Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
GeoprocessamentoAplicadoaoPlanejamentoUrbanoemMunicpiosBrasileiros
PorRomeroMeyrellesDuarte
Resumo
Diversasinformaesnecessriasaumplenoconhecimentodoterritriosoespacialmentedistribudas.Sem
umamploconhecimentodestasextremamentedifcilparaaadministraopblicarealizarumadequado
planejamento.Nessecontexto,ousodeSistemasdeInformaesGeogrficos(SIG)temseapresentado
bastanteeficazparapossibilitaraosgestoresumavisomaiscompletasobreosmunicpioseauxiliandonas
tomadasdedecises.
PalavrasChave:SistemasdeInformaoGeogrficos,Geoprocessamento,SensoriamentoRemoto,
PlanejamentoUrbano,Urbanismo.
OBrasiltemmaisde5milmunicpios,dediversasextensesterritoriais.Administrlosumatarefa
complexa,poissedevesupriraomximosnecessidadesdapopulao,sejaemeducao,sejaemsade,
sejaemtransporte,etc.
ParaKOHLSDORF(1985),oPlanejamentoUrbanopossuidoisfatorescruciaisnomododepensareagir
sobreacidade.Oprimeiroassumiracidadecomoumprocessocontnuo.Oplanejamento,dentrodessa
concepo,entendidocomoumprocessosubsdioatomadasdedecisesquetmafunodetransformar
acidadedeacordocomobjetivosprestabelecidos.Osegundoaentradaemcenadecontribuiesvindas
deoutrasdisciplinas,taiscomoasociologia,ageografiaeaeconomia.AssimoPlanejamentoUrbano
assumiucaractersticamultidisciplinaraolongodotempo.
Oplanejamentodaintervenoestatalnasaglomeraesurbanasatravsdergosdegovernolocais
chamadoPlanejamentoUrbano,comoabordadonositedaFaculdadedeArquiteturaeUrbanismodaUSP.
AsprincipaisreasdeatuaodoEstadonessasaglomeraesurbanassoaprovisodeinfraestruturaea
regulaodousodoespao,visandooatendimentodasnecessidadesdoscidadosquantoqualidadede
vida,injustiasocialeaodesenvolvimentodasatividadeseconmicas,conformeoEstatutodaCidade.
OEstatutodaCidade(LeiFederal10.257,em10dejulhode2001)aleiqueregulamentaapolticaurbana
nacional,expressanosartigos182e183daConstituioFederal.Elefrutode12anosdediscusseseseu
principalobjetivogarantirodireitodetodoscidade,ouseja,sriquezasnaturais,aosservios,infra
estruturaequalidadedevida.
Oestatutodescreveumasriedeinstrumentosparacorrigirdistoresdocrescimentourbano,sendoomais
importantedelesoPlanoDiretorUrbano(PDU),queoinstrumentobsicodapolticadedesenvolvimentoe
expansourbana,sendoobrigatrioparamunicpioscommaisdevintemilhabitantes,integrantesderegies
metropolitanaseaglomeraesurbanas,comreasdeespecialinteressetursticooucomsignificativo
impactoambientalouemreasnasquaisopoderpblicopretendarealizarparcelamentoouedificao
compulsrios,imporimpostosobrepropriedadepredialeterritorialurbanoprogressivonotempoourealizar
desapropriao.
NositedaPrefeituradeVitriaES,possvelencontrarinformaespertinentessobreoPlanoDiretorUrbano
(PDU),queumdosprincipaisinstrumentosdeimplementaodaspolticasurbanasnombitomunicipal,
sendoleiaprovadapelaCmaradosVereadores.Eletemporfinalidadeorganizarocrescimentoeo
funcionamentodacidadeegarantiraqualidadedevida.Parataldefinereasdeproteoambientalede
http://mundogeo.com/blog/2010/12/15/geoprocessamentonoplanejamentourbano/ 1/6
15/09/2016 GeoprocessamentonoPlanejamentoUrbano|MundoGEO
patrimniohistrico,delimitaasregieseoscritriosparainstalaodeatividadeseconmicasougrandes
obraseaindaordenaotrnsitoeaexpansodareaedificada.
