valve sqarohet me principin
e Hajgens-Freneli. Difraksioni i valve, gjithashtu si- b)
kurse edhe interferenca, jan t veanta pr t gjitha
llojet e valve. Por, kushti themelor q t vrehet ky
fenomen sht se hapja ose pengesa ku has vala, du-
c)
hen t jen me madhsi t krahasueshme ose m e vo-
gl prej gjatsis valore t vals e cila ndrhyn. Fig. 2. (a) Difraksioni n teh t ngusht
(b) difraksioni i procesit drejtvizor n dri-
Difraksioni i drits tn monokromatikedhe n t bardh (c)
Tani m treguam se drita ka natyr valore. Dukuria Shkenctari italian Franesko Grimaldi i pari e vrej-
difraksioni i drits vshtir mund t vrehet n naty- ti dukurin e difraksionit t drits, ndrsa sqarimit
r. T gjith e kemi t njohur se valt e drits zgje- rigoroz teorik pr kt dikuri e ka dhn n vitin
rohet drejtvizorisht dhe si pa- 1816Ogist Frenel.Prej asaj kohe eksperimenti i njo-
soj e ksaj pas fardo tru- hur t dukuris s njolls s drits te hija e pengess
pi n afrsi t drejtprdrejt t me form rrethore.
burimit t drits vrehet hija. Dukuriua sqarohet nprmjet princit t Hajgens-Fre-
kjo sqarohet me gjatsin va- neli. T gjitha pikat prej pjess s lir t hapjes ose
lore t drits shum t vogl. pengess paraqesin burime sekundare t drits t cilat
Te pjesa e dukshme e spektrit jan koherente. Fotograa q tohet n ekran t ven-
gjatsia valore e drits e ka dosur n ndonj largsi prej pengess (hapja) e quaj-
madhsin ndrmjet 400 dhe Fig. 3. Prova e Frene- m difraktogram. Kjo fotogra sht rezultat i inter-
760 mm.
Puason-Amper. N hi- ferencs i burimimeve sekondare prej pjess s frontit
jen e topit tohet njol- valor q sht i lir pr dritn.
Prsri dukuria e difrakisonit l drite
t drits mund t vrehet edhe dukurit e difraksionit jan t zakonshme t ndahen
me rastet kur dimenzionet e n difraksion t Frenelit dhe Fraunhofer. Difraksio-
pengess, prkatsisht hapjes jan shum t mdhaja ni i llojit t Frenelit jan ato raste t dukuris kur bu-
prej gjatsis valore t drits. q t mundet kjo t rea- rimi i drits dhe ekranit n t ciln vrehet rezultati i
lizohet, duhet rezultati i difraksionit t vrehet n lar- difraksionit prej pengess s dhn jan n largsi t
gsi shum t madhe. N kushte t atilla, nse n pen- mundshme t saj. N kt rast, rezet e drits jan di-
gesn e dhn bie drit monokromatike, n tehet t hi- vergjente kurse frontet valore jan diprfaqe t laku-
jes s saje paraqiten linja t ndritshme dhe t erta t ci- ara.
lat jan rezultat t difraksionit t drits (g. 2). Nse largsia e burimit dhe largsia e ekranit
deri t pengesa q e shkakton jan madhsi t pa-
fundhme, themi se bhet fjal pr difraksioni i llo-
jit t Fraunhoferit
199
Kushti i ktill arihet me vendosjen e burimit t drit mund t jet edhe deri n disa mija prqindjeve t nji
pikash. N fokusin e thjerrzs prmbledhse, kshtu gjatsie prej 1 mm. Ekzistojn edhe rrjeta reektue-
tohet val e drits s rafsht rrezet e s cils jan se t difraksionit (t metalit) te t cilat linjat drejtvi-
paralele d.m.th., burimi sh-
t pa fund larg. Gjithashtu edhe L2
t vrejturit bhet n rrafshin fo- L1 R E
kal t thjerrzs s dyt, t ven-
dosur pas pengess, me t cilin
arrihet ekrani t jet n pafund-
si i larguar. Patjetr duhet t nn- M
vizohet s nuk ka dallim thelb- M
sor n sqarimin e dukurive prej F
ktyreve dy llojeve t difraksio- B
nit. Ndryshimi eksizton vetm n
S
peshn e zgjidhjes teorike rigo- f1 d
roz matematikore t fenomenit. C
Dukurit e difraksionit t llojit t A
Fraunhoferit matematikisht jan f2
m thjesht t zgjidhshme prandaj
ato kan gjetur zbatim t madh.
Fig 5
zore e reektojn dritn, kurse t pa deportueshme

Rrjeta e difraksionit e shprdajn. Teknika edhe n rrjetat e ktilla t tua-
Difrakciona re{etka ra, me zhvillimin e teknologjise laserike, sht prpa-
ruar shum. Nse gjrsia e linjave t tejdukshme (ose
reektueset) A, t pjesve t patejdukshme b, me kon-
stat t rrjets d nnkuptohet :
konstanta na re{etkata
d = a+b (1)
Q ti japim bazat elementare t teoris s difraksionit

t rrjetave optike do t supozojm se n t bie val e
drits s rrafhst me gjatsi valore plotsisht t caktu-
ar O. Tani m sqaruam se q t tohet val e rrafsht,
duhet burim drite pikash S t vendoset te fokusi F t
thjerrzs s holl t dhn prmbledhse L1 (g. 5).
Fig. 4
Burimet sekondare e pikave t hapjes krijojn val
Difrakciona (opti~ka) re{etka drite t cilat do t shprdahen nn kndet e ndryshme
Rrjeta e difraksionit (optike) sht instrument op-
n lidhje me rrezet ndrhyrse. Valt t cilt ndr mjet
tik q prbehet prej numrit t madh N, shum arje t
vedi jan paralele dhe menjanohen pr t njejtin knd
ngushta t ndritshme ndrmjet t cilave gjenden pjes
M me ndihmn e thjerrzs L2, jan super ponuara n
t pandritshme (g. 4). Rrjetat e mira t difraksionit
nj pik M dhe atje si rezultat i interferencs do t pa-
tohen me makina speciale t prerjes me t cilat qe-
raqitet intezitet i caktuar.
lqit i shkaktojn prejre. Atje ku qelqi sht i prer, dri-
ta nuk kalon. Sot shum rrjeta t mira t difraksionit
tohet n mnyr holograke sikurse interfereogrami
i dy valve t rrafshta. Numri i arjeve
200
Kjo tregon n at se nse mbi rrjetn e difraksionit

bie drite bardh ajo do t krijon shembllima t ngjy-
rosura t arjeve , pasi ngjyrat e ndryshme do t mn-
janohen ndryshm. Kshtu tohet spektr.
Zbatimi themelor i rrjets optike, e shfrytzon pi-
krisht ajo veti e saj. Ajo paraqet instrument pr hu-
lumtimin e spektreve tdrit q ndrhyjn mbi at. Po
ashtu pr do vler t k,prgjigjet rend i veant i spek-
trit. Fotogras t gurs 6 lart sht dhn fotogra-
a e difraksionit e monokromatike, drita laserike e
drits
Primer. s bardh.
Primer.
Primer.
Fig. 6. Difraktogrami i tuar me rrjetn optike: me dri-
t monokromatike (m lart); hapja e bardh rrethor, Shembull. Rrjeta e difraksionit ka 1,26.104 arje trad-
(n me s dhe posht), ku shtdhn vetm njra an q hitura n mnyr t drejt mbi siprfaqen me gjersi
t shihet edhe spektri t rendit t dyt q sht me in- prej 25,4 mm. Ajo sht ndriuar s pari me drit mo-
tenzitet m t vogl, por m i gjer. nokromatikeme gjatsi valore 450 nm (e kaltr), kur-
se pastaj me gjatsi valore 625 nm (drit e kuqe). Nn
Primer.
Ta gjejm kushtin kur valt n pikn M do t japin cilt knde do t paraqitet maksimumi i rendit t dyt
intezitet maksimal ndryshimi i shkuarjes t rreze- pr kto gjatsi calore?
ve t skajshme t do njerit prej hapjeve, pr shem- Zgjidhje.
bull rrezet t cilat bien n pikat A dhe B, sht dhn Konstaanta pr rrjetn d e tojm si raport:
me segmentin AC. Nse kjo largsi i numr plother L 23,4 10 3
d 2,016 10 6 m 2016 nm
m i madh prej gjatsis valore t drits ndrhyrse, N 1,26 10 4
ather jo vetm kto por edhe t gjitha rrezet tjera t Maksimumi i rendit t dyt sht caktuar me k=2.
hapjes n pikn M do t shkaktojn oscilim n faz, Domethn sipas relacionit (3)
pre ktu dritat valore do t prforcohen. Prej trekn- 2O 2 450 nm
0,446 ; M1# 26 30
0
dshit ABC mund t caktohet se: sin M1
d 2016 nm
AC AB sin M d sin M . (2) kurse
glavni maksimumi
glavni
glavni . . .
maksimumi
maksimumi 2O 2 625 nm
Maksimumet do t vrehen nn kndin M, t caktu- sin M 2 0,62 ; M 2 # 38 0 20'
ar me: d 2016 nm
d sinM = k O (k=0, 1, 2, 3,...) (3)

Pyetje, detyra,
Pra{awa, aktivitete
zada~i i aktivnosti
kto maksimume quhen maksimume kryesore.
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i
zada~i i iaktivnosti
aktivnosti
Duhet t nnvizohet se kur glavni
kushti i maksimumi .
dhn me rela- 1. Sqaroni pse te spektri prej rendit 0 te rrjetat optike
cionin (3) sht plotsuar pr pikat A dhe B q gjen- nuk ka ngjyra?
den n pjest prej hapjeve ai ather sht ipotsuar 2. Te rrjeta e difraksionit me konstante 10Pm bie
edhe pr t gjitha pikat e hapjes. do pike t hapjes tuf aralele e ngjyrs s gjelbr. Me ndihmn e apa-
s par i prgjgjet pik rkatse prej t dyts q gjen- ratit spektral shtmatur se maksimumi i rendit t
Pra{awa, zada~i i aktivnosti
det n largsi d. par (shiriti i par) shihet nn kndin M1=307 n lid-
Kushti (3) tregon pr at se pozita e maksimumeve hje me shiritin e rendit 0. Sa sht gjatsia valore?
pr t gjith k, prve pr qndrorin, kur sht k=0, va- (Prgj. 550 nm)
ret prej gjatsis valore t drits. Kur sht m e mad-
he gjatsia valore e dritsaq sht m i madh kndi i
mnjanimit t drits s atill.
201
3. do disk kompakt paraqet nj lloj rrjete refkeksive Nse paraprakisht e keni matur largsin ndrmjet
difraksionale (g. 7). ekranit dhe rrjets duke shfrytzuar relacionin (3),
Me tregues laserik, gjatsin valore t s cils e mund ta caktoni gjatsin valore t drits laserike.
keni caktuar duke eksperimentuar me Coach interfej- Vrejtje: nse n shkoll nuk keni rrjet optike, mun-
sin, (shiko kapitullin 1.4), secili prej jush mund ta deni ta konstruktoni. Vizatoni me kompjuter vizatim
caktoj largsin mesatare ,e njolla ekuidistante dhe pastaj at fotokopjoni n foli
ndrmjet grithjeve t diskut. me disa het t zvogluar.
Pr kt qllim bni skem
eksperimentale si te g. 8. Rezime e shkurtr
Te ekrani S gjat reeksi-
onit t drits prej kompakt Dukuria e shtrembrimit t frontit valor gjat kali-
diskut CD, i vendosur si mit npr hapjen me dimenzione t vogla, t krahasu-
Fig. 7 Kratko rezime
te fotograa, tohet maksi eshme me gjatsin valore t drits ose te tehet, quhet
mumi i par zero edhe plu- difraksioni i drits.
sin dhe pr minusin maksi-
mumii par i digraktogra- Dukurit e difraksionit mund t jen t llojit t Frene-
mit. Me matjen e largsis ndrmjet CD dhe ekra- lit. Difraksioni i llojit t Frenelit jan ato raste t du- na
difrakcija
nit (rreth 3 cm) si edhe largsin ndrmjet maksimu- kuris kur burimi
svetlinata . i drits dhe ekrani n t cilin vre-
mit zero dhe t par, do ta caktoni klndin D, por duke het rezulati i difraksionit prej pengess s dhn jan
shfrytzuar barazimin (3), dhe konstanten d. n largsi t fundshme prej saj. N kt rast rrezet e
Difrakcija
drits jan divergjente,
od Frenelov tip kurse frontet valore jan sipr-
faqe t shtrembruara. Nse largsia e burimit dhe
tregues largsia e ekranit deri te pengesa q e shkakton dif-
laserik raksionin jan pafundsisht tmdhaja, themi se bhet
fjal pr difraksionin e llojit t Fraunhoferit.
Instrumenti m i njohur q shfrytzohet dukuria e dif-

raksionit sht rrjeta optike.
Kushti pr maksimumin te rrjetat sht:
Fig. 8 difrakcija od
d sin M= kO
Fraunhoferov tip. (k = 0, , 2, 3, ...).
4.
4. Krkoni n na
Pobarajte veb faqen eveb
internet internetit
stranica Pasi aikusht varet prej gjatsisvalore, maksimumi i
Diffraction ; difraction grating drits me gjatsi valore t ndryshme tohen vende t
ndryshme, pra kshtu me rrjetn optike tohen spek-
http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/phyopt/c1
tra, q edht edhe dedikimi i saj themelor.
dhe simuloni ka ndodh kur do t ndryshon konstanta
e rrjets, ose si ndryshon gjatsia valore.
5. Me kahzim direkt t treguesit laserik t rrjets op-
tike me konstantn e njohur, toni fotogran e dri-
ts tekranit t caktuar. N ekran tohen njolla eku-
5
distante.
Me shfrytzimin e senzorit duke zhvendosur n Co-
ach interfejsin, matni largsin ndrmjet maksimumit
t fotogras s difraksionit.
202
9.16. POLARIZACIJA
9.16.
9.16.POLARIZIMI
.16. POLARIZACIJA I DRITS
POLARIZACIJA fusha elektrike. Drita e atill sht e polarizuar ose
9.16. POLARIZACIJA nepolarizirana
nepolarizirana
natyrore. prirodna
prirodnaprirodna
nepolarizirana
NA
NA SVETLINATA SVETLINATA
NA SVETLINATA nepolarizirana prirodna
NA SVETLINATA
Transerzaliteti i valve t drits
Transferzalnost
ransferzalnost na
na Transferzalnost na
Transferzalnost na
svetlinskite branovim t mdhenj tnatyrs
Gjat
svetlinskite
vetlinskite branovi koh
branovi prkrahsit E
svetlinskite
valore t dritsbranovi
Jung dhe Freneli, kan llogaritur se
drita shtval t ngjashme me valt e zrit, dometh-
n longitudinale.
Me teorin e Maksvelit pr natyrn elektromag-
netike t drits vrtetohet se valt e drits jan trans- S
verzale. Drita paraqet val e cila mundson bartjen e
impulseve elektromagnetike n hapsirashtu. Kjo do Fig. 1
tthot se vektori i fushs elektrike oscilon vetm n
nj rrafsh, n at n t ciln qndron antena, ndrsa Nse n ciln do mnyr arrijm q rrezja e rit t
vektori i fushs elektromagnetike oscilon po ashtu n jet e atill qvektorielektrik toscilonliniski vetm n nj
nj rrafsh, i cili shtnormal n rrafshin e oscilimeve rrafsh, dritn e atill e quajm
liniskidrit linearisht tliniski
po-
liniski
polarizirana svetlinasvetlina
polarizirana
polarizirana svetlina
larizuar ( g. 2).
t vektorit elektrik. Kahja e prhapjes s vals sht polarizirana svetlina
normale n intensitetin e fushs elektrike dhe fushs
magnetike.
Por, sht vrtetuar se drita e emetuar nga cili bu-
E
rim nuk sht polarizuar.
Si ta shpjegojm at?
Drita natyrore (e polarizuar) S

Drita drejtvizorisht e polarizuar
Fig. 2
Burimet e drits jan vende ku bhet ngacmimi i
njPrirodna
Prirodna numri t madh
(nepolarizirana)t atomeve t burimit.
svetlina.
(nepolarizirana) do elek- Disa trupa kristalor, si pr shembull, turmalini ka veti
svetlina.
paraqet njfar ,,an- q& ti lshoj oscilimet e intensiteti t fushs elektrike
Prirodna (nepolarizirana)
Prirodna svetlina.
(nepolarizirana)
tron,
Liniski i cili emeton
polarizirana val, gjithsesisvetlina.
svetlina
Li niski polarizirana svetlina
iniski polarizirana
Litene
svetlina
niskip rpolarizirana svetlinae cila ika t gjitha E vetm n nj rrafsh. Oscilimet e drits n rrafshe
valn elektromagnetike,
vetit si edhe vala emetuar nga antena eradiovalve. tjera absorbohen, ose plotsisht se pjesrisht. Prandaj,
Por, n burimin numri iatomeve t ngacmuara sht dallojm drit plotsisht linearisht t polarizuar
totalno totalno totalno
polarizirana li-
polarizirana li-
shum i madh, ato oscilojn plotsisht pavarssht dhe niskaose pjesrishtpolarizirana
svetlina tdelumno
polarizuar.
totalno li-
Turmalini sht kristal
polarizirana
polarizirana li-
niska svetlina
n rrafshe krejtsisht t rastsishme. Domethn nse niska niska
delumno svetlina
polarizirana delumno polarizirana
njboshtor. Ai ka nj delumno
svetlina boshttsimetris. Nse merret
polarizirana
vrehet njrreze drite n rrafshin S, normal n prha- nj pllak drejt
pjen e tij, vektori i intensiteti t vektorit elektrik nr-
rafsh oscilon nt gjitha drejtimet e mundshme (g.
1).
Kuptohet se edhe vektori i induksionit magnetik
gjithashtu oscilon n mshum rrafshe, por rrafshe t
cilt jan normal nato q lkundet turmalin
&
Fig. 3. Vektori t E oscilon n& nj rrafsh, kurse
normal n at oscilon vektori B
kndore nga ai kristal, e cla shtgdhend ashtu
203
q faqet e saja tprputhen me boshtin e kristalit OO, Mund t tregohet se intensiteti i drits q ka kaluar n-
dhe nse drita e nj llambe lshohet t bie normal n pr t dy polarizatort varet nga ajo se sa sht kn-
& pllaks do t jet e polarizuar.
kt pllak, drita cpas di ndrmjet boshteve optik t tyre. Nse boshte opti-
Vektori elektrik E do t osclon n rrafshin n t ci- ke jan paralele, kndi sht 00, drits nuk i zvoglo-
lin qndron boshti i kristalit (g. 3). het intensiteti,ndrsa nse ai knd sht 900, intensite-
Sido t tregojm se ajosht ashtu? Nse n pikn ti sht i barabart me zero (g. 4). N prgjithsi, dri-
N gjendet syri yn, drita q kalon npr pllakn e tur- ta q kalon npr t dy polatizatort, ka dal nga anali-
malinit do t na duket e njjt si ajo natyrore. Ajo pak zatori dhe kaintensitet I.
do t jet e ngjyrosur gjelbr dhe pjesrisht e absor-
buar, por nse pllakn e turmalinit e rrotullojm, pan- I = I cos2 D
zakon na Mali
0
(1)
drprernpt te do t vrejm t njjtin intensitet. Do
zakon na Mali
ku I0 sht intensiteti q bien polarizator,ndrsa a
t prfundonim se drita e polarizuar nuk dallohet nga
sht kndi n mes
ajo natyrore. Megjithat, ky prfundim sht igabuar. i polaroidot
polarizatoritdhe analizatorit. Ky
barazim shtna
zakon i njohur
Mali si ligji i Malusit (Malus).
i polaroidot
Prve turmalinit ekzistojn edhe substanca tje-
O ra nga tcilt ndrtohen polarizatort. Veti t tilla ka
edhe polaroidi.i sht zbuluar nga Lend (E. H Land)
polaroidot
m vitin 1938. Ai paraqet nj shtres t holl (0,1 mm)
N
M nganj substanc organike molekulat e t cilave jan
O t renditura n zinxhir t gjat. Shtresa e ktill bar-
turmalin O1 O1 tetDrugi
mbi pllakn
na~ini e qelqit ose celuloidit. Polarizatort e
za dobivawe
ktill mundt bhen me
polarizirana svetlina dimensionemjaft t mdha.
Drugi na~ini za dobivawe
Fig. 4
polarizirana svetlina Mnyrat tjera pr prtimin
eDrugi
dritsna~ini
s polasrizuar
za dobivawe
Nse n rrugn e drits q sht e polarizuar ven- polarizirana svetlina
doset tjetr pllak tuemalini dhe llojm ate ta rrotul- Drita e polarizuar mund t tohet edhe gjat kali-
lojm, intensiteti i drits do t zvoglohet. Kur bosh- mit t drits nga njri mjedis optik ntjetrin.
ti optik i pllaks s dyt O1O1 do t vendoset nor- Dimse n siprfaqen kutare tktyre dy mjedi-
mal n OO, npr pllakn aspak nuk do t vrehet dri- seve drita pjesrisht reektohet dhe pjesrisht prthy-
t (g. 4). het. Nseanalizohet drita e reektuar dhe
N kt rast themi se t dy pllakat e turmalinit jan
n pozit t kryqzuar. Kto pllaka t turmalinit i qu-
vkrstena
ajm polarizator,nse prdorenpolo`ba
dy pl-
laka t atilla, zakonisht t dytn e quaj-
krstena polo`ba polarizatori
m analizator. Drejtimi i oscilimeve t
vektorit elektrike (i cili ndonjher qu-
atori 11 DD EE DBr E
het i drits zakonisht sht ianalizator.
vkrstena shnuar
polo`ba n
M
M
1
polarizatort).
analizator. N M N
polarizatori 900
2 2
J J
analizator.
a) b)
Fig. 5. Polarizimi gjat reeksionit dhe prthyerjes. Me t kuqe sht sh-
nuar kahja e oscilimit t vektorit elektrik. Gjatsia e shigjets ose madh-
sia e piks tregon shkalln e polarizimit, n rrafshin e ndrhyrjes ose n
rrafshin normal n at.
204
ajo e prthyer mund t konstatohet se drita sht e po- mund t prtohen polarizator jashtzakonisht t ku-
larizuar. alitetshm.
Primena. Vrtewe na ramninata na
N rast t prgjithshm drita sht pjesrisht e po- Polarizimi i drits ka gjetur zbatim t madh t tek-
polarizacija
larizuar, ashtu q, te drita e reektuar dominondri- nologjin e sotme t displejve n kalkulatort ose
ta e cila sht e polarizuar normal n rrafshin ndr- LCD-ekranet te kompjutert laptop.
hyrs.Brusteri ka treguar se sht e mundshme pr-
timi i drits plotsisht linearisht t polarizuar. E til- Zbatimi. Rrotullimi i rrafshit t polarizimit
l shtdrita e reektuar pr t ciln sht plotsuar
kushti: kndi ndrmjet rrezes s reektuar dhe rrezes Primena. Ekzistojn Vrtewe
substanca tna cilat tregojn veti inte-
ramninata na
sBrusterov agol900. Kndindrhyrs ather quhet polarizacija
prthyer t jet resante t cilat kan t bjn me polariziomin e dri-
kndi i Brusterit, dhe ai varet nga treguesi relativ i ts. Kur nato bie drita e polarizuar, npr substancat
opti~ki aktivni supstancii
prthyerjes. Me fjalt t tjera, nse kndi ndrmjet rre- bhet rrotullimi i rrafshit t polarizimit t drits.
zes s prthyer sht i barabartme 900, ather nga li- Substancat t cilat e rrotullojn rrafshin e pola-
gjet e Sneleusit delse: rizimit t drits quhen substanca optikisht aktive.
E J 90 0 ; D J 90 0 ; J 90 0ose -D ; T tilla jan, prshembull, pllaka e kuarcit ose tretja
D sin D sin D e sheqerit.
Brusterov sinagol

sin J sin 90 0 D cos D
n 21 Demostrimi eksperimental i dukuris kryhet n
opti~ki vijuese:
mnyrn aktivni supstancii
d.m.th., Vendoset skema si te g. 7. Dritanga nj llam-
tg D = n21 (2) b intensivisht ndrion nj arje . Pas arjes
k
Ky sht barazimi sipas t cilit caktohet kndi i

P A E
Brusterit. Pr shembull, prqelqin, i cili n raport F.N
me ajrin ka indek t prthyerjes 1,54, kndi i Bruste- B L
rit sht 570.Kjo do t thot,nsedrita bienn kndin
t Brusterit, ather dritae reektuar sht linearis-
K
ht e polarizuar dhe ajon rrafshi q sht normal n
rrafshin ndrhyrs. Drita e prthyer gjithmon sht
pjesrisht e polarizuar, por pr kndin e Brusterit sh- Fig. 7
kalla e polarizimit t saj sht m e madhe se ajo n
rrafshin e ndrhyrjes.
Drita e pollarizuar prtohet edhe gjat shprdar- shtvendosur thjerrza L, ltr ngrohse F.N (me
jes nga grimcat e imta. t cilin mbrohetpolarizatori P edhe analizatori A.
Polarizator m t mir prtohen me ndihmn e Me thjerrzn L rregullohet q t bie shembllimi
dukuris prthyerja dyshe e i mpreht i ksaj arje n ekranin E, ivendosur n
drits. Ajo ndodh te disa llo-
nj far largsie pasanalizatorit A. N kt rast po-
je t veanta t trupave krsta-
larizatori dhe analizatori jan vendosur ashtu q
lor (pr shembull, kalciti is-
landez), te i cili gjat prthyer- rrafshet e oscilimeve t vektorit elektrik t jen
dvojno prekr{uvawe
jes n vend t nj rreze je prna svetli- paralele. Pastaj veprojn kshtu: polizatorin dhe
natady rreze q an t polari-
tohen analizatorin i vendosim n pozit t kryqzuar.
zuara. Me prpunimt veant Shemblllimi n ekran zhduket. Nse tanindrmjet
t trupave kristalor t till Fig. 6 polarizatorit dhe analizatorit vendosim nj en me
tretje t sheqerit K, rrafshi i polarizimit tdrits q
vjen nga polarizatori do t rrotullohet pr njknd.
dvojno prekr{uvawe na svetli- Prandaj, drita nga polarizatori (edhe ena me tre-)
nata
205
tje) nuksht n pozit t kryqzuar n raport me ana- Zgjidhje. Sipas ligjit t Brusterit, barazimi (2), nse
lizatorin. N ekran do t paraqitet drit. Nse dshiroj- drita bie nn kndin DBr pr t cilin vlen relacioni:
m qta matim kndin pr t cilin sht br rrotulli- tgDBr = n21 q ktu sht tgDBr=n, ku n sht indek-
mi i rrafshit t polarizimit, do t duhet q rrafshin e os- si absolut i prthyerjes s ujit, pasi drita bie prej aj-
cilimeve t analizatorit ta rrotullojm pr nj far kn- rit, do t jet:
tgD Br n 1.33 D Br # 53 0 ,
di ashtu q prsri tzhduket shembllimi i arjes . Primer 3.
Tetretjet optikisht aktive kndi i rrotullimit t 0 0
rrafshit t polarizimit D varet nga prqndrimi i tre- kurse kndi i krkuar ather sht j=900-DBr=370.
tjes c, dhe gjatsiae shtress specifi~en l. Ligji
s tretjesagol na shkru-
vrtewe naPrimer 3.
Primer 3.
het nramninata
ktmnyr:na polarizacijata Primer 3. 3. Caktoni [D0] pr sheqerin nse sht
Shembulli
> @
D D 0 cl , Primer 3.
(3) matur se 10% tretje t sheqerit me gjatsi 5 cm e rro-
tullon rrafshin e polarizimit t drits monokromatike
ku [D0] sht kndi specifi~en
speci agol na
specifi~en agol
k i rrotullimit vrtewe
t na na pr
vrtewe
rrafshit nakndin D=3,30.
ramninata na
ramninata
t polarizimit.Ky polarizacijata
na polarizacijata
varet
specifi~en nga natyra
agolena vrtewe natre- Zgjidhje.
substancss Sipas relacionit (3) i aktivnosti
specifi~en agol na vrtewe na Pra{awa, zada~i
ramninata
tur na aktive
optikisht polarizacijata
dhe nga gjatsia valore e drits- D 100 3,3
ramninata na polarizacijata
s prdorur. Ky knd sht prkuzuar me madhsi- D >D 0 @cl ; >D 0 @ 66 0 .
c 10 0,5
n ekdnit t rrotullimit tl rrafshit t olarizimit t tre- l
Pra{awa,Pra{awa,zada~i i 100
zada~iaktivnosti
i aktivnosti
tjes me 100% prqndrim, nse gjatsia etretjes sh-
polarimetrite.
t 1 dm. saharimetar, Pra{awa,
Pyetje, zada~i
detyra, i aktivnosti
aktivitete
Pra{awa, zada~i i aktivnosti
Pikrisht kjo ka gjetur zbatim t madh te tashtu- 1. Disa peshkatar shfrytzojn syze polarizuse pr
quajturit polarimetra. Instrumenti i till m i njohur diell. Pse?
polarimetrite.
polarimetrite.
quhet saharimetr,
saharimetar, ku nprmjetkndit t rrotulli- 2. Si duhet t jet drejtimi i oscilimeve n syzet e
saharimetar,
polarimetrite.
mit t rrafshit
polarimetrite. t polarizimit prcaktohet prqndrimi i peshkatarit q mos ti
Pobarajte napengoj
internetdritaveb
restranica
ektuese? :
saharimetar,
sheqerit nsaharimetar,
nj tretje t caktuar. 3.Sa sht kndi i Brusterit pr qelqin me indeks t
Rrotllimi irrafshit t polarizimit t drits varet nga prthyerjes n=1,7? (Prgj. 59030)
gjatsia valore e drits. Prandaj, pr ta br eksperi- 4. Sa sht kndi i Brusterit pr diamantin me n=2,42?
Pobarajte na internet veb stranica :
mentin m s miri sht q t shfrytzohet drita mo- (Prgj. 67Pobarajte 0
40) na internet veb stranica :
nokromatike. Pobarajte
5. Krkoni
Pobarajte
na internet
n vebinternet veb stranica
faqen e internetit: :
Polarization of
Primer 1. Kratkona rezime veb stranica :
light
Shembull 1. Sa sht raporti i intensitetit t drits q http://www.colorado.edu/physics/2000/polarization/
kalon npr dy polarizator boshtet e t cilve janven- lexoni m shum pr kt dukuri dhe vrenisimulimin
dosur Primer
Primer nn1.kndin 1. D, dhe inetnsiteti idrits ndrhyse I0 eKratko rezime
fenomenit.
Kratko rezime
nse
Primer 1.a) D=45 0
, b) D=60 0
. Kratko rezime
Primer 1. Kratko rezime
Zgjidhje. Sipas ligjit t Malit, barazimi (1) Rezime e shkurtr
I=Iocos2D do t thot n rastin a)
2
2 Drita paraqet val transverzale, meq ka natyr elek-
I0 I 1,
I I 0 cos 2 45 0 I 0
tromagnetike, megjithat burimet e zakonshme t dri-
2 2 I0 2 ts emetojn drit t papolatizuar.
kurse n rastin b) n t njjtnmnyr dukepasur para- Drita e polarizuar mundet ttohet: duke kaluar n-
sysh at q cos 600=1/2, pr I/Io tohet 1/2. prtrupa special kristalor-polarizator (pr shembuull,
Primer 2. turmalini), me reektim dhe prthyerje bse bie nn
Shembulli 2. Nn cilin kndn lidhje me horizontin kndi e Brusterit dhe me prthyerje t dysht.
duhet t bien rrezet e Diellit q t tohet drit totale Substanca aktive optike e rrotullon rrafshin e polari-
reektuese
Primer 2. t polarizuar prejujit tliqenit? zimit pr knd i cili sht proporcional e gjatsin e
Primer 2.
Primer 2. tij dhe prqndrimin. Kjo sht shfrytzuar te pola-
Primer 2. rimetrt.
206
9.17. LIGJET E RREZATIMIT T Rrezatimi infrakuq, pr ne rrezatim i padukshm

NXEHTSIS. KUANTET sht po ashtu rrezatim nxehtsie. Ate e vrteton kjo
9.17. ZAKONI ZA TOPLINSKO prov. N fokusin e pasqyrs sferike vendoset nj spi-
ZRAÊWE. tKVANTI
Pas eksperiomenteve hercit me t cilt u vrtetua rale e cila mund t nxehet deri n temperatura shum
teoria e Maksvelit bhek se t gjitha dukurit q jan t larta. Nse n fokusin e nj pasqyre tjetr e njj-
t lidhur me optikn dhe, n prgjithsi, pr rrezati- t me t parn. vendoset cop pambuku, ai mund t]
min ishin t shpjeguara. Nga ana tjetr dy probleme ndizet.
,,t vegjl mbetn t paart. Teoria megnatikenuk ka
1 2
mundur ta shpjegoj sjelljen e trupave t cilt rrezatoj-
n rrezatim nxehtsie. Po ashtu, ka qen e paqart se F2
si mundet me an t ndriimit t elektrizohet pllaka
F1
metalike negativisht e elektrizuar. Kjo dukuri e dyt u
quajt fotoefekt (pr t cilin do tasim m von de-
taisht. Zgjidhja e ktyre dy problemeve ka sjellur deri
te ndryshimet e pikpamjeve tona pr ndrtimin e ma-
teries, si edhe pr proceset e rrezatimit dhe absorbimit
t energjis n prgjithsi. Fig. 1
Rrezatimi i nxehtsis do trup jo vetm q emeton rrezatim nxehtsie,

por ai edhe absorbon nxehtsi nga trupat prreth.Prn-
do trup i nxehur rrezaton. Teli i hekurit i nxehur dryshe, si do ta shpojegojm pse pambuku n ekspe-
deri n temperatur rreth 1000 K ndrion mengjyr t rimentin g. 1 sht ndezue. Nse nj trup ka tempe-
Toplinsko zra~ewe
kuqe. Nse e ndrpresim nxehjen e telit ai gradualisht ratur m t lart nga temperatura e mjedisit, ai m te-
do t ftohet. Kjo vrteton se rrezatimi i telit bhehet b pr emeton energji se sa q absorbon dhe anasjelltas.
llogari t energjis s brendshme t trupit. N t vrtet emisioni i trupit bhet prderisa ekziston
ndryshim i temperaturave ndrmjet tij dhe mjedisit.
Rrezatimi i valve elektromagnetike q bhet n
llogario t energjis s brendshme t trupitz quhet rre- Provat kan treguar se nj trup sa m tepr eme-
zatim nxehtsie. N kt rast, nuk duhet t llogaritet ton rreze me gjatsi valore t caaktuar, aq m tepr
se ky lloj rrezatimi sht cilsi vetm e trupave t ci- rrezet e tilla edhe i absorbon.Spektri absorbues i nj
lt jan t nxehur n temperatura t larta. Rrezatimi i elementi t caktuar ka vija t errta n spektr, dhe ajo
nxehtsis paraqitet edhe n temperatura t dhoms n t njjtin vend n t cilin n spektrin emetues ka
edhe m t ulta. Ndryshimi qndron vetmn toplinskointen- vija t ndritshme.
sitetin e rrezatimit edhe n prbrjen spektrale t tij.
Kjo qart mund t shihet gjat nxehjes graduale t te- Pr shpjegim sasior t rrezatimit t trupave apli-
lit t hekurit. Nse telin e ktill gradualisht e nxehm kohet madhsia zike fuqia spektrale e emisionit t
(pr shembull duke e zmadhuar rrymn q rrjedh n- trupit. Ajo sht energjia e rrezatimit me nj frekuen-
pr t), ai s pari ndrion me ngjyr t kuqe, madje m c t caktuar f (respektivisht gjatsi valore O) t ciln
bardh, ndrsa n temperatura shum t larfta drita e trupi e rrezaton nga njsia e siprfaqes n njsin e ko-
ton ngjyrn e shprehur. Domethn spektri i energ- spektralna emisiona Do
hs gjat nj temperature. ta shnojm me WTO. Fu-
qia e prgjithshme emetuesemo}W enatrupit
teloto.
shttrsi e
jis s rrezatimit t nxehtsis varet nga temperatu- T
ra e trupit. fuqive emetuese t t gjitha gjatsive valore.
Vkupnata emisiona mo}
207
spek-
Madhsi karakteristike e aftsis absorbuese t nj Pikrisht, nse nj reze bie n hapje ajoshum her
tralna apsorpciona mo}, A
trupi sht fuqia spektrale absorbuese e tij, ATO, e cila do t reektohet n brendin e tij duke humbur nj
e tregon se cila pjes e rrezatimit me gjatsi valore pjes t energis gjat reektimit t vet. Kshtu, pas
t caktuar, nga energjia q bie n trupin, absorbohet reektimit shumsh e tr energjia e rrezes absorbo-
nganjsia e siprfaqes n njsin e kohs. het.Shembull t trupit absolut t zi sht Dielli. (Vini
re, nj trup sht absolutisht i zi jopr shkak t asaj se
nuk rrezaton, por, pr arsye se tr energjia q bie n
t absorbohet. Te trupi absolutisht i zi AT=1, ndrsaKaj
gjithsesi
crnoto telo edhe A=1, =1.
T,O a sekako i = 1.
Fakti se trupat emetojn at rrezatim t cilin edhe

e absorbojn e ka treguar Kirko n mesin ezakonot
Kirhof shekullit
XIX, me Ligji i Kirkot:
WT ,
Fig. 2 cconst WTcrno
,
telo
(1)
AT ,
Trupat e zi shum shpejt e absorbojn rrezatimin.
Trupi i cili n cilndo temperatur e absorbon tr Raporti ndrmjet fuqis spektrale emetuese WT,O dhe
energjin e rrezatimit elektromagnetik q bie n t (me fuqis spektrale absorbuese AT,O e nj trupi sht kon-
cilndo qoft gjatsi valore quhet trup absolutisht i stant dhe lsht e barabart me fuqin spektarle eme-
apsolutno crno
zi. Kuptohet se, trupi i atill nukekziston, por njhap- tuese e trupit absolutisht t zi.
telo.
jee vogl e nj trupi t zbrazt me mure t brendshm
t zi e t vrazhd ka veti t afrta me at trup (g. 2).
O
Fig. 3
208
Stefan-Bolcmanov zakon. kvanti. Plank
pretpostavuva deka energijata na oscilirawe na
atomite moè da ima samo specifi~ni
porcione tkoi
Kt ligj eksperimentalisht e ka zbuluar zikani sllo- golemini caktuara, t cilat
se dadeni soairelacijata:
i quajti kuante Plan-
ven Jozhev Stefan, ndrsa shpjegimi teorik t tij e ka ku supozoi se energjia e rrezatimit t atomeve mund
dhn Bollsmani. prandaj sht i njohur
Stefan-Bolcmanov zakon.me emrin si t ket vetm vlera t caktuara t cilat jan dhnPlank
kvanti. me
ligji i Stefan-Bollsmani. Konstanta V quhet konstanta relacionin:
pretpostavuva deka energijata na oscilirawe na
Stefan-Bollsmanit. Ajo pr trupin sht V = 5,672 . 10-8 atomite moè da ima samo specifi~ni
W/(m2K2). Nga ky ligj shihet se rezatimi i trupit abso- golemini koi se E=nhf
dadeni so relacijata: (3)
lutisht t zi shum varen nga teperatura absolute e tij.
Prandaj sht e qart pse trupat m t nxehur rezatoj- ku f sht frekuenca e oscilimeve t atomit, h sht
n shum m tepr rezatim elektromagnetik se trupat konstant, ndrsa n sht numr i plot 0, 1, 2, 3....
m t
Vinov ftoht (g. 3).
zakon Kjo do t thot se energjia e rrezatimit mund t ket
Lakorja prej gurs 3 e jep varsin eksperimen- vetm vlerat hf, 2hf, 3hf. Energjia rezatohet diskonti-
tale t fuqis spektrale emetuese t rezatimit t tru- nualisht, themi se ajo sht ekuantizuar. Plankova
pit WT,Onga gjatsia valore gjat tre temperaturave t konstanta
ndryshme. Madhsia h e cila quhet konstan e Plankut e ka
Vinov zakon madhsin:
Ligji i Vinit h= 6,626 . 10-34 Js
Plankova
Nga lakoretn g. 3 shihet se me zmadhimin e dhe ajo paraqet nj kontstant univerzale n zik. Pr
konstanta
temparaturs, maksimumii lakoreve zhvendoset kah kt ne tani m treguam n kapitullin 9.1.
gjatsit valore m t shkurta. Fizikani Vilhelm Nin
vrtetoi se prodhimini gjatsis valoree cila i prgjig- Primer 1.
jet maksimumit t lakores Om t spektrit dhe tempera- Shembulli 1. Nj person n kohn e vers gjendet
r T t trupitt zi ka vler konstante.
turs absolute n dhom me temperaturn e dhoms 270C. Sa sht
nxehtsia q emeton trupi i tij prreth pr kohn prej
OmT const 2,9 10 3 m K (2) 1 or si rezultat i rezatimit t nxehtsis? T supozo-
Barazimi e shpreh ligjin e Vinit pr zhvendosjen e het se trupi rezaton me fuqi emituese 0,9 her n kra-
Primer 1.
maksimumit spektral. hasim me fuqin emetuese t trupit absolutisht t zi dhe
Megjithat, hulumtimet e shprehura me barazimet se e ka siprfaqen me syprin prej 1,5 m2.
(1) dhe 92) nuk e japin varsin funksionale t lakores Zgjidhje: Trupi emeton energji pasi sht n temera-
s dhn n g. 3. Nj numr i madh shkenctarsh n tur t lart (37 0C), pra do t jet:
9.8.4.periudn
Plankova idejaviti
za 1887 dhe 1900 jan prpjeku-
ndrmjet WT WT 0,9 SV (T 2 T04 ) 0,9 1,5 5,67 10 8
postoewe na kvanti
ir ta zgjidhin ktdetyr duke u nisur nga pikpamja e 0
teoris klasike t Meksvelit, por pa sukses.

310 4 300 4 J
87
s
Q 3600 87 313 kJ
9.8.4. Ideja e Plankut Shembulli 2. Njehsoni teperaturn e diellit nse dihet

9.8.4. Plankova ideja za
pr ekzistimin e kuan- 2.se lakorja
Primer. e rezatimit t Diellit ka maksimum 500nm.
postoewe na kvanti
teve
Pse lakorja e varsis spek-

trale t rezatimit t trupit ab-
solutisht t zi ka formn e 2. Primer.
dhn si n g. 3 e shpje-
goi n 1900 zikani gjerman
Maks Plank. Ai detyrn e zgjofhi duke shprehur n hi-
potez t re revolucionare sipas t cils rezatimi i ato-
meve dhe i molekulave nuk sht i pandrprer, por n
209
Zgjidhje: Sipas ligjit t Vinit: MalkuPak histori

istorija
2,9 10 3
T 5800 K
500 10 9 Gustav Robert Kirchoff -(1824-
1887), 1887), sht zikant gjerman i njo-
Pyetje,
Pra{awa, detyra,
zada~i, aktivitete.
aktivnosti hur. sht i njohur me ligjet e tija
pr qarqet e degzuara t rryms.
1. Dihet se heliumi pr t parn her sht zbuluar Rol t rndsishm edhe ligji i tij
duke hulumtuar spektrin absorbues t Diellit. N cilt pr rezatimin.
),
vende kan qen vijat e zeza n spektrin kontinual q Ludwig Boltzman (1844-1936),
kan t bjn me heliumin? (shikoni spektrin linear t sht zikant i njohur gjerman me
heliumit n kapitullin 1). ndihmn e Jozef Stefanit e dha teo-
2. Pse themi se poqat inkadneshent nuk jan ekonomi- rin e njohur sot si ligji i Stefan-Bo-
ke. A bhet edhe te ata humbja e energjis? llsmanit. sht i rndsishm edhe
3. Nse vzhgojm akn e qiriut dhe akn e butan n fushn e termodinamiks dhe te-
gazit, ato kan ngjyra t ndryshm n ciln ak plaz- oris molekulare kinetike
ma ka temperatur m t lart? Jozef Stefan (1835-1893), sht -
4. Temperatura e trupit t zi sht 270C. Sa her do zikant i njohur slloven. Ka qen
mentor i Ludwig Boltzmanit. Jozef
t ritet temperatura e prgjithshme e rezatimit t tru-
Stefani duke shfrytzuar dhum t
pit nse temperatura do t ritet n 3270C? (Prgjig-
dhna eksperimentale erdhi n pr-
je: 16 her) fundim se trupi absolutisht i zi re-
zaton energji q sht proporciona-
Rezime e shkurtur le me shkalln e katrt t tempera-
turs absolute.
do trup q gjendet n temperatur t ndryshme prej 0 Wien (1864-1928), sh-
Wilhein (1864-1928)
zeros absolute, rezaton val t nxehtsis elektromag- t zikant i njohur gjerman. sht i
Kratko rezime
netike. do trup e emiton at rezatim q edhe e absor- njohur sipas ligjit pr zhvendosjen e
bon. Ai sht ligji i Kirkot. maksimumit spektral gjat rezatimit
Energjia emituese e prgjithshme n njsi kohe prej t trupit absolutisht t zi .
njsi syprin t trupit absolut t zi sht proporciona-
le me shkallen e katrt t temperaturs absolute t tij. Max Plank (1858-1947),
(ligji i Stefan-Bollsman) sht nj ndr zika-
Prodhimi prej gjatsis valore q i prgjigjet maksi- nnt m t njohur t she-
mumit t lakores WT = f(O), Om dhe temperatura ab- kullit XX. sht lindur n
solute T t trupit t zi sht konstant. ky sht ligji i Kil, Gjermani. Ka studiu-
vinit. ar zikn n univerzite-
Energjia e emetimit ose absorbimit sht multipl nu- tin n Minhen dhe Berlin,
mr i plot i energjis t nj kuanti: E= hf ku i kan qen profesor
Kirko dhe Helmholci. n
moshen 21 vjeqare ka dok-
toruar dhe sht br pro-
fesor, s pari n Minhen e
mandej n Berlin. M i njohur sht sipas ligjit pr reza-
timin e trupit absolutisht t zi dhe ideja pr kuantet, pr
ka n vitin 1918 ka mar mimin nobl pr zik.
210
9.18.
9.18. EFEKTI FOTOELEKTRIK
FOTOELEKTRIÊN EFEKT
Nadvore{en fotoefekt L.L
Foto
kaj efekti i jashtm te metalet
metalite G
A K
Gjat ndriqimit t disa metaleve me drit nga sipr-
fotoelektri~en .V.
faqja e tyre dalin elektrone kjo dukuri quhet efekti fo-
efekt fotoefekt P
toelektrik, ose shkurtimisht fotoefekt. Fotoefekti pr
t parn her sht konstatuar nga Hajnrih Herc m
vitin 1897, por hulumtime m t hollsishtme ekperi-
mentale kan br edhe shkenctar t tjer ndr ata
vend m me rndsi ka shkenctari rus A.G. Stoletov. H
Do ta prshkruajm eksperimentin me t cilin shu- Fig. 2
m qart demonstrohet ky efekt i rndsishm. N ta-
volinn optike vendoset llamba harkore (ose burim
tjeter drite q emeton rrezatim ultravjollc) dhe elek- Prandaj eksperimentet bhen ashtu q pllaka me-
troskom t cilin e elektrizojm negativisht (g. 1a). n talike K e cila ndriqohet vendoset n nji balon kuar-
thuprn e elektroskopit sht vendosur pllak zingu ci ose vakuum
qelqi nga foto}elija
i cili sht nxjer ajri (g. 2). Mjeti i
mir e pastruar ndrmjet llambs dhe pllaks s zin- ktill quhet vakum fotocelula (ose fotoqeliza). Ka-
gut n llim vendoset pllak qelqi. Gjat ndriqimit t toda e ktij gypi sht lidhur me polin negativ t bu-
pllaks s zingut asgj nuk ndryshohet. Qelqi, sikurse rimit me tenxion t lart, ndrsa anoda A e cila pa-
dim i absorbon rezet ultravjollc. raqet tel n form t unazs, sht lidhur me polin po-
Nse pllaka e zingut e elektrizuar negativisht zitiv t burimit. Nse fotokatoda nuk sht e ndriquar,
ndriqohet me llamb harkore, por n kushte kur llam- galvanometri nuk tregon kurfar shmangie. Ndrm-
ba e qelqit nuk i pengon rezet ultravjollc, shmangia e jet katods dhe anods sht vakum dhe nuk ka ngar-
elektroskopit shpejt bie (g. 1b). Kjo domethn se kesa. Por, kur katoda do t ndriqohet pr shembull,
drita e ka eliminuar tepricn e ngarkesave negative. me llambn harkore fotostruja
galvanometri do t tregoj rrjed-
Ne tani dim se ata jan elektrone kjo nxierje e elek- hje t rryms. Kt rrym e quajm fotorrym. Nse
troneve nn veprimin e drits quhet fotoefekt i jash- ndryshohet tensioni U ndrmjet elektrodave (i cili ari-
tm. Eksperimentet tregojn se dukuria e fotoefek- het nprmjet Potenciometrit) ndryshohet edhe rryma
tit t jashtm shum nvaret nga kushtet nadvore{en
nga t cilat I. N g. 3 sht dhn karakteristika voltamperike e
fotoefekt.
ndriqohet pllaka metalike. fotorryms, pr dy intensitete t ndryshme t ndriqi-
mit J1 dhe J2 nga graku shihet se fotorryma ritet nga
tensioni i sjellur, por pr nji vler t caktuar t tensi-
onit, kur t gjitha elektronet e nxjer do t trhiqen
nga anoda, arihet ngopje. gjat zmadhimit t mtut-
jeshm t tensionit, rry-
ma mbetet konstante kt
rrym e quajm rrym t
ngopur. Pr instesitete
m t mdha t ndriqimit
stru-
(J1 > J2), rryma e ngopur
ja na zasituvawe
arrin vler m t madhe
Fig. 1a. Elektrizimi i pllaks s zinkut Fig. 1b. Nnndikimin e drits shmangja
(ndrmjet llambs dhe pllaks sht qelq) zvoglohet
211
. crvena granica
za fotoefekt.
2. Pr do metal eksizton i ashtuquajturi kurigranica

.. crvena
crvena i kuq
granica
I pr fotoefektin.
za fotoefekt.
za fotoefekt. Kjo sht gjatsia valore maksimale
J1
e drits Omax (ose, pratsisht, frekuenca e saj mini-
male( fmin =c/Omax) pr t ciln akoma mundsohet sh-
J2 kputja e fotoelektroneve nse mbi katodn bie drit,
por edhe me intenzitet shum t madh, ku gjatsia va-
lore e saj sht O>Omax nuk ndodh fotoefekt.
3. Energjia kinetike maksimale e fotoelektroneve nuk

Uz U varen nga intenziteti i drits. Energjia kinetike mak-
simale e elektroneve Ek,max ritet linearisht me ritjen e
Fig. 3 frekuencs t drits rnse (g. 4)
4. Fotoelektronet dalin, praktikisht, njikohsisht kur

Nse sjellet tension me kahje t kundrt, d.m.th., ndodh ndriimi (koha kur ndrmjet dy akteve sht
nse katodn e lidhim me polin pozitiv t burimit, m e shkurtur se 10-9s). Kjo sht kshtu edhe n ras-
ndrsa anodn pr at negativ, fusha elektrike ndrm- tin kur intensiteti i drits rnse sht shum i vogl.
jet elektrodave ka kahje t kundrt dhe ajo synon ti
kthej elektronet kah katoda. Kur elektroni do ta kaloj Ek,max
largsin nga katoda deri n anod, forca elektrike e
fushs kryen pun negative madhsia e s cils sht e
barabart me eU, ndrsa energjia kinetike e elektronit
zvoglohet. Fotorryma, po ashtu zvoglohet sepse ve-
tm elektronet q kan energji kinetike m t madhe
nga vlera eU, arin n anod. T gjitha elektronet tje- fmin
ra nn veprimin e forcave t fushs kthehen kah kato- f
da. Pr nj tenwsion t caktuar n kahje t kundrt t Fig. 4
barabart me Uf fotorryma bhet e barabart me 0. Ky
zako~entension
naponquhet tension frenues. Sipas ksaj, si rrjed-
him i ligjit pr ruajtjen e energjis kemi: Teorija elektromagnetike e Maksvelit vetm pjesris-
ht mund ta sqaron dukurin e fotoefektit. Me at teo-
napon eUf = Ek, max
zako~en napon
zako~en (1) ri nuk mund t sqarohen ligjshmrit t shnuara me
2
mv 2, 3 dhe 4.
max
ku E k ,max sht vlera maksimale e ener-
2
Fotonet
gjis kinetike t fotoelektroneve (m sht masaFotoni e
elektronit, vmax sht shpejtsia maksimale me t ciln Sikurse treguam n msimin paraprak, Maks-Plank
elektronet e lshojn katodn). pati sukses ta shpjegoj rezatimin e trupit absolutisht
Hulumtimet kan treguar se pr fotoefektin vlejn tFotoni
zi duke supozuar se energjia e rezatimin sht dis-
Fotoni
ligjshmrit si vijon. krete. Ajo rezatohet n kuante. Energjia e nj kuanti
1. Gjat ndriimit t katods me drit monokromati- sht dhn me barazimin
ke, numri i elektroneve t nxjera nga siprfaqja e dh-
n n njesin e kohs sht n prpjestim t drejt me E=hf (2)
intensitetin e drits rrnse.
212
volt.

