Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Prof.VascoPereiradaSilva
AntnioRolo
IOContenciosoAdministrativonoDivdaHistria
PsicopatologiadaVidaQuotidianadoProcessoAdministrativo:Dainfnciadifcil
doContenciosoAdministrativoaosModernosTraumasdoProcesso
Administrativo1
PEREIRADASILVAainfnciadifcil,fontedetraumasparaumavidainteira,i.e.,os
acontecimentoshistricosquerodearamosurgimentoedesenvolvimentodoDireito
Administrativopermitemexplicarmuitosdosproblemascomqueeleactualmente
sedefronta.Daqueoautorproponhasernecessriodescersprofundezasdo
inconsciente,mergulhando,nahistriadoDireitoAdministrativo,demodoa
percebercomoqueelenasceu,cresceuesedesenvolveuaolongodostempos.
PrimeiroacontecimentotraumticodecorredosurgimentodoContencioso
Administrativo,naRevoluoFrancesa,concebidocomoprivilgiodeforoda
Administrao,destinadoagarantiradefesadospoderespblicosenoa
asseguraradefesadosparticulares.
Princpiodaseparaodepoderes,nasuaconcepofrancesa,levoucriao
deumjuizdomstico,comodizNIGRO,sendoqueosrgosdaAdministrao
julgavamseasiprprios.Curioso,comodizemDEBBASCHeRICCI,queumsistemato
influenciadopelaseparaodepoderesfizessetantaconfusoentreodeverde
administrarejulgar.
Segundoacontecimentotraumticoprendesecomascircunstnciasemquefoi
afirmadaaautonomiadoDireitoAdministrativo,verificandose,maisumavez,uma
maiorpreocupaoemgarantiraAdministraodoqueprotegerosparticulares.
Ex:Ac.Blanco:apesardeumacrianatersidoatropeladaporumvagodo
serviopblicodetabaco(bonsvelhostempos)ospaisnoconseguiramobtera
devidaindemnizaodostribunaiscomunsenemmesmodoConseildtat,quese
consideravamincompetentes,dizendoquenoerareguladapeloCdigoCivil.O
TribunaldeConflitosacabouporsepronunciarnosentidodeque,comoestavaem
causaumserviopblico,aindemnizaoaseratribudanosepoderiaregular
1VASCOPEREIRADASILVA,OContenciosoAdministrativonoDivdaPsicanlise,2Edio,
2008,pp9ss
1
pelasnormasaplicveissrelaesentreparticulares.Antes,haveriaquecriarum
direitoespecialparaaAdministraoquetivesseemcontaoseuestatutode
privilgioaafirmaodaautonomiadoDireitoAdministrativosurgepara
justificaranecessidadedelimitararesponsabilidadedaAdministraoperante
umacrianade5anosatropelada.TristecomeodizoVasco,etraumtico.
ODireitoAdministrativotambmseapresentacomoumdireitodeorigem
jurisprudencial,elaboradopeloContenciosoAdministrativodopsRevoluo,
marcadoporumaespciedepecadooriginaldeligaodaAdministraojustia.
Assim,PEREIRADASILVAenfatizatrsmomentosdistintosdaevoluodoEstado,
correspondentesevoluodocontenciosoadministrativo:
Fasedopecadooriginalcorrespondenteaoperododoseunascimentoeque
vaiapresentandodistintasconfiguraesatchegaraosistemadajusticedelegu,
sendoessaaltimamodalidadequesevaiimporcomoparadigmadoEstadoliberal
FasedoBaptismooudaplenajurisdicionalizaodoContencioso
Administrativo,prenunciadanatransiodosscs.XIXparaoXX,ecujoapogeufica
associadaaomodelodeEstadoSocial
FasedoCrismaoudaConfirmaocaracterizadapelareafirmaoda
naturezajurisdicionaldoContenciosoAdministrativo,masacompanhadaagora
pelaacentuaodarespectivadimensosubjectiva,destinadaprotecoplena
dosparticulares,quecorrespondeactualsituaodaJustiaAdministrativano
EstadopsSocialemquevivemos,quepodersersubdivididaemdoisperodos:
Fasedaconstitucionalizao(primrdiosnaGGalemde1949)emque
segeneralizaaelevaoanvelconstitucionaldessadupladimensojurisdicionale
subjectiva,quealeiordinriaprocuraconcretizar;
Fasedaeuropeizao,quedecorredosurgimentodeumDireito
EuropeudoContenciosoAdministrativoque,paraalmdasuaimportnciae
eficciaprprias,setemvindoareflectirtambmnaaproximaodaJustia
Administrativadospasesmembros,nosentidodeaperfeioamentodosmeios
processuais,tantoanvelprincipalcomocautelar.
FasedoPecadoOriginaldoContenciosoAdministrativo:oEstadoLiberaleo
sistemadoadministradorjuiz
OpecadooriginaldoContenciosoAdministrativo,institudocomaRevoluo
francesa,dapromiscuidadeentreastarefasdeadministraredejulgar,sendo
que,naspalavrasdeDEBBASCHeRICCI,ajustiaadministrativanasceudentroda
2
Administrao,resultadodeumainterpretaoheterodoxaoudistorcidado
princpiodaseparaodepoderes,segundoaqualjulgaraadministraoainda
administrar.Assim,emnomedessaseparao,anicacoisaquesefaz,
ironicamenteeparadoxalmente,aindiferenciaoentrejulgareadministrar.
Querazesento,contriburamparaacriaodocontenciosodomsticoparaa
Administrao:
ConcepodeEstadoedaseparaodepoderesnalgicadaRevoluo
Francesa,oqueestemcausaacriaodeumnovomodelodeEstado,tendoa
separaodepoderesnasuabaseecomoelementoessencial.Realidademuito
diferentedaconcepoinglesadaseparaodepoderes,segundoaquala
Administraoestariasempresoboescrutniodostribunais.EmFranaenoresto
daEuropa,umEstadotodopoderosovaiseesconderpordetrsdaAdministrao
evaiobrigaracriarumcontenciosoprivativo.Mesmoquandocriada,para
merospropsitosdecontrolodaAdministraodelaprpria.
Receitodaactuaocontrarrevolucionriadostribunaiscuriosaafrasea
NaonoesqueceucomoosParlamentosresistiramtirania,masagoracomoj
nopreciso,essaformademagistraturajnonecessria,commedoquea
magistraturaperturbasseahautemissionquecabiaAdministraoPblica.
CriaodajustiaprivativaparaaAdministrao,quejremontavaa
1641,oquerevelaqueestetipodeContenciosoAdministrativonouma
invenoliberal,masantesumaheranadoAntigoRegime.Humacerta
continuidadecomideiasdoAncienRgimeedesteliberalismodistorcido.
Finalmente,PEREIRADASILVAdistinguetrsmomentosessenciaisdoperododo
administradorjuiz:
17891799ojulgamentodoslitgiosremetidoparaosprpriosrgosda
Administraoactiva,gerandosetotalconfusoentrefunodeadministrare
julgaredepromiscuidadeentreAdministraoeJustia.
Perododejusticeretenue:17991872criaseoConseildtat,rgo
administrativoque,almdeumafunoconsultiva,ficavatambmincumbidoda
resoluodelitgiosadministrativos,medianteaemissodepareceres,surgindo
assimumcorpomeioadministrativo,meiojudiciriocomodiziaNAPOLEO,quevai
adquirindocadavezmaisautonomia.
Perododajusticedelegude1872paraafrente,emqueasdecisesdo
ConselhodeEstadosetornamdefinitivas,pordelegaodepoderesdoexecutivo,
deixandodesermerospareceressujeitosahomologao.Contudo,estatransio
noimplicounecessariamenteumamudanadosistemadoadministradorjuizpara
3
odostribunaisadministrativos,sendonecessrioesperarataofimdoscXIXpara
queoConseildtatsetransformenumverdadeirorgojurisdicional.Osmeios
contenciososeramvistoscomorecursosde2instncia(recourspourexcsde
pouvoir,pex)eraumsistemacomumacostelaliberaleumacostelaautoritria.
Estadualidadeatsepodeexplicarpelasconcepesdeactoadministrativoento
dominantes,queoconcebiamcomoalgomuitoautoritrioeocentroecumedo
DireitoAdministrativo.VideOTTOMEYER,queequiparavaosactosadministrativoss
sentenasjudiciais,porseremomodocomoopoderpublicosetornaeficaz,que
criaaAdministraoPblicaagressiva.DaqueateoriaclssicadoContencioso
Administrativosepreocupe,quaseexclusivamentecomaanulaodoacto
administrativo.Essaconcepofrancesadepoisexportadaparaumasriede
outrospases:naAlemanha(noNorte,comumsistemaadministrativoprussiano
semelhanteaofrancs,usasemaisajustiadelegada,noSul,vaiseseaproximando
dajurisdicionalizao),Itlia(procurouconjugarossistemas,masresultounuma
trapalhada),EspanhaePortugal
AFasedoBaptismodoContenciosoAdministrativoeoMilagreda
JurisdicionalizaodoContenciosoAdministrativoeoadventodoEstadoSocial
Agora,ajustiaadministrativavaiselibertardocordoumbilicalqueaindaa
ligavaAdministraoeadquirindoanaturezadeumajurisdioautnoma.A
longamarchanosentidodaplenajurisdicionalizaodoContencioso
AdministrativovaiacompanharhistoricamenteainstauraodomodelodoEstado
Social.
FoiumatransformaotoimportantequePROSPERWEILfalanomilagredacriao
doDireitoAdministrativo,paraexplicarqueoprprioEstadoseconsidere
vinculadopeloDireito,poiseleprprioqueoformaemodifica.Noseromilagre
doAc.Blanco,queummomentotraumticoparaoDireitoAdministrativo,mas
asuatransformaoemDireitodaAdministrao.Omilagretambmpassoupela
transformaodoquasetribunaldoConseildtatnumefectivoeverdadeiro
tribunal,emvirtudedasuaactuao.Ostribunaisadministrativosconstituramsea
simesmos.
AsuperaodostraumasdeinfnciadoContenciosoadministrativofrancs
atravsdainstauraodeumaJustiaAdministrativaplenamente
jurisdicionalizada,,portanto,oresultadodeumprocessolentoeprolongadono
tempo,quotidianamenteconstrudoporacodajurisprudnciaedainterveno
dolegislador.PenaquetenhasidoprecisoesperaratumasentenadoConseil
Constitutionnelde1980praseconseguiraexpressaconsagraoanvel
constitucionaldaidentidadedenaturezadostribunaiscomunsedostribunais
4
administrativos.NaAlemanhaeemItlia,antesedepoisdasexperincias
totalitrias,observouseumaplenajurisdicionalizaoeumatransiomuitomais
suaveparaessemodelo.EmPortugal,afasedobaptismosimultneacoma
confirmao,devidoaoestadoautoritriode19281976.
Afasedobaptismovaiacompanharhistoricamenteosurgimentoeaimplantao
doEstadoSocial,integrandosenomodelodemudanasjurdicasintroduzidas
poressanovaformaestadual.Atnospasesanglosaxnicos,comosurgimento
dosadministrativetribunals,seobservaumaprogressivaespecializaodos
tribunaisemDireitoAdministrativo.Apesardoquesediz,nessaaltura,esses
sistemaspassaramporgrandescrisesdeafirmaodapersonalidade,
nomeadamentedevidograndeinterpretaoextensivadediscricionariedadeque
ostribunaisbritnicosfaziamealgumaselfrestraintnaapreciaodessepoder.