Esperasedaadministraopblicaquegarantadireitosbsicosequalidadedevidapopulao.Pontes,
estradaspavimentadas,escolas,hospitais,serviosdetransportecoletivo,coletadelixo,tratamentoe
distribuiodegua,entreoutros,sorealizaesesperadasdequalquerprefeitura.Decomumentreessas
informaesquetodasestogeograficamentedistribudaspeloterritrio.Terprofundoconhecimentodeste
vitalparaqueseatinjamasmetasdecadagoverno.
Nessecontexto,ousodeSistemasdeInformaesGeogrficos(SIG)temseapresentadobastanteeficaz
parapossibilitaraosgestoresumavisomaiscompletasobreosmunicpioseauxiliandonastomadasde
decises.
OGeoprocessamento,popularizadocomoGoogleEarth,osautomveisecelularescomreceptoresGNSS
(GlobalNavigationSateliteSystem)easimagensdesatlite,consisteemumatecnologiaquevemsendo
largamenteutilizadanoapoiosdecisesemPolticasPblicas.
Cadasetordeumaprefeitura,auxiliadoportcnicasdegeoprocessamento,conseguemelhorplanejarsuas
tarefasetambmmelhoratenderaosusuriosinternoseexternos.Setoresdecadastrotmfacilidadeem
gerirosregistrosimobiliriosetambmempassarasinformaesaoscidadosatravsdemapase
memoriaisdescritivosquepodemserrapidamentevisualizadosviaSIG.OImpostoTerritorialUrbano(IPTU)
podesercorrigidodeformamaisequilibrada.Serviosdedistribuiodegua,luzegspodemterum
melhorplanejamentodemanutenoemaisfacilidadedeacessoemreparos.Cidadospodemviamapas
interativosnaInternetverificarrotasdaslinhasdenibus,horriosdecoletaseletivadelixoemdeterminados
pontosdacidadeoumesmoprocurarumaescolaoupostodesademaisprximodesuacasa.
CavenaghieLima(2006)afirmamqueparaaconstruodoPlanoDiretorfundamentalconhecera
realidadedetodomunicpio,oqueincluiainfraestruturadacidade,ocadastrodasreasconstrudas,as
redesdetransporte,guaeesgoto,osserviospblicos,ospontostursticos,asreasdepreservao,
dentreoutrasvariveisconsideradasnagestodeumaPrefeitura.Emartigopublicadonaversoonlineda
revistaInfoGeo,trazemexemplosdecomousodeSIGedeimagensdesatlitevaialmdegeraros
subsdiosparaaformaodoPlanoDiretor,auxiliarvriosdepartamentosdaPrefeituraaplanejarsuasaes
eaindadisponibilizarestasinformaesviaInternet,oquemelhoraeagilizaoatendimentoaocidado.
Figura01:UsodeSIGnaadministraomunicipal(CavenaghieLima,2006)
NomesmoartigocitamaindacomoastecnologiasdeGeoprocessamentosoutilizadasdesde1994pelo
Condepe/Fidem(AgnciaEstadualdePlanejamentoePesquisasdePernambuco),devidoaocumprimentodo
projetoSeguranadasCidadespromovidopeloMinistriodasCidades.Imagensdesatliteforamusadas
paraatualizarabasecartogrficadaregio,controlarosloteamentosecadastrarasreascomprometidas.
http://mundogeo.com/blog/2010/12/15/geoprocessamentonoplanejamentourbano/ 2/6
15/09/2016 GeoprocessamentonoPlanejamentoUrbano|MundoGEO
SobreaobtenodeinformaespertinentesaoPDU,aArquitetaMariadeLourdesN.O.Kurkdjianea
GegrafaMadalenaN.Pereira,emartigopublicadonarevistaInfoGeoEdioEspecialCidades,afirmam:
Aspossibilidadesdeaplicaesreferemseaomapeamentodousodosolourbanoemclassesdetalhadas
estimativapopulacionalporbairro,atravsdacontagemdeunidadesresidenciaisidentificao,mapeamento,
anlisedeloteamentosclandestinoseaelaboraodepropostaspreliminaresderegularizaourbanstica
dessesloteamentosmapeamentodasegregaoresidencialestimativadereasimpermeabilizadas
mapeamentodosvaziosurbanosdiscriminaodedensidadesconstrutivas,entreoutras.Destemodo,o
grandeconjuntodeinformaesexigidasparaoplanodiretor,quepermiteidentificaraszonasondese
pretendaincentivar,coibirouqualificaraocupao,zonasondesepretendainduzirourestringirdeterminados
usosdosolo,regiesquesequeirapovoarourepovoar,regiescomvaziosurbanosquesequeiramocupar,
reasdeinteresseambientaloupaisagstico,reasquedeverosersubmetidasregularizaofundiriae
urbanstica,reasemqueexcepcionalmenteapopulaoresidenteserremovida,temnasimagensorbitais
atualmentedisponveisumafontededadosimprescindvel.
