Sie sind auf Seite 1von 311

UNIWERSYTET IM. A.

MICKIEWICZA W POZNANIU

WYDZIA FILOLOGII POLSKIEJ I KLASYCZNEJ

INSTYTUT FILOLOGII SOWIASKIEJ

ROZPRAWA DOKTORSKA

Magdalena Baer

EWOLUCJA JZYKA CHORWACKICH PRZEKADW


ACISKICH HYMNW KOCIELNYCH

od piewnika Cithara octochorda (1701 r.) do zbioru ojca


Milana Pavelicia (1945 r.)

Rozprawa napisana
pod kierunkiem prof. dr hab.
Marioli Mikoajczak

POZNA 2013
Spis treci

Wykaz skrtw i symboli ........................................................................................................... 4

Wstp 5

Historia hymnodii kocielnej .................................................................................................... 14

1.1. Historia hymnodii od wczesnego chrzecijastwa do wspczesnoci ......................... 16

1.2. Dzieje powstania wybranych hymnw kocielnych ...................................................... 26

1.3. Teoria i praktyka przekadu aciskich hymnw kocielnych ....................................... 30

Chorwacka tradycja piewu kocielnego .................................................................................. 39

2.1. piew kocielny w Chorwacji.......................................................................................... 39

2.2. Najstarsze chorwackie rkopimienne piewniki ............................................................ 46

2.3. piewnik Cithara octochorda najwaniejszy piewnik kocielny w dziejach Chorwacji54

2.4. Chorwackie piewniki kocielne od zbioru Cvit razlika mirisa duhovnoga Tomy Babicia
(1726 r.) do zbioru Crkvena pjesmarica za srednje i uiteljske kole (1942 r.) ............ 60

2.5. Dziaalno ojca Milana Pavelicia ................................................................................... 68

Ksztatowanie si stylu religijnego jzyka chorwackiego ........................................................ 76

3.1. Najstarsze chorwackie przekady aciskich hymnw kocielnych ................................ 80

3.2. Adekwatno chorwackich przekadw hymnw kocielnych wzgldem aciskich


oryginaw ..................................................................................................................... 84

3.3. Jzykowe wyznaczniki stylu religijnego jzyka chorwackiego ....................................... 93

Teksty kajkawskiego obszaru dialektalnego XVIII wiek i pierwsza poowa XIX wieku...... 98

3.1. Oglna charakterystyka dialektu kajkawskiego............................................................... 98

3.1.1. Dialekt kajkawski w funkcji jzyka literackiego ........................................................ 104

3.1.2. Cechy fonetyczne dialektu kajkawskiego ................................................................... 109

2
3.1.3. Cechy morfologiczne dialektu kajkawskiego ............................................................. 113

3.2. Analiza porwnawcza kajkawskich tekstw hymnw kocielnych............................... 116

3.2.1. Osobliwoci leksykalne w wybranych kajkawskich tekstach hymnw kocielnych .. 122

3.2.2. Cechy morfologiczne jzyka kajkawskich hymnw kocielnych............................... 128

3.2.3. Ortograficzne przedstawienie cech fonetycznych jzyka w wybranych tekstach


kajkawskich hymnw kocielnych ............................................................................. 147

Teksty hymnw kocielnych sztokawskiego obszaru dialektalnego od XVIII do XX wieku


................................................................................................................................... 184

4.1. Oglna charakterystyka dialektu sztokawskiego ........................................................... 184

4.1.1. Dialekt sztokawski w funkcji chorwackiego jzyka literackiego ............................... 192

4.1.2. Cechy fonetyczne dialektu sztokawskiego ................................................................. 197

4.1.3. Cechy morfologiczne dialektu sztokawskiego............................................................ 201

4.2. Analiza porwnawcza sztokawskich tekstw hymnw kocielnych........................... 205

4.2.1. Osobliwoci leksykalne sztokawskich tekstw hymnw kocielnych ....................... 216

4.2.2. Cechy morfologiczne pojawiajce si w sztokawskich tekstach hymnw kocielnych


w latach 1726-1945 .................................................................................................... 220

4.2.3. Ortografia w wybranych sztokawskich tekstach hymnw kocielnych ..................... 243

Teksty hymnw kocielnych czakawskiego obszaru dialektalnego ....................................... 281

Podsumowanie ........................................................................................................................ 291

Spis tabel ................................................................................................................................. 295

Spis rycin ................................................................................................................................ 295

Bibliografia ............................................................................................................................. 296

3
Wykaz skrtw i symboli
Acc. Accusativus
Abl. Ablativus
AmS Ave maris Stella
BK Rjenik stranih rijei Bratoljuba Kalicia
czas. czasownik
Dat. Dativus
DM Dictionarium uro Matijaevicia
DJH Dictionario Juraja Habdelicia
DFV Dictionarium Fausta Vranicia
Gen. Genetivus
GieD Gloria in excelsis Deo
Imperat. Imperativus
Instr. Instrumentalis
LA Libellus Alphabeticus
licz. liczebnik
Loc. Locativus
ac. jzyk aciski
Nom. Nominativus
pl. pluralis
Plg Pange lingua gloriosi
pol. jzyk polski
przym. przymiotnik
przys. przyswek
rzecz. rzeczownik
scs. jzyk staro-cerkiewno-sowiaski
sg. singularis
TBK Taljansko-hrvatski rjenik Bartola Kaicia
TDl Te Deum laudamus
VA Veliki rjenik hrvatskoga jezika Vladimira Anicia
VCS Veni Creator Spiritus
Voc. Vocativus
WB Sownik etymologiczny jzyka polskiego Wiesawa Borysia
zaim. zaimek
* forma rekonstruowana
/a/ goska

