ANTE TRESI PAVII I PRVI SVJETSKI RAT

Fedora Ferluga-Petronio

O Anti Tresiu Paviiu puno se vie pisalo kao o knjievniku iroke

naobrazbe i dubokom poznavatelju klasinog svijeta i kulture a mnogo
manje o njemu kao politiaru. A bio je gotovo kroz cijeli ivot politiki
angairan i obavljao visoke funkcije kao politiar i diplomat.1
Njegovo je ime usko, moemo rei ak proroanski vezano uz Prvi
svjetski rat, zapravo uz sam poetak Prvoga svjetskog rata. Tresi se,
naime, pojavljuje na sceni Prvoga svjetskog rata 28. lipnja 1914. godine,
na dan sarajevskog atentata na prijestolonasljednika Franju Ferdinanda.
Na taj dan bio je naime pozvan da odri predavanje srpskom akademskom
drutvu Zora u Beu, u povodu obiljeavanja pedesete obljetnice njegova
osnutka. Naslov predavanja bio je Budunost junih Slavena. Zbog atentata
Tresi nije mogao odrati predavanje, zato je odluio da e svoje priopenje
tiskati. Na istu je naime temu ve objavio niz lanaka u svom dvojezinom
hrvatsko-talijanskom tjedniku Jadran u Trstu 1903., a knjiicu pod istim

1
O Tresiu kao politiaru usp. Ivo Petrinovi, Politiki nazori i djelovanje
Ante Tresia Paviia, u: Knjievno djelo Ante Tresia Paviia. Zbornik radova
sa znanstvenog skupa odranog 15. listopada 1993. godine u Splitu, Knjievni
krug, Split, 1995., str. 167-179, a posebno Ivo Petrinovi, Politiki ivot i nazori
Ante Tresia Paviia, Knjievni krug, Split, 1997.

137
naslovom kao predavanje Budunost junih Slavena uspio je objaviti tek
1928., kada je morao odstupiti s mjesta veleposlanika Kraljevine SHS u
Washingtonu. Nakon toga bio je i prijevremeno umirovljen.
U tom predavanju proroanski se zalagao za stvaranje zajednike
jugoslavenske drave u trenutku rasula Austro-Ugarske Monarhije. Ta bi
zajednika drava, prema Tresiu, trebala sauvati odreene regionalne
autonomije da bi se mogla odrati kao demokratska drava.
U tom se govoru ve vidi kako je Tresi preao od starevianske ideje
na ideju unitarizma. Ne smijemo naime zaboraviti da je bio na poetku
svoje politike aktivnosti, ve kao sveuilini student u Beu, deklarirani
starevianac i to jedan od najborbenijih. Meutim, u pogovoru knjiici
iz 1928. bio je vrlo kritian prema jugoslavenskoj vlasti koja ga je svojom
hegemonijskom politikom vrlo razoarala. Zbog tog kritikog pristupa
imao je glede objavljivanja knjiice velike potekoe, tako da ju je na kraju
objavio na vlastiti troak, a sam se u zadnjim godinama ivota ponovno
vratio na svoje poetne nazore starevianca.
Tresiev politiki ivot moemo pratiti kroz etiri razdoblja.
Prvo razdoblje poinje u njegovim studentskim danima na Bekom
sveuilitu i traje do 1912. godine, a karakteristino je po starevianskim
uvjerenjima. Drugo, koje traje od balkanskih ratova do naputanja diplo-
matske slube 1927., obiljeeno je jugoslavenskim unitarnim shvaanjima.
U treem razdoblju, kada se potpuno povukao iz javnoga politikog ivota,
kod Tresia dolazi do otrenjenja i kritike srpske hegemonije u jugoslaven-
skoj dravi. U etvrtom razdoblju, odnosno u zadnjim godinama ivota,
ponovno se vraa na svoje poetne starevianske nazore za ostvarenje
ideje hrvatskoga dravnog prava.2
Tresi nije bio jedini sluaj meu hrvatskim knjievnicima i
politiarima koji su se postupno oduevili za jugoslavensku ideju, ali rijetko
koji od njih imao je toliko negativnih posljedica kao Tresi, a to moramo