ComoqueoEstadoSocialmudouoContenciosoeoDireitoAdministrativo?A
naturezaprestadoradaAdministraoeoestabelecimentosderelaesjurdicas
duradourasentreparticulareseautoridadespblicaslevouaqueaactuaotivesse
desermenosagressivaemaisrespeitadoradosseusdireitoseexpectativasa
bilateralidadedasrelaesdeprestao;anovaconcepodeprincpioda
legalidadeeentendimentodopoderdiscricionrio,poisalegalidadepassavanos
aservistadeumpontodevistanegativo,mastambmpositivo,passandoasero
fundamento,ocritrioeolimitedetodaaactuaoadministrativa;ocrescimento
damquinaadministrativa,agoramultifacetadaedescentralizada;a
transformaodoactoadministrativoemalgomaisagradvelepositivodoque
agressivotambmajudou.Estastransformaescriaramumacrisedeidentidade
dadoutrinaeconcepoclssicadoDireitoAdministrativo:
Incapacidadedadoutrinaclssicadeexplicaraintegralidadede
relacionamentoentreparticulareAdministrao,porexemplo,levoua
reconstruesdogmticas.Porexemplo,naAlemanha,adoutrinausavacomo
conceitofundamentaldoDireitoAdministrativoarelaojurdicaeemItliao
procedimentoadministrativo.Tratamsededuasviasalternativasdeumaviso
muitomaissubjectivistadoentendimentodoDireitoAdministrativo,comoagora
emPortugal,dizPEREIRADASILVA,oquedeveimplicarumavisodasrelaes
procedimentaiscomoverdadeirasrelaesjurdicasedeverpassarporuma
valorizaodosdireitosfundamentaiseoacentuardadimensosubjectivado
procedimento,massemesqueceralgumasedecisivasfunesdenatureza
objectiva.
5
AFasedaConfirmaodoContenciosoAdministrativo:tribunaisadministrativos
etutelajurisdicionalplenaeefectivadosparticularesperanteaAdministraono
EstadoPsSocial
PEREIRADASILVAaactualsituaodoContenciosoAdministrativopodeser
caracterizada,comoafasedocrismaoudaconfirmao,jquecorresponde
reafirmaodasuanaturezaplenamentejurisdicionalizada,ondeojuiznoapenas
gozadeindependncia,mastambmdeplenospoderesperanteaAdministrao,e
devidosuanovadimensosubjectiva,destinadaprotecointegraleefectiva
dosdireitosdosparticulares.
Afirmaodadupladimenso:jurisdicionalesubjectiva,doContencioso
Administrativorealizadaanvelconstitucional(Alemanha,Espanha,Portugal)oua
jurisprudncia(Frana,Itlia,ReinoUnido),comcumplicidadedadoutrina.
AfirmaoessaretomadaposteriormentepeloDireitodaUnioEuropeia,oquetem
resultadonumaintegraohorizontaldasordensjurdicasdosEstadosMembros.
Oautorfaladumprimeiroperodo,odaconstitucionalizaodoContencioso
Administrativo
Assim,aprimeirafasedaconfirmaocaracterizasepelaconsagrao
constitucionaldeummodelodeContenciosoAdministrativorealizadopor
verdadeirostribunaisedestinadoagarantirumaprotecointegraleefectivaaos
direitosdosparticulares.EstaelevaoanvelconstitucionaldaJustia
Administrativatemumsignificadosimblicomuitoimportante,poisenunciaum
modelonovoaserconcretizadopelolegisladorepelajurisprudncia.Temuma
caractersticamuitointeressante:confrontoentreosimblicoeoreal,ouentrea
Constituioearealidadeconstitucional,sendoquediversasreformaslegislativas,
assimcomocorrentesdoutrinrias,vosempreprocurarconformareaplicar,de
formasdistintasevariveisemrazodascircunstncias,osmodelosdeContencioso
Administrativoconstantesdasleisfundamentais.
EmFrana,operodoteraputicodemoroumuitomaistempo,fruto
dostraumasdeinfncias,sendoque,comovimos,sem1980seequiparoua
naturezadajurisdioadministrativaordinria.Adimensosubjectivasem1996,
comoutradecisodoConseilConstitutionnel,queconsagrada,sendodeduzida
daDeclaraodosDireitosdoHomemde1789seleiqueconfereumdireitono
prevrecursoparaumjuiz,agarantiadodireitonoreconhecida.
AAlemanhafoilogoaprimeira,em1949,aconstitucionalizaraJustia
Administrativaeaconcederumagrandedimensosubjectiva,comacrescente
valorizaodadimensoprocessualdosdireitosfundamentais.19da
Grundgesetzumasistemacomumagrandedimensosubjectivaqueprocura
umaprotecoplenaeefectivadosdireitosdosparticulares.
6
EmItlia,aConstituiode1947tambmreafirmavaanatureza
jurisdicionaldaJustiaAdministrativaeremetiaparaasuacomponentesubjectiva.
Contudo,houvesempreumagrandetensoentreaconstituioformalematerial,
especialmentenoquetocavaaombitodajurisdioadministrativa.
EmEspanha,aConstituiode1978prevainclusodajurisdio
doContenciosoAdministrativonaordemdopoderjudicial.
EmPortugal,aCRP,especialmentedepoisdarevisode89,
consagra,deformainequvoca,ummodelodeJustiaAdministrativaplenamente
jurisdicionalizado,emqueostribunaisadministrativosconstituemumajurisdio
autnomadentrodopoderjudicialart.209.e212.CRP.At20002004,esse
modelonotinhaencontroconcretizaolegislativanemjurisprudencial,
malgradoalgunsprogressosfeitosdepoisde77.Naalturaento,valiaapena
perguntar:sendodetalordemofossoentreoscomandosconstitucionaisealei,o
ContenciosoAdministrativoemPortugaleradireitoconstitucionalconcretizado
ouaconcretizar?Areformade2004veioresolveraquestoconstitucionalda
divergnciaentreotextoearealidadeconstitucional.
NoReinoUnido,nestafase,houveumagrandecriao
jurisprudencialemordemconsagraoconstitucionaldoContencioso
Administrativo,queatlevaautoresinglesescomoBRADLEYeEWING,adizeremque,
nosltimos30anos,osnossosjuzesmudaramafacedaConstituio,sendoque
diz,thegreatestachievementoftheEnglishcourts.
Comovemos,ossistemasaproximamse.
Finalmente,apardaconstitucionalizao,amudanadeparadigmado
ContenciosoAdministrativotambmoresultadodasuaeuropeizao,
europeizaoessaquetemvindoaintensificarsenostemposmaisprximos,quer
pelosurgimentodefonteseuropeiasrelevantesemmatriadeContencioso
Administrativo(comoasrelativascontrataopblica,serviospblicos,
providnciascautelares),potenciadapelaintegraojurdicahorizontalepelo
comparatismoentresistemas,atsepodendofalarnosurgimentodeumnovo
ProcessoAdministrativoEuropeu.Aomesmotempoqueumfactoainfluncia
dosdireitosnacionaisnodireitodaUE,ainversatambmverdadeira,
verificandosesimultaneamenteaintrospecoporpartedasdogmticasjurdico
administrativasnacionais.
Porfim,fazendoumbrevediagnsticodoContenciosoAdministrativodoEstado
PsSocial,hquedizerquenofimdoscXX,seapresentavamosseguintes
sintomas:limitaeseinsuficinciasdaspolticaseconmicaskeynesianas;
ineficinciaeconmicadevidoaoEstadogigantescoeomnipresenteentocriado;
emergnciadaquestoecolgica;aumentodascontribuiesdosindivduospara
7
oestado;alheamentodoscidadosemfacedosfenmenospolticos,possibilitado
peladesideologizaopscomunista.
ParaPEREIRADASILVA,entramosnumafasedoEstadoregulador,quecomporta
umadimensofuncionaltraduzidanofactodoEstadodeixardeserprodutorde
benseserviosparasetransformaremreguladordoprocessodemercado,
sinalizandoumamudananalgicadaactuaoadministrativa.AAPdehojeemdia
temumadimensoinfraestadual,quesecaracterizapelamultilateralidade(sua
caractersticamaismarcante),carcterduradourodasrelaesadministrativas,
esbatimentodadiferenciaoentreformasdeactuaogenricaseindividuaiso
aparecimentodarelaojurdicamultilateral.
IIOContenciosoAdministrativonoDivdaConstituio2
OContenciosoAdministrativocomoDireitoConstitucionalConcretizada:
DependnciaConstitucionaldoDireitoAdministrativoeDependncia
AdministrativadoDireitoConstitucional
Umadasquestesmaisnecessitadasdepsicanliseculturalarelaodifcilentre
AdministraoeConstituio,quesepareceaumarelaodeirmossiameses
que,muitasvezes,estiveramdesavindos,mesmoquandonopodiampassarum
semooutro.
Hojeemdia,estultrapassadaaconcepodeOTTOMEYERdequeoDireito
ConstitucionalmudaeoDireitoAdministrativofica,afirmaosintomticada
inrciadasinstituiesadministrativasfacesconstitucionais.
AutorescomoFRIZTWERNEReGEORGESVEDELintroduziramaideiadoDireito
AdministrativocomoDireitoConstitucionalconcretizadoecomoenteimpassvelde
serautnomo,spodendoserdefinidoapartirdaConstituio
NoesquecerqueaefectividadedaConstituiodependeigualmente,
objectivamente,doContenciosoAdministrativo,namedidaemqueasregrase
princpiosfundamentaisrelativosAdministraoconstituemtambm,hojeem
dia,parteintegrantedaconstituiomaterial,cabendoaostribunaisgarantira
respectivaaplicao.
Ostextosconstitucionaistambmprovidenciamgrandecontedoaoregimedo
poderpblico,hierarquiaentrenormas,serviopblico,etc.
2 PEREIRADASILVA,OContencioso...,pp169239
8
Assimse,porumlado,seaJustiaAdministrativaconcretizaasopes
constitucionais,seexisteumarelaodedependnciaconstitucionaldoDireito
ProcessualAdministrativo,poroutrolado,humadependnciaadministrativado
DireitoConstitucional,cujarealizaodependedoDireitoAdministrativo.
AConstituioPortuguesadoProcessoAdministrativo
ACRPestabeleceumContenciosoAdministrativointegralmentejurisdicionalizadoe
destinadotutelaplenaeefectivadosdireitosdosparticularesnasrelaesjurdicas
administrativas,conformedecorredosarts.202.sse268./4e5CRPa
consagraodestemodelodeContenciosoAdministrativo,tpicodaquiloque
denomineideperododaconfirmao,marcouumarupturacomomodelo
constitucionalanteriordeJustiaAdministrativa.Comojsedisse,emPortugal,o
baptismoeaconfirmaoforamaomesmotempo.
ACRPinseresenomovimentodeconstitucionalizaodoContencioso
Administrativo,especialmenteatravsdaconsagraododireitodeacessoJustia
Administrativacomodireitofundamental.Deumpontodevistapsicanaltico,a
consagraodestemodeloimplicouasuperaodetraumasdeinfncia.Contudo,
PEREIRADASILVAdizque,sendoajurisprudnciaaindamuitoagarradaleidoque
atentaaosvaloresconstitucionais,aJustiaAdministrativaainda,emparte,Direito
Constitucionalporconcretizar.