4
Wstp

aciskie hymny kocielne s czci bogactwa kulturowego Europy. Praktycznie


w kadym kraju, obecnie take poza kontynentem europejskim, istniej tumaczenia tych
utworw na rne jzyki. Wszdzie tam, gdzie yj wierni Kocioa katolickiego,
wykonywane s hymny kocielne w oryginale lub w przekadzie, zalenie od stopnia
zaawansowania danej kultury narodowej. W wielu kulturach europejskich hymny daway
pocztek literaturze piknej najpierw tworzone w jzyku aciskim stanowiy integraln
cz religijnoci, pniej przetumaczone na jzyki narodowe tworzyy nie tylko religijn
kultur poszczeglnych narodw, ale wpyway na ksztat wieckich kultur narodowych.
Przekady hymnw funkcjonoway nie tylko w wymiarze literackim, ale take
kulturotwrczym. Mona to rwnie zauway w Chorwacji, ktra od redniowiecza
rozwijaa si niejednolicie, ale w swojej niejednolitoci opieraa si take na elementach
aciskich. Ju od XII wieku mona mwi o pocztkach aciskiej kultury hymnicznej na
ziemiach chorwackich. W XIV wieku za spraw chorwackich gagolitw zaczy si
pojawia pierwsze przekady aciskich hymnw na jzyk starochorwacki, w okresie
renesansu i baroku (XV-XVIII wieku) twrczo przekadowa dotyczca tego gatunku
poezji religijnej rozwijaa si bardzo szybko. Chorwaci ju w I poowie XVII wieku
otrzymali dziki jezuicie Bartolowi Kaiciowi przekad wszystkich hymnw brewiarza, co
byo bodcem dla autorw przekadw, ktrzy tworzyli w innych ni Kai chorwackich
dialektach, do stworzenia swoich wersji przekadowych tekstw hymnicznych.
W I poowie XVII wieku kultura chorwacka, a gwnie dziaalno literacka
chorwackich duchownych, promieniowaa na inne spoecznoci regionu. Skaday si na
ni przekady literatury aciskiej o charakterze religijnym, w tym take hymnw. Mariola
Walczak-Mikoajczakowa zwraca uwag na twrczo religijn bugarskich katolikw
w XVII i XVIII wieku. Jzyk utworw z katolickich terenw Bugarii zawiera elementy
jzyka chorwackiego (gwnie dialektu sztokawskiego z Boni), gdy przybywali tam,
jako misjonarze boniaccy, franciszkanie przysyani przez wadze kocielne w Rzymie,
ktrzy korzystali z chorwackiej literatury religijnej take w szkolnictwie, co powodowao
jej rozprzestrzenianie si na obszarach bugarskich1.

1
M. Walczak-Mikoajczakowa, Pimiennictwo katolickie w Bugarii. Jzyk utworw II poowy XVIII wieku,
Pozna 2004, s. 35-40.
5
Chorwackie wpywy literackie w Bugarii wiadcz o roli tej kultury w regionie
bakaskim i umacnianiu si jej pozycji. Wanie z uwagi na t kulturotwrcz rol
literatury religijnej, a gwnie przekadw aciskich hymnw kocielnych, zostay one
wybrane jako podstawa do analizy ewolucji chorwackiego jzyka literackiego w latach
1701-1945. Wspomniany okres w literaturze chorwackiej to triumf twrczoci religijnej,
ktra przewaaa nad innymi typami literatury we wszystkich regionach podzielonej
Chorwacji w XVIII wieku. Utwory te odegray du rol w kodyfikacji normy
chorwackiego jzyka literackiego, tworzonej w XIX wieku na bazie trzech chorwackich
dialektw penicych do tej pory rol jzykw literackich. Jak ju wspomniano, XIX wiek
by okresem stabilizowania si chorwackiego jzyka literackiego, od powszechnych
dyskusji w czasie odrodzenia narodowego w latach 30. i 40. do wyboru jednego
z dialektw jako podstawy wsplnego jzyka dla wszystkich Chorwatw i Serbw
w latach 90. XIX wieku. Analiza pokazaa, e take na przykadzie chorwackich
przekadw hymnw zawartych w piewnikach z tego okresu mona odnale elementy
waha normy w XVIII wieku, proces jej ujednolicania w wieku XIX i wybr obecnie
obowizujcego jzyka na przeomie XIX i XX wieku.
W pierwszym rozdziale pracy przedstawiona zostaa historia hymnodii kocielnej
od wczesnego chrzecijastwa do czasw wspczesnych. Omwione zostay pocztki
hymnodii w Kociele zachodnim, przedstawiono najwaniejszych twrcw hymnw, jak
rwnie wskazano przyczyny tak ogromnej popularnoci hymnw w redniowiecznej
Europie. Przetrway one do naszych czasw i s wykorzystywane przez wiernych jako
jeden z najchtniej wykonywanych elementw modlitwy. Nie byo moliwe
przeanalizowanie wszystkich hymnw kocielnych przetumaczonych na jzyk chorwacki
ze wzgldu na ich ogromn liczb, dlatego w dalszej czci rozdziau zostay
przedstawione tylko te, ktre wybrano do analizy, a s to mianowicie przekady utworw:
Gloria in excelsis Deo, Ave maris Stella, Pange lingua gloriosi, Te Deum laudamus, Veni
Creator Spiritus. Wymienione hymny najczciej pojawiay si w chorwackich
piewnikach stay si wic rdem tekstw do analizy. Z przekadami utworw
hymnicznych wie si take historia teorii i praktyki tego wanie przekadu, poniewa
jest to jeden z gatunkw, ktre maj najdusz tradycj translatorsk. Od swobodnych
przekadw ze redniowiecza, po coraz bardziej wiadome w renesansie, kunsztownie