volt.
ku f sht frekuenca e rezatimit, kurse p sht konstan- Nj elektronvolt sht puna q e kryen elektroni
fotoni
ta e Plankut. gjat prballimit t ndryshimit potencial prej 1 volt.
Albert Ajnshtajni e pranoi iden e Plankut pr ku- Sipas ksaj :
antet e drits dhe e zhvilloi at duke vrtetuar se dri-
ta jo vetm q emetohet me an t kuanteve, por ajo
fotoni 1eV= 1,6 . 10-19 J
ashtu edhe absorboet. Kuantet e drits quhet fotone.
Fotonet kan vet t grimcave t cilat gjithmon lvi- Pr metalet e ndryshme puna dalse sht e
zin me shpejtsin e drits. Drita monokromatike (ose ndryshme, dhe sht madhsi prej disa elektronvolt.
ndoni lloj tjetr val elektromagnetike) me frekuenc Prshembull, puna dalse e ceziumit sht 1,8 eV, e
f mund t trajtohet si nj tuf fotonesh. Energjia e fo- natriumit 2,3 eV, e arit 4,5 eV etj. Do t shqarojm li-
tonit sht dhn me barazimin (2). Domethn, drits gjshmrin sipas radhitjes q e treguam m par.
me gjatsi valore t ndryshme t energjis. 1. Numri i fotoneve, q kan rn n njsi kohe
Fotonet njkohsisht jan edhe val edhe grim- n njsin e siprfaqesh s metalit sht n proporcion
ca. Jan val sepse karakterizohen me frekuencn dhe t drejt me intensitetin e drits. Sa m tepr fotone
gjatsin valore t drits: c=O f. Por nga ana tjetr, bien aq sht m i madh numri i elektroneve t nxjer.
ngjajshm me grimcat ata lokalizohen n hapsir me Kshtu shpjegohet pse numri i fotoelektroneve ve e
Moè da
energji saktsisht t caktuar. ve n njsi kohe sht n proporcion t drejt me in-
se emitiraat i apsorbiraat samo celi
Mund t emetohen ose absorbohen vetm foto- tesitetin e drits.
fotoni.
net e plota. Fotonet nuk mund t emetohen, as absor- 2. Nse hf < a, fotoefekti nuk ekziston, sepse ener-
bohen n pjes. Moè da gjia e fotonit nuk sht e mjaftueshme q elektroni ta
se emitiraat i apsorbiraat
Ajn{tajnova ravenka za fotoefekt samo celi lshoj siprfaqen e metalit. Energjia minimale e fo-
fotoni.
Barazimi i Ajnshtajnit pt fotoefektin tonit pr t cilin akom sht e mundshme elektroni ta
lshoj siprfaqen e metalit, sht:
Ajn{tajnova
Kur nj fotonravenka zan
do t hyj fotoefekt
brendin e ndpnj me- A
tali ai tr energjin e vet hf i dorzon nj elektron t hf min A f min ose
lir n brendin e ndoni metalit. Pr ta lishuar sipr- h
faqen e metalit, elektroni duhet ti prballoj forcat c ch (4)
O max .
elektrostatike trheqse t joneve t metalit, dometh- f min A
n duhet t kryej ndonj pun t caktuar A. Kjo pun
izlezna rabota
sht karakteristike pr do metal dhe quhet puna da- Barazimi (4) e jep kurin e kuq t gjatsis valore.
na metalot.
lse e metalit. Energjia e mbetur e elektronit hargjo- 3. Fakti se energjia kinetike maksimale e elektro-
et pr ti dhn energji kinetike atij. Sipas ksaj, duke neve nuk varet nga intenziteti i drits, po ashtu e shp-
izlezna rabota jegon barazimin e Ajnshtajnit. Domethn, prej bara-
pasut parasysh ligjin e ruajtjes s energjis Kemi:
na metalot. zimit (3) vijon:
mv 2
hf A (3) Ek,max = hf - A (5)
2
Barazimi (3) quhet barazimi i Ajnshtajnit domethn, Ek,max varet vetm nga energjia e fotonit
pr fo-
Ajn{tajnova ravenka
toefektin.
za fotoefekt. dhe puna dalse e materialit t fotokatods. Nga bara-
Vlerat pr punn dalse t metalit jan t vogla. zimi (5) sht e qart edhe varsia lineare midis Ek,max
Prandaj sht m mir q ata, n vend q t shprehen dhe f (varsia grake sht dhn n g. 4).
Ajn{tajnova ravenka
n 4. Bashkveprimi ndrmjet fotonit dhe elektri-
za gjul, do ti shprehin n njsin elektronelektron-
fotoefekt. volt .
nit sht ingjashm me goditjen ndrmjet dy gricave.
Energjia e fotonit sht prqlndruar n nj hapsir
elektron- shum t vogl, pr dallim nga nga vala elektromag-
netike, e cila sipas Maksve-
213
9. Dukurit e drits dhe kuanti zada~i,
Pra{awa,
aktivnosti
lit sht shprdar njtrajtsisht n tr hapsirn t Pyetje, detyra, aktivitete

prfshir mevaln. Prandaj, elektroni pr nj interval
kohor shum t shkurtr e pranon energjine fotonit. 1. Shpjegoni pse tensioni frenues pr nj fotocelul
Fotoelektroni
Primer 1 e lshon siprfaqen e metalit, praktikis- varet nga gjatsia valore e drits rnse, kurse nuk va-
r1 ht, njkohsisht me ndriimin e pllaks metalike. ret nga intesiteti i drits.
Primer
Primer 1 1 2. Sa sht energjia e fotoneve t drits nga vlerat ku-
Shembulli
Primer
Primer 1 1 1. Sa sht energjia e fotonit q i prgjig- tare t zons t dukshme (O1 =400nm dhe l2= 760
jet drits me gjatsi valore 600 nm? Analizo kur sht nm)?
i mundshm fotoefekti gjat ndriqimit me at drit n (Prgjigje: Pobarajte E1=na 3,1internet
eV, E2=1,63eV) veb stranica :
katodn e ceziumit ose natriumit. Pobarajte na internet veb stranica
3. Puna dalse e kaliumit: sht 2,24eV. Sa sht gjat-
Zgjidhje: sht dhn: O =600nm , Acs = 1,8 eV, ANa sia valore Pobarajtet kurit
Pobarajte tinternet
nana kuq t fotoefektit?
internet veb veb stranica
stranica : :
=2,3 eV E=? (Prgjigje:
Pobarajte 524 nm)
na internet
Pobarajte na internet veb stranica : veb stranica :
hc 6,63 10 34 3 10 8 4. Krkoni n internet web faqen
E hf http://www.physicscurriculum.com/exploration_of_phy
O 600 10 9
rezime dhe simuloni dukurin.
sical_science.htm
Kratko
3,32 10 9 J 2,08 eV Kratko rezime
PojavataKratko pri
rezime osvetluvawe so svetlina od
Fotoefekti
Primer 2. sht i mundshm te katoda Pojavata e ceziumit, Kratko
pri osvetluvawe
Rezime
metalna
rezime
epovr{inaso svetlina od
shkurtur da se izbivaat elektroni
r 2. ndrsa nuk sht i mundhm te natriumi. metalna povr{inaKratko Kratko
da rezime
se rezime
izbivaat elektroni
Pojavata
se Pojavata
vika nadvore{en
pri priosvetluvawe
osvetluvawe
fotoefekt. sososvetlina
svetlina
Pritoa: 1)odod
Shembulli
Primer
Primer 2.2.2. Prcaktoni punn dalse se vika t argjendit,
nadvore{en Dukuria fotoefekt.
Pojavata
brojot
metalna
Pojavata gjat
metalna
na ndriqimit
povr{ina
pri
izbienite
povr{ina
Pritoa:
me
osvetluvawe
pri osvetluvawe dadrit
da 1)
se
elektroni
se prej siprfaqes
izbivaat
so
izbivaat svetlina
zavisi
so svetlina od meta-
elektroni
elektroni odod
nse e dini
Primer 2. se kuri i kuq i gjatsisbrojot valore prnat sh- izbienite
like t
se elektroni
largohen
vika zavisi
elektronet
nadvore{en quhet od fotoefekt i jashtm.
Primer 2. metalna
intenzitetot
se vika
metalna svetlina;povr{inana upadnata
nadvore{en
povr{ina 2)za da se izbivaat elektroni1) 1)
se fotoefekt.
izbivaat
svetlina;
fotoefekt.
da sekoj 2)za Pritoa:
elektroni
Pritoa:sekoj
t Omax =261 nm intenzitetot na upadnata Pose
metal ashtu
brojot
vika
brojot :
postoi
se vikagranica, 1) numri
na
nadvore{en
na i elektroneve
izbienite
t.n.crvena
izbienite
nadvore{en fotoefekt.
granica,t larguar
elektroni
elektroni
fotoefekt. varet
Pritoa:
maksimalna
zavisi
Pritoa: prej1)
zavisi odod
1)
Zgjidhje: sht dhn: Omax =261nm metal A=? postoi t.n.crvena intenzitetit
brojot
branova
intenzitetot nat
intenzitetot drits
dolìna
maksimalna
izbienite
na rnse;
na za
upadnata 2)
upadnata
koja pr
elektroni
s do metal
svetlina;
u{te
svetlina; ekziston
zavisi 2)za
postoi
2)za sekoj
od
sekoj
Sipas barazimit (4) branova dolìnabrojot zametalkojana sizbienite
postoi u{te elektroni zavisi od
postoi
t.n.crvena granica, maksimalna
eintenzitetot
ashtuquajturi
intenzitetot
fotoefekt
metal postoi ku
na
(svetlina
na riupadnata
i kuq,sogjatsia
upadnata
t.n.crvena pogolema
granica,valoremaksimalna
svetlina;
svetlina; maksima-
2)za
branova
2)za sekoj
sekoj
34
hc hc 6,63 10 3 10
fotoefekt 8 (svetlina so pogolema branova
le pr
metalbranova
t ciln
postoi dolìna
akoma ekziston
t.n.crvena za koja
fotoefekt
granica, s u{te
(drita me
maksimalna postoi
gja-
O max A dolìna 9 od taa ne
dolìna
branova
metal od
postoi
predizvikuva
taa
dolìna ne predizvikuva
t.n.crvena
fotoefekt);
za koja
granica, s fotoefekt);
u{te
maksimalna postoi
A O max 261 10 3)tsi fotoefekt
valore
branova m
maksimalnata
fotoefekt dolìna (svetlina
t (svetlina
madhekineti~ka
prejkoja
za asaj so
so nuk
koja pogolema
s shkakton
s
pogolemau{te
energija branova
efekt);
postoi
na
branova
3) maksimalnatabranova kineti~ka
dolìna
fotoefekt
dolìna
od energija
taa
(svetlina
za
ne sona
predizvikuva
pogolema
u{te postoi
fotoefekt);
branova
Primer 7,62 19
3 10 J 4,01 eV. fotoelektronite dolìna 3) energjia
fotoelektronite
dolìna
fotoefekt
ne 3)zavisi kinetike
od taa maksimale
(svetlina ne
ne zavisi
predizvikuva
so e fotoelektroneve
od
pogolemaintenzitetot
fotoefekt);
branovanuk
odod taaintenzitetot
maksimalnata ne kineti~ka
predizvikuva energija
fotoefekt);i elek-nana
na svetlinata i varet prej intenzitetit tpredizvikuva
drits dhe 4) largimi
r3 na 3)svetlinata
dolìna maksimalnata
od taa i ne 4) izbivaweto
kineti~ka elektroni,
energija
fotoefekt);
4) izbivaweto
fotoelektronite elektroni,
ne zavisi od intenzitetot
Shembulli
Primer 3. Me qfar shpejtsie maksimale mund 3)
prakti~no,
troneve, maksimalnata
e istovremeno
praktikisht,
fotoelektronite
3) maksimalnata kineti~ka
shtkineti~ka
ne so
zavisi energija
osvetluvaweto.
njkohsisht me od ndriqimin.
intenzitetot
energija na
na
Primer 3 3 prakti~no, e istovremeno na so osvetluvaweto.
svetlinata
fotoelektronite i
ne 4)
zavisi izbivaweto
od elektroni,
intenzitetot
ta lshoj elektronin siprfaqen e katods t litiumit, Fotoefektot
na svetlinata ne moèl
i 4) da bide
izbivaweto objasnet
elektroni, so
Primer 33
Primer Fotoefektot ne Fotoefekti na danuk
fotoelektronite
moèlprakti~no,
svetlinata
mundobjasnet
bide ei
tnejet
istovremeno
i 4)
i sqaruar
zavisi
4) izbivaweto so so
izbivaweto
odmeintenzitetot
teorin elek-
osvetluvaweto.
elektroni,
nse katoda sht ndriquar me dritklasi~nata monokromatike klasi~nata
prakti~no,
tromagnetike
na
elektromagnetna svetlinata elektromagnetna
e istovremeno
klasike.
teorija.
teorija.
so osvetluvaweto.
elektroni,
me gjatsi valore 440nm? Puna dalse e litiumit sht Fotoefektot
prakti~no,
Objasnenie
Fotoefektot e dal ne ne
istovremeno moèl
Ajn{tajn
moèl so
da da
so
bide bide
osvetluvaweto. objasnetsoso
voveduvawe
objasnet
Objasnenie dal Sqarim
prakti~no,
Ajn{tajn ka dhn e so Ajnshtajni
istovremeno
voveduvawe mesofutjen e fotonit
osvetluvaweto. si ku-
.
10-31kako foton klasi~nata
Fotoefektot
kakodhe kvant elektromagnetna
ne moèl
moèl
na esvetlinata da bide teorija.
bideiobjasnet
objasnet so so
2,48 eV, kurse masa e elektronit m=9,1 foton kg kvant antklasi~nata
t drits
Fotoefektot
na svetlinata
elektromagnetna
mene ligjin
i so tij,da
svojot t cilitso svojot
sipasteorija.
Objasnenie dal Ajn{tajn
Ajn{tajn so voveduvawe
voveduvawe
Zgjidhje: sht dhn: A=2,48 eV , O = 440 nm, klasi~nata klasi~nata
Objasnenie elektromagnetna
dal
elektromagnetna
2
teorija.
so
teorija.
foton
Objasnenie mv
kako dal kvant nanasvetlinata
Ajn{tajn svetlinata
so kade iruiso
voveduvawesosvojot
svojot

m=9,1.10-31 kg v=? zakon,
foton spored
kako koj
kvant {to se
zakon, spored koj Objasnenie hf
foton A kako
dal
, ku
kvant kade Ajn{tajn
shfrytzohet
na {to se ligji
svetlinata
so prvoveduvawe
i so svojot
Nga barazimi i Ajnshtajnit (3) pr shpejtsin maksi- foton kako2 kvant na svetlinata i so svojot
koristi zakon,
zakon, spored
zakonot
spored zakoj
koj zapazuvawe na energijata kadekade {to{to
i sese
male tohet koristi zakonot za ajtjen e energjise
zapazuvawe nadhe thuhetna
energijata se energjia
i ekade
fotonit har-se
se veli
zakon,
zakon, deka
spored
spored energijata
koj
koj eseforcave fotonot se tro{i
{to
kadeelektroni
{to se
se veli deka energijata gjoet
za prna
koristi
sovladuvawe
koristi prballimin
fotonot
zakonot
zakonot na za za
silite
tro{i
so me
zapazuvawe
zapazuvawe koitelektronot
cilin
na na energijata
energijata e i i
2hf A
za sovladuvawe nasht silitembajturso koi
n elektronot
brendsin e e
metalit (puna dalse A)
2 hc dràn se
koristi
se veli veli
vozakonot deka
zakonot
vnatre{nosta
deka energijata
za
energijatazapazuvawe na
nanametalot fotonot
na
fotonot energijata se
(izlezna
se tro{itro{i
ii
v max A dràn vo vnatre{nosta koristi
dhe pr na
timin metalot
e
za zapazuvawe
energjis (izlezna
kinetike.
na energijata
m m O se
rabota za
veli
sezaveli sovladuvawe
deka
A)deka energijata
i za energijata
sovladuvawe dobivawe na
na silitesilite
na
na so so
fotonot
kineti~ka koi elektronot
se tro{i e e
se
energija.
koi elektronot
fotonot tro{i
rabota A) i za dobivawe Meza kt
dràn kineti~ka
qasje
sovladuvawe vo t kuantitenergija.
vnatre{nosta
na Ajnshtajni
silite so napat
koi sukses
metalot
elektronottrsis-
(izlezna
2 6,63 10 34 3 10 8
So 19vakviot
So
m ht
vakviot
zadràn
sovladuvawe kvanten
vo vnatre{nosta na silite priod so Ajn{tajn
na koimetalot
elektronot uspeal
(izlezna ee
5 kvanten ta priod
sqaron Ajn{tajn
dukurin e uspeal
fotoefektit.
2 , 48 1,6 10 3,3 10 dràn
celosno rabota vo
daA A
ja ) i za
vnatre{nosta
objasni dobivawe
pojavata na kineti~ka
metalot
fotoefekt. energija.
(izlezna
9,1 10 31 rabota
dràn ) i za
vo vnatre{nosta dobivawe kineti~ka
na metalot (izlezna energija.
440 10 9 celosno s
da ja objasni pojavata
A)) ii fotoefekt.
SoSovakviot
rabota
rabota vakviot
A za kvantenpriod
za kvanten
dobivawe
dobivawe priodAjn{tajn
kineti~ka
kineti~ka Ajn{tajn
energija.
energija. uspeal
uspeal
So celosno
vakviot
celosno da da
ja ja objasni
kvanten
objasni
So vakviot kvanten priod Ajn{tajn uspeal pojavata
priod
pojavata fotoefekt.
Ajn{tajn
fotoefekt. uspeal
celosno da
celosno da ja ja objasni
objasni pojavata
pojavata fotoefekt.
fotoefekt.
214
Albert
A. AjnshtajniAjn{tajn
(Albert 9. 19. ZBATIMI I FOTOEFEKTIT.
( 9.19. PRIMENA NA FOTOEFEKTOT.
Einstein, 1879-1955) sh- FOTOELEMENTI
t i lindur n ulm,
Albert Gjerma- FOTOELEMENTI
Ajn{tajn
(ni m 14 mars 1879. Si- 9.19.Primena PRIMENA na fotoefektot
NA FOTOEFEKTOT.
Zbatimi i fotoelementit
pas legjends popullore ai FOTOELEMENTI
ka qen fmij i qet i cili Fotoefekti
Primena na ka fotoefektot
gjetur zbatimpraktik t shuml-
Albert Ajn{tajn
von i ka msuar t as. lojshm. Baza e batimit t tij qndron n mundsin
(
Prindrit jan trembur se9.19. PRIMENA NA FOTOEFEKTOT.
q sinjali i caktuar i drits, nprmjet dukuris s fo-
ndoshta mentalisht sht iFOTOELEMENTI
toefektit,t
prapambetur.
Albert Primenashndrrohet
Por, q n shkruajm
Ajn{tajn
n sinjal elektrik. Do t prsh-
na fotoefektot
ndonjrn prej zbatimeve.
( kolln llore ka treguar re-
9.19. PRIMENA NA FOTOEFEKTOT.
zultate t konsiderueshme FOTOELEMENTI U.V.
ne matematik dhe zik dhe Primena na fotoefektot
t luaj n violin.
Pas shprnguljes t familjes s tij n Itali shkollimin EM
alarm
alarm
e vazhdoi n Zvicr. Si student sht dalluar me indi-
vidualitet t shprehur. Pas kryerjes s studimeve, nj F Fe
koh t shkurtr ka punuar si ligjrues ndrsa edhe pa llozi
kaluar dy vite, ai ka tuar pun t prhershme n qen- Pr lost
drne patentve t Zvicrs n Bern ku k punuar 7 vjet. _ +
Punn e ka logaritur me interes, sepse e ka stimuluar _ +
imagjinata e tij shkencore.
N moshn 26 vjeare, m vitin 1905 e ka mbroj- Fig. 1
foto}e-
tur disertacopnin e doktorats. Ky vit sht i rndsis- lijata
hm pr zhvillimine shkencs n prgjithsi. Ai sht Figura 1 ikustron zbatimin e fotoceluln foto}e-
n pajis-
vit ku ai shpalli tre publikime shum t rndsishme. jet pr alarm. Fotocelula F, ndrion me drit ultravjoll-
lijata
E para ka t bj me teron kuantike t drits dhe t c (UV) e cila sikurse dim, sht e padukshme pr sy-
shpjegimit t fotoefektit, pr t cilin e toi mimin rin e njeriut. Kshtu, nprqarkun e celuls ( t shnu-
Nobl pr zik n vitin 1921. Publikimi i dyt ka t ar me prues t kuq) do t rrjedh rrym. Elektromag- foto}e-
bj me aspektet statistikore t dukuris lvizja Brau-lijata neti EM e trheq brthamn e hekurit Fe t vendosur
nike,ku dshmon pr lvizjen Braunike t atomeve. n nj loz t vogl i cili trhiqet me nj sust eleastike
Puna e tret e tij i ka sjell publicitet m t madh. Ajo S. Kur ndrmjet burimit t rrezatimit ultravjollc dhe
foto}e-
ka t bj me teorin specilae t relativitetit. M vitin fotoceluls do t kaloj dika (person), elektromagneti
1915 Ajnshtajni e ka dhn teorin e prgjithshme lijata t nuk do t jet i magnetizuar; brthama e hekurit (Fe)
relativitetit n t ciln ka treguar se teoria klasike pr e trhequr nga susta elastike e mbyll qarkun e dyt (t
graviteti e Njutnit sht vetm rast special i teoris s shnuar me prues t kaltr) n t cilin sht lidhur
tij. Teorit relative t Ajnshtanit n themel e ndryshu- alarmi elektrik.
an kuptimin ton pr hapsirn dhe kohn, si edhe pr Nj qark shum t ngjashm, t dhnn gurn
universin n prgjithsi. Prandaj, Ajnshtajni e logari- 1, sht qarku i pajisjes fotorolej. Vetm se zakonis-
tin si zikan m t madh n shekullin XX. fotorelej
ht shfrytzohet fotocelula e cila sht e ndjeshme edhe
Prve gjurmimrvr pt rendin dhe trsin n natyr, n dritn e dukshme. Meqense fotorryma e tuar n
Ajnshtajnika luftuar pr rendin moral n shoqri. Ka kt rast sht e vogl, ajo prforcohet fotorelej
me prforcues
qen humanist i madh dhe lufttar pr paq. Prandaj t posam. Rryma ktu e prforcuar mund ta ky ose
me t drejt thuhet: Ajnshtajni nuk ka qen vetm sh- ky nj qark tjetr pune. N qarkun e puns mund t
kenctar gjenial, ai ka qen shum, shum m tepr ka lidhen mekanizma t ndryshm
qen njeri i madh. fotorelej
fotorelej
215
me t ciln rregullohen procese t ndryshme prdrej- - me ndriim zmadhohet prueshmria e gjym- foto-
tim automatik, ndezja dhe kja e dritave t rrugs, pruesve-e
sprovodlivost quajtur fotoprueshmri dhe
pajisje mbrojtse kundrzjarrksve etj. Me fotocelu- - me ndiimin e kontaktit p-n tnj ifti t gjysm-
l jan t lidhura edhe motor t cilt gjat afrimit n pesish, ose kontaktit metal-prues, n kontaktin
nj vend t caktuar automatikisht mundsojn hapjen krijohet forc elektromotore. Dukuria sht e njohur
foto-
e dyerve. sisprovodlivost
efekt fotovoltaik.
Fotoefekti ka gjetur zbatim edhe gjat regjistrimit l- fotovoltai~en efekt.
mik pr regjistrimin e zrit inizues. Pr t shi Fotorezistort
Fotootpornici
T Fotorezistor paraqet pllak prej izolatori mbi t ci-
F
ln sht sjell shtres
fotovoltai~en e holl e gjysmpruesit me
efekt.
trashsi e rendit t madhsis smikrometrave (g. 3).
Si gjysmprues
Fotootpornici shftrytzohen materiale t cilt jan
shum foto t ndjeshm, pr shembull, silici,seleni, ta-
drita
svetlina lium suldi, kadium suldi.
kahkon
pruesi
zasiluva~
altopar-
zvu~nik
registracija na snimen zvu~en zapis gjysmprues
lanti
g. 2 G
izolatori
kuarregistracija
lm t lvizin na
ashtu q przvu~en
snimen do sekond
zapist kaloj- H
n 15 gura. Shnimi i zrit duhet t jet njkohsis-
ht i regjistruar. Shnimi i zrit zakonisht sht i pr- g.3
br nga shiriti T (g. 2) n t ciln me intensitet t
ndryshm t nximjes n form t vizave sht dhn Gjatndriimit n dhom lmi i ktill i hol-
shnimi i cili prputhet me lkundjet e zrit. Nse n l ka prueshmri shum t vogl, e cila regjistro-
temna
at pjes t lmit orientohet drita q bie n fotocelu- het me galvanometrin si rrym e errt. Gjat ndrii-
struja
ln F, intensiteti i drits modulohet sinkronisht me l- mit rryma shpejt zmadhohet roporcinalisht me ndriu-
kundjet e zrit. Prandaj, lkundjet e zrit shndrrohen eshmrin. Shfrytzohen n fotogra dhe n elektro-
n fotorrym t ndryshueshme, e cila e prforcuar sh- tekmik prrregullimin e sinjaleve dalse ose pr ndr-
temna
kakton lkundje t altoparlantit t lidhur n qarkun e prerjen
strujae qarqeve t aktuara.
rryms fotoceluls.
Vnatre{en fotoefekt
Fotoelementet
Fotoelementi
Fotoefekti i brendshm
Sikurse prmendm, me ndihmn e drits mund t
N kushte t zakonshme
Vnatre{en gjysmpruesit kan numr
fotoefekt tohet rryma elektrike pa pranin e burimit t jashtm
shumt vogl t bartsve t rryms-elektrone t lira t f.e.m. (forc elektromotore).
Fotoelementi
ose vrima. Gjat ndriimit t gjysmpruesit, fotonet Nse kontakti i dy gjysmpruesve t trupit p
q kan hyr u dorzojn energji elektroneve valen t dhe n ndriohet, ai energjin e drits e shndrron n
cilt e lshojn atomin dhe bhen t lir. Kshtu me rrym elektrike, ashtu q pajisjet e tilla paraqesin bu-
ndrimin zmadhohet numri i elektroneve t lira, por rime elektrike. Kto quhen fotoelemente.
edhe vrimave, meq me daljen e elektronit nga atomi fotoelementi.
Fotoelementet m t prhapura jan celulat so-
nt krijohet vrim. lare.Te ata me shfrytzimin e fotoefektit fotovoltaik
solarni }elii
Kjo dukuri e krijimit t bartsve t rryms s gja- mundsohetshndrrimi direkt ienergjis s Diellit n
vnatre{en
smprues gjatndriimit fotoefekt
ttyre quhet fotoefekt i energji elektrike.
brendshm. fotoelementi.
Fotoefekti i brendshm mundson dy fenomene t
rndsishme: solarni }elii
vnatre{en fotoefekt
216
Celulat solare t silicit kan ndjeshmri m t mad-

drita
he ndrmjet intervalit 540 dhe 560 nm, e cila i prgjig-
tipi-p jet edhe ndjeshmris m t madhe t syrit t njeriut.
Fotoelementet bhen edhe prej materialeve tjer.
Kryesisht ata jan gjysmprues osedisa okside n
tipi-n kombinim me metalet. Zona e ndjeshmris maksima-
le t fotoelementeve sht e ndryshme dhe varet prej
- K
materialeve prej t cilave janndrtuar. Pr shembull,
K' celulat solare t germaniumit kan ndjeshmri maksi-
+
G male n zonn e afrt t rrezatimit infrakuq.
Teknologjia e sotme moderne nuk mund t pa-
Fig. 4 ramendohet pa fotoelementet. Do t prmendim disa
N gurn 4 sht dhn paraqitja skematike e nj mjete ku ata shfrytzohen. N meteorologji shfrytzo-
celule t till, e ndrtuar prej silicit t tipit p dhe n. Nj het fotometr me t cilin nprmjet ndriimit t qiel-
shtres e holl e gjysmpruesit t tipit p e mbshtjell lit gjykohet pr ndryshimet kohore n atmosfern e
pllakn e tipit n. Me kontaktet K dhe K t dy gjysm- Toks. N vetshrbimet do dit shfrytzohen lexu-
pruesit jan t lidhur me qarkun e jashtm n t ci- esit-bar-kod t kodeve
lin sht lidhur galvanometri G. (g. 6) t prodhimeve t
Kur drita e Diellit do t bie n shtresn p, bhet ndryshme. do prodhim
zmadhimi i shpejt i ngarkesave elektrike.:elektro- ka kodin e vet. Pr ta le-
nave dhe vrimave. Nn ndikimin e fushs n kalimin xuar at kod shfrytzohet
bar-kod-~i-
bar-kod-~i-
mjeti e ektronik me foto-
p-n prqndrimi i elektroneve n gjysmpruesinn ta~i
ta~i
zmadhohet, Prkujtohu se n kontaktin p-n krijohet elemente. Gjat reeksi-
Fig. 6
fush elektrike (g. 5).Njkohsisht me zmadhimin e onit t drits nga shiritat
bar-kod-~i-
numrit t elektroneve, zmadhohet edhe prqndrimi i e ndritshm dhe t errt
ta~i
vrimave n gjysmpruesin p t kodit regjistrohet prodhimi prkats. Lexuesi sh-
p u r t lidhur me kompjuterin dhe sht e mjaftueshme nj
kalim kohshkurtr i drits pr t tuar informat pr
- + mimin, emrin dhe t dhna tjera pr prodhimin.
- + Skenert modern jan ndrtuar prej mijra fotoele-
p - + n
- + menteve t vegjl. gjat s cils do fotoelement sh-
- + t edhe njsi digjitale.
E N shkenc,veanrisht n astrizik n prdorim
Fig. 5. Pr shkak t difuzionit t elektroneve prej n t gjer jan t ashtuquajturit kamera SiSiDi (CCD),
nga p gjysmprues dhe vrimave nga gjysmpru- shkurtes e fjals Charge Coupled Devices, t cilt pa-
esi p nga n, krijohet fush elektrike e bariers me in raqesin zbulim revolucionar. Ato jan siprfaqe prej
&
tensitet E dhjetra ose mijra fotodetektorsh tvendosur n
Kshtu, gjat ndriimit t fotoceluls ndrmjet dy vetm nj ip mikroip. Ekasitetine kan shum t
gjysmpruesve krijohet forc elektromotore. Ky madhe edhe deri 50% nga drita rnse, e cila shndr-
mjet paraqet burim t energjis elektrike t ciln gal- rohet n impuls elektrik.
vanometri mund ta regjistroj. Ky element krijon ten- N zikn nukleare me rndsit adhe jan gypat
sion me madhsi 0,5 V. Rryma q me kt rast rrjedh fotomultiplikator, ku nprmjet fotoefektit prforco-
sht e madhsis prej dhjeta miliampersh. het rrezatimi.
217
Koristewena
Koristewe
Koristewe nafotovoltaici
na fotovoltaici
fotovoltaici
pat kon
pat kon
pat po~ista
kon po~ista ìvotnaokolina
po~ista ìvotna
ìvotna okolina
okolina
Shfrytzimi i fotovoltaikve-rrug kah mjedisi i pas- Deri tani n kt plan m shum ka pasur sukses
tr jetsor me celulat monokristalike t silicit, te t cilt sht ar-
rit ekasitet edhe deri 25%. Por, procesi i prtimit
t ktyre fotocelulave sht shum e shtrenjt dhe i
papaguesh. Fotocelulat polikristalore m t mirakan
ekasitet deri 19%, ndrsa fotovelulat solare t tuara
nga silici amorf jan meekasitet deri 13%. Megjitat
sht br prparim i madh n kt plan, kur thekso-
het se fotocelulat e para t ndrtuara n pesdhjet vitet
e shekullit t kaluar, kan pasur ekasitet vetm 4%.
Prtimi i fotoelementeve me fuqi m t madha ar-
rihet me zmadhimin e siprfaqevs q i jan nnshtruar
drits diellore, me ndrtimin e mjeteve speciale t ci-
lt siprfaqen e fotocelulave do ta rrotullojn ashtu q
Fig. 7. Central fotovoltaike solare n Virxhini
rrezetPra{awa,
e drits t bien
Pra{awa, gjthmon
zada~i,
zada~i, normal n siprfaqet,
aktivnosti
aktivnosti
q jep fuqi 15 kW por edhe me koncentrator special drite.
Teknologjia fotovoltaike sht njra nga prokupi- Pyetje, detyra, aktivitete

met moderne ziks s sotme. Mund tpyetemi pse?
Do ti numrojm disa nga prparsit e fotoelemen- 1. Studioni far zbatime tjera ka fotoefekti?
teve. 2. Pr fotoefektin e jashtm ekziston ,,kuti i kuq pr
-celulat solare fotovoltaike mundsojn prti- fotoefektin, kamendoni a ekziston ku i till edhe
min e energjis elektrike jasht atmosfers tokso- n rastin e fotoefektit t brendshm?
re,n satelitt dhe llojet tjera t uturakeve kozmike. 3. Krkoni n veb faqen e internetit
T ushqyerit e instrumenteve matse atje, kryesisht, Photovoltaic effect
bhet me bateri fotoelementesh; http://www.greenhouse.gov.au/renewable/technologie
-celulat fotovoltaike mundsojn prtimin e s/pv/work#work dhe
energjis elektrike n vendbanimet q jan larg nga http://ww.nrel.gov/clean_energy/farmer_pv.html
instalimet kryesore elektrike; } j
-n kto vende t largta sht mundsuar jo ve- ku do t mund t shihni animacione dhe efektin.
tm prtimi i energjis elektrike pr qllime t Shfrytzoni edhe linke tjera t ngjashme.
ndryshme, sikurse jan ndriimi, t furnizimit t mo- Kratkorezime
Kratko
Kratko rezime
rezime
torve pr qllime t ndryshme, por edhe pr transme- Rezime e shkurtr
Primenata na fotoefektot e raznovidna.
Primenata na
Primenata na fotoefektot
fotoefektot ee raznovidna.
raznovidna.
timin e informatave deri n ata vende; Od
Od golemo
golemo zna~ewe
zna~ewe ee i
i primenata
primenata na vnatre-
na vnatre-
vnatre-
Od golemo
Zbatimi zna~ewe
ifotoefekt
fotoefektit e ieprimenata
sht llojllojshme. na
-fotovoltaikt jan shum t prshtatshm pr fur- {niot
{niot fotoefekt koj
koj se
se javuva
javuva kaj
kaj poluspro-
poluspro-
{niot fotoefekt koj se javuva kaj poluspro-
nizim me energji t mjeteve me fuqi tl vogl, sikurse- Me rndsi t madhe
vodnicite
vodnicite kaj koi
kaj shtso
koi
koi edheosvetluvaweto
so zbatimi i fotoefek-se
osvetluvaweto se
vodnicite kaj so osvetluvaweto se
jan kalkulatort, ort ose kamerat.}elii
Sosolarnite
solarnite }eliine nepostoi
postoi tit t brendshm
zgolemuva
zgolemuva q
brojot
brojot paraqitet
na
na me
slobodnite
slobodnite ndriim zmadho- ii
elektroni
elektroni
So
So solarnite }elii ne postoi zgolemuva brojot na slobodnite elektroni i
Por,
nikakva njra nga
opasnost prparsit
za m t mdha
zagaduvawe na gjat shn-
ìvotnata het numri i elektroneve t lira dhe vrimave.
{uplinite.
{uplinite.
nikakva opasnost za zagaduvawe na
nikakva opasnost za zagaduvawe na ìvotnata ìvotnata {uplinite.
drrimit direkt t energjis diellore n ate elektrie qn-
sredina.
sredina. Fotoelementet
Fotoelementi
Fotoelementi
Fotoelementi jan
se
se burime
izvorit
se izvori
izvori narryms
na
na elektrike
elektri~na
elektri~na
elektri~na t
struja
struja
struja
sredina. dobieni
tuar me energji drite. Edhe ato kan zbatim t
dron n prtimin e ,,energjis s pastr (g. 7). Me dobieni
dobieni so so svetlinska
so svetlinska energija.
svetlinska energija.
energija. I I tie
I tie imaat
tie imaat
imaat
celulat solare nuk ekziston kurfar rreziku pr ndo- gjer.
{irokaprimena.
{iroka
{iroka primena.
primena.
tjen e mjedisit jetsor.
Prandaj, n shu qendra t bots, si edhe te ne, pu-
nohet n prtimin e elementeve fotovaltaike me e-
kasitet t zmadhuar.
218
9.20.RENDGENSKI
9.20. RREZET RNTGEN
ZRACI Ata leht kalojn npr letr, karton, qelq t thjesh-
t, pllaka druri, pllaka metalike t holla. Por, qysh V.
Rrezet rntgen paraqesin valt elektromagnetike Rntgeni ka vrtetua se ata m vshtir kalojn npr
me gjatsi valore shum t vogl dhe ate nga 10 deri materiale q kan dendsi t madhe. prandaj plum-
10-4nm. So me zbatimin e akcelatorve bashkkohor bi shfrytzohet pr ekrane mborjts, mantila gome,
t elektroneve regjioni i rrezeve rntgen sht zgje- dorza gome etj.
ruar. N spektrin errezatimit elektromagnetike,rrezet
rntgenkah ana e gjatsive valoremt mdha kuzo- rreze-X
hen me rreze ultravjollc, ndrsa kah ana e gjatsi-
ve valore m t vogla n mas t madhe mbulohen-
me rreze J.
Duke studiuar dukurit e shkarkess elektrike
m vitin 1895, V. Rntgen vrejti ndriim luminis-
hent, edhe pse gypi pr zbrazje (gypi i Kruksit) ka A K
qen i mbyllur n kuti t pa tejdukshme pr dritn e
dukshme. sht treguar se ndriimi ka ekzistuar edhe
kur ndrmjet gypave dhe kristalit gjendet letr e zez, TENSIONI I LART (Kv)
ose pllak e holl e drurit. Fig. 1. Gypi Rntgen
Menjher pas zbulimit t rrezeve rntgen (rre-
ze-X) V, Rntgen ka konstatuar se rrezet prve 1 sh-
kaktojn luminishencn,kan veti shum t ngjashme Dobivawe rendgenski zraci
me rrezet e drits. Pr shembull, prhapen drejtvizo- Prtimi i rrezeve rntgen.Burim m i thjesh-
risht, krijojn hije t mprehta ttrupave t vendosur n t pr prtimin errezeve rntgen jan gypat rntgen
rrugn e tyre,veprojn n emulzionin fotograk, nx- (g. 1). Ai prbhet prej njbaloni qelqi ose metali
jerrin fotoelektrone nga siprfaqet e metaleve. Sikur- me vakum t lart. Nga katoda K, nprmjet emisi-
se edhe t gjith valt elektromagnetike, rrezetrnt- onit termoelektronik, tufa e elektroneve drejtohet kah
gen nuk shmangen n fushn elektrike dhe magneti- anoda A . Ajo sht e ndrtuar prej metali q ka pik
ke. Por, sipas vetive, rrezet rntgenesencialisht dallo- t lart t shkrirjes. Pr shkak t tensionit t lart 10
hen nga ato t drits. Kshtu, ata jan t padukshme, deri 200 kV ndrmjet katods dhe anods, elektronet
kan aftsi t madhe deprtuese, nukmund t fokuso- e elemtuara me shpejtsi t madhe e godasin anodn.
hen me thjerrza optike dhe pasqyra, kan aftsi joni- Shpejt t frenuara nga anoda, elektronet ia dorzoj-
zuese, tregojn veprime t forta biologjike n qelizat n energjin e tyre kinetike, me rast nj pjes e ener-
e gjalla. Por, nse veprimi sht m i gjat ose bhet gjis emetohet si rrezatimrntgen (g. 2).
me rreze m intensive. qelizat e ekspozuara mund t
zhduken plotsisht.
M t ndjeshme n rrezatimin rntgen jan qelizat 2
mv1 'E E1k E 2 k hf
t cilat shpejt rriten dhe shumohen.
M von jan br eksperimente pr difraksionin E1k 2 'E hf
dhe interferencn e rrezeve rntgen me t ciln sht
vrtetuar natyra e tyre valore. e
Njra nga vetit kryesore t rrezeve rntgen sh-
t aftsia deprtuese e tyre e madhe. Ajo sht e Ze +
ndryshme pr subastanca t ndryshme.
2
mv 2
E 2k 2
Fig. 2
219
Pr fokusim m t mir telektroneve temetus] d.m.th. jan prfshir rrezet rntgen me t gjitha gjat-
ara nga katoda, anoda ka form sferike. Me ndryshi- sit valore t mundsme.
min e intensitetit t rryms pr nxehjen e katods, Nga diagramet e g. 3 mund t vrehet se lakoret
ndryshohetedhe numri i elektroneve q lshojn ka- pr shrdarjen e intensitetit nuk kalojn npr llimin
todn. Intensiteti i rrezeve rrntgen, me ktrast, rri- e sistemit koordinativ, ndrsa intensiteti bhet i bara-
tet proporcionalisht me intensitetin e rryms. Intensi- bart me zero pr vlera t caktuara t gjatsive valore
teti i rrezeve rntgen varet edhe nga numri rendor Z t t rrezeve rntgen. Domethn, ekzistonk valshkur-
elementit nga i cili sht ndrtuar anoda dhe tensioni tr Omin t rrezatimit rntgen frenues.
ndrmjet anods dhe katods Ua: Energjia kinetike e elen ktroneve t nxituara nga
2 tensioni ndrmjet katods dhe anods Ua sht:
J ~ Z I Ua , (1)
ku I sht intensitetii rryms n qarkun anodik. Meqe- mv 2
eU a , (2)
nse rreth 90% nga energjia e elektroneve q bien n 2
anod, e ndrtuar nga metalet q vshtir shkrihen, li- ku mc, v dhe e prkatsisht jan masa, shpejtsia dhe
rohet n nxehtsi, ajo domosdo intensivisht duhet t ngarkesa e elektronit.
ftohet. Ekzistimi i kurit valshkurtr Omin n spektrin
Spektri rntgen sht i prbr prej atij kontinual kontinual direkt rrjedh nga natyra kunatike e rrezati-
dhe linear. Spektri kontinual i takon t ashtuquajtirit mit.
rrezatim frenues, ndrsa spektri linear i takon rrezati- Domethn, nse rrezatimi rntgen paraqitet n llo-
mit karakteristik rntgen. gari t energjis q e humb elektroni gjat frenimit t
tij, ather energjia e nj kuanti i atij rrezatimi hf nuk
mund t jet m e madhe se energjia e elektronit (eUa).
Kjo do t thot, kto fotone t tuarai kan t gjitha
frekuencat e mundshme, duke lluar nga ata q e k-
naqin jobarazimin:
hf d eU a . (3)
Prej ktu del se energjia maksimale, ndrsa me ate
intensiteti relativ
edhe frekuenca maksimale e spektrit emetues kontinu-

al, prtohet kur gjat godites elektroni e humb gjith
energjin. Kjo energji emetohet si foton me energji hf-
max
= eUa ose:
eU a
f max . (4)
h
ch
nse f max c / O min ; O min , (5)
O4<O3<O2<O1 O(nm) eU a
ku c sht shpejtsia e drits. Kjo shprehje sht tre-
Fig. 3, Varsia e intensitetit t rrezatimit frenues guar shum e prshtatshme pr prcaktimin e konstan-
nga gjatsia valore
Zako~no pr vlera t ndryshme
rendgensko zra~ewe t ten- ts s Plankut.
sionit anodik
Zako~no
Zako~norendgensko
rendgenskozra~ewe
zra~ewe Rrezet karakteristike t rntgenit
Karakteristi~ni rendgenski zraci
Rrezatimi frenues rntgenik
Zako~no rendgensko zra~ewe Nse tensioni i sjellur n gypin e rntgenit gradualisht
Gjat frenimit t elektroneve t shpejta ose cilado Karakteristi~ni
Karakteristi~ni
zmadhohet dhe arrin vlerrendgenski
rendgenski
t caktuar zraci
zraci
qoft grimc e elektrizuar, emetohet rrezatim elektro- Karakteristi~ni rendgenski zraci
magnetik i cili ka spektr kontinual,
220
rendgenospektralna
kritike, karakteristike pr substancn nga e cila sh- Spektratkarakteristik t rntgenit pr nj element

t ndrtuar anoda, bashk me rrezatimin kontinual t tcaktuar dallohen nga spektrat linear optik t tyre.
rendgenospektralna
rntgenit paraqitet edhe rrezatimi karakteristik i rnt- Dallimi sht rrezultat i asaj se te spektrat linear op-
genit. Domethn, te spektogrami i tuar ka m te- tik marrin pjes elektronet nga shtresa e fundit e pa
pr ose m pak vija intensive t mprehta t cilat gjen- plotsuar, ndrsa gjat prtimit t spektrave karakte-
den n fonin e spektrit kontinual t rrezatimitfrenu- ristik t rntgenit marrin pjes elektronet nga shtresa
es rntgenik.
Pra{awa i zada~i
e brendshme t atomit pr t cilt duhet energji m e
Te g. 4 shtparaqitur spektogrami i rrezeve karakte- madhe pr t ngacmuar.
ristike rntgen pr molibdenin. N t njjtn gur pr
krahasim sht paraqitur edhe spektri Pyetje dhe detyra
1. A mundet rrezet e rntgeit t shkaktojn fotoefekt

JO KE KD
nse hasin n pemges metalike?
2. Caktoni energjin e kuantit rntgenitk me gjatsi
W Pra{awa i zada~i
valore O=0,01 nm. (Prgj. 1,24.105 eV)
3.Caktoni gjatsin valore minimale dhe frekuencn
Ua = const
Mo maksimale t spektrit kontinual t rrezatimit rntgen-
nse energjiae elektroneve q godasin anodn sht
200 keV.
(Prgj. O min 0,62 10 2 nm ; f max 4,8 1019 Hz )
4. T caktohet Omin e rrezatimit karakteristik frenuse,
nse tensioni ndrmjet anods dhe katods n gypin
rntgen shtl 100 kV?
(Prgj.: O=0,0123 nm)
Omin O
Fig. 4. Spektri linear i rrezatimit rntgen
kontinual i volframit i cili ka vler kritike m t lart V.Rntgen (Wilhem

pr tensionin e dhn. Conrad Rnen -1845-
Spektri karakteristik linear i rrezatimit rntgen 1923) sht zikan
tohet kur elektronet e nxituara n fushn elektrike gjerman.
ndrmjet katods dhe anods kan energji t mjaftu-
eshme t deprtojn n shtresar e brendshme t ato- Rntgeni pr kt lloj rrezatimi ka mbajtur ligjrat n
meve t elementit nga e cila sht ndrtuar anoda. Si oborrin e Wilhelm II, ndrsa m vitin 1896 n mbled-
rezultat i ksaj, n ndonj nga shtresat e brendshme hjen ne shoqats zikano meicinale n Vizburg, e ka
mund t krijohet ,,vrim (vend i zbrazt i elektronit). ,,fotografuar dorne nj histologu t njohur. Pr zbui-
Kjo vrim ekrijuar pas 10-8s, mund t plotsohet me limin e rrezeve X m vitin 1901 e ka tuar mimin
elektron nga shtresat m t larta, dhe me kt rast Nobel przik.
emetohet kuant rntgenik me energjit barabart men-
dryshimin e energjive t t dy shtresave.
Meq do element kimik ka spektr t vet karak-
teristik, kto spektre mund t shfrytzohen pr analiz
rntgenospektrale.
221
9.21. ZBATIMI I RREZEVE RNTGEN min e trashsis:
Vetit e rrezeve rntgen si jan: gjatsi valo- I = I0 e -Pd. (1)

re t vogl, deprtueshmri t madhe, aftsi jonizu-
es etj, kan gjetur zbatim t gjr. N mediscin rre- ku I0 sht intensiteti i rrezeve q bien n materilin:
zet rntgen shfrytzohen gjat rntgen-diagnostiks ,,e sht baz e logaritmeve natyrore e barabart me
dhe terapi, n teknik dhe indistri shfrytzohen si me- e=2,72, P sht koecienti linear i absorbimit t rreze-
tod e sigurt pr kontroll dhe testim t materialeve. ve rntgen. Koeenti linear i absorbimit shprehet me
Kjo metod sht e njohur si defektoskopi rntgenik. m-1. Ai varet nga natyra e materialit, respektivisht nga
Mekt metod mund t zbulohen vrima, arje, de- dendsia e tij U, gjatsi valore Oe rrezatimit rntgenik
fekte t lidhjeve salduese dhe defekte tjera t pjesve dhe numrin rendor t elementit Z. Pr vlera konstan-
t ndryshme t makinave dhe elementeve ndrtimore. te t dendsis dhe gjatsis valore, koecienti liear i
Difraksiioni, i rrezeve rntgen shfrytzohet pr absorbimit sht:
hulumtimin e strukturs s materies.
Ktu do t njihemi me disaveti themelore t rre-
zeve rntgen nprmjet s cils sht realizuar zba-
timi i tyre. Varsia grake e zvoglimit t intensitetit t rreza-
timit rntgenik nga trashsia e absorbentit sht tre-
Absorbimi i rrezatimit rntgenitk guar n g. 2. Intensiteti zvoglohet m shpejt, sa m
i madh sht koecienti linear i absorbimit P. Ligji
Zbatimi i gjer i rrezatimit rntgenik n teknik pr absorbimin (1) vlen pr t gjitha llojet e rrezatimit
dhe medicin bazohet n ligjet e absorbimit, d.m.th., elektromagnetik. Kur ka t bj pr drit, ai sht i njo-
n deprtueshmrine ndryshme t rrezeve rntgen hur si ligji i Lambert-Berit.
npr materiale t ndryshme.
tashsia e
Fig. 1 absorbentit
Absorbimi i ndryshm i tufs rentgenike gjat ka- Fig. 2

limit t tyre npr mjedise johomogjene, mundson
prtimin e gurs s atij trupi (g. 1). Dometh-
n, mnd t shihen mangsit e disa materialeve, pr SHEMBULLI 1.Duke pasur parasysh barazimin (2),
shembull, homogjeniteti ose arjet. t bhet krahasimi i koecientve t absorbimit n
Nse nj tuf paralele e rrezatimit monokromatik eshtra t cilt, kryesisht, prmbajn kalcium fosfat
rntgenik kalon npr nj absorbent me dendsi d, (Ca3(PO4)2) dhe indeve t buta n prbrjen e t cilit,
provat tregojn se intensiteti I i rrezeve rntgen ekspo- kryesisht, hyn uji.
nencialisht bie zmadhimi me zmadhi Zgjidhje. duke marr parasysh se numrat rendor Ca,
P, O dhe H, prkatsisht jan 20, 15,8, 1 dhe
222
duke shfrytzuar barazimin (2),tohet:
Domethn,absorbimi i rrezeve rntgen n kalcium

fosfatin sht 150 her m i madh nga absorbimi n
uj.
Fig. 3
N bazn pr timin e fotogras rntgenike (n

medicin ose teknik)0 gjendet ligji pr absorbimin
e rrezatimit rntgen. Varsia e koecientit t absorbi
mit prej numrit rendor t materialit, barazimi (2), tre
gon se rrezet e rntgenit nuk absorbojn nj lloj prej t
gjith materialeve. Intensitet m t madh t tufs da
lse do t ket atje, ku absorbcioni sht m i vog
dhe anasjelltas.
Ndryshimi i madh te absorbimi i rrezatimit rnt
gen te mjediset e ndryshme mundson t zhvillohe
defektoskopia rntgen dhe shum metoda diagnosti
ke rntgene n medicin.
Gjat rntgenogras fytyra ksohet n lmin
special. N g. 3 sht paraqitur nj inizim rntgeni
Trashsia pr t ciln intensiteti i rrezatimit rnt
gen prgjysmohet, quhet gjysmtrashsi dhe shno
het me d1/2.
Nga barazimi i fundit del se gjysmtrashsia sht a

m e vogl, sa m i madh dht koecienti linear i ab
sorbimit t materialit. Ky barazim shfrytzohet pr t
caktuar trashsin e absorbimit, i cili shfrytzohet p
mbrojtjen nga rezatimi.
223
Njollat e errta jan bendet ku rrezet rntgen t zet e reektuara do t prforcohen, nse ndryshimi i
difraktuara n interferenc maksimalisht prforcohen. rrugve t t dy rrezeve , t reektuara nga dy rrafshe
Ato drejtime varen nga gjatsia valore e rrezeve rnt- fqinje t kristalit, sht numr i plot i gjatsis va-
gen, shprdarja e atomeve, respektivisht joneve t rr- lore.
jets kristalore dhe kndi i rnies s rrezeve. RREZET RREZET X
Kristalet e ndryshme japin gur difraktive t RNSE T REFLEKTUARA
ndryshme, t ashtuqajtur diagrame t Laues (g. 5).
Nprmjet gurave difraktive t realizuara, jo vetm
q u dshmua natyra valore e rrezeve rntgen por,
sht matur edhe gjatsia valore e tyre.
Fig.. 6. Difraksioni i rrezeve rntgen nga rrjeta

kristalore dydimensionale
Kjo metod shfrytzohet gjat hulumtimeve biolo-

gjike. N kt mnyr sht treguar struktura e DNK,
vitamine t ndryshme, hemoglobinin, viruse etj.
Fig. 5. Diagrami i Laues
Pyetje dhe detyra
Nga ana tjetr, nse lshohen rrezet rntgen me 1.N prmendoren e Rntgenit n muzeun e Myn-
gjatsi valore t njohur npr nj kristal, nga gura e henit shkruan: ,,Sipas tij t ashtuquajtura rreze, mje-
tuar e difraksionit mund t gjykohet pr strukturn kut ia tregojn brendsin e organizmit t gjall, inx-
kristalore. hinierit brendsin e ndrtimeve t tij, ndrsa hulum-
Nvitin 1913 zikant anglez B. H. Breg dhe B. L. tuesit i japin informata pr ndrtimin e atomit. Cilat
Breg, bab dhe bir, e vrtetuan eksperimentin e Laues jan metodat me t cilat mund t kryhen hulumtimet
dhe teoris s tij i dhan nj relacion teorik shum t e prmendura.
thjesht pr difraksionin e rrezeve rntgen, so t njo- 2. Kur ndodh difraksioni i rrezatimit rntgen dhe
hur si barazimi Breg-Valt. Ata n shumicne shem- pr ka shfrytzohet.
bujve kan treguar se zbulimi i Laues mund t shfry-
Mac Theodor fon Laue (1879-1960) zi-
tzohetsi metod pr t studiuar strukturn e materies.
kan gjerman, themelues i analizs rnt-
Kshtu u zbulua nj metod ere pr studimin e struk-
genostrkturs. N vitin 1912 si rrjet dif-
turs s materies-analiza rntgenostrukturale.
raktive pr rrezet rntgen ka shfrytzuar
Nj tufmonokromatike e rrezatimit rntgen le t
kristale. Pr zbulimin epohal difraksio-
bie n kristalin nn kndin T n lidhje me rrafshet pa-
ni p rrezatiminrntgen n vitin 1914 ka
ralele q kalojn npr nyjet (atomet) e rrjets krista-
marr mimin Nobl pr zik.
lore dydimesionale (g.6). Rrezet rnse q reekto-
hen nga rrafshet e ndryshme jan koherene dhe mund
t interferojn.Me interferenc rre-
224
10.1. SPEKTRALNA OSETLIVOST
NA OKOTO
10. Fotometria
10. 1. OSETLIVOST
10.1. SPEKTRALNA NDIJSHMRIA E SPEKTRIT Shprdarja e shkopinjve n rrjetn sht jo-
NA OKOTO T SYRIT homogjene. Prqdrimi i shkopinjve sht m e
madhe rreth piks s bebes s syrit, por rreth tyre
Rrezatimit elektromagnetik q rrjedh prej fardo bu- jan radhitur thupra. Madhsia mesatare e shko-
rimi karakterizohet me energji t caktuar t rrezati- pinjve sht 2-3.10-6 m, q paraqet 1/4 e madh-
mit. Matja e asaj energjie pr fardo interval valo- sis s fytyrs t piks s ndritshme. Thuprat jan
re, si edhe t madhsive tjera t lidhura mebartjen e dika m t vogla,
energjis n hapsirn e prfart,realizohet me meto- Shkopinjt jan m t ndjeshme n intensitetin
da radiometrike t cilat msohen n radiometri. Pjes e drits dhe nuk mund t reagojn n gjatsit va-
eveant e radiometris e njohur si fotometri e studion
lore t ndryshme.
rrezatimin elektromagnetik prej pjess s dukshme t
Thuprat jan t ndijshme n ngjyrn. Duke u
spektrit, ku pr karakteristikat energjetiket rezatimit
gjkohet sipas ndjeshmris s syrit t njeriut. falenderuar atyreve te ato njeriu i dallon ngjyrat
Kur bhet fjal pr ndjeshmrin, rol t veant t dhe ndryshimet n ngjyrosjen e objektit.
ansorberit ka syri, q energjin e drits s pranuar n- Prej g. 1 ku sht paraqitur ndjeshmria spek-
ptmjet rrugs psikoziologjike,dhe n baz t atij in- tralee rrjets s gjatsis valore t drit s t pa-
tensiteti matet,respektivisht vlersohet. murit kur rrethina sht normalisht e ndriuar (t
Ai rrezatim elektromagnetik i cili tesyri i njeriut pamurit fotopike) edhe pr ndrimri t pamjaftu-
mund t realizob prshtypje t drits quhet drita e t eshme (t pamurit skotopik) shihet se gjat ndrii-
pamurit. Pr syrin mesatar ajo gjendet prej 400 nm mit t pamjaftueshm shprdrja spektrale zhven-
deri 760 nm. Ndjeshmria e syrit nuk sht e njlloj- doset nga pjesa vjollc prej spektrit q sht me
t pr t gjitha gjatsit valore q mund t shihen prej energji m t madhe.
g. 1. Syri sht m i ndjeshm n dritn magjatsi va-
lore 555 nm. Koecienti i t pamurit vO (ndjeshmria
Ndjeshmria relative
relative e syrit) sht madhsi me t ciln caktohet A B

ndjeshmria pr fardo gjatsi valore. sht prku-
zuar si raport ndrmjet energjis s drits mokroma-
e syrit
tike Omax=555 nm (pjesa e gjelbr e spektrit)(E555) dhe