ComeoucomocompromissooriginriodaConstituiode1976emmatriade
ContenciosoAdministrativoeaprticaconstitucionalatrevisode1982:o
textooriginalsignificouumverdadeirobaptismoparaaJustiaAdministrativa,
libertandoaaopecadooriginaldeligaodaAdministraoJustia,aoproceder
plenajurisdicionalizaodessaJustiaAdministrativa,reconhecendose
simultaneamenteumdireitofundamentaldeacessoJustiaAdministrativa;
baptismoeconfirmaosimultneos.Poroutrolado,tambmseherdouumpouco
omodelodaordemconstitucionalanterior,maisviradoparaaideiadeauto
controlodaAdministraodoqueparaaprotecodosparticulares,limitadoem
termosdemeiosprocessuaisedeactossusceptveisdefiscalizao,alis,porquea
prpriagarantiasfalavadorecursodeanulao.Humcompromissoentreonovo
modelojurisdicionalizadoesubjectivoeomodelodeautocontrololimitadoe
objectivodaAdministrao.
DepoishouveumaevoluodomodeloconstitucionaldeContencioso
Administrativonarevisoconstitucionalde1982eaprimeirareformado
ContenciosoAdministrativoem84/85.Arevisode82veioalterarocompromisso
originriodoCA,acentuandoasuavertentedeprotecojurdicaindividual.ACRP
continuavaaconsagrarno268./3,agarantiaderecursocontenciosocom
9
fundamentoemilegalidade,acrescentandoumadesconsideraopelaformados
actoseafrmuladireitoouinteresselegalmenteprotegido.Nasequnciada
revisosaiuonovoETAFeaLEPTAem85,tratandosedeumareformadefundo,
tendocomoobjectivoadequararegulaodajustiaadministrativasopes
constitucionaisdeplenajurisdicionalizaoedeprotecojurdicasubjectiva,
decorrentesdobaptismoedaconfirmao,estabelecendoapossibilidadede
recursodeactosadministrativosindependentementedeforma,aorganizaodo
recursodeanulaocomoumverdadeiroprocessodepartes,nostermosdo
princpiodocontraditrio,etc.Noentanto,ficouincompleta,ameiodocaminho,
jque,emresultadodadeficinciadatcnicalegislativaadoptada,noprocedeu
revogaoglobaldalegislaoreguladoradoCA,mantendoemvigorvrias
disposieselaboradasnoquadrodaantigaordemconstitucionalLOSTA,RSTA,
etc.,sendoumasituaogeradoradedvidasedificuldades,obrigandoo
intrpreteasaltitardediplomaemdiploma,paraencontrarincongruncias.
Posteriormente,comarevisode1989,PEREIRADASILVAobservauma
transformaodomodeloconstitucionaleumaindiferenadarealidade
constitucional.Essarevisoimplicouumaradicaltransformaodocompromisso
constitucionalacercadomodelodoContenciosoAdministrativo,umavezmais,no
sentidodaacentuaodarespectivajurisdicionalizaoesubjectivao.
Primeiramente,porquefoisaqueseestabeleceuqueostribunaisadministrativos
efiscaisconstituemumajurisdioprpriaarts.211.e214.CRPconsumando
seainstitucionalizaoplenadaJustiaAdministrativa,iniciadaem76,quedeixou
deserumamerapossibilidade,passandoagoraaterassentoconstitucional.Essa
institucionalizaovemassociadaaoreconhecimentoqueelatemporobjecto
dirimiroslitgiosemergentesdasrelaesjurdicasadministrativasefiscais,
afastandoseatradicionalconcepoactocntricaadoptandoarelaojurdica
administrativacomonovafiguracentral,significandoissoqueoparticulardeixou
deserentendidocomoumadministradoparapassaraserumsujeitodedireitoque
estabelecerelaescomaAdministrao213./3
Maisainda,oart.268./4,quedesdobraagarantiaconstitucionaldeacesso
justiaadministrativa.Contudo,estasmudanasnolograramencontrara
necessriarealizaonaprticaconstitucional.Essaausnciadeconcretizaodas
soluesconstitucionais,quepermitissealteraroregimejurdicodosdiferentes
meiosprocessuaise/oucriarnovosmeiosdestinadosaasseguraratutelaplenae
efectivadosdireitosdosparticulares,assimcomopossibilitasseoalargamentodo
universodosactosimpugnveisparaoscompatibilizarcomanoodeactolesivo,
constituaumagraveomissodolegislador,numamatriaessencialparaa
realizaodoestadodeDireito.
10
ChegouentoaLei83/95,queregulouodireitofundamentaldeaco
popular,dandoconcretizaosopesconstitucionaisedandouma
concretizaosopesconstitucionais,desenvolvendoumavertenteobjectivado
acessojustia.Mas,comobemdizPEREIRADASILVA,istoveiobaralharaindamais,
porconfundirtutelaobjectivacomsubjectiva.
Mesmoassim,nemaLeidaAcoPopularnemasalteraesaoETAFforam
capazesdediminuirofossoentreomodeloconstitucionaldeContencioso
Administrativoeasuarealizaolegislativa,verificandoseumagraveomissopor
partedolegisladorordinrio,queresistiaacumprirosditamesconstitucionaisem
matriadeContenciosoAdministrativo.
Arevisode1997constituiumarevoluocopernicianadaJustia
Administrativa,criandoumasituaodeaindamaisagravada
inconstitucionalidadeporomissodolegisladordoContenciosoAdministrativo,
poisessarevisoveiointroduziroutraalteraoaocompromissoconstitucional,
maisumavez,nosentidodasuaintegraljurisdicionalizaoesubjectivizao.
Areformulaopassounospelareafirmaodasgrandeslinhas
orientadorasde89,comoajurisdioadministrativaespecialnombitodopoder
judicial(209.),relaesjurdicasadministrativascomoobjectodocontencioso
(211./3),impugnabilidadedoactolesivo(268./4)comotambmpelaregulao
deummodonovoagarantiaconstitucionaldeacessojustia,reformulaoessa
quepassapelacolocaonocentrodoProcessoAdministrativooprincpioda
protecoplenaeefectivadosdireitosdosparticulares;pelaconsagraodeum
sistemadeplenajurisdio,emqueojuizgozadetodosospoderesnecessriose
adequadosprotecodosdireitosdosparticulares,independentementede
meiosprocessuais;epelainclusoexpressadodireitofundamentaldeimpugnao
denormasnocontedodagarantiaconstitucional,oqueimplicar
necessariamenteaexistnciadesentenasquenosanulemactos,comotambm
determinaodaprticadeactosadministrativoslegalmentedevidos.
Masolegisladormalintervinha.Asituao,quejexistia,deomissodo
legislador,agravouseaindamais,especialmentecomaentradaemvigorde
legislaoquetranspunhanormascomunitriasrelativasacontrataopblica,que
serelacionavacomofenmenodaeuropeizao.
Mas,apsolongoprocedimentodegestao,apareceareformadoContencioso
Administrativo.Apsestasituaojurdicainsustentvelquesemanteveatao
finaldosc.XXnoquetocadiscrepnciaentreotextoeaprticaconstitucional
noquerespeitavaaoContenciosoAdministrativo,umaautnticaesquizofrenia
jurdicaquepunhaemcausaaefectividadedaConstituio.Em2000iniciaseo
procedimentolegislativolongoeatribuladoqueiriaconduzirreformadoProcesso
11
Administrativo.Apsaelaboraode3anteprojectos,quenoderamfrutos,seguiu
seumadiscussopblica,ochamadodebateuniversitrio,aqueVPSchamafase
instrutria,discussoessaquepermitiulimarasarestasdosanteprojectos
anteriores.Depoisdeaprovadasem2002,osnovosdiplomastiveramaindade
esperar,numavacatiolegisat2004.Independentementedascrticasquese
possamfazer,PEREIRADASILVAconsideraqueobalanopositivo,representando
umsignificativoprogressorelativamentesituaoanterior,queera
insustentvel.
Areformanasceudeumdiagnsticofeitopeladoutrinaepela
jurisprudnciadasituaocrticainsustentveldoContenciosoAdministrativo
portugus,decorrentedanosuperaodetraumasdeinfncia,resolvendoos
dficesdeConstituioedficesdeEuropa,queagravavamadualidade
esquizofrnicadeumpacientedivididoentreovelhoeonovo.Maisprximodo
ptimoconstitucionaleeuropeuestoCPTA,comoETAFaencontrarsemais
prximodomnimoconstitucional,mantendomuitodaorganizaojudiciria
complexaearcaicaderivadadopassado.Mas,obalanodareformacontinuaaser
globalmentepositivo,salvooscasosemqueareformaficouaindaporfazer,
nomeadamentenombitodocontenciosotributrioetalvezacriaodetribunais
especializadosemquestescomoambienteeurbanismo.Nofazsentidoparaa
jurisdiotributariaseaplicarlegislaodiferenteumajurisdio,doissistemas.
IIIGeneralidades
EroseThanatos:aDicotomiaAcoComum/Especial
TodooProcessoAdministrativoseTornoudePlenaJurisdio:MeiosProcessuaise
PoderesdoJuiznoNovoContenciosoAdministrativo
Odireitofundamentalaumatutelaplenaeefectivadosdireitosdosparticulares,
consagradonoart.268./4CRPapedraangulardoProcessoAdministrativo,
tratandosedeumdireitofundamentaldosparticularesedeumprincpio
fundamentaldeorganizaodoContenciosoAdministrativo,quetemvindoaser
progressivamenteaperfeioado,comojvimos.
Agoraessatutelaplenaeefectivadosdireitosdosparticularesgarantidaatravs
desentenascujosefeitosvodasimplesapreciaoereconhecimentodedireitos
condenaoexpressamenteadmitidaatravsdaexpressodeterminaoda
prticadeactosdevidosdaAdministrao,passandopelaimpugnaodosactos
administrativoseadequadasmedidascautelares.
12
Mesmonestequadroconstitucional,colocamseduasalternativasaolegislador:
criartantosmeiosprocessuaisquantoosefeitosdassentenassemelhanado
modeloalemo,maisprximodalgicadoprocessocivil;ouunificartodosos
meiosprocessuais,independentementedospedidosouefeitosdassentenas,na
linhadoquefoifeitonospaseslatinos(Portugal,Espanha,Itlia,Frana),modelo
adoptadopelolegisladorportugus,aindaque,noquerespeitaaosmeios
principais,setenhaoptadoporconsagrarumadicotomiademeiosprocessuais
acocomumvs.acoespecial,daquiresultandoquecadameioprocessualuma
espciedeacoquadroouacoguardachuva,dentrodaqualcabeminmeras
subaces.
OCPTAcomeaporconsagrar,noart.2.,oprincpiodatutelajurisdicional
efectiva,estabelecendo,nalgicaampladaformulaoconstitucional,queele
correspondeaodireitoaobteratempadamente,umadecisojudicialfavorvel.Eo
art.7.explicitaqueocontedodoprincpiodatutelajurisdicionalefectivaimplica
odireitoaumajustiamaterial,quesepronunciesobreomritodaspretenses
formuladas,noselimitandoaumameraapreciaoformaldolitgio.
Mas,comodizPEREIRADASILVA,aformulaolegislativadodireitotutela
jurisdicionalefectivaeplenasficacompletamedianteaenumeraodosefeitos
dasentenacorrespondentes,independentementedosmeiosprocessuais.
Defacto,oCPTAestabeleceumaenumeraoexemplificativadospoderesde
pronnciajudicialintegrantesdoprincpiodatutelaefectiva,cujalgicapareceser
adoprogressivoaumentodeintensidadedetaispoderes,partindodassentenas
desimplesapreciaoparaasdecondenao,passandopelasconstitutivas.
Assim,ospoderesdepronnciareferidosnasals.aac,correspondema
sentenasdesimplesapreciao;dasalsdehcorrespondemaconstitutivas;ease,
f,g,i,jelsoconfigurveiscomosentenasdecondenao.