6
zdobione testy barokowe, po przekady wspczesne obudowane szeregiem rnych teorii
przekadowych, ktre nie zawsze sprawdzaj si w przypadku tekstw hymnicznych.
W drugim rozdziale odniesiono si do chorwackich tradycji hymnicznych cile
zwizanych ze piewem kocielnym rozwijajcym si na tych obszarach od wczesnego
redniowiecza, o czym wiadcz liczne aciskie, a pniej gagolickie i starochorwackie
rkopimienne piewniki pojawiajce si w Chorwacji jeszcze w XVII wieku.
Wspomniane piewniki take zostay zaprezentowane w tym rozdziale. Pocztkiem
nowego okresu w historii hymnodii kocielnej na terenach chorwackich byo wydanie
piewnika Cithara octochorda w 1701 r. Zbir ten w wiadomoci Chorwatw stanowi
pocztek wielkiej popularnoci chorwackiej tradycji piewnikarskiej. Wspomniany
piewnik by wzorem dla redaktorw pniejszych chorwackich piewnikw kocielnych,
ktre w XVIII wieku byy najchtniej wydawanymi dzieami literackimi na tych
obszarach. W tym rozdziale zostay zaprezentowane najwaniejsze piewniki spord tych,
ktre wydano drukiem w latach 1701-1945. Obszernie omwiono take dziaalno
najwikszego twrcy przekadw hymnodii kocielnej w Chorwacji XX wieku jezuity
Milana Pavelicia, ktry po trzystu latach od dziaalnoci Bartola Kaicia wyda przekad
wszystkich hymnw brewiarza.
Trzeci rozdzia natomiast jest prb wyodrbnienia stylu religijnego chorwackiego
jzyka literackiego oraz wskazania jego cech. Uwidoczniy si tutaj pewne problemy
teoretyczne, gdy naleao ustali miejsce stylu religijnego w jzyku chorwackim. W tym
celu zastosowano rozrnienie, jakie jest obecne w lingwistyce chorwackiej dotyczce
kwestii wyodrbnienia jzyka literackiego i standardowego. W celu poparcia tezy
o istnieniu w chorwackim jzyku literackim stylu religijnego przytoczono take istniejce
ju w redniowieczu i renesansie utwory bogatej historii przekadowej hymnodii kocielnej
w Chorwacji. Nastpnie przeprowadzono analiz wybranych tekstw hymnicznych z lat
1701-1945. Analiza zostaa przeprowadzona dwuetapowo. Najpierw dotyczya
adekwatnoci chorwackich przekadw wzgldem aciskich oryginaw, w drugim etapie
natomiast wyekscerpowane i zaprezentowane zostay leksemy nadajce hymnom styl
religijny oraz wskazane inne cechy, ktre sprawiaj, e teksty te wyrniaj si na tle
innych dzie literackich. Z analizy wynika, e teksty hymnw speniaj zarwno warunki
funkcjonalne, jak i formalne, by mona byo mwi na ich podstawie o wystpowaniu
w chorwackim jzyku literackim stylu religijnego. Najbardziej wyrniajc si cech tego

7
stylu jest leksyka, ktra nie pojawia si bardzo rzadko w innych tekstach, a jej
nagromadzenie w tekstach hymnicznych jest tak due, e rzeczywicie mona mwi
o istnieniu tego podstylu w obrbie stylu nadrzdnego, jakim jest styl literacko-
artystyczny. Wan rol wyrniajc peni take archaiczne cechy morfologiczne.
Chorwacki styl religijny funkcjonuje w poczeniu z innymi stylami i nie jest jednolity.
Dwa kolejne rozdziay zawieraj analiz jzykow chorwackich hymnw
kocielnych spisanych w dwch chorwackich dialektach kajkawskim i sztokawskim.
Rozdziay zostay podzielone na dwie czci pierwsza z nich to cz teoretyczna
dotyczca funkcjonowania dialektw w przeszoci jako jzykw literackich.
Przedstawione zostay take cechy morfologiczne i fonetyczne tych dialektw
wyodrbniane przez wspczesnych chorwackich lingwistw. Wyrniane cechy mona
odnie do cech historycznych wskazanych po analizie tekstw przeprowadzonej w drugiej
czci kadego z rozdziaw. W kadym z dialektw analizowano jzyk na czterech
paszczyznach: fonetycznej i zwizanej z ni ortograficznej, morfologicznej oraz
leksykalnej. Najwicej zmian w stosunku do najstarszych tekstw odnale mona
w dialekcie sztokawskim, jednak jest to wynikiem wewntrznego zrnicowania tego
dialektu i wyboru jednego z nich jako podstawy jzyka standardowego. Wspczesny
dialekt kajkawski natomiast nie odrnia si od tego, ktry pojawia si w analizowanych
tekstach, co jest wynikiem zahamowania jego rozwoju po wycofaniu si z funkcji
chorwackiego jzyka literackiego.
Ostatni rozdzia dotyczy dialektu czakawskiego. Zawiera zwiz analiz z uwagi
na niedostpno tekstw do jej przeprowadzenia. W opracowaniu nie pojawiaj si teksty
z czakawskich piewnikw z powodu ogranicze wynikajcych z realiw chorwackich,
ktre spowodoway, e nie byo moliwe dotarcie do wszystkich piewnikw wydanych
w badanym okresie. Piszc o realiach chorwackich, naley zwrci uwag na problemy
Narodowo-Uniwersyteckiej Biblioteki w Zagrzebiu z pozyskaniem niektrych
bibliotecznych zbiorw klasztornych (wspomniaa o tym w rozmowie dr Hrvojka
Mihanovi-Salopek, badaczka hymnodii kocielnej w Chorwacji)2. W latach 60. XX wieku
zrodzia si idea zebrania rkopisw i starodrukw z rnych parafialnych i klasztornych
bibliotek w celu ich restauracji i lepszego zabezpieczenia na przyszo w Bibliotece
Narodowej w Zagrzebiu. Pomys dotyczy gwnie zbiorw czakawskich i sztokawskich,

2
Wspomniana rozmowa odbya si 13 wrzenia 2012 r. w Zagrzebiu, w Instytucie Historii Literatury, Teatru
i Muzyki Chorwackiej.
8
jednak biblioteki posiadajce wspomniane dziea nie zgodziy si na ich przekazanie do
Zagrzebia. Wiele piewnikw pozostao w swoich pierwotnych miejscach, co utrudnia
dotarcie do nich. Wspomniany rozdzia rwnie mona podzieli na dwie czci, tak jak
dwa rozdziay poprzednie. Najpierw zostaa przedstawiona teoria dotyczca dialektu i jego
opis, nastpnie wskazano cechy dialektu, jakim zosta spisany tekst. Uwidoczniona zostaa
tutaj kwestia podwjnego funkcjonowania dzi dialektu czakawskiego: jako dialektu
w Chorwacji oraz jako podstawy jzyka literackiego i urzdowego gradiszczaskich
Chorwatw zamieszkujcych tereny pooone w Austrii.