energjist drits monokromatikeme gjatsin valore
t dhn O, (EO) e cila tesyri shkakton ndjenj pr dri-
t si edhe pr dritn e gjalbr:
E555
vO (1)
EO Fig. 1. Ndjeshmria spektrale e syrit varsisht
prej gjatsis valore
Forma e lakores t spektrit t shprdarjes s gjat-
sive valore t ndryshme varet prej kushteve nn t ci-
lat kryher vzhgimi. Lakorja A prgjigjet luminiscen- Ndrsa n dritn e dits syri sht m i ndjeshm
cs t rrethins m t madhe se 3 cd/m2 (pamja gjat pr dritn e verdh-gjelbr (O|555mm) para territ m
dits), ose t pamurit fotopik), kurse lakorja B i prg- e madhe sht ndjeshmria nga gjatsit valore m t
jigjet syrit t adaptuar t luminisencs prej 0,025 vogla afrsisht 500 nm. N kushtet e ndritshmris s
cd/m2 (q i prgjigjet t pamurit natn ose t pa- dobt ndrpritet funksioni i thuprave she ndjeshmria
murit sko-topik). e syrit prshkruhet vetm me shkopinjt, pra trupat
Prshtypja e drits e mundsojn t ashtuquaj- shikohen n t gjkitha nyansat t ngjyrs s prhimt
tura shkopinj t vegjl dhe thupta. (,,natn t gjitha macat jan t zeza). T pamurit gja-
t intensitetit t drits mesatare quhet t pamurit me-
zopik ose t pamurit me muzg.
225
10. Fotometria
Zhvendosja e lakores t shprdarjes spektrale t me gjatsi valore t ndryshme.Prandaj matjet e dri-

ndjeshmris s syrit te njeriu gjat zvoglimit t in- ts ndrmjet veti jan subjektive, t cilat dallohen nga
tensitetit t drits n fushn e t pamurit nga pjesa objektivat energjetike, dhe pr ato jan futur njsit
vjollc t spektrit t drits s t pamurit, njihet si efek- fotometrike t cilat shfrytzohen vetm pr dritn e
ti i Purkinsit. Ky sht shkaku q ngjyrat e kuqe para dukshme.
territ vshtir vrehen (shihen n nuanca t prhimts). Ktu s pari do ta prkuzojm njrn nga madh-
sit fotometrike themelore, kurseajo sht:
10.2. RADIOMETRISKI I
10.2. MADHSIT RADIOMETRIKE
FOTOMETRISKI VELIÎNI I
DHE 1. FLUKSI I DRITS ). Nse burim pikash i dri-
NIVNI EDINICIDHE
FOTOMETRIKE
ts pr intervalin kohor rrezatonenergji t drits 'W,
NJSIT E TYRE ather uksi i drits 'F, me at energjiq bie n
siprfaqe elementare 'S (g. 2), e paraqet shpejtsi-
Pjesa e optiks q i studion metodat e matjes t in- n e bartjes s energjis t vals, d.m.th. fuqia e rreza-
tensitetit t drits dhe burimeve t saja edhe karakte- timit te kahja e dhn
ristikat mund t ken dy qasje nga madhsit:
1.Energjetike (radiometrike)-q ikarakterizojn
$W
parametrat energjetike t rrezatimit optik. Ato jan $ . (1)
matje objektive t madhsive energjetike, pr shem- $t
bull, me fotocelula, termoelemente. pllaka fotogra-
ke etj.
2. Vizuele (fotometrike)-q i karakterizojn vepri-
met ziologjike t drits dhe vlersohen sipas ndiki- ')
meve subjektive mbi syrin.
Te matjet optike shfrytzohen pranme t ndryshme
t rrezatimit (pr shembull, syri, fotoelementi, foto- ':
multiplikatori, pllaka fotograke etj.), t cilat nuk po-
sedojn ndjeshmri t njjt t energjis pr gjat-
si valore t ndryshme, prkatsisht ato jan selektive.
Pr shembull, sikurse prmendm, pr syrin t adap-
tuar n drit, ndjeshmria spektrale sht maksimale
pr O=555 nm, kurse prsyrin e adaptuar n terr sh-
t O=500nm.
N fotometri prkuzimi i njsive t caktuara jan Fig. 2. Ndritshmria e siprfaqeve elementare
pr burime pikash t dritsm t cilat n kushte ideale gjat ramjes normale t uksit t drits
rrezatojn energji n t gjitha kahet nj lloj. Burimet
e atilla t drits quhen burime izotrope.Burim pikash Njsia energjetike (radiometrike) pr uksin e dri-
sht burim drite dimensionet e t cils n krahasim ts sht 1W (vat) 1W=J/s, kurse njsia fotometrike
me largsit deri tevendi i vzhgimit mund t mos pr- n SI sht 1 lm(lumen),
llen. Si burim piksh t drits mund
izotropni t merren Dielli,
izvori.
q edhe pse ka dimensione t mdhaja sht n larg- 1 lm = 1 cd . 1sr
si t madhe prej Toks.
do pranues i rrezatimit karakterizohet me lako- Lumen prkuzohet si intenzitet i drit t nj-
ren e tij t shprdarjes spektrale, pr dritn kandele (cd) q rrezatohet prej burim pikash n kn-
din hapsinor prej nj (sr) steradian (gjat fushs
drehtvizore t rrezatimit n kndin hapsinor).
Meq ndjeshmriae syritvaret prej gjatsis valo-
re, kurse ajo sht sht maksimale prej drits s
gjelbr O=555 nm, n kt rast uksi i matjes radi-
ometrike t energjes s rrezatimit prej FOr =1 W shkak-
226
10. Fotometria
kton ndjenj t uksit t drits fotometrike prej 683 frekuenc 540.1012 Hz, intensiteti i energjetik n at
lm, d.m.th., drejtim sht 1/683 W/sr
1 lm/sr = 1/683 W/sr.
fotometriski ekviva-
1W=683 lm ose 1 lm=1/683W=0,0015 W. Prandaj vijon se 1 lm uks t drits te i cili knd hap-
lent na zra~nata energija fotometriski
fotometriskiekviva-ekviva-
lent
lentnanazra~nata
zra~nataenergija
energija fotometriski ekviva- sinor prej 1 sr e prcjell burimin e drits intensiteti i t
Raporti
lent na ndrmjet
zra~natauksit tfotometriski
energija drits (fotometrik) pr rre-
ekviva- cils n t gjitha kahet t hapsirs sht e barabart
zatimin FO dhe uksi
lent na zra~nata energijaradiometrik t rrezatimit FOr pr me 1 cd. Respektivisht 1 lm = 1 cd 1 sr.
dritn me shpejtsivalore fotometriski
555 nm quhet ekuivalenti
ekviva- 3. NDRITSHMRIA. Ndritshmria sht mas pr
fotometrik
lent i energjis
na zra~nata s rrezatimit (k555) sht i bara-
energija intenzitetin e drits q n njsi kohe bie n njsi sy-
bart me k555=683 lm/W, ndrsa pr dritn me gjatsi prin
tjetr valore ai raport (kO) duhet t shumzohet me ko- $
E R , (5)
ecientin e t pamurit vk: $S
':
kO = vOk555. respektivisht E I . (6)
'S
Prandaj raporti lumen - vat varet prej gjatsis valore,
respektivisht prej prbrjes s spektrit t drits, pra n Nse brimi i drits sht izotrop, uksi i prgjithshm
fotometri shfrytzohet relacioni npr gjith kndin hapsinor : S ndrio siprfaqe
t sfers S=4Sr2, pra n kt rast ndritshmria e asaj
)O = k(O))Or, (2) siprfaqe (rasti kur burimi i drits sht n mesin e
sfers) sht:
q e jep lidhjen uks t rrezatimit t drits )O pr ci-
lndo gjatvalore t matur vizuelisht n lumen dhe ) I
matur radiometrikisht (enegjitik n vat) )Or. Te bara- E (7)
S r2
zimi 92) koecienti i proporcionalitetit k(O) sh-
t funkson prej koecientit t t pamurit (ndjeshmria
spektrale e syrit) vO, shprehet n njsi lm/W dhe ka Nse ksi i rrezatimit nuk bie normal n siprfaqen q
vlera t veta t caktuara. e ndrion, por formon dnonj knd D
2.INTENZITETI I DRITS. Me madhsi radiomet-

rike intensiteti i drits nnkuptohet ajo energji e rre- 'Sn &
zatuar prej burimit pikash pr njsi kohe npr kn- n
din hapsinor, d.m.th. uksi i drits ') npr kndin ': D
hapsinor ':.
L
$ &
r
'S
$I , (3)
$
Fluksi i drits pr burim izotop sht i barabart n t
gjitha kahet pr gjith kndin hapsinor :, pra inten- Fig. 3
ziteti i drits sht:
me normalen e asaj siprfaqe (3), n kt rast
ndritshmria sht:
I , (4)

') I 'S cos D / r 2 I cos D
E (8)
Njsia themelore pr intenzitetin e drits n SI sht 'S 'S r2
1 cd (kandel). Nj cd sht e barabart me intensite-
tin e drits n drejtimin e dhn prej burimit, q eme- ku sipas gurs 3
ton drit monokromatike me
227
10. Fotometria
faqes s burit t drits japin ukse t ndryshme.Pr

'S n 'S cos D
': , burime t ktilla sht futur LUMINANC-L ose SH-
r2 r2 KLQIM i siprfaqes s drits, n ndonj kahe D.
LUMINANCA-L sht madhsi e barabart me
ku 'Sn='ScosD sht element i siprfaqes n kahen e hersin e intensitetit I t asaj kahe dhe syprins S t
shprdarjes s uksit t rnies. siprfaqes s drits t rradshit normal n drejtimin e
Barazimi (8) sht ligji themelor n fotometri t njohur dhn.
si Lamber-Berov q e jep intensitetin e ndritshmris ')
LM
t siprfaqes s pjerrt , D sht kndi ndrmjet dy rre-
* 'S cosD ':
ze vektorve prej r prej I
burimit t drits deri te siprfaqja elementare e shqyr- ose LM . (9)
tuar dhe normalja e siprfaqes s shqyrtuar. Kuptohet S cos D
se ndritshmria e siprfaqes sht m e madhe nse
D=0 . Largsia prej siprfaqes s nriuar sht shum Sias barazimit t fundit, LM t burimit t drits s
e madhe n krahasim me dimensionet e siprfaqes s dhn varet prej uksit t drits q ndrion njsi sy-
ndriuar. Njsia fotometrike n SI sht luks (g. 3). prin prej burimit t drits n njsi t kndit hapsinor.
Njsiaenergjetike sht 1 W/(m2 sr), kurse njsia vizue-
1 lx = 1 lm/m2 le n SI sht 1 nt (nit),
Luks sht ndritshmria e siprfaqes prej 1 m2 te e cila 1 nt = 1 cd/m2 = 1 lm/(m2 sr) = 1 lx/sr.
bieuks drite drejtvizorisht e shprdar prej 1 lm.
Njsia energjetike, radiometrike pr ndritshmrin Shklqimi minimal q eregjistron syri sht 10-6
sht W/m2. Lidhja ndrmjet njsis fotometrike dhe nt, kurse shklqimi prej 1,6.105 nt tesyri shkakton
energjetike sht: ndjeshmri t dhembjes.
10. 3. MEREWE NA
1 lx = 1 lm/m2 = 1/683 W/m2. 10. 3. MATJA E MADHSIVE 10. 3. MEREWE NA
FOTOMETRISKITE
10. VELIÎNI.
FOTOMETRIKE.10.3.3.
MEREWE
MEREWE NANA
FOTOMETRIA
FOTOMETRISKITE VELIÎNI.
Ligji Lambert-Berov (8) mund t shfrytzohet pr FOTOMETRI
FOTOMETRISKITE VELIÎNI.
FOTOMETRISKITE VELIÎNI. FOTOMETRI
caktimin e intensitetit t drits t ndonj burimi. Pr caktimin eFOTOMETRI
madhsive fotometrike duhe t di-
Nse te ndonj siprfaqe prej dy burimeve bie drit
FOTOMETRI
het intensiteti i drits s burimin e dhn t drits. Q
dhe shkakton ndritshmri t barabart, ather prej t caktohet intensiteti i drits n burimin e dhn t
barazimit paraprak tohet se drits bhet duke krahasuar ndritshmrin q e krijon
ai burim dhe ndriimin q e krijon burim tjetr me in-
E1 E2 (9) tensitet t njohur t drits. Krahasimi i ndritshmris
mund t kryhet n dy mnyra: me ndihmn e syrit
I 12 r12 (metoda vizuel ose subjektive) ose me ndihmn e fo-
respektivisht (10)
I 22 r22 toelemnteve ose termoelementeve (metoda objektive).
Instrumentet me t cilt kryhet karahasimi intensi-
d.m.th., intensitetet e dy burimeve t drits t cilt nj tetit t drits jan fotometrt.T atill ka shum llo-
lloj ndriojn ndonj siprfaqe qndrojn si katrort e je, por m s shpeshti e prbashkt sht shfrytzimi
largsive t tyre prej asaj siprfaqe. N baz t barazi- i barazimit (7). T atill jan fotometri me hije (Rum-
mit (10) funksionon fotometri i Bunzenovit. ford, 1794), fotometri i Bunzenit me njoll yndyre, fo-
fotometri
Burim pikash sht aproksimin matemtikor. Nurimet tometri i Riit etj. fotometri
reale t drits jan trupa t ndritshm me dimensione fotometri
fotometri
t fundshme. Te burimet e ktilla kuptimi intensitet i
burimit t drits sht i pamjaftueshm meq pika t
ndryshme prej sipr-
228
10. Fotometria
Metodat vizuele bazohen n vetin e syrit t mund din e njjt n lidhje me fushn q ndriohet.
sakt ti njoh siprfaqet e ndryshme t ndritshme.
Prandaj te metodat vizuele roli i syrit sillet n at t
E1 E2 (2)
thuhet kur ndodh barazimi i ndritshmris t dy sipr- I1 I2 I1 r12
faqeve t ndryshme t cilat jan ndriuar prej burime- prej ku vijon ; ose (3)
r12 r22 I2 r22
ve t dritave t krahasueshme.
Fotometri i Bunzenit prbhet prej letrs s bardh
q n medis ka njoll yndyre. Fotometri dhe burimet d.m.th., intensitetet e dy burimeve t drits q jan t
l1 dhe l2 q krahasoheb jan vendosur n lartsi t ba- barabart ndriojn dnonj siprfaqe qndrojn sikur-
rabarta t kundrta t njolls s yndyrs. Ato mund t se katrort e largsive t tyre deri te fotometri.
zhvendosen sipas gjatsis s binarit optik. Drita prej Prej barazimit (3) sht e qart se kur shfrytzo-
burimit l1 e ndrion letrn, ashtu q njolla e shikuar het etaloni- burimim drite mund t caktohet intensite-
nga ana e atij burimi do t jet m e errt n krahasim ti i burit t drits s panjohur gjat matje s largsive
me rrethin e tij, pasi njollam shum e lshon dritn. r1 dhe r2 .N realitet kjo sht edhe baza e fotometris
Nga i njjti shkak, njolla do jet m e ndriuar, nga Fotometrat e shfrytzojn barazimin (3). Te do
ana e burimit l2. E njjta kjondodh edhe gjat ndrii- fotometr vrehet ndonj fushku nj pjes sht e
mit t njolls me e burimit l2. Duke i ndryshuar larg- ndriuar vetm prej njrs, kurse pjesa tjetr prej tjet-
sit r1 dhe r2 t burimeve t drits deri te fotometri, rit burim t drits. Po ashtu, duhet pasur kujdesburi-
mund t arrihet njolla t zhduket gjat ndriimit t let- met t jen nn t njjtin knd n lidhjeme fushn q
rs prej t dy anve do t jet e barabart. ndriohet.
* * I2
r1 r1
Fig. 1
Fig. 2
Te t dy burimete drits me intensitet I1 dhe I2 , q-
gjenden n largsi r1 dhe r2 prej t njjtssiprfaqe, ku Njri nga fotometrt vizuel m t prsosur sh-
rnia normale e rrezeve t drits, ndritshmria q do ta t Lumer-Brodin. Te ai pjesa m e rndsishme sht
shkaktojn do t jet: kubi i Lumerit q hyn n pjesn prbrse dheteshum
fotometra tjer. Kubi prbhet prej dy prizmave drejt-
I1 I1 kndore (g. 2). Brinja e njrs prej tyre sht grih n
E1 i E1 (1)
r12 r2 skajet. Prizmat jan poluar mir dhe n vendin e pre-
kjes jan si trup i rrezatuar. Skema dhe forma e foto-
Gjat zgjdhjes s prshtatshme t largsive r1 dhe metrit t Lumer-Brodinit jan dhn n g. 3. L1 dhe
r2 mund t arrihet ndritshmria e siprfaqeve q e ja- L2 jan burime t drits q duhet t krahasohe. S sh-
pin t d burimet t jet e njjt. Po ashtu duhet pasur t ekrani i bardh q n mnyr difuzike e shprdan
kujdes burimet t jen nn kn- dritn. Kjo drit e shprdar reektohet prej pasqyra-
ve t barabarta M1 dhe M2 t kubbit t Lumerit. Te pri-
zms A bie drit prej burimit L1 (te fusha e dukshme
sht rreth i ndritshm), kurse te prizma B prej buri-
mit L2(n fushn e
229
10. Fotometria
dukshme ajo sht hapsir prreth rrethit t shmria esiprfaqes s vet. Domethn, rryma npr
ndritshm). Drita e A mund t vjen te largpamsi vet galvanometrin sht proporcionaleme ndritshmrin.
nprmjet siprfaqes prekse orej hipotenuzs, kur- Shkalla e galvanometrit n vend n ampera sht sh-
se prej prizms B vetm prek reektimit t skajeve t kallzuar n luks. Gjat matjes fotocelula sht ven-
hiptenuzs. dosur n siprfaen ndritshmria e s cils matet dhe
lexohet ndrithsmriaprkatse n shkalln e galvano-
metrit.
L1 S L2 Luksmetra t atill, t njohur si eksponometra,
* r1 r2 * jan ndrtuarn aparatet m t mir fotograk dhe
me ndihmn e tyre caktohet ekspozicioni gjat foto-
ZADAÂ.
gramit t objekteve varsisht prej ndritshmris
M1 M2 ZADAÂ. s
tyre.
A ZADAÂ.
B DETYRA.Me ndihmn e fotometrit t Bunzenit t
ZADAÂ.
caktohet intensiteti i burimit t drits, nse dihet in-
tensiteti i nj burimi standard. Pr do burim t drits
Fig. 3 bhen m shum matje gjat largsive t ndryshme.
PRIMER
Rezultatet 1.rregullohen n tabel dhe tregohen nprm-
PRIMER 1.
jet gabimeve gjat matjes.
A Vzhguesi shikon te fushat PRIMER 1.
t cilat jan ndrysuar n SHEMBULLI 1.Llamba cilindrike luminiscente me
mnyra t ndryshme (g. PRIMER
diametr 3 cm1.dhe gjatsi 30 cm (neonk), n largsi
B 4). Duk e lvizur njrin bu- prej 6 m n kahe normale t boshtit t llamabs, krijon
rim, arrihet t zhduket kuri ndriim prej 1 lx. T caktohet: a) intensiteti i burimit
ndrmjet t dy fushave dhe Re{enie.
t drits n kahen e normales s boshtit t llambs. b)
Re{enie.
Fig. 4 tr hapsirs t jen nj lloj luminacionn (shklqimin).
t ndriuara. Kjo do t ndo- Re{enie.
dh pr E1 = E2. Prej barazi- Zgjidhje.Pasi gjatsia e llambs sht 20 her m e
Re{enie.
mit (3) gjendet intensiteti i panjohur i burimit t drits, vogl se largsia 6 m ku matet ndritshmria,llamba
paraprakisht duke matur largsit r1 dhe r2. mund t shqyrtohet si burim pikash, pra e shfrytzoj-
Fotometrt vizuel japinrezultate t mira vetm kur m barazimin (3), prej ku pr intensitetin e burimit t
t dy burimet t drits ndriojn me gjatsi valore t drits tohet:
njjt. Kur kjo nuk sht plotsuar, rezultate e tuara 1lx 6 2 ; I
I E r2 ; I 36 cd
nuk jan korekte pr shkak t ndijshmris jo t njj-
I
t t syrit nga gjatsit valore t ndryshme. Prandaj Luminacioni IM aktohet prej barazimit (9): LM S ;
shfrytzohen fotometrat objektiv t cilt, gjithashtu ku S sht siprfaqja e llambs e shikuar prej vendit t
mundsojn matjen e intensitetit t nj burimi t drits ndriimit. Pr shkak t forms s saj cilindrike sipr-
luksmetri.
nse dihet intensiteti i burimit tjetr iluksmetri.
drits. Ato japin faqja e pashme e ka formn e drejtkndshit me gja-
rezlatet m t sakta dhe pr kt qllim shfrytzohen tsi t barabart me gjatsin e llambs dhe gjersia
luksmetra.Te ato ndritshmria e matur direkt lexohet.
luksmetri. e barabart me diametrin e llambs. Prandaj S=ld, ku
Fotometrat e ktill prbhen prej fotoceluls q l=0,3 m, kurse d=0,03 m. Me zvndsim tohet:
luksmetri.
sht e lidhur me qark t rryms te galvanometri. Dri- d
ta q bie te fotoelementi direkt shndrrohet n energji I 36 cd cd
elektrike. Nn ndikimin e drits, fotoelementi jep rry- LM 4 10 3 .
ld 0,3 0,03 m2
m elektrike intensiteti i s cils sht aq m e madhe
sa sht m e madhe ndrit-
230
11.1.MODELI
11.1. MODELI NA
NA ATOMOT 11. Fizika atomike
ATOMOT
11. 1. MODELET E ATOMIT s grimcave D (atome t heliumit dysh t jonizua-

ra) nga ett e holla t arit, t mbshtetur n logaritjet
Deri n llim t shekullit XX, n baz t eksperi- teorike, Radhrfordi m vitin 1911 we propozoi mo-
menteve t shumta sht mbledhur nj numr i madh delin e par eksperimental t atomit. N literatur ky
i njohurive se atomi nuk sht grimc e vogl e pan- model i atomit haset me emrin: model planetar, mo-
dashme e materies dhe se ai sht i prbr prej grim- del brthamor (nuklear) i atomit (meq ather pr t
cave t elektrizuara negativisht. N kt dshmojn parn her prmendet brthama e atomit).
zbulimet, sikurse jan: rrezet katodike dhe rrezet e E. Radhrfordi dhe bashkpuntort e tij H. Gaj-
kanalit si tuf e grimcave negative dhe pozitive, jo- ger dhe E. Marsden, me qllim q t provojn shprn-
nizimi, radioaktiviteti natyror, rrezet rntgen,emisioni darjen e ngarkesave pozitive n atomin, i kan nmru-
termoelektronik, efekti fotoeletrik. Prandaj, domosdo ar grimcat D t shprndara nga ett e holla t arit, res-
shtrohet pyetja. Si sht ndrtimi i vet aotmit? pektivisht shintilimet (xixllimet) q ikrijojn grimcat
D n nj ekran luminishent. Nga eksperimenti i dhn
prfundimet vijuese:
- numri m i madh i grimcave D kalojn npr e-
tn e arit t pashmangie. Kjo do t thot se n atomet
r ka zbrazti t mdha;
-shum ivogl sht numri i grimcave D t cilat
gjat kalimit npr etn e holl shmangen nn knd
prej 900 ose knde m t mdha. Kjo sjellje sht lid-
hur me renditjen hapsinore t ngarkesave elektrie t
Modeli i atomit sipas Tomsonit atomit.
Nuk ka dyshim se ndryshimi i drejtimit t lvizjes
s grimcave D sht rezultat i bashkveprimit t tyre
Me qllim q t prcaktohn karakteristikat zike t me ngarkesat elektrike pozitive t atomit.
atomit (madhsia, struktura, ngarkesa, energjia) dhe N baz t rezultateve eksperimentale E. Radh-
ndrtimi i tij, pamja e atomit tregohet me ndihmn e fordi erdhi n njohuri se do atom sht prbr prej
modeleve. brthams pozitiveisht t elektrizuar me ngarkes Ze
Njri prej modelve t para sht modeli i Tomsonit (Z-numri rendor i elementit n sistemin periodik t
pr atomin (g. 1),i propozuar m vitin 1903 nga J. Mendelevit, e ngarkesa elektrike elementare), ndrsa
Tomson. N pajtimme kt model, atomi sht sfer e npr orbita t mbyllura lvizin elektronet.
grimcave elektrike pozitive n t ciln jan shprdar Nse elektronet hyjn n prbrjen e atomeve,
elektronet negative, ngjashm sikurse rrushi i that n ndrsa elektroni sht elektroneutral, rrjedh prfundi-
puding. mi se ngarkesat elektrike pozitive n atomin duhen t
Sipas ktij modeli, elektronet lkunden rreth po- jen t barabarta me ngarkesat negative t elektro-
zitave t tyre baraspeshuese (ekuilibruese). Me ql- neve, d.m.th., rreth brthams lvizin Z elektronet n
lim t q t shpjegohet shkarkesa elektrike npr gaz, vij rrethore.
elektroliza etj. Sipas
r logaritjeve, rrezja e brthams s atomit sh-

Por, dshmi t forta n sqarimin e strukturs s ato- t ~ 10 m (atomi e ka rrezen ~10 m)). Meqe
mit jan dhn me eksperimentet e E Radhrford. -nse ka pak gjasa q grimcat D n rrugn e tyre ta go-
Modeli planetar i atomit.N baz t rezultateve dasin brthamn e vogl t atomit (ngjashm sikurse
eksperimentale t tuara gjat shprdarjes t godasim same plumbi n nj mullar t madh bari),
Planetaren
Planetaren model
model nana atomot.
atomot. pjesa m e madhe e tyre kalojn npr etn e holl.
Masa e elektroneve paraqet pjes
231
11. Fizika atomike
krejtsisht t vogl nga masa e brthams s atomit. energjia etij. Pr shkak t humbjes s shpejt sistema-
Kjo do t thot, mund t merret se e tr masa e ato- tike t energjis, elektroni nuk do t mund t lviz n-
mit sht e prqndrueshme n brthamn e tij. pr orbtame rreze konstante, ashtu q rrezja e tij gra-
duallisht do t zvoglohet dhe elektroni do t duhej t
D bjer n brthamn e atomit, gjq sht n kundrsh-
D D tim me eksperimentete (g. 3).
Kur elektroni do ti afrohej brthams s atomit, do
t zmadhohet numri i rrotullimeve q i bn elektroni n
+Ze e
D
Fig. 2. Rrugt e grimvave D t shprdara gjat kalimit pran
njrit nga atomet e ets s holl metalike prej ari
e-
Sipas ligjeve t ziks klasike modeli i Radhrfor- Fig. 3

dit pr atomin mund t jet stabil vetm ather kure-
lektroni me mas me dhe ngarkes e lvizrreth brtha- njsi kohe. N pajtim me ligjet klasike, duhet pandr-
ms npr orbita rrethore me rreze r. Nxitimi cetripe- prer t zmadhohet edhe frekuenca e rrezatimit elek-
tal q e ka elektroni sht drejtuar kah qendra e rrethit. tromagnetik t emetuar.
Brthama dhe elektroni bashkveprojn me forcn e Pavarsisht nga ajo se modeli i Radhrfordit sht
Kulonit, ashtu q sipas ligjit t dyt t Njutnit mund njhap prpara n lidhje me iden e ndrtimit t ato-
t shkruhet: mit, megjithat, modeli kshtu i menduar ka m tepr
me v 2 1 Ze
2 mangsi. Ai nuk ka mundur t prfshihet n suazat e
. (1) fziks klasike. Supozimin pr lvizjen e elektroneve
r 4SH o r 2
npr orbitat rrethore Radhrfordit e ka dhn pr sh-
ku v sht shpejtsia llineare e elektronit; H0 sht kon- kak se vetm nn kushte t ktilla ata mund t gjen-
stanta dielektrike e vakumit; Ze sht ngarkesa elek- den n largsi t caktuara nga brthama e atomit. Si-
trike e brthams. N barazimet e fundit dy t panjo- kur elektronet t ishin n prehje, do t ishin t trhequr
hurat, rrezja r dhe shpejtsia lineare v, mund t ken nga brthama, e me kt atomi do t pushonte s ekz-
pafund shum vlera, respektivisht r dhe v ndrysho- situari si i till.
hen kontinualisht, ashtu q gjat kalimit t elektronit Ndonse sipas modelit t Radhrfordit pr ato-
nganjra orbit n tjetrn mund t rrezatohet energji e min mund t realizohet njfar stabiliteti i atomit, kan
fardoshme, do t thot spektrat e atomeve do t du- mbetur shum pyetje tcilave ky model nuk mund tu
hej t ishin kontinual. Por, n realitet, eksperimentet jep prgjigje: me at nuk ka mundur t shpjegohet pr-
tregojn se atomet kan spektra linear q jan karak- timi i spektrave linear, si edhe t gjitha dukurit tje-
teristik pr do element. ra n lidhje me emisionin dhe absorbimin e rrezatimit
Sipas ligjeve t elektrodinamiks klasike, elek- elektromagnetik.
troni duke lvizur me nxitim domosdo duhet t eme- Kto kundrthnie qart tregojn se igjet pr mik-
toj val elektromagnetike, ndrsa me ate zvoglohet robotn nuk jan t njjt me ata q vlejn pr mik-
robotn.
232
11.2. BOROV MODEL NA ATOMOT Tret Borov postulat
11. Fizika atomike
11.2. BOROV
11.2. MODELIMODEL
I BORITNA
PRATOMOT
ATOMIN Postulati Borit (rregulla pr frekuencat):-
i tret i postulat
Tret Borov
gjat kalimit t atomit nga n gjendje stacionare me
N. Bor e mbajti iden themelore pr modeli plane- energji En n njgjendje t dyt stacionare me energ-
tar t atomit, por n t zbatuar kuantizimin. Gjat for- ji Em, ai emeton ose absorbon nj kuant me energji hf,
mulimit t modelit, Bori sht udhhequr nga kupti- ashtu q ai kuant sht i barabart me ndryshimin e
met kuantike pr emeisionin dhe absorbimin e rrezati- energjive t ktyre dy gjendjeve.
mit t propozuar nga Planku dhe Ajnshtajni, por ai ka Pr En > Em atomi emeton foton me energji
tuar supozime t caktuara t cilt nuk kan baz me kvantni
ziknklasike. premini hfnm = En - Em (3)
N. Bor m vitin 1913 e propozoi teorin e cila zba-
tohet jo vetm te atomi m i thjesht-atomi i hidrogje- N kt formul Enm sht frekuenca e fotonit t
nit por edhe pr atomet t ngjashm me hidrogjenin t emetuar ose, sikurse akoma quhet frekuenca e kali-
cilt jan t prbr prej brthams s atomit me ngar- mit nga gjendja n gjendjen m. Kto kalime quhen ka-
Prv Borov
kes elektrike Ze dhepostulat
nj elektron rreth brthams. lime kuantike. kvantni
Sistemet e ktilla jan jonet He+, Li2+, Be3+ etj.Bori premini
pa kurfar vrtetime i propozoi kto postulate kunti- Pr t kaluaratomi prej gjendjes me energji m
kesi vijon: t vogl Em n gjendjenme energjim t madhe En
Postulati i par i Borit (postulat pr gjendjet sta- sht e nevojshme ai t absorboj foton me energji
stacio- hfnm = En - Em
cionare): nga numri i pafundshm i orbitave t elek-
narni orbiti.
troneve,
Prvt Borov
cilt janpostulat
t mundshm sipas ziks klasi-
ke, ekzistojn vetm orbita rigorozisht t caktuara me
energji t caktuara. Ktoorbita t mundshme u quajtn
Postulat nga fjala latine postulatum-nevoj. Po-
orbita stacionare. stulatet shfrytzohen pa argumente si baz pt t kri-
Elektroni kur lviz npr orbita stacionare nuk juar teori shkencore.
emeton rrezatim elektromagnetik,pa
stacionarni sostojbi dallimstacio-
se lviz Pra{awa, zada~i, aktivnosti
me nxitim. Atomi, elektronet e t cilit gjenden n orbi-
narni orbiti .
ta stacionare
Vtor sht
Borov stabil. Kto gjendje t atomit jan
postulat Teoria e Borit leht dhe n mnyr t kapshme e
t pavarur nga koha dhe quhen gjendje stacionare. prshkruan lvizjen e elektroneve rreth brthams s
Postulati i dyt i Borit (rregulla pr kuantizimin atomit dhe emisionin edhe absorbimin e energjis te
e orbitave) ekzsitojn vetm ata orbita stacionare t atomet.
elektronit pr t cilat momenti i impulsit t elektronit Pra{awa, zada~i, aktivnosti
stacionarni
i cili sht i barabart me sostojbi
prodhimin e impulsit t tij Pyetje, detyra, aktivitete
p=mv dhe rrezes r, sht madhsi ekuantizuar, do t 1. Cilat jan mangsit e modelit t Tomsonit pr
Vtor Borov postulat
thot ton vetm vlera t caktuara diskrete: atomin?
h 2.Cilat jan mangsit e modelit t Radhrfordit
me v n rn n , n 1, 2, 3, .... (1) pr atomin?
2S 3. Si shprehen postulatete Borit?
ku me sht masa e elektronit, vn shpejtsia n orbi-
tn n me rreze rn, h sht konstanta e Plankut, n sh- N. Bor (Niels Henrik Bohr,
t numr i plot pozitiv, m von u quajt nmri kry- 1885-1962). Pas kryerjes s stu-
esor kuantik. dimeve nj koh ka punuar me
glaven kvanten broj; Xh. Xh. Tomson, e maje edhe
me msuesin e tij E Radhrfor-
di. sht autor edhe i teoris pr
brtthamn e prbr. M vitin
1922 pr rezultatet nga fusha e
teoris prstrkturne e atomit
eka marr mimin Nobl.
glaven kvanten broj;
233
11.3. OBJASNUVAWE NA
11.3. OBJASNUVAWE
SPEKTRITE NA
NA VODORODNIOT
11. Fizika atomike
SPEKTRITE
ATOM
11.3. NA VODORODNIOT
SPORED
OBJASNUVAWEBOROVIOT
NA
ATOM 11.3. SPORED
OBJASNUVAWE
MODEL BOROVIOTNA
11.3. OBJASNUVAWE
SPEKTRITE NA NA
VODORODNIOT
SPEKTRITE NA
MODEL VODORODNIOT
SPEKTRITE
ATOM
11.3. NA VODORODNIOT
11.3.OBJASNUVAWE
OBJASNUVAWE
SPORED NA
BOROVIOT
NA
11.3. SHPJEGIMI
ATOM
11.3. SPOREDI SPEKTRAVE
OBJASNUVAWE BOROVIOT
NA T vetm dy madhsi t panjohura, sht e mundshme
ATOM
SPEKTRITE SPORED
SPEKTRITEMODEL BOROVIOT
NAVODORODNIOT
NA VODORODNIOT nga ata t caktohet shpejtsia v dhe rrezja r . Nga Ba-
ATOMIT TMODEL
SPEKTRITE HIDROGJENIT
MODEL
NA VODORODNIOTDHE n n
ATOMSPORED
ATOM SPORED BOROVIOT
BOROVIOT razimi (2) tohet:
ATOMMODELISPORED I BORIT
MODEL BOROVIOT nh
MODEL vn n = 1, 2,...
MODEL ; (3)
E domosdoshme ishte pyetja:a sht e mundur 2S me rn
duke i shfrytzuar postulatet e Borit, ti prcaktoj-
Nse barazimi (3) ngritet n katror dhe zvndsohet
m rrezet e orbitave stacionare, shpejtsin lineare t
te (1), pr rrezen e orbits stacionare n-tohet:
elektroneve dhe energjin e atomit t hidrogjenit?
Hoh2
rn n2 . (4)
Ze 2 me S
Pr atomin e hidrogjenit (Z=1) orbita e par staciona-
& re (n=1) ka rreze m t vogl. Ajo sht:
vn
Ho h2
rn e ao r1 . Borov radius
(5)
e 2 me S Borov radius
Madhsia a0 sht quajtur rreze e Borit. Borov radius
Sipas modelit
Borov radius
Q=+Ze t Borit, elektroni te atomi i hidrogjenit Borov
mund tradius
lviz
npr orbita rrethore vetm me rreze t caktuara.
Borov
Borov radius Rre-
radius
Borov
zet r1, r2, r3,...,rn paraqesin rrezet e orbits radius
s par, dyt,
Fig. 5 tret, ... ,n t Borit. Rrezet e orbitave rrethore stacio-
nare t elektronit te atomi i hidrogjenit ndrvedi sillen
si katrort e numrave t plot natyror.
T prkujtohemi se sipas ktij modeli elektroni r1 : r2 : r3 : . . . rn 12 : 2 2 : 3 2 : 4 2 : . . . n 2
rreth brthams atomike t hodrogjenit dhe joneve t
ngjashme me at, lviz npr orbita stacionare t cak- PRIMER 1.
tuara ne dy kushte: njri klasik dhe tjetri kuantik. Le PRIMER 1. 1. Sa sht madhsia e rrezes s par
SHEMBULLI
dhe t dyt t Borit t elektronit n atomin e hidro-
t supozojm se ekziston atom i prbr nga brthama PRIMER 1.
gjenit?
Re{enie.
PRIMER 1.
me ngarkes Ze dhe dhe nj elektron (g. 1). Gjat l- PRIMER 1.shfrytzuar barazimin (4), do ta pr-
Zgjidhje.Duke
Re{enie.
vizjes s njtrtajtshme t elektronit npr orbitnsta-
caktojm
PRIMER
PRIMER rezene
1.1.orbits m t afrt t atomit t hidro-
cionare n- me rreze rn, sht plotsuar kushti klasik: Re{enie.
PRIMER 1.
Re{enie. rrezen a0 t Borit:
gjenit, d.m.th.,
Re{enie.
me v n2 1 Ze 2
, (1) Re{enie.
Re{enie. Hoh2
rn 4SH o rn2 Re{enie. a o r 1
e 2 me S
ku me sht masa e elektronit, vn sht shpejtsia e tij
lineare, e0 sht konstanta dielektrike e vakumit. 8,854 10 12 C 2 m 2 N 1 (6,626 10 34 J s) 2
Orbitat rrethore t lejuara t elektronit jan pr- ao 19 2 31
caktuar me kushtin kuantik,t dhn me postulatine S (1,60218 10 C) 9,10938 10 kg
dyt t Borit: 10
a o | 0,53 10 m.
h
me v n rn n . (2) Kjo madhsi sht n pajtim me at q dim pr mad-
2S
hsin e rrezes s atomit.
Meqense prej barazimit (1) dhe (2) ekzistojn
Rrezja edyt e Borit sht:
234
11. Fizika atomike
energetsko
energetskonivo
nivo
2 Domethn energjia rritet me 1/n2 (pasi sht negati-
energetsko nivo
r2 2 ao 4 ao . ve) dhe pr n o f tenton nga zero: ather
energetsko elektroni
nivo
energetsko nivo
shkputet nga atomi, d.m.th., atomi jonizohet.
energetsko nivo
Rrezja e orbitave stacionare t elektronit sht madh- Do t theksojm se energjin e prgjithshme q e
si e cila vshtir mund t matet. Megjithat, energjin ka elektroni n njrn nga orbitat stacionare
energetskoi prg-
nivo
q e absorbon ose e emeton atomi, eksperiomentalis- jiogjet nj niveli energjetik (gjendja kuantike e ato-
ht mund t caktohet. Sipas postulatit t par t Borit, mit). Sipas ksaj, pr do orbit stacionare
energetsko t elektro-
nivo
elektroni lviz n orbita stacionare t cilve u prgjig- nit, stomi kas nivel energjitik sakt t caktuar.
jet energji sakt t caktuar. Energjia En e elektronit n Gjat zamdhimit t n, nivelet energjetike afrohen
atomin e hidrogjenit prcaktohet me: kah nj ku, i cili i prgjigjet vlers n paku n o f .
1 me e 4 Sipas postulatit t tret t Borit gjat kalimit nga
En n = 1, 2,.. (6) nj nivel energjetik me energji En n nivelin energje-
n 2 8H o2 h 2 tik m t ult Em (n > m), emetohet kunat me energji:
Barazimi (6) tregon se energia e elektronit (bashk me
at edhe e atomit) sht e kuantizuar, d.m.th., jan t E me e 4 1 1 energet
hf E n E m (7)
f 2 2 2
lejuara disa vlera t energjis. Vlera negative e nerg- 8 Ho h m n2
jis tregon de ekziston sistem i lidhur: brthama dhe
elektroni formojn atom. Po ashtu, shprehja
Atomi mund t gjendet n gjendej energjetike t
ndryshme t cilat prcaktohen me numra t plot (ku- me e 4
R (8)
antik) n. Prderisa ekziston gjendje e lidhur ndrm- 8H o2 h 3 c
jet elektronit dhe brthas s atomit, energjia ka vle-
Energijata
Energijata
ra negative.
na elektronit
Energjia e na
slobodniot
slobodniot elektron
elektron
t lir nuk
ne e e e njohur si konstant e Ridbergut R.
sht e nesht
Energijata na slobodniot elektron ne e
kvantuvana.
kvantuvana.
kuantizuar.
Energijata Sipas ksaj, barazimi (7) merr formn:
Energijatananaslobodniot
kvantuvana. slobodniotelektronelektronnenee e
Energjia
kvantuvana. m e vogl
Energijataosnovnata
na e mundshme
slobodniot e atomit i
elektron ne eprg-
kvantuvana. osnovnata sostojba
sostojba
jigjet gjendjes themelore, ku n=1. Gjendejet me n > 1 1 1
kvantuvana.
kan energji m
osnovnata
t mdha,
osnovnata dhe
sostojba
ata
sostojba jan gjendje t ek- f cR 2 2 , m < n . (9)
Energijata osnovnata
vozbudeni
vozbudeni
scituaravozbudeni
(ngacmuara)
nasostojbi
t
sostojba
slobodniot
sostojbi
atomit.
nanaatomot . . ne e
elektron
atomot m n
kvantuvana. osnovnata sostojbi nasostojba
atomot.
Tevozbudeni
Energijata barazimi (6)
na slobodniot
vozbudeni nse zvndsohen
sostojbi
sostojbi nanaatomot
elektron
atomot . vlerat
.ne e pr Frekuencat e njehsuara, (respektivisht gjatsit va-
masn
kvantuvana. dhe ngarkesn
vozbudeni e elektronit,
sostojbi na
osnovnata konstantn
atomot.
sostojba dielek- lore), pr vijat spektrale t atomit t hodrogjenit sipas
trike H0 dhe konstanten e Plankut, do t tohet energ- barazimit (9), plotsisht pajtohen me rezultatet ekspe-
jia e orbits n- t Borit,
osnovnata
vozbudeni ajo dht:
sostojba
sostojbi na atomot. rimentale. Kjo ishte nj dshmi e sigurt q e vrteton
sakt dhe zbatueshmrin[ e teoriss s Borit gjat sh-
vozbudeni sostojbi na atomot 1 . 1 pjegimit t spektrit t hidrogjenit.
E n 2,18 10 18 J 13,598 eV Barazimet e prmendura t Borit mundsojn q
2 2
n n grakisht thjesht t paraqitet krijimi i vijave spektra-
Energijata na slobodniot le dheelektron
ligjshmrit
neeeserive spektrale te atomii hidro-
E1 13,6 eV , n=1, nsht orbita e par
kvantuvana. gjenit.
e Borit
1
E 2 13,6 eV , n=2, sht orbitaosnovnata e dyt sostojba
4 etj.
vozbudeni sostojbi na atomot.
235
11. Fizika atomike
JONIZIMI I ATOMIT
E(eV) -KONTINIUM
n=v
0
-054 e Brekelit a
Seri e n=4
lajmanit -0,852 e Pashenit n=3
-1,51
Seri e
n=1 Balmerit n=2
-3,39
Seri e gjendja e par e -3,39 eV
n=2 Balmerit ngacmimit
n=3
n=4 Seri e
Pashenit Seria e
n=5 Lajmanit n=1
-13,6
gjendja themelore
Fig. 2 a -13,6 eV
Fig. 3.Radhitja e niveleve energjetike te atomi i
hidrogjenit dhe kalimet e mundshme kuantike
N gur 2 jan paraqitur skematikisht orbitat

do segment vertikal me shigjet simbolizon
rrethore t undshme t elektronit te atomi i hodrogje-
nganj kalim kuantik t atomit, ndrsa njkohsisht
nit. Shigjetat tregojn nga cila orbit n ciln orbit
edhe nga nj vij spektrale q paraqitet gjat atij ka-
elektroni krcen. Njkohsisht do shigjet simboli-
limi.
zon edhe nj vij spektrale. Ktu qart shihet se nj
Kur elektroni kalon nga cilado orbit m e largt
seri spektrale e krijojn t gjitha vijat q tohen nga
(n=2, 3, 4, ...) n t parn (m=1) tohet seri e Lajma-
krcimet e elektronit nga cilado orbit m e largt n
nit. Kjo seri gjendet n pjesn ultravjollc t spektrit.
orbitn e caktuar.
Frekuenca e vijave spektrale njehsohet me barazimin:
Prtimi skematik i vijave spektrale dhe serit
n spektrin e hodrogjenit shm m qart paraqiten 1 1
f Rc 2 2 , n=2, 3, 4 ..... (9)
ndrmjet niveleve energjetike t atomit.
1 n
N g. 3 me vija horizontale jan paraqitur nivelet
Seria e Balmerit tohet kur elektroni krcen nga cila-
energjetike t atomit t hidrogjenit, d.m.th., gjendjet e
do orbit m e largt (n=3, 4, 5,...) n t dytn (m=2).
mundshme energjetike ( gjendejt kuantike t atomit t
Kjo seri gjendet n pjesn e dukshme t spektrit:
hidrogjenit). Vija horizontale e shnuarme n=1, e pa-
raqet gjendjen energjetike m t ult t atomit, res- 1 1
pektivisht gjendjen themelore enegjetike kur atomi f Rc 2 2 , n= 3, 4, 5 ..... (10)
nuk sht i ngacmuar. Vija e msiprme, e shnuar me 2 n
n=f, e paraqet kutin e spektrit energjetik diskret t Mund t prfundohet se me modelin e Borit pr
atomin n mnyr t thjesht mund t shpjegohet
atomit, respektivisht nga atje elektroni e lshon ato-
spektri ihidrogjenit, por jo edhe i atomeve m t pr-
min dhe emetohet spektr kontinual.
br.
236
PRIMER 2.
11. Fizika atomike PRA[AWA I ZADAÎ
PRIMER 2. PRA[AWA I ZADAÎ
SHEMBULLI 2. Sa energji minimale duhet t absor-

Re{enie. PYETJE DHE DETYRA
boj atomi i hidrogjenit pr tu jonizuar?
Re{enie.
1. ka sht vija spektrale? Cilt eri spektrale i ka hi-
Zgjidhje. Ajo energji sht e barabart me energjin drogjeni? Si paraqiten skemtikisht dhe si tohen?
pr ,,shkputjen e elektronit nga atomi i 4H: 2.Cakto shpejtsin e elektronit n orbitn e par t
me e Borit dhe krahasoe ate me shpejtsin e drits.
E = Ef - E1; kade {to E1 ; n=1
8H o2 h 2 (Prgjigje. 2,19.106 m/s)
3. T njehsohet vlera pr konstanten e Ridbergut?
4. Gjat absorbimit t nj fotoni, elektroni n atomin e
9,11 10 34 1,6 4 10 76 hidrogjenit kaln nga orbita e dyt stacionare n t tre-
E1
8 (8,85 10 12 ) 2 (6,62 10 34 ) 2 t. T caktohet energjia dhe frekuenca e fotonit.
(Prgjigje. 1,88 eV; 1,78.1014 Hz)
5. Cilat kushte shfrytzohen pr caktimin e rrezes, sh-
18
E1 2,18 10 J 13,598 eV pejtsis dhe energjis s atomit?
6.ka nuk mundeshte t sqarohet me teorin e Borit
dhe pse?
E = 0 - (- 13,6 eV) = 13,6 eV. Pobarajte ja na internet veb stranicata :
Krkoni n veb faqen e internetit
http://www.n-t.org/ri/br/sf05.htm
Pobarajte ja na internet veb stranicata :
T njjtn energji prej 13,6 eV atomi i hidrogje-

nit e emeton n form t rrezatimit elektromagnetik 11.4. LUMINISHENCA
kur kalon nga gjendja e jonizuar
energija n gjendjen neutra-
na svrzuvawe
le, d.m.th., kur joni H+-pranon nj elektron t lir. Kjo Lminishenca sht dukuri e emisionit t drits q
11. 4. LUMINISCENCIJA
energija na svrzuvawe
energji quhet energji e lidhjes s elektronit n atom. nuk sht shoqruar me emisionin e nxehtsis. Lu-
Teoria e Borit me zbatimin direkt t rregullave pr 11. 4. LUMINISCENCIJA
minishenca nuk u nnshtrohet ligjeve pr rrezatimin e
kuantizim eshqrtonlvizjen e elektroneve rreth brtha- nxehtsis, pra mund t paraqitet intenzivisht edhe n
ms s atomit si lvizje t thjesht mekanike t nj temperatura t ulta.
trupi n hapsir,edhe pse ajo sht m e ndrlikuar. Fjala luminishenc rrjedh prej fjals latine lume-
Mungesa m e madhe e teoriss Borit gjendet te kun- nis q n prkthim do t thot drit. Prve n pjesn
drthnia e saj e brendshme: as sht kuant n vazhdi- e dukshme nge spektri, rrezatimi luminishent mund
msi as sht teori klasike n vazhdimsi nga njra t jet nga fusha e ultravjollc, pra deri te rrezatimi
an zbatohen rregullat pr kuantim, por nga ana tje- i kuq.
tr mendosn se lvizja e elektronit bindet n ligjet kla- Gjat absorbimit t fardo lloj energjie, prvee-
sike. nergjis s nxehtsis, grimcat e substancave luminis-
Pr kt shka, probleme me radh nuk mund t hente (molekula, ato,e dhe jone) kalojn n gjendje t
sqarohen e teorin e Borit. Kshtu, prshmebull, nuk ngacmimit dhe varsisht prej llojit t substancs n at
mund t sqarohet struktur e orbitave stabile te atomi i gjendje mund t mbesin 10-9 s deri n disa or, dit,
heliumit q ka dy elektrone; nuk mund t sqarohet in- por edhe muaj. Gjat kthimit t dyt te gjendja energ-
tensitetiti i vijave spektrale t veanta; pastaj dukuria jetike themelore ato emetojn drit luminishente.
shkputje e vijave spektrale; t vargut t vijave t afr-
ta, q krkon pr nj vler t njjt t numrit t kuan-
tit kryesor n t prgjigjen m shum gjendje t afr-
ta energjetike.
237
11. Fizika atomike
Energjia q n disa materie shkakton luminishenc Luminishenca mund t dallohet jo vetm meshka-
mund t jet e llojeve t ndryshme. Varsisht prej m- tuesin e tij por edhe sipas kohs t jets n gjendje
nyrs s ngacmimit, d.m.th., cili lloj i energjis shn- shqetsuese, q manifestohet me kohn n zgjatje t
drrohet n energji t rrezatimit elektromagnetik, ekz- emesionit luminishent pas ndrprerjes s ngacmimit.
sitojn m shum lloje t ndryshme t luminishencs, Trupat q luminishojn vetm gjat kohs ndrsa
dhe at: zgjat absorbimi i energjis s jashme jan trupa uo-
katodolumishenca bhet si rezultat i energjis q e roshent, kurse dukuria quhet uoroshenc.Nse trupi
dorzojn elektronet (rrezet katodike) gjat godatjes vazhdon t ndrioj edhe pas mbarimit t aenergjis s
me pengesn e dhn materiale. N baz t zbatimit jashtme t absorbimit, ajo dukuri sht fosforoshen-
t ksaj dukurie punojn gypa t ndryshme katodike, c. Fosforshenca mund t zgjas prej dhjet pjes t se-
xehtart, mikroskopi elektronik; konds deri n disa or, dit,pra edhe muaj. Ndarjae
elektroluminishenca krijohet gjat shndrrimit di- ktill mundtthuhet se sht kushtore pasi kuri ko-
rekt t energjis elektrike n energji t rrezatimit elek- hor i zgjatjes t drits vshtir caktohet.
tromagnetik, dhe at zakonisht gjat zbrazjes npr Trupi a do t uoroshon ose do t fosforoshon, va-
gazrat e holluar. Ajo shfrytzohet pr punimin e gy- ret prej mekanizmit sipas t cilit atomi i shqetsuar
pave pr reklama osenevoja tjera. Ngjyra e luminis- kalon prej nj niveli energjetik m t madhe nga ni-
hencs varet prej natyrs s gazit. N kt princip pu- veli energjetik me energji m t vogl. Fluoroshen-
nojn edhe ndriueset uoroshente; ca sht e duhur pr trupat prej t tre gjendjeve agre-
hemoluminishenca krijohet si rezultat i shndr- gate, ndrsa uoroshenca sht e duhur vetm pr tru-
rimit t energjis kimike gjat reaksioneve kimike t pat e ngurt.
caktuara te rrezatimi elektromagnetik. Pr shembull, Pr rrezatimin luminishent vlen rregulla e Stok-
si pasoj e oksidimit t fosforit, ai ndrion; sit, sipas t cils drita fotoluminishente karakterizo-
bioluminishenca (hemoluminishenca e organizma- het me gjatsi valore m t madhe se sa drita q e sh-
ve t gjalla) paraqitet gjat rrjeshje s reaksioneve ki- kakton fotoluminishenca.
mike n organizma t gjall;
triboluminishenca krijohet gjat deformimit ose
drmimit t disa kristaleve, ashtu energjia mekanike A L
shndrrohet n rrezatim elektromagnetik;
sonoluminishenca sht e ngacmuar nga ultrazri;
radioluminishenca krijohet nn ndikimin e grimca-
ve me energji t lart, rrezet radioaktive (ky lloj lumi-
nishence sht i rndsishm gjat detektimit t rreza-
timit jonizues);
rndgenoluminishenca sht luminishenca e shkak- Fig. 1
tuar me rreze rntgenit;
foroluminishenca sht rezultat i absorbimit t rre- Si ilustrim i rregulls s Stoksit sht dhn gra-
zatimit t drits. Gjat fotoluminishencs zakonisht ku n g. 1 ku sht paraqitur intensiteti I i absorbimit
pr shqetsim shfrytzohet drita luminishente,por pa- t shiritit t spektrit (A) dhe e emetuara (L) varsisht
raqitet rrezatimi luminishent te pjesa e dukshme prej prej gjatsis valore O.
spektrit. Me fjal tjera,kur situatae dhn ndriohet Prej g. 1 shihet se maksimumi i drits luminis-
me drit me gjatsi valore t caktuar, ajo emeton drit hente L sht zhvendosur n lidhje me maksimumin A
me gjatsi valore m t madhe. t drits s absorbuar nga gjatsit valore
238
11. Fizika atomike
m t mdhaja. Nse atomi pas shqetsimit nuk kthehet direkt pra-