Emsntese,aamplitudedospoderesdepronnciadosTAs,nombitoda
reformaemcurso,jnosedistinguemaisdadequalqueroutrotribunal,jnose
reconduzindoaocomplexodaanulao,etambm,poroutrolado,osdois
principaismeiosprocessuaisdoCPTApodemdarorigemasentenasdos3tipos
tradicionais.
QualentoocritriodedistinoentreAACeAAE?Jqueoefeitodassentenas
noserve
Aocompararosarts.37.e46.CPTApareceresultarqueocritriodo
legisladordareformafoiodeconsiderarquepertencemAACtodososlitgios
administrativosnoespecialmenteregulados,integrandoosoutrososprocessos
relativosaactoseregulamentosadministrativos.
13
Ocritrio,ento,correspondeaumtratamentoprocessualdiferentede
duasparticularesformasdeactuaoadministrativaoactoeoregulamento
poistodososlitgiosquelhesdigamrespeitoconstituemmatriadeAAE.
PEREIRADASILVAmerecesriasreservasestadiviso,tendoporbasepr
conceitosdenaturezasubstantiva,comorigemnostraumasenainfnciadifcil:na
ideiadepoderadministrativo,quenopodeestarsujeitoplenajurisdio,e
precisadeumaacoespecial,aconcepodoDireitoAdministrativocomouma
sriedeexcepesaoDireitoCivil;almdessasrazes,oautoraindadizquea
denominaoacoadministrativaespecialinfelizporque,nocasodecumulao
depedidosdeacesdiferentes,aplicaseaAAEart.4.e5.CPTAhum
fenmenodetrocadeidentidades.
Assim,aescolhadostermosinadequadaporrazestericas,dadoquetem
subjacenteumavisorestritivaeultrapassadadoCont.Admin.,quenoexiste
mais.
Mais,e,dizVPS,felizmente,oprocessoadministrativojnocorrespondemaisao
tradicionalcontenciosodameralegalidade,mesmoseocontrolodaactuao
administrativacontinuaadizerrespeitoverificaodocumprimentododireito.
Assim,intimamenteligadacomosnovospoderesdojuizestofactodese
admitirem,demodogeral,todososmeiosdeprovaoacessodirectoaosfactos
art.90.ver.
Aaberturadostribunaisadministrativosaoconhecimentodirectodosfactos
trazidosajuzo,medianteaconsagraodeumprincpiogeraldeutilizaode
todososmeiosdeprovanecessrioseadequadosaojulgamentodelitgios,
constituiasuperaodemaissintomasdadoenaprovocadapelostraumasda
infncia,queequiparavammaisoprocessoadministrativoaosrecursosenos
acesjudiciais.
DelimitaodombitodeJurisdioAdministrativa3
AROSODEALMEIDAtratasedeumpressupostorelativoaotribunalcompetncia
emrazodajurisdio
Nodeixamdeser,embomrigor,questesdecompetnciaemrazoda
matria,sebemquehquediferenciardasquestesjdentroeforadajurisdio
dosTAFs.Assim,palavrajurisdiomelhor.
MRIOAROSODEALMEIDA,ManualdeProcessoAdministrativo,Almedina,Coimbra,2012,
3
pp100etal
14
Amatriareguladanosarts.1./1e4.ETAF,podendosofrer,noentanto,
revogaesemleiespecial.Comoarticularosdoisartigos?
Art.1.reiteraoqueestnoart.212./3CRP,usandoocritrioderelao
jurdicaadministrativa,nooessadifcildepreencher,senomesmoimpossvel.
Alis,comodizJOSDUARTECOIMBRA,problemaquesnodifcil,porque
irresolvel(tivedefazeristo).
Art.4.listamatriasincludasn1ouexcludasn2e3najurisdio
administrativa.Algumasmatriasdoart.4.jestariamincludasscomoart.1.,
comoasals.a)f),h)ej).Assim,comoconcluiAROSODEALMEIDAaplicaseo
critriodaexistnciadeumlitgiosobreumarelaojurdicaadministrativae
fiscal.
AROSODEALMEIDAdeummodogeral,pertenceaombitodajurisdio
administrativaefiscalaapreciaodetodososlitgiosqueversemsobrematria
jurdicaadministrativaefiscalecujaapreciaonosejaexpressamenteatribuda
pornormaespecialcompetnciadostribunaisjudiciaise,tudoorestoquelhes
sejaexpressamenteatribudo.
Nosepodeinterpretarrestritivamenteoart.4.?AROSODEALMEIDAno!
Poislegisladorpretendeampliaroart.1..Alis,oart.213./1CRPnemestabelece
umareservamaterialabsoluta,sendoqueaexistnciadeumncleoprpriode
jurisdioadministrativanoincompatvelcomaliberdadedeconformao
legislativa.
Assim,metodologicamente,noolhamosparaoart.1.,massimpara
asmatriasdoart.4..Srecorremosaoart.1.senoencontrarmosnadanoart.
4.ouemlegislaoespecial.
LitgiosIncludos
Emgeral,osdireitoseinteressesdenaturezajurdicoadministrativaal.a).Esta
alneaofereceumaclaraarticulaoentrearefernciainicialtuteladedireitos
fundamentaiseoutrassituaesjurdicas.
AROSODEALMEIDAsituaesemquedireitosfundamentaissevejam
envolvidosnombitoderelaojurdicoadministrativa,sendoqueopreceito
remete,semmaisdensificao,paraanaturezaadministrativadasrelaes
jurdicasemcausa,norevestindo,segundooautor,umcarcterautnomofaceao
art.1./1
15
ContenciosodeActosAdministrativoseRegulamentosal.b),c)ed)actos
materialmenteadministrativos!Trataseaquidoncleodurodajurisdio
administrativa,aacoadministrativaespecial.Quantoal.d),v.tambmart.
51./2e100./3.
ContenciosodosContratosal.e)pertenceaombitodajurisdio
administrativaaapreciaodelitgiosrelativosacontratosadministrativos,talcomo
estatudonosarts.1./6,3.e8.CCP.Usasetrscritrios:
Critriodocontratoadministrativoal.f)apesardenoseusaressa
expressoexplicitamente,ocontratoadministrativoseraquelecujoobjecto
passveldeactoadministrativoousejarelativoaoexercciodepoderespblicos
art.1./6CCP,podendotratarsedecontratosadministrativostpicos,e,nocasode
serumcontratocomobjectopassveldeactoadministrativo,spodesersubmetido
apreciaodosTAFsseaspartesotiveremexpressamentesubmetidofigura
contratualpblica????
Critriodocontratopblicoal.e)art.1./6CCP,podendoincluir,nos
termosdessecdigo,contratosdedireitoprivado.
Critriodainvalidadeconsequenteouderivadaal.b),2parte
verificaodainvalidadedequalquertipodecontrato;cumulaodepedidos,
invalidadedoactopr.contratual+invalidadedocontrato????
ContenciosodaResponsabilidadeCivilExtraContratualals.g),h)ei)concerne
aresponsabilidadecivilextracontratualdequaisquerpessoascolectivaspblicas(g),
estendendoombitodajurisdioadministrativaparaquesteslegislativase
jurisdicionais,excluindosesempreoerrojudicirio(art.4./3a)).MAAchamaa
isto,critriodosujeito.Nosedistingueactuaoemgestopblicaouprivada,
sendoirrelevante,eincluiseaquitambmactuaesmaterialmente
administrativasdeprivados.
Outros:
al.l)prescindesedadistinoentregestopblicaeprivada,critrioagora
objectivotrataseounodeentidadepblica?Noscasosdeumprivadonuma
relaojurdicaadministrativa,oart.1.seraplicvel.
al.j)relaesjurdicoadministrativasentrepessoascolectivaspblicas
litgiosinteradministrativosouinterorgnicos.Talcomonaal.a),estaalnea
remeteparaanaturezaadministrativadasrelaesjurdicoadministrativas,oque
paraAROSODEALMEIDA,nopodeterrelevnciaautnoma,tendosedeserecorrer,
emalgumgrau,desconsideraodapersonalidadecolectivapblica.
al.m)contenciosoeleitoral
16
v.art.97.CPTA
Finalmente,assituaesnoprevistas,i.e.,aquelasporcausadasquaistemosde
recorreraoart.1.ETAF.Nasendadoart.212./3CRP,oart.1.doETAFestabelece
que,geralmente,pertencejurisdioadministrativa/fiscalaapreciaodelitgios
emergentesdasrelaesadministrativasefiscais.
Quandoqueestamosperanterelaesdessas?AROSODEALMEIDAeFREITAS
DOAMARALquandolhessejamaplicveisnormasqueatribuemprerrogativasde
autoridadeouimponhamdeveres,direitos,etc,porrazesdeinteressepblico.
Ex:atribuiodeindemnizaesemvirtudedeimposiodesacrifciopor
razesdeinteressepblicoart.37./2g)CPTA
LitgiosExcludosdombitodaJurisdioAdministrativa
DecorrendodaCRP,estosempreexcludoslitgiosemmatriacivilecriminal,
nemsequerospoderesqueaCRPdaoTribunaldeContas214..Hsituaes
derrogatriasdocritriogeral:direitocontraordenacionalouconcorrnciaouat
algumcontenciosoeleitoraldaresponsabilidadedoTribunalConstitucional.
Art.4./2e3:
n2limitaseaexplicitarocritriodoart.1./1,identificandotiposdelitgios
queseencontremexcludosdombitodosTAFspornoteremnaturezajurdica
administrativalimitaespelanegativadajurisdioadministrativa.
n3introduzverdadeirasrestriesque,doutramaneira,estariamna
jurisdiodosTAFs(menosd),naminhaopinio).
Contarsemprecomasdisposiesavulsas,comoaquelasconcernentess
expropriaesoucontraordenaes.
CompetnciaemRazodaMatria:DelimitaodaMatriaAdministrativae
Tributria
NoexistemTAsdecompetnciaespecializada,nohavendo,pois,regrasde
distribuiodecompetnciaemrazodaespecializaomaterialdostribunais
Existe,noentanto,acontraposioentrejurisdioadministrativaefiscalTAs
ouTFsemquasetodosostribunaisadministrativoshumasecoadministrativa
efiscal.
17
AdistinoassentanocritriodediferenciaoentrematriadeDireito
AdministrativoeFiscal.
ETAFparecequefaladajurisdioadministrativaetributariacomodiferentes
art.44.e29.(esteltimo,embomrigor,nofaladeconflitosdejurisdio,mas
antesdeconflitosdecompetncia,vistoqueajurisdioadministrativaefiscal
una).ParaAROSODEALMEIDA,sermaiscorrectodizersecesadministrativase
fiscais.
Oquedistinguenoapertenaajurisdiesdiferentes,masaespecializaoem
razodamatriaeacircunstnciadealeilhefazercorrespondercompetncias
materialmentedistintas,comoacontecenostribunaiscveisecriminais.
TAsso,entocompetentesparadirimirlitgiosrelativosaDireitoAdministrativo
eosTTs,deDireitoFiscal.
Competnciaemmatriatributariadelimitadapelareferncia
AdministraoFiscalcorrespondefiscalizaodalegalidadedosactos
tributriosedemaisactosadministrativospraticadospelaAdministrao
tributria.
Emfacedoart.212./3CRP,deveseentenderqueamatriatributriase
estendeatodoouniversodasrelaesjurdicasfiscaisecontratosfiscaise
responsabilidadecivilemergentederelaesjurdicasfiscaisart.44.ETAFa
contrario.
CompetnciaemRazodaHierarquia
TAFsestoorganizadosem3ordensdetribunaistribunaisadministrativosde
crculo(1instncia),tribunaiscentraisadministrativos(2instncia)eSTAarts.