2
Usp. Ivo Petrinovi, Politiki nazori..., str. 167.

138
pripisati prije svega njegovu poleminom karakteru. Imao je naime vrlo
teak znaaj koji mu je onemoguivao da bude dobar politiar i diplomat.
Tresi se nikada nije mogao, barem ne u veoj mjeri, osloboditi megalo-
manije. Zato je mislio da je predodreen za obavljanje vanih poslova, to
jest onih koje je zasluio svojim sposobnostima i svojim radom, a bio je
onemoguen jer su ga u tome sprijeili njegovi politiki protivnici. Tresi
je zapravo bio egocentrina osoba koja je druge promatrala i doivljavala
suparniki. Bio je preotar polemiar, stalno u sukobu, tako da je stvarao
neprijatelje ak u krugu svojih prijatelja.
To je imalo teke posljedice i za recepciju njegova knjievnoga djela.
Predbacivale su se Tresiu prije svega njegove politike oscilacije, a
vie puta je bio zbog toga zapostavljen i njegov knjievni rad. A i sam je
Tresi bio, to se tie vlastitoga knjievnog djela, u proturjeju sa samim
sobom. Smatrao se naime sa svojim klasicistikim pjesnikim zbirkama
antimodernistom, ali se njegovi profinjeni Sutonski soneti sasvim uklapaju
u modernu.
A upravo za vrijeme Prvoga svjetskog rata nastaje njegova intimisti
ka poezija sa zbirkom Plavo cvijee, objavljenom iste godine, 1928., kao
i Budunost junih Slavena. Ta zbirka zaokruuje filozofsku sastavnicu
njegove poezije, kada se u stalnoj potrazi za Istinom ona iznenada objav-
ljuje roenjem prvijenca Branka. Te su pjesme nastale u tekim godinama
pjesnikova tamnovanja po austrijskim zatvorima, kada je nada da e jednog
dana ponovno ugledati svoje dijete bila pjesniku jedina utjeha. U pjesmi
Modri cvijet, po kojoj je naslovljena itava zbirka, sve pjesnikove strepnje,
brige i jadi nestaju pri pogledu u plave oi njegova djeteta.
Tresi je bio prvenstveno pjesnik filozof, a ne smijemo zaboraviti da je
istovremeno bio veliki poznavatelj klasine kulture i klasinih knjievnosti,
da je uveo u hrvatsko pjesnitvo najkompliciranije klasine stihove. Tu
je i njegov izvrstan prevoditeljski rad iz talijanske, francuske, panjolske
i portugalske knjievnosti. Njegova je zasluga da je prvi umjesto trohej-

139
skog deseterca upotrijebio u svojim prijevodima Boanstvene komedije
danteovsku tercinu.
Ali, sve je to ostalo u drugom planu kod kritiara i povjesniara
knjievnosti zbog njegova poleminog karaktera i na knjievnom i na
politikom podruju. Tek u posljednje vrijeme, u devedesetim godinama
prologa stoljea, poelo je prevrednovanje njegova knjievnoga opusa.3
Kad je buknuo Prvi svjetski rat, austrijske vlasti zatvaraju Tresia-
Paviia ve 27. srpnja 1914. godine kao jednog od zaetnika jugoslaven-
skog pokreta s optubom da se zalagao za odcjepljenje od Monarhije i za
sjedinjenje sa Srbijom. Stoga je bio optuen za veleizdaju, to je podrazu-
mijevalo i smrtnu kaznu, do koje nije dolo. Ipak, u tamnici u Celovcu i
Mariboru odleao je dvije godine, dok je treu proveo u zatvoru u Grazu.
Tresieva protuaustrijska djelatnost bila je oita ve od 1906. nadalje,
kada je u Dalmaciji izabran za narodnog zastupnika u Carevinsko vijee
za okruje Bra-Hvar-Vis. Tada mu se nudila prigoda da istakne svoje
oporbenjako stajalite u kritici spram dravne politike i da se zalae za
hrvatsko-srpsku suradnju. I to e trajati itavo jedno desetljee.
Posebno velika Tresieva aktivnost odvijala se u Carevinskom vijeu
za vrijeme balkanskih ratova. U proraunskoj raspravi 29. studenog 1912.
godine slavio je srpske i crnogorske pobjede nad Turcima u Prvom bal-
kanskom ratu te nagovijetao svjetski rat kao novu ljudsku katastrofu koja
e izazvati socijalnu revoluciju, a kao posljedica toga bit e i to da e rat