Rregulla e Stoksit drejtprdrejt rrjedh prej naty- pa te gjendja energjetike themelore E0, por s pari te
rs s drits s kuantit: kur subastanca e dhn do t ndonj m e lart Em, kurse pastaj n gjendjen theme-
ndriohet me drit monokromatike me frekuenc f0, lore, emetohet foton q ka m pak energji prej fotone-
ather molekuli (atom, jon) i substancs absorbon fo- ve t absorbuara, d.m.th. emetohet foton q ka freku-
ton me energji hf0 dhe kalon n gjendje shqetsuese. enc m t vogl prej t absorbuarit.
Nj pjes e energjis s absorbuar molekuli (atomi,
joni) mund t humb, duke ua dorzuar t tjerve mole-
En Eo Em Eo
kulat (atome, jone) n procese jo optike t ndryshme. f aps ! f em . (2)
Energji q ka mbetur gjat kthimit n gjendjen e shqe- h h
tsuar molekuli e emeton n form t fotonit t dri-
ts me energji hf. Nsepjesa e humbur me energji jan
shnuar me A, ather vlen: En
F F
l l
hf =hfo - A . (1) u u
o Em o
Pasi A t 0 dhe f d f o, frekuenca e drits s eme- r r
tuar sht e barabart ose m e vogl se frekuenca e o o
s s
drits ekcite. h h
Gjatsia valore, pra t drits fotoluminishente sh- e e
t e barabart ose m e madhe sedrita ekcite n n
OtOo. Prandaj, luminofort, t ndriuara me drit c
E0
c
a a
UV, ndriojn te pjesa e dukshme e spektrit.
Fosforoshenca sht luminishenca e vazhdu- Fig. 2
Fosforescencijata
Fosforescencijata
ar. Pas ndrprerjes
forescencijataFosforescencijata
Fosforescencijata s shkakut shqetsues, luminofo- Luminishenca gjen zbatim t madh te aparatet e
ri ndrion shum gjat, m shum or dhe dit. Fos- ndryshme rntgen edhe gjat inizimeve uoroshente.
forshenca vrehet te substancat kristalore t cilat qu- Spektri i luminishencs varet vetm prej struk-
hen kristalofosfore. turs s substancs. Ajo sht shfrytzuar gjat anali-
Eksperimentet tregojn se kristalete pastra prakti- zave luminishente spektrale
kristalofosfori pr caktiminspektralna
luminiscentnata e prbrjes
kristalofosfori kristalofosfori luminiscentnata
luminiscentnata
kisht kristalofosforiQ t paraqitet luiminishen-
nuk luminishojn. luminiscentnata
dhe luminiscentnataspektralna
spektralna
pastrtis s substancave.
analiza spektralna
analiza
ca, sht e nevojshme t shkatrrohet struktura krista-analizaluminishenca e disa kristalve organike (nafta-
analiza
lore. Ajo arrihet duke sjellur atome t metaleve t rn- lin, antracen, natriu jodid me prmesa t taliumit) sot
da, t quajtur aktivator. Aktivatori sjell deri te duku- shfrytzohen pr detektimin e grimcave t elektrizua-
ria e niveleve plotsuese t gjendjeve energjetike t ra dhe rrezeve J. Veti t ngjashme tregojn edhe disa
atomit- gjendje metastabile
aktivatori Em.Te ato atomimmund t tretje. Gazrat inerte nnndikimin e rrezatimit ose
aktivatori
aktivatori
mbese shum m gjat prej 10-8 s.
aktivatori grimcat e elektrizuara,gjithashtu, uminishojndhe-
Sasia emetastabilni
aktivatorit mund t jet emetastabilni
pa prllshme. prandaj shfrytzohen pr detektimin te scintilacionet
metastabilni
sostojbi metastabilni
Prbrjet e ktilla, te t cilt fosforoshenca sht e numerike.
bi sostojbi
sostojbi
kushtzuar prej pranis s aktivatorit, quhet lumino- Fluoroshenca ka zbatimt gjer n medicin. Me
for. analiz t spektrave uoroshente studiohen makro-
trupia d t uoroshon ose do t fosforoshon, varet molekulat. Materialet uoroshente shftyzohen pr
prej mekanizmit sipas t cilit atomi i shqetsuar prej ngjyrosjen uoroshente t preparateve. Ajo gjen zba-
m lart En kalon n nivelin luminofori
energjetik themelor E0. tim nkrimteknik, areologji dhe n shum deg tje-
luminofori luminofori
luminofori
Ky mekanizm skematikisht sht paraqitur n g. 2. ra t tekniks.
239
11. Fizika atomike
11.5.
11.5. SPONTANA
SPONTANA I I
STIMULIRANA
STIMULIRANA EMISIJA
EMISIJA NA
11.5.SPONTANA
11.5.
11.5. EMISIONI SPONTAN
SPONTANA I
I DHENA
I hf En Em , (1)
ZRAÊWE
ZRAÊWE
STIMULUAR
STIMULIRANA I RREZATIMIT
EMISIJA
STIMULIRANA EMISIJA NA NA
ZRAÊWE
ZRAÊWE
N nj sistem kuanto-mekanik (ai mund tjeku h sht konstanta e Plenkut. Me fjal t tjera foto-
t atom, molekul ose jon) energjia e elektroneve ni (kuanti me energji) nuk emetohet ose absorbohet n
mundt jetvetm madhsi e caktuar. Themi se ato- pjes arbitrarisht, por n porcione rreptsisht t cak-
mi si sistem kuanto-mekanikmund t gjendet vetm tuara hf.
n gjendje energjetike saktsisht t caktuar, respekti- Gjat kalimeve spontane fotonet dallohen ndrm-
vishtgjendje kuantike. jet vedi n faz, drejtme t prhapjes, n rrafshe t l-
Kut t gjith elektronet e nj atomi gjenden n kundjeve dhe n frekuenc. Themi se drita sht jo-
gjendje energjetike m t ult (themelore), themi se kohrente dhe papolarizuar.
atomi sht n gjendje ethemelore osnovna
kuantike.
osnovna kvantna
Atomet
kvantna Nn veprmin e rrezatimit elektromagnetik t jash-
sostojba
n proceset e emisionit dhe t absorbimit t drits (rre-
sostojba tm, prve absorbimit, sht iemisija.
stimulirana mundshm t realizo-
osnovna kvantna
osnovna kvantna het edhe emisioni stimulirana
i stimuluar. emisija.
zatimi elektromagnetik) mund t kalojnnga nj gjen-
sostojba
sostojba Albert Ajnshtajni, q m vitin 1917, n punt e tij
dje kuantike n tjetrn. Kalimet e tilla, m thjesht stimulirana
stimulirana emisija.
emisija.
mund tparaqiten n shembulline sistemit kuantik me teorike ka vrtetuar n mundsin pr nj lloj tjetr
dy nivele energjetike m dhe n. Energjit e ktyre ni- emisioni, emision i cili sht i stimuluar nga jashtdhe
veleve prkatsisht le t jen Em dhe En, me kt rast n t cilin mund t qrrihet deri te rrezatimi i prforcuar.
En > Em. Kalimi i stimuluar nga gjendja me energji m t
Stimuliraniot
Stimuliraniot
N nj sistem kuantiko-mekanik kalimet energjeti- madhe n gjendjen me energji m t vogl
ke t mundshme realizohen me: ( n oStimuliraniot
m ) dallohet nga kalimi spontan
Stimuliraniot
( n o m ) (g. 2).
a) ABSORBIMI b) EMISIONI SPONTAN

En En EMISIONI I STIMULUAR Nn > Nm
hf
n
hf Nn < Nm En En
hf =En - Em hf hf
Em Em
Nm hf
Fig. 1. Paraqitja skematike e absorbimit t rrezatimit dhe Em Em
emisionit spontan
Fig. 2. Emisioni i stimuluar i rrezatimit
absorbim t energjis, emisionspantan (stihik) dhe

emisioni i detyrushm ose stimulativ. Mbi atomin e dhn ve}etashm
ve}e vozbuden
t ngacmuaar le t
vozbuden
Absorbimi i energjis (g. 1a) bhetlur atomi, i bie kund ti energjis me madhsi t barabarta me
Apsorpcija ve}e vozbuden
ve}e
ndryshimin e nergjive ndrmjet vozbuden
niveleve En dhe Em
cili sht n gjendje kuantike themelore, ton
Apsorpcija
energji ga jasht, domethn, atomi absorbon ener- (hf=En-Em). Meqense atomi ndodhet n gjendje ener-
Apsorpcija
Apsorpcija gjetike, m t lart, bhet bashveprimi ndrmjet fo-
gji hf.
Emisoni spontan mund t realizohet kur elektroni tonit rns dhe atomit. Fotoni rns e stimulon atomin
Spontana q ai t kthehet n nivelin m t ult dhe n vend t ab-
kalon nga niveli energjetik m iart En n nivelinener-
Spontana
m i ult E (g. 1b), n kt rast sikurse dim
gjetikSpontana sorbimit, atomi emeton foton me energji
Spontana m hf=En-Em t barabart me fotonin rns.
emetohet fotonq sht i barabart me ndryshimin e
energjive ndrmjet dy gjendjeve.
240
Lambert-Berov-iot zako
11. Fizika atomike zakon
Lambert-Berov-iot
Lambert-Berov-iot zakon
tie se koherentni.
tie se se
tie koherentni. .
koherentni
Meqense emisionin e stimuluar mund ta t realizohet popullzimiinvers (Nn > Nm). Me fjal t
shkaktoj vetm fotoni me energji t barabart me tjera, te mjediset aktive n ligjin e Lambert-Beritnegativnapr apsorpcija
negativna apsorpcija
negativna
hf=En-Em,tash tohen dy fotone t cilt kan gjytsi e drits: koecienti i absorbcionit D ton
apsorpcija
absorbimin
valorw t barabart faz dhe drejtim t prhapjes, ata vler negative (D < 0). Mjedisi aktiv mekvantnite trashsi t generatori
kvantnite generatori
kvantnite generatori (laserite
(laserite ). ).
jan koherent. Ata mund t bashkveprojn me dy caktuar n vend ta absorbon, ndodh prforcimi i rre-
atome t tjer t ngacmuar dhe t shkaktojn dy ka- zatimit-absorbimi negativ.Emisioni stimulativ i atil-
lime t reja t stimuluara. Kshtu tohen katr fotone l i rrezatimit koherent realizohet te gjeneratort ku-
Pra{awa, zada~i
t cilt mund t shkaktojn katr kalime t reja Pra{awa,
sti- antik zada~i
t Pra{awa, zada~i
(lasert). i aktivnosti
i aktivnosti
muluara etj. Kshtuq, n kt proces numri i forone-
ve zmadhohet si ortek. Pyetje, detyra, aktivitete
Kur mjedisi material gjendet n kushte natyrore,
numri m i madh i atyre atomeve ndodhet n gjendjen 1.Me ka dallohen emisionet spontane prej emisione-
energjetike m t ult, dhe te t gjith atomet ekzistoj- ve stimulative?
n gjasa t barabarta pr kalim kuantik nga gjendja 2. ka sht popullarizimi invers sipas viveleve ener-
energjetike m e ult n gjendje energjetike m t lar- gjetike?
t (tl ngacmuar) dhe anasjelltas. 3. ka jan mjediseaktive dhe aktivator?
Pr t rtuar rrezatim koherent dh t prforcu- 4. Niveli themelor i mjedisit aktiv i prgjigjet energ-
ar, domosdo duhet q mjedisi material i dhn t sil- jis 0,04 J, ndrsa i ngacmuar 0,07J. Sa do t jet gja-
let n ate gjendje energjetike ku numri i atomeve t tsia valore e fotonit t emetuar?
ngacmuar (Nn) n njsi kohe dhe njsin e vllimit t (Prgjigje: l=623 nm)
jet m i madh nga numri i atomeve n gjendje theme-
inverzna naselenost na atomite spored nivoa- i drits gjat kali-
5. Pse nuk mund t tohet prforcim
inverzna lore
naselenost(Nm) d.m.th.,
na atomite spored
inverzna naselenost na atomite spored nivoa-nivoa- ta na energija mit npr mjedisin me popullarizim normal?
tatananaenergija
energija aktivni
aktivni Nn > Nm.
aktivni (2)
Kto gjendje u quajtn gjendje me popullzim in-

vers t atomeve sipas niveleve t energjis,ose me po- pumpawe na
pullim invers dhe mjediset e tilla quhen
pumpawe
pumpawe nanaaktive.
energetskite nivoa
energetskite nivoa
energetskite Popullzimi invers arrihet duke sjell energji nga
nivoa
jasht (rrezatime elektromagnetike, nxehtsie, kimi-
Basov Nikolaj Prohorov A
ke, elektrojonizuese etj.). Ky proces quhet Basov
pompim i Basov
Nikolaj Nikollaj
Prohorov Prohorov Aleksa- Charles
Aleksandar H.
Genadievi~ Mihajlov
Basov Nikolaj Prohorov Aleksandar
niveleve energjetike. N ktmnyr mund tGenadievi~
arrihet Genadievi
Genadievi~ Mihajlovi~ndar Mihajlovi
Mihajlovi~ Townes
q emisioni i stimuluar t jet dominant ndaj atij spon- Pr kontributin e dhn n eloktronikn kuantike m-
tan. Kjo jep mundsi pr zmadhim t shpejt t intensi- vitin 1964 mimin Nobl pr zik e ndan Xh. Tauns,
tetit t rrezatimit koherent. N. Basov dhe A. Prohorov.
Te mjediset aktive, koha mesatare e jets n gjen- M vitin 1952 N. Basov dhe A. Prohorov, dhe pavar-
dje t ngacmuar sht m e gjat se sa te mjediset me sisht na ata Xh. Tauns e kan ndrtuar gjeneratorin e
popullzim normal. Koha e jets s atomit n gjendje par kuantik molekular, si paraardhs t laseri, i cili
t ngacmuar zakonisht sht e rendit 10-8 s, ndrsa punon j r n regjioninre mikroivalve
r dhe quhet
n mjediset aktive pr disa nivele sht 10-4-10-3 s (ze MASER Mikrowave Amplification by Stimulated E
disa molekula mund t jet edhe me vite). Nivelet e Emission of Radiation (prforcimi i mikrovalve me
metastabilni
ktill t energjis quhen nivele metastabile t energ- emision t stimuluar t rrezatimit).
metastabilni
metastabilni
jis. Kjo jep mundsi
241
11. Fizika atomike
11.6. LASETT DHE ZBATIMI

11. 6. LASERI I PRIMENA n kontinualimpulsni
(laseri-He-Ne), impulsiv (i rubinit) dhe
impulsno
periodiko-impulsiv.
periodi~ni
Lasert jan gjenerator kuantik optik t valve t Spas regjionit spektral tgjenerimit lasert mund
drits monokromatike rreptsisht koherente, t tuar t punojn n regjionin infrakuq (i afrt dhe i largt),
me ndihm e emisionit t stimuluar. Me fjal t tje- t dukshm, ultravjollc dhe regjioni rntgen.
ra LASERI sht shkurtes e shkronjave t para: Li- Pr ta shpjeguar parimin e puns s laserve, m
ght Amplication by Stimalated Emission of Radiati- s pari duhet t shqyrtohetprincipot
bashkveprimi i fotone-na
na rabota
on-prforcimi i drits me emision t stimuluar t rre- ve me atomet e mjedisit aktiv. Nse atomet jan t
laserite,
zatimit. ngacmuar me fotone, frekuenca e t cilve sht e ba-
Laseri i par, i cila ka punuar n regjionin optik, rabart me frekuencn e kalimeve t mundshme nga
sht laseri i rubinit i ndrtuar m vitin 1960 nga zi- gjendja m elart kuantike n at m t ult, emetohen
kani amerikan T. Mejman. dy fotone t cilt jan koherent me fotonin rns dhe
lvizin n t njjtn kahje. Kta dy fotone n rrugn
e tyre hyjn n bashkvepri me dy atome t ngacmu-
DHNIE T ENERGJIS
ar vijues, kshtu tohen katr fotone me t njjtm ka-
hje dhe frekuenc (g. 2a). N kt mnyr, me proce-
sin e emisionit t stimuluar numri i fotoneve t krijuar
MJEDISI AKTIV multiplikohet (rritet si ortek).
PASQYR PASQYR
100% GJYSMLSHUESE
NDRIIMI IMPULSIV
Fig. 1. Skema optike e Laserit
Osnovni delovi O1 O2
Pjest themelore t do laseri jan: 1. mjedisi pu- hf
nues (mjedis aktiv) ku ekzistojn kushte pr popullzi- hf
a)
min invers t niveleve energjetike, me kt edhe kriji-
min e emisionit t stimuluar; 2. sistemin pr ngacmim hf '
,,pompim t atomeve (sistem pr krijimin e popull- MJEDISI AKTIV
PASQYR PASQYR
zimit invers n mjedisin aktiv); 3. rrezonator, i cili 100% GJYSMLSHUESE
shfrytzohet pr ndarjen e tufs s fotoneve n nj ka- O1 O2
hje t caktuar dhe formimin e tufs koherente t dri-
ts me gjatsi valore t caktuar; 4. sistemi pr ftohje.
Llojet e laserve. N praktik shfrytzohen lloje t
ndryshme t laserve.
Vidovi laseriN varsi nga mjedisi aktiv, la-
sert mund t ndahen n: laser me mjedis t ngurt, t O1 O2 b)
gazt dhe t lngt. N nj grupo t veant t laser-
ve numrohen lasert me gjysmprues.
Sipas metods s ngacmimit t atomeve, lasert
c)
me mjedis aktiv mund t jen: optik, termik, kimik,
elektrojonizues, ngacmimi me tufa elektronike me Fig. 2.Paraqitja skematike e prtimit t drits laserike
energji t lart etj.
N lidhje me prbrjen e brendshme t mjedisit Pr ta zmadhuar gjasn pr interaksionin e fotoneve
aktiv, lasert mund t ndahen n: atomik, molekular rns me atomete ngacmuara, d.m.th., t zmadhohet in-
dhe jonik, ndrsa sipas regjimit t puns tensiteti i rrezatimit laserik, domosdo duhet q inte-
raksioni t zhvillohet n hapsirne e rezonatorit op-
tik. Rezonatori optik n pr
atomski, molekularni i jonski opti~kiot rezonator.
kontinuirani
242
11. Fizika atomike
gjithsi paraqet dy pasqyra O1 dhe O2 nga t cilat njra Gjat ndriimit intensiv me impuls prej afrsisht
sht gjysmlshuese, ndrsa tjetra pasqyron 100% 0,1 ms, m tepr jone t kromit kalojn nga niveli m
(g. 1). Pasqyrat kan bosht optik t prbashkt me i ult energjetik E1 n nivelin m t lart E3 (g.4). N
mjedisin aktiv t laserit. Nse largsia ndrmjet dy nivelin energjetik E3 ata mbesin rreth 10-8 s. Madje
siprfaqeve t pasqyrave sht numr i plot i gjat- ose me emison spantan t fotonit kthehen n gjendje
sis valore t fotoneve, krijohet val e qndrueshme e themelore E1, ose kalim mme gjasa m t mdha nga
cila pas pasqyrimit shumsh nga pasqyrat ka drejti- pa emision E3oE2, t drits n E2. Me kt rast tepri-
min e boshtit t mjedisit aktiv. ca e energjis e cila sht energji nxehtsie i dorzo-
Nj pjes e ortekut t fotoneve del nga pasqyra het rrjets kristalore t rubinit.
gjysmlshuese (g. 2b), ndrsa nj pjes reektohet N kt mnyr numri m i madh i joneve t
dhekthehet n mjedisin aktiv. Kur ortekui fotoneve ngacmuara t kromit do t ndodhen n gjendjen me-
do t arrij deri te pasqyra O1, kthehet si tuf paralele tastabile (przgript) E2. Koha mesatare e jets s ato-
kah pasqyra O2, gjat si cils intensiteti i tufs dalse meve t kromit n kt gjendje sht 10-3, ecila sht
zmadhohet (g,]. 2c). Ky proces i multiplikiit t foto- pr 105 her m e madhe nga koha e jets E3. Pr kt
nece zhvillohet n t njjtn mnyr dhe m tutje pr- interval kohor n mjedisin aktiv realizohet popullzimi
deris nuk tohet fuqi maksimale e rrezatimit. invers i atomeve.
Laseri i rubinit (g. 3). Mjedisi aktiv te laseri E3
me rubin sht kristali articial i rubiit (Al2O3), i cili
prmban przierje laser
Cr2O3, me 0,5%.Me fjal t tjera, KALIMI
Rubinski
Rubinski laser
Rubinski laser .. . JOEMETUS
n rrjetn kristalore disa atome t Al jan zvndsuar
me jone trevalente t kromit. Nn E2
Kristali i rubinit prpunohet n form t cilindrit
absorbimi i
Nn> Nm
me baza rreptsisht paralele dhe t argjentuara, normal
drits
560 nm KALIMI
O1 O2 EMETUES
trupi punues gypi i ksenonit
sistemi i Nm E1
ftohjes pasqyra
O1 694,3 nm O 2 692,9 nm
drit Fig. 4. Kalimi energjetik i joneve t kromit n
laserike kristalin e rubinit
do foton me energji hf = E2-E1 i krjuar gjat ka-

limit spontan nga gjendja metastabile E2 n gjendjen
Fig. 3. Laseri i rubinit
themelore E1, n rrugn e tyre mund t shkaktoj kalim
t stimuluar nga gjendja E2 n gjendjen themelore E1
n boshtin, ashtu q largsit e tyre prcaktojn gjat- me emision t nj fotoni t ri me t njjtn energji hf.
sin e rezonatorit optik. Ngy kto dy fotone secili mund t shkaktoj kalim t
Popullzimi invers te laseri i rubinit arrihet me stimuluar t till t t njjt. Pr t siguruar krijimin
llamb ksenoni (lesh llamb) (g. 3), e cila sht e e ortekut t fotoneve mjafton vetm nj foton t ket
mbshtjellur rreth kristalit. Energjia e fotoneve t kse- drejtimin pr s gjati boshtit t rezonatorit. Fotonet q
nonit i prgjigjet energjis gjat kalimit t joneve t kan drejtim tjetr absorbues ose dalin nga mjesisi ak-
kromit nga gjendja themelore n at t ngacmuar. tiv. Gjat kalimit t stimuluar, meq E2 ka struktur t
prbr, emetohet drit me dy gjatsi valore tafrta.
243
11. Fizika atomike
ks dhe Hns dhe trupa t tjer qiellor. Aeroplanet

bashkohor kan zhiroskopa laserik pr mbajtur kahjen
e lvizjes.Lasert shfrytzohen edhe n fuzionin nuk-
lear.
Rrezatimi laserik me vetit e prmendura ka mun-
dsuar zhvillimin e metodave t reja pr matje preci-
ze (trashsis, temperaturs,treguesit tprthyerjes) t
cilt pr baz e kan interferencn dhe difraksionin e
rrezatimit me koherenc t lart.
Drita laserike, pr shkak t koherencs s mad-
Holografijata
Holografijata
Holografijata
he sht m e prshtatshme pr bartjen e informatave
prej radiovalve. Drita laserike zbatohet n interfero-
Osnovnite svojstva metrin holograke.
Osnovnite
Osnovnite svojstva
svojstva na na
na laserskata
laserskata svet-
svet-
laserskata svet-
lina, Fig. 5. Zbatimi :i drits laserike pr Holograa sht metod pr timin e shemblli-
lina,
lina, : :
pr prpunimin e metaleve mit hapsinor t trupit, i cili bazohet n interferencn
dhe difraksionin e drits. Me kt rast shkruhet ampli-
Vetit themelore t drits laserike jan kohern- tuda, frekuenca dhe faza e valve t drits. Holograa
c kohore dhe hapsinore, njngjyrsi t lart, diver- mundson njkohsisht t shkruarit e numrit t madh
gjenc t vogl, intensitet t madh, fokusin t leht n t informatave nt njjtin hologram. T shkruarit ho-
siprfaqe r vogla. Kto kan gjetur zbatim t madh lografk t informatave prve n informatik, ka zba-
n shkenc dhe teknik. tim n shum fusha shkencore, pr shembull, n dia-
Drita laserike, pr shkak t koherencs s mad- gnostiknmedicinale pr t shkruarit tredimensional
he, sht e prshtatshme pr modulimine radiovalve. t fotogras, te mikroskopia holograke etj.
Meqense drita laserike ka milona her frekuenc m Pra{awa
Pra{awa i zada~i
i zada~i
t madhe nga radiovalt, prandaj sht i madh edhe
Pra{awa i zada~i
Pyetje dhe detyra
numri i informatave (tone dhe gur) q transmetojn.
Ekzistojn m shum kanale dritpruese (kabllo op- 1. Cilat jan pjest themelore t laserit?
tik npr t ciln tufa laserike e drits prhapet pa ab- 2. ka sht puna e mjedisit (mjedisi aktiv)?
sorbim). Drita laserike zbatohet n teknikn kompju- 3. ka sht sistemi i krijimit t popullizimit invers?
terike (lexues laserik, printera etj.). 4. ka sht rezonator optik?
Fuqia e madhe dhe koncentrimi i tufs laserike n 5. far lloje t laserve ka dhe si funksionon lase-
siprfaqe t vogl shfrytzohet n industri pr prpu- rit i rubinit?
nimin m t mir dhe gdhendje t metaleve q kan
pik t lart t shkrirjes (elja e mikrohapjeve, pr Pr t msuar m shum, hapni internetin dhe
mikrosaldim). Mundsia e drits laserike t fokusohet ZaZa
krkoni:da da
Za da
nu~ite
nu~ite pove}e,
pove}e,
nu~ite
otvorete
otvorete
pove}e,
internet
internet
otvorete internet
n siprfaqe t vogla (mikropika), n medicin shfry- i ipobarajte
pobarajte
i pobarajte
tzohet si thik kirurgjike gjat opracioneve precize 1. http//dir.yahoo.cim/Science/Physics/Lasers/
mokrokirirgjike (operacioni i syrit). Pr shkak t koa- 2. http//www.spie.org/gateway.html
gullimit t proteinave, ent e gjakut nuk gjakosen. La- 3. Shnim optik t informatave dhe prtimi i
sert me fuqi t vogl (He-Ne lasert) mund ti zvn- CD http://www.n-t.org/ri/br/rf05.htm
p g
dsojn gjilprat pr akupunktur. 4.www.howstuffworks.com;
Me laser shmangen tumore t ndryshme. Pr ql- www.howstuffworks.com; www.howstuffworks.com.
lime terapeutike shfrytzohen pr mbylljen e shpej- 5. www.eyemdlink.com, www.
t t plagve. aerospace-technology.com
Me lasert mund t maten sakt largsit t mdha,
si pr shembull t satelitve ose largsia ndrmjet To-
244
12. 1. STRUKTURA NA
12. 1. STRUKTURA NA
TRUKTURA NA 12. Fizika nukleare.
ATOMSKOTO JADRO Biozika radioaktive
STRUKTURA NA ATOMSKOTO JADRO
SKOTO JADRO 12. 1. STRUKTURA
12. NA
12.1.1.STRUKTURA
MSKOTO
12. 1. JADRO
STRUKTURA12. 1.NA
STRUKTURA NA NA
STRUKTURA NA
. STRUKTURA ATOMSKOTO
NA ATOMSKOTO
ATOMSKOTOJADRO JADRO
ATOMSKOTO ATOMSKOTO
JADRO JADROJADRO dhe tepr se 700 brthama jostabile (natyror dhe t
OMSKOTO JADRO 12.12. 1. STRUKTURA
1. STRUKTURA NAE
BRTHAS S ATOMIT
ATOMSKOTO JADRO tuar articialisht). Deri m sot jan t njohur 118 le-
mente numri i t cilve lviz nga Z=1 deri Z=118.
Brthama e atomit sht pjes qendrore e atomit.
nukleoni
nukleoni
N t sht e prqndruar sasia e elektricitetit pozitiv.
leoni
kleoni Sot me siguri dihet se brthama e atomot prbhet prej
nukleoni nukleoni
nukleoni protoneve dhe nukleoni
nukleoni neutroneve t cilt menj emr t pr-
ukleoni bashkt quhen nukleone.
Protoni (p)nukleoni
ka ngarkes pozitive, t barabart me
ngarkesn e elektronit. Neutroni (n) sht grimc ne-
utrale. Sipas ksaj, vetm protpnet kontribuojn pr
1 2 3
sasin e elektricitetit t brthams. 1H 1H 1H
Brthama e atomt karakterizohet me ngarkes
NEUTRONE PROTONE
elektrike:
atomskiot broj Fig. 1. Izotopet e hidrogjenitizotopi
Q = Ze, (1)
atomskiot broj izotopi
atomskiot broj izotopi
redniot izotopi
broj Brthamat me numr t njjt atomik Z, ndrsa me
atomskiot broj
ku me e sht shnuaratomskiot
atomskiot ngarkesa
broj elektrike elementare.
redniot broj izotopi izotopi
atomskiot atomskiot
broj broj
broj numr
izotopi mase Aizotopi
t ndryshm
izotopi(me numr t ndryshm
dniot broj Z quhet
atomskiot numr
broj atomik i brthams s atomit, i bara-
izotopi neutronesh N=A-Z)quhen izotope.Numri m i madh i
redniotatomskiot
broj broj
bart me numrin
redniot broj e protoneve. Numri Z prputhet me
redniot
redniot broj
broj
atomskiot broj elementeve paraqiten si lloje
izotopi t izitopeve stabile. Pr
redniot
redniot numrinredniot
broj broj rendor tbroj
elementit n sistemin periodik t shembull, hidrogjeni d (Z=1) paraqitet n tre lloje izo-
Mendelevit. Meqense
redniotatomibrojsi trsi sht elektro- topesh (g. 1); 11 H
neutral,numri rendor njkohsishtmasene broj.
prcakton edhe - protiumi (Z=1, N=0), 2 H deuteriumi (Z=1, N=1)
1
numrin e elektroneve. masen broj. 3
n broj. 1 H - triciumi (Z=1, N=2), Plumbi ka tre izotope stabile
Numri i prgjithshm i nukleoneve A n brtha-
sen broj. masen broj.masen
206
Pb, 207 Pb dhe 208 Pb , uraniumi ka m tepr
mn emasen
atomit quhet numr
broj. mase. Numri i mass s 233
masen
broj. broj. izotope U , 235 U , 238 U . (kto izotope jan m
asenmasen
broj. broj. elementit paraqet shumn e numrit t protoneve Z dhe t prfaqsuar n uraniumin natyror).
numrit t neutroneve N n brthamn e elementit t
masen broj. Brthamat q kan numr mase t njjt n t ci- izobar
caktuar, d.m.th., lt u takojn elementeve t ndryshm quhen izobare. iz
izobari
Brthamat e izobareve jan t ndrtuar prej numrit t
A=N+Z (2) izobari izobari t izobari
njjt nukleonesh, por kan shprndarje
izobari ndryshme
izobari
izobari
Brthama shnohet e t njjat simbole sikurse edhe t protoneve dhe neutroneve.
izobari
atomi neutral. Pr shembull, simboli Edinica za masa vo nuklearnata izobari fizika
Njsia pr mas nEdinica za masa vo nuklearnata fizi
zikn brthamore
Edinica A za masa vo nuklearnata fizika
ZX
Edinica za masa voEdinica
nuklearnata fizika
za masa
Masa
Edinica
Edinica vozanuklearnata
sht madhsi
zamasa
masavo fizika
karakteristike
vonuklearnata
nuklearnatae brthams
fizika
fizika atomi-
Edinica za masa Edinica
vo za masa
nuklearnata vo nuklearnata
fizika fizika
tregon se bhetfjal pr atom meza
Edinica numr
masarendor Z dhe ke. Prshka
vo nuklearnata fizika t masa t vogla t brthamave dhe grim-
numr mase A. Kshtu, pr shembull, kur shkruaj- Edinica cave, masatetyre
za masanuk vo
sht e prshtatshmefizika
nuklearnata t shprehen
m 73 Li , tregon se brthama e litiumit ka numr ren- sikurse sht e zakonshme, n gram ose kilogram.
dor 3 dhe numr mase 7. Kjo brtham sht e prbr N zikn atomike dhe brthamore masat e grimca-
unificiranata edinica za ato
prej gjithsej 7 nukleonesh, prej t cilve 3 jan proto- ve dhe brthamave masa me njsiunificiranata
skashprehen e unikuar pr edinica za
neddhe 4 neutrone. Po ashtu unificiranata edinica masnzaatomike
atom- e cila ska masame u. Ajo sht e bara-
shnohet
238 ska masa unificiranata edinica za atom-
unificiranata edinica za atom-
92 U
simbolizonska
brthamm
masa e elementit uranium bart me 1/12 eunificiranata
mass s atomit
unificiranata
unificiranata edinica tedinica
izotopit
edinica tzabarabar-
za atom- zaatom-
atom-
unificiranata
ska masa 12 edinica za atom-
i cili prmban 238 nukleone, nga t cilt 92 janska
unificiranatapro- t
ska C
masa
edinica
masa ska pr
masa t
za cilin
atom-masa sht e barabart me 12 njsi t
ska masa
tone. ska masa unificiranata edinica za atom-
N natyr ekziston nj numr i madh brthamash ska masa
atomike. Jan t njohur rreth 280 brthamastabile
245
12. Fizika nukleare. Biozika radioaktive
unikuara pr masn atomike: 1 Nm 2

k 9 10 9
12 Golemina na atomskoto jadro 27
nam(atomskoto 1,660538 10 kg 4SH o C2 e 1,60219 10 19 C .
Golemina
Golemina 6 C) 12,000 u ; 1 ujadro
jadro
na atomskoto
Prandaj largsia m e vogl deri te cila mund t afro-
Golemina
Golemina na
na atomskoto
atomskoto jadro
jadro het grimca D deri te brthama e atomit sht
Madhsia
Goleminae brthams
Golemina
Golemina
Golemina na na
na s atomit
atomskoto
na jadro
atomskoto
atomskoto
atomskoto jadro
jadro
jadro
1 4eZe
R
Brthama si edhe t gjitha grimcat kuantike, pr 4SH o mv 2
t cilat vlejn ligjet kuanto mekanike, nuk kan ku
rreptsisht t caktuar, ashtu q nuk sht thjesht t fu- 4 79 (1.6022 1019 ) 2
tet kuptimi rreze e brthams. R 9 109 m
Informatat e para pr madhsin e brthams ato- 4 1,66 10 27 4 1014
mike rrjedhin nga E, Radhrford, i cili i analizoi ek- R | 27,5 1015 m 10 15 m 1 fm
sperimentet e Gajgerit dhe Marzdenit. Domethn, ai
e studioj shprndarjen e grimcave D n folit e hol-
la metalike (ari oseplatini) dhe prfundoi se pjesa m
e madhe e mass s atomit sht e prqndruar n
D &
brtham. v
Largsia minimale deri ku grimca D , n ekspe-
rimentin e Radhrfordit, mund ti afrohet brthams Qo 2e
atomike, respektivisht pr rreze t brthams. Duke Q Ze
njohur ligjin e Kulonit pr bashkveprim t dy grim-
cave t elektrizuara pozitivisht,largsia minimale deri Fig. 2
ku grimcat D mund m s teprmi ti afrohet brtha-
ms sht gjat goditjes ballore (g.2). Kjo e dhn tregon dimesionet lineare t brtha-
IMER 1. PRIMER 1. ms nuk jan m t mdha se 10-14m. Nse merret se
PRIMER 1.
SHEMBULLI 1. T caktohet largsia m e vogl rrezja e atomit sht madhsi e rendit 0,05-0,1 nm, ky
PRIMER
PRIMER
deri ku 1.
PRIMER
PRIMER
PRIMER 1. D mund ti afrohet brthams atomi-
1.
grimca
1. sht nj vrtetim i bindshm t kuptimeve t Radhr-
PRIMER 1.1.
ke (Z=79). Grimcat D q n kt rast shfrytzohen fordit se brthama e atomit prfshinnj pjes t vogl
jan tuar ngar izotopet
d radiaktive natyrore dhe kan t pakrasueshme n krahasim me vllimin q e ka ato-
energji E=7,7 MeV = 1,210-12 J mi si trsi.
J (ose shpejtsi v=2.107m/s). Masa e grimcs D Dendsia e brthams s atomit nukvaret prej
sht m numrit t nukleoneve te brthama. Dendsia mesatare e
D4 u 4 1,6605655 10 27 kg
materies sht e barabart me t gjitha brthamat dhe
Re{enie. sht 2.1017 kg/m3. Ajo sht shum e madhe
Re{enie. Zgjidhje. Prkujtohu se energjia potenciale e grim-
{enie.
cs me ngarkes Q0 (n kt rast grimca D 2e) prej
burimit t mbushjes pikash Q (brthama-
Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
1 Q Qo
Ze) sht E p . N largsi R, gji-
4SH o R
JADRO
th energjia kinetike e grimcave D kalon n energ-
ji potenciale t asaj grimce n fush elektrostatike t
brthams-shenja d.m.th.,
15
~10 - m = 1fm
2
mv 1 2eZe
2 4SH o R
-10
~10 m = 0,1nm
Fig. 3.Modeli i brthams s atomit
246
12. 2. FORCAT BRTHAMORE pozuar se bashkveprimi ndrmjet dy nukleoneve du-

het t bart ndonj grimc q do t ishte kuant i fushs
Brthama atomike paraqet sistem kuanto mekani- brthamore.Kjo grimc e atill sht zbuluar m vi-
ke relativisht stabil t protoneve dhe neutroneve. Sta- tin 1947 nga Sesil Pauel dhe sht quajtur S mezon
biliteti relativ i brthams dshmon se ndrmjet nuk- ose pion. Por, pr fat t keq teori e ktij tipi nuk sh-
leoneve, q hyjn n prbrjen e brthams s atomit, t ndrtuar. Nmesin e viteve gjashtdhjet t shekul-
veprojn forcat specike tp cilat i mbisundojn for- lit XX gradualisht sht kristalizuar kuptimi pr struk-
cat dbuese. Ata quhen forca brthamore (nukleare). turn kuark t nukleoneve.
Forcat brthamore, bjn pjes n t ashtuquajtu- Modelet pr brthamn atomike. Me qllim q
ra, bashkveprim i fuqishm, edhe ajo m intensive t prshkruhen vetit e brthamave atomike dhe reak-
bashkvepruese n natyr. Atajan forca trheqse, sioneve brthamore n t cilat ata marrin pjes, deri
por nuk kan natyr elektrike. Ata kan karakteristi- tani jan krijuar m tepr modele pr brtamat atomi-
ka t veanta: ke. T till jan, pr shembull, modeli i piks, modeli
1.forcat brthamore jan forca me cak t shkur- shtresor, modeli i grimcs D etj.
tr dhejan ekase vetm pr nukleonet fqinje t afrt. Studii nprmjet modeleve t ndryshme t brtha-
Rrezja e veprimit t forcave numkleare sht madhsi mave atomike bhen pr shkak t njohjes s pjesris-
e rendit aq sa sht vet brthama (2,2.10-15 m). hme t forcave brthamore dhe mos ekzistimi i nj
Me zmadhimin e largsis ndrmjet nukleoneve, teorie t plot ekzakte pr paraqitjen e strukturs s
veprimi i ktyreforcave bie dhe ajo n varsi ekspo- brthams atomike dhe radhitja e nukleoneve n t.
nenciale. Mesartarisht, forcat brthamore jan me qin- Asnj nga modlet e deritanishme nuk sht n gjn-
dra her m t forta nga ato elektromagnetike t cilat dje, nga t gjitha aspektet, komplet ti prshkruaj ve-
e sigurjn ekzistimin e atomeve dhe molekulave.Ato tit e brthamave atomike dhe reaksioneve nukleare.
nuk veprojn ndrmjet elektroneve t atomit. T gjith nga modelet paraqesin nj numr t caktu-
2. forcat brthamore kan veti t ngopjes, d.m.th. ar veti t brthams dhe pjesve prbrse t tij,ash-
do nukleon n vet brthamn bashkvepron vetm tu q gura e trsishme pr brthamn mund t -
me nukleonet e afrt pran tij. Ndrsa aspak nuk ve- tohet me zbatimin e m shum modeleve. Pr shem-
projn n nukleonet jasht brthams. bull, me modelin e piks me sukses shpjegohet sio-
3. forcat brthamore jan qendrore-sikurse jan ni i brthamave t rnda. Me ndihmn e modelit t pi-
pr shembull, forcat e graviotacionit dhe elektrike. ks mund t shpjegohet dendsia e brthams atomi-
4. forcat brthamore jan t pavarra nga ngar- ke. Si rezulatt i ngopjes s forcave brthamore, nuk-
kesat elektrike t nukleoneve t bashkveprojn. Pr leoni n brtham jan t radhitur njtrajtsisht, pran-
shkak t ekzistimit t t dy llojeve nukleonesh, n for- daj dendsia e brthams sht homogjene, prve n
cat brthamore nuk ndikon ngarkesa elektrike dhe ata siprfaqen e brthams.
jan t njjta ndrmjet dy neutroneve, ndrmjet dy Sipas modelit shtresor, brthama me 2, 8, 20, 28,
protoneve dhe ndrmjet neutronit dhe protonit. Pran- 50, 82 dhe 126 (126 sht vetm pr neutronet) proto-
daj, kto grimca jan t njohura me emr t prbash- ne ose neutrone kan shtresa t plotsuara. Ngjashm
kt nukleone.Karakteri i ndrlikuar i forcave brtha- sikurse jan atomet m stabil me shtresa t plotsua-
more nuk mndson q ata t paraqiten me barazime t ra, ashtu shpjegohet edhe stabiliteti i ktyre brthama-
njjta matematikore sikurse sht rasti me forcat gra- ve (brthama magjike).
vitacionale dhe elektromagnetike.
Si sht natyra e forcave brthamore? Pyetje dhe detyra
Fizikani japonez H. Jukava m vitin 1935 ka su 1. ka sht numr mase, numr rendor?
2. ka sht izotop,por ka izoba?
3. Prkuzo njsin e unikuar pr masnatomike?
4. Sa sht rrezja e brthams atomike?
5. Sa sht dendsiae brthams atomike?
6. ka jan forcat brthamore?
247
12.3. 12.3. ENERGIJA
ENERGIJA NA NA SVRZUVAWE
SVRZUVAWE
12.3. ENERGIJA NA SVRZUVAWE
NA NA ATOMSKOTO
ATOMSKOTO JADRO
12.JADRO
Fizika
JADRO nukleare. Biozika radioaktive
12.3. NA ATOMSKOTO
ENERGIJA NA SVRZUVAWE
12.3.NA ATOMSKOTO
ENERGIJA JADRO
NA SVRZUVAWE
NA ATOMSKOTO JADRO
12. 3. ENERGJIA E LIDHJES A ekziston ndonj lidhje ndrmjet defektit t mass 'm
S BRTHAMS ATOMIKE dhe energjis s lidhjes s brthams?
Pr ta kuptuarshkakun pr defektin e mass duhet
Brthama atomike, sikurse dim, sht ndrtuar t dihet lidhja ndrmjet mass dhe energjis s njtru-
prej protoneve dhe neutroneve ndrmjte t cilve ve- pi. Ajo shtdhn ngaAjshtajn m vitin 1905. Formu-
projn forca brthamore. Pr ta nadr la e ekuivalencs s mass m dhe energjis shpehet:
energijaenergija
nana nanj
svrzuvawe
brtham na
svrzuvawe
nana
me jadroto
nukleone t bashkuara ( n
energija protone dhe neutro-
svrzuvawe
jadroto
ne t pavarura) duhet energija
t prballohen E = mc2 (3)
jadroto na svrzuvawembaj-
forcat q i na
n nukleonet bashkarisht.
jadroto Kjo mund
energija na tsvrzuvawe
arrihet duhena
u
dhn sasi energjie t caktuar. Kur sistemi nga gjendja kur nukleonet kan qen t
jadroto
Energjia e cila sht e nevojshme q ti jepet pavarura, kalon n gjendje n t ciln nukleonet for-
brthams pr ti ndar nukleonet e bashkuara n t bashkveprojn, energjia e sistemit ndryshohet.
nkleone t lira, quhet energji e lidhjes s brthams. Ndryshimi ienergjis sht: 'E = 'mc2
Sa sht ajoenergji? Q ti prgjijemi ksaj py- Energjia e lidhjes s brtams tash mund t pr-
etje do t priqemi, n llim ti prgjigjemi pyetjes: caktohet si energji e cila lirohet gjat fromimit t
sa sht masa e brthams atomike, nse ajo sht e brthams nga nukleonet e pavarura:
ndrtuar nga Z protone dhe N=A-Z neutrone.
'E 'm c 2 [ Zm p Nmn m j ] c 2 . (4)
Nse masa n prehje e neutronit t lir sht mn,
kurse e protonit mp, ather do t duhej masa e brtha- PRIMER 1.
PRIMER 1. 1. 1. Sa energji lirohet gjat sintezs s
ms atomike mb t jet Zmp+Nmb. Por, matjet m pre- SHEMBULLI
PRIMER
deutronit
cize t mass n prehje t brthams atomike, si tr- PRIMER 1. (brtham e atomit t deuterumit) t prbr
si tregojn se ajo gjithon sht m e vogl nga shu- prej nj protoni
PRIMER 1. dhe nj neutroni? Masa e deutronit
ma e masave t nukleoneve t lira q hyjn n prbr- sht 2,013553 u.
jen e brthams. Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
Zgjidhje.Nse masa e protonit sht mp=1,007276 u,
mb < Zmp+ Nmp. (1) kurse masa
Re{enie. e neutronit mn=1,008665 u, shuma e tyre
sht:
Re{enie.
mp+mn = 2,015941 u.
2 m p 2 mn ! m ( 42 He)
Me ktrast, pr defektin e mass tohet
2
'm = ( m p + mn ) m ( 1 H)
2 p 2n ( 42 He) = 2,015 941 u 2,013 553 u = 0,002388 u
Fig. 1. Ilustrim i defektit te brthama e Energjia e lidhjes s brthams s deuteriumit sht:
atomit t heliumit
'E ='m c2= (0,002388 u) (931,49 MeV/u)
Gjat formimit t brthams, nj pjes e mass s
'E = 2,224 MeV
nukleoneve q e ndrtojn brthamn shndrrohen defekt n na
energji. Ajo na
pjese defekt
mass, e cila si lloj energjienaliro-
defekt na Kjo energji q lirohet gjatformimit t brthams sh-
masata masata
nanajadroto jadroto prndahet ndrmjet brthams s posa lluar t deute-
het gjat
masata formimit
jadrotot brtams atomike, defekt
quhet defekti
na
i massna brtams dhe sht dhn me:defekt na
s jadroto riumit dhe fotonit J q me kt rast emetohet.
masata
masata na jadroto
'm [ Zm p ( A Z ) mn ] m j ( A, Z ) . (2)
248
Pr krahasim do t shnojm se energjia e lidhjes Pr brthamat pr t cilat A < 12 energjia speci-

s elektroneve n atomin e hodrogjenit (potencial jo- ke e lidhjes ka vlera t vogla,ndrsa madje me rrit-
nizues) sht prafrsisht 13,6 eV, q do t thot 106 jen e numrit t mass , gradualisht ajo zmadhohet. Pr
her me vogl nga ajo e brthams s deuteriumit. shembull, brthama e deteriumit ka energji specike
Kjo lidhje e fort shpie n prfundim se forcat brtha- m t vogl 1,11 MeV, ndrsa vler maksimale prej
more jan shum intensive. 8,8 MeV e arrin brthamat e mesit t sistemit peri-
odik (ajo sht zon e brthamave stabile).
N zikn brthamore stabiliteti i nj brthame
specifi~- sh- Te brthamat me numr mase t madh energjia
prehet me energjin e lidhjes
nata energija na svrzuvawe s nj nukleoni tbrtha- speci ke e lidhjes bie deri 7,4 MeV, ashu q brthama
ms. Ajo sht energjia specike e lidhjes Especifi~-
sp
. Pr kt me numr mase 208 sht brtham stabile e fundit.
nata energija
qllim e na
energjiaspecifi~- 'E pjestohet me numrin
svrzuvawe
lidhjes e T
specifi~-
specifi~- gjitha brthamat me A > 208 sponatnisht (vetvetiu)
mass
nergija na svrzuvawe A,
nata i cili sht
nata energija
energija na i barabart me
na svrzuvawe
svrzuvawe numrin e nukle- zbrthehen. Me fjal t tjera, n natyr nuk ekzistojn
oneve n brtham. brthama stabile me Z > 83.
'E Nga fakti se graku i energjis specike t lidhjes