ApossibilidadedeacessoaosdadosgeogrficospelapopulaoconsolidaoGeoprocessamentoenquanto
instrumentotilaoprocessodeargumentaocoletivaquecaracterizaoplanejamentoparticipativo.A
visualizaomaisincisivadarealidadescioespacialdecadaregiopermiteaidentificaodosanseios
imediatosdapopulao,oquefacilitaodilogoentreosdiferentesatoresurbanos(KURKDJIANePEREIRA,
2006).
Em1993aPrefeituradeVitriaEScontratouumlevantamentoaerofotogramtricoqueveioaconstituira
primeirabasecartogrficadomunicpio.Nessapoca,aadministraoeostcnicosqueintegravamuma
equipemultidisciplinarjdiscutiamsobreaimportnciadogeoprocessamentonaPrefeitura.Em1999,o
geoprocessamentofoiincludocomoumdosprojetosprioritriosdoPMATProgramadeModernizaoda
AdministraoTributaria,tornandoseoficialmenteumaferramentainstitucional.HojeaPrefeituradeVitria
possuiumaplataformaGISonlinechamadaGEOWEBVitriacujoprincipalobjetivoademocratizaodas
informaesgeorreferenciadasparaosfuncionriosepblicogeralquedesejemencontraralocalizaode
diversasinfraestruturasdacidade.
OGEOWEBsubsidiaaadministraomunicipalcominformaesintegradaseinseridasnavisoespacialda
cidade,aumentandoacapacidadederealizaodoplanejamentoetomadadedeciso,possibilitandoa
gestopblicamaiorvelocidadeeversatilidadenadisponibilizaodeinformaes.Elepromoveaintegrao
interdepartamental,evitandoduplicaodeinformaesedeinvestimentos.Permiteumavisoamplada
cidadeedosseusproblemas,conduzindomelhoriadaqualidadedosserviosprestadosapopulao
(http://geoweb.vitoria.es.gov.br/,acessoem30desetembrode2010).
APrefeituradeSoPauloSP,apsdcadasutilizandoumabasededadosdefasadaquenomaiscondizia
comarealidadedomunicpio,realizouumalicitaointernacionalparaatualizaremodernizarsuas
informaesgeogrficas.Otrabalhoresultouemumanovabasecartogrficaconfiveleprecisacujos
benefciosimediatosforamocrescimentoeamelhoraplicaodereceitasemaumentodealquota,almda
integraoentresecretarias(BRANCOeSPERANDIO,2006).
OmunicpiodeTupSP,com66milhabitantes,adotouousodeumSistemaIntegradodeAdministrao
Municipal(SIADM)integradocomSIG.Aspartesdistintasdaadministraopblicaquefuncionavam
estanqueseramineficazesnasrespostasacomplexosproblemaseconmicos,sociaiseambientais,que
exigemumavisosistmicadoscasos.Adefasagemdasinformaessobreacidadeeodescontroledos
gastosaliadosincipientegeraodereceitaoriginaramnosdesequilbriofiscalcomoinjustiastributrias,
umavezqueadesaceleraoeconmicainibeageraodereceitaecriavcioscomoanistiadetributos
(MONTANHAeDORETTO,2006).
ApartirdeimagensdesatliteefotografiasareasforaconfeccionadaumaBaseCartogrficaDigital
atualizadadomunicpio.Aocruzaressesdadoscomosdabasecadastraldaprefeitura,foipossvel
http://mundogeo.com/blog/2010/12/15/geoprocessamentonoplanejamentourbano/ 3/6
15/09/2016 GeoprocessamentonoPlanejamentoUrbano|MundoGEO
determinarasresidnciasqueapresentavaminconsistncias.Depossedessainformao,nofoinecessrio
enviarequipesdecampoatodososimveis,masapenasquelesqueestavamirregulares,oquediminuiuos
custosdecampoeserviucomoatualizaodocadastroimobiliriodeTup.
Tambmfoipossvelrealizarumcensosocial,ondeinformaesfamiliaresforamcoletadasnasresidnciase
entodispostasespacialmentenoSIGdoSIADM.Assim,deformarpidaeeficiente,possvelrealizar
consultasquesirvamdesuportesdecisesrelacionadasasade,educao,planejamento,obras,
transporteesegurana.