Cele i metody badawcze

Gwnym celem niniejszej pracy byo przedstawienie ewolucji chorwackiego


jzyka literackiego w latach 1701-1945, wskazanie na podobiestwa i rnice jzykowe
wzgldem wydawanych w tym okresie gramatyk i ortografii oraz prba wykazania
istnienia w chorwackim jzyku literackim stylu religijnego. Celem drugorzdnym byo
przedstawienie historycznych uwarunkowa wpywajcych na obecny ksztat hymnodii
kocielnej w Chorwacji, zarwno od strony jzykoznawczej, jak i kulturotwrczej
chorwacka tradycja piewu kocielnego, istnienie licznych piewnikw, powstanie zbioru
Cithara octochorda, ktry stawia Chorwatw w gronie narodw mogcych poszczyci si
tak kunsztownym dzieem piewnikarskim. Zamysem byo rwnie ukazanie pewnych
paraleli midzy kultur polsk i chorwack, poniewa w zblionym okresie na pocztku
XX wieku w Polsce i Chorwacji powstay tumaczenia wszystkich hymnw kocielnych na
jzyki narodowe dokonane przez jednego tumacza w Polsce by to ks. Tadeusz
Karyowski, w Chorwacji za o. Milan Paveli. Zarwno w Polsce, jak i Chorwacji
przekady wykonane przez tych autorw, mimo zmian wprowadzonych przez Sobr
Watykaski II, s nadal obowizujcymi w Kociele w tych dwch krajach.
Analiza zostaa przeprowadzona przy wykorzystaniu metod badawczych
jzykoznawstwa diachronicznego. Do przeprowadzenia analizy wybrano metod
filologiczn, dziki ktrej najpeniej mona wykaza proces ewolucji danego jzyka.
W opracowaniu z wykorzystaniem tej metody analizie zostay poddane paszczyzna
fonetyczna, morfologiczna i ortograficzna chorwackiego jzyka literackiego wyraona
w tekstach hymnw kocielnych, z pominiciem warstwy skadniowej, gdy ta jest

9
charakterystyczna tylko dla utworw poetyckich i nie moe si odnosi do skadni caego
systemu jzyka chorwackiego. Analiza ewolucji jzyka bya przeprowadzona dwuetapowo
etap pierwszy to porwnanie kolejno wszystkich tekstw hymnw w obrbie
poszczeglnych dialektw i wskazanie rnic jzykowych pomidzy poszczeglnymi
wersjami hymnw, drugi etap to skonfrontowanie tych tekstw i wskazanych w nich
wyrniajcych cech jzykowych z powstajcymi od II poowy XVIII wieku
podrcznikami gramatyki i ortografii, co miao na celu sprawdzenie zbienoci idei
jzykoznawczych z praktyk pisarsk.

Wykorzystane rda

Jako teksty rdowe do przeprowadzenia niniejszej analizy posuyy teksty


chorwackich przekadw hymnw kocielnych wyekscerpowane z drukowanych
piewnikw z lat 1701-1945. Wybrane zostay piewniki drukowane, poniewa miay one
szans dotarcia do najwikszego grona odbiorcw i ksztatowania normy chorwackiego
jzyka literackiego. Wykluczenie piewnikw rkopimiennych spowodowao, e analiza
czakawskich tekstw zostaa ograniczona, gdy w badanym okresie nie pojawiay si ju
tak liczne drukowane piewniki czakawskie, ktre byyby dostpne dla szerszego grona
odbiorcw, co wizaoby si z wpywem na chorwack norm jzykow. Obszern analiz
przeprowadzono w oparciu o piewniki kajkawskie z lat 1701-1853 i sztokawskie z lat
1726-1945. Wyznaczenie dokadnych dat okresu objtego analiz byo zwizane
z wydaniem w tym czasie dzie, ktre wywary najwikszy wpyw na ksztat kocielnej
hymnodii chorwackiej. Data pocztkowa jest dat wydania piewnika Cithara octochorda
w Wiedniu w 1701 r., data kocowa natomiast jest dat publikacji drugiego wydania
zbioru Crkveni himni Milana Pavelicia z 1945 r.
Najwaniejszymi piewnikami s: I wydanie Cithara octochorda z roku 1701, jako
rozpoczynajcy analiz, oraz II wydanie zbioru Crkveni himni Milana Pavelicia z roku
1945, koczce analiz. Wane z punktu widzenia roli kulturotwrczej s take piewniki
Tomy Babicia Cvit razlika mirisa duhovnoga (I wyd. 1726 r.), piewniki Juraja Muliha
Bogoljubne pjesme... z 1736 r., Pobone i naune popevke z 1746 r. oraz rne wydania
piewnika Nebezka hrana (I wyd. 1748 r.), ktre byy w uyciu zarwno na terenach
kajkawskich, jak i sztokawskich. Najwikszy wypyw na kultur wykonawcz hymnw

10
kocielnych w XIX wieku mia piewnik Vinac bogoljubnih pjesma(h) Juraja Muliha,
ktry by wydawany praktycznie przez cay XIX wiek. W XX wieku wane byy
piewniki: Veljko Novaka Crkvena pjesmarica, wydany w Zagrzebiu w 1899 r., Stjepana
Hadrovicia Hosanna, wydany take w Zagrzebiu w 1911 r., oraz piewnik Virgini Matri
Zagrzeb 1921 r.