E sp . (5)
A ka maksimum, del se energjia lirohet n ata reaksio-
ne brthamore te t cilat energjia specike e lidhjes s
produkteve treaksioneve sht m e madhe nga ener-
gjia specike e lidhjes s brthamave llestare.
Energjia specike e lidhjes jep informata pr sta-
bilitetin e brthamave atomike, sa sht ajo m e mad-
he aq sht brthama m stabile.
Ky kusht i prgjithshm mund t plotsohet n dy
mnyra: ose duke coptuar brthamat masive nga fun-
Esp MeV 56 56
di i sistemit periodik n brthama m t lehta, ose gja-
Fe Cu t sintezsPRA[AWA
s brthamave nga I ZADAÎ
llimi i sistemit peri-
8 16
O odik n brthama m t rnda.
PRA[AWA I ZADAÎ
159
Th
238
PRA[AWA I ZADAÎ
6 12
U PRA[AWA
PRA[AWA
PYETJE IIZADAÎ
ZADAÎ
DHE DETYRA
C
4
6
Li 1.T caktohet energjia specike e lidhjes s grimcave
D, nse jan dhn:
2 m(11 H) 1.007825 u , mn 1,008 665 u
4
2
H m ( 2 He
) = 4,001523 u
(Prgj.28,3/4 MeV=7,1
. MeV).
20 60 100 140 180 220 A 2. Nse masa e protonit dhe neutroni jan t njohura,
Fig. 2. Energjia specike e lidhjes n varsi nga . e lidhjes. pr brtha-
t prcaktuara energjia specike
numri i mass A mn e 126 C . Masa e saj sht . ..
. m(126 C) 12,000 u . .
Varsia e energjis specike t lidhjes Esp nga
(Prgj. 7,7 MeV)
numri i mass A sht paraqitur n gurn 2.Nga ener-
3.ka sht defet i mass s brthams?
gjia specike tbrthamave t njohura mund t nxir-
4. ka sht energjia e lidhjes s brthams?
ren kto prfundime:
5. ka sht energjia specike e lidhjes dhe si sht
varsia prej numrit mas A?
6. Pse gjat sionit dhe fusionit lirohet energji?
249
12.4. PRIRODNA RADIOAKTIVNOST
.4. PRIRODNA
12.4.12.4.
RADIOAKTIVNOST
PRIRODNA
PRIRODNA 12. Fizika nukleare. Biozika radioaktive
RADIOAKTIVNOST
12.4.RADIOAKTIVNOST
PRIRODNA
12.4. RADIOAKTIVNOST
PRIRODNA RADIOAKTIVNOST
12.4.PRIRODNA
12.4. RADIOAKTIVITETI NATYROR
RADIOAKTIVNOST Elementet radioaktive natyrore, numri rensor i t ci-
lit sht Z 83,, kryesisht, jan grupuar n tre famil-
Radioaktiviteti sht proces spontan ku brthama je radioaktive. 1,fFamilja e uraniumit llon me izoto-
atomike, duke emetuar nj ose m shumgrimca ose- pin e uraniumit 238
92 U . Pas zbrthimit D206
j ose E, famil-
kuante t rrezatimit elektromagnetik, kalon ntjetr ja mbaron me izotopin stabil t plumbit 82 Pb ; 2. Fa-
brtham. milje e toriumit llon me toriumin 23290Th ,kurse mba-
Radioaktivteti natyror sht zbuluar prej Anri Be- ron me izotopin stabil t plumbit 208 Pb ; 3. Familja e
82
kerel m vitin 1896. Ai duke studiuar luminishencn, aktiniumit llon me 235 U mbaron me izotopin e tre-
zbuloi se uraniumi dhe bashkdyzimet e tij spontanis- t t plumbit 207 Pb . 92
82
ht emetojn rrezatim natyra e t cilit deri m ather Elementet radioaktive natyrore gjat zbrthimit t
ishte e panjohur. tyr nuk kalojn direkt n elemente stabile. Gjat k-
Rrezatimi prve luminishencs shkakton jonizi- tij procesi duke kaluar me period m t gjat t gjy-
min e mjedisit ku kalon; vepron n fotopllakat; leht smezbrthimit, pas nj vargu t zbrthimit t D ose E,
bin npr pllaka metalike tholla, ka deprtushmri si produkt i fundit i zbrthimit (joradioaktiv).
t madhr, tregon veprim biologjik dhe kimik. Pr dallim prej izotopeve radioaktive natyrore te
Hulumtimet e mvonshme tregojn se rrezatimi t cilt emisioni i rrezatimit alfa, beta ose gama, sh-
radioaktiv nuk sht e njllojt.Q t msohet rre- t e ngadalshme, te elementet radioaktive articiale t
zatimi radioaktiv natyror prcillet qndrimi i tij n prodhuara emisioni i ktyre rezatimeve sht i indu-
fushn e tij elektrike t fort (g. 1) ose fusha mag- kuar. Ndrmjet radioaktivitetit natyror dhe articial
netike. Pr shembull, nse prejkutis s plumbit C, nuk ka kurrfar ndryshimi parimor. Prandaj vetit e
n t cilin sht vendosur preparat radioaktiv (RaBr2) izotopeve radioaktive jan t pavarura pre mnyrs n
del tuf engusht e rrezatimit radiaktiv. Kur tufa ka- t ciln ata jan tuar.
lon npr fushn homogjene elektrike dhe magnetike,
te pllaka fotograke FP tohen tre gjurma. Dometh- Vetit e rrezeve alfa, beta, gama
n, tufa paraprake ndahet n tre komponenta: 1) rre- Svojstva na alfa, beta i gama-zracite
zet D, q paraqet prrue t grimcave pozitive t cilat Svojstva na alfa, beta i gama-zracite
1. Radhrford dhe Roids n vitin 1908 n m-
dobt mnjanohen n fushn elektrike ose magnetike; nyr
Svojstva na alfa, beta
Svojstva
Svojstva
i gama-zracite
eksperimentale kan
naSvojstva
na alfa,alfa, konstatuar
betabeta
i i se grimcat
gama-zracite
gama-zracite a i gama-zracite
2) rrezatimi E, q paraqet prrue t grimcave negative jan brthama t atomit na alfa,
Svojstva beta
na i gama-zracite
alfa, beta
Svojstva
t heliumit, respektivisht ato na alfa, beta i
t cilat fuqishm mnjanohen n fushn, dhe 3) rrezet jan atome t heliumit dysh pozitivisht t jonizua-
Svojstva na alfa, beta i gama-zracite
J, pjes e tufs e vila nuk e ndron kahjen llestare pas ra. Jostabiliteti nga zbrthimi D tregojn brthamat e
veprimit t fushs. Svojstva na alfa, beta i gama-zracite
rnda me numr mase A >210. Prve asaj, edhe disa
brthama m t lehta spotanisht emitojn grimca D.
FP Ato jan, si prshembull, elementet kalium, rubu-
E J D dium, samarium etj.
Gjat rrezatimit D, prve ndryshimeve energje-
tike, brthama nnshtrohet ndryshimeve strukturale.
Numri atomik Z e brthams zvoglohet pr dy nj-
si, kurse numri mas A pr 4 njsi. Kjo mund t tre-
E1 E2 gohet me :
C A A 4 4
Z X o Z 2Y 2 He +Q , (1)
Pb RaBr2
4
Fig. 1 ku me 2 He sht grimc D- ajo sht brthama e he-
liumit e prbr prej dy protoneve dhe dy neotroneve,
A A 4
me Z X sht shnuar brthama llestare, Z 2Y me
sht shnuar brthama e posatuar, Q sht energjia 2. Kaj Ezra~e
q lirohet gjat ktij procesi.
250
12. Fizika nukleare. Biozika2. KajEzra~eweto
Ezra~eweto
2.radioaktive
2.Kaj
Kaj Ezra~eweto
Si shembull pr zbrthimin D mund t merret izotopi i Gjat kalimit te mjedisi material grimca a humbin
226
Ra q kalon n radon: nj pjes t energjis, s pari duke kaluar n jon t he-
liumit2.He + Ezra~eweto
, kurse
Kaj pastaj duke pranuar edhe nj elek-
226 222 4 2. Kaj Ezra~eweto
88 Ra o 86 Rn 2 He Q . 2. Kaj Ezra~eweto
(2) tron neutralizohet.
2. 2.
TeKaj
2. Ezra~eweto
rrezatimi
Kaj E deri m tani jan vrrejtur tre
Ezra~eweto
222
86 Rn sht gaz, q gjithashtu, sht a radioaktiv. lloje t shndrimeve brthamore: zbrthimi beta- (E-),
Grimcat D prej brthams dalin me shpejtsi rrezatimi (E+), dhe kapja elektronike ose vetm kapja
prej rendit t madhsis (1,4-2).107 ms-1 q i prgjig- K. Prej t tre, vetm i pari sht karakteristik pr ra-
jet energjis prej 2-10 MeV. N (g. 2) sht paraqi- dioaktivitetin natyror.
tur me skemn e zbthimit D t 226Ra . Gjat ktij Brthamat q kan numr ma t madh t neutrone-
zbrthimi tohen dy grupe t grimcave D, me energ- ve, q t jen stabile, nn ndikim e t ashtuquajturs
ji t ndryshme. brthama e posatuar e 226Ra nuk sh- bashkveprime t dobta nj neutron kalon n proton
t n gjendjen themelore, por n gjendjen e ngacmuar. dhe emiton elektron me energji m t madhe. Njko-
0
Kalimi n gjendje m t ult energjetike sht prcjel- hsisht me elektronin 1 e , q t vlej ligji pr ruajtjen
lur me emisionin e kuanteve J. e impulsit, emitohen edhe antineutrini ~ Q . Antineutri-
ni nuk ka mbushje, ka mas t qetsimit prafrsisht
226 0, por emetohet njikohsisht me elektronin
88 Ra u u
1 1 0 ~
ED = 6.02 MeV 0 no1 p 1 e Q
2. Kaj Ezra~eweto |
(6%)
Gjat ktij zbrthimi nuk ndryshon numri i nukle-
ED = 4,78 MeV
oneve, Z zmadhohet pr nj njsi
(94%)
EJ=0,18 MeV A A 0 ~
222 Z X o Z 1Y 1 e Q (3)
86 Rn
Fig. 2. Si shembull pr zbrthimin E- ta marim radiumin.
Ai sht antar i familjes s toriumit dhe kalon n
Duhet t prmedet se disa prej elementeve radioak- aktinium.
tive nuk jan t ashtuquajtur emiter a, por nj prqin- 228 228 0 ~
dje e brthamave t elementit radioaktiv t dhn 88 Ra o 89 Ac 1 e Q (4)
zbrthehet duke emituar grimca a, kurse prqidja tje-
tr grimca b. Ekzistimi i grimcs antineutrino ~ Q . e ka zgjidhur
Duke kaluar npr mjedisin material grimcar a kry- problemin me spetrin energjetik t zbrhimit E. Grim-
ejn jonizimin e atomeve (molekulave) ku humbin cat E, emetohen me t gjitha energjit e mundshme,
pjes prej energji s vet. Aftsia e tyre e jonizimit duke lluar prej ndonj kuri t largt deri n 0. Pran-
sht shum e madhe. Gjatsia e rrugs q frimcat a e daj spektri i rrezatimit Esht i kontinuar.
kalojn npr mjedisin material quhet domet (depr- Shpejtsia e grimcave t emituara E sht e kra-
tueshmri). Pr shkak t mass s madhe t grimcave hasueshme me shpejtsin e drits. Aftsia jonike e
domet
adomet
dometi n ajr sht prej 2 deri n 8 cm. Te mjediset
domet grimcave E sht 100 her m e vogl se ajo q pose-
e lngta, por veanrisht te t ngurtt sht m i vogl. dojn grimcat D. Por deprtueshmria (dometi), sh-
t shum m e madhe, n ajr mund t arin edhe disa
metra. Varsisht prej energjis, grimcat E mund t ka-
lojn npr etn e plumbit me trashsi prej 1mm
ndrsa aluminiumi me trashsi prej 3-5 mm, plotsis-
domet
domet ht i absorbon.
t
domet
domet
251
Rrugn q do ta kalon rrezatimi b, te indet varet prej arsimimin n shkolln politeknike t Parisit dhe -
energjis llestare dhe prej dendsis t indit. Rreza- toi diplom t inxhinierit t ndrtimtaris.Megjitha-
Jzracite
timi b me Jzracite
energji 1 MeV, mund t deprton edhe
se seelektromagnetni
elektromagnetni deri t, interesi i tij n zik nuk u zvoglua, prandaj n
branovi
branovi
n 3mm. pjesn e mtutjeshme t jets s tij i kushtohet vetm
Rrezet J jan val elektromagnetike t cilat pa- asaj. Mvitin 1892 preokupimi shkencor i Bekerelit
raqiten si rezultat i kalimit ndrmjet dy niveleve ener- ka qen luminishenca e drits. Duke punuar n labo-
gjetike t ngacmuara t brhtams radioaktive.- Rre- -
ratori me babn e tij, ai e ka vrejtur luminishencn
zet J kan energji t madhe (gjatsi valore t vogl e shum substancave. Atje, m viztin 1896, e brizbu-
(0,5-40).10-12m)), rrezet J prej elementeve radioakti- limin e tij m t madh-rrezatimin e krips s uraniu-
ve natyrore, kan energji ndrmjet 0,04 MeV dhe 3,2 mit, e cila ka qen e ndryshme nga ajo rntgenik dhe
MeV. Eksperimentalisht sht vrrtetuar se rrezatimi ka pasur deri ather veti t panjohura. Kjo shpikje
J nuk sht lloj i pavarur i radioaktivitetit. Ato i pr- e Bekerelit ngjalli ineres t madh te M. Kyri (Ma-
cjell zbrthimi D dhe E, si edhe reaksionet brthamo- rie Sklodowska-Curie, 1867-1937) , e cila bashk
re. Gjat numrit t madh t elementeve radioaktive t
zbrthimit D dhe E nuk shkon nga gjendja themelore
e brthams s re, por nga ndonjra prej gjendjeve t
ngacmuara. Brthamat atomike mund t jen n gjen-
dj t ngacmuara nj koh t caktuar q sht e rendit
me madhsi 10-13 s. Pastaj brthama spontanisht kalon
n njrn prej gjenjeve me energji m t vogl ose t
gjendja themelore.
Rrezatimi J ka deprtueshmri t madhe dhe npr
ajr mund t kalon largsi t mdhaja pa u absorbuar.
Pytje, Pra{awa,
detyra, aktivitete
zada~i, aktivnosti
1. Sqaro pse shtrembrimi i grimcave E n (g. 1) sh-

t m e madhe, se sa e grimcave D. me bashkshortin e saj P.Kyri (Pierre Cu-
(1867-1937),
(1867-1937),
2. Grimca D dhe grimca E kan energji kinetike t ba- rie,1859-1906), si zikan i njohur, vazhdoi me pun
rabarta. Cila prej tyre ka shpejtsi m t madhe dhe sa n studimin e ktij rrezatimi t cilin ata e quajtn ra-
(1859-1906),
(1859-1906),
her m t madhe? dioaktive.Ata zbuluan elemente radioaktive t ri, ra-
3. Sa sht frekuenca e kuantit g me energji prej 3,1 diumn dhe poloniumin, duke pasur punuar pa lodhje
MeV? (Prg.8,9.1020 Hz) dhe n kushte primitive. Prkto merita t tyre bash-
4. Me ndihmn e sistemit periodik cakto brthamn X kshortt Kyri, bashks me Bekerelin m vitin 1903 e
te kto relacione. tuan mimin Nobl pr zik.
Prndryshe, Pje Kyri sht ilidur n Paris n famil-
je mjeku. Ka punuar bashk me vllaune tij Zhak edhe
a) X o 23490Th 42 He b) 215
84 Po o X 42 He
n fushn e piezoelektricitetit, ndrsa i kan studjuar
c)
12
5 B o X 01 e ) Xo 210
84 Po 1 e
0
edhe vetit e magnetikve gjat ndryshimit t tempe-
raturs. Jetn e humbi n fatkeqsi komunukacioni n
rrugn e Parisit n vitin 1906.
Maria Sklodovska-Kyri sht e lindur n Varshav
n famikjen e profesorve t matematiks dhe ziks.
Studimet i kreu n vitin 1895 n Paris kur edhe hyri
n kuror me Pjetrin. M vitin 1906 u b gruaja e par
profesoresh n Sorbon, ndrsa m vitin 1911 rishta-
zi laurate e mimit Nobl, kt radh n kimi.
Henri Antoine Bequerel (1852-1908) sht i lindur
(1852-1908
(1852-1908
n Paris n familje zikansh. M vitin 1877 ai e kreu
252
12. 5.
12. 5. ZAKON
ZAKON ZA ZA
12. 5. ZAKON ZA
RADIOAKTIVNOTO 12. Fizika nukleare. Biozika radioaktive
RASPA\AWE
RADIOAKTIVNOTO
12. 5. ZAKON ZA RASPA\AWE
12. 5. ZAKON ZA
RADIOAKTIVNOTO RASPA\AWE
RADIOAKTIVNOTO12. 5. ZAKON ZA
RASPA\AWE
12. 5. ZAKON RADIOAKTIVNOTO
ZA RASPA\AWE zakonot zaza
RADIOAKTIVNOTO RASPA\AWE zakonot
12.5. LIGJI PR
ZAZBRTHIMIN N o 2 t / T1 / 2
12. 5. ZAKON radioaktivno raspa|awe
radioaktivno raspa|awe zakonot za
RADIOAKTIVNOTO RASPA\AWE N raspa|awe zakonot za
RADIOAKTIV
RADIOAKTIVNOTO RASPA\AWE radioaktivno raspa|awe radioaktivno zakonot za
zakonot z
radioaktivno raspa|awe
Ky barazim radioaktivno
e paraqt ligjin raspa|awe
pr zakonotradio-
zbrthimin za
Numri i brthamava q zbrthehen n mnyr ra-
radioaktivno
aktiv. N gurn
dioaktive gradualidht zvoglohet me kohn. Numri i radioaktivno 1 sht dhn paraqitja zakonot
raspa|awe za
grake e k-
tij ligji. raspa|awe
bthamave t zbrthyera n njsi kohe d.m.th., shpej-
tsia e zbrthimit sht ndryshimi pr do substanc.
Qysh n eksperimentet e tij t hershm Radhr-
ford, ka konstatuar se pr do substanc radioaktive N
ekziston period kohore karakteristike pr numrin e
brthamave t tij t pazbrthyeraperiod t zvoglohen dy No
vreme
vreme na poluraspa|awe
na poluraspa|awe period na na polu-
polu-
her.
vreme na poluraspa|awe period na polu-
raspa|awe
raspa|awe ..
vreme Koha q vreme
sht
na poluraspa|awe
raspa|awe . enanevojshme numri inabrthama-
period
poluraspa|awe
polu-
period na polu-
ve t panevojshme
raspa|awe .vremet na
raspa|awe zvoglohet dy
poluraspa|awe
. her koha e period
gjy- na polu-
smzbrthimit
vreme ose perioda e gjysmezbrthimit
raspa|awe
na poluraspa|awe . period na polu- T 1/2.
Perioda
vreme
raspa|awe na epoluraspa|awe
gjysmezbrthimit
. nukperiod
varet prej na llojit
polu-t
zbrthimit por .prej llojit t brthams q zbrthehet.
raspa|awe No/2
Kshtu, prshembull, zbrthimi D 238 92 U
radioaktiv e
. 10
ka periodn r e gjysm zbrthimit T41/25=4,5 101 10 vite,
pr izotopin 232 90Th
ai sht 1,39 .
10 10
vite. Ndrsa njri No/4
prej antarve t vargut t uraniumit 212 84 Po
q sht
gjithashtu a radioaktiv, e ka periodn e gjysmzbrthi- No/8
mit vetm prej 3.10-7 s . No/16
Le t jet pr kohn t=0 ka N0 brthama n substan- 0
cn e dhn radioaktive. Pas kalimit t kohs t=T1/2 T1/2 2T1/2 3T1/2 4T1/2 t
numri i ktyre brthamave d t jet (1/2)N0- kurse pas Fig. 1.Paraqitja grake e ligjit pr
kohs t=2T1/2 do t ekzistojn zbrthimin radiaktiv
(1/2) No/2=( No/22)
Brthama t pazbrthyera. Pas kalimit t kohs Pr substancn e dhn radioaktive nuk sht e
t=3T1/2 do t ket prgjysmim t sasis paraprake ash- mundshme t paratrgohet cila brtham atomike do
tuq brthama t pazbrthyera do t ket t zbrthehet. sht e mundshme vetm t supozo-
het sa prej brthamave n kohn e dhn jan zbrthy-
(1/2) ( No/22) = ( No/23) er. Le t jet, prshembull, n intervalin t barabert
prej numrit llestar. Pas kalimit t kohs prej nT T 1/2, nuk ka ardhur deri n gjysm procesi i zbrthi-
1/2
respektivisht pr kohn mit t nj bthame, por ajo sht koha pr t ciln
gjymsa e grimcave t substancave radioaktive t dh-
t = nT1/2 , (1) na do t zbrthehen. Ligji pr zbrthimin radioaktiv
numri i brthamave t paszbrthyera do t jet ka statistik, sepse nprmjet tij mund t supohet ve-
tm gjasa se ndnjra prej grimcave do t zbrthehet.
N = No/2n = No/2n = No 2-n (2) Koha e ekzistimit t brthamave n nj brtham sh-
t e ndryshme. Ndonjri prej brthamave t uraniumit
meq prej barazimit (1) vijon se n=t/T 1/2, barazimi (2) 238 mund t zbrthehet qysh n sekondn e par t
mund t shkruhet n kt mnyr zbrthi-
253
Srednoto vreme
Srednoto vreme biolo{ki period na poluraspa|awe
12. Fizika nukleare. Biozika
Srednoto radioaktive
vreme
biolo{ki period
biolo{ki period na na poluraspa|awe
poluraspa|awe
Srednoto vreme
aktivnost biolo{ki period na poluraspa|aw
mit t tij, na
brzina ndrsa tjetr brtham e atill mund t jet
raspa|awe. Srednoto vreme
e pazbrthyeshme miliarda vite. Prandaj prkuzohet Nse izotopi radioaktivperiod
biolo{ki n fardo
na lloj mnyre futet
poluraspa|awe
koha mesatare e zbrthimit t brthamave
Srednoto radioakti-
vreme
aktivnost
aktivnost n organizm, ather bhet fjal pr period biolo-
ve.brzina
Koha mesatare
brzina na We
raspa|awe.
na raspa|awe.egzistimit t brthamave radi- gjike t gjysmezbrthimit ose koha e
biolo{ki period na poluraspa|awe gjysmelimi-
oaktive sht proporcionalisht me periodn e gjysm nacionit aktivnost
t radionuklidit Tb. Ajo koh pr t ciln prej
zbrthimit
konstanta t dhn. brzina na raspa|awe.
na radioaktivnoto raspa|awe organizmit,biolo{ki period
organ ose ind, na poluraspa|awe
n mnyr ziologjike eli-
aktivnost
W | 1,4 T1/ 2
brzina na raspa|awe. (4) minohet gjysma prej radionuklidit t inkorporuar pa-
varsisht prej periods s tij t gjysmzbrthimit. Do-
konstanta
Numri na radioaktivnoto
i zbrthimit
konstanta na radioaktivnoto raspa|awe
'N n njsi kohe raspa|awe
'taktivnost
paraqet mad- methn, numri i atomeve t preparatit radioaktiv bie,
hsibrzina na raspa|awe.
e cila quhet A ose shpejtsia
aktivitetkonstanta e zbrthimit jo vetm
naaktivnost
radioaktivnoto raspa|awesi rezultat i zbrthimit radioaktiv, por edhe si
brzina na raspa|awe. 'N rezultat i eliminimit ziologjik q kryhet te organizmi
A O N (5) i gjall. Perioda biologjike e gjysmezbrthimit varet
't
prej organizmit, veanrisht prej organit kritik te i cili
O sht konstanta e zbrthimit radioaktiv dhe e ka- radionukleidi i zgjedhur grumbullohet.
raterizon shpejtsin e zbrthimit. Ajo e cakton gjasn Supozohet se edhe eliminimi biologjik i prepara-
mekonstanta
t ciln ndonj
na radioaktivnoto t zbrthehet tit radioaktiv
nuklid radiokativ doraspa|awe i futur nna
konstanta organizm
biolo{ka realizohet sipas li-
eliminacija
n njsi kohe, O sht madhsi karatrsitike te t gjitha gjit eksponencial. Sipas anologjis m konstantn e
atomet t izotopit t dhn radioakitv dhe nuk varet zbrthimit radioaktiv O, si mas e gjass pr elimi-
prej mass dhe faktorve t jashtm, sikurse jan, pr nimin biologjik konstanta
konstanta na biolo{ka
t ndonj
na biolo{ka eliminacija
nuklidi radioaktiv
efektivnoto n njsi
eliminacija
namaluvawe
shembull, shtypja, temperatura etj. Zvoglimi sht kohe, futet konstanta e eliminimit biologjik Ob. Zvo-
m i shpejt me konstat m t madhe me konstant glimi i prgjithsm i aktivitetit konstanta na t
t radionuklidit biolo{ka
in- eliminaci
m t madhe t zbrthimit radioaktiv O korporuar caktohet
konstanta me konstantn
efektivnoto
efektivnoto
na biolo{ka enamaluvawe
namaluvawe
zvoglimit efek-
eliminacija
ln 2 0,693 tiv O ef
q paraqet shumn e dy gjasave:
T1/ 2 . (6) efektivnoto namaluvawe
O O konstanta Oef=O+ Ob
na biolo{ka eliminacija(8)
efektivnoto namaluvawe
Prej barazimit (6) mund t njehsohet konstan- konstanta na biolo{ka eliminacija
ta e zbrthimit radioaktiv O pr nukleidin radioaktiv prej barazimeve (6) dhe (8) tohet
t dhn, nse dihet perioda e gjysmezbrthimit T 1/2, efektivnoto namaluvawe
1 1 1
vlen edhe anasjelltas.
efektivnoto . namaluvawe(9)
Prej barazimeve (3) dhe (5) mund t caktohet Tef T1/ 2 Tb
Barazimi (9) jep mundse t njehshet perioda
t / T1 / 2
A O N ON o 2 , (7) efektive e gjysmeliminimeve t preparatit radioaktiv
q sht futur n sistemin biologjik
ku A0= ON0 sht aktiviteti llestar. Tb T1/ 2
Njsia pr aktivitetin SI sht 1 Bq (bekerel). Nj Tef . (10)
bekerel paraqet nj zbrthim pr nj sekond, 1 Bq Tb T1/ 2
=s-1. prshembull, pr jodin radioaktiv 131I perioda e t ci-
Prcaktimi i aktivitetit (aktiviteti specik A/m, ku lit t gjysmezbrthimit sht T1/2 =8 dit, dhe Tb sht
m sht masa e radioizotopit, njsia e ksaj madhsie 138 dit, sipas barazimit (8) tohet se perioda efekti-
sht Bq/kg) ka zbatim t gjt n medicin (prcak- ve e gjysm eliminimit sht 7,6 dit.
timi i vllimit t gjakut, hemoglobini n gjak), arke-
ologji (prcaktimi i vjetrsis s fosileve, ru papiruseve
etj., nprmjet caktimit t aktivitetit 146 C q ka peri-
odn t gjysmezbrthimit 5730 vjet) dhe shum deg
t tjera nga shkenca dhe teknika.
254
Duhet t prmendet se n rastin e ndryshiumeve t Brthama atomike karakterizohet me mbushjen

mdhaja ndrmjet T1/2 dhe Tb, praktikisht, meret vle- elektrike :
ra m e vogl.
N fund do t japim disa shembuj t brthamave Q = Ze,
t cilat m s shumti shfrytzohen n medicinn nuk-
leare si edhe pr diagnostikim ashtu edhe pr terapi. ku me e sht shnuar mbushja elektrike elementa-
Jodi radioaktiv 131
53 I i cili shfrytzohet gjat hulumti- re. Z sht numri atomik i brthams atomike, t ba-
meve t funksionit t gjndrs tiroide, e ka periodn e rabart me numrin e protoneve. Z prputhet me num-
gjysmzbrthimit 8 dit, pr oksigjenin 158 O ,me t ci- rin rendor me numrin e elementit te sistemi periodik
lin studijohet resorpcioni T1/2 sht 2,1 minuta. Tekne- i Mendeljevit.
ciumi, izotopi m i shfrytzuar n medicinn nukleare -Njsia e unikuar ppr masn atomike
e ka periodn e gjysmzbrthimit 6 or.
Pra{awa i zada~i m(126 C) 12,000 u ; 1 u 1,660538 10 27 kg
Pra{awa i zada~i
Pra{awa i zada~i -Defekti i mass s brthams sht dhn me:
Pra{awa
Pra{awa iiizada~i
Pra{awa zada~i
zada~iPra{awa i zada~i'm [ Zm ( A Z ) m ] m ( A, Z )
Pra{awa p n j
Pyetje dheii
Pra{awa Pra{awa
i zada~i
zada~i
detyra
zada~i
-Energjia specike e lidhjes Esp.
1. ka sht perioda e gjysmzbrthimit? 'E
2. Prej ka varet perioda e gjysmzbrthimit? E sp .
A
3. Nxire ligjin e zbrthimit radioaktiv.
4. ka sht aktiviteti, dhe si ndryshon gjat ko- -Ligji pr zbrthimin radioaktiv sht
hs te substanca radioaktive e dhn? Cila sht nj-
sia pr aktivitetin? N N o 2 t / T1 / 2
5. ka sht perioda biologjike e gjysmzbrthi-
mit? -Ramja sht m e shpejt me konstant t madhe t
6. ka sht perioda efektive e gjysmzbrthimit? zbrthimit radioaktiv O
7. 133He sht gaz radioaktiv q shfrytzohet pr ln 2 0,693
studimin e funksionit pr mushkrit e bardha. Peri- T1/ 2
O O
oda e tij sht T1/2= 5,3 dit, dhe Tb (te mushkrit e
bardha) sht 35 minuta, prandaj t caktohet perioda -Aktiviteti i substancs radioaktive bie n mnyr ek-
efektive e gjysmeliminnimt. sponenciale me kohn
(Prgjigje: Tef |35 minuta)
A ON ON o 2 t / T1 / 2 Ao 2 t / T1 / 2
Rezime -Njsia pr aktivitetin n SI sht 1Bq
A i elementit paraqet shumn e numrit t

Numri mas REZIME -Zvoglimi efektif Oef q praqet shums e dy gjasave:
protoneve Z dhe numrit t neutroneve N te brthama
REZIME
t elementit t dhn, domethn, Oef =OOb
REZIME
REZIME
REZIME
REZIME REZIME Perioda efektive e gjysmzrthimit
A=N+Z
REZIME
REZIME REZIME
1 1 1

Tef T1/ 2 Tb
255
12.6. NUKLEARNI REAKCII

12.6.
12.6.REAKSIONET
NUKLEARNI NUKLEARE
REAKCII 1919. Ai pr her t par pati sukses brthamn e azo-
tit ta transformon n brtham t oksigjenit. Pr at
Transformimet e brthamave atomike t shkak- qllim shfrytzoi dhomn e Willsonit t mbushur me
tuara gjat bashkveprimit me brtham ose grim- azot. Po ashtu, grimcat D t prtuara prej polioniumit
ca, quhet reaksione nukleare (brthamore). Dometh- natyror energjia e t cilit sht 7,5 MeV, e bombar-
n, gjat reaksioneve nukleare brthama sht qllimi dojn brthamn e azotit. Reaksioni mund t paraqi-
i bombardimit me nukleone (protone ose neutrone), tet n kt mnyr
j
grupi i nukleoneve ose brthamat e leta, sikurse jan, 14 4 18 17 1
2 3 7 N 2 Heo 9 Fo 8 O 1 H , (3)
pr shembull,deuterium 1 H , treciumi 1 H , grimcat
D etj. sht e mundshme, gjithashtu, prej brthams ose shkurtimisht 14N(D,p)17O.
t ndahen disa nukleone ose g kuante. Shihet se shuma e numrave mas dhe rendor prej t
Reaksioni nuklear, i llojit t prgjithshm, mund dyja anve t reaksionit nuk ndryshon.
t arihet me bombardimin e brthams- shnjestra
me grimca t shtejta- proektil (ose brtham e leh-
a
t). Grimca proektil a duhet t ket mjaft energji pr a
tu futur te brthama qllim
a A. Si rezultat i reaksio-
A a
nit nuklear tohet brtham e re B dhe grimc eAleh-
A t b. Kjo nA mnyr skematike mund t paraqitet n
kt mnyr. a :
A a o B b . (1)
Pr t shprehur reaksionet nukleare zakonisht
shfrytzohen edhe simbole t shkurtuara
A(a,b) B (2)
Fig. 1. Goditja e grimcave a me brthamn e azotit.
ku pas simbolit t brthams qllim (shnohet grimca Fotograa e br prej Blackett m vitin 1925
me t ciln bombardohet brthama dhe t gjitha grim-
ca tjera t cilat paraqiten si rezultat i reaksioneve nuk-
leare, kurse pas kllaps vndohet simboli i brthams Fotograa (g. 1) e ktij reaksioni nuklear sht br
q sht krijuar pas brthams. n vitin 1925 nga zikani anglez Blaket (Blackett) i
Gjat reaksioneve nukleare nukleonet nuk zhdu- cili n vitin 1928 e ka tuar qmimin nobl pr zik.
ken dhe nuk u ndryshohen vetit, vetm krijohet rirad- Ndrmjet gjurmave t panumrta t grimcave a q
hitja e tyre. Prandaj, gjat reaksioneve nukleare patje- ndahet n dhomn e willsonit t mbushum me azot, n
ter duhet t plotsohen kto ligje: nj vend gjurma e grimcs a ndrptiet dhe n at vend
-ligji pr ruajtjen e impulsit dhe momentit t im- llojn dy gjurma t reja. Ai sht vendi ku ka ndo-
pulsit dhur reaksioni nuklear i prmendur. Shqyrtimet e k-
-ligji pr ruajtjen e energjis; tyre gjurmave me fush magnetike tregojn se gjur-
-ligji pr ruajtjen e sasis elektrike ma e holl dhe m e gjat sht gjurma e brthams t
-ligji pr ruajtjen e numrit t elektroneve si edhe li- re hidrogjenit, d.m.th., protonit. Me zbatimin e ligje-
gjeve q jan veori vetm pr mikrogrimcat. ve t ruajtjes t impulsit t energjis, tohet se ndarja
Njra prej reaksioneve t para nukleare e studiuar e shkurtur e gjurms i takon grimcs me sasi elektrike
detalisht sht realituar Radhefordit n vitin +8 e dhe A=17, q i prgjigjet brthams t oksigjenit.
256
Prveq ksaj q numri i reaksioneve kur brthamat t tuara me reaksion tregojn pr at se grimca ne-
atomike t azotit dhe grimcave a ndrmjet vedi ve- utrale e ka masn prafrsisht t barabart me masn
projn sht shum e vogl (prafrsisht nj her n e neutronit.
50000 raste), sht br rotullim i plot n njohurin Reaksionet nukleare mund t klasikohen sipas
pr prbrjen e brthams. Domethn, konstatohet se energjis s proektileve q i shkaktojn karakterit t
protoni sht pjes e brthams atomike. transformimit t brthams, grimcave q krijohen si
Gjat disa viteve pas zbulimit t transofrmimit t rezultat i reaksionit etj. Prve ksaj, reaksionet nuk-
par t brthams atomike Radhrfordi dhe asisten- leare mund t jen shkaktuar nga grimcat rnse me
ti i tij edvik treuan se grimcat a, kuptohet nse po- energji t lart, t mesme dhe t vogl.
sedojn energji prkahtse mund t hudhen protone Varsisht prej grimcave proektile q i shkaktojn
po thuaj se t gjith elementet e leht (B,F,Al,SI,S,K reaksionet, ato mund t ndahen n reaksione t shkak-
etj.). T gjitha ato reaksione realizohen sipas skems : tuara nn veprimin: grimcave t elektrizuara, neutro-
neve dhe fotonve t tuara me reaksion tregojn pr
A 4 A 3
Z X 2 He o( Z 2 X)o Z 1Y 1 H
A 4 1
(4) at se grimca neutrale e ka masn prafrsisht t ba-
rabart me J. sht konstatuar se reaksioneve nuklea-
ku ZA 42 C paraqet radhitje brthamore jostabile. Te re t shkaktuara prej grimcave me shpejtsit relativis-
numri m i madh t reksioneve nuklera grimcat e pro- ht t vogla, realizohen nprmjet krijimit t brthams
ektilit hujn n brtham dhe ndalet n t ashtu q - t radhitur e cila spontanisht transformohet n brtha-
tohet nj brtham e re e njohur si brtham e radhi- m t re (t fundshme) me lirimin e nj ose m shum
tur. Kshtu te barazimi (3) ditohet brthama e radhi- grimcave elementare.
18
tur 9 F . Brthama e radhitur sht jostabile dhe kalon Reaksionet nukleare t shkaktuara prej neutrone-
n brtham m stabile nprmjet hudhjes t ndonj ve me shpejtsi t vogla zakonisht kan gjas m t
grimce. madhe t realizohen. Kjo mund t sqarohet me at sa
Njra nga zbulimet fundamentale q e bn Kokrof sht m e vogl shpejtsia e neutroneve po aq koha
dhe Wollton, n vitin 1932 duke punuar n Kevendish sht m e gjat pr t ciln neutroni do t mbese n
laboratorin, sht pr mundsim pr reaksionin nuk- sfern e veprimit t forcave nukleare, por me t zbad-
lear invrs (4). Rndsia e eksperimentit t Kokro- hohet edhe gjasa pr pranimin e neutronit. Duke stu-
t dhe Woltonit qndron se ato t part nxitojn grim- diuar reaksionet brthamore tohen informata pr ve-
ca me fush elektrike, dhe kshtu e llojn kohn pr tit e brthamave (dimenzionet, radhitja e mbushjeve
zhvillimin e akseleratorve. Si rezultet i reaksionit t elektronike, natyra e forcave brthamore etj.). Kjo ari-
realizur me protone t nxituara deri te energjit t ren- het ashtu q s pari indentikohet kanali i reaksionit,
dit t madhsis 0,8MeV, jan dituar dy grmica a, kur- pastaj brthama e posatuar dhe grimca, sa sht ener-
se lirohet edhe nergjia gjia e tyre, radhitja analoge, gjasa e realizimit t reak-
Pra{awa i zada~i
sionit, prerja efektive.
7 1 4 4
3 Li 1 H o 2 He 2 He + 17,35 MeV. (5) Pra{awa i zada~i
N vitin 1932 edvik ka zbuluar grimc t re t Pyetje dhe detyra
neutronit pr t ciln shpjet do t tregohet se sht
pjes prbrse. Neutroni sht Pra{awa i zada~i
tuar kur brthama e 1. ka jan Pra{awa
reaksione
Pra{awa nukleare
i zada~ii dhe
zada~i
si shtl tuar re-
beriliumit sht rezatuar me grimca D: aksioni i par nuklear?
2. Si sht tuar reaksioni i par nuklear me grimca
9
4 Be 2 Heo 6 C 0 n .
4 12 1
(6) t prshpejtuara me akcelerator.
Majtet t shpejtsis dhe dometi t brthamave James Chodwick (1891-1974) sht bash-
kpuntor i Radhrfordit n laboratirin Kevendish n
Kembirgj. N vitin 1935 e ka ndar shprblimin nobl
pr zik me bashkshortt Frederik dhe Irena Zho-
lio-Kiri.
257
12. Fizika nukleare
12.7.
12.7. NUKLEARNA
NUKLEARNA
12.7. FISIJA
FISIJA
12.7.NUKLEARNA
NUKLEARNAFISIJA
FISIJAprodukti
produkti na
nafisijata
fisijata
produkti
produktinanafisijata
fisijata
12.7. NUKLEARNA FISIJA
12.7. FISIONI NUKLEAR radioaktive-
produkti na produktet e sionit.
fisijata
Gjat sionit t brthams 235U si shembull mund
N llim t vitit 1934 nga ana E.Fermi jan br t tohen kto ifte t fragmenteve t sioneve:
nj varg prova me qllim t shkaktohet reaksioni
1 235 236 144 89 1
brthamor ndrmjet neutroneve dhe brthamave t 0 n 92 U o 92 U o 57 La 35 Br 3 0 n Q
uraniumit. sht llogaritur se n at mnyr do t -
tohen elemtet me numr rendor m t madh prej ura- ku Q sht energjia e veuar gjat reaskionit. Frag-
niumit t ashtuquajtur elemente transuranium. N mentet e sioneve jan jostabile dhe pas nj vargu t
vend t ksaj sht vrrejtur se brthama e uraniumit zbrthimeve kalojn n izotope stabile.
ndahet n dy pjes, masat e t calave jan n raport t sht treguar se t 235U nprmjet sionit mund t
prafrt 2:3, me lirimin e njkohsishm t sasis t tohen prtej 40 ifte t ndryshme t framenteve. Ato
madhe t energjis. shkojn prej numrit mas m t leht 70 deri te me
Fisioni nn ndikimin e neutroneve sht zbulu- t rnd pr t ciln numri mas sht 160. Kur si-
ar n vitin 1938, prej O.Han, L.Majnter dhe Shtras- oni do t jet simetrik q sht shum ralle brthama
man. Gjat zbulimit dhe sqarimit t sionit brtha- e 235U do t ndahet n dy fragmente me numr mas
mor kontribut t madh kan dhn I.Kiri-Tholio, P. 117 dhe 118. Me gjithate, sht treguar se sht shu-
Saviq, O.Frish etj. m i vogl pra brthamat q ndahet n fragmente t
Prveq ksaj q u tregua se te shum brthama barabarta.
mund t shkaktohet sioni por pr qllime teknike t N bazn e teoris t sionit nuklear sht mar
rndsis t madhe sht sioni i uraniumit dhe plu- modeli brthams pik. Sipas ksaj metode, brtha-
toniumit. Procesi i sionit 235 U mudn t tregohet me ma atomike n gjendjen themelore (e pangacmuar)
ka prafrsisht form sferike. Pasi q neutroni absor-
1 235 236 * bohet prej brthams (g. 1.faza nji) tohet brtha-
0 n 92 U o 92 U o X Y neutrone (1) m e radhitur, me numr mas m t madh pr nj nga
brthama llestare, e cila sht jostabile dhe deformo-
1
ku 0 n sht simboli pr neutron 236 *
92 U Izotopi josta-
het (faza 2). Kur kjo do t deformohet, forcat t ten-
bil i uraniumit X dhe Y jan brthamat e posatua- sionit siprfaqsor m shum nuk do t jen t mjaf-
ra gjat sionit-fragmentet efisioni Ato mund t
sioneve.frag- tushme ta kthejn formn sferike t brthams.
fisioni frag-
fisioni
menti jen
menti menti jostabile dhe t zbrthehen duke dhn
fisioninjfrag-
varg
frag-
t elemteve
menti fisioni frag-
menti
89
Br n
J
n n
J
235
U n
236
U 144
La n
1) 2) 3) 4) 5)
Fig. 1. Fisioni ibrthams s uraniumit-225 e indukuar me neutrone.
Sipas modelit t piks s sionit rrjedh npr shum faz
258
12. Fizika nukleare
Brthama m s pari zgjatet, ashtu q n mes bhet e Nse me sionit 235U krijohen izotopet 130La dhe 130Ag
holl q t trhiqet n fund n dy pjes t cilt ikin me dhe 3 neutrone energjia q lirohet me sion me 1g
235
energji t madh (faza 4). N kt mnyr tohen frag- U mund t njsohet nse
mentet e sionit t cilt jan jostabile dhe emetojn 'm= 0,205214 u
neutrone dhe rezatim (faza 5).
Energjia minimale q duhet ta ken grimcat q sh- Q='mc2= 0,205214931,5 MeV = 191 MeV
kaktojn sion quhet energjia e aktivit. Q t ndodh
dioni pa dhn energji, respektivisht Z2/A duhet t Q =305,810
-13
J.
energija na pr 235
aktivacija.
ken vler 45. Pasi kjo vler U sht m e vogl
energija na aktivacija.
se 45 pr aktivimin e procesit sion sht e nevojshme
energji plotsuese. Eksperimentet tregojn se sioni i derisa gjat sionit t t gjith brthamave n 1g, 235U,
brthams s uraniumit 238U mund t shkakton vetm tohet 7,8.1010 J.
me neutrone t shpejta energjia e aktivizimit e t ci- Veri`ni reakcii
lve e tejkalon vlern 1MeV. Nga ana tjeter, sioni i Reaksionet reakcii
Veri`ni Vargore
brthams s uraniumit 235U mund t shkakton sikurse
me neutrone t shpejta ashtu edhe me t ngadalshme. Fisioni i brthams s uraniumit sht prcjell me
Energjia e neutroneve t ngadalshme sht dika m e emisionin me 2-3 neutroneve, kurse kjo do t thot -
vogl se 1 MeV. Me energji t atill disponojn mole- tohen grimca t cilt e shkaktojn. Ato neutrone jan
kulat e gazit n temperatur t dhoms. Pr kt shkak t afta t detyrojn brthama tjera t uraniumit t kry-
neutronet e ngadalshme quhet edhe neutrone termale. ejn sion. Po ashtu, prsri lirohen neutrone t reja
Brthama t tuara gjat ndarjes jan t ngarku- dhe n at mnyr ky varg i reaksioneve rregullid]sht
ara me neutrone, pra lshojn nj pjes t neutrone- vazhdon. Kjo tregon n mundsin nj her sioni i
ve dhe n at mnyr tohen neutrone n ndarje. Por lluar prej vet vetes t vazhdon dhe m tutje t zhvil-
sigurisht neutronet n ndarje nuk e eliminojn krejt- lohen. Reaksioni nuklear i ktill, q vet krijon kush-
sisht ngarkesn e tejkaluar me neutrone, q kushtzon te pr zgjerim sipas mnyrs s lartprmendus, quhet
brthamat e tuara gjat ndarjes t jen radioaktive; reaksin brthamor vargor.
ashtu q prej nji vargut t zbrthimit neutroni
b arihet t na
to- veri`na jadrena reakcija
veri`na jadrena reakcija
het
delbaizotop stabil. neutroni na
delbaSa do t jet numri i neutroneve t ndarjes varret
prej mnyrs s sionit. Te disa ifte fragmente mund Y
t mund t lirohet vetm nj neutron, ndrsa e t tjert
numri i neutroneve t jet dy, tre, ose m shum. Y U
Njsimet tregojn se gjat sionit t brthamave
X Y
lirohet energji e madhe, pasi pr brthamat me mas U
mesatare energjia specike e lidhjes sht pr afrsis- U
ht MeV, ndrsa pr brthamat e rnda sht m e vo- Y X
n X
gl edhe sht pr afrsisht 7,6 MeV. Pr shembull, Y
gjat sionit t brthams s rnd lirohet 1,1 MeV U
pr nukleon, q do t thot pr afrsisht 200 Mev pr Y U
brtham. X
X Y
U
U
X
X
Fig. 2. Reaksioni vargor i uraniumit nn

ndikimin e neutronit
259
12. Fizika nukleare

Si shembull t marim se gjat procesit t sionit li- gjeneratn e dyt do t ket 95, n t tretn 100 . (0,95)2
rohen 2 neutrone. N raste ideale ato mund t shkak- etj. N llim t gjenerats s njiqind do t ket m pak
tojn edhe dy procese tjera t sionit me lirimin e 4 se nji neutron, ashtu q reaksioni vargor ndrpritet.
neutroneve. Kto 4 neutrone m tutje do t shkaktoj- Nse vlera sht k=1, reaksioni nuklear vargor
n 4 procese t reja t sionit dhe po ashtu do t liro- mbahet vet edhe me intenzitet konstant. N kt
hen 8 neutrone etj. N kt mnyr, duke lluar ve- mnyr reaksioni valzor n mnyr kontrolirano
t kontrolluar.
tm me nji neutron, sipas vargut t proceseve t nji pas Koecienti varet prej natyrs s substancs e nn
njishme t sionit, lirohen 2,4,8,16,... neutrone num- shtuart, prej mass, dimenzioneve t zons aktive.
ri i t cilave ritet sipas ligjit t progresionit gjeomet- Masa minimale e substancs s sionit, te e cila ndo-
rik (g. 2). koeficient na razmnoùvawe dh reaksioni vargor, quhet masa kritike. Pr masn
do reaksion brthamor vargor karakterizohet me
na neutronite ktritike koecienti i shumimit sht k=1, rekasioni
kriti~na masa
koecientin e shumimit t neutroneve k, ndonjher vargor do t rrjedh, pasi me kohn numri i neutro-
i quajtur edhe faktor i multiplikimit. Koecienti i shu- neve nuk ndryshon. Prball ksaj kur masa e siste-
mimit sht dhn me hersin ndrmjet numrit t ne- mit sht m e vogl nuk mund t mbahet reaksio-
utroneve t liruara n etapn i t sionit nuklear dhe ni vargr.
numrit t neutroneve t liruara n etapn paraprake Reaksionet vargore ndahen n t kontrolluara dhe
i-1: t paktrolluara. Reaksionet t pa kontrolluara realizo-
hen n reaktort nuklear. Ekspolizivi i bombs ato-
kontro-
N2 N3 Ni mike paraqet reaksion brthamor vargor jo t kon-
k . (3) lirani i nekontrolirani
N1 N2 N i 1 trolluar. Q t mos vij deri te eksplodimi lnda dje-
gse e sionit st ndar dy pjes me masa t bara-
sht treguar se t gjitha neutronet sekondare nuk barta, m t vogla se kritikja. rreth materialit tbomba
atomskata sio-
shkaktojn sion te brthama, q sjell deri te zvogli- nit sht vendosur reektor pr tu zvogluar humbja
mi i koecientit t shumimit. Neutronet sekondare ose e elektroneve dhe ekasiteti i sionit t jet m i mir.
do t hudhen prej zons aktive, (ku ka ndodhur reaksi- Q t zhvillhet reaksioni vargor me ndihmn , kto
oni vargor) pr shkak t dimenzioneve t fundshme dy masa bashkohen dhe masa bhet m e madhe prej
t tyre ose pr shkak t shpejtsis s madhe para se mass kritike.
t kapur edhe prej atyre brthamave t cilt u takojn Gjat eksplodimit lirohet sasi e madhe e energjis
primeseve q nuk jan t nnshtruara n sion. me fuqi shkatruese. Megjithate, N shprejhje do t
A do t vjen deri te reaksioni vargor, por edhe nse vin kto veprime: goditse (mekanike), e nxehtsis
vjen deri te ajo, si do t jet karakteri i saj, varet prej dhe radioaktive.
vlers s koecientit t shumimit t neutroneve k. Pr shembull, eksplodimi i bombs atomike me
Kusht i domosdoshm q t thvillohet reaksion var- 1 kg 235U do t jet e barabart me eksplodimin e
gor k >1. T marrim, pr shembull, koecienti i shu- 20000 tonelatave me ekspolodim klasik trinitonulloll.
mimit se sht k=1,05. Nse n gjeneratn e par ka
100 neutrone uslov
Neophoden ather numri
da sei tyre n gjeneratn
razviva veri`nata e dyt SHEMBULLI 1. Duke shfrytzuar tabeln e sistemit
. . 2
do t
reakcijajet 100 1,05, n t tretn 100 (1,05) etj. n kt perioditk i elementeve, mund t njehsohet sasi e sakt
mnyr reaksioni vargor m s pari ngadal, por pas- e energjis s liruar t dhn (2):
taj fuqishm ritet.
Prball ksaj, kur k <1, reaksioni vargor
nuk mund t mahet. T marim, pr shmebull, se
k=0,95. Kjo do t thote prej 100 neutroneve, n
PRIMER 1.
260
Re{enie. Pra{awa, zada~i, aktivnosti
12. Fizika nukleare
Re{enie. Pra{awa, zada~i, aktivnosti
Re{enie.
Re{enie. Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
Zgjidhje. Duhet s pari ta njehsojm defektin e mass
Re{enie.
Re{enie. Pyetje,
Pra{awa,
Pra{awa,detyra, aktivitete
zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
'm:
1. Shkruani n formn e zbrthyer kto dy reaksioni
'm >235,04395 1,008665@ karakteristike me deuteron:
>142,92054 89,91959 31,008665 @ 0,186 u 13
C(d, p)14 C ose 12 C(d, n)13 N
Energjia e liruar 'E='m c2, duke pasur parasysh fak-
tin se 1u prgjigjet energji ekuivalente 931,5 MeV/c2 2. Pse neutronet jjan t prshtatshme si proektile pr
(shiha kapitullin
Malku 2.13.), tohet
istorija reaksionet nukleare?
3. Pse neutronet termike m leht absobohen prej
Malku istorija
'E 0,186 931,5 173,3 MeV brthamave t shpejta?
4. Kontrolloni validitetin e ligjeve pr ruajtjen e
Malku
Malkuistorija
istorija mbushjeve elektrike dhe te t gjith reaksionet t dh-
Malku
Malku istorija
istorija
Pak Histori na si shembull
Pobarajte naninternet
dy njsit e veb
funditstranicite
msimore. :
Pr mundsin q t tohet energji e dobishme
Pobarajte na internet veb stranicite :
prej reaksioneve nukleare sht diskutuar gjat viteve Kkroni n internet web faqet
30 t shekullit t kaluar.
- Nuclearna
Shkencatrt gjerman Oto Han (Otto Hahn) dhe F.Pobarajte
Pobarajte Reactions
nainternet
internetveb vebstranicite
stranicite: :
www.nidlink.com/~jfromm/history/nuclear2.htm
Pobarajte
Pobarajte na na internet
internet veb stranicite-::
veb stranicite
Shtarsma (F. Starssman) kna br studim t follsis-
26k - Cached - Similar pages
hm t rezultateve t reaksionevee bombardimit t
uraniuit t neutroneve. Kshtu, n vitin 1939 ata tre-
- Matter-Antimatter Annihilation
guan se si rezultat i ktij bombardimi tohet baiumi http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know_l2/ga
element me numr atomik 56 dhe kursesi nuk ka mun- mma_generation.html
dur t sqarohet se si prej uraniumit tohet ky element.
Nj jav pas analizs s tyre Liza Majtner (Lisa Meit- - Nuclear Fission Concepts
ner) edhe Oto Frish (Otto Fisch) kan supozuar se gja- hyperphysics.phy-
t bombardimit t uraniumit brthama ndahet n dy astr.gsu.edu/hbase/nucene/fiscon.html - 5k -
brthama t vogla dhe po ashtu lirohet sasi t mdha dhe zgjeroni njohurit tuaja
t energjis. REZIME
Ky zbulim, i br para lufts s dyt botrore, REZIME
menjhe sht treguar mundsia me ndihmn e si- REZIME
onit t tohet energji e dobishme, por edhe se mund -Koecienti i shumimit t neutroneve k, ndonjher
t tohet bomb me fuqi t madhe shkatruese. Gja- quhet edhe faktor i multiplikimit. Koecienti i shu-
REZIME
REZIME
t lufts n SHBA sht mbledhur plejada e shkenc- mimit sht dhn meREZIMEREZIME
hersin ndrmjet numrit t ne-
tarve botror t lart (numri m i madh emigrant t utroneve t liruara n etapn i t sionit nuklear dhe
Europs) t cilt kan punuar fuqimisht n zbulimin e numrit t neutroneve t liruara n etapn paraprake
energjis bthamore. kshtu, nn udhheqjen e Enriko i-1:
Fermi n vitin 1942 n ikago sht lshuar n pun N 2 N3 Ni
reaktori i par brthamor. M 16 Qershor 1945 n k .
N1 N 2 N i 1
shkretirn e Meksiks s re SHBA sht kryer eksplo-
dimi i par t bombs automke kurse n llim t gush- -Kusht q t ndodhe reaksioni vargor sht koe-
tit t njejtit vit sht hudhur bomba atomike n Hi- cienti i shumimit t neutroneve k t jet i barabart
roshin dhe Nagasaki. ose me i madh se 1.
261
12. Fizika nukleare
12.8. NUKLEARNI
12. 8.NUKLEARNI
12.8.
12.8.
12.8. REAKTORT
NUKLEARNI
NUKLEARNI
REAKTORI sionini
NUKLEAR
REAKTORI
REAKTORI
REAKTORI
moderator
Ndonse, pr fat keq, zbulimi i reaksio- thuprat
n
nit vargor ( n zinxhir) ka qen pr t parn r
moderator r kontrolluese
her i shfrytzuar pr qllime ushtarake dhe U-
n
shkatrruese, megjithat reaksionet nukle-
n
rae kan gjetur zbatimine tyre edhe pr mi- n
rqenien e njerzimit pr prtimin e energ- n
jis s dobishme. neutron i f
sionini n
Jadreni reaktori
Jadreni
Jadreni reaktori ngaalshm
Jadrenireaktori
reaktori
Reaktort brthamor U
Reaksioni vargor mund t bhet q t rrjedh

ngadal dhe n mnyr t kntrolluar. Reakto- Fig. 1. Reaksioni vargor i kontrolluar
ri i par brthamor sht ndrtuar n SHBA
nn udhheqjen e Enriko Fermit, m vitin
1942. N gurn 1 sht dhn reaksioni vargor i kon- lndn djegse nukleare, me ka rregullohet koe-
trolluar i cili bhet te raktori, ndrsa n gurn 2-ske- cienti i shumimit. Synohet q ai t jet njshi, ose di-
ma e pjesve themelre t tij. ka shum pak mbi njshin. Ata shufra bhennga kad-
Pjest kryesore t do reaktori nuklear jan: miumi ose bori, t cilte robrojnnumrin m t madh
t neutroneve. Prve shufrave kontrolluese, ekzistoj-
1. lnda djegse nukleare, m shpesh uranium-235 me n edhe shufra sigurimi me ndihmn e t cilave reak-
mas m t madhe nga ajo kritike; sioni vargor mundet totalisht t ndrpritet (nukajan
2. moderatori dhe reektori; dhn n gur).
3. shufra kontrolluese prrregullimin e procesit
4. sistem pr ftohje dhe
5. sistem pr mbrojtje.
Lnda djegse nukleare mund t jet 235U, 233U ose thuprat

kontrolluese
plutoniumi (239Pu), me mas m t madhe nga ajo kri-
tike. Lnda djgse sht vendosur n afrsi direkte t
moderatorot
moderatorit i cili i ngadalson neutronet. Moderatori
moderatorot
moderatorot
moderatorot
sht i prbr nga elementet me numr rendor m
t vogl, brthamat e t cilit hyjn n interaksion me
neutronet dhe ua zvoglojn shpejtsin. Si modera- reektor
tor shfrytzohet grati, uji i zakonshm ose i rmd
(uji n t cilinhidrogjeni i zakonshm sht zvnd- moderator
suar meizotopin e deuteriumit), beriliumi etj. Ujii rn-
d sht moderator shum i mir. Por, pr shkak se Pb
prtimi i tij sht shum i shtrent, m shpesh shfry-
tzohet grati. muri
Pr ta zmadhuar koecientin e shumimit, pjesa ak- mbrojts
8p
tive e reaktorit sht vendosur n mure prej grati t 1
Lnda djegse
cilt luajn rolin e reektorit t neutroneve. pompa
reflektor nukleare
Pjes kryesore me t cilin sioni i kontrolluar
reflektor
reflektor
reflektor
jan shufrat kontrollues. Ata futen ose nxjerren n Fig. 2. Paraqitja skematike e reaktorit
kontrolnite pra~ki
kontrolnite
kontrolnite pra~ki
kontrolnitepra~ki
pra~ki
262
12. Fizika nukleare
Reaktort nuklear mund t jen hulumtues ose vogla, t cilat, t shumtn e rasteve jan radiaktive,
energjetik, prodhues (pr prtimin e lndn djegse kurse edhe vet procesi i sionit sht i prcjellur me
nukleare). lirimin e neutroneve dhe J-kuanteve. Domethn, ne-
Reaktort hulumtues shrbejn pr qllimeshken- utronet dhe rrezet g jan m t rrezikshme pr jetn
core, por edhe sipajisje nt cilt tohen radioizoto- e organizmave. Prandaj, prve mbshtjellsit nga
pe t ndryshme qshfrytzohen n industri ose m s plumbi (Pb), pjesa aktive e reaktorit mbshtjellet me-
shumti nmedicin mure prej betoni dhe hekuri me gjersi de 2metra. Pr-
Reaktort energjetik jan pjes prbrse e centra- ve ksaj shtres mbrojtse, gjat prdorimit t reak-
leve nukleare. torit sht e nevojshme t mbrohen personat q me t
udhheqin, prandaj ata duhet t jen n largsi t md-
Centralet nukleare ha. Po ashtu, prreth do reaktori sigurohen sistee pr
kontrolla automatike dhe pajisje t cilt e rregulloj-
N brthamn e reaktorit lirohet sasi e madhe e n rrezatimin.
energjis, e cila e nxen ujin e thjesht ose t rnd i
cili gjendet n kontakt direkt me brthamn e reakto-
rit. Pr t siguruar shfrytzimin e energjis me pompa
(Pu, g. 3) pandrprer sjellet uji i ftht, ndrsa pr-
cillet uji i nxeht. Uji i nxeht, zakonisht, ia dorzon
energjin evet kmbyesit t nxehtsis n t cilin kri-
johet avull uji nn shtypje t lart. Ai e lviz turbinn,
ndrsa kjo mtutje energjin e vet ia dorzon gjenera-
torit pr rrym elektrike. Kshtu funksionojn centra-
let nuklerae t sotme.
Tipi tjetr i bartjes (g. 3) bhet me at q n
brthamn e rreaktorit rrymon uji nn shtypjee cila
energjin ia dorzon ujit q vlon dhe avulli i ujit e ak-
tivizon turbinn.
Fig. 4. Pamja e jashtme e nj centrali nuklear
me muret mbrojtse t betonit
avulli turbina
thuprat kon- gjene- Ekologjia dhe zika
trolluese avull rator
Pas havaris q ndodhi n ernobil m vitin 1986,
mbrojtjes s centraleve nukleare (g. 4) i kushtohet
pompa kujdes shum i madh.
brthama e Po, prve havarive, nga reaktort nuklear krc-
kondenzator ftohje nohet edhe nj rrezik shum i madh. Ajo sht e ashtu-
reaktorit
pompa quajtura hedhurin nukleare.Domethn, lnda dje-
uj nn avulli gse brthamore n reaktorin pas nj veprimi m t
shtypje i ujit uji i zakonshm
gjat varfrohet dhe duhet t zvndsohet me t re.
Fig. 3. Reaktor me bartje nprmjet ujit Megjithat, lnda djegse e prdorur prmban sasi t
nn shtypjet lart mdha substancash radiaktive. Problemi ku dhe si t
Pjesa aktive e brthams, n t ciln pandrprer deponohet kjo hedhurin brthamore, sht problem
bhen proceset e sionit, sht bruim i fuqishm i botror. Deri m tani, disa nga lndt djegse t pr-
rrezatimit. Gjat sionit prtohen brthama m t dorur shfryt-
263
12. Fizika nukleare
Pobarajte gi na internet :
zohen pr prdorim t srishm, por pjesa m e madhe e Krkoni n internet:

Pobarajte gi na internet :
tyre deponohet n kontejner special, t vendosur n sh-
kmbi graniti. Bhet prpjekje q substancat radioakti-
1. Nuclear reactor - Wikipedia
ve t mos vijn n kontakt me tokn ose ujin pr shu- www.wikipedia.org/wiki/Nuclear_reactor - 32k -
m shekuj. 2. How a Nuclear Reactor Works
Uraniumi i varfr paraqet tip special t hedhurins zebu.uoregon.edu/1999/ph161/l18.html - 3k -
nukleare. Materiali ka form t nj qeramike shum t 3. Howstuffworks "How Nuclear Power Works"
fort, prandaj shfrytzohet pr qllime ushtarake pr science.howstuffworks.com/nuclear-power.htm - 21k
mbshtjelljen e projektileve pr shkak t zmadhimit t
deprtueshmris s tyre n shenjn. Ai sht kimikisht Enrico Fermi (1901-1954)
toksik dhe radioaktiv dhe nse hyjn n organizmin sh- sht i lindur n Rom.N moshn
t shum i dmshm pr shndetin. 21 vjeare bhet doktor i shkenca-
ve tl ziks. Pavarsisht nga Dira-
ku, m vitin 1925 e formuloi sta-
tistikn e mikrogrimcave t cilat
i quajm fermi-grimca. Ka punu-
ar n teorin kuantike n zbrthi-
min E.Me neutrone ka bombardu-
ar elemente dhe ka tuar elemen-
te t reja radioaktiove transurani-
ke, pr ka m vitin 1938 i sht dhn mimi Nobel.
M vitin 1942 ka udhhequr me ekipin, i cili ka punu-
ar pr n ndrtimin e reaktorit t par nuklear.
Rezime
Kratko t shkurtr
rezime
-Gjat procesit sion lirohen sasi e madhe e energjis
-Shfrytzimi
Kratko i asaj energjie sht mundsuar n rea-
rezime
tort nuklear
-Te reaktort nuklear energjia tohet nprmjet sio-
nit brthamor t kontrolluar
Inizimi nga reaktori i havarisur n ernobil -Fisioni brthamor i kontrolluar mundsohet ashtu q
koecienti i shumimit n procesin e sionit gradualis-
Pyetje,zada~i,
Pra{awa, detyra, aktivnosti
aktivitete ht mbahet t jet njshe, respektivisht m i madh se
nj, n shum, por shum m pak se m i madh
1. Prcaktoninumrin e neutroneve q lirohen gjat -Energjia e liaruar te centralet nukleare shpenzohet
coptimeve
du vijuese
r me
d sion:
f pr krijimin e avullit t ujit t nxeht meshtypje t lar-
t, ku pastaj nprmjet shndrrimit t energjis me-
1
0 n 235
92 U o 54 Xe 38 Sr neutrone
140 94
n kanike n energji elektrike te gjenartort tohet rry-
1
0 n 235
92 U o 50 Sn 42 Mo
132 101
neutrone m elektrke
-Duke shfrytzuar energjin nukleare sht tuar shu-
2. Tregoni ngjashmrin dhe dallimet ndrmjet bom- m, por mbetet problemi i ruajtjes s hedhurionave
bs atomike dhe reaktorit brthamor. nukleare, si edhe mundsia pr havarisjen nukleare t
3. Diskutoni prparsit dhe mangsit n shfrytzi- cilt mundet dmshm ta ndotin mjedisin jetsor.
min e reaktorve brthamor n centralet elektrike.
Tregoni pr problemet ekeologjike q kan t bjn
me centralet brthamore.
264
12. Fizika nukleare
12.9.
12.9. 12.9.
12.9.JADRENAJADRENA
JADRENA
JADRENA FUZIJA
FUZIJA
FUZIJA
FUZIJA
12. 9. FUZIONI BRTHAMOR treguar se pr t rrjedh reaksioni i sintezs s brtha-
mave t atomit sht e mjaftueshme temperatura e
Gjat fuzionit lirohet sasi energjie e madhe, pi- rendit 107 K. Gjat ksaj temperature t lart mate-
visokotemperaturna
visokotemperaturna
visokotemperaturna
visokotemperaturna
krisht edhe m e madhe se energjia e liruar gjat - ria ndodhet n gjendje specike e cila quhet plazm
sionit. Prej nga tohet kjo energji?Nse m detajisht e temperaturs s lart. N ktgjendje t substan-
studiohet varsia e energjis specike t lidhjes nga cs grimcat jan n shkall t lart t jonizimit (nuk
numri i mass shiko (g. 2 nga kapitulli 12.3) mund t ezistojn atome, por brthama t veanta dhe elektro-
vrehet se ajo te brthamat nga llimi i sistemit peri- ne t cilat kan energji t madhe).
odik sht m e vogl se sa te ata nga mesi i tij. Shu- Sa energji lirohet n procesin e fuzionit ter-
ma e masave t lehta sht me madhe nga masa e mobrthamor t brthamave t elementeve? Kjo
brthams s rituar dhe grimca eventuale qdo t - mundt ilustrohet me kt shembull:
tohej ka defekt n mas, kjo do t thot se do tlirohet fuzioni ndrmjet dy brthamave t lehta mundt rea-
sasi e madhe e energjis. lizohet vetn me kusht brthamat t kalojn njra pra-
N parim ekzistojn dy mundsi pr realizimin e n tjetrs n largsi t barabart me rrezen e vepromit
fuzionit: t forcave nukleare. Megjithat, brthamat q marrin
- me nxitimin e brthamave me ndihmn e asce- pjes n procesin e fuzionit, q t tejkalohen forca re-
latorve dhe ektuese t mdhaja t brthamave atomike t njjta-
- duke siguruar temperatura t larta (me madhsi t elektrizuara, duhet t disponojn me energji kineti-
107 K dhe m t larta gjat t cilave brthamat pose- ke t madhe. Pr kt qllim, brthamat e atomit du-
dojn energji t mdha. het t lvizin n mjedis te cila mbisundon tempera-
Eksperimentet tregojn se izotopet e hidrogjenit tur e lart.
(deuteriumi dhe triciumi) jan mt prshtatshm pr
SHEMBULLI
realizimine fuzionit. Pr shembull,kur brthamat e de- PRIMER
PRIMER
PRIMER PRIMER 1. 1. Sa
1.1. 1. energji lirohet gjat fuzionit t
uteriumit ose triciumit bombardohen me brthama t nj gram deuterium n helium?
nxituara t deuteriumit,mundt rrjedhin kto tre reak-
mn = 1,008665 u m( 11 H ) = 1,007825 u
sione:
m ( 42 He )= 4,002603 u
2 2 3 1
1 H 1 Ho 1 H 1 p 4,03MeV . (1) Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
2 3 4 1 Zgjidhje.Energjia
Re{enie. q lirohet gjat fuzionit t dy de-
1 H 1 H o 2 He 0 n energija (2) uteriumeve n helium sht 'E='m.c2, ku defekti i
mass sht:
Energjia q lirohet gjat do procesi t fuzionit,
shumsh e tejkalon energjin q haxhohet pr nxiti- 'm 2 [ m n m(11 H)] m ( 42 He) 0,03035 u .
min e brthamave t deuteriumit.Megjithat,kur kemi
parasysh se vetm njnga milion brthama t nxituara N barazimin e fundit antari i par paraqet masat e
mund t shkaktoj fuzionin, sht e qart se energjia e pjesmrrsve para reaksionit, ndrsa i dyti masat pas
harxhuar pr nxitimin e brthamave shtshum m e reaksionit. Nse zvndsohen vlerat prkatse pr
madhe nga energjia e liruar gjat fuzionit. masat energjia e liruar sht:
Fuzioni brtamor i brthamave t lehta krijohet
2
edhe n temperatura shum t larta. Ai quhet reaksion 'E 'm c 0,03035 931,5 MeV 28,27 MeV
termojadrena
termojadrena
termojadrena reakcija
termojadrenareakcija reakcija
reakcija. .. .
termobrthamor.
Sa temperatur duhet t arrihet pr t realizuar fu- Nse n 1 mol helium ka NA atome, n 1 g ka NA/M, ku
zionin e deuteriumit dhe triciumit? M=4 sht masa molare e heliumit. Energjia q lirohet
Njehsimet tregojn se fuzioni brthanor bhet n gjat fuzionit t nj gram deuterium n helium sht:
temperatura t cilat da her m t larta nga temperatu-
ra e qendrs s Diellit. Megjithat, sht
265
12. Fizika nukleare
6,022 10 23 Dometh,sasia e karbonit nuk ndryshohet, ai sht

'E 28,27 MeV vetm katalizator gjat reaksionit.
4
'E 42,4 10 23 1,6 10 13 J
'E 67,8 1010 J , 4
12
6C
e+ + Q
2 He
}
e cila sht afrsisht 10 her m e madhe nga energjia 15 p 13
Termojadreni 7N 7N
q mund t reakcii na t nj 1g 235U.
tohet me sion p
Sonceto i yvezdite
Termojadreni
Termojadreni
Reaksionet reakcii
reakcii
termobrthamorenana
p
Sonceto
Sonceto i i yvezdite
yvezdite
n Diell dhe yje p
15 13
8O 6C
Reaksionet termobrthamore q bhen n Diell
14
dhe n yjet jan rezultat iekzistimit t plazmse me e+ + Q 7N
temperatur t lart. N prbrjen e Diellit dhe yje-
ve sht treguar se ka 80% hidrogjen dhe 20% ke- Fig. 9. Paraqitja skematike e CNO cikli ku ton helium
ni reakcii na
lium, kurse karbon, azot dhe oksigjen nuk ka m tepr dhe 4 brthama t hidrogjenit (4-protone)
vezdite se 1%. Kjo kontribuon q Dielli sht burim i pash- Kontrolirana jadrena fuzija
tershm i energjis termobrthamore. Meqense atje Fuzioni brthamor i kontrolluar
dominojn temperatura nga rendi i madhsis 107-108 Kontrolirana
Kontrolirana jadrena
jadrena fuzija
fuzija
K, ekzistojn kushte pr fuzion termobrthamor. Se reaksionet termobrthamore mund t realizo-
Reaksionet termobrthamore n Diell realizohen hen edhe n Tok,askush m nuk dyshon. Sinteza e
n etapa-cikle termobrthamore. Rezultati i fundit par articiale termobrthamore sht realizuar m
sht energia e liruar n logari t fuzionit t brtha- vitin 1953 n BashkiminSovjetik, kurse pas gjysm-
mave t hidrogjemit n helium. N yjet, sikurse sht viti edhe n SHBA, te bomba hidrogjenike. Ajo n t
proton-proton
Dielli, temperatura e t cilit sht ciklus
m e ult se 1,5.107 vrtet paraqet fuzion termobrthamor t pakontrollu-
K supozohet se rrjedh i ashtquajturi cikli proton-pro- ar.Ktu temperatura q sht e nevojshme pr mbajt-
Kontrolirana
proton-proton
proton-proton jadrena
ciklus
ciklus fuzija
ton. Si rezultat i ciklit proton-proton prej 4 protone - jen e fuzionit realizohet me eksplodim t bombs ato-
tohet nj brtham heliumi, emetohenedhe dy pozitro- mike t uraniumit ose plutoniumit.
ne (e+), dy neutrino (v) dhe dy kuante J. Realizimi i reaksionit termobrthamor t kontrol-
Masa e produktit t fuzionit 42 He sht pr 1% m luar (fuzioni) n Tok, q sht me interes t posam,
e vogl nga masa e 4 protoneve q direkt ka t bj me do t siguronte nj burim t ri t pashtershm t ener-
lirimin e energjis termobrthamore. gjis. N hidrosferneToks mohet se ka rend 4.1013
Te yjet m t mdha, temperatura e t cilve n tone deuterium. Deri tani, fuzionet e realizuara t kon-
proton-proton 1,5.107K m me gjasa sht cikli karbo- trolluara ende jan n nivelin e hulumtimeve shkenco-
ciklus
qendr sht
no-azotik cikli (CNO cikl) (g.1) i propozuar nga re dhe larg nga zbatimi konkret praktik.
Hans Bete. Edhe gjat t dy cikleve krijohen neutrino Fuzioni ka m tepr prparsi.
jaglerodno-azotniot
(v) q prharen n kozmos. ciklus - Energjia q lirohet n procesin e fuzionit ter-
ciklus
Gjat ciklit t karbonit katr protonr t lira kaloj- mobrthamor sht kolosale. Ate mund ta ilustrojm
4 jaglerodno-azotniotciklus
jaglerodno-azotniot ciklus me shembullin e fuzionit t deuteriumit q prmbahet
n 2 He . Atomi llestar i karbonitpas mbarimit t
nciklus
ciklus n nj litr uj t thjesht. Ndahet aq energji sa do t
ciklit me llimin e ciklit q vjen.
lirohej nga djegia e rreth 350 litra benzin.
no-azotniot ciklus
266
12. Fizika nukleare
- Prparsia e dyt e fuzionit sht ajo se brtha- dale me fush magnetike, g. 2) dhe STELATOTOR
mat e rituara nuk jan radioaktive. Nuk ka hedhuri- (reaktor yll). Te ktoreaktor plazma mban n hapsir-
n radiaktive, e cila nga aspekti ekologjik sht shum t vogl me form speciale tt magnetit q japin fusha
me rndsi pr njeriun dhe mjedisin jetsor. magnetike me prol t caktuar.
- Gjithashtu, gjat prtimit t energjis brtha-
more nprmjet t fuzionit, pr ndryshim nga sioni
brthamor, llimi dhe zhvillimi i mtutjeshm i reak-
sionit termobrthamor nukvaret nga masa e elemen-
teve q marrinpjes n reaksionin termobrthamor,
prandaj teata nuk duhet patur llogari pr masn kri-
tike.
Problemi fuzion t kontrolluar termobrthamor
nuk sht zgjidhur. Pr ta realizuar fuzionin e till du-
het t plotsohen kto kushte:
- dendsi e madhe. N brendin e reaktorit plaz-
ma duhet t arrij dendsi kritike e rendit t madhsis
afrsisht 1013 grimca./cm3. Sa m e madhe sht den-
dsia pr aq jan gjasat q brthamat t psojn godi- Fig. 2. Brendsia e dhoms toroidale te reaktori
tje n njsi kohe. termobrthamor TOKAMAK
- temperatur e lart. Ndonse n brendin e re-
aktorit fuzionues jan arritur temperatura deri 100 mi- Fushate larta magnetikearrihen me bombina toroi-
liona grad, fuzion i kontrolluar nuk sht realizuar. dale prej materialeve suprprues,t ftohur me helium
Pengesa themelore sht kushti i tret. t lngt. N rastin e prgjithshm ekzistojn sisteme
- koh mjaft e gjat q t ruhet plazma me tem- t hapura dhe t mbyllura pr mbajtjen e plazms.
peratur t lart.N eksperimentet pr prtimin e fu- Vitet e fundit problemi pr mbajtjen e plazms
zionit t kontrolluar si vshtirsi themelore sht pa- zgjidhjet edhe me shfrytzimin e tufave laserike im-
raqitur problemi i substancs punuese, e cila sht plsive me energji t mdha (105-106 J). Npr hapje t
plotsisht plazm e jonizuar,t jet termikisht e izo- vogla nga t gjitha ant lshohen tufa laserike t foku-
luar nga muret e reaktorit. Me fjal t tjera, edhe gja- sura n shenjn fuzionuese q sht n form t topit
t kalimit m t vogl t plazms me muret e ens n prej Au ose Ag me diametr prafrsisht 2 mm (dho-
t ciln ruhet, shpejt ftohet nn temperaturn n tci- ma n t cilin sht materiali fuzionues). Pr shkak t
ln sht i mundshm fuzioni. Praktikisht kjo shk- energjis kolosale e fokusuar n hapsir t vogl, -
putje nga muret e dhoms realizohet me fush tfor- tohet plazm me temperatur t lart.
t magnetike (me induksion magnetin t ciln grim- Qasjaetret sht duke shfrytzuar mione t cilat
cat plezm trsisht t jonizuara lvizin npr rrug luajn rol t katalizatorve t fuzionit termobrtha-
rrethore rrezja e t cils sht m e vogl sa m e for- mor. Por, edhe prve t gjitha prpjekjeve, proble-
t shtfusha magnetike. N kt mnyr plazma izo- mi i fuziont t kontrolluar , i cili do t shfrytzohej pr
lohet termikisht nga muret e reaktorit. Fushat e forta prtimin e burimeve t reja t energjis akoma nuk
magnetike n kt mnyr e mbajn plazmn n nj sht zgjidhur.
vllim t caktuar dhen largsi nga muret e reaktorit.
Nlaboratoret sot praktikisht bhen eksperimente Pyetje dhe detyra
n dy tipe reaktorsh fuzionues. Tipi ipar sht i njo-
hur me emrin TOKAMAK (dhom toroi- 1. Si sqarohet ndrlikueshmriae energjis gjat fu-
zionit?
2. ka sht reaksioni remobrtamordhe ku realizo-
het?
267
JONIZIRA^KO ZRAÊWE
12. 10. DOZIMETRIJA NA

12. Fizika nukleare
JONIZIRA^KO ZRAÊWE
12. 10. DOZIMETRIJA NA ekvivalentnata doza .

12. 10. DOZIMETRIA
JONIZIRA^KO E
ZRAÊWE J (grej)
RREZATIMIT JOZUES 1 Gy
biolo{kiotkgfaktor na kvalitet
Rrezatimi radioaktiv D E dhe J, rrezet rntgen, E njjtaenergji e rrezatimit t absorbuar n siste-
pastaj prrenjt e protoneve dhe neutroneve, rrezatimet biologjike nga llojet e ndryshme t rrezatimit (D
ekvivalentnata doza .
met q rrjedhin nga Toka dhe kozmosi, quhen rrezati- EdheJ, nuk shakton efekte t njjta biologjike. Ln-
me jonizuese. Me prdorimine madh t rrezatimit jo- dimet biologjike karakterizohen
biolo{kiot me doz
faktor na ekuivalente
kvalitet
nizues n medicinn radiobiologjike, n industrin ki- H.Ajo prkuzohet si prodhim i dozs s absorbuar D
ekvivalentnata
dhe faktorit biologjik t kualitetit Q,doza .
me t cilin sh-
mike, pr sterilizim, preparatet farmaceutike, instru-
mentet medicinale etj., e imponuan nevojn t jen t prehen ndryshimet n efektet biologjike t llojeve t
prkuzuara disa norma gjat mbrojtjes. ndryshmebiolo{kiot
t rrezatimit: faktor na kvalitet
Pr kt qllim, n zikn nukleare sht zhvil-
luar disiplin eveant dozimetri. Ajo i studion lid- H = DQ. (2)
hjet Dozimetriski veli~ini
ndrmjet rrezatimit dhe efekteve qiinivni
shkakton, li-
edinici
gjshmrit kuantitative dhemetodat pr matjen e rre- Faktori biologjik i kualitetit Q tregon sa her
zatimit. ndjeshmria e rrezatimit t dhn sht m e madhe
nga ndjeshmria e rrezatimit gjat t njjts doz ab-
Madhsit dozimetrikeveli~ini
dhe njsit i
e tyre sorbuese t rrezatimit rntgen ose J pr tcilin Q=1.
Dozimetriski nivni Meqense Q sht madhsi pa dimensione, di-
edinici mensionet e dozs ekuivalente jan t barabarta me
Q t mundet ndikimi i rrezatimit mbi mjedisin-
material, veanrisht te organizmat e gjall, n mny- dimensionet e dozs s absorbuar. Megjithat, 1J/kg
rDozimetriski veli~ini
futet dozaie nivni
apsorbirana
kuantitative t shprehet, doza
absorbuar dhe doz e absorbuar dhe 1J/kg doz ekuivalente n kua-
doza ekuivalente. edinici litet do t dallohen: e para e karakterizon doznenerg-
Me kuptimin doz ansorbuese D nnkuptohet jetike, kurse e dyta-biologjike. Njsia pr dozn ekui-
energjia e prgjithshme q rrezatimi (fotone, grimca valente n SI sht:
t elektrizuara, neutrone) eapsorbirana
len n materialin npr t
doza J
cilin kalon. Rrezatimile t kaloj npr vllimin e ma- 1 Sv (suvert)
kg
teries 'V, masa e s cils sht 'm, dhe atij vllimi
i dorzon energji 'WD, d.m.th., rrezatimi q del nga Siver sht doza ekuivalente e shkaktuar nga doza
apsorbirana doza
vllimi pr 'WD energjim t vogl nga ajo me t ci- e absorbuar 1 Gy dhe Q=1 e cila e krijon jonizim spe-
ln ka hyr. Ather doza absorbuese sht dhn me: cik t caktuar.
Pr shembull n dozn e absorbuar prej 10 Gy, e
'WD shkaktuar nga neutrinet e shpejt pr t ciln faktori i
D . (1) kualitetit Q=10, i prgjigjet doza ekuivalente 100Sv.
'm Q do tthot, neutronet shkaktojn 10 her dmtime
Njsia pr dozn absorbuese n SI sht 1Gy m t mdha se sa doza absorbuese e shkaktuar nga
(grej). Ajo sht energjia e absorbuar prej 1J t cilit- rrezatimi rntgen ose J pr t ciln Q=1.
grej Ndonse edhe n t dy rastet sht absorbuare
do llojrrezatimi jonizues, e dorzon n njkilogram-
mas t mjedisit t rrezatuar njjta energji, doza ekuivalente e rrezatimit neutronik
sht m e madhe dhe shkakton dmtime m t md-
ha t indit. Pr grimcat D, brthamat e rndadhe frag-
grej mentete sionit Q=20.
grej
268
12. Fizika nukleare
Vlerat kutare t dozava t lejuara Pr personat profesional t ekspozuar n doza

maksimale e lejuar pr nj vit, gjat rrezatimit t
Doza kutare e lejuar e rrezatimit sht madhsi e njtrajtshm t tr trupit (pr 40 or pun n jav),
cila prputhet me fonin natyroro radioaktiv, i cili sh- nuk duhet t jet m e madhe se 50 mSv.
t rezultat i rrezatimit kozmik dheradioaktiviteti na- Gjat puns n kushte t jashtzakonshme (hapsi-
tyror i siprfaqe s Toks, ujit dhe radonit radiaktiv. ra t kontaminuara) prkuzihet doza e rrezikut t ar-
Bota e gjall n zhvillimin e vet evolutiv i sht prsh- syeshm. Ajo duhet t jet m e vogl nga doza vdek-
tatur atij foni natyror radioaktiv.Rrezatimiradioaktiv i jeprurs dhe nuk lejohet t shkaktoj lndime t vra-
cili sht rezultat i materialeve radioaktive n natyrr, zhdta t funksioneve vitale t personit t rrezatuar.
n shkmbij dhe tok sht e ndryshme prej njvendi Kuri i propozuar pr dozn e rrezikut t arsyeshm
n vendin tjetr, por mesatarisht sht e ndryshme prej n kushte t jashtzakonshme sht 0,5 Sv.
njvendi nvendin tjetr, por mesatarisht sht pra- Doza ekuivalente deri 1-2 Sv, e pranuar pr koh
frsisht 0,6 mSv n vit. Burim m i madh i rrezatimit- t shkurtr,shkakton smundje t rrezatimit. Doza m
natyror sht radoni. Ai m shpesh del nga Toka dhe e madhe se 2 Sv, paraqet doz vdekjeprurse pr nje-
m s shumti gjendet n hapsira t mbyllura dhe t riun.
pa ajrosura.
Kontributet e dozs mesatare vjetore nga burimet Pyetje dhe detyra
articiale jan paraqitur n tabeln 1. Nga t dhnat
shihet se doza e prgjithshme vjetore sht shum m 1. ka sht m e rreziksme pr njeriun doza e ab-
e vogl se 1 mSv. Kuptohet se ktu nuk jan marr pa- sorbuar prej 1 Gy nga rrezet Dose e njjta doz e ab-
rasysh havarit eventuale. sorbuar nga rrezet J?
Nse punohet n kushte normale pr gjith po- 2. Sa sht doza e absorbuar e grimcave D nse
pullatn, doza maksimale e lejuar nuk duhet t jet e doza ekuivalente sht 2 Sv?
madhe se 1,7 mSv (milisiverta) n vit. 3. Sa sht doza ekuivalente e neutroneve t shpej-
ta nse doza e absorbuar sht 1 Gy?
Tabela 1. Kontributi i burimeve articiale n dozn 4. Cilt jan tre kriteret themelore pr mbrojtje?
mesatare vjetore. 5. Sa sht doza maksimale e lejuar pr nj vit pr
doza mesatare vjetore personat t cilt profesionalisht jan nn ndikimin e
BURIM ARTIFICIAL rrezatimit jonizues, ndrsa sa pr tr popullatn.
(mSv/vit)
-diagnostika medicinale 6. ka sht dozimetri dhe r ka shfrytzohet?
dhe terapia 0,25 7. ka sht doza e absorbuar dhe cila sht nj-
-rreshje atmosferike 0,01 sia e saj?
-ekspozim profesional 0,05 8. ka sht doza ekuivalente dhe cila sht nj-
-prodhimprkonsumim sia saj?
t gjer < 0,01
-prodhime t tjera < 0,04
rreth 0,35 Njsia Gy sht quajtur sipaszikanit anglez Luis
Gjithsej:
mSv?vit Harold Grej, ndrsa njsia Sv sipas zikanit suedez
Rolf Sivert.
Pr nj grup t veant t opullats t cilt kan
qndruar n afrsi t burimeve t rrezatimit gjat t
rezatuarir t njtrajtshm doza maksimale ekuivalen-
te e lejuarpr tr trupin sht 5 mSv n vit. Pr kra-
hasim , na rezatimi kozmik organizmi mesatarisht pra-
non doz vjetore 0,45 mSv.
269
12. Fizika nukleare
12.11. DETEKTORT PR
RREZATIMIN JONIZUES
Regjistrimi i rrezatimit
radiaktiv
Me zhvillimin e shkencs pr ,,mikrobotn,n

pjesn q ka t bj me radioaktivitetin, rol t rndsis-
hmkan luajtur mjetet me t cilat mund t regjistro-
het veprimi i n grimce tvetme me dimensione t ato-
mit, edhe m t vogla, si edhe t matet energjia e tyre,
t prcakrohet ngarkesa e tyra dhe veti t tjera.
Fig. 1.regjistrimi i par i rrezatimit radioaktiv
Pajisjet me ndihmn e t cilave regjistrohet rre- nga Bekereli
zatimi jonizues dhe me t cilat prcaktohen karakte-
ristikat e tyre, quhen detektor t rrezatimit jonizues. Metoda e pllaks fotograke ka qen e prsosur,
Detektimi bazohet n vetit themelore t rrezati- ashtu q zbatmi i emulzionee fotograke ka shrbyer
mit DEdheJ - fuqia jonizuese e tyre, veprimi ki- pr zbulimin edhe t rrezeve kozmike ose rrezatimeve
mik npllakat fotograkeoseaftsia t shkaktojn lu- tjera nukleare. Gjurmte fotoemulzioneve pas prpu-
minishencn. nimit fotograk analizohen me mikroskop osebhen
N parim, te do pajisje e till nj mikrigrimc, mikrofotogra.
pr shembull, paraqitja e nj elektroni shkakton efekt
makroskopik; pr shembull, paraqitja e gjurmave n Dhoma e Vilsonit.
rrugn e grimcave t cilat mund t shihen me sy. Kjo N zhvillimine ziks brthamore dhomae Vil-
sht e mundshme vetmnse mjedisi themelor n pa- sonit ka luajtur rolshum t rndsishm. Menjher
jisjen,ndodhet n gjendje jostabile, ashtu q veprimi paszbulimit t Radhrfordit t shndrrimit t par ar-
n miniatur e mokrogrimcs e sjell n gjendje stabi- ticial tbrthams, dukuria ka qen eregjistruar dhe
le, e cila mund t regjistrohet. analizuar me kt detektor. Po ashtu, me dhomne Vil-
Karakteristik kryesore e do detektori sht koha sonit jan zbuluar pozitronet,mezonet dhe disa grim-
e vdekur e tij. Ai sht intervali kohor nga regjistri- ca tjera.
mi i grimcs deri te momenti kur sistemi prsri do Parimi themelor n t ciolin punon dhe regjistron
tkthehet n gjendjen jostabile, pr t mundur t reg- pranin e rrezatimit jonizues sht vetia q jonet e kri-
jistrojgrimca tjera. juara t jen qendra pr kondensimkur gjenden n
Karakteristik e dyte detektorve sht ekasite- nj hapsir q sht e mbushur me avull t tejngo-
ti i tyre, i cili i tregon se cila pjes nga t gjith grim- pur. Nse hapsira n t ciln sht vendosur prepa-
cat rnse do t jen t regjistruara nga detektori. rati radiaktiv ndriohet, gjurmat e grimcave bhent
Do t prshkruajm si funksionojn disa nga pajis- dukshme. Forma e sotme e dhoms s Vilsonit shum
jet pr detektimin e ktyre rrezeve. pak dallohet nga modelet e para.
Dhoma e Vilsonit e cila sht paraqitur skemati-
Fotoemulzioni kisht n gurn 2, sht e prbr prej nj cilindri qe-
Dim se Bekeri pr t parn her e zbuloi rrezati- lqi CQ i cilivazhdon menj cilindr metalik C. Cilin-
min radioaktiv nprmjet veprimit t tyre n pllakn dri i qelqit hermetikisht sht i mbyllur n pjesn ei-
fotograke. N gurn 1 sht dhn gur origjinale prme me pllak t rrafsht t qelqit S, dhe nprnjet
e pllaks fotograke e ekspzuar nga rrezatimi i krips s cils vzhgohet ose fotografohet dukuria q ndo-
s uraniumit. dh n dhom.
Pr sgjati cilindri metalik, mund t lviz pistini
K. N hapsirn e mbyllur krijohen avuj t
270
12. Fizika nukleare
ngopur t ndonj lngu i cili, zakonisht sht przier- talik C. Varsisht nga shenja e joneve, fusha elektrike i
je e ujit dhe etilalkoolit. Kjo arrihet me at q n di- udhzon jonet e krijuara kah unaza metalike, respekti-
afragmn D prejgome ka nj sasi t vogl lngu. Gja- visht kah cilindri metalik dhe n ta neutralizohen.
t hapjes s ventilit V, nn pistonin K me pomp vaku- N dhomn e Vilsonit grimcat D ln gjurm m t
mi shpejt ulet shtypja dhe bhet lshim i shpejt i pis- rasha nga gjurmt e grimcave E. Kjo sht rezultati
tonit K. Me kt rast gazi zgjerohet adiabatikisht dhe
ftohet. Avujt e lngut bhen t tejngopur. Nse n kt
hapsir gjendet ndonj grimc pluhuri,ata do t shr-
bejn si qendra t kondensimit, pr arsye n to kon-
densohen pika t imta lngu. Nse nuk ka pluhur nuk
duhej t kemi kondensim.
F.K.
S
M CQ

Fig. 3. Gjurmat e grimcave DdheE t tuara nga
drita B Vilsoni m vitin 1912

a
D
Ra i asajse n njsin e gjatsis s rrugs s tyre grim-
K cat D, krijojn numr m t madh jonesh se sa grim-
C
cat E (g. 3). Gjurm m ttrash ln jonet e ndon-
V nga pompa
vakum
j elementi.
g. 2
Vilsoni ka ardhur n ide se edhe jonet pozitive dhe ne-

gative, ngjashmsi kokrrat e pluhurit, mund t jen
qendra pr kodensim t avullit t ngopur. Kur hap-
sira n t ciln sht vendosur preparati radiaktiv,
pr shembull, radiumi (Ra), do t ndriohet, gjurmat
e grimcave q n rrugne tyre kryejn jonizim bhen
t dukshme.
Prneutralizim t shpejt t joneve q krijohen n
dhomn e Vilsonit, ose joneve t krijuara nga rreza-
timi kozmik natyror, n brendin e dhoms krijohet
fush elektrike e fort. Ajo arrihet ashtu q n ann e
brendshme t cilindrit t qelqit prforcohet nj una-
z metalikeM, e cila n g. 2 sht paraqitur e viza Fig. 4. Fotograa e grimcave jonizuese
n fushn magnetike
t ndrprera. Unaza metalike sht e lidhurme njrin
pol t bateris B, forca elektromotore e s cils sht Pr analiz m detale t grimcave jonizuese gjurmat
disa qindra volt, ndrsa poli tjetr i bateris sht lid- e tyre inizohen me ndihmn e kamers fotograkr.
hur me cilindrin me FK. Matja e gjatsis s gjurms t grimcave mund-
son matjen edhe t
271
12. Fizika nukleare
energjis t tyre. Nga ana tjetr ,atja e numrit t qen- Ndrmjet anods dhe katods sjellet tension rreth
drave t kondensimit mundson t gjykohetedhe pr 1,2 kV. N njrn baz t cilindrit sht br dritar-
natyrn e grimcave jonizuese. ze shum e holl nga dielektriku (liskun) q t mun-
Gjat puns n dhomn e Vilsonit mund t shfry- det npt t hyjn rrezet radioaktive (alfa, beta dhe
tzohet edhe fusha magnetike (g. 4), e cila mundson gama). Kur G-M nuk sht n afrsi trrezatimit ra-
t prcaktohet si impulsi ashztuedhe
meur~estata shenjakomora,
e ngar- dioaktiv, ather ndrmjet anods dhe katods nuk rr-
kess elektrike t grimcave. jedh rrym. Por,kurn gyp do t hyj grimcaD dhe E,
ajo jonizon disa nga molekulat e gazit, prandaj elek-
Njehsori i Gajger-Mylerit tronet e lira t tuara dhe jonet kahzohen kah elektro-
dat. Pr shkak t fushs s fort johomogjene ndrm-
Nga nj numr ia madh i detektorsh me gaz m jet elektrodave, ngarkesat tojn energji plot suese
i njohur sht njehsori i Gajger-Mylerit (g. 5). Te ai dhe jan t afta pr jonizim t mtutjeshm t mole-
shfrytzohet vetia e grimcave jonizuese t kryejn jo- kulave t reja. kshtu numri i atyre ngarkesave zmad-
nizim. hohet si ortek, duke falenderuar procesit t jonizimit
Njehsori
Gajger- i Gajger-Mylerit
Milerov broja~ (GM), n t vrtet me goditje. Kur elektronet arrijn te teli i anods ata
sht diod cilindrike,ku katoda (K) sht cilin dr me- e zvoglojn potencialin e tyre, prandajnpr rezitorin
talik,ndrsa anoda (A) sht tel volframi i vendosur R do t rrjedh rrym (ai sht makroefekti), q e reg-
pr s gjati boshtit t cilindrit g. 6). jistronskaleri. Tensioni n skajet e rezistorit ashtu sh-
t ipolarizuar q e kompenzon ndryshiinepotencialit
ndrmjet anods dhe katods. Mekt rast, pas njko-
he t shkurtr, ndryshimipotencial ndrmjet elektro-
dave bhet aq i vogl q fusha elektrikenukmund t
nxitoj elektronet deri n at shpejtsi pr krijimin e e
ortekut t joneve. Pr kt arsye rryma n rrezistorin
dobsohet, edhe me kt zvoglohet tensioni n ska-
jet e tuj, ashtu q tash prsri vendoset tensioni l-
lestar ndrmjet anods dhe katods (ai q sht tu-
ar nga brimi irryms B).Tani prsri krijohen kushte
pr krijimin e ortekut t joneve, respektivisht impulsit
t rryms. Shohimse rezistori luan rolin e nj lemen-
ti i cili e k (e ndrpret) qarkune rryms. Koha evde-
Fig. 5. Njehsori Gajger-Myler (detektori dhe skaleri
kur zgjat deri sa nuk ndrpritet orteku he nukvendoset
gjendjallestare. Prve skalerit ekziston edhe prfor-
Gajger-Mileroviot cues, ndrsa te disa lloje edhe altoparlant i cili pr do
Gypi sht i mbushur me njrin nga gazet inert, impuls t ktill jep tingull.
ose przierja e gazeve inert dhe avujte alkoolit nn sh- Gjat regjistrimit t elektroneve (E rrezatimit) efei-
typje t ult (rreth 1 kPa). Kto gaze leht jonizohen. kasiteti iktyredetektorve sht gati 100%,meqense
fuqiajonizuese errezeve J sht e vogl, pr regjistri-
minetyre shfrytzohet efekti i krijimit t ortekut t elek-
G.M. C troneve t cilt jan nxjerr nga J kuantet e katods.
A SK Ky ekasitet i J kuanteve sht ivogl,rreth 1%, Pr
Ra K
R
- +
B
Fig. 6. Skem e thjwshtuar e njehsorit GM
272
12. Fizika nukleare
ti rregulluar grimcat D, domosdo baza hyrse t jet krijohet impuls rryme, kshtu q kalimi i ktill shr-
shum e holl, mjaft e tehdukshme pr ktrezatim. ben si detektor i shklqyeshm i rretatimit jonizues.
Njehsort GM-bashkokohor mund t regjistrojnedhe Pra{awa, zada~i, aktivnosti
deri n 1000 grimca n sekond. Pyeje, detyra, aktivitete
Metodat shintiluese
Scintilacioni metodi 1. Shpjegoni cilt procese zike jan baz pr funksi-
scinti- onimin e dhoms s Vilsonit, njehsorit t Gajger_My-
latori,Ka m tepr substancat quajtura shintilator, ato- lerit,njehsorit sintelues dhe njehsorit gjysmprues.
met e t cilave ngacmohen kur u nnshtrohen rrezati- 2. Sa sht ,,koha e vdekur e njehsorit GM i cili reg-
mitnuklear. Kshtu sht prshembull, zinksuldi me jistron deri m 10000 grimca n sekond?
przierje t bakrit. Kur substancat e ktilla do t kthe- (Prgj. m e vogl se 10 Ps)
hen n gjendje t pangacmuar, ata emetojn fotone q 3. Pse grimca D shnon gjurm m t trash n dho-
regjistrohen dhe japin tdhna pr grimcat rnse. mn e Vilsonit sesa rrezja e tij E?
4. Nse emi larg nga cilido preparat radioaktiv, njeh-
Detektortme gjysmprues sori i Gajger-Mylerit megjitha numron impulse. Me
Polusprovodni~ki detektori ka ka t bj ajo?
N shkencn bashkohore shfrytzohen edhe lloje 5.A e dini se radioaktiviteti natyror i zakonshm n
tjera detektorsh: proporcional, gjysmprues dhed- mas t madhe ka t bj me radonin. Ai sht gaz q
homa me xixa etj. Nga detektort gjysmprues zbatohet me zbrthimin radioaktiv. N lidhje me at sh-
tim m t madh kan detektort me kalim p-n . Nse t e lidhur ajrosja e hapsirave jetsore, pse?
kontakti p-n lidhet metensionin me kahje inverse (jo- 6. Nse e afrojm njehsorin e Gajger-Mylerit te ora
lshuese), ashtu q gjysmpruesi p t lidhet me po- akrepat e t cilit jan lyer me material uoroshent pr
lin negativ t burimit, ndrsa gjympruesin me po- tu par edhe natn njehsori llon t numroj impulse
lin pozitiv, gjersia e shtress ndaluese t kalimit p-n m tepr nga ajo e zakonshme. A e dini pse?
zmadhohet dhe rryma npr at nuk rrjedh. Por, nse
npr kalimin p-n kalon ndonj grimc jonizuese, ajo Nse dshiron ti zgjeroni njohurit tuaja krkoni
krijon elektrone
uva, dhe vrima,
struja niz takov dhe n ne te~e.
premin n faqen e internetit:
rreze gama sr.wikibooks.org/sr-
gama Ako sakate da go pro{irite svoeto znaewe
cl/Detekkcija_radiaktivnog_zraenja.
kvant pobarajte ja na internet stranicata:
REZIME
- Detektimi i rrezatimit jonizues jan t drejta, krye-
sisht, nprmjet vetive themelore t grimcave jonizue-
A se: fuqiaetyre jonizuese, veprimi mbi fotoemulzionin,
REZIME
veprimishintilacional, mundsiat jen qendr e kon-
+ + + denzimitt avulit t pangopur etj.
- Ekzistojn shum lloje t detektorve, ndrmjett ci-
lve m t njohur: dhoma e Vilsonit, dhoma e uska-
ve, foto-emulzionet, njehsori i Gajger-Mylerit, njeh-
sori shintilacional, detektori gjysmprues.
Fig. 7. Skem e thjeshtsuar e detektorit

me gjysmprues
pr qarkun n t cilin sht lidhur sistemi p-n do
t rrjedh rrym. Domethn gjat dokalimi t
grimcs jonizuese
273
12. Fizika nukleare
12.2. KONTROLLA radioaktive D dhe E t njeriut dhe mjedisit jetsor.

DOZIMENTRIKE. DOZIMETRIA Pr at qllim shfrytzohet radimetra me t cilt ma-
tet aktiviteti. Pr kontrolimin e rrezatimit prej burime-
ve t jashtme shfrytzohen: dozimetra personale dhe
Qllimi i kontrolls dozimetrike n vend t par kolektive.
sht sigurimi i njerzve t cilt jan t ekpozuar n Dozimetrat personale dhe eksoziciometrat prej
rezatim. Pr matjen e dozs t absorbuar dhe ekspozi- t cilve gjersisht jan t prhapura t ashtuquajtu-
mit n vizatim shfrytzohen instrumente speciale-do- rit dozimetrat e xhepit, shfrytzohen pr matjen e do-
zimetra, respektivisht ekpeziciometr. do dozimetr zs s absorbuar, respektivisht ekspozimit t rrezati-
sht lloj i detektorit t caktuar t rezatimit jonik i cili mit rntgen dhe J q e pranon personi gjat kohs s
duhet t plotson disa krkesa t caktuara. puns.
S pari, pr dozimetrin sht i rndsishm ta re- Ndrsa pr kontroll t hapsirave t puns, toka
gjistron uksin e prgjithshm por j t grimcave in- e kontaminuar, ajri i kontaminuar me gazra radioaktiv
dividuale. dhe aerosol (grimca t ngurta prej substancave radio-
S dyti, sht e dshirueshme prej karakteristikave aktive n ajr), pr matjen e radioaktivitetit t ekzem-
t atij uksi t matet doza e absorbuar ose ekspozuar, plarve prej uji dhe prodhimeve ushqimore shfrytzo-
domethn, fardo energji, fardo rrym e jonizuar. hen lloje t caktuara t dozimetrave kolektive.
S treti, pr matje dozimetrike t sakta sht e do- Pr kontrolln e rrezatimit t brendshm shfry-
mozdoshme t meret parasysh se absorbimi i energ- tzohet analiza radiokimike. T lngjeve trupore ose
jis t rrezatimit jonik te materiale varret si prej llo- sekretimit.
jit t materialit ashtu edhe prej llojit t energjis s Te dozimetrat e rntgenit sht shfrytzuar aftsia
rrezatimit. Megjithate, n dozimetri tentohen t shfry- e rrezeve rentgen t kryej jonizim dhe eksitac t ato-
tzohen materiale q i kan karakteristikat e materies meve dhe molekualve t mjedisit npr t cilin kaloj-
s gjall n lidhje me absorbimin e energjis. Kjo rela- n. Kshtu n intenzitet m t madh t rrezeve rent-
tivisht leht arihet pr rezatimin g dhe elektronet (sh- gen prgjigjet edhe aftsia m e madhe jonike, shkalla
t i mjaftueshm numri efektiv atomik Zef i materialit e jonizimit sht masa pr intenziteitn e rrezeve rnt-
t prputhet me ate t indit pr indin e but Zef =6, por gen.
pr eshtrat sht Zef =13,6), ndrsa pr neutronet sh- Film-dozimetr sht njri prej dozimetrave per-
t m e ndrlikuar. sonal (individual) t shfrytzuara m s shpeshti, i cili
N princip do ndryshim zik ose kimik t mjedi- njkohsisht sht m ekas dhe m i thjesht. Ai za-
sit material, q ndodh nn veprimin e rezatimit, mund konisht mbahet n reverin e mantilit t puns dhe e
t shrbej pr konstruktimin e dozimetrit. shfrytzojn personat t cilnt personalisht jan t ek-
N veanti t dozimetrit n dozimetri shfrytzohen spozuar n rrezatimin jonik nga fusha e medicins
dhoma jonike t llojit integrues, njehsort puna e t ci- nukleare dhe rentgenogras. Ai shrben si dokument
lve shfrytzohet n principin e zbrazjes s gazit, fo- i prhershm pr ekspozimin e personit nga rrezatimi.
toemullzionet (jonograke), shintilacione dhe detek- Film-dozimetri sht cop lm-rentgen zakonisht
tort termoluminishente. me dimenzioni (40x30) mm i cili prej drits dhe ndi-
Sipas qllimit, aparatura dozimetrike mund t kimeve tjera sht i mbrojtur me qese t veant plas-
jet pr matjen e dozs nga rezatimi i jashtm, pr tike. Kshtu lmi i mbrojtur sht vendosur n shiri-
kontrolln e laboratorve t cilt punojn me burim tin e veant n form t shenjs, q zakonisht mba-
t rrezatimit J me aktivitet t vogl dhe instrumente het t reveri.
pr matjen e uksin t rrezatimit D dhe E prej sipr- Rrrezatimi jonik vepron n emullzionin fotograk
faqeve t kontaminuara, kontaminimit me izotopet
274
12. Fizika nukleare
ngjajshm n rrezatimin e drits duke ln fotogra-

latente e cila sipaszhvillimit dhe ksimit bhet e
dukshme. Ky dozimetr sht i ndishm n rrezet
rntgen, J dhe E.
Dozimetri unaz prej gome sht i prsosur prej
Hanford rreth vitit 1968. Diskun q e mban LiFchi-
pin (nuk shihet n fotogra) dhe e ka formn e rrethit/
rrom, sht vendosur n hapjen e fytyrs s unazs.
dozimetrat unaz jan shfrytzuar pr ta caktuar ek-
pozimin e gishtave t puntorve t cilt punojn me
burimet e rrezatimeve.
Dozimetri q sht shfrytzuar ta caktoe dozn
e e rrezatimit, por ka qen i mbajtur ndrmjet brezit Dozimetr personal
dhe qafs, nuk ka dhn vlersim t sakt pr dozn e
Dozimetri-stilolaps paraqet dhom t vogl joni-
zuese.
Dozimetri stilolaps e regjistron dozn q e pranon
personi. Kur ky dozimetr ka mure t veshura me me
bor t pasuruae me 10B, mund t shfrytzohet pr do-
zimetri te neutronet e ngadalshme. Njkohsisht me
kt dozimetr sillen dozimetr indentik pa mbsht-
jellje prej borit, shtuq doza prej rrezatimit g mund t
eliminohet npprmjet ndryshimit n t treguarit e t
dy dozimetrave.
Pyetje dhe detyra
1. ka sht dozimetri?
Dozimetri ternoluminiscent 2. Numro disa dozimetra q prdoren m s shpeshti.
Modeli 609 3. Kur shfrytzohet dozimetri unaz.
4. N far principi funkdionon dozimetri termolumi-
rrezatimit, prball duarve t cilat mund t jen direkt nishent?
me burimin. I shpesht sht rasti kjo unaz t mba-
het ashtu q elementi i ndishm, n kt rast TLDchi-
pi, sht kthyer kah brendsia e shuplaks.
Dozimetri termoluminishent. Ky lloj dozimetr
bn pjes n grupin e dozimetrave optik, domethn,
dozimetra q shfrytzojn veti t vaktuara optike t
trupave t ngurt. N baz t principin t puns t do-
zimetrave termoluminishent sht veti e disa materia-
leve joorganike, te t cilt jan ndrtuar prkatsisht
primesa t atomit, pas ngacmimit me rrezatimin jonik
gjat nxemjes deri te temperatura prkatse, t lshoj-
n drit-dukuria sht quajtur termoluminishente.
Unaz dozimetr
275
12.13. INTERAKCIJA NA
JONIZIRA^KITE ZRAÊWA
12. Fizika nukleare
VRZ @IVATA MATERIJA
12.13. INTERAKSIONI I RREZATIMIT nga rrezatimi sht t pengon kto efekte duke vendo-
JONIK MBI MATERIEN E GJALL sur ku t dozs nn pragun e atyre efekteve.
Efektet prej rrezatimit jonizues mbi

rrezatim molekulat e rndsishme biologjike
molekula e ujit
Interaksioni i rrezatimit jonizues me materien e
radikali i liruar gjall rrjedh n shum faza e para prej tye sht zi-
ke. Ajo sht e rendit t madhsis 10-13 s, dhe si re-
zultat i energjis s absorbuar vjen deri t jonizimi dhe
ngacmimi i molekulave n materie. Molekuat e joni-
zuara t tuara si rezultat i inteaksionit, me rrezatim
shkaktojn ndryshime kimike n pjes t caktuara t
indit. Si reztat i ktyre ndryshimeve llon edhe faza
biologjike po ashtu mund t jen t zna strukturate
indore q shkaktojn shkatrrimin e indeve, organeve,
rrezatim
pra edhe organizmit n trsi.
Fig. 1. Dmtime t DNK me rrezatim sht e njohur se n materien e gjall ka prafr-
sisht 60-90%, uj prandaj pjesa m e madhe e ener-
gjis s absorbuar t rrezatimit bartet te molekulat
e ujit. Molekulat aktive t ujit mund t shkaktojn
Mund t thuhet se rrezatimet jonike sipas natyrs ndryshim kimi te molekulat e t mdhaja biologjike t
s tyre jan t damshme. Kur indi biologjik do t ek- rndsishme, sikurse jan enzimet, proteinet, thartirat
spozohet n rrezatim, energjia e absorbuar mund t nukleike dhe polisaharoza. Mnyra e atill e dmtimit
shkakton ndryshime kimike te indi q ndikojn n prej rrezatimit sht e radhitur dhe dallohet prej vepri-
metabolizmin e tij. Varsisht prej dozs, rrezatimi mit t drejtprdrejt t rrezatimit jonizues mbi mole-
mund ti zhduk indet, t dmton organe ose t shkak- kulat e veta t mdhaja sikurse jan DNK dhe mem-
ton vdekje. Disa dmtime jan t qarta pas disa or- branat e indeve (shihe g. 1).
ve ose dit, por q t zhvillohet karcinomi ose leuke- Njra prej mekanizmave t prvetsuara pr efek-
radioliza
tin biologjik na vodata
t rrezatimit vo organizmot
jonizues sht radioliza e
mia, jan t nevojshme shum vite. pasojat e trashigu-
ara nga rrezatimi (t shkaktuara nga dmtimet gjene- ujit n organizm. Rrezatimi jonik vepron n uj q
tike) manifestohen edhe n gjeneratat e ardhshme t gjendet te materia e gjall dhe po ashtu ndodh ngacmi-
personit t rrezatuar. mi i atomeve dhe molekulave t tij, krijohen jone po-
Karakteri i pasojave t rrezatimit t materies s zitive dhe negative t ujit, hidrogjenit dhe joneve hi-
gjall varet prej ktyre faktorve: prej llojit t rreza- droksile, radikale OH*, H* dhe HO2*, pastjas perok-
timit jonizues; prej indit, por t gjitha indet nuk jan sidi H2O2 dhe H2O4 etj.
njlloj t ndishme. Radiosenzitiviteti i indeve sht S pari, si rezultat i rrezatimit jonik sht jonizimi
proporcionale me aktivitetin e tyre reproduktues dhe primar i molekuls s ujit.
anasjelltas proporcionalisht me deferencimin e inde-
ve, varet prej kohs s rrezatimit, doza a sht pranuar
H 2 O o H 2 O e .
JZ
n periudh t shkurtur kohore ose pr nj koh t gja-
t; prej dozs s pranuar, por sa sht doza m e mad-
he aq m i madh sht edhe dmtimi.
Efektet prej rrezatimit varen prej shpejtsis s do-
zs dhe frankcionimit t saj. Qllimi i mbrojtjes
276
12. Fizika nukleare
Elektronet, t cilt gjat jonizimit ndahen prej mole- sht shkputja e spirales s dysht (g. 2).
kulave neutrale t ujit mund t jen t zna prej mo- Molekulat e DNK e prbjn bazn kimike t sub-
lekulave t tjera t ujit. Po ashtu krijohen radikale t stancs t trashiguar t t gjitha qenieve t gjalla duke
cilat jan shum reaktive dhe do njri ka aktivitet q lluar prej viruseve deri t njeriu. DNK e prbjn
elektronin e vet te shtresa e jashtme ta palon me elek- struktura kryesore e kromozomeve.
tronin prej radikalit tjetr ku tohet peroksidi i hidro- Dmtimin e disa molekulave te qeliza ka dmti-
gjenit: me serioze, po ashtu edhe vdekje, dhe dmtimi i mo-
Prve mnyrs s shqyrtuar t radioalizs s ujit, t lekulave tjera nuk e sjell n pyetje gjendjen e qelizs.
mundshme jan edhe rrug tjera t cilt qojn n kri- Pasojat e rrezatimit, m s shpeshti degjenerative
jimin e peroksideve m t larta H2O4 etj., H2O2 ose (pasqyrohen n gjeneratat e ardhshme), dshmojn se
H2O4 nse krijohen n ojesn e ndishme t qelizs, si- edhe gjenet jan t ndjeshme n rrezatimin jonizues.
kurse jan kromozomet mund t shkaktojn dmtime. Qeliza e rrezatuar nuk mund t sintetizon DNK,
prandaj ngadalsohet ose ngel mitoza.
DNK
molekuli m i ndijshm i rrezatimit PYTJE DHE DETYRA
1. Rrezatimet jonizuese t pranuara dhe n shum

rrezatim doza t vogla a jan t dmshme?
2. Prej cilve faktor varren pasojat e rrezatimit t
materies s gjall?
3. Si rrjedhin efektet e rrezatimit jonizues mbi mo-
lekulat m t rndsishte biologjike?
4. Cila molekul e organizmit t gjall sht m e
ndjeshme nga rrezatimi?
5. Cilat qeliza jan m t ndjeshme te rrezatimi?
6. Cila doz do t shkakton dmtime m t mdha:
a) doza e pranuar pr periudh t shkurtur kohore b) e
DNK njejta doz funksionon (e pranuar n pjes) pr nji pe-
e dmtuar me rrezatim riudh t gjat kohore?
Fig. 2 REZIME
- Mund t thuhet se rrezatimet jonizuese sipas natyrs

s tij jan t dmshme.
- Efektet e rrezatimit jan t varura prej shpejtsis s
Radikalet e lira mund t jen shum reaktiv dhe t dozs dhe prej fraksionimit t saj.
shkaktojn dmtime biologjike Energjia prej rrezati- - Radiosenzitiviteti i qelizave sht proporcional me
mit jonizues mundet edhe drejt pr drejt t absorbo- aktivitetin e tyre reproduktuese.
het prej molekulave organike t materies s gjall. Po - Pasojat e rrezatimit, m s shpeshti degjenerative
ashtu krijohen ndryshime t ndieshme biologjike si- (reektohet n gjeneratat e ardhshme), dshmojn se
kurse jan: edhe gjenet jan t ndishme n rrezatime jonizuese.
inaktivimi i enzimeve,
ndryshimi i thartirave nukleike dhe komplekset
proteine t tyre. Thartira dezoksiribonukleike- DNK
sht shum e ndieshme ndaj rrezatimit. Nse rreza-
timi i shkatron lidhjet e dobta t hidrogjenit, tohet
radikal. Njra nga pasojat e mundshme t rrezatimit
t DNK
277
13. Fizika e materiale
13.1. STRUKTURA E MATERIES
Derim tani msuam dhe vet kemi njohuri se sub-