44.,37e24.ETAF
AROSODEALMEIDAETAFprocede,assim,distribuiodecompetnciaspelos
tribunaisemrazodahierarquia
Paraoautorhquedividiracompetnciaem3planos:competncia
funcional/hierrquicastrictosensu(poderdeapreciarrecursos);poderdedirimir
conflitosdecompetnciaentrergosinferiores;poderdedecisoem1graude
instncia.
Art.44.tribunaisdeprimeirainstnciapodemconhecertodososprocessos
menososreservadosaossuperiorescompetnciaresidual
Art.23./1STAprocessoseleitorais,entreoutros.
18
Cumulaodepedidosart.21./1CPTA+24./1e)ETAF
CompetnciaemRazodoTerritrio
2instnciaNorteeSul(inc.Ilhas)
1instnciaespalhadospelopas
Paraadeterminaodotribunalterritorialmentecompetenteparajulgar
determinadocasoconcorremdoiselementoscomosquaisnecessriojogar:
OCPTAestabeleceumconjuntodecritriosderepartioparasedeterminar
qualotribunalcompetente:art.16.e22
DL182/2007
Arts.16.a22.CPTAinspirasenospreceitosdoCPC
16.critriobaseresidnciahabitual/sedeautor
20./1sededaentidadedemandadaquandosetratedeautarquias
17.a19.imveis,responsabilidadecivilecontratos.No19.atentar
tambmao37./2h)noabrangecontenciosoprcontratual
Incompetncias
Emrazodajurisdioart.13.acompetnciadeordempblicaeoseu
conhecimentoprecedeodequalqueroutramatriajuizdeclaraseincompetente
eabsolveainstnciaart.14./230dias
TribunaldeConflitosart.14.,nostermosdosarts.115.ssCPC
Matria14./2,135.CPTA,29.ETAF,117.CC
oficiosamenteremetidaparatribunalcompetentehierarquiaouterritrio
tribunaldeconflitosseroSTA29.ETAF
Igualparaahierarquiaeoterritrio
19
PressupostosRelativossPartes
AROSODEALMEIDAonicopressupostocomregulaoprprianoCPTAda
legitimidade:personalidadeoucapacidadejudiciriasopressupostosprocessuais
quedizemrespeitoaatributosprprios,referentespessoa,enquantoquea
legitimidaderefereseaoconceitoderelaoentreaspartes.
Personalidade,CapacidadeePatrocnioJudicirios
PersonalidadeeCapacidade
Nohgrandesespecialidades9.CPTA,sendoreguladapelosarts5.ssCPC
AROSODEALMEIDApersonalidadeecapacidadejurdicacoincidem,emprincpio,
comajudiciria
Existem,contudo,algumasdisposiesespeciais:
Art.10./2CPTAacopropostacontrapessoacolectivapblicaEstado,
propostacontraoMinistrioacujosrgossejaimputveloactojurdico
impugnadoourgossobreosquaisrecaiaodeverdeterpraticadooactoem
questo.
Ministriotempersonalidadeecapacidadejudiciria,masnopersonalidade
jurdica.
Art.10./6CPTAlitgiosinterorgnicos
Art.10./3CPTAseentidadeadministrativaindependente,casoraro,no
tendopersonalidadejurdica,Estado??
PatrocnioJudicirio
RegesepeloCPC
CPTAreferesenoart.11.processosdacompetnciadosTAsobrigatriaa
constituiodeadvogadoregimedomandatojudicial35.ssCPC
Ecomoquecomopatrocniodasentidadespblicas?Art.11.:
Acoadministrativacomumcontraestadoqueenvolvamcontratoou
responsabilidadecivilMinistrioPblico
20
Quandosetratedeacoadministrativaespecialepersonalidadejudiciria
sejadoMinistrio,nooMP.
Outroscasosart.11./2advogadooulicenciadoemDireitocomfunes
deapoiojurdico
Legitimidade
CPTAassumealegitimidadecomopressupostoprocessualenocomocondio
deprocednciadaaco
Temlegitimidadeactivaquemalegueatitularidadedeumasituaocujaconexo
comoobjectodaacopropostaoapresentecomoemcondiesdenelafigurar
comoautor.
Passivaquemdeveserdemandadonaacocomoobjectoimpugnadopelo
autor.
Nohjuzopreliminarsobreaquestodaadmissibilidadedaaco.
Quantoaointeresseprocessualemagir,eleimplicaaexistnciadeuma
necessidadeefectivadetutelajudiciria.
Legitimidade
ComodizPEREIRADASILVA,olegisladorquisfazermuitoclaroqueoContencioso
Administrativoumprocessodepartes,superandoostraumasdeinfncia,
deixandodetrataroparticularcomosbdito.Agora,oCPTAconsagra
expressamentequetantoapartecomoaAPsopartesnoprocessoart.6.
princpiodaigualdadeefectivadasuaparticipaoprocessual,igualdadeessa
completadapelasregrasoart.8CPTA,queestabeleceprincpiosdecooperaoe
boafprocessual.
Estaideiatambmseencontrasubjacenteaosartigossobrelegitimidade9.
LegitimidadeActiva:oAutor
AautonomizaodotratamentodalegitimidadeprocessualnoCPTAjustificase
pelarelevnciadasespecificidadesque,adiversosnveis,oContencioso
Administrativoimpe.
Art.9.e10.
21
Aocontrriodoart.26.CPC,osarts.9.e10.CPTAregulamemseparadoa
legitimidadeactivaepassiva.
LegitimidadeActivaregimenoseesgotanoart.9.,comoresultadon1,
existindoumaamplalistadecritriosespeciaisqueaestabelecemrelativamentea
cadatipodeacoart.40contratos55.,57.,68.e73.aco
administrativaespecialporqu?Legitimidadenosereferespessoa,massim
relaojurdicaemcausa.
PEREIRADASILVAcomoveremos,ocritriodeatribuiodelegitimidadeem
razodaposiodossujeitosedaalegaodedireitosedeveresrecprocosna
relaojurdicasubstantiva,enomaisnamerdafrancesadointeressedirecto,
pessoalelegtimo
Oautoraindafala,noquetocapretensadistinodascategoriasdedireito
subjectivodeinteresselegtimoeinteressedifuso,elaassenta,maisdoqueem
supostascaractersticasmateriaisdiferenciadas,numadistinodeordemformal,
queaquedecorredautilizaopelaordemjurdicadediferentestcnicasde
atribuiodeposiesdevantagem.Emsuma,tantoemsituaesemquealei
atribuiumdireitosubjectivo,umaposiodevantagemouaatribuioaos
indivduosdafruiodeumdireitodetodos,soposiessubstantivasde
vantagem,destinadassatisfaodeinteressesindividuais,possuindoidntica
naturezaaindaquepodendoapresentarcontedosdiferenciados,quesoporisso
deconfigurarcomodireitossubjectivos.
Daareafirmaodoautordequenojustificveldistinguirentredireitos
deprimeira,segundaeterceira,sendoantesprefervelprocederaotratamento
unificadodessasposiessubstantivasdevantagemnoconceitoquadrodedireito
subjectivo,comosucedenoutrosramosdeDireito.
Quantolegitimidadepassiva,PEREIRADASILVAcrtersidoinfelizapreferncia
pelapessoacolectivapblicacomosujeitoprocessualparadigmtico,aindaque
semignoraraintervenodosrgosadministrativos.Istoporque,hojeemdia,a
noodepessoacolectivapblicanopareceestarmaisemcondiesdepoder
continuarafuncionarcomonicosujeitodeimputaodecondutasadministrativas,
emrazodacomplexidadedaorganizaoadministrativa,devidomultiplicidadee
adiversidadedenaturezadosentesqueexercemafunoadministrativa,quer
daquelesqueseintegramnaprpriaestruturadaAPounadosprivados;a
multiplicaodecompetnciasdecisriasautnomaseoconsequente
descentramentodaactividadeadministrativa;asuperaododogmada
impermeabilidadedapessoajurdica,derivadodacomplexidadedaestrutura
administrativa;eoafastamentodateoriadasrelaesespeciaisdepoder
22
decorrentedomodernoentendimentodoprincpiodalegalidadeedosdireitos
fundamentais.
TodasestastransformaesdaAPvierammostraranecessidadeda
dogmticajurdicarepensarosconceitosdepessoacolectivapblicaedergo,
verificandoseumatendnciaparaautonomizaropapeldasautoridades
administrativas(queremsubstituioouaparcomasP.C.Ps),ou,numaorientao
maisradicaldealgumadoutrinaitaliana,aautonomizaodasautoridadespublicas
emserviosufficio.Sejacomofor,essaprogressivadessubjectivao
demonstradapelapossibilidadedeexistnciadelitgiosinterorgnicos.Abreum
pouco,dizPEREIRADASILVA,umacrisedeidentidadedossujeitosadministrativos
dadoque,naprtica,consagraapossibilidadedasPCsedosrgos
administrativosseremsujeitosprocessuaisv.tmb.art.78./3(requisitosPI).
Faltaaindareferiraproblemticadostitularesderelaesjurdicasmultilaterais,
demodoapermitiratodosostitularesdarelaomaterialcontrovertidavirema
juzo,consequnciadoalargamentodosdireitossubjectivospblicoscomocom
basenosdireitosfundamentaisqueimplicaqueessessujeitosjnosejams
terceiros
Defacto,umadascaractersticasdamodernaAdministraoInfraestaduala
dimensomultilateraldasformasdeactuaoadministrativa,sejaoacto
administrativocomeficciadupla,sejamosplanoseoutrasformasregulamentares,
oucontratosadministrativosdeadeso,etcounosdenominadosprocedimentos
administrativoscomplexosemqueexisteumamultiplicidadedesujeitos
intervenientes(especialmentenodomniodoDireitodoUrbanismoedoAmbiente)
amaioriadasrelaesadministrativas,hojeemdia,nosobilaterais.Noplano
processual,tambmimportante:poisdevemtambmserchamadosajuzoos
demaissujeitosdarelaomultilateral,independentementedasuacapacidadede
proporumaacoautnoma,paraqueotribunalpossaemitirumasentenaque
osabranjaatodosnoumaquestodealargamentodelegitimidadepara
intentarumaacoprpriaemjuzo,massimodefazerintervir,numprocesso
iniciadoporoutrem,osdemaissujeitosdarelaomultilateralcontrovertida.
Assimestprevistonosarts.12.,48.e57.coligao,processosemmassa,
contrainteressados.v.10./8chamamentodeoutrasentidadesadministrativas.
VPSachaqueoart.57.infeliz,porquechamaaumasituaode
litisconsrciovoluntriopassivocontrainteressados.Maspronto,dizogajoque
desaudarapreocupaodolegisladorcomasrelaesjurdicasmultilaterais.
23
RegimeComum
TitularidadedaRelaoMaterialControvertidaart.9./1
correspondeaoart.26./3CPC
quemalegueserpartenarelaomaterialcontrovertida.Ex:Responsabilidade
civil
LegitimidadeParaDefesadeInteressesDifusosart.9./2
MP,Autarquias,associaesefundaesdeinteresseequalquerpessoa
singular,tmodireitodelanarmodetodoequalquermeioprocessualno
contenciosoadministrativo.AROSODEALMEIDAfenmenodaextensoda
legitimidadeaquemnopartenarelaomaterialcontrovertida.Incluemse
aquiasacespblicasepopulares.
Objectivocidadosgozaremdosseusdireitossociaisepolticos,
sendoqueaLei83/95densificaoscritrios,noseexigindoqualquerelementode
conexocomasituao.ATTN:acopopularnoumaformadeprocesso!,aLei
83/95sregulaaspectosresiduaisdetramitao.