Stan bada chorwackiej hymnodii kocielnej w Chorwacji i Polsce

Badania hymnodii kocielnej w Chorwacji skupiaj si na jej funkcji literackiej


i kulturotwrczej. Najbardziej znan badaczk utworw hymnicznych w historii literatury
chorwackiej jest Hrvojka Mihanovi-Salopek, ktra wydaa dwie monografie opisujce
wpyw hymnw kocielnych na kultur i literatur Chorwacji: Hrvatska himnodija od
srednjeg vjeka do preporoda (Split 1992) oraz Hrvatska crkvena himnodija 19. stoljea
(Zagrzeb 2000). Druga z wymienionych bya szczeglnie przydatna w niniejszym
opracowaniu, gdy zawiera histori dziaalnoci autorw przekadw hymnw w tym
okresie oraz stworzone przez nich piewniki, ktre w wikszoci posuyy jako rdo
tekstw do analizy. Autorka opublikowaa jeszcze kilka artykuw opisujcych
funkcjonujce w kulturze chorwackiej przekady aciskich hymnw.
Najbardziej uznany badacz piewnika Cithara octochorda Izak pralja w swojej
ksice Cithara octochorda glazbeni zbornik zagrebake crkve iz 18. stoljea (Zagrzeb
1998) wspomina o hymnodii, poniewa w tym piewniku po raz pierwszy pojawio si
wiele chorwackich przekadw hymnw dotd niepublikowanych. Hymny dotyczce
Matki Boej wspomina take w swojej antologii Bogorodica u hrvatskom pjesnitvu Josp
Mihojevi (Zagrzeb 1994). Autor antologii pisze rwnie o autorach przekadw i czsto
te o jzyku, w jakim tworzyli, co jest szczeglnie interesujce w przypadku pocztkowej
fazy przekadw.
Badaniami jzykowymi pierwszych przekadw aciskich hymnw kocielnych na
jzyk staro-cerkiewno-sowiaski redakcji chorwackiej zajmowali si Ana Kovaevi,
Milan Mihaljovi i Sandra Sudec, opisujc gagolickie przekady hymnw w. Tomasza
z Akwinu. Jzykiem najstarszych chorwackich piewnikw i pieni w nich zawartych
zajmowaa si w swoich badaniach take Dragica Mali. Nie powstaa natomiast do tej
pory adna monografia o jzyku przekadw hymnw kocielnych na chorwacki.

11
W literaturze przedmiotu znajduj si tylko pojedyncze artykuy zwizane z t
problematyk.
Chorwacka literatura lingwistyczna dotyczca ewolucji jzyka chorwackiego,
problemw z kodyfikacj normy, najstarszych wspominanych w opracowaniu ortografii
i gramatyk, jest bardzo obszerna. Przydatne okazay si zwaszcza przedruki starych
gramatyk i ortografii chorwackich opatrzone komentarzem wspczesnych lingwistw, jak
np. Lady Baduriny do ortografii Josipa Partaa lub Dariji Gabri-Bagari w gramatyce
Bartola Kaicia Osnova ilirskoga jezika oraz inne opracowania tej autorki dotyczce
jzyka i jzykoznawcw wanych dla historii jzyka w XVII i XVIII wieku.
Problemy dotyczce wyboru normy jzykowej w XIX wieku oraz idei odrodzenia
narodowego omwione zostay przez Sand Ham w monografii Jezik zagrebake filoloke
kole (Osijek 1998). Rwnie wane i pomocne okazay si wszelkie publikacje dotyczce
chorwackich dialektw Josipa Lisaca opisujce dialekty czakawskie i sztokawskie oraz
Mijo Lonaricia i Antuna ojata, ktrzy skupiali si na dialekcie kajkawskim.
Omwieniem stylw funkcjonalnych w jzyku chorwackim zajmowa si gwnie Josip
Sili Funkcjonalni stilovi hrvatskoga jezika (Zagrzeb 2006).
Due znaczenie dla prowadzonej analizy miay take historyczne sowniki jzyka
chorwackiego zebrane w ramach projektu Hrvatska rjenika batina, ktrych korpusy s
publikowane na stronach internetowych. Byy one szczeglnie przydatne w analizie
leksykalnej, tak jak sowniki wspczesnego chorwackiego jzyka standardowego oraz
sowniki etymologiczne jzyka chorwackiego i polskiego.
W polskiej literaturze przedmiotu na uwag zasuguje natomiast opracowanie
Barbary Oczkowej Chorwaci i ich jzyk. Z dziejw kodyfikacji normy literackiej (Krakw
2006) dotyczce historii chorwackiego jzyka literackiego oraz publikacja Lilianny
Miodoskiej Jzyk Serbw i Chorwatw w latach 1929-1945 (z problematyki ortoepicznej)
(Bielsko-Biaa 2007) traktujca o ortografii w jzyku chorwacko-serbskim w latach
midzywojennych. Najnowsz histori jzyka chorwackiego, w ktrej jednak mona
odnale odwoania do jej wczeniejszych etapw, zajmowali si Agnieszka Spagiska-
Pruszak w ksice Sytuacja jzykowa w byej Jugosawii (Gdask 1997) oraz Robert
Bokowski Sowianie rodkowopoudniowi na przeomie XX i XXI wieku. Jzyk Religia
Nard Pastwo (Katowice 2010). Chorwack dialektologi natomiast zajmuje si
w swoich publikacjach Wiesaw Bory: Czakawskie studia leksykalne: dziedzictwo

12
prasowiaskie w sownictwie czakawskim (Warszawa 1999) oraz Budowa sowotwrcza
rzeczownikw w tekstach czakawskich XV i XVI wieku (Wrocaw 1969). W nauce polskiej
nie ma zatem publikacji, ktre traktowayby o ewolucji systemu jzyka chorwackiego.