3
U devedesetim godinama Fedora Ferluga-Petronio objavila je prvu mo-
nografiju o Tresievu knjievnom opusu Cultura classica e italiana nel Dalmata
Ante Tresi Pavii (1867-1949), Centro studi storico-religiosi Friuli Venezia
Giulia, Trieste, 1992.; godine 1995. objavljen je zbornik sa splitskog simpozija
Knjievno djelo Ante Tresia Paviia (ur. Ivo Frange, Knjievni krug, Split);
iste je, 1995. godine izila antologija Ante Tresi Pavii. Izabrane pjesme (pri-
redila i predgovor napisala Fedora Ferluga-Petronio, Erasmus naklada, Zagreb);
godine 1999. tiskana su Odabrana djela I-II (ur. Zoran Kravar i Nikola Batui,
Knjievni krug, Split); godine 2000. objavljen je napokon ep Gvozdansko (ur.
Dunja Falievac, AGM, Zagreb).

140
otpuhnuti vie tronova i da e mnogih drava nestati. Oito, Tresi je
tako govorei ciljao na slom Austro-Ugarske Monarhije.4
Taj Tresiev govor primljen je s oduevljenjem u Srbiji. Nakon toga,
u sijenju 1913., Tresi je objavio ciklus pjesama Ko ne doe na boj na
Kosovo u izdanju izdavake kue Adrija (Beograd-Zagreb). U tom se
ciklusu u trenutku panjugoslavenskoga oduevljenja ali na to to Hrvati,
kao podanici Austro-Ugarske Monarhije, nisu mogli stati uz bok Srbima
u balkanskim ratovima protiv Turaka.5
Tresi je nakon toga 30. rujna 1913. doputovao u Beograd, gdje mu
je prireen sveani doek. Za estodnevnog boravka primili su ga ak
prijestolonasljednik Aleksandar Karaorevi i Nikola Pai, predsjednik
vlade i ministar vanjskih poslova. Tresi je imao govor u beogradskom
Narodnom pozoritu, gdje je proitao takoer svoj pjesniki ciklus Ko ne
doe na boj na Kosovo. To je bio jedan od eklatantnih Tresievih nastupa
i nije udno da ga je kasnije, kad je izbio rat, dravni odvjetnik i zbog
tog govora oznaio kao veleizdajnika a za veleizdaju je bila predviena
smrtna kazna!
Vratimo se na trenutak na vrijeme Prvoga svjetskog rata.
Kada je Austrija, iznemogla od rata, godine 1917. uspostavila parla-
mentarni ivot i ponovno otvorila Carevinsko vijee, koje nije djelovalo
od samog poetka rata, Tresi je kao zastupnik dobio slobodu kretanja i
djelovanja. Prvi govor koji je odrao 19. listopada 1917. u Carevinskom
vijeu nije odjeknuo samo u Monarhiji nego i u cijelom tadanjem svijetu.
U tom je govoru Tresi podvrgao kritici itavu unutarnju politiku Monarhije
i na kraju traio ne samo da se sjedini Dalmacija s Hrvatskom nego da se
ujedine sve jugoslavenske zemlje, pa da to bude posebna drava.
Taj je govor bio preveden i tiskan na svim jezicima Austro-Ugarske i
na svim jezicima Antantinih drava. Bio je proitan ak i u Kongresu Sje-