Quantoaestaltima,PEREIRADASILVAaindavemdizerque,numEstadodeDireito,
oContAdmin,almdafunosubjectiva,desempenhatambmumafuno
objectivadetuteladalegalidadeedointeressepblico.Assim,nodireito
portugus,oCAassumeumafunopredominantementesubjectiva,mas
desempenhatambmumaobjectivaatravsdoart.9./2.Istoeraacopopular.No
quetocaacopblica,elaconstituiactualmenteoprincipalpoderde
intervenoprocessualdoMP,querevalorizouoseupapeldesujeitoprocessual
emdetrimentodasuaintervenocomoauxiliardojuiz.Noqueconcerneaaco
popular,olegisladortranspsparaodomniodoCA,odispostonaLein83/95,
mascorrigindoaconfusoentreatutelaobjectivaeaprotecosubjectiva,patente
noreferidodiploma.
Agora,deformaacertada,estabelecesequetantooactopblicocomooacto
popularagemparadefesadalegalidadeedointeresse,independentementede
interessodirectonademandaprosseguindoatutelaobjectivadebensevalores
constitucionalmenteprotegidos(sadepblica,urbanismo,ambiente,blbl52.
CRP),oubensdatitularidadedoEstado,R.A.souA.L.s.Estaacestmcomo
objectivoatutelaobjectivadosbensevaloresdaordemjurdicanosdomnios
referidos.
24
RegimesEspeciais
LegitimidadeActivaNasAcesSobreContratosart.40.
Antes:sentidadescontratantes
Agora,paraalmdaspartes:MP(alb)),quepodeimpugnarqualquer
contratoparadefesadalegalidadeeinteressepblico,nostermosdoart.51.ETAF;
todososdo9./2;quemtiverimpugnadodecisesemprocedimentopr
contratualondeparticipou(situaomaisfrequente);participantesnoconcurso;
quemtenhasidoprejudicadopelofactodenotersidoadoptadooprocedimento
prcontratual(c));prospectivoslesados(g);titularesdedireitosouinteressesem
funodosquaisasclusulascontratuaistenhamsidoestabelecidas(n2b));mais
umavez,MP,nostermosdon2al.c)porincumprimentodeclusulasque
afecteminteressepblicorelevante.V.ainda40./2e)
LegitimidadeActivanasAcesdeImpugnaodeActos55.
Alegaodeinteressedirectoepessoalal.a)particulartemdeveros
seusdireitoslesados,temdeestaremsintoniacomoart.9./1;bastaqueoacto
provoqueconsequnciasdesfavorveisdemodoaoautorsofreralgumtipode
desvantagem;
AROSODEALMEIDApessoalonicoquetemquevercomlegitimidade,
paraquehajaumavantagemouutilidadepessoalquefoiatingida;directo,actual
eefectivosabendodesdejqueautortitulardeinteresse,tratasedesabersese
encontranumasituaoefectivadelesoquejustifiquemeioimpugnatrio
Noummodeloeminentementesubjectivista,ummistoentredois:o
direitoouinteresselegalmenteprotegidointeresse?Sim.Einteresse
necessariamentedireito?A,podemosdizerquenotemdeserinteressejurdico,
massimuminteressedefacto
Outros:MPpelamesmarazodoanterior;pessoacolectivapblicaquanto
aosdireitoseinteressesquelhescumpradefender(actotemdejogarcomos
interesseslegalmenteestabelecidos,i.e.,atribuies);pessoacolectivaprivada
(MAAnosolegitimadasparamanteremasuaexistncia,masparadefender
interessesdosseusassociados);rgodep.c.pblica(litgiosinterorgnicos),gajos
do9./2;55/2acopopular/autrquica
LegitimidadeActivanasAcesCondenaoPrticadeActosAdministrativos
68./1
Quemaleguesertitulardeumdireitoouinteresselegalmenteprotegido,
dirigidoemissodoactoilegalmenterecusadoouomitido.Aqui,noquetocaao
25
interesse,nobastaalegardireito,mastambmmostrarqueelefoiilegalmente
recusadoouomitidotemumamaiorcargadetutelasubjectiva.
muitacoisaigualaoart.55.;MP,noentanto,comasualegitimidade
consagradanoart.68./1c)CPTAe51.ETAF,vaamplitudedasualegitimidade
diminuda,poisodeverdepraticartemderesultardirectamentedalei;pessoasdo
9./1
LegitimidadeActivanasAcesdeImpugnaoeDeclaraodaIlegalidadePor
OmissodeRegulamentosart.73./1
n1quemalegueserprejudicadoporaplicaodenormaouviraserem
momentoprximo,seasualegalidadejfoirecusada.
n2directamentelesado,tambmpodemeterpessoasdo9./2
n3MPpodepedirdeclaraodeilegalidadecomforaobrigatriageral
semcasosderecusadeaplicao.Essadeclaraoobrigatriasejtiversido
recusada3vezes.
OmissodeRegulamentos77./1+MP+9./2+quemalegueumprejuzo
directamenteresultantedasituaodaomisso.
BreveRefernciaaoObjecto
Antes,olhavaseparaoobjectodoprocessodeumaperspectivadualista,
consoantesetratassedocontenciosodeanulao,oudasacessemelhantess
doProcessoCivil.
Areformapstermoaestaorientaotradicional,afastandoadicotomiaque
separavaocontenciosodeanulaodocontenciosodeplenajurisdioe
conferindoaojuizadministrativoaplenitudedospoderesnecessriostutela
plenaeefectivadosdireitosdosparticulares,dandoassimcumprimentoaomodelo
constitucionaldeumC.A.plenamentejurisdicionalizadoesubjectivizado212./3
CRP
Assim,olegisladorportugus,aoconsagrarummodelodeJustiaAdministrativa
destinadoprotecoplenaeefectivadosdireitosdosparticularesart.268./4
CRPe2.CPTA;determinadono2./2queacadadireitoouinteresselegalmente
protegidocorrespondeatutelaadequadajuntodostribunaisadministrativos,
afastandoosfantasmasdocontenciosofeitoaoacto,colocandoosdireitosdos
particularesnocentrodoprocesso
26
Quantoaopedido,VPSsconsideraavertentedopedidoimediato,poisos
efeitospretendidospelaspartes,independentementedomeioprocessualutilizado,
nosofremqualquerlimitao,podendosersolicitadosdemodoisoladoouem
acumulao,numcontenciosoquesetornoudeplenajurisdiooquesignifica
quetodososdireitosdasrelaesadministrativasefiscaissosusceptveisde
protecojurdicaeque,paraarespectivatutela,podemserformuladostodosos
pedidosdeacordocomasformasprocessuaisadequadas.
Quantocausadepedir,esseproblema,apartirdomomentoemquetodoo
contenciososetornoudeplenajurisdio,deveserconsideradodemaneira
diferenciada,noemrazodomeioprocessualoudasformasdeactuao
administrativa,comoeraantes,mastambmemrazodafunodesempenhada
pelomeioprocessual,distinguindoconsoanteestejaemcausaumaacoparaa
defesadedireitosouinteressesprprios,ouconsoanteestejaemcausaumaaco
paraadefesadedireitosoudeinteressesprprios,ouconsoantesetratedeuma
acopblicaoupopular.
Naprimeira,oobjectodoprocessoconstitudopelosdireitossubjectivos
alegadospelosparticularesnumaconcretarelaojurdicaadministrativa.Sendo
possvelaformulaoetodosospedidosnecessrioeadequados,assimcomoasua
cumulao,esendoacausadepedirconfiguradaemalegaesdaspartes,noso
condicionadasportcnicasformalistas,restritivaseobjectivistas.
Jnasegunda,quesedestinatuteladirectadalegalidadeedointeresse
pblico,masporrefernciaaumprocessodepartes,oobjectodoprocesso
igualmentedelimitadopelasalegaesdossujeitos,squeelasconfiguramuma
merapretensoprocessual,quenocorrespondeanenhumaposiojurdica
substantivadoactorpblico/popular,sendoadmissvel,aindaassim,aformulao
dequalquerpedidoearespectivacumulao,sendoacausadepedirtambm
delimitadaemrazodasalegaesdossujeitosprocessuais,demodoaobtera
tutelacompletaeeficazdosinteressesemquesto,numprocessoestruturadoem
termosdeparteseregidobasicamentepelocontraditrio.
IIIMeiosProcessuais45
AAcoAdministrativaEspecial
OCPTAconsagrouumamatrizdualista,tendocomopilaresumaaco
administrativacomumeumrecursocontenciosodembitoalargado,aoqualmais
4 AROSODEALMEIDA,Manual...,pp268336
5 AROSODEALMEIDA/FREITASDOAMARAL,Principais...,tudo
27
tardesedeuonomedeacoadministrativaespecial,umavezqueanovaforma
deprocessoquesucededorecursocontenciosonosedestinaapenasaregulara
tramitaodeprocessosimpugnatriosdeactosadministrativosedenormas
mastambmatramitaodeprocessosdirigidosprticadeactosadministrativos
ouemissodenormasdevidas,emqueoqueestemcausanoaimpugnao
deumactoadministrativooudeumanorma.
Aacoadministrativaespecialdistinguese,comoreferido,pelofactodese
reportaramanifestaesdopoderpblicoaprticaouomissodeactos
administrativosoudenormas.Aautonomiadaacoadministrativaespecial,
enquantoformadeprocessoprpriadocontenciosoadministrativo,fundaseno
entendimentodequeasespecificidadesdasrelaesjurdicoadministrativas
requeremumquadroprocessualespecficoquandoaquelascomportamoexerccio
depoderesdaAdministraoestaaratiodaacoadministrativaespecial.
ImpugnaodeActosAdministrativos
CPTAprevdiferentesformadeprocessodeimpugnaodeactosadministrativos:
Ordinriaart.46.(segueAAE78.)
Processoimpugnaourgente100.,97,103.
Diferena?Residenaceleridadeenospressupostosprocessuais
ImpugnabilidadedeActosAdministrativoseEquiparados
Actoadministrativoimpugnvelprimeirodospressupostosprocessuais
existnciadeactoadministrativopassveldeserimpugnado.
RequisitodoContedoDecisriodoActo
Apretensoformuladapeloautortem,antesdemais,reportarseaumacto
administrativo,mesmoquesejaparanegarqueesseactoadministrativosejaum
actoadministrativo.
Definiodeactoadministrativoart.120.CPAdecisodeumrgoda
AdministraoPblicaque,aoabrigodenormasdeDireitoPblico,visaproduzir
efeitosjurdicosnumasituaoindividualeconcreta.
28
Excluiactosadministrativossemdefinitividadematerial,pornoseinclurem
nadefiniodesituaojurdica.
Noquetocaaorequisitodocontedodecisrio,doqualdepende,nostermosdo
art.120.CPA,aprpriaexistnciadeumactoadministrativo,cumprereferira
regratradicionaldeimpugnabilidadedeactosmeramenteconfirmativos53.
Actosqueselimitamareconhecerquejfoitomadaumadecisoequeno
envolvemoreexercciodopoderdedecisonohdeciso,nohacto
administrativo,haverumameradeclaraoenunciativaourepresentativada
realidademedianteasquaisaAPselimitaareconhecerquejfoitomadauma
decisoeserecusaareexerceropoderdedecidir.
Oactomeramenteconfirmativonopodeseraproveitadoparareabrirumlitgio,
porisso,elenopodeserimpugnadocomodizoart.53.,quandosetenha
impugnadooactodecisrionoqualsebaseieouseoautortivessesidonotificado
doanterior.