13
Rozdzia I

Historia hymnodii kocielnej

Czowiek od niepamitnych czasw chcia oddawa cze bstwom, w ktre


wierzy. Poszukiwa rodkw wyrazu pozwalajcych ukaza moc, potg i pikno swoich
bogw. Najwczeniej odkry moliwo malowania scen obcowania ludzi z bogami,
przeplatanych obrazami z ycia codziennego danej spoecznoci. W pniejszym okresie
czowiek zrozumia, jak ogromn moc posiadaj sowa. Snute przez wytrawnych mwcw
opowieci cieszyy si coraz wikszym powodzeniem wrd wadcw, bogatych
mieszkacw staroytnych pastw i zwykych ludzi. Kady chcia sucha opowiada
o bogach, bohaterach, ktrzy napotykali w swoich przygodach istoty nadprzyrodzone, czy
cudach dokonywanych za przyzwoleniem bstw. Przestao to jednak wystarcza
i oczekiwano od narratorw innych wrae. Opowiadania wic przerodziy si w piewy,
najpierw bez udziau instrumentw, a w pniejszym czasie, przy ich brzmieniu, powstay
dziea, ktre przetrway w ludzkich umysach dugie wieki.
piew ku czci bogw i bohaterw odgrywa wic ogromn rol w yciu
staroytnych mieszkacw Europy. Wspomniany kunszt opiewania wspaniaych czynw
najbardziej ceniony i rozpowszechniony by w staroytnej Grecji. Grecy byli waciwie
jego twrcami i najwikszymi propagatorami. Ze wskazanej tradycji artystycznej
wywodzi si midzy innymi hymn. Wiadomo, e twrczoci hymniczn zajmowali si
nie tylko zawodowi poeci, ale miaa ona rwnie charakter ludowy,3 dlatego bya tak
rozpowszechniona i atwo przyswajalna dla ludnoci w pniejszych wiekach.
Przez staroytnych Grekw hymn by okrelany do niejednoznacznie, gdy
wystpowa jako nazwa rodzajowa pie, czy w ogle jako utwr o charakterze
poetyckim opiewajcy bogw4. Uwaa si, e hymn by nadrzdnym okreleniem dla kilku
gatunkw literackich nazywanych rnorodnie w zalenoci, do ktrego bstwa byy
kierowane5. Drugie, wsze znaczenie pojcia hymn byo uywane jako okrelenie

3
R. K. Zawadzki, Ludowe pieni i zwroty do bogw, Collectanea Philologica, IV 2003, s. 14.
4
K. Wojciechowska, Hymn, psalm, chora prba ucile genologicznych, Liturgia Sacra, z. 8, 2002, nr
2, s. 290.
5
R. K. Zawadzki, op.cit., s. 15.
14
gatunku lirycznego zaliczanego do meliki6. Czsto sami autorzy greccy nie potrafili
nazwa utworu odpowiedni nazw gatunkow7. Hymn wyrniaa spord innych
gatunkw lirycznych specyfika adresata, poniewa utwr musia by skierowany do
bstwa. Platon stwierdzi zatem, e jest on modlitw do bogw8. Badacze twierdz jednak,
i niekoniecznie wskazane wyej treci byy zawarte w hymnach, gdy byy one i pod tym
wzgldem bardzo niejednolite9. Hymn by najczciej wykonywany przy
akompaniamencie kitary przez stojcy nieruchomo chr10.
Rwnie wyprowadzenie etymologii sowa hymn nastrcza duo problemw,
mimo e ju bardzo wczenie pojawia si ona w tekstach literackich autorstwa Homera czy
Hezjoda11. Etymologi tego sowa wywodzi si od czasownika piewa, czyli zblionego
do niego semantycznie greckiego czasownika hymnein, ale take od czasownika tka12.
Wadysaw Abbel pisze, e zwraca si rwnie uwag na zwizki etymologiczne czce
sowo hymn z wedyjskim summ askawo, hod, modlitwa13, gdy w hymnach
niejednokrotnie byy zawarte proby do bogw o charakterze modlitewnym wywodzce si
z ludowych praktyk magicznych Grekw14.
W jzyku chorwackim istniej natomiast dwa pojcia oznaczajce hymn. Himan
znaczy hymn jako zwrot do Boga i bstw staroytnych, wywodzcy si z tradycji
antycznej. Natomiast sowo himna odnosi si do pieni uroczystych, ktre jednak nie maj
religijnego charakteru, a wywodz si z nowoytnej tradycji ludowej, jak np. hymn
pastwowy nacionalna himna15.

6
K. Wojciechowska, op.cit., s. 290.
7
M. Swoboda, J. Danielewicz, Modlitwa i hymn w poezji rzymskiej, Pozna 1981, s. 22.
8
Ibidem, s. 16.
9
Hymnoi homrikoi, czyli Hymny homeryckie, tekst, wstp, przek. i oprac. W. Appel, Toru 2001, s. 6.
10
K. Wojciechowska, op.cit., s. 290.
11
Hymnoi homrikoi, s. 7.
12
Ibidem, s. 6.
13
Ibidem, s. 6.
14
M. Swoboda, J. Danielewicz, op.cit., s. 9.
15
Crkveni himni, prev. M. Paveli, Zagreb 1945, s. 16.
15
1.1. Historia hymnodii od wczesnego chrzecijastwa do
wspczesnoci