4
Usp. Ivo Petrinovi, Politiki ivot..., str. 38-39.
5
Usp. Ante Tresi Pavii. Izabrane pjesme..., str. 10.

141
dinjenih Amerikih Drava. Osim toga, treba napomenuti da su taj govor
talijanski i francuski avijatiari bacali na opkope na bojinicama i da su
svi uvodnici najveih svjetskih listova zabiljeili taj Tresiev protest. Bio
je to istovremeno oit dokaz da se Austro-Ugarska ve rui iznutra.6
Ima u tim spektakularnim epizodama neto danuncijevskog, a s dru-
ge strane moramo priznati da se Tresi nije ustruavao otvoreno i otro
kritizirati austrijske vlasti bez obzira na to to je jo uvijek mogao zbog
svojih istupa imati pogubnih posljedica, iako je austrijska mo ve bila
oslabljena. Kada je austrijsko Ministarstvo vanjskih poslova ipak moralo
na neki nain demantirati injenice iznesene u Tresievu govoru, on je u
drugom govoru 21. veljae 1918. istupio novim protestom, zalaui se za
sklapanje to skorijeg mira.
Kao lan Jugoslavenskog kluba u Carevinskom vijeu sudjelovao je
takoer u izradbi poznate Svibanjske deklaracije u kojoj se 1917. godine
zahtijevalo, na temelju narodnog naela hrvatskoga dravnog prava, da
se ujedine sve zemlje u Monarhiji, konkretno Slovenci, Hrvati i Srbi, te
da se na demokratskoj osnovi uspostavi nova drava, ali jo uvijek pod
Habsburgovcima. Tu se radilo o kompromisnom dokumentu, ali za koji je
Tresi ipak izjavio da je ono najvanije u njemu njegovo djelo.7
U jesen 1918. godine na poziv je zagrebakih umjetnika Tresi odrao
u Zagrebu u kinu Apollo, punom sluatelja, predavanje pod naslovom
Pjesnici u borbi za slobodu. Poslije predavanja veliko je mnotvo (bilo ih
je nekoliko tisua) graana otpratilo Tresia do njegove kue, demonstri-
rajui i viui protiv Austro-Ugarske.8
Zbog toga incidenta vlast je Tresia prognala iz Zagreba, pa se on tada
nastanio u Suaku gdje je nastavio politiki djelovati tako da je u Suaku
i Rijeci stvarao organizirane skupine koje su radile na ruenju Monarhije.

6
Usp. Ivo Petrinovi, Politiki ivot..., str. 58.
7
Usp. ibidem.
8
Usp. Ivo Petrinovi, op. cit., str. 60.

142
 Kada je u listopadu 1918. stvoreno Narodno vijee, Tresi je postao
njegovim lanom. Tada je trebalo izabrati vladu nove Drave SHS i neki su
se u Narodnom vijeu zalagali za to da Tresi postane ministrom vanjskih
poslova s obzirom na njegovo meunarodno iskustvo. Ali opet je dolo do
zakulisnih igara njegovih neprijatelja (tako kae Tresi u svojim Dnevni-
cima) i nije bio izabran.9
Meutim, kad je postavljeno pitanje tko bi mogao biti izabran za
delegata Narodnog vijea SHS da bi se preuzeli ratni brodovi, jer su se
mornari u Puli ve bili pobunili, Matko Laginja predloio je Tresia i on
je bio izabran zajedno sa socijalistom Vilimom Bukegom i Slovencem iz
Trsta Mariom okom. Ali i u tom primjeru Tresi je odigrao glavnu ulogu
i nehotice opet na spektakularan nain.10
Ve 31. listopada Odbor pobunjenih mornara u Puli predao je Tresiu
i njegovim drugovima na admiralskom brodu Viribus unitis sve ratne
brodove, arsenale, tvrave, vojna skladita i grad Pulu, a on je sve preuzeo
u ime Narodnog vijea SHS u Zagrebu. Nakon toga naredio je da se sa
svih ratnih brodova, arsenala i tvrava u Puli skinu austrijske i podignu
hrvatske zastave. Tresi je onda dopustio Odboru mornara da izaberu za
zapovjednika flote Janka Vukovia Podkapelskoga. Tada je hrvatska zasta-
va najprije podignuta na samom admiralskom brodu i obavljena je prisega
asnika i mornara Narodnom vijeu koju je pred njima itao Tresi. Poslije
je Tresi otpustio sve asnike i mornare koji nisu htjeli poloiti prisegu
Narodnom vijeu SHS u Zagrebu te o dogaaju obavijestio Vijee velike
etvorice Antante u Versaillesu.
Ta je pobjeda, meutim, bila kratkotrajna te se izrodila u tragediju.
U noi izmeu 31. listopada i 1. studenog 1918. godine dva su talijanska
diverzanta, iskoristivi nemar i oputenost posade, koja je smatrala da
je rat zavren, stavila mine pod Viribus unitis, koje su eksplodirale,