Semseressassituaesdoart.53.,aimpugnaodeactosmeramente
conformativospossvel.
Quemnotenhaimpugnadoumactoque,devendoserobrigatoriamente
publicado,nootenhasidooudoqualnotenhasidonotificado,podeimpugnar
osactosqueovenhamaconformar,proseratravsdelesquetempelaprimeira
vezcontactocomoactoecomonusdereaco.
Actosjurdicospraticadosemexecuoouaplicaodeoutrosactos
administrativospodemseinstauraroureabrirtardiamentelitgiosa
inimpugnabilidadebaseiasenofactodeactoreiteraroAA,semtomaruma
deciso.
Podemterinovaesestabelecimentodenovoprazoenodeixamdeser
impugnveistmcontedomisto,coexistindoosdoiselementos.
Equiparaesdeoutrosactosv.art.4./1d)ETAF
art.51./2actosmaterialmenteadministrativospraticadospor
autoridadequenoaAP,massoactosemmatriaadministrativa.ActosdoPR,
doPTC,AR,STseentidadesprivadassemprequesujeitoprivadoactueaoabrigo
denormasdeDireitoAdministrativoprocedimentosprcontratuais,ensino
privadoosactostambmseroimpugnveisporseremmaterialmente
administrativos.
29
ActosAdministrativoscomEficciaExternaart.51/1necessrioqueAAse
projectesobresujeitosjurdicosdistintosdaentidadeemissora.Excluemse,assim,
decisesinternas.
ActualidadelevaaumgraudeLitigiosidadeinterna,entresujeitosde
ordenaoeimputaoformaldepoderesedeveres.Contudo,CPTAadmite,no
art.55./1d)relaesinterorgnicas.
Assim,podemosconcluirqueaeficciaexternanoconstituiumrequisito
intrnsecodaimpugnabilidadedosAAs,masumrequisitoassociadoaquem
impugnaoacto.
DefinitividadeHorizontal:
AfastadodanoodaAAimpugnvel
51./1e3actonoprecisadeserfinal
Desdequetenhacontedodecisrio,tassbem.
Incluipareceresvinculativos,poisnotmfunomeramenteconsultiva.
Art.52./1impugnabilidadedosAAsnodependedaforma268./4CRP
podeestarnumactolegislativoenosermaterialmentelegislativo.
52./2podemdeixarexpirarprazo
RequisitodoContedoMistodoActo
Hoje,oconceitodeAAimpugnvelnocompreendeosAAsdecontedo
negativo.Porisso,existeacondenaoprticadeactoadministrativo.
Art.67./1b)ec)
51./4tribunalconvidaautorasubstituirart.66./2MAApreceito
assumeserinadequadaaacoadministrativaespecialparaimpugnaodeacto
administrativo.
AROSODEALMEIDAnodeexcluirliminarmenteque,emsituaesexcepcionais,
possaexistirumanecessidadedetutelaquejustifiqueimpugnaodeactosde
indeferimento.
Emprincpio,noserpossvel
Admitidoattuloexcepcionalseoautorjustificadamenteassumirqueno
pretendeobteroactoilegalmenterecusado,masapenasoreconhecimento
30
judicialqueoactofoiilegaledeveserremovidodaordemjurdica,seoseu
interessenoforpreenchidopelacondenaoprticadeactodevido.Nose
pretendeobteractodevido.
Problemanoseperelativamenteaactosadministrativosrevogatrios.
Eactosadministrativosdecontedoambivalente?Deferirpelapositivaou
negativa?Art.47./2a)cumulaodepedidos.nus?47./3podesimpugnar
oacto,sendoorestofacultativo.
Situaoinversaart.88.
RequisitodaEficciadoActo
TmdeestarreunidasascondiesparaAAproduzirefeitos.Ex:seestiversujeito
apublicaooudependentedaaprovaodeumrgo,nopodendoserlogo
impugnado.
Mesmoquesejanulo,apesardenoproduzirefeitos,eleimpugnvel?
Nofundo,elespodeserimpugnadoquandoseencontraremreunidasas
condiesdequedependeasuacapacidadeparaproduzirefeitos.
AROSODEALMEIDAisto,nofundo,interesseemagirsenohefeitos,no
hinteresse.
Lesoefectivaart.39.+54./1a)ouameaadelesob)
RequisitodaPrviaUtilizaodeImpugnaoAdministrativaNecessria
Impugnaojurisdicionalpodeestardependentedaobservnciadonusda
prviautilizaodeviasdeimpugnaoadministrativarecursohierrquicoou
tutelar158.CPAimpugnaoadministrativanecessria.
Graasadeus,CPTAnoaexige,decorrendoistodoart.51.,59./4e5
Mesmoqueaexigisse,seriainconstitucional268./3AROSODEALMEIDA.TCe
STAdiscordam,dizendoqueaCRPnodefineimpugnabilidadedeactos.
PEREIRADASILVAdiztambmqueseriainconstitucional,tratandosesomente
deumrecursohierrquicotil,quepodesuspenderprazo158./4(CPAou
CPTA?).Assim,mesmoseprevistaemleiespecial,pacincia!inconstitucional.
Prazosparareclamaeserecursoshierrquicosestono160.e168./1CPA
31
Tempestividade
Ahetal,1ano.Masmesmodepois,ostribunaisadministrativosnopodemvoltar
atocarnesseacto?Art.38.nosepodeimpugnar,masinvalidloporviade
responsabilidadecivil,quesprescrevenosprazosgerais.
CondenaoPrticadeActosAdministrativos
Noquerespeitacondenaoprticadeactodevidonecessriocumpriros
pressupostosdoart67CPTA,bemcomoospressupostosquerespeitam
legitimidade(art68CPTA)eosrespectivosprazosparaefectuarestespedido(art
69CPTA).
Merecetambmrelevoapossibilidadedesecumularumpedidodecondenao
daAdministraoprticadeumactoadministrativocomopedidodeanulao
deumactoadministrativoquetenhasidoilegalmentepraticadoarts.4/2c)e
47/2a)
Estacumulaononecessrianocasodeoactodevidotersidoobjectode
umarecusaexpressacomefeito,resultadodispostonosarts.51/4e66/2que,
contraactosdeindeferimentonohquededuzirqualquerpedidodeanulao,
declaraodenulidadeouinexistncia,umavezqueasuaeliminaodaordem
jurdicaresultardapronnciapelaqualotribunalimponhaarespectiva
substituiopeloactodevido.
Efectivamente,hcasosemquefaztodoosentidoque,porumladoo
interessadopeaaanulaocontenciosadoactopositivo,cujasubstituio
pretendee,simultaneamentesoliciteaotribunalacondenaodaAdministrao
prticadeumactodesubstituioumafaculdadequeoCPTAlheconfere,sem
prejuzodesereconheceraoautorapossibilidadedeoptarporpedirapenasa
anulao,comoataquisucedianoantigoregime,deixandoparamaistarde,sevier
asernecessria,aefectivaoprocessual,jnombitodoeventualprocessode
execuodasentenadeanulao,dodireitoprticadoactosubstitutivodoacto
anuladoart.47/3
RequisitodaPrviaApresentaodeRequerimento
Aleituradoart.67.permiteinculcaraideiadequeoprimeiropressupostopara
umpedidodecondenaoprticadeAAadequeointeressadotenha
comeadoporapresentarrequerimentoquetenhaconstitudoorgo
32
competentenodeverdedecidir.AROSODEALMEIDAestepreceitonoesgotatoda
adisciplinadamatria.
Efectivamente,umadassituaesdeadmissibilidadedestaacoasituao
supramencionadainteressadoapresentouformalmenteumrequerimento.
Nessasituaodetitularidadedopoderdeexigiraprticadeumacto
administrativo,ointeressadotemquepreviamenteapresentarrequerimento
diantedaautoridadecompetente.Istovaleparaqualquerfundamento,sendoqueo
requerimentohabilitaointeressadoproposituradaaco,desdequeocaso
apresenteumanecessriatutelajurisdicional,i.e.interesseemagiremjuzo.Seno,
hfaltadeinteresse.
Tambmsoadmissveisnassituaesdoart.47./2a)
AAdecontedoambivalentecomareacocontraapartepositiva
LegitimidadedoMPnoscasosondeodeverdepraticaroactoresulte
directamentedaleiart.68./1
Defesadalegalidade,emespecialdosvaloresdoart.9./2umdever
objectivo,pordecorrerdirectamentedalei.
Noprecisaderequerimentosituaoobjectivasdeinrciano
cumprimentodalei.
RequisitodoSilncioouDecisoNegativaPeranteoRequerimento
Nobastaottulohabilitativo(palavraexiste?)comoorequerimento.tambm
necessrio:
Silncioperanterequerimentoal.a)67.situaesemqueaAP,tendosido
constitudanodeverdedecisoatravsdorequerimento,permaneceomissa,sem
proferirdecisoatexpirarprazo.V.art.67./2noqueconcerneadelegaode
poderesen3noquerespeitaargoincompetente.
Quandoqueorequerenteconstituiorgocompetentenonusdodever
dedecidir?9./2CPA
Aomissoummerofactoconstitutivodointeresseemagirsituaodo
deferimentotcito,emquealeiassociaaodecursodoprazolegaldedecisodos
requerimentos,semdeciso,aformaodeAAdecontedofavorvelao
interessado.Excep.noart.67./1a)
IndeferimentodeRequerimento
33
67./1b)
Resultadoart.66./2que,faceaumarecusa,oparticularnotemque
impugnaroactodeindeferimento,nempode.
Oqueumindeferimento?Seforumactoparcialmentefavorvel(d
subsdiopedidomasmenosdinheiro),esseactopodeserencarado,naparteem
quelhedesfavorvel,comoactodeindeferimento,notendodeimpugnara
partefavorvel.
RecusadeApreciaodoRequerimentoart.67./1c)
AROSODEALMEIDAimportanteporquepermiteaacoemsituaesemque
omritonemfoijulgado.
Pormotivosdeordemformalcontestadacombasenainexistncia,
invalidadedessesmotivos,umaeventualdiscordnciadainterpretaoqueaAP
faaquantoaopreenchimentodospressupostosdeexoneraododeverde
deciso9./2CPA
Hquesublinharque,mesmoquandooautorsevconfrontadocomumadeciso
querecusouaprpriaapreciaodorequerimentoapresentado,elenodeixade
levarajuzoasuaposiosubjectivadecontedopretensivo,emtodasas
dimensesemqueelasedesdobra.Ostermosemquesedefineoobjectodo
processodecondenaoque,nestecaso,intentado,nodiferemnoessencial
daquelesemqueelesedefinenosoutrosprocessosdecondenaoprticade
actodevido.
RequisitoEventualdaPrviaUtilizaodeImpugnaoAdministrativaNecessria
Talcomosucedecomaimpugnaojurisdicionaldeactosadministrativos,tambm
adeduodopedidodecondenaoprticadeAApodeestardependenteda
observnciadonusdaprviautilizao,peloautor,deviasdeimpugnao
administrativanecessria,comoareclamao,recursohierrquicooututelar
158.ssCPA.
Assim,nassituaesemque,nostermosdalei,oacessoviacontenciosa
dependadaprviautilizaodeimpugnaoadministrativanecessria,otitularde
umaposiosubjectivadecontedopretensivoque,tendoapresentadoum
requerimento,sevejaconfrontadocomumaatitudedeomissododeverde
decidirououtrasdassituaesdeadmissibilidadedestasacesdeveutilizara
impugnaoadministrativaantesdeproporaacodecondenaoprticade
actoadministrativo.VERMAIS
34
Prazos
OregimedosprazosdistingueconsoanteaAPadopteumaatitudedeinrciaou
respondeuaorequerimentoapresentado,emitindoumactodecontedonegativo.