W etymologii sowa hymn jako askawo i modlitwa mona upatrywa


pocztkw zainteresowania pierwszych chrzecijan twrczoci hymniczn. Hymn jako
modlitwa by bardzo wany dla czonkw modego Kocioa skupionego gwnie na
terenie Grecji w diasporze ydowskiej, a w pniejszym okresie rwnie wrd samych
Grekw. Chrzecijanie czerpali zatem z bogactwa kultury greckiej. Literatura, a w niej
hymny stanowiy rdo gatunkowe dla chrzecijaskich twrcw od samego pocztku,
gdy ju w Nowym Testamencie w. Pawe w Licie do Kolosan napisa: Sowo
Chrystusa niech w was przebywa z [caym swym] bogactwem: z wszelk mdroci
nauczajcie, napominajcie samych siebie przez psalmy, hymny, pieni pene ducha, pod
wpywem aski piewajc Bogu w waszych sercach16, a take w Licie do Efezjan: (),
ale napeniajcie si Duchem, przemawiajc do siebie wzajemnie w psalmach i hymnach,
i pieniach penych ducha, piewajc i wysawiajc Pana w waszych sercach17. W obu
przytoczonych cytatach, jak zauwaa Kalina Wojciechowska, obok hymnw jest
wymieniony take psalm, a wic te dwa gatunki nie s wtedy tosame, mimo e pniejsi
badacze wspominaj o psalmach hymnicznych18. Zdarzay si pogldy, niepotwierdzone
jednak, i hymny byy wykorzystywane do uwielbienia Jezusa Chrystusa, psalmy za dla
wielbienia Boga Ojca19. Bardzo dugo, poniewa a do V wieku, nazwa hymn
funkcjonowaa jako okrelenie kadej pieni religijnej, gdy tak ten gatunek okrelali sami
pisarze religijni20.
Jak ju wspomniaam, pierwotnie utwory hymniczne byy najbardziej popularne
w greckich prowincjach Cesarstwa Rzymskiego. Pierwsze hymny chrzecijaskie powstay
w Konstantynopolu i Antiochii. Popularne byy take w Syrii, gdzie jako gatunek liryczny
ewoluoway i nabray innej, ni w pozostaych czciach terytorium dziaalnoci Kocioa,

16
List do Kolosan, 3, 16.
17
List do Efezjan, 5, 18-19.
18
K. Wojciechowska, op.cit., s. 293.
19
Ibidem, s. 292.
20
T. Karyowski, Dzieje hymnw kocielnych i ich przekadw, w: Hymny kocielne, prze. T. Karyowski,
Krakw 1978, s. 18.
16
stroficznej formy, czym odbiegay od znanej wczenie klasycznej normy tego gatunku21.
Niektrzy badacze, jak E. Wellesz, a za nim take Kalina Wojciechowska, uwaaj, e
hymny chrzecijaskie nie wywodz si bezporednio z tradycji greckiej, lecz z wczesnej
liturgii chrzecijaskiej, ktra nadaa im indywidualny charakter, odmienny od
antycznego22. Innego zdania jest za ks. Bogusaw Nadolski, ktry w Liturgice (t. II,
Liturgia i Czas) stwierdza: Hymniczne dziedzictwo pierwotny Koci przej w pewnym
sensie ze Starego Testamentu (psalmy, kantyki). () Wspczesna egzegeza ostronie
przyjmuje twierdzenie o wielu hymnach w Pimie w. przejtych z liturgii
wczesnochrzecijaskiej. Istniej jednak przypadki, w ktrych to przejcie jest
potwierdzone.23 czy on tym samym pochodzenie hymnw z judaistycznym, a nie
antycznym czy chrzecijaskim krgiem kulturowym i dziaalnoci literack. Na
powiadczenie podaje przykady hymnw z Listu do Filipian24, I Listu do Tymoteusza25
oraz z Listu do Hebrajczykw26. Odrbno gatunkow hymn chrzecijaski zyska wic
dziki kontaktom z tradycj judaistyczn. Autorzy hymnw odwoywali si do psalmw
i hymnw biblijnych27. Hymny stworzyy zatem odrbn klas utworw, ktra staa si
gwn dziedzin wschodniej, bizantyjskiej twrczoci literackiej. Ogromne
zainteresowanie hymnami wrd rnych twrcw bizantyjskich spowodowao powstanie
kilku form hymnicznych, jak: troparionu28, kontakionu29 czy kanonu30. Wielo