9
Usp. Ivo Petrinovi, op. cit., bilj. 149, str. 62.
10
Usp. Ivo Petrinovi, ibidem.

143
pa je etiri stotine njegovih mornara, a s njima i novi zapovjednik Janko
Vukovi Podkapelski, koji nije htio napustiti zapovjedni most, potonulo
zajedno s brodom. ak je admiral Janko Vukovi spaavao mornare, ali je
dobrovoljno otiao u smrt, vjeran pomorskom obiaju da s brodom mora
potonuti i njegov zapovjednik.11
Tresi se tada udesno spasio od smrti jer mu je bilo predloeno da
radi sigurnosti prespava u pulskoj luci na carskoj jahti Miramare umjesto
na admiralskom brodu. Odmah je brzojavom protestirao Velikoj etvorici
to je potopljen admiralski brod, ali je od njih dobio uputu da odmah otie
na otok Krf i da se tamo dogovori s opunomoenikom Antante admiralom
Gauchetom o daljnjoj sudbini ratnih brodova. Francuski admiral je pristao
na to da se ratna mornarica bive carevine ustupi Dravi SHS, ali je traio
da se tada upotrebljava za opskrbu Antantine vojske, a da se tek poslije
rata dade Jugoslavenima.
Unato tomu, Talijani su prigrabili svu flotu osim nekoliko manjih
brodova. Tresi je odmah ponovno protestirao, ali nije imao vie nikakve
vlasti da to ini, jer je ve bio sklopio dogovor s admiralom Gauchetom
o sudbini flote. Oito ovaj put Tresi nije imao sree. Glede predaje flote,
krivnja ja pala na Tresia, ali neopravdano.12
Tresi je jo i dalje bio politiki angairan. Imenovan je bio za savjetni-
ka na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. godine, gdje se kao predsjednik
Sekcije za Primorje puno zalagao za rjeenje zapadnih granica nove dra-
ve, pozivajui se na Wilsonove toke o pravu naroda na samoodreenje.13
Sljedee je godine imenovan opunomoenim poslanikom u Madridu, a
potom u Washingtonu, gdje je ostao pet godina. Godine 1923., za njegova
putovanja po Kaliforniji, u jugoslavensko su poslanstvo provalili nepoznati,
pretraili poslanikove papire i pokrali mu osobito vane rukopise. Postoji

11
Usp. Ivo Petrinovi, op. cit., str. 63.
12
Usp. Ivo Petrinovi, Politiki nazori..., str. 171.
13
Usp. Ivo Petrinovi, op. cit., str. 172.