stanca (materia) mund t ekzistoj n tri gjendje agre-
gate; t ngurt, t lngt dhe t gazt. Megjasa kto
gjendje i kan detyruar lozoft e lasht ti prkuzoj-
n elementet themelore: uji,ajri dhe toka, por intuita e
lozofve tregonse kziston edhe nj element (form
e ekzistimit) - zjarri i cili, mund t sjellet n lidhjeme
formn m t prhapur t ekzistencs s materies n
Gjithsi, e ajo shtplazma.
Detyrat e shkenctarve t shekullit XIX dhe deri
m sot sht ti zbulojn fshehtsit e asaj se si jan t
Fig. 1. Modeli i gazit, lvizja kaotike e ping-pong topthave
lidhur atomet, ose molekulat n gjendje t ndryshme
n shportn me rrjet t fryra prej posht me fen
t materies, dhe si kto lidhje ndikojn n vetit elek-
trike,optike , maekanike,magnetike etj. Madje kto-
hulumtime t shfrytzohen pr t krijuarmateriale q N shum raste goditjet mundt shqxrtohen si
kan veti t prshtatshme pr zbatimin e tyre praktike. elastike, me rast vlejn ligjet prruajtjene impul-
sit dhe energjis kinetike. N studimine sjelljes s
gazeve shum shfrytzohet modeli i gazit ideal, te
Modelet e strukturs s materies
i cili nuk sht prllur energjia potenciale e bash-
kveprimit dhe dimensionet e grimcave.Mekanika
Botae materis sht e shumllojshme. Pikrisht
klasike dheteoria molekulare kinetike shpeshher
edhe nj matarie e njjt tregon veti t ndryshme n
jan t mjaftueshme pr t msuar sjelljet e gazit.
varsi nga kushtet (temperatur,shtypje etj). Mode-
Prndryshe, atmosfera e Toks sipas sjelljes s saj
let themelore t materies n zikn bashkohorejan:
n shtresat m t ulta mund t vlersohet pr gaz
modeli i gazit, modeli i plazms, modeli imateries s
ideal.
kondensuar.
Modeli i plazms
Modeli i gazit
Plazma sht gjendja m e prhapur e materies,
Teky model pr grimcat ndrtuese vlersohen ve-
shikuarn prpjestime kozmike. N kt gjendje
tm atomet neutrale dhe molekulat t cilat jan ven-
rreth 99% e materies n tr Gjithsin. sht tre-
dosur n largsi tmdha njra nga thetra, shum m
guar se yjet jan, nt vrtet topa plazme, ndrsan
t mdha nga dimensionet e tyre. Kshtumund t jeh-
gjendjen plazmatike gjendet edhe materia n hap-
sohet se ata ndrvedi nuk bashkveprojn. Grmcat
sirn ndryjore. Por, n prpjestime toksore plaz-
ndrtuese gjenden n lvizje kaotike t pandrprer,
mahaset krejtsisht rrall,d.m.th., gjendet te disa du-
prandaj pr kt arsye arrihet te goditjet e shpeshte
kuri atipike natyrore si sht drita polare (g. 2),
reciproke. Sipas ksaj ata beshkveprojn. N gurn
ose n kanalin ndiues t vettims.
1 sht dhn paraqitjae modelit t gazit t raelizuar
Prndryshe plazma mundt trajtoet si gaz, por
me toptha ping-pongqlvizin n mnyr kaotike prej
esencialisht n t ekzistojn si grimca t elektrizua-
posht fryjm me fen.
ra (jone dhe elektrone), ashtu ehde atome neutrale.
N trsi plazma sht elektroneutrale
278
por n tn vende t caktuara mund t arrihet deri te strukturat biologjike q hyjn n prbrjen e orga-
rregullimi lokal i elektroneutralitetit dhe ajo t sh- nizmave t gjall (proteinet, acidet nukleike;
kaktoj lvizjen e grimcave t elektrizuara nga rrethi-
na. Kshtu mund t vjen deri te grumbullimi i ngar-
kesave me shenj t kundrt n nj largsi t caktuar
rreth vendit t rregullimit.
Fig. 1. Kristali i kuarcit
Fig. 2. Plazma: drita polare Si mjedis i kodensuar trajtohen edhe polimerat q kri-
johen nrrug articiale.
Modeli i materis s kondenzuar
Me prjashtim t ajrit, t gjitha ateriet n Tok gjen-

den n gjendje t kondensuar. Struktura n mjedisin
e kondensuar shtashtu q grimcat ndrtuse jan t
radhitura aq afrq mjegullat e tyre elektronike rim-
bulohen, prandaj elektronet valent intensivisht bash-
kveprojn.
Struktura dhe vetit emjedisit t kondensuar vshtir
mund t shpjegohen dhe t kuptohen pa u shfrytzuar
ligjet e mekaniks kuantike.
N mjediset e kondensuara bjn pjes:
kristalet, jan form m e mir e studiuar e ma-
teries s kondensuar me grimca ndrtuese t radhitur
n mnyr trregullt (g. 3 dhe 4) te t cilt ekzsi- Fig. 4. Kristali i fjolls s bors me
ton rregullsi n largsi ose i ashtuquajturi radhit- gjeometri fraktale
je n largsi; Lngjet
materialet amorfe (p. sh., qelqi);
lngjet (p.sh., edhe uji-lng i prshtatshm pr Lngu sht gjendje agregate ndrmjet fazs s gaz-
ekzustencn e jets n Tok); t dhe t ngurt. Pr kto shkaqe lngu ka disa veti t
kristalet e lngt; njjta si ato tgazeve, por edhe veti t ngjashme me-
vetit e trupave t ngurt. P.sh., lngu si edhe trupi i
ngurt, n temperatur konstante ka vllim konstant,
ndrsa
279
ngjashm me gazet e ka formn e ens n t ciln ndo- Lvizshmria e molekulave t lngut manifestohet
dhet. gjat difuzionit ose viskoziteti t lngut. Eksperimen-
Disa eksperimente tregojn se molekulat e lngut jan tet dshmojn se me zmadhimin e temperaturs, pr
t vendosur sipas n rendi t caktuar, i cili vendpset shkak t lvizjes m t theksuar termike, difuzionii
vetm n afri direkte t ndonj molekule, ndrsa m lngut sht gjithnj m i shpejt. Gjatzmadhimit t
larg ngaajo, ai rend humbet. Kjo vetiblizok poredok
e rregullsis qu- temperaturs, pr shkak t lidhjeve t dobta ndrmo-
.
het radhitja e afrt, e cila sht ilustruar n gurn 5. lekulare, viskoziteti i lngut bhet m i vogl.
Gjat temperaturs mjaft t larta energjia kinetike e

molekulave do t zmadhohet, do t shkaktohet radhi-
tja e afrt e nnrenditjes dhe do t kaloj n gjendje t
gazt krejtsisht t parregullt, gjendje kaotike.
Rezime erezime
Kratko shkurtr
-gjendje agregate (faza)
-model gazi
-modl i plazms
-model i materis s kondensuar
-lngu
Fig. 5. Rregulli i i afrt i renditjes t -radhitje e afrt
molekulave t lngjeve
-radhitje e largt
nga gura mund t shihet se te lngjet nuk ekziston

radhitje e largt, d do t thot prsritjae rendit mole- Pyetje, detyra, aktivitete
kular, i cili sht veti pr tr trupin. Kjo radhitje sh- Pra{awa, zada~i, aktivnosti
tveti e trupit t ngurt. 1. A dallohen molekulat e akullit dhe molekulat e
Prndryshe, lvizja termike e molekulave t ln- ujit?
gut mund r paraqitet me lkundjet e tyre rreth pozici- 2. Cilat jan ndryshimet themelore ndrmjet tre
onit baraspeshues, me krcime t prkohshme n nj gjendejve agregate t substancs?
pozicion t ri baraspeshues n ndonj largsi q sh- 3. Pseplazma mund t merret pr faz e katrt ag-
t e rendit t madhsis t dimensioneve t molekula- regate?
ve tlngut. Nkt mnyr molekulat shum ngadal 4. Provoni n bibliotek ndonj libr ose n veb
zhvendosen dhe lvizin npr tr vllimin e lngut. faqe, dhe lexoni m gjersisht pr plazmn n kushte
Kohzgjatja e lkundjeve t nj molekule t lngut toksore dhe plazmn n gjithsi.
rrethpozicionit baraspeshues sht e ndryshme dhe
varet nga prbrja e lngut dhe temperatura.Me zmad-
himin e temperaturs molekulat e lngut tojn ener-
gji kinetike m t madhe, bhen m t lvizshme dhe
m shpesh e lshojn pozicionin baraspeshues rreth t
cilit lkunden.
plazma (gr~, SODVPD)=krijoj, formsoj, ve-
pr artistike
280
13. 2. ATOMSKI I
13. 2.MOLEKULARNI
ATOMSKI I VRSKI
MOLEKULARNI VRSKI
13. 2. LIDHJE ATOMIKE DHE mnyr, kto dy atome mbahen bashkrisht me ndi-
MOLEKULARE
Prirodata na hemiskite vrski hmn e forcave elektrike trheqse. Prndryshe lid-
Prirodata na hemiskite vrski hja jonike zakonisht krijohet ndrmjet atomeve nga t
Natyra e lidhjeve kimike cilt njri ka nj elektron n cipn elektronike t fun-
dit, ndersa atomi tjetr pothuajse trsisht e ka hum-
Forcat themelore q e prcaktojn struktrn e mate- bur cipn elektronike. Kshtu, pr shembull, metalet
rias t ngurta jan forca elektrike t bashkveprimit t alkalike sikurse jan kaliumi (K) dhe natriumi (Na), t
elektroneve valente. cilt kan vetm nj elektron valen n cipn e fundit,
Le ta shnojm numerin e prgjithshm t grimca- lehtl krijojn lidhje jonike me elementet halogjene, si
ve q e ndrtojn materian e kondensuar me N. Puna pr shembull, klori (Cl) ose uori (F), t cilt kan nga
q duhet ta kryej ndonj forc e jashtme. pr ta shthu- nj vend t pa plotsuar n cipn elektronike t fundit.
rur tr aat ate mjedis r kondensuar, d.m.th. grimcat Jonet e krijuara n rastin e NaCl trhiqen me forcat e
ndrtuese t sillen n largsi n t cilat nuk do t ket Kulonit, prandaj energjia potenciale (Wn) e bashkve-
m bashkveprim, le ta shnojm me A. primit t joneve duket si te g. 1.
energija na
Ather futet kuptimi energjia e lidhjes (W) t bara-
vrskata energija na
bart me:
vrskata Wn
A
W (1)
N
Kjo madhsi matetme eV/atom.
Nga varsia e llojit t grimcave q bashkveprojn n
mjedisin e kondensuar (jone, atomeneutrale pse mole-
kula), po ashtu nga varsia e asaj se a sht lidhur do
element me nj, dy, ose m tepr atome nga mjedi-
si, mund t paraqiten disa lloje lidhjesh. Ata lidhje n
mateien e pastr ose n przierjen e prcaktojn struk-
turn e mjedisit t kondensuar.
r0 r
Ekzistojn tre modele themelore e lidhjes s atomit n
formimin e e materies s ngurt, edhe ato: lidhja jo-
nike, kovalente dhe lidhja metalike. Lidhje m t
Fig. 1. Energjia potenciale te bashkveprimi
dobta t llojit t Van der Vals ose lidhja hidrogje- i Kulonit
nike, jan po ashtu t rndsishme ku mekanizmat e
: jonska, kovalentna i metalna vrska.
kidhjes s: fort nuk kovalentna
jan dominante.
jonska, i metalna
na Van-der Valsvrska. N gurn 1, r paraqet largsin ndrmjet brthamave
vodorodnata vrska na Van-der Vals t dy joneve. Mund t shihet se varsia e energjis po-
Lidhja jonikevrska
vodorodnata tenciale ka minimum pr vlern e largsis ndrjoni-
. le r0, gjat s cils forca e bashveprimit ndrmjet jo-
Gjat formimit . t disa molekulave ose kristaleve arri- neve bhet e barabart me zero. N shum raste mund
het Jonska
deri te kalimi komplet i nj ose m tepr elektrone-
vrska t logaritet se jonet bashkveprojn si sfera t ngurta
ve nga njri atom
Jonska vrska n tjetrin. Me kt rast atomi q ka
t radhitura aq dendur sa mundsojn mbshtjellsit
humbur elektron bhet pozitivisht i elektrizuar, ndr-
elektronit t jashtm.
sa atomi q ka tuar elektron bhet elektron elektro-
negatib. N kt
281
Energjia e lidhjes kovalente nuk dallohet shum

nga energjia e lidhjes jonike, d.m.th., ajo sht disa
Cl Na
Cl eV/atom. Pikrisht aq energji duhet ti dorzohet nj
elektroni nga ifti elektronik, qt shkatrrohet if-
Na Na tzimi,dhe elektroni t mnd t lviz lirisht npr mje-
disin e kondensuar. Vendi nga ku ka ikur njelektron
Cl sillet si vend q ka nevojt kap nj elektron, d.m.th.,
si ngarkes pozitiv dhe quhet vrim.
Fig. 2. Modeli i NACL
{uplina
Lidhja kovalente
Kovalentna vrska
Fig. 4. iftzimi i elektroneve me atomet

fqinje t Si
Fig. 3. Lidhja kovalente ndrmjet ato-
mit t siliciumit n rrjetn kristalore Prndryshe t gjitha komponimet q kan veti mir t
dhe katr atome fqinje m t afrt. shprehura t gjysmpruesve jan t lidhur n lidhje
kovalente: GaAs, InSb dhe komponime tjera t grups
Mjediset m tipike t ngurta me lidhje kovalente jan III-V t sistemit periodik t elementeve.
ata q jan t ndrtuar nga atomet e grupss katrt t
sistemit periodik: karboni (C), siliciumi(S) dhe ger- Lidhja atomile
maniumi (Ge). N kristalet e siliciumit dhe germa- Metalna vrska
niumit, nj atom gjendet n qendrn e nj tetraedri, Te metalet arrihet deri te koelktivizimi i mjegulls
kurse katr atome tjer jan t vendosur n kndet e elektronike nga elektronet valent, d.m.th. gjasat pr
tetraedrit (g. 3). Te siliciumi dhe prfaqsues tjer, tu gjendur nj elektron rreth nj joni t caktuar sht
do elektron nga katr elektronet valent lidhet me nj e njjt pr t gjith jonet e metalit. Dendsia e ngar-
elektron t elektroneve valent t fqinjve t tij (g. kess elektrike sht e madhe, prandaj jonet sillen si-
4) dhe formojn ifte elektronesh te lidhja kovalen- kur jan n ,,det elektronik. Elektronet valent lvizin
te. Lidhjet paraqiten si rezultat i foorcave t cilat kan lirisht npt tr vllimin e metalit, ngjashm sikurse
natyr elektrike, por kan karakter kuantik. Formimi kova-
molekulat e nj gazi. Prandaj asim pr elektrone n-
lentnata vrska
i ifteve ndrmjet elektroneve bhet vetm ndrm- pr metalin si nj gaz elektronik.
jet ifteve elektronike t cilt kan spine t kundr- Energjia e lidhjes te metalet, n t vrtet, paraqet
ta (+1/2 dhe -1/2). shumn prej:
Dendsia e mjegulls elektronike sht m e mad- - energjis q ka t bj me energjin theqse
he diku n mesin e segmentit q i lidh atomet fqinje.
282
elektrike ndrmjet joneve pozitive dhe gazit elektro- molekula nuk ka sh- -Q r -+Q
nik t cilin e ktijojn elektronet e prbashkt valent; prndarje smetri-
- energjis q ka t bj me veprimin e forcave t sh- ke t ngarkesave, por
dipoli elektrik
kmbimit (hibridizim). Ky lloj forcash ka karakter ku- nnjrn an domi-
antomekanik dhe sht rrjedhim nga iftzimi i elek- non ngarkesa negati-
troneve me spine t kundrta (hibridizim); ve, kurse nann tje-
- energjis kinetike t elektroneve. tr ngarkesa pozitive,-
Pr shkak t t gjith ktyre faktorve, energjia e nj prnadja molekula pa-
elektroni tlir n metalin sht disa elektronvolte m raqet dipol elektrik
elektri~en dipol
e vogl nga energjia e nj elektroni n vakum n afr- elektri~en
(g. 5. dipol
si t metalit. Energjia q sht e nevojshme
elektri~enelektronidipol Karakteristika the-
molekula polare e ujit
ta lshoi siprfaqen metalike dhe t shkoj n vakum, melore e dipolit elek-
quhet pun e daljes. trik sht
dipolen momentmomen-
Mekt madhsi tani mizlezna
jeni t njohur (shiko kapitul- dipolen
ti i moment
dipolit t moleku-
rabota paraqitja e molekulave
lin fotoefekti). Prandaj izlezna rabota
duke i dhn energji nga
dipolen momentjasht ls.Me moment t dipolare
(me ndriimrabota
izlezna ose nxehjen e metalit), e cila sht e bara- polit nnkuptohetvek-
bart ose m e madhe nga puna e daljes s elektronit, tori, madhsia e t Fig. 5. Molekulat dipole
mund t tohet emision t elektronit t lir. ci lit sht i brabart
Prndryshe, ekzistimi i elektroneve t lir sht sh- me prodhimin e njrs
kak pr prueshmrin e emadhe elektroike dhe ter- ngarkes t dipolit
mike te metalet. dhe largsis ndrm-
jet tyre. Drejtimi prputhet me drejtzn q i lidh
Lidhja e Van der Valsit ngarkesat,kurse kahja & sht & nga ngarkesa negati-
ve kah ajo pozitive, P Qr .
doVan dy der
Van molekula
derValsovot ndara
Valsovo trhiqen njra me tjetrn
vrzuvawe
vrzuvawe Te g. 6 sht paraqitur si dy molekula pola-
me forca elektronike t quajtura forca t Van der Val- re (dipole) me momente dipolare t njjta lidhen
Van der Valsovo vrzuvawe (p.sh.) dy molekula t ujit.
sit. Kshtu do trhiqen e ciltdo dy atome q nuk for-
mojn lidhje jonike ose lidhje kovalente. Lidhjet e Kshtu, fusha elektrike e njrit dipol t nj mo-
Van der Valsit q formohen ndrmjet atomeve t till lekule e orienton molekuln tjetr n atmnyr q
jan shum m t dobta nga ata q i prshkruam m ttrhiqen t dy molekulat.
par. Gjat temperaturave mjaft t larta kto forca
nuk jan mjaft t mdha q ta tejkalojn lvizjen ter- H +
+
H
mike dhe shprndarjen e atomeve. Por, gjat tempera-
turave mjaft t ulta,forcat e llvizjes termike t ato- O -2
P -2
O
P
meve (molekulave) janl shum t vogla n raport me
forcat e Van der Valsit, prandaj kjo mundson q mo-
+ +
H H
lekulat gjat ftohjes s gazit t kondensohen n lng, e
madje n trup t ngurt. Prndrysheheliumi sht ele-
ment i vetm q nuk kalon n gjendje t ngurt n
shtypjeatmosferike. Forcat eVan der Valsit lindin nga Fig. 6. Lidhja reciproke e dy molekulave H2O pr shkak
bashkveprimi i momenteve dipolare t molekulave. t bashkveprimit t momenteve dipolare. Momentet
Kto molekula quhen polare. Te ato dipolare t do molekule jan shnuar me P.
Nj molekul jopolare, po ashtu e trheq nj mole-

kul jopolare me forca t Van der Valsit. Ndon-
se moment dipolar elektrik t molekulave jopolare
Van
Van
mesatarisht sht i barabart me zero, te ata der
der
meg-
dipolnite momenti
dipolnite momenti Valsova
Valsova sila
sila disa
polarni. jithate, ngjajn Van der
polarni.
polnite momenti Valsova sila
polarni.
283
ndryshime t brendshme t vendpozitave recipro- dratet t renditur alternativisht dhe grupe fosfate
ke t molekulave,prandaj n nj moment dipolar t ndrmjet spiraleve (g. 8). Lidhja hidrogjenike for-
ndryshm nga zeroja. Kshtu, kur dy molekula dipo- mohet pr arsye se nj proton i ndar dy atome (za-
lare do t vijn afr njri tjetrit, ndrrimet e shpejta konisht dy atome oksigjeni). Kjo ndarje e nj protoni
t momenteve dipolare tentojn t prodhojn bash- t njjt sht i ngjashm sikurse ndarja e nj elektro-
veprim trheqs. ni gjat formimit t lidhjes kovalente. Kjo lidhje mun-
dsohet pr shkak t mass s vogl t protonit t pr-
bashkt t mos ekzistimit t elektroneve t tjer ( t
brendshm), prve elektronit t vetm n cipn elek-
tronike.
lidhja hidrogjenike
trheqse dbuese
Fig. 8. Lidhja hidrogjenike ndrmjet degve ansore t
Fig. 7. Trheqja Van der Valse e molekulave q kan spiraleve prej DNK (vija e ndrprer e gjelbr)
moment dipolar mesatar t barabart me zero
sht e mundshme edhe orientimi i prkohshm i

molekulave q shpie deri te bashkveprimi trheqs.
Rezime e shkurtr
Orientimet e tilla pr bashkveprim trheqs ndodhin
-lidhja jonike -lidhja e Van der Valsit
me gjasa t mdha se sa bashkveprimet dbuese, pra
-lidhja kovalente -dipoli elektrik
molekulat trjiqen (g. 7).
-vrim -momenti i dipolit
-lidhjametalike -lidhja hidrogjenike
Lidhja hidrogjenike -puna e daljes -energjia e lidhjes
Lidhja hidrogjenike sht nj mekanizm i lidhjes

e cila ka rndsi t madhe. Ky mekanizm pr mbajt-
Pyetje, detyra dhe aktivitete
jen e grupevet molekulave n bashksi, shpesh sh-
t prgjegjs pr lidhjen reciproke t molekulave gji-
1. Cilat forca jan shkak pr cilndo qoft t lidhjes
gande dhe polimereve pr ta ruajtur formn evet t
molekulare?
ksuar. Kshtu, pr lidhjen e mirnjohur r strukturs
2. A mund t logaritet pr dipol nj molekul jonike?
psirale dyshe t molekuls s DNK sht prgjegjs
3. Sa sht momenti dipolar Pe e dipolit q e krijojn
lidhjahidrogjenik n mes degve ansore t cilt jan
dy ngerkesa memadhsis Q=0,51.10-19C, nse atondo-
t prbr nga karbonhi-
dhen n largsi reciproke
r=0,96.10-10m? (Prgj. Pe=0,48.10-29 Cm).
284
13.3. KRISTALNI I
AMORFNI MATERIJALI 13. Fizika e materiale
monokristal.
13.3.KRISTALNI
13.3. MATERIALETIKRISTALORE Nse sigurohen kushte t prshtatshme, gjat
DHE AMORFE ngurtsimit ather mund t tohet monokristal.
AMORFNI MATERIJALI
monokristal.
Kur ndonj substanc q gjendet n gjendje t ln-
gt i zvoglohet tenmperatura , ajo kalon n gjendje
t ngurt. Gjat ftohjes arrihet n formimin e trupit
kristalor t ngurt ose trup amosf t cils sipas njo-
hurive m t reja shkencore ata m nuk logariten si t
ngurt, por si lngje t tejftohura.
Me fjal t tjera , gjat ftohjes s njtrajtshme,-
te disa materiale temperatura e lngut t njtrajtshm
biederi n njfar vlere (pika e shkrirjes - Tsh), kur pa-
raqiten kristale t imta dhe llonngurtsimi. Ather
temperatura m nuk ulet, ndonse ftohjaedhe m tu-
tjevazhdon (g. 1). Qndrii i temperaturs n pikn
e shkrirjes (ngurtsimit) mbetet n intervalin kohor
Fig. 2. Kristale t njjta nga i njjti material
ndrmjet t1 dhe t2, deri sa i tr lngu nuk shndrrohet
kristalite
n gjendje agregate t ngurt. Kshtu sillen kristalet.
Te disa materiale tjera, gjat ngurtsimit vrehet Monokristali ka form t rregullt, i kufzuar me
rnie kontinuale e temperaturs, ndrsa njkohsisht faqe t rrafshta dhe t lmuara me tehe t trrafshit ku-
edhe ngurtsimi i njkohshm i lngut. Ato jan ma- tar. Monokristtalet e substancs s njjt kan for-
teriale amorfe.
amorfnite materijali m gjeometrike t ngjashme, e cila sht tipike pr
kristalite at substanc dhe kjo mundson njohjen e substan-
cs (g.2). N kushte t caktuara nj faqe e krista-
T (0C)
lit mundet joproporcionalisht t rritet m shpejt se sa
tjerat. Veti kryesore te monokristalet sht ajo se kn-
det ndrmjet rrafsheve fqinj mbesin t njjt. Kshtu
amorfnite materijali
kndet ndrmjet fqinjve A dhe A, B dhe B dhe A dhe
trupa amorf B jan gjithmon t njjt (g. 3).
N baz t forms s jashtme t monokristaleve
Tt trupi kristalor
nuk mund t thuhet me siguri se pr ciln sub stanc
duke matur kndet ndrm-
jet faqeve fqinje. Pr
shembull, monokrista-
li ikrips s kuzhins
t1 t2 koha
(NaCl) m shpesh ka for-
B
mn paralelopipede drejt-
Fig. 1. Ngurtsimi te substancat kristalore dhe amorfe
A
A
A kndor. Te monokrista-
li i ksaj substance kn-
Trupat kristalor mund tjen monokristale ose po-
B det ndrmjet cilsdo faqe
likristale.
fqinje jan t drejt (900).
E gjith kjo q
Fig. 3. Kndet e ndrmjetshme

ndrmjet rrafsheve fqinje te t
gjitha monokristalet e substan-
cs s njjt jan t barabart
285
prmendm deri m tani ka t bj vetm me mo- (t shnuara me kryqe n g. 5(a)). Nga ata, pas nj-
nokristalet natyrore t paprpunara. Me veprime t far kohe formohen kristale tvegjl t ndar me form
ndryshme t prpunimit, kristalit mund ti jepet far- t rregullt, ndrsa njkohsisht formohen edhe qen-
do forme. dra t reja (g. 5b). Gjat rritjes ato llojn ndrvedi
Mnyra pr prodhimin e qarqeve integruese (ipe) t ngjiten. N fund nga ngurtsimi tohet polikristali i
prndryshe, llon me ndrtimin e mono-kristalit cili sht i prbr prej numrit t madh t kristaleve t
vogla, ndrvedi t ngjitur dhe me form t parregullt
(g. 5 ). Kristalet e vogla quhen kokrrzakristalore.
Prndryshe polikristale janakullimmetalet dhe legu-
rat gjysmprueseetj.
Ndonse jant ndrtuar prej numri t madh koko-
krrza monokristalore, dhe donjri m vete tregon
anizotropi, polikristalet nuk jan anizotrop sikurse
monokristalet. Meq numri i ktyre grimcave sht
Fig. 4. Monokristali i si-
liciumit (majtas) dhe nga
ai monokristal i prer
disk (djathtas) q shrbej-
n si baz prndrtimin e
qarqeve integruese (ipe).
Nga ky disk fabrikohen
20-25 ipe
a) b)
nga siliciumi, i cili madje me prerje sillet n form t

pllakave rrethore (g. 4). N ata barten shtresat tjera
t gjysmpruesve.
Karakteristik e monokristaleve sht ajo q veti zi-
ke ndryshohen n varsi nga drejtimi i kristalit.
-koecienti i bymimit termik, c) )
-permeabiliteti dielektrik, Fig. 5.Faza n formimin e polikristaleve (ngrirja e
-prueshmria termike, ujit) prej qendrave t kondenzimit (a) deri te
-ngurtsia, polikristali (b)
-rrezistenca specike elektrike,
-treguesi i prthyerjes etj.
shum i madh, ndrsa ata jan t radhitur dhe t orien-
tuar n mnyr kaotike, ather madhsit zike n
Kjo do t thot se kto madhsi zike tregojn
do drejtim kan vler t njjt, prandaj polikristalet
madhsi tndryshme n drejtime t ndryshme. Karak-
jan trupaizotrop.
teristikat zike t ndryshme n drejtime tndryshme
Trupata amorf jan, po ashtu izotrop, ndonse
quhen antizotropi.
krejtsisht nga shkaqet tjera.
Polikristalet krijohen kur kalimi nga gjen-
dja e lngt n ate t ngurt ndodh me dukuri-
n t ashtuquajtur qendra t kristalizimit n lngun
286
Kristalna
Rrjeta re{etka
kristalore
(radhitja n largsi)poredok)
(red na dale~en
sht konstatuar se kur do t thehet ndonj mo-

nokristal, copat e krijuara, ndonse kan madhsi t
ndryshme, kan form t ngjashme t rregullt. Ajo i
ka nxitur shkenctart n iden se monokristali sht i
prbr prej bashksis s celulave kristalore t radhi-
tur n rregull. N baz t hulumtimeve shkencore me
siguri bhet fjal pr at se kristalet jan ndrtuar prej
joneve, atomeve ose molekulave q jan t renditura
n rregull n hapsir dhe zn pozita t pandryshu-
eshme ndrvedi, duke u varguar me t gjitha drejti-
met hapsinore. Trsia e t gjitha atyre pozotave qu-
het rrjet kristolora. Vendet ku jan t vendosur ato-
met (jonet) e re{etka
kristalna kristalit quhen nyje t rrjets kristalo-
re, e cila mundt zhvendoset n t gjithatre drejtimet Fig.7. Me translacion t celuls elementare n tre
hapsinore. Ndjazli
gurnna6 jan dhn celulatre{etka
kristalnata elemen- drejtime hapsinore tohet monokristali
tare t llojeve specike t rrjetave kubike.
jtime t ndryshme A, B, C, D, kto largsi jan t
elementarnata kristalna kletka ndryshme a, b, c, d, Nseihet pozita e nj grimce (pr
shembull, grimca 1 e prerjes me rrafsh t kristalit (g.
8)), ather largsia deri te grimca e 5, 10 ose 100 n
ndonj drejtim t kristalit plotsisht sht prcaktu-
ar me largsin e grimcs fqinje (pr shembull grim-
ca numr 2). Kshtu prshembull, largsia nga grim-
ca 1 deri te grimca 3 n drejtimin A sht 3a. Ndrsa
largsia deri te grimca e 999, n t njjtn drejtim, do
t jet 999 a.
Fig. 6. Celula elementare nga llojet specike t
rrjets kubike
a
A
Duke i bashkuar t gjitha celulat elementare n
t gjitha drejtimet hapsinore tohet rrjeta kristalore d b
(g. 7). Vetia kryesore e strukturs s till sht peri-
odicitetit hapsinor q e prbjn radhitjen n larg- c
si t kristalit. 1 2 3 4 5 6 7 8
Pr s gjati cilitdo drejtim q sht trhequr npr
qendrne nj grimce jan t vendosur qendrat e grim-
cave tjera n largsi t njjt. Pr dre- B
podredenosta na dale~ina D C
Fig. 8. Largsit e njjta ndrmjet grimcave prd gja-

ti tgjitha drejtimeve (A, B, Cdhe D)
287
Tash mund t themi se cila sht veoria esenciale e t struktura ideale periodike t cilt quhen defekte n rr-
gjitha kristaleve (mono dhe poli). Ajo gjithsesi, nuk jetn kristalore.
mundtjet anizotropia dhe forma e rregullt gjeomet- Ekzistojn disa tipe defektesh (g. 10)), t cilt
rike, meq kjo veori sht vetm e monokristaleve. mund t klasikohen si defekte piksor dhe linear, t
Karakteristika sipas s cils kristalet dallohen nga tru- cilt shum t ndikojn n vetit zike t kristalit.
pat e ngurt amorf sht ajo q grimcat e tyre (jonet, Kryesisht defektetpiksore paraqesinprishje loka-
atomet, molekulat) jan t renditur n hapsir n rre- le n shprndarjen e rregullt tatomeve (jone ve ose
gull dhe periodikisht, prandaj ekziston vler tredimen-
sionale n strukturne tyre (g. 9). Kur radhitja hap-
sinore e prfshin gjith trupin, ather bhet fjal pr vakancion-zbrazti
monokristalet. Radhitja te monokristali plotsisht e
shpjegon anizotropin e tij. Kshtu, pr shembull, for- przierje
tsia e ndryshme n drejtme t ndryshe sht rrjedhim
i asaj se n drejtimt caktuar n largsi t ndryshme
intersticioni
jan radhitur numr i njjt grimcash, t ndryshmnga
numri i ndonj drejtimi tjetr. Monokristali sht m i
fort n drejtimin q ka dendsi , t madhe. vet-intersticioni
Dhe se n kushte t caktuara t ftohjes gjat ngur-
tsimit mund t tohet edhe faza e ngurt pa kurfar
Fig. 10. Disa lloje defektesh piksore n rrjetn kristalore
radhitje hapsinore (g. 9 b), ky sht materiali amorf.
molekulave) n rrjetn kristalore. Njlloj defekti pi-

ksor jan vakancionet (g. 10), vende n nyje krista-
lore ku mungojn atomet (jone ose molekula). Grim-
cat ndrnyjore ose t ashtuquajtura grimca intersticia-
le jan defekte piksore q i krijojn grimcat plotsue-
se (teprica) t cilat jan t vendosura ndrmjet nyjeve
t grimcave. Grimcat intersticiale mund tjen nga i
njjti lloj atomesh sikurseato nga tcilt sht ndrtuar
a) b) rrjeta (vetintersticiale), osenga nj llojtjetr atomesh
Fig. Rradhitja e atomeve (joneve) n trup kristalor (a)
(intersticiale). Lloj i tret defekteve jan przierjet,
dhe trup amorf (b)
d.m.th., grimca q kan zvndsuar nj grimc nga
N kohn m t re materialet amorfe nuk klasi- atomet am n rrjet dhe jan vendosur nat vend.
kohen si trupa t ngurt, por si lngje t teftohura. Dfektet piksore luajn rol shum t rndsishm
Duke i vlersuar materialet amorfe pr lngje me ko- n ndryshiminevetive optike dhe elektrike t materia-
ecient t madh t viskozitetit, te ata mund t shpje- lit, meqense do njri prej tyre mund t sillet si tepri-
gohen shum veti zike. c ose munges t elektronit ose si kurth pr vrimn
ose elektronin.
Defektet n rrjetn kristalore Defektet lineare, pr dallim nga ato piksore, nuk
jan t lokalizuarn njvend, por prhapenpr s gjati
Radhitja krejtsisht e rregullt t ndrtuesve bhet nj vij t pandrprer dhe quhen dislokime. Disloki-
n zona m t mdha ose m t vogla. Por, n mo- met mund t jen tehore ose t vidhosura.
nokristalin si trsi, ekzistojn shmangie nga
288
e madje duke i shtypdy ant e kundr ta. paralele me-

gjysmrrafshi
vmet
vmet nat i
nat atvij. Vija npr t ciln gjatsi krijohet deformimi i
ndrvendosur
poluramnina
poluramnina rrjets quhet dislokimi i vidhosur.
zavojna
zavojna
dislokacija
dislokacija
Shpjegoni
Objasnete
Objasnetegigikuptimet
slednive vijues
slednivepoimi:
poimi:
-monokristali -defekti piksor
--
-polikristali -przierjet
-rjeta kristalore -interstikcioni
-nyjete rrjets -vakanset
-trupa amorf -idislokimii vidhosur
liniavija
lini ananae dislokaci
dislokimit
dislokaciat
at -cell elementare -dislokimi tehor
Fig. 11. Dislokacioni vijor tehor
Pyetje,
Pra{awa,
Pra{awa,detyra dhe aktivitete
zada~i
zada~iiiaktivnosti
aktivnosti
dislokacii
dislokacii
N gurn 11 sht dhn paraqitja e dislokimit
rabni
rabni zavojni
zavojni
tehor. Sikurse mund t shihet, struktura ideale sh-
rabna
t shkatrrur pr shkak t gjysmrrafshit vendosurrabna 1. N nj tegll bni nj tretje t prqndrueshme nga
dislokacija
dislokacija uji i ftoht dhe krips s kuzhins. Pr s gjati boshtit
ndrmjet dy rrafsheve. Te ky lloj dislokimi deformi-
mii strukturs sht m i madh n afrsin e llimit t tjegulls n tretje zhytni nj pe t vendosur vertika-
t gjysmrrafshit,prandaj dislokimi tehor vlersohet lisht. Lereni ashtu disa dit dhe vzhgonise si n pe-
se sht, n realitet, vija prs gjati atij gjysmrrafshi. rinjan kapur kristalet dhe do dit rriten.
Dislokimi ividhosur (g. 12) n hapsir jep for- 2. Nse dshironit bindeni n anizotropin endon-
mn e cila krijohet me prerjen e ndonj drejtkndshi, j monokristali q e keni (pr shembull, qelq,kuar-
ci),breeksperimentin si vijon:
Lyejenjrin rrafsh t kristalit medyll tqiriut t shkri-
r. Kurdo tftohet, ngulen mesin e tij nj gjilpr t
gjt, Skajntjetrt gjiltpts nxehe (pr shembull, me-
letkum). Do t konstatoni se shkrirja llon reth gjil-
lini navija
liniaana e dislokimit at
dislokaci
dislokaci at prs dhe prhapet n form t elips. Kjo do t thot
se prueshmria termike e monokristalit nuk sht e
njjt n t gjithadrejtimet.
crystalos,(gr.)=akull. akullformues
amorfos (gr.)= pa form.
Hapeni
Otvorete
Otvorete sajtin
go
gosajtot:
sajtot:
http://www.uta.edu/optics/sudduth/crystals/
Shikonimodelet t disa rrjetave kristalore karakte-
Fig. 12. Dislokimi vijor i vidhosur
ristike tdisa materialeve t njohura.
289
13. 4. KRISTALET E LNGTA Duke pasur parasysh zbatimin e tyre praktike t mad-
he, n kohn m t re bhen m intensive edhe hu-
Kristalet e lngta jan t pranishme n pr- lumtimet e vetive t tyre zike, dizajnohen kombini-
ditshmrin tom,duke lluar nga displejet e or- met e reja nga substancat polimere. Kristalete lng-
ve t dors,kalkulatort, komjutert,kamerat e deta deri m tani jan t pazvndsueshme n teknolo-
rite monitort me dimensione tmdha,tabelat ko- gjin displej.
manduese te sistemet e navigacionit dhe shum pa-
jisje tjera. Ndarja e kristalve t lngta
N natyr ekzizistojn materie roganike t cilat nuk

aklojn n mnyr klasike nga gjendja e ngurt n t
lngt, por kalojn n m tepr faza t kalimit. N
kto faza ato kan veti mekanike dhe elektromagne-
tike t cilat gjenden ndrmjet kristalit t ngurt dhe
gjendjes s lngt. Prandaj, kto materiale u quajtn
kristale t lngta, ndrsa ata faza teknikisht u quaj-
tn mezofaza.
Kristalet e lngta q jan t prbranga molekulat
e pastra organike, te t cilt kalimi fazor nga gjen-
dja e ngurt e lngt bhet me ndryshimin e tempera-
turs,quhen kristale t lngt termotropik.
Ekzistojn edhe disa lloje t molekulave me struktr
shufre q gjenden n ndonj tretje dhe t cilt nuk tre-
gojn varsi nga temperatura. Teata kalimi fazor bhet
me ndryshimin e prqndrimit. Kto molekula i takoj-
n grups kristale t lngt liotropi.
Te kristalet e lngt termotropik, kalimi nga gjendjet
kristalore e ngurt nt lngt bhet gjat nj tempe-
rature sakt t caktuar tshkrirjes, e cila sht karak-
teristik krysore e tyre. Po ashtu, posarisht sht e
rndsishme edhe temperatura e kalimit nga gjendja e
lngt kristalore n gjendje t lngt (izotopike), ose,
e ashtuquajtura ,,temperatur e t ndriuarit
Kristalet e lngt hasen edhe n bot biologjike. I Ekzistimi i ndrgjendjeve t ndryshme (mezofazave)
kemi, pr shembull, holesterinn n estret e tij n shpie kah klasikimii kristalve t lngta ndy grupe
organizmine gjall, n qimet muskulare etj. Shu- themelore:
m jan t rndsishme hulumtimet e kristaleve nematik,
tlngta n biologji dhe medicin pr shka t ro- smektik.
lit t tyre n kmbimin e materies n organizmat Gjithashtu, ekzistojn edhe kristale t lngt holeste-
e gjall. rik, t cilt kristalizohen si llojspecial,i kristaleve ne-
N shkencn bashkohore intensivisht punohet nl matike.
sintetizimin e llojeve t reja t kristaleve t ln-
gta, ndrsa posarisht kombinimi i tyre npr-
zierjet kristalore t lngta (t cilt mund t prm-
bajn edhe nga njzet komponente t ndryshme),
me qllim q t tohen karakteristika m t prsh-
tatshme pr zbatimin e tyre n teknologji.
290
Kryesisht, kristalet e lngta nematik dhe przier- Marr n prgjithsi, te kristalet e lngt paraqiten
jet e tyre prdoren n teknologjin e displejeve. efekte karakteristike pr trupine ngurt (anizotropia),
Kristalet e lngt smektik nuk kan ndonj rol t por edhe efkete karakteristike pr lngjet t cilt jan
rndsishm komercial pr arsye se molekulat e tyre izolator t mir elektrik. Por, ata posedojn edhe disa
n fushn elektrike nuk orientohen n mnyr unifor- veti specike t cilat nuk mundt vrehen as te trupat
ma. e ngurt aste substancat e lngta.
Kristalet e lngt nematik dhe smektik m tutje Kristalet e lngta as nuk absorbojn dritn e
ndahen nn ngrupe: pjess s dukshme t spektrit, prandaj pjesa m e mad-
Smektikt paraqiten n nngrupe, dhe ajo: he e mostrave duket si qumsht i bardh.Ajo paraqitet
smektik-A; smektik-B, smektik-C (smektik foto- pr shka t shprndarjes s drits n kujt e ,,mikro-
elektrik etj.). regjioneve t vogla d.m.h., regjione me radhitje shu-
N gurn 1 sht dhn paraqitja skematike e m t mir t molekulave, ndrsa radhitja nga njrire-
thjesht e radhitjes t molekulave n tipe t ndryshme gjion n tjetrin ndryshon.
t kristaleve t lngt. Q t vrehet mezofaza t caktuara te kristalet e
lngta,prdoret mikroskopi polarizues.
Megjithat mund t shihet se kezison radhitje e
molekulave n nj drejtim t caktuar, n regjione t
caktuara. Ata orientime t molekulave sipas regjione-
ve quhen teksture.
a) Faz izotropi- b) Faza c) Faza holesterike

ke (e paradhitur) Nematike (shtresa t radhitura)
) Simetrik-A d) Simetrik-B e) Simetrik-C
Fig. 2. Tekstura e kristalit t lngt e vzhguar

Te kristale e lngt nematik mund t vrehen reg-
n mikroskopin polarizues.
jione t radhitjes s molekulave n drejtim t caktuar,
por nuk ekziston radhitje nraport me pikn e rndimit
(g. 1b). Pr shkak tradhitjes s ktill t molekula-
ve, kristalet e lngt nematik tregojn anizotropi (pa- Si radhiten molekulat e kristaleve t lngta
barasi hapsinore) n vetit mekanike, elektrike, mag-
netike dhe optike. Mu kjo veti sht shfrytzuar pr Zbatimi i par i rndsishm i kristaleve t lng-
zbatimin e tyre, veanrisht n teknikn e displejeve. ta ka qen n TN (Twisted Netic) celula puna e s ci-
ls bazohet n TVIST (twist) efektin te kristalet e ln-
gta nematike.
291
(a) (b) Me sjelljen e tensionit V ndrmjet elektrodave

(g. 3b), molekulat do t tentojn t orientohen pr s
gjati vijave t forcs s fushs elektrike E. N kt m-
P nyr orientimi i till i molekulave t kristalit t lngt
i mundson drits rnse tpolarizuar t kaloj npr
kristalin e lngt e t pandryshuar, kshtu drita npr
analizatorin e kryqzuar nuk dot klaloj (e kyur).
V Ndryshimi i vogl n kndin e molekulave npr
E celuln, d.m.th., varacion i vogl i tensionit t sjellur
krijonndryshim kolosal n transmision, dhe mund t
jap nj palet t tr t nuancave nga krejtsisht t er-
O rtdhe krejtsisht t ndritshm.
Kristalet e lngta n teknologjin

A e LCD-TFT displejeve
Ekrani e kristale t lngta tash jan realitet. Sistemet

Fig. 3.Hulumtimi i Tvist-efektit te kristalet e lngt nema-
tik (NTK): a) TN-celula n munges t fushs elektrike, displej elektrooptik shfrytzojn prbrje t ndryshme
P dhe A jan t kryqzuara dhe drita kalon npr celuln t przierjeve tkristaleve t lngta, ndrsa dallojn
(e kyur), b) TN-celula nn tension, P dhe A jan t kry- edhe sipas mnyrs s adresimit (drgimi i urdhra-
qzuara dhe drita nukkalon npr celul (kyur) ve pr kyje ose kyje) t pikselave t veuara t dis-
pljeve. N llim jan paraqitur TN-LCD tcilt bazo-
Celula tvist-nemetike (TN) sht e prbr prej hen n Te~nite kristali
twist-efektin n kristaletvoe lngt
tehnologijata
nematik. Atana
dy elektrodave t tejdukshme (prues shum i hll i punojn si komutator (ndrprers) i cili e lshon ose
displeite
lyer n qelq), tlyer me shtres t holl t substancs e ndrpret dritn, n varsi nga madhsia e fushs s
poliamid. Kjo shtres shrben t bjradhitjen llesta- zbazur.
re dhe orientimin e molekulave paralel me elektrodat.
Drejtii orientuar llestar sht prcaktuar medrejti-
min e shtress s orientuar t polituar. Kshtu, drej-
timet e politurs jan normal me njri tjetrin, pr kt
shka edhe molekulat rrotullohen pr 900 n hapsirn
ndrmjet elektrodave.
N ann e siprme dhe t poshtme t celuls jan
vendosur polarizator (P) dhe analizator (A)edhe at n
drejtim t oreintimit llestar t elektrodave. N hap-
sirn ndrmjet elektrodave sht vendosur kristali ln-
gt nematik.
Kur polarizatori (P) dhe analizatori (A) jan tkry-
qzuar (g. 3a), t cilt prndryshe jan paralele n
drejtimin e politurs s elektrodave (O),ather krista-
li ilngt npr TN celuln rrotullon dritn e polarizu-
ar q kalon npr t, prandaj n vend t fushs s errt Fig. 4. Piksele te TFT-LCD. do piksele prmban
(e kyur), vrojtuesi npr celuln megjat, do t ve- nga nj tranzistor lmholl
ren drit (e kyur).
292
Njdisplej monokromatik LCD sht i prbr nga Pak histori

matrica e celulave t tilla (piksela) t cilat furnizohen
posarisht pr t mundur me udhhequr me transmi- Kristalet e lngta jan zbuluar m vitin 1888 nga bo-
sionin e donjrrs prej tyre. Kshtu, gura te kta tanisti austriak Fridric Rajnicer, icili e ka hulumtuar
displeje formohet nga nuancat e ndryshme q i prod- holestrolin. Ai ka vrejtur se holesteroli lngzohet n
hojn celulat. temperatur 1450C, por nuk bhet lng i pastr, por
Te displejt bashkohor zbatohet adreimi aktiv mat- ka form qumshti. Bile n temperaturn 1790C lngu
ricor,icili bhet me ndihmn e ndrpresit TFT (tran- bhet i tejdukshm dhe i kthjellt. M vitin 1904 l-
zisor shtresholl). Kshtu, docelul e lngt krista- loi sintetizimi i kristaleve t lngt pr hulumtime sh-
lore ka tranzistorin e vet i cili lejon deri te ajo tarri- kencore, por kah fundi i viteve gjashtdhjeta Xhejms
j tensioni ose ta ndrpret tensionin. TFT-LCD shfry- Fergason shpiku se substancat e lngta kristalore ho-
tzohen pr TV aplikimet, por ata jan edhe m t lesterike jan idealsht t prshtatshme pr prdori-
shtrenjt ngagypat katodik (monitort e thjesht) dhe min e tyre si indikator t temperaturs. N at koh
mimi nga viti n vit uafrohet gypave katodik komer- ka qen i ndrtuar edhe displej i par alfanumerik me
cial. Madhsia e mundshme maksimale dhe mimi kristale t lngta, por edhe pa zbatimin komercial.
jan fakrott e vetm t cilt kuzojn zbatimin etyre. N llim t viteve t shtatdhjeta t shekullit XX u
Hulumtimet bashkohore t przierjeve t kristale- b e qart se zbatimi m i madh ikristaleve t lng-
ve t lngta dhe karakterstikat e tyre elektrooptike ta sht n teknologjin e displejeve, kur paraprakis-
kan mundsuar zbatimin e kristaleve t lngta me ht kan qen sintetizuar kristale t lngta t cilt jan
anizotropi negative dielektrike pr ndrtimin e disple- n gjendje kristalore t lngt edhe n temperaturn e
jeve n t cilt shfrytzohet efekti DAP, i cili paraqet dhoms.
prthyerjen e dysht t drits e cila mund t kontrol-
lohet me fushn elektrike. Me zbatimin e ksaj tekn-
logjie jan tuar koor displeje me kohn t prgjigjes
mt vogl se 100 ms. Rezime e shkurtr
Kristalete lngta janbr pjes e pandashme e
jets ton t prditshme, ata e kan prvetsuar botn -faza e lngt kristalore -nematike
elektronike dhe kan zhvilluar nj industri ttr pr -mezofaza -smektike
prodhiminetyre dhezbatiminprakrik. Kto janmate- -termotropike -efekt tvist
rialete t sotmesw dhe s ardhmes. -liotrpike -LCD
-TFT-LCD
LCD (Liquid Crustal Displey)