Oprprioprefeitodapoca,WaldemirG.Lopes,emdepoimentoutilizadoemartigodeMONTANHAe
DORETTO(2006),dissequetalsoluointegradapossibilitoucontrolededespesaseaumentode
investimentoscomrecursosprprios,deformaagastarmaisemelhor,passandoaprefeituraatrabalharpara
omunicpioenocontraeste.Segundoele,umdosmaioresbenefciosfoiocustodeimplantao,umavez
queoprpriosistemagerouseufinanciamentoviacontroledegastos,eficinciaadministrativae
racionalizaodosimpostos.
EmsuatesededoutoramentoemGeografiapelaUniversidadeFederaldoRiodeJaneiro,aarquitetaAna
ClaraMouroMouraproduziuumsistemaapoiadoporGeoprocessamentoparaPlanejamentoUrbanoe
promoodeferramentasdegestoeapoiodecisonaproteodoPatrimnioHistricodeOuroPreto
MG.
Depossedeumaricabasededadosconstrudaapartirdefontesdiversasesobgrandevolumede
conversodedadosparaformatopadroemrepresentaomatricial,quefoinecessriametodologiada
autora,foramrealizadasanlisesqueresultaramemumacomplexacaracterizaodarealidadeurbanada
cidade.
Atravsdemapascadastrais,temticosederedes,foipossvelaorigemdediversosmapastemticos
caracterizandoreaspotenciaisexpansourbanaeexploraoturstica,distribuioespacialdovalorda
terra,identificaoderiscosambientais,distribuiodeproblemasdesadeassociadosavariveis
ambientais,caracterizaodevalorespaisagsticos,distribuiodecomrcio,servioseserviosdeuso
coletivo,distribuiodeinfraestrutura,distribuioecaracterizaodapopulao.Asntesefinalfoia
caracterizaoedistribuiodaqualidadedevidaurbanaemOuroPreto.
Essetipodetrabalhoprovinformaessobreaqualidadedevidadomuncipeenquantomoradordacidade,
poisobservanosomenteonveldeofertadeservios,mastambmoquantoestessocompartilhadosna
cidade(MOURAeDASILVAinDASILVAeZAIDAN,2004).
Noentanto,hdificuldadesemseimplementartaistecnologias.SegundoaarquitetaMScemsensoriamento
remotoIedaMariaVieira(2006),osprincipaisobstculosempasesemdesenvolvimentosoacapacitao
profissional,odesconhecimentodastecnologias,afaltadecooperaoentrediferentesesferasdoEstado,
almdasdificuldadesfinanceiras.Maslevantamentosestatsticosrealizadosempasesdesenvolvidose
tambmempasesdaAmricaLatinarevelamaltondicedebenefciosobrecusto,refletindodiretamentena
qualidadedevidadosmuncipesenoaumentodaarrecadaomunicipal.
Vieiraaindacitacomoasaplicaeswebpodemajudarasuperarcertasdificuldadeseentravesburocrticos.
Afacilidadedeumempreendedorvisualizarmapascominformaessobreinfraestruturaeplanejamentode
umacidadefacilitatomadadedecises,assimcomoosservidoresteromaisrecursospararealizaros
licenciamentospertinentes.Aprpriapopulao,tendoacessoainformaescomotrajetosdelinhasde
nibus,horriosdecoletadelixoelocalizaodeserviosdesade,aumentaaparticipaopopularnas
decisesgovernamentais.Diferentessecretariaspodemaentoatuardeformaintegrada,atravsdeuma
basededadosnicaquepossibilitaatrocadeinformaeseaeliminaodeobtenoearmazenamentode
dadosredundantesoudesatualizados.
http://mundogeo.com/blog/2010/12/15/geoprocessamentonoplanejamentourbano/ 4/6
15/09/2016 GeoprocessamentonoPlanejamentoUrbano|MundoGEO
EmdiversoslocaisdoBrasiledomundooGeoprocessamentotemsemostradotilematividadesquevisam
afinsdeconstruoedemelhoria.AopassoemqueosgestorespblicosnoBrasiltenhamacessoatais
tecnologias,certamenteaspossibilidadesexemplificadasnestetrabalhoabarcaroumcontingentecadavez
maiordecidados.