144
sumnja da je krau organizirala sama jugoslavenska vlast kako bi se do-
mogla moebitnih nezgodnih dokumenata u posjedu svojega poslanika.
Tresi je bio i tada kritian prema jugoslavenskoj vlasti. Takoer, kada
je obavljao visoku funkciju veleposlanika, nije bio potpunim unitaristom.
Iz korespondencije koju je vodio sa svojim prijateljima vidi se kako postaje
sve uvjereniji da se u dravi vodi hegemonijska politika. Tako mu prijatelj
Ante Biankini, bivi predsjednik Jugoslavenskog narodnog vijea u Ameri-
ci, u rujnu 1924. godine pie da je on (Tresi) kao Hrvat sumnjiv i da e vrlo
brzo biti opozvan s mjesta poslanika u Washingtonu. Stoga mu savjetuje,
budui da se ionako nalazi na kraju politike a sada i diplomatske karijere,
da se ostavi politike, da se posveti knjievnome radu i pie memoare.14
I to se stvarno dogodilo. Za vlast u Beogradu postao je Tresi postupno
sve nepodobnija osoba, dok ga nije najprije 1927. pozvala u domovinu i
stavila na raspolaganje, a potom 1931. i prijevremeno umirovila. Njegov
ivot od povratka iz Sjedinjenih Amerikih Drava do smrti koja ga je
zatekla u Splitu 26. travnja 1949., bio je pun sjete unato vanjskom sjaju.
U Splitu je izgradio prekrasnu vilu u blizini Metrovieve. Iskljuen iz
politikog ivota posvetio se prevoenju svoje rimske tetralogije Finis rei
publicae te nastavio pisati preteito povijesne zapise: Budunost junih
Slavena (1928.), Imperijalizam i nude historijske evolucije (1936.), Izgon
Mongola iz Hrvatske (1942.).15 I upravo u knjiici Budunost junih Sla-
vena moemo razabrati koliko je bio polemian i razoaran zbog srpskog
centralizma u novonastaloj dravi i kako se ponovno vratio starevianskim
idejama iz mladosti.
U stihu je pak ostavio ep Gvozdansko u 32 pjevanja, koji je dugo
vremena bio dostupan samo u rukopisu, a objavljen je tek 2000. godine.16

14
Usp. Pismo Ante Biankinija Anti Tresiu Paviiu, 14. rujna 1924., Ostav-
tina Ante Tresia Paviia, Povijesni arhiv u Splitu.
15
Usp. Ante Tresi Pavii. Izabrane pjesme (priredila i predgovor napisala
Fedora Ferluga-Petronio), Erasmus naklada, Zagreb, 1995., str. 7.
16
Usp. Gvozdansko. (uredila Dunja Falievac), AGM, Zagreb, 2000.

145
Podsjetimo jo jedanput da je 1928., dakle iste godine kad je tiskao raspravu
Budunost junih Slavena, objavio i pjesniku zbirku Plavo cvijee, koja
zakljuuje sastavnicu njegove poezije filozofskog nadahnua te je uz Su-
tonske sonete najznaajnija zbirka u njegovu pjesnikom opusu.

ANTE TRESI PAVII E LA PRIMA GUERRA MONDIALE

Riassunto

Di Ante Tresi-Pavii si scritto molto di pi dellaspetto letterario della

sua attivit che non di quello politico, sebbene fosse impegnato in politica per
quasi tutta la sua vita. Per quanto riguarda la prima guerra mondiale egli si fece
clamorosamente notare per tutta una serie di episodi eclatanti ad incominciare dal
fatto che apparve sulla scena il giorno stesso dellattentato a Sarajevo, il 28 giugno
del 1914. Quel giorno fu invitato dalla associazione degli studenti serbi Zora di
Vienna a tenere un discorso per il 50 del circolo. Si present con una relazione
dal titolo Budunost junih Slavena (Il futuro degli slavi meridionali) che per
non fu letta a causa dellattentato. Tresi decise allora di stamparla, ma pot farlo
appena nel 1928, a proprie spese, un anno dopo essere stato costretto a dimettersi
dall'incarico di ambasciatore del Regno dei serbi, croati e sloveni a Washington.
Il contenuto della relazione era antiaustriaco ed in un certo senso anche profetico,
poich vi si presentava la creazione di uno stato comune jugoslavo al momento
della caduta dell'Impero austroungarico. Erano gi chiare in questa relazione le
idee jugoslaviste di Tresi che in precedenza aveva mosso i primi passi in politica
legato al Partito di diritto di Ante Starevi, partito di impronta nazionalista croato
e ne fu anzi uno dei pi accesi sostenitori.
Furono parecchi gli uomini di cultura e letterati croati che si avvicinarono
man mano alle idee jugoslaviste, ma per nessuno le conseguenze furono cos ne-
gative come per Tresi ed ebbero per il poeta delle ricadute negative sia per la sua
attivit politica come per la sua ricca ed originale produzione letteraria. Ci era
dovuto al suo carattere estremamente polemico per cui si era creato molti nemici.