1casodeveserintentadanoprazode1ano,contadodesdeotermodo
prazodentrodoqualaAPdeveriaterrespondidoaorequerimento.No
propriamenteumprazodeimpugnao,umavezquenoexisteactoaimpugnar,
masumprazodecaducidadedodireitoaco69./1.Mesmopassadooprazo,o
interessadopodepediroutrorequerimentonoqualdeduzaonovopedido.Como
nohouveanteriormentenenhumadeciso,aesterequerimentonopodeser
opostooregimedoart.9./2CPA.OprazotambmseaplicaaoMPnodireitode
acoquelheconferidopeloart.68./1c)
2casoaacodeveserproposta,comodeterminaoart.69./2,dentrodo
prazode3mesesdoart.58./2b).Apesardesfalardaemissodeindeferimento,
AROSODEALMEIDAentendequetambmsepodeestenderssituaesderecusade
apreciaodorequerimento.V.69./3queremetepara59.e60..MAAdevem
seconsideraraplicveisasregrasdo58./3+144.CPCprazonocorrenasfrias
judiciais.
Seforumareacocontraumactodeindeferimentonulo,prazopa
semprep!AnalogiapropostaporAROSODEALMEIDA,do58./1como58./2b)e
69./2
ContenciosodasNormasRegulamentares
Noprocessoemqueseimpugneumactoadministrativoeporventurasepeaa
reconstituiodasituaoactualhipotticae/oureparaodedanospossvel
cumularopedidodedeclaraodeilegalidadecomforaobrigatriageralda
eventualnormaemanadanoexercciodafunoadministrativaemqueaquele
actosetenhabaseado,comodiznoart.73/1,preenchidosospressupostosdo
mesmoartigo.
Tambm,numprocessoemquesepeaadeclaraodeilegalidadesemfora
obrigatriageraldeumanormaemanadanoexercciodafunoadministrativa,
referidopeloart.73/2,podemsercumuladospedidosdirigidosreconstituioda
situaoactualhipotticae/oureparaodedanosart.4/2b)
35
ImpugnaodeNormasRegulamentares
Arts.72.ssa,oCdigoprevumadualidadederegimedeimpugnaode
normasregulamentares,consoanteombitodeeficciadepronnciaque
pedidaaotribunal.Ora,cadaumdessesregimesdependedepressupostos
processuaisdiferenciados.H,contudo,umpressupostoemcomumart.74.no
hprazo.
Adeclaraodeilegalidadecomforaobrigatriageraldasnormas
regulamentarespodeserpedida,semdependnciadequaisquerrequisitos,peloMP
73./3,oficiosamenteoumedianterequerimentoapresentadoporgajosdo9./2,
paradefesadessesvalores.OMPfica,contudo,constitudonodeverdededuzir
essepedidoquandoconhea3decisesdedesaplicaodeumanorma73./4
Essadeclaraotambmpodeserpedidaporquemtenhasidoprejudicado
pelaaplicaodanormaoupossaprevisivelmentevirasloemmomento
prximo.Nestecaso,adeclaraospodeser,contudo,pedidaseanormaem
causajtiversidojulgadailegalporqualquertribunalem3casosconcretos
73./1.AROSODEALMEIDAointeressadolesadoporumanormadirectamente
aplicvel,masjjulgadailegalem3casosconcretos,noest,porm,obrigadoa
pedirdeclaraodeilegalidadedessanormacomforaobrigatriageral,elepode
limitarseapedirqueadecisosejaproferidacomefeitoscircunscritosaoseucaso,
evitandooriscodeserpoderverconfrontadocomumaeventualdecisodo
tribunaldelimitaodosefeitosdasuapronncia,noexercciodopoderquelhe
conferidopelo76./2.Quando73./2usasemprejuzoadmiteaexistnciadeuma
faculdadequeassisteaoslesados,semprejuzodadon1.
Adeclaraodeilegalidadesemforaobrigatriageraldasnormas
regulamentarespodeserpedidaporquemalegueserlesadopelosefeitosde
normasqueseproduzamimediatamentenasuaesferajurdica,semdependncia
dequalqueractoconcretodeaplicao,assimcomoaspessoasdo9./2
CondenaoPrticadeEmissodeRegulamentos
Art.77.permiteaoMP,spessoasdo9./2eaquemalegueumprejuzo
directamenteresultantedasituao,reagirjudicialmentecontraaomissoilegalde
normasadministrativascujaadoposejanecessriaparadarexequibilidadea
actoslegislativoscarentesderegulamentao.
Ousodessemeioetutelapressupeoinexercciodeumpoderadministrativo
vinculado,umavezqueestemcausaoincumprimento,porpartedaAP,dodever
dedarexequibilidadeporviaregulamentaadeterminaeslegislativas.
36
AAcoAdministrativaComum
omeioprocessualqueseefectivanostribunaisadministrativoseemprimeira
linhanoTAC,adequadoparaformularpedidosrelativosacontratos,acesde
responsabilidade,etc.(art.37/2CPTA).
Elacaracterizadaporadmitiradeduogenricadepedidosdecondenao,
demeraapreciaoeconstitutivos,semprequenotenhasidoemitidonemse
pretendaaemissodeumactoadministrativooudeumanorma.
Apesardejnoserbemassim,abasedadistinoentreaacoadministrativa
comumeespecialcontinuaaseradequeacoespecialsejulgammanifestaesde
autoridadedaAdministrao(actosenormas)enacomumno,daatramitaoda
acoadministrativacomumseguirostermosdoprocessodeclarativodoCdigode
ProcessoCivilart.42
Paraalmdoclssicocontenciosodasacesderesponsabilidadeesobre
contratos,aacoadministrativacomum,deummodogeral,aformaque
correspondeatodoequalquerprocessoemquesepretendaacondenaoda
Administraoaocumprimentodedeveresdeprestarquenoenvolvama
emissodeumactoadministrativoimpugnvel,nemdevamserobjectodeumdos
doisprocessosurgentesdeintimaojvistos.Aacoadministrativacomumcobre
aindaasacesnoespecificadasreferidasnaantigalei,equepodemser,
designadamente,intentadasporentidadespblicascontraoutrasentidadespblicas
oucontraparticulares.
Hquefrisarqueoart.37/2notaxativonemtipificaosmeiosprocessuais
hqueseguiroprincpiodequeacadadireitocorrespondeumaaco.
Aointentaraacotemdeseverificartodosospressupostosprocessuaissobpena
deindeferimentoliminar:
Saberqualotribunalcompetente(art.16CPTAcomremissoparaoDL
325/2003);
Verseoautoreorutmlegitimidade(art.9e10CPTAregimegeral,arts.
39e40CPTAespecificidades);
Tempestividade(art.41)
Aacoadministrativacomumseguenostermosdoprocessocivilnasformas
ordinria,sumriaousumarssima(art.42CPTA)
Orabem,cagueiparaoresto.Peodesculpa,butaniggasgottadowhattaniggas
gottado.OrestocpiadosapontamentosdeAdministrativodehunsanosatrs.
37
OsProcessosUrgentes
Soosmeiosprocessuaisquesecaracterizampelaurgncianatomadadedeciso.
Asimpugnaesurgentespodemincidirsobrecontenciosoeleitoral(art.97ess),
contenciosoprcontratual(art.100ess),intimaoparaaprestaode
informaes,consultadeprocessosoupassagenscertides(art.104ess)e
intimaoparaprotecodedireitosliberdadesegarantias(art.109essCPTA).
Osdoistiposprevistosnosarts.97a103jexistiam,nosmesmosmoldes,no
antigocontenciosoadministrativo.
Quantosintimaes,elasconstituemprocessosurgentesdeimposioque,
partida,tantosepodemdirigirrealizaodeoperaesmateriaisporparteda
Administrao,comoprticadeactosadministrativos.
oquesucede,nomeadamente,comaintimaoparaprotecodedireitos,
liberdadesegarantias,quevemconcretizar,nombitodocontencioso
administrativo,agarantiaconsagradanoart.20/5CRP.Estemeioprocessual
urgentetantopodeserutilizadoparaobterdaAdministraoaadopooua
abstenodeumacondutaouarealizaodeumaprestaoquenoenvolvaa
prticadeumactoadministrativo
OCPTAtransforma,entretanto,aintimaoparaconsultadedocumentoou
passagemdecertides,numprocessoprincipaldembitomaisalargado.A
configuraodestaintimaocomoumprocessoprincipalnoimpede,noentanto,
queelacontinueapoderserutilizada,quandonecessrio,comoummeioacessrio,
aptoaobterelementosdestinadosainstruirpretensesadeduzirpelavia
administrativaoupelaviacontenciosa,suspendendo,nessecaso,oseventuais
prazosdeimpugnaoqueestejamemcurso.
ProvidnciasCautelares
Asprovidnciascautelaressomedidasquevisamanteciparouconservaruma
determinadasituaoprovidnciacautelarantecipatriaouconservatria.V.art,
268/4CRP
Providnciacautelarconservatriaointeressadopretendemanterou
conservarumasituaoemperigo,evitandoqueelasejaprejudicadapormedidas
queaAdministraovenhaatomar.
Providnciacautelarantecipatriaointeressadopretendeobteruma
prestaoadministrativa,aadopodemedidasporpartedaAdministrao,que
podemenvolverounoaprticadeumactoadministrativo.Nestetipodesituaes
38
atutelacautelarcaracterizasenaimposioprovisriadeumaordemdirigida
Administraonosentidodeestaadoptarasmedidasnecessriasparaminoraras
consequnciasdopericuluminmoradarumavistadolhosnoart.120
Parahaverumaprovidnciacautelarnecessrioqueseverifiqueasituaode
perigonademoradoprocessoprincipal,aparnciadeumbomdireitoeumprocesso
sumrio.Estsempreligadaaumacausaprincipal(art.113e114).
Asprovidnciascautelaresso,entreoutras,asprevistasnon2art.112CPTA.
Seumactoforindevidamenteexecutadoporsetratardeumactonulo,podeser
requeridoasuspensodasuaeficciaatravsdeumaprovidnciacautelarprevista
noart.128CPTA.
ASentenaeaSuaExecuo
Todasasdecisesdostribunaisadministrativosdevemserexecutadas,sendo
obrigatriasparatodasasentidadespblicaseprivadaseprevalecemsobre
quaisquerautoridadesadministrativas(art.158).
Aexecuodassentenastemporfimaexecuoparaprestaodefactosoude
coisas(art.162ess),execuoparapagamentodequantiacerta(art.170ess),
execuodesentenasdeanulaodeactosadministrativos(art.173ess)
Defrisarque,comodispeoart.167/3,otribunaladministrativopoderequerer,
paraexecutarassuassentenas,nosacolaboraodasautoridadeseagentesda
entidadeadministrativaobrigada,como,senecessrio,deoutrasentidades
administrativas.Almdisso,comodispeon4,todasasautoridadespblicas,a
comearpeloEstado,estoobrigadasaprestaracolaboraoque,paraesteefeito,
lhesforrequerida,sobpenadeincorreremnocrimededesobedincia.
Art.167/5tribunalpodeprocederentregajudicialdecoisasdevidasou
determinaraprestaoporentidadesprivadasdefactosmateriaisdevidos,a
expensasdaentidadepblicaobrigada,setaisfactosforemfungveis.
Art.167/6permitequeotribunalemitaumttulocapazdeproduzirefeitosem
substituiodoactoadministrativolegalmentedevidodecontedovinculado
parecenorespeitaroprincpiodaseparaodepoderes.
39