(ang.)=ekran kristalor i lngt
293
13. 5. STRUKTURAT METALIKE Pr do metal sht me rndsi dhe dihet pika e sh-
krirjes s tij. Pika e shkrirjes sht temperatura n t
iln metali shkrihet gjat shtypjes atmosferike norma-
le. Ajo prcaktohet duke matur ndryshimin e tempera-
turs s metalit gjat nxehjes s panderprer t tij. Me
ktrast, posa kristali ipar i metalit do t shndrrohet
n lng, ather temperatra e metalit nuk do t rritet
(do t mbetet konstante), prderisa edhe kristali i fun-
dit nuk kalon n fazn e lngt, njsoj sikurse sillen t
gjitha substancat kristalore (kapitulli 13.3). N tabel
sht dhn pika e shkrirjes
Metali Tt(0C)
Gjat historis, metalet kan luajtur dhe do t lu- Sn 232
ajn rol t rndsishm n zhvillimin e shoqris, Au 1063
nprmjet zhvillimit t tekniks dhe industris. Cu 1083
Pr t prdorur metalet n mnyr m t mir t Fe 1539
mundshm sht e nevojshme t njihemi me mik-
rostrukturn e tyre, vetit zike dhe kimeke
t disa metaleve. Pr kohn e ndaljes s temperaturs,
temperatra e metalit nuk mund t rritet meqense e
Shkenca e cila merret me studimin e metodave q
tr nxehtsiae sjellur harxhohet pr shkputjen e lid-
shfrytzohen pr prtimin e metaleve t cilt prdo-
hjeve t grimcave t kristaleve. Kjo energji karakteri-
ren n shkenc dhe teknik, si edhe stdimi i vetive t
zohet me nxehtsin specike t shkrirjes. Ajo sht
tyre q jan n varsi nga mnyra e prtimit, quhet
energjia q sht e nevojshme ti jepet njsis s mass
metalurgji.
t nj metali t caktuar n temperaturn e shkrirjes q
ajo krejtsisht t shkrihet.
Vetit themelore t metaleve Pika e shkrirjes sht e barabart me pikn e ngur-
tsimit.
Me metale nnkuptohengrupe t substancave (ele-
Metali posedon veti t mira mekanike (mundsi
mente kimike) t cilat mund t prshkruhen me kto
prndrydhje, farktimi dhe trheqje n tela) varsis-
veti:
ht nga lidhjet ndatomike. Gjat deformimit plastik t
n temperatur t rndomt jan t ngurt (prve
metalit, bhet shkatrrimi i rrjets kristalorem pran-
zhivs;
daj metali bhet m i fort dhe m i brisht (i thy-
e ruajn formn e tyre. Numri m i madh i metale-
eshm). Prandaj metalet duhet t prpunohen n tem-
ve tregojn edhe njfar elasticiteti dhe fortsie, q
peratura m t larta pr ta ruajtur struturn e tyre t
sht me rndsi t madhe teknike;
mparshme.
kimikisht jan mjaft aktiv, leht irojn elektrone
Rrjeta kristalore sht e ndryshme te metalet en-
dhe krijojn komponime kimike;
dryshme. Dallojm tre lloje kryesore t rrjetave: kubi-
jan t patejdukshme dhe me shklqim t madh;
ke, tetragonale, dhe heksagonale. Nse n celuln ele-
posedojn prueshmri t madhe elektrike;
mentare sht vendosur nga nj atom n secilin knd t
prueshmria elektre u bie me rritjen e tempera-
kubit, ather nga rrjeta sht kubike. Nseksaj rrjete
turs;
i shtohet edhe nga nj atomedhe n mesin e do faqe t
tregojn termoprueshmri t mir.
kubit, atherrrjeta sht e qendrsuar kubiko e shes-
ht. Nga ana tjetr, nse prve atomeve n kndet
ka edhe nj atom n qendr t kubit, ather rrje-
294
ta quhet e qendrsuar kubiko hapsinore (g. (g. 1). Si shpjegohen vetit themelore t metalit?
Elektronet e lira formojn t ashtuquajturn gaz
elektronik. Prndryshe kto elektrone, nuk i takojn
m asnjrit atom, por njsoj jan t shprndar n tr
rrjetn ekristalit. Kur n metalin nk ekziston fush
elektrike, elektronet e lira lvizin n mnyr akotike,
me rast psojn goditje me jonet e rrjets kristalore
dhe mes veti. Pr shkak t ktyre goditjeve madhsia
e shpejtsis, drejtimi dhe kahja e do elektroni ve
E qendrsuar E qendrsuar eve pandrprer ndryshohet (g. 2a). sht vrtetuar
kubike hapsinore kubike e shesht se shpejtsia mesatare e lvizjes t pakahzuar, kaoti-
Fig. 1. Rrjeta kubike ke dhe termike t elektroneve t lira n temperaturn e
dhoms sht rend i madhsis 105m/s, q sht rreth
Modeli i ,,gazit elektronik 1000 her m e madhe shpejtsi nga shpejtsia mesa-
tare e molekulave t gazit nato temperatura.
Disa nga vetit e metaleve jan t lidhur me ekzisti-
min e elektroneve t lira nkristal. Kur jan n gjendje
t ngurt, metalet kan struktur kristalore, d.m.th.,
atomet e tyre jan t renditur n rrjetn gjeometrike a)
hapsinore-rrjet kristalore. do metal ka struktur
kristalore karakteristike t veten. Prndryshe, forcat
q i mbajn atomet e metalit n kristalin kan t bj-
n me lidhjen metalike t iftit t elektroneve pru-
ese q formohen ndrmjet dy atomeve fqinje, dhe i b)
cili njsoj trhiqet nga secili jon i cili gjendet n nyjet
e rrjets kristalore. N kt mnyr elektronet valent Fig. 2. Lvizja kaotike dhe lvizja e kahzuar
(periferik) nuk jan rreptsisht t lidhur pr atome t e elektronit t metalit
catuar, por jan t ,,kolektivizuara-t prbashkt pr
t gjith jonet pozitive t pruesit metalik. Ata liris- Duhet nnvizuar se kjo lvizje e pakahtuar e
ht lvizin npr gjith vllimin e pruesit dhe njtraj- elektroneve t lira (g. 2a) nuk paraqet rrym elektri-
tsisht radhiten n hapsirn ndrmjet nyjeve t rrje- ke. Kjo ekziston edhe kur metali sht jashta fushs
ts. Prqndrimi i elektroneve t lir vare nga va- elektrike.
lenca e metalit. Sa m e madhe sht valenca e me- Nse metali vendoset n fushn elektrike (g. 2b)
talit, m i madh sht edhe prqndrimi i elektroneve elektronet n t llojn t lvizin tkahzuara. Ata -
t lira etj. Prqndrimi i elektroneve t lir n meta- tojn nj shpejtsi plotsuese, e cila sht e kahzu-
let sht rend i madhsis 1028 elektrone t lira n nj ar n kahje t kundrt t fushs elektrike. Duhet thek-
metr kub. sht vrtetuar se prqndrimi i elektrone- suar se shpejtsiae ksaj lvizje t kahzuar t elek-
ve t lira nuk ndryshohet kur metali do t gjendet n troneve, bile edhe gjat rrymave shum t forta sh-
fushn elektrike. Po ashtu, prqndrimi i elektroneve t shum m e vogl, rend e madhsis disa milimet-
t lira, praktikisht nuk varet nga temperatura e metalit. ra n sekond. Megjithat, pr shkak t prqndrimit
shum t madh t elektroneve, ndonse atashpejtsi-
jan m t vogla, tohen rryma shum t forta. Vlerat
e vogla t l-
295
vizjes s kahzuar telektroneve t lira n metalin mangsit e teoris klasike jan

kvantnata tejkaluar
teorija meteorin
na metalite
nuk duhet t przihen me shpejtsin e rrjedhjes s kunatike t metaleve.
rryms. Lvizja e kahzuar e lektroneve t lira n ci- Edhe nj mangsi e teoris klasike: nse bartsit e
lindo vend t prusit metalik llon n at ast kur n rryms n metalet jan elektronet e lir, t cilt sipas te-
at vend vendoset fusha elektrike. Ndrsa shpejtsia e oris klasike krijojn ,,gaz elektronik, ather energ-
vendosjes se fushs elektrike sht e barabart me sh- jia mesataree elektronit (grimc me tre shkall n liri)
pejtsin e prhapjes s drits n vakum, c=3.108m/s. do t ishte Em=3/2 kT. Ku k sht konstantae Bolca-
Kjo d.m.th. se edhe rryma elektrike n metalin vendo- mit. Por te metalet eksperimentet tregojn se kjo var-
set me t njjtn shpejtsi. singa temperatura nuk ekziston. Kshtu, energjia me-
Elektroprueshmria zvoglohet me zmadhimin satare e elektroneve pikrisht edhe n temperaturn 0
e temperaturs. Prshkak t shpejtsis mesatare t K nuk sht e barabartme zero.
madhe t atomeve (lvizjet termike) arrihet deri te go- Ekziston lakore e cila e jep shprndarjen e elektro-
ditjet e shpeshta ndrmjet elektroneve dhe joneve t neve sipas energjive, dhe ajo quhet lakore e shprn-
rrjets kristalore. Pr kt arsye, nj pjes e energjis darjes, sipas statistiks s Fermi-Dirakut pr elektro-
s lvizjes t kahzuar t elektroneve t shndrrohet net e lira te metalet.
n energji t brendshme t metalit. Rezistenca e me-
talit zmadhohet kurtemperatura etij zmadhohet. Var-
sia e rezistencs (R) nga temperatura te metalet sht numri
broj i
dhn me barazimin: elektroneve
elektroni
R = R0 (1+Dt), T=0
ku R0, sht rezistenca e metalit n 00C, t shttempe-

ratura e metalit, kurse D sht konstanta pr do me-
tal, i cili quhet koecineti termik i rezistencs dhe i
cili e tregon ndryshimin relativ t rezistencs s meta-
lit gjat ndryshimit t temperaturs s tij pr nj grad. 0 E=Ef energjia
energija
Prndryshe me modelin klasit t ,,gazitelektronik
mund t shpjegohet ligji i Omit,ligji i Xhul_lencit si Fig. 3a. Varsia e numrit t elektroneve nga energjia
edhe j varg dukurish tjera karakteristike t metaleve. te metali n zeron absolute
T tilldukurish jan emisioni termoelektronit, duku-
rit e potencialit kontaktues ndrmjet dy metaleve dhe
nj varg dukurishtjera. N gurn 3a sht dhn se si duket faktiksht
shprndarja e elektroneve sipas energjive kur meta-
Mangsit e modelit t li sht n temperaturn e zeros absolute (T=0 K). N
kt rast kutar ekzstonnj ku i mpreht pr energji-
,,gazit elektronik
maksimaleq mundta posedojn elektronet n nj me-
Nedostatoci na modelot tal n temperaturn e zerosabsolute. Kshtu, statistia e
Teoria q bazohet n modelin e gazit elektronik ka
namangsi.
elektronski gas kjo teori nukmundet Ferma-Dirakut thot se energjin m t lart q mnd ta
shum Pr shembull,
ken elektronet n gjendje t ktill t mateiess ngri-
n mnyr kuantitative ta shpjegoj varsin e pru-
r (T=0 K) sht ebarabart me sasin sakt t caktu-
eshmris s metaleve nga temperatura.
ar, karakteristike r do metal, t barabart me Fermi
Mospajtimi i teoris klasike t metaleve dhe ek-
energjin (EF( ngagura 3a.
sperimenti veanrisht vin n shprehje gjat tempe-
T pyesim tani, se si elektronet e lira n nj cop-
raturave t ulta. Megjithat, sot t gjitha
metali q sht nxehur n ndonj temperatur T1 > 0,
Fermi-energijata
do ta shprndaj mes veti energjin e prgjithshme q
sht sjellur nga jasht? Prgjigje
296
do t na jep forma e e lakores e cila prputhet me vete atomet e metalit tjetr (shikoni legurimin te de-
ndonj temepratur T1 m e madhe nga zeroja (g. fektet e rrjets kristalore (kapitulli 13.3).Prve ksaj
3b).Nga lakorja mund t shihet se nj numr i madh ekzsitojn edhe kristale t metaleve t cilat mund t
i elektroneve kan energji mesatare-t mdha, ndrsa vendosin n vete edhe elemente t till, si pr shem-
krejtsisht nj numr i vogl i elektroneve posedojn bull, hidrogjen karbom dhe azot n form t defekete-
energji m t madhe. ve intersticiale (kapitulli 13.3.). Prbdryshe, si baz
pr prodhimin e elikut qndronvendosjae atomeve t
karbonit n hekur.
numri i
broj Legura, prndryshe, kan gjetur zbatim t gjer
elektroneve
elektroni n industri. Pothuajse nuk ekziston prodhim metalik
i ndrtuar nga nj metal i pastr kimik, por numri m
T=0 i madh i prodhimeve metalike jan t prbr nga dy,
tre ose m shum elemente.
T1>0
Materialet e sintetizuara
Ekziston nj grp
Sinteruvani materiaesh t cilt tohen nga
materijali
0 E=Ef energija
energjia metalet ose legurat n pluhur. Procedura pr kt ar-
sye quhet metalurgjia e pluhurit. Pluhuri ose przierja
Fig. 3b. Varsia e numrit t elektroneve nga energjia
e homogjenizuar nga pluhuri metalik mandej presohet
te metali mbi zeron absolute
me ndihmn e pres hidralike ose mekanike n brike-
ta (tulla), t cilat madje nxehen n temperatura t lar-
Edhe dika shum interesante: nga gura 3b shihet ta n furra elektrike. Nxehja m s shpeshti bhet n
se elektronet e varfra me energji pothuajse nuk do t atmosfern e ndonj gazi i cili n temperatura t lar-
tojn asgj, prandaj energjin e prtuar do ta ndaj- ta nukreagon me metalet. Mund t shfrytzohet, pr
n n mes veti elektronet m t pasur me energji (ata shembull, hidrogjeni pr t penguar oksidimin gjat
me energji n afrsi t Ef. Kjo do t thot se elektro- nxehjes. Gjat sinterimit arrihet deri te lidhja e for-
net ,,t pasur do t bhen edhe m t pasur, andaj do t e kokrrzave t pluhurit nprmjet difuzionit. Me
t zhvendosen n pjesn e grakut me energji akoma kt rast, nuk ndodh shkrirja, sepsetemperatura e sin-
m t madhe (fush e kuqe). Meqense numri i prg- terimit duhet t jet gjithmon nn pikn e shkrirjes t
jithshm i elektroneve nuk ndryshohet, ather, sipr- prbrsit kryesor t przierjes.
faqja q prputhet me elektronet e zhvendosur kah Te materialet e sinteruara ekzistojn mundsi m
energjit m t mdha duhet t mbetet e njjt (pjesa e t mdha pr kombinimin e metaleve dhe komponi-
kaltr dhe e kuqe jan me t njjtn siprfaqe). meve, se sa gjat przierjes s tyre gjat shkrirjes.
Dhe n fund, nse njehsohet teoretikisht energjia
mesatare e elektroneve n zeron absolute, sipas ksaj Rezime e shkurtr
teorie do t tohet Em=3/5EF, e cila sht e ndryshme -pika e shkrirjes
nga zeroja. -modeli i ,,gazit elektronik
-prqndrimi i elektroneve t lira
Legurimi -statistika e Fermi-Dirakut
Kratko rezime
-legurat
Dhnia e atomeve nga ndonj element tjetr (metal
Legirawe -materialet metalike t sinteruara
osejometal) n rrjetnkristalore t metalit t pastr qu-
het legurim. Nteknologjin e legurimit me rndsi
t madhe sht ajo q rrjeta kristalore e njrit metal
mund ti vendos n
297
13.6. POLIMERT industriale sintetike, sikurse jan:polietileni, polpropi-

leni, polivinikloridi, (PVC), najlonet (poliamidet ali-
fatike), poliuretanet. Ekzistojn polimere natyror si-
kurse jan celuloza dhe polisaharidet, disa proteine
(polipeptide), polinukleotidet (RNK dhe DNK), goma
natyrore, pambuku et.).
Prodhimet t cilt jan t prbra trsisht ose

pjesrisht nga materialet polimere jan pjespr-
brse t prditshmris s njeriut, e cila me t
drejt quhet koha e plastiks. Plastike, goma, disa Shumprobleme teknologjike, energjia, energjeti-
ngjyra jan substanca polimere. Ndonse shkenca ke, etj, nukdo t mundeshin t zgjidhen pa krijimin e
pr polimeret sht relativisht e re megjithat zbu- materialeve t reja, ndr t tjert edhe polimeret.
limet dhe inovacionet shpejt kan hyr n zbatimin
masovik dhe prditshmirn ton. Plastika rreth nesh
Hipotezn pr ekziszimin e molekulave gjigan- Prodhimi bashkohor i materialave polimere sot hyn n
te (makromolekula) e ka dhn shkenctari gjerman nj etap krejtsisht t re t zhvillimit e cila karakte-
Herman Strotinger (Hermann Straudinger, 1881- rizohet me rritjen e prodhimit dhe konsumimit, dhe e
1965) vetm paraa gjasht dekadash, pr ka e ka tu- cila krkonnivel t larta t dituris. Vetm n SHBA
ar miminNobl m vitin 1953. prodhimi vjetor i goms dhe masave plastike e tejka-
Sot dihet sem tepr substanca kimike nprmjet lon numrin prej 10 miliard kilogram. Se me t vr-
reaksionev kimike, nn kushte t prshtatshme mund tetkemi hyr thell nkohn e plastiks vrteton fakti
t polimerizohen dhe t tohen makromolekula (pose n periudhn nga viti 1950 deri m vitin 1980 prod-
limere). himi vjetor i goms dhe plastiks n bot sht rri-
Polimeret paraqesin zinxhir t gjat nga molekulat tur pr 8,9 her, ndrsa e metaleve vetm pr 3,2 her.
e karbonit t fort tlidhura (zakonisht mbi 1000) me N shkenc pandrprer rritet interesimi pr ma-
lidhje kovalente. Zinxhirt e veuar ndrmjet mbahen teriale t prbra, t kombinuara. Prfaqsues tipik t
me ndihmn e lidhjeve zike t dobta, q mundson materialeve t tilla jan materialet shumshtresore t
polimert leht t fabrikohen. cilt prfshijn polimeret organike, metale dhe qerami-
Polimert ekzistojn vetm n gjendje t ngurt k. Ktu bjn pjes plastikat e armirura, shkumat sin-
dhe t lngt, por jo edhe n gjendje t gazt. Num- tetike dhe materiale, madje polimeret biokompatibile
rim i madh i tyre jan substanca organike, ndonse nga t cilt bhen eshtra articiale,en gjaku dhe kapa-
jan t njohura edhe shum polimere joorganike.
Materialet polimere m t njohur jan prodhimet
298
kt e zemrs etj.Gjithashtu, polimeret jan br mate- shsia mund t ndrrohet nga 2 Pm deri n vetm
riale perspektive n elektronik dhe infromatik pr 5mm, sht m i leht, sht stabil edhe n fushn
prodhimin e rezistorve pr skema integrale mikroe- elektrike mni 1000 kV/cm, ka veti m t mira meka-
lektronike, FER tranzistor, senzor n miniatur, fo- nike. Ajo q sht m me rndsi, ai sht shum i lir.
todioda etj.
Ndr polimeret q jan pjes prbrse t materia-
leve t siprprendur jan:
prues,
pizoelektrike,
polimere piroelektrike etj.
Klas e veant polimeresh jan
biopolimeret.
(a)
(b)
Polimeret piezoelektrike dhe piroelektrike
Jan t njohur disa kristale, si pr shembull, kuarci,

kripa e segnetit (BaTiO2) etj., te t cilt nnveprimin e
shtypjes paraqitet fush elektrike, quhet efekti piezo-
elektrik (shikokapitullin 1.9). Te kto materiale ekzis-
ton edhe efekti i kundrt, n fushn elektrike i ndrroj- ()
n dmensionet (zgjaten n nj drejtim tjetr t fushs). (c) (d)
Ngjashm sikurse efekti piezoelektrik ekziston
edhe efekti te i cili bhet elektrizimi i siprfaqes s Fig. 1. Polimeret tipike me veti piezoelektrike dhe piroelek-
kristalit nsendryshohet temperatura e tij. Kjo duku- trike ose pruese: a) PVDF, b) polisulfunitrit, c) PPP,
ri quhet efekt piroelektrik. N radhn e piezoelektri- ) poliacetilen, d) model i nj polimeri
kve dhe piroelektrikve m t mir bjn pjes edhe
disa polimere prfaqsuesi i t cilit, me veti m t sh- PVDF shfrytzohet si pjes prbrse e dgju-
prehura, sht poliviniendiuoridi (PVDF), e dhn esve dhe altoparlanatave (nn veprimin e impulse-
n gurn 1a. ve elektrike ndryshohet rrezja e membrans , kurse
Nse PVDF lmi nxehet nga 100 deri 1500C dhe konvekse t tyre dhe gjenerohen val sferike t zrit),
madje ftohet me fush t fort elektrikeme vler prej te aparatet pr matjen e shtypjes, mikrofonet. Vetit e
1000 kV/cm (si elektroda mund tshrbejn shtresat tyre piroelekrike kan zbatim te senzorttermikmen-
metalike nga aluminiumi, ari, zhiva dhe nikel-kromi, dimn e t cilve detektohet prania e njerzve (detek-
t bartur n t dy ant e lmit polimerik) tohet poli- tori infrakuq-night vision) etj.
mer piezo dhe piroelektrik,q sht stabil n tempera-
turn e dhoms pr m shum vite. Polimeret pruese
Ndonse efekti piezoelektrik i tyre sht dhjetra
her m i vogl se materialet joorganike m t mira, sht lluar me punn shkencore t V. A. Litl, e sh-
ndrsa efekti piroelektrik dy her m i vogl,prsri pallur n vitin 1964 n t cilinai ka parashikuar super-
PVDF ka prparsi t mdha. Ai mund t ket form pueshmri ntemperatur t lart t zinxhirit orga-
arbitrare (duke prfshir edhe lmat e holl me sipr- nik linear. Interesimi i hulumtuesve thjesht eksplo-
faqe t mdha), tra- doi pr kt lloj polimereshdhe n viet e ardhshme
jan sintetizuar dhe trsisht t hulumtuar dhjetra
sosh. Ipari superprues n mes ktyre materialeve
sht zbuluar m vitin 1977,e ai sht polisulfurniri-
ti (g. 1b), i cili
299
n temperatun e dhoms sht metal me pru- ti statik, celula diellore, komponente elektronike (n-p
eshmri elektrike mesatare, ndrsa n temperaturn dioda dhe fotodioda), elemente q shfrytzohen n
0,3 K bhet superprues. punn eradarve.Po ashtu lloi edhe prodhimi sen-
Ndryshim drastik t ngjshm t prueshmris ka zorve dhe ndrprersve tcilt reagojn n prann e
treguar edhe poliacetileni. ujit,ajrit, disa gazeve , n ndryshimin e fushs elek-
Megjithat, koha e polimereve pruese tashm trike si edhe t elementeve jolinear t qarqeve elek-
shtduke ardhur. tronike n baz t substancave polimerike.N dekad-
Interesant jan polimeret q mund t dopingo- ne fundit tshekullit XX zbuluesit, konstruktort dhe
hendhe me kt rast tohen ndryshime n disa veti strategt t prodhimit industrial, me sukses t adh pu-
zike. Kshtu me ndihmn e dopingimitmund t nojn n prtimin e materialeve mr prueshmri t
ndryshojn vetit elektrike n prpjestime t cak- madhe, elsaticiteti dhe plasticiteti pr t mundir t tr-
tuara. Prueshmria e poliparafenilenit (PPP), gu- hiqen n lme t holl t cilt do t jen retistues t
ra 1c, pas dopingimit me AsF5 ndrrohet pr 18 ren- ujit, t pa oksiduar dhe, kuptohett prodhuar nga ln-
de tmadhsis (x1018). Qllimii funditi hulumtimeve d t lira me harxhime t voglatenergji dhe t cilt
sht t tohet polimer me prueshmrim t madhe, nuk do ta ndotin mjedisin jetsor.
por njkohsisht edhe kimikisht stabil, me veti me- Kontributin e vet n hulumtimin e materialeve
kanike t mira, leht i prpuneshm dhe t jet i lir. pruese n kt moment e jep edhe Laboratori pr
Rndsia komercilae e ktyre t ashtuqajtura ,,me- elektrooptik tsistemeve dispersive n Institutin pr
tale plastike sht e madhe. zik n fakuptetin Matematiko-natyror n Shkup.
Shkenca bashkohore pr polimeret ndjek disa drej- Domethn vitin e fundit bhen hulumtime t nj nga
time t hulumtimeve t ktij lloji: polimeret pruese m atraktive, poliparafenilenit n-
prtimi i polimereve t dopinguar, nivel molekular. Qllimikryesor i ktyre hulumtimeve
prtimi i polimereve te t cilt mund t ndr- do t jet prtimi i disa shtresavw t holla (lme)t
rohen vetit elastike: nga plastike n elastike, varsis- cilt kan prueshmri t madhe.
ht nga nevojat praktike, Shpres e madhe e shkenctarvesht se tani kur
t zhvillohen modele teorike pr prshkrimine kemi hyr n milineumin e rimundt jepen prgjgje t
ktyre materialeve polimere. panumrtta dhe t zgjidhen problemet pr prodhimin
Zbatimi i polmereve prues n jetn e prditshme ektyre materialeve pa t cilt jeta e njeriut nuk mund
prej dits n dit pandrprer rritet. Me dopingimin tmendohet.
elektrokimik p dhe n t lamve poliacetilenik sht
mundsuar prodhimi i baterive me metoda plastike Biopolimeret
t cilat shumher mundt mbushen. Dendsiaevogl
(0,4 g/cm3) dhe siprfaqja e madhe e lmave (disa mi- Biopolimeret jan polimere q jan t prtuara nga
jra her numr t zmadhuar t bartsve t elektricite- bota e gjall ose nga polimeret e sintetizuara n labo-
tit), bn bateriet plastike shummtforta dhe m tleh- ratori t cilt mund t kryejn funksione pr mbajtjen
ta nag atokonvensionale. e jets n organizmat e gjalla.
Prodhimikomercial i ktyrebaterive ka lluarn Ku zbatohen biopolimeret?
Japoni dhe tashm itet pr zbatimin e tyre, si buri-
me t energjis te makinat motorike t lehta. Tashm
jan paraqitur patente t bazuar n polimeret prue-
se t cilt shfrytzohen pr prodhimin e llaqeve t ci-
lt mbrojn nga elektricite
300
Biopolimeret, duke falenderurar disa vetive t sen- ate zike. Goma sht e vetme dhe e pazvndsu-
zorve t tyre, kan gjetu zbatim n medicin, farma- eshme n industrin aotomobilistike.
ci,simaterialebartse t mjekimeve, me qllim q t Goma sht prfaqsues i grupit t materialeve q
arrihet veprimi vazhdues i barit (resorpcioni i ngada- ka memorie n form. Kur do ti jepet ndonj form
lsuar dhe i njtrajtshm). gjeometrike dhe kur do ti nnshtruhet deformime-
ve t ndryshme n form, sikurse jan: shtypja, zgjat-
Biopolimeret shfrytzohen pr ndrtimine membra- ja, torzioni,etj., ajo rishtazi kthehet n gjendjen e m-
nave biologjikedhe organe articiale (kapakve pr parshme.
zemr , en gjaku, stente, eshtra articial, lkur ar- Veti tjetr esenciale pr shkak ts cilsw ka gjetur
ticiale etj.), zbatim t gjer, sht jolshueshmria e ujit, prandaj
ajoparaqitet si hidroizolaror i shklqyeshm.
Ekzistojn goma q kan prejardhje bimore t cilt -
tohen nga sekrecionit q e tajojn disa bim specike,
seksrecioni natyror ose kur jan t dmtuar. Ekstrak-
tet jan t tretshme n uj dhe japin lng koloidal n t
ciln zgjerohen. Shikuar kimikishtt gomat paraqesin
komponime t ngjashme me karbonhidratet. Gomat
natyrore m t njohura jan ato arabe dhe cresit etj.
Goma m e popullarizuar dhe m masovike e shfry-
tzuar pr qllime komerciale shtgoma q to-
het me vulkanizim t lateksit nga kauuku, me disa
shtresa. Me zbatimin e vulkanizimit t ftoht pa shtre-
sa, tohen trupa t holl prej gome q nuke lshoj-
biopolimert n t ardhem duhe t ken prmbajtje n ujin, sikurse q jan dorzat e goms. Trupat t
t gjer ekologjike, meqense ata duhet ti zvndsoj- tjer nga goma prpunohen nga kauuku me shtesa t
n materialet plastike t deritanishme pr amabalazh, ndryshme, sikurse sht sulfuri tohet gom me elas-
pr shkak se jan jotoksike dhe degradim i shpejt n ticitet t ndryshm (gom e fort se e but).
natyr. Goma e but dallohet dallohet me elasticitet, jo-
lshueshmri, aftsi elektroizoluese edheveti tjera t
prshtatshme. Nga ajoprpunohen gomat e brendshme
Edhe goma shtpolimer dhe t jashtme t automobilave kpuc prej gome,
dorza, kpuc sportive etj.
Goma e fort (eboniti) sht material i fort, e cila
kimikisht sht shum stabile dhe leht prpunohet.
Prdoret pr prpunimin e materialeve elektroteknike,
en pr akumulatort r plumbit, krehra etj. Shfrytzo-
hen edhe pr mbshtjelljen e aparaturs kimike pr ti
mbrojtur nga korozioni.
Goma sht lloj specik polimer, dhe paraqet njrin

nga materialet me veti elastike superiore. Zbatimin e
gjer q e ka pruthet pikrisht me
301
Ekziston edhe gom sungjeri e cila shfrytzohet pr sikiurse sht goma e lnds s par, nuk ngurtsohet
disa prodhime me struktur sungjerore, sikursejan (kristalizohet) nga ftohti dhe nuk zbutet nga nxeht-
sungjeret pr larje, izolim t zrit,amortizim i godit- sia, sht m elastike dhe m rezistente ndaj kemika-
jeve, sungjere n salla sportive edhe lojra pr fmij. leve organike (benzini, nafta, etj.), nuk absorbon uj
Goma sungjerore, prndryshe, tohet kur n prziert- dhe sht izolator i shklqyeshm i nxehtsis.
je pr prodhimin e goms do ti shtohet ndonj mate-
rie q liron gaz.
Goma pr amakza sht material elastik dhe jo-
toksik e cila prgatitet nga kauuku q sht ipasur me
smoll, ose nga kauuku i zakonshm t cilit i shtohet
smoll me ndihmn e shtrydhjes me yndyrat eterike
dhe substancat tjera.
Prndryshe goma e pastr kur ftohet, bhet e thy-
eshme. Ky ndryshim ndodh jo pr shkak t formimit
t lidhjeve plotsuese ndrmjet zinxhirit t karbone-
ve q e bjn gomn t toj struktur kristalore. Ksh- Shpjegoni kto kuptime:
tu, pr shembull, nj dorz gome e zhytur n azotin e -polimere
lngt (77 K), bhet e fort dhe e thyeshme. Gomat -polimere piezoelektrike
q pdoren n temperatura t ulta (n zonat veriore) -polimere piroelektrike
shum ma shpejt vjetrohen dhe harxhohen. -biopolimere
-goma
Vullkanizimi i goms -vjetrsimi (kristalizimi) i goms
-vullkanizimi i goms
Vullkanizimi paraqet tretman specik i cili prmir-
sonveti t vaktuara t goms, sikurse sht elastici-
teti, qnrueshmria ndaj kemikalive, dhe i zbut veti- Pyetje, detyra dhe aktivitete
t gjat ndryshimeve t mdha t temperaturs. Gja-
t procesit t vullkanizimit arrihet deri te vendosja e 1.Duke pasur parasysh prdorimin gjithnj e m t
lidhjeve plotsuese kimike ndrmjet zinxhirit polime- madh t amballazhimive plastike, pas prdorimit, si-
rik t molekulave t goms. Vullkanizimi i goms kry- hedhurin, do dit i hasim n lumejt ton, n rrugt
het me nxehje n prezencn e sulfurit. Ekziston edhe tona, arqe pushimore dhe fusha sportive. Duke pasur
vullkanizim i ftoht gjat t cils goma prpunohet n parasysh se substancat polimere pandrprer e ndo-
banj e cila ka avuj me komponime t sulfurit.. Pothu- tinmjedisin ton jetsor, organizoni aksion pr mbled-
ajse pr do zbatim goma vullkanizohet prve asaj hjen e hedhurinave plastike.
cementimin e goms pr shiritat ngjitse dhe disa zba- 2. Si do ta shpjegoni faktin se gomat e automobilit t
time tjera. Prndryshe gomat e buta prmbajn rreth paprdorshm pas shum viteve, nuk sht e preferu-
5% sulfur, ndrsa goma e fort vullkanizohet me 30% ar t shfrytzohen.
deri 50% sulfur. Procesi i vullkanizimit ka t bj me
futjen e sulfurit n masn e goms. N przierjen i sh-
tohet edhe substanca anilin e cila e nxiton procesin
e vullkanizimit. Madje przierja vendoset nprkallu-
pe dhe nxehet. Kshtu, produkti nal m nuk sht i Fatkeqsia e Spejs Shatll elinxher ngjau si rrjed-
ngjitshm, him i nj unaze gome pr diktung, e cila sht br e
ashpr dhe ka plasur n natn e ftoht para lansimit.
Si rrjedhim npr arjen ku rrjesh lnd djegse rake-
tore e hidrogjenit dhe sht vetndezur.
302
13.7. QELQI DHE QERAMIKA kokrrzave, sikurse substancat kristaliroe (metalet).

Thyerja e qelqit sht rrjedhim i forcs s shtrirjes
Qelqi (zgjatjes), meqense fortsia gjat shtypjes sht 10
her m e madhe se sa fortsia gjat shtrirjes.
Vetit zike q e bjn qelqin material t pazvnd-
sueshm pr zbatimet q i prmendm jan:
i tejdukshm; qelqi ka lshueshmri t madhe t

drits s dukshme (koecent t madh t transmi-
sionit),prktarsye shfrytzohet pr prpunimine
qelqit t dritareve, qelqzimiiobjekteve banesore
Prej qelqit jan br dritare, shihset,gotat, qelqat e dhe afariste, si edhe mbshtjells i poave elektri-
automobilave dhe shum produkte tjera. ke;
nuk e lshon ujin. Ai sht hidroizolatori absolu-
Qelqi sht prfaqsues tipi i materialeve amorfe, t tisht m i mir, q sht edhe nj kualitet plus n
cilt n kohn m t re jan denuar si lngje t ftohu- zbatimin pr dritare;
ra me viskozitet ekstrem t larta. Qelqi prtohet nga qelqi silikat i zakonshsm pr dritare e pasqyron
masa e shkrir n atyr organike, i cili gjat ftohjes n dritaren infrakuqe, prandaj hapsirat t mbshtjel-
temperaturn e dhoms bhet i ngurt dhe i fort dhe lura me qelq e prforcojn efektin e kopshteve t
nuk kristalizohet. Kalimi nga gjendja e lngt n t qelqzuar. Prdoret pr ndrtimin e erdheve me
ngurt realizohet kontinualisht, por josi te metalet n qelq pr kultivimin e kopshtaris s hershme;
nj pik saktsisht t caktuar t shkrirjes dhe nxehtsi sht rezistenc n nmrin m t madh tacideve
t denuar t kristalizimit. dhe bazave, prdoret si amabalazh pr ruajtjen e
Njlloj si edhe materiet tjera amorfe, qelqi karakteri- kemikaleve dhe si mbrojtse;
zohet me nj shkall shum tult t radhitjes s atonuk lshon ajr. Shfrytzohet pr mbylljen her-
meve dhe pozits reciproke ndrmjet tyre. Qelqi sh- metike dhe vakumimin e pajisjeve elektrike, si-
t i ndrtuar prejrrjets tredimensionale t parregullt kurse jan poat, gypat e rntgenit etj.
nga atomet e oksigjenit t cilt ndrvedijan t lidhur Meshfrytzimi e prbrjes, mund t tohen qelqe pr
me jone. zbatime t llojllojshme. N tabeln vijuese jan pr-
Te qelqi silikat i zakonshm elementi kryesor sht mend disa lloje qelqash dhe prbrja e tyre:
siliciumi q ndrtonrrjetn e tij. Jonet tjera t qelqit,
si pr shembull, kalciumi (Ca), magneziumi (Mg),na-
triumi (Na), kaliumi (K), jan t vendosur n nyjet e
rrjets e cila sht prbr prej komponimeve t sili-
ciumit (SiO2). Duke patur parasysh kt prbrje, nj
qelq i tr ose cop qelqi mund t trajtohet si nj mo-
lekul e madhe. N kt mnyr shpjegohen vetit e
fortsis s madhe t qelqit. Nqoftse n njvend t
dobt t siprfaqes s qelqit bhet nj arje, ather
ajo s shpejtido t zgjerohet pr s gjati n tr ma-
terialin. Ky zgjerim nuk mundt ndalet n kurin e
brendshm ndrmjet
303
Llo i qelqit Zbatimi Prbrja Lnda e par

qelq i zakonshm, dritare, ambalazh, amvisri, natrium-karboni, rr kuraci, glqere dhe sod
qelq natriumi- poa elektrike glqere dhe silikate e kalcikuar
karbonati
qelqi en termorezistuse pr laboratori rr, boraks acid i borit,

borsilikat amvisri (ka rezistenc t madhe dhe aluminium hidrat
n kimikale dhe ndryshime tem-
perature n ku t caktuar)
qelq kuarci instrumente optike (ka koecient 99,5%SiO2 rr kuarci
t madh t transimisionit pr
dritare UV
qelq kristalor qelq artistik ose qelq pr prpu- potasha, menige dhe kalium, glqere dhe silikat
nimin e gotave kristalore rr plumbi
qelq murani qelq zbukurimi me ngjyr t vetm shtohen okside t

kaltr kopja punohet n Venedik kobaltit
e kaltr balaroksid ose kobalt

Prodhimi i qelqit
Przierja e lndsve t para. Procesi i shkrirjes realizo-

het pandrprers ose me ndrprerje (te prodhimi i qe- Ngjyrosja bhet prshkak t zbatimeve speciale n
lqeve speciale dhe t ngjyrosur, qelqeve artistike). Qe- amballazhet e disa pijeve, pr prodhimin e ltrave t
lqi shkrihet n en nga glina. termorezistuese n furr ndryshmpr instrumentet optikeose pr qllimeartis-
me ak. Shkrirja bhet n temperatur prej 1400 deri tike, prpunimi i vitrinave.
15500C. N fazn e fundit t shkrirjes masa kthjell-
tsohet (lirohet nga uskat e ajrit) duke shtuar disa Fije qelqore (lesh qelqi). Prodhohet ashtu q nga
kemikale. Gjat ftohjes masa e qelqit bhet gjithnj masa eshkrir trhiqen tufa t holla pr tu ftohur pa i
m e dendur dhe jep m tepr mundsi pr prodhim formsuar paraprakisht. Nga kto je prodhohet lesh
dhe prpunim: shtrirje (qelq dritareje) fryrje (gota dhe qelqi, e cila shfrytzohet si material termoizolues
shishe), pet[zim dhe prpunim dore. nndrtimatri.
Ngjyrosja e qelqit
Duke shtuar sasi t vogla t disa substancave npr- Mjetet m t vjetra prej qelqi jan gjetur n Meso-
zierjen e shkrir qelqi mund t ngjyroset: potami (Iraku i sotm) dhe Egjipt. Zbulimet tregoj-
n se qelqet e athershm kan pasur brtham gline.
Jan ndrtuar si vijon: masa e shkrir e qelqit sh-
t vendosur nprzierjen prej gline n pluhur dhe
Ngjyra Shtesa rr qelqore. Nga asti kur masa e qelqit sht fto-
pangjyr kemikale t pastra hur brthama e glins sht hequr. N ktmnyr
e kuqe karboni dhe natrium sulfati sht prodhuar deri n llimin e epoks ton, lurn
e gjelbr hekuri tr mbretrin Romake sht prvetsuar teknik ere
e prodhimit.
304
qeramiks pr banja, kuzhina dhe pajisje labora-

torike.
Prtimi i prodhimeve t porcelanit llon me pastri-

Qeramika min e lnds s par, larja, ngjyrosja dhe przierja,
prderisa nuk tohet mas e prshtatshme pr form-
sim. Formsimi mund t jet me pun dore oseme ma-
kina pr prodhimin e trupave oval (vezake).
Porcelani dhe prodhimet e qeramiks prtohen me

pjekje t thjesht t mass s forrmsuar e cila sht
e prbr prej gline, kuarci dhe feltspati. N disa ras-
te, kur prpunohen materiale ndrtimore, sikurse jan
tullat dhe tjegullat, ather masa e prbr vetm prej
gline. Glina e pastr quhet kaolin, edhe ajo piqet si-
pas shkalls s pastrtis deri n prodimin e bardh. N kt mnyr formohen pjata, lxha na, saksia
Kjo prdoret pr porcelane n amvisri dhe pr mje- dhe elektroizolator. Presimi shtprocedur me t ci-
te sanitare. Glinat e papastra shfrytzohen r materia- ln formohen pllaka qeramike muri dhe dyshemeje.
le ndrtimore dhe qeramik t zakonshme. Masa e prgatitur presohet ndrmjet shablloneve t l-
Zbatimi i porcelanit n amvisri dhe teknik del nga vizshm dhe mbshtetses s fort. Prndryshe, tullat
vetit e tij zike t volitshme: dhe tjegullat prodhohen me presim nform t copave
sht izolator i shklqyeshm elektrik. Pr shkak voluminoze. Skulpturat nga glina prodhohen me pro-
tvetive t tij ai sht i pazvndsueshm si ma- cedurn t quajtur derdhej. Qulli i glins derdhet n
terial elektroizolues te trafostacionet, largpru- kallp nga materia e cila mund t mbledh ujin (pr
esit, elektrocentralet, qendrat dispeerike dhe te shembull, gips) n kt mnyr lngu rrjedh, ndrsa
tabelat e siguresave n objektet banesore dhe afa- mbeten shtresa, e cila kapet n muret dhe e cila mund
riste; t bhet mjaft e trash q t prjashtohet kallpi.
sht izolator i shklqyeshm i nxehtsis. Pr sh-
kak t ksaj vetie, gjratushqimore dhe pijet mbe- Tharja. Trupat i lm t thahen vetvetiu.
ten nj koh t gjat t ngrohta, se sa kur jan n Pjekja. Pr zbatime t ndryshme zbatohen tempe-
ent metalike. Prandaj ent n amvisri t shum-
tn erasteve jan tprpunuara nga porcelani;
ka pikt t lart t shkrirjes. Kjo veti i jep kualitet
plotsues n zbatimin si elektroizolues. N rast
se rrjedh rrym e fort, bhet nxehja por jo edhe
shkrirja e ktij materiali;
nuk digjet. Ky sht edhe nj kualitet n zbatimin
si izolator elektrik i pazvndsueshm;
sht rezistues n uj, acide dhe baza. sht ma-
terial i paznvndsueshm n prodhimin e
305
ta (materialet termorezistuese). Ata jan, pr shem-

ratura t ndryshme t pjekjes, e cila mund t shihet n bull, aluminimoksidi, toriumoksidi, magneziumoksi-
tabeln m posht. di dhe beriliumoksidi. Ky i fundit, por edhe cirkoniu-
moksidi, prdoren n reaktort brthamor sepse kan
pik t lart t shkrirjes (25700C dhe m tepr).
Prodhimi Temperatura (0C) Qeramikat speciale
prodhimet e glins 700-1000 Bariumi, tronciumi, baks oksidi jan materiale qera-
trupa qeramike 1200-1250
mike me veti superprueshmrie.
material 1400
elektroizolues
Qeramikat magnetike
Bariumi ose tronciumi feriti mund t prdoren pr

Zmaltimi. prpunimin e materialeve qeramike q kan veti t
magneteve permanent.
N disa nga prodhimet pas pjekjes s par pason edhe
nj pjekje, pr arsye se bartet shtres e siprme e tej- Qeramikat ferielektrike
dukshme q shklqen ose shtres e patejdukshme e
qajtur zmaltin. Roli i zbatimit qndronn at se prod- Prpunohennga BaTiO3, material me konstant di-
himi i porcelanit t mos lshoj uj ose thjesht pr elektrike shum t larta, material feroelektrik, t
qllime estetike. ngjashmme feromagnetikt. Prdoret n prodhimin e
mikrofonave, altoparlantave dhe jeteve pr shndrri-
Prbrsit kryesor nga t cilt bhet zmaltimi jan: min e lkundjeve elektrike n ato mekanime (koka e
rra, kuarci,qelqi, glina, felspati, boraksi etj., t cilt sonds ultratingllore).
przihen n mnyra t ndryshme varsisht nga zbati-
mi. Pjekja pr zmaltimin bhet n temperaturn nga Ekzistojn edhe materiale qeramike me qasi fortsie
700 deri 9000C. dheveti elestike t cilat jan t prshtatshm pr pr-
punimin e pjesve t motorve dhe pajisjeve meka-
Qeramikat termorezistuese nike.
Nj grup i veant iprodhimeve t qeramiks sht

i prbr nga oksidet ecaktuara. N kt grup hyjn
materialet q jan rezistues n temperatura t lar
306
13.8. MATERIALET NDRTIMORE N ndrtimtarin e sotme shfrytzohet palet e tr e

materialeve natyrore dhe articiale t cillt i plot-
sojn krkesat m lart t prmendura. Disa materia-
le jan t njohura mir dhe t prpunuar n kapitul-
lin paraprak.
Materialet ndrtimore, sipas rolit q e luajn,
mund t ndahen n dy grupe.
n grupin e par bjn pjes materialet q jan

t prshtatshme pr konstruksione themelore n ndr-
tim. Ktu marrin pjes guri natyror dhe articial (be-
toni), materiale q tohen me prpunimin tekno-
Grmadha gursh n Mau Piu (Peru)
logjik t mineraleve natyrore, masat plastike t kon-
struksionit, druri etj.
n grupin e dyt bjn pjes materialet ndrti-
Me shekuj jan ndrtuar vendbanime, objekte t more t llojit special t clt jan t domodsdoshm
ndryshme dhe prmendore. Po t mos ishte qn- pr mbrojtjen e materialave ndrtimore t grupitt
drueshmria e tyre dhe rezishtueshmria ndaj par: nga ndikimetatmosferike, ta zmadhojn qndru-
kushteve klimatike nuk do ta njihnim historin eshmrin, materialet q ndihmojn n kursimin ener-
ton dhe zakonet. Meshekujjan synuar t ndrto- gjis, materiale pr krijimin e komoditetit dhe dekori-
hen pr mshum gjenerata, n at mnyr , q t me. Ktu marrin pjes materialet pr termoizolim, hi-
triumfohet dhmbi i kohs,Materialetqshfrytzo- droizolim, hidroizolimakustik, mjete antikorozive dhe
hen n ndrtimtari, varen si nga natyra e regjionit ngjyra dekorative, llaqe dhe materiale plastike.
ashtu edhe nga prfaqsimi i tyre dhe nga prpa-
rimi kulturologjik. Material ndrtimor dominant Materialet natyrore shfryzohen pa ndonj prpunim
n regjione t ndryshme jan, sipas rregulls, ata teknologjik t rndsishm. Ngamaterialet q tohen
q leht gjnden ose prodhohen n rrethin e drejtme teknologji t caktuara jan: hekuri, i cili shfry-
prdrejt. Kshtu, ai q ka qen guripr Egjiptasit, tzhet pr armatur t betonit (prforcim),qeramika
ai sht druri pr Kanadezt, bora pr Eskimezt. (tulla dhe tjegulla),qelqi (qelqzimi i dritareve) dhe
Gjat zgjidhjes s materialeve ndrtimore gjithmon materiali themelor-cementa.
duhet t ruhen tre parime themelore:
Cementa sht nj mjet lidhs i bluajtur mir, i cili
m tepr prmban kalcium dhe aluminium silikat. Ce-
siguria; materialet duhet t jen t siguruara pr menta dhe uji japin malterin (lla) i cili pas therjes
jetn dheshndetin e njeriut. Pr shembull, mate- krijon gur t cementes. Kur malterit i shtohet rr,
rialet duhet t jen t qndrueshme n ndikimin ather tohet betoni.
atmosferike, t qndrueshm ndaj trmeteve-a-
seizmike, termorezistues. Pr prtimin e cements shfrytzohet glqerja mir
qndrueshmria; materialet duhet t jen t e bluar. Przierja bhet me procedur t that ose t
qndrueshme dhe gjat kohs t mos ndrysho- lagt. N raste t caktuara mund t shtohen edhe kom-
hen dhe tmos i humbin vetit lletare pr t ci- ponente tjera t cilat e prmirsojn prbrjen kimike
lat kan qen t destinuara. dhe do ti japin veti ziko-kimike t prshtatshme pr
ekasiteti energjetik dhe rregullsi ekeologji- zbatimin e tyre n ndrtimtari.
ke; materialet duhet t ndihmojn gjat kursimit
t energjis snxehtsis dhe elektrike, t jen
merregullsiekologjike; tmos prmbajn elemen-
te radioaktive.
307
Vetit zike t materialeve t Vetit hidrozike

rndsishme pr ndrtimtarin
Hogroskopi quhet vetia e materialit t thith avull
Parametrat e gjendjes uji nga ajri i lagt. Procesi ka t bj nga absorbcioni
i avullit t ujit n shtresn siprfaqsore molekulare
Dendsia e materialit. Dendsia mund t cakto- nga materiali dhe nga kondnsimi kapilar.
het nga raporti i mass (m) dhe vllimit (V) i materia-
lit absolute t ngurt, d.m.th., Thithja kapilare bhet kurnj pjese e konstruk-
sionit sht zhytur n uj.Kshtu, me thithje kapilare
U= m/V. mund t arrihet deri te lagshtimi i pjesve m t lar-
ta t konstruksionit.
Dendsia relative. Dendsia relative e jep dend-
sin e materialit n raport me dendsin e ujit. Te shu- Absorbimi i lagshtis. Pr prcaktimin e ktij
mica e materialeve ndrtimor itr vllimi sht i pr- parametri te betonit shrytzohen metoda e zhytjes n
br nga vllimi i pjess s ngurt (Vn) dhe vllimit t uj n temperaturn e dhoms. Njehsohet absorbsimi i
poreve n t (Vp), d.m.th., V==Vn+Vp. ujit n njsin e vllimit dhe n njsin emass.
Dendsia mesatare. Dendsia mesatare sht den- Deprtueshmria e ujit sht sht veti e mate-
dsia n gjendjen e realt t materialit (emarr bashk rialit q t deprtoj uji gjat zhytjes. Denohet me ko-
me poret). Kshtu, pr shembull, dendsia mesatare e ecientin e ltrimit, q dshmon deprtueshmrin e
betonit t leht sht 500-1800 kg/m3 ndrsa dendsia ujit n materialin.
e vrtet sht 2600 kg/m3.
Deformimet nga lagshtia. Disamateriale sikur-
Karakteristikat strukturale sejan betoni dhe druri gjat ndryshimitt lagshtis i
ndryshojn dimensionet edhe vllimi, d.m.th., byme-
Porozitrti. Poroziteti (P) sht mas pr shkalln e hen.
plotsimit t vllimit t materialit, kurse njehsohet
nga raporti ivllimit t poreve (Vp) dhe vllimit t pr- Qndrueshmria n akull i nj materiali matet
gjithshm t materialeve V), d.m.th., nprmjet ndryshimeve q ndodhin n materialin gja-
t m tepr cikleve t ngrirjes dhe shkrirjes.
P = Vp/V
Vetit termozike
N tabeln m poshtt jan dh disa materiale ndr-
timtore, dendsit e tyre dhe poroziteti. Termoprueshmri quhet vetia e materialit ta
transmetoi nxehtsin nga njra siprfaqe n tjetrn.
kjo veti sht shum e rndsishme gjat zgjdihjes s
materialit pr termoizolim ose material pr mbules
atie.
materiale dendsia dendsia porozi-

(g/cm3) mesatare teti
(g/cm3)
betoni i rnd 2,6 2,4 10
graniti 2,7 2,67 1,4
qelqi 2,65 2,65 0
pleksiglasi 2,0 2,0 0
308
Kapaciteti i nxehtsis (termik) sht madhsi Stabiliteti nga zjarri sht veti e mateialit q mos
zike e cila e shpreh vetin e materialit t akumuloj t ndryshohet dhe t mos deformohet nn veprimin e
nxehtsi gjat nxehjes, por edhe ta liroj gjat ftohjes. temperaturave t larta (nga 15800C dhe m tepr).
Matet me nxehtsin q sht e nevojshme pr nxe-
hjen e 1 Kg t materialit t caktuar pr 10C. Nga ta- Rezistenca nga zjarri sht veti e materialit pr
bela m posht shihet se kapacitet m t madh ter- nj far kohe ti kundrvihet veprimit t zjarrit n rast
mik ka uji. ndonj djegie.
Koecienti termik i deformimit linear (D) sh-

t mas pr zgjatjen relative t materialit gjat nxehjes
pr 10C. Vlera e tij pr disa materialesht dhn n-
tabeln vijuese.
Materiali Kapaciteti termik
(kJ/kgK)
uji 4,19
druri 2,39-2,72
betoni 0,75-0,92
Materiali D(0C-1)
betoni 10-10-6
graniti 8-10.10-6
druri 10-20.0-6
Akulli sht termoizolator i mir, prandaj mund

t shfrytzohet si material ndrtimor
Ndrtesa m e lart n Dubai, e ndrtuar m vitin
2009. N cementin ndrtimor sht shtuar gom dhe
aditive q ti japin elasticitet. Njehsimet kan tregu-
Vetit mekanike
ar se vetm materiali i ktill do t mund ta durn sh-
Materialet ndrtimore u jan eksozuar jo vetm for-
trngimin gjat fryrjes s errave t fuqishme e sh-
cave t brendshme (nga statika e ndrtimit), por edhe
krettirs
forcave t jashtme: errat, shirat e fuqishm, shven-
dosje tektonike, trmete etj. Pr kt arsye materia-
let duhet t
309
posedojn veti mekanike prkatse q do tu mund- H UE

sojn tu kundrvihen forcave t brendshme dhe t
jashtme dhe t sigurojn ndrtim stabil dhe t sigurt. Vetit elastike t materialeve ndryshohen n varsi
nga temperatura, pr ktarsye moduli i Jungut i elas-
Elasticiteti sht veti e trupit t ngurt t kthehet ticiteti tregonvarsi nga temperatura.
n formn e mparshme pas ndrprerjes s veprimit t
forcave t jashtme. Pr shkak t elesticitetit t prsh- Ngurtsia sht vetia e materialit ti kundrvi-
tatshm hekuri shfrytzohet n ndrtimtari pr kon- hetshkatrrimeve (destruksionit) nn veprimin e for-
struksione q jan nnshtruar tensionimeve t md- cave t jashtme. Ngurtsia si nga forma e trupit ash-
ha t jashtme. Prndryshe ai shfrytzohet si armatur i tu edhe nga drejtimi i veprimit t forcave t jashtme.
cili i prmison vetit elastike t betoneve. Ngurtsia e materialeve sht lnd e hulumtimeve t
Plasticiteti quhet vetia e trupit ta ndryshoj formn gjra te materialet ndrtimore.
gjat veprimit t forcave dhe ta ruaj pas ndrprerjes s
forcave t jashme. Ndryshimi i prhershm i forms Ndrtimi ekas enegjetik
quhet deformim mbets ose plastik.
Pr kursim t energjis sht e nevojshme q ndr-
timi t bhetn pajtim me ligjet e ziks dhe t shfry-
tzohen materiale me veti t prshtatshme pr kt
qllim. Ja nj shembull i ndrtimit t nj muri i cili
maksimalisht e ruan nxehtsin n brendin e nj
ndrtimi, dhe e zvoglon harxhimin e energjis elek-
trike dhe t nxehtsis.
Nga ana e jashtme e murit pre tulave bartet shtres

malteri, pr shkak t rafshimit estetetik dhe pr shkak
t fortsis plotsuese, vendoset edhe nj shtres nga
polimer-ngjyr e cila jep afr 100% izolim.
Urat ndrtohen nga eliku pr shkak t vetive

elastike t tij ana e ana e
brendshme jashtme
Fortsia e trupit t ngurt quhet aftsia e tij t the- ngjyr
het, pa tuar me kt rast deformim plastike. lesh qelqi polimere
guri
Tensionimi sht mas pr forcat e brendshme q malteri
paraqiten n trupin e deformuar nn veprimin e for- foli
aluminiumi
cave t jashtme. Moduli i Jungut i elasticitetit E e lid- tulla
h deformimin elastik relativ (H) dhe tensionimin pr- gips
kats (U), d.m.th. karton
Proli inj muri i cili maksimalisht kursen energji nxehtsie
310
Nga ana e berndshme vendoset termoizolim (ajo sht Rezime e shkurtur

shres e trash nga guri ose lesh qelqi me shum ajr;
ajri sht termoizolator i mir). Pastaj vendoset folij -siguria
aluminiumi e cila luan rrolit e reektorit t rrezeve in- -qndrueshmria
fra t kuqe dhe i mban t mbeten brenda objektit. N -ekasiteti energjetik
fund vendoset shtresa e prodhimit t quajtur gips-kar- -regullsia ekologjike
ton i cili e jep rafshin nal t enterierit dhe ai mandej -vetit zike t materialeve
ngjyroset me nj ngjyr t dshiruar.
Ekzistojn edhe shum zgjidhje tjera teknike pr
kursimin e energjis. Pyetje, detyra dhe aktivitete
1. Shikoni gurn pr humbjen e nxehtsis. Mendo-

ni cila pjes e shtpis duhet t jet e mbshtjellur me
shtrs m t trashe me termoizolim
Shum shekuj, kryesisht nga bota e civilizuar, ma-

terial thelelor ndrrtimor ka qen guri natyror.
Shnimet tregojn se piramide e Keopsit ka qen e
ndrtuar m vitin 2500 para epoks s re. Ajo sht
e prbr prej 2,5 miliona metra kub blloka guri, t
thyer dhe t prpunuar n gurthyesit si edhe sasi t
mdha t granitit, t cilt kan qen t bartur npr
lumin Nil. Sipas historianit Herodot kt piramid
e kan ndrtuar rreth 100 000 njert plot 20 vjet.
Humbje e nxehtsis te nj shtpi
Piramidat n Egjipt jan ndrtime guri dhe me qllim

Humbje e nxehtsis te nj shtpi bhen t
mistik, form dhe prpjes
dukshme me inizim infrakuqe (termogra). M
t mdhaja jan humbjet npr ati
311

Fzika 2 Alb Print

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Fzika 2 Alb Print

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Nevenka Andonova

Dr. Bllagoja Velanoski

Dr. Nevenka Andonovska, profesor i rregullt n FSHMN, Shkup

Redaktor i botimit n gjuhn shqipe:

Lektor i botimit n gjuhn shqipe:

Me aktvendim t Ministrit pr Arsim dhe Shkenc t Republiks s Maqedonis, nr. 22-4477/1, t

Ky libr i FIZIKS sht dedikuar pr t gjitha drejtimet e vitit t II t arsimit t mesm

Qershor, 2010 Autort

1. TERMODINAMIKA 3. VALT MEKANIKE DHE ZRI

9.DUKURIT E DRIT DHE KUANTIT

1.1. KUPTIMET THEMELORE ku bashkveprimi reciprok me rrethinn mund t eli-

Gjendja e baraspeshs s nj sis- Pr llojet tjera t sistemeve termodinamke vlen bara-

Pyetje, detyra, aktivitete

5. Kemi dy trupa: i pari sht kub me mas 100g. kurse

Energjia e brendshme e nj sistemi ose trupi sh-

Kapaciteti i nxehtsis i nj trupit sht sasia e

Kapaciteti specik i nxehtsis i ndonj substance

Ndryshimi i energjis s brendshme t sasis s

Prej grakut sht e qart se prodhimi p(V2-V1) sh-

Duhet t prmendet se zhvendosja e puns n kt m-

1. Si thot parimi I i termodinamiks pr procesin izo- Rezime e shkurtr

1.4. PROCESET ADIABATIKE e t cilit jan izolator ideal t nxehtsis. Nse

T2=300K sipas (2) do t ket vler:

2.3. RAVENKA ZA BRZINATA I

Pyetje dhe detyra Fig. 1

ay = P1Q1 = PQ = PM sin M, (3)

Sipas ligjit t dyt t Njutnit, madhsia e forcs mund t llestare M0 =S/2.

k 200 N/m m y = A sin (Zt + M0)

vijon Nse n gjersin gjeograke prej 450 nxitimi tok-

(1/4)T T/2 (3/4)T T

E Ep + Ek = const PYETJE DHE DETYRA

1. Sa sht energjia e prgjithsme e sistemit lkun-

si elongacion i lkundjes harmonike, faza n mo-

Edhe te diagrami vektorial do t thot vetm mbled-

y2=A2sin(Zt+D0) = -A2sinZt 3. Le t radhiten tani dy lkundje me frekuenc t njj-

y=(A1+A2)sinZt (3) mblidhen dhe tohet:

-Gjat radhitjes s lkundjeve me drejtim t njjt dhe

pozita 3 ngulfatja m e madhe se

PYETJE DHE DETYRA Sa m shum sht nryshimi ndrmjet ktyre dy

F=F0sin 2Sft. (1)

kur forca e jashtme harmonike n mnyr alternative

Fig. 2. Shembull klasik pr rezonancn. Shembja

1. Kur ndodhin lkundjet e detyrueshme?

3.1. DUKURIT VALORE Gjat procesit valor grimcat e mjedisit lkunden-

Fig. 6. Vala sferike

3.2. BRZINA NA BRANOVI

Siprfaqeja valore mund t ket fardolloj

Nse shpejtsia e zgjerimit t vals te mjedisi mate- &

branov broj kru`natakru`nata 7,6 10 3 kg/m 3 . (Prgj.: v=5193 m/s)

Fi. 2. Vizatim dhe fotogra t valve t ujit

lt nga burimet e ndryshme zgjerohen n hapsir

simale, nse ndryshimi i shkuarjes s rrezeve n t dy

Eksperimenti tregon se numri i nyjeve dhe barqeve va-

Vetit themelore t valve qndruese

Fig. 6. Reeksioni i pulsit valor: a) pulsi arrin deri te

Si pasoj e ktij ndryshimi t fazs, nse vala e dhn

Nj varg i dukurive t lidhura me zgjerimin e va- Burimet sekondare jan koherente

Te g.1 majtas sht dhn fronti i valve t vals

Dukuria e difraksionit ndodh kur vala kalon n ku

Pak histori Parimi i Hajgens-Frenelit thot:do pik n hapsi-

Rezime t shkurtr pr msimet 3.3 dhe 3.4.

Dukuria e radhitjes s dy (ose m shum) valve ku for-

3.6. ODBIVAWE I PREKR[UVAWE

Nse ndonj val bie mbi siprfaqen kutare t

Prkatsisht, forca e rryms elektrike te degt e R1234 R123 R4 2: .