146
Desiderava primeggiare in assoluto, si esponeva in primo piano e non ammetteva
contraddizioni. Il suo comportamento, soprattutto per le oscillazioni politiche,
ebbe delle conseguenze anche sulla sua attivit letteraria che venne ingiustamente
trascurata e rivalorizzata appena negli anni Novanta del secolo scorso.
Nel 1906 Tresi

venne eletto deputato al parlamento di Vienna per la circo-
scrizione Brazza-Lesina-Lissa, carica che ricopr fino allo scoppio della prima
guerra mondiale nel 1914, quando fu imprigionato come elemento antiaustriaco
per tre anni nelle carceri di Klagenfurt, Maribor e Graz. Durante tutto il suo
mandato si era infatti battuto per i diritti dei croati pronunciando in parlamento
dei discorsi molto accesi contro il regime. Per questa ragione durante la prigionia
fu condannato all'impicaggione. Ottenuta la grazia venne rilasciato dal carcere e
con l'apertura nel 1917 del Parlamento di Vienna si ripresent con gli stessi toni
polemici pronunciando il 19 ottobre del 1917 il famoso discorso di protesta contro
la monarchia che fece scalpore in tutta l'Europa. Esso venne tradotto in tutte le
lingue dell'Impero austro-ungarico nonch nelle principali lingue europee. Stralci
del discorso vennero sparsi dagli aviatori italiani e francesi sulle trincee austriache
incitando i soldati alla rivolta. Il ministero degli affari esteri austroungarico tent
di smantellare il discorso di Tresi, ma le reazioni furono molto deboli.
In questo clamoroso episodio si potrebbero ravvisare degli aspetti dannun-
ziani, ma d'altra parte bisogna ammettere che Tresi dimostr anche un notevole
coraggio, poich sebbene il governo fosse molto indebolito, egli poteva avere delle
gravi conseguenze, essendo pur sempre ancora un sorvegliato speciale.
Si annovera ancora un episodio eclatante proprio alla fine della guerra, il 31
ottobre del 1918, quando Tresi
su

ordine del Consiglio nazionale croato si pre-
cipit a Pola, dove a bordo della Viribus unitis i marinai si erano ribellati alla
marina militare austroungarica e consegnarono l'ammiraglia e tutte le altre navi a
Tresi, rappresentante del Consiglio nazionale croato. Ma la stessa notte fra il 31
ottobre ed il 1 novembre del 1914 per lincursione di due ufficiali della marina
italiana la corazzata fu affondata. Vi morirono tutti i 400 marinai assieme al loro
capitano Janko Vukovi Podkapelski. Tresi si salv miracolosamente, poich per
ragioni di sicurezza aveva pernottato a bordo dello yacht imperiale Miramare.
In seguito, nel neocostituito Regno dei serbi, croati e sloveni ricopr delle
alte cariche diplomatiche. Fu nominato ambasciatore a Madrid e quindi a Wa-
shington, dove rimase fino al 1927, quando le autorit di Belgrado lo posero

147
prima in aspettativa e poi in pensione nel 1931. Tresi si dimostr molto critico
nei riguardi del governo del nuovo stato che reputava troppo centralista, idee che
poi denunci nella prefazione al libretto Budunost junih Slavena, pubblicato a
proprie spese nel 1928. Deluso nei suoi ideali panjugoslavi si accost nuovamente
al pensiero stareviciano degli anni giovanili. Escluso ormai dalla vita politica
si ritir a Spalato, dove costru una magnifica villa e l continu a scrivere opere
prevalentemente storiche, mentre nel 1928, nello stesso anno in cui vide la luce il
volumetto Budunost junih Slavena, pubblic la raccolta di carattere personale
Plavo cvijee (Fiori azzurri), dedicata ai figli Branko e Veljko, la quale accanto
alla silloge Sutonski soneti (Sonetti crepuscolari) rappresenta lapice della sua
produzione poetica.

148