Ootimismodosespecialistasrefleteumrealavanonaspesquisasenasaplicaes.Amelhorutilizaodo
dinheiropblico,oequilbriooramentriodosmunicpios,umapolticatributriamaisadequada,identificao
erespostamaisrpidasdosproblemasdapopulaoeoaumentodaparticipaodestesnaspolticas
pblicassometaspassveisdeseratingidascommaisfacilidadeaoselanarmodessasnovas
tecnologias.
Figura02:GEOWEB,ferramentawebGISdaPrefeituradeVitriaES
RefernciasBibliogrficas
branco,A.SPERANDIO,F.I.MapeamentoDigitaldaCidadedeSoPaulo:OInciodeumaNovaEra.
REVISTAINFOGEO,CuritibaPR,EdioEspecial:Cidades,nov2006.
BRASIL.EstatutodaCidade.LeiN10.257,de10dejulhode2001.Disponvelem:
<http://www.cidades.gov.br/secretariasnacionais/programasurbanos/legislacao/Lei10.25701.pdf>Acesso
em:30set.2010.
cavenaghi,T.P.LIMA,M.PlanoDiretor:ComoaGeotecnologiatemFacilitadoaGestodosMunicpios.
REVISTAINFOGEOONLINE,CuritibaPR,EdioEspecial:Cidades,nov2006.Disponvelem:
<http://www.mundogeo.com.br/revistasinterna.php?id_noticia=8101>Acessoem:01mai.2009.
KOHLSDORF,M.E.Brevehistricodoespaourbanocomocampodisciplinar.In:FARRET,R.GONZALEZ,
S.HOLANDA,F.KOHLSDORF,M.E.Oespaodacidadecontribuioanliseurbana.SoPaulo:
Projeto,1985.
Kurkdjian,M.L.N.PEREIRA,N.M.ODesenvolvimentodasGeotecnologiasesuasAplicaesno
PlanejamentoUrbanoePlanoDiretor.REVISTAINFOGEO,CuritibaPR,EdioEspecial:Cidades,nov2006.
http://mundogeo.com/blog/2010/12/15/geoprocessamentonoplanejamentourbano/ 5/6
15/09/2016 GeoprocessamentonoPlanejamentoUrbano|MundoGEO
montanha,P.N.DORETTO,E.S.GeoprocessamentoparaControledasPolticasPblicas.REVISTA
INFOGEO,CuritibaPR,EdioEspecial:Cidades,nov2006.
MOURA,A.C.M.DASILVA,J.X.GeoprocessamentoAplicadoCaracterizaoePlanejamentoUrbanode
OuroPretoMG.In:DASILVA,J.X.ZAIDAN,R.GeoprocessamentoeAnliseAmbientalAplicaes.Rio
deJaneiroRJ:BertrandBrasil,2004,p.217258.
SABOYA,R.SurgimentodoPlanejamentoUrbano.BLOGUrbanidades,mar2008.Disponvelem:
<http://urbanidades.arq.br/2008/03/osurgimentodoplanejamentourbano/>acessoem30desetembrode
2010.
UNIVERSIDADEDESOPAULO,FACULDADEDEARQUITETURAEURBANISMO.VERBETESDE
ECONOMIAPOLTICAEURBANISMO:PLANEJAMENTOURBANO,SoPaulo,criadoem15out2002,
atualizadoem23abr2010.Disponvelem:
<http://www.usp.br/fau/docentes/depprojeto/c_deak/CD/4verb/planejamentourb/index.html>acessoem30de
setembrode2010.
Vieira,I.M.PlanejamentoMunicipalePlanosDiretores:AGeotecnologiacomoAliada.REVISTAINFOGEO,
CuritibaPR,EdioEspecial:Cidades,nov2006.
VITRIA,PREFEITURAMUNICIPAL.GEOWEBVITRIA,VitriaES.Disponvelem:
<http://geoweb.vitoria.es.gov.br/>acessoem30desetembrode2010.
VITRIA,PREFEITURAMUNICIPALSECRETARIADEDESENVOLVIMENTODACIDADE.PDU
ESTABELECEREGRASPARAOCRESCIMENTODACIDADE,VitriaES.Disponvelem:
<http://www.vitoria.es.gov.br/sedec.php?pagina=planodiretorurbano>acessoem30desetembrode2010.
http://mundogeo.com/blog/2010/12/15/geoprocessamentonoplanejamentourbano/ 6/6