21
Klasyczna forma pierwszych hymnw chrzecijaskich, upodobniaa je do greckich hymnw pogaskich,
gdy byy to utwory pisane heksametrem o charakterze procesyjnym lub ofiarniczym, por.
K. Wojciechowska, op.cit., s. 292.
22
K. Wojciechowska, op.cit., s. 293.
23
B. Nadolski, op.cit., s. 225.
24
List do Filipian 2, 6-11.
25
I List do Tymoteusza, 3, 16.
26
List do Hebrajczykw, 1, 3.
27
Por.: M. Mielniczuk, Recepcja hymnu antycznego w aciskiej epice biblijnej, Collectanea Philologica,
IV 2003, s. 205 i A. M. Komornicka, Kilka uwag o strukturze i poetyce hymnu Magnificat (k 1, 46-
55) Collectana Philologica, IV 2003, s. 160.
28
Troparion gatunek hymniczny wchodzcy w skad innego duszego utworu, jakim jest kanon; s to
teksty bardzo dogmatyczne o wyranym nacechowaniu doktrynalnym i teologicznym, por.: D. yko,
Z problemw przekadu hymnografii bizantyjskiej na jzyki sowiaskie, w: Przekad. Jzyk. Kultura, pod
red. R. Lewickiego, Lublin 2002, s. 100.
29
Kontakion jeden z bizantyjskich gatunkw hymnicznych, wyrnia go rytm odwzorowany z poezji
syryjskiej zbudowany na akcencie tonicznym, ukad rytmiczny strofy by oparty na nastpstwie sylab
wraz z systemow zmian wysokoci ich brzmienia, co powodowao znakomit synchroni rytmu
i muzyki, ktra uatwiaa zapamitywanie tekstu. Mistrzem kontakionu by Roman Melodos, por.:
D. yko, op.cit., s. 99.
30
Kanon kolejny bizantyjski gatunek hymniczny, ktry pojawi si po zaprzestaniu tworzenia kontakionw,
jego czci jest troparion; twrc jednego z najbardziej znanych kanonw jest w. Andrzej z Krety, autor
Wielkiego Kanonu Pokutnego, por.: D. yko, op.cit., s. 100.
17
wspomnianych form pojawia si w chrzecijaskiej twrczoci hymnicznej w czasach jej
rozkwitu od V do VII wieku.
O wykonywaniu przez pierwszych chrzecijan hymnw w czasie Eucharystii
donosz take rda niechrzecijaskie, a dokadnie dokumenty administracji rzymskiej.
Przykadem moe by tekst zwany Listem Pliniusza, prokuratora Puntu i Bitynii w Azji
Mniejszej do cesarza Trajana, ktry zosta sporzdzony najprawdopodobniej w latach 111-
11231. List dotyczy licznych zatrzyma chrzecijan w zwizku z wydanym edyktem
o zakazie tajnych zwizkw, a za taki byli uwaani chrzecijanie. To wanie z zezna
zatrzymanych pochodz informacje o przebiegu spotka liturgicznych, gdzie jako jedna
z praktyk zostao wymienione wykonywanie carmen Christo quasi deo32. Badacze
przychylaj si do opinii, e carmen w tym wypadku moe oznacza hymn, mimo e
istnia w acinie leksem hymnus na okrelenie tego gatunku literackiego, jednak pojawi si
on w pniejszym okresie33. Problem z ustaleniem, czy s to hymny, psalmy czy w ogle
pieni, moe wynika z tumaczenia zezna z greki na acin, ktra bya jzykiem
urzdowym oraz z nieznajomoci terminologii chrzecijaskiej przez sporzdzajcych
raport34.
Teksty hymnw treciowo oparte byy na sowach Biblii. Parafrazowane cytaty
biblijne czsto powodoway problemy z oddzieleniem tekstu natchnionego od tekstu
o kompozycji wasnej35. Warstwa tekstowa dzie bya zawsze bardzo wan spraw, gdy
wyraaa istot ich powstania. Czsto cae utwory hymniczne wyaniay si poprzez
rozbudowanie wersu Biblii. Tre i forma miay stanowi spjn perfekcyjnie dobran
cao, poniewa byy kierowane do Boga i Jezusa Chrystusa. W pocztkowej fazie
pojawienia si hymnw w Kociele sprzeciw wywoywao gwnie poczenie ich
z muzyk, poniewa uwaano, e obnia to ich sakralno i upodabnia do pogaskich
praktyk. Poprzez hymny take heretycy prbowali propagowa swoje nauki36. Wano
hymnw mona jednak oceni take po postawie synodu w Antiochii (344-345), na ktrym
potpiono heretyka Pawa z Samostaty, poniewa odrzuca on nowo powstae pieni, a za

31
A. Suski, Najstarsze wiadectwo o hymnach chrzecijaskich, Studia Theologica Varsaviensia, 14, 1976,
nr 1, s. 36.
32
Ibidem, s. 37.
33
Ibidem, s. 37.
34
A. Suski, op.cit., s. 37.
35
P. Winiewski, Hymny aciskie najstarsz form hymnodii, Liturgia Sacra, z. 12, 2006, nr 2, s. 321.
36
K. Wojciechowska, op.cit., s. 293.
18
takie w tamtym czasie uwaano hymny37. Psalmi idiotici, gdy tak byy nazywane utwory
o charakterze niebiblijnym, powodoway, e duchowni zgaszali sprzeciw, by byy one
wykorzystywane w liturgii38. Koci na synodzie w Laodycei okoo 350 r. zakaza
wykonywania hymnw39, co zostao potwierdzone na synodzie w Bradze w 563 r., gdzie
Koci ponownie zaj oficjalne stanowisko w tej sprawie i piewy o charakterze
poetyckim zostay odrzucone, gdy uwaano, i takie utwory nie przystoj liturgii40. Zakaz
ten nie zosta jednak zrealizowany, przynajmniej na obszarze Kocioa hiszpaskiego,
a potwierdzeniem niewykonania tego przepisu by czwarty synod w Toledo (ok. 633 r.), na
ktrym broniono nowo powstaych hymnw i ju w VII wieku w uyciu byo ich okoo
pidziesiciu41.
Kiedy we wschodniej czci Cesarstwa hymny byy ju w szerokim uyciu
i zyskay uznanie duchowiestwa, twrcw i wiernych, w zachodniej jego czci dopiero
je odkrywano. Przeomowym momentem dla hymnografii aciskiej na Zachodzie by IV
wiek oraz twrczo w. Ambroego, biskupa Mediolanu (ur. ok. 338 r., zm. w 397 r.). Nie
by on pierwszym tworzcym utwory hymniczne na obszarze dziaalnoci Kocioa na
Zachodzie, gdy poprzedzili go Mariusz Wiktoryn z Afryki (ur. 281-291, zm. 363 r.)
i Hilary z Poitiers (ur. ok. 315 r., zm. 367 r.)42. Drugi z wymienionych zainspirowa si
hymnami greckimi i syryjskimi podczas swojego trzyletniego wygnania na Wschodzie,
gdzie pozna dorobek hymniczny twrcw bizantyjskich. Hilary naladowa midzy
innymi twrczo w. Efrema Syryjczyka, ktry uchodzi za ojca hymnodii aciskiej we
wschodniej czci Cesarstwa43. Jego dziea powstaway take prcz aciny w jzykach
syryjskim, greckim czy ormiaskim. Ze wzgldu na wielo utworw bywa nazywany
cytr Ducha witego44. Wzorujc si wic na hymnografii wschodniej, Hilary z Poitiers
napisa zbir hymnw Liber Hymnorum, ktry zagin. Fragmenty trzech dzie Hilarego
zostay odnalezione w 1884 r., jednak przez swj bardzo dogmatyczny charakter nie
zyskay duego uznania wrd wiernych, ale nie byy rwnie bardzo popularne

37
T. Karyowski, Dzieje, s. 18.
38
B. Nadolski, Liturgika, t. II, Liturgia i Czas, Pozna 1991, s. 224.
39
P. Winiewski, op.cit., s. 322.
40
B. Nadolski, op.cit., s. 224.
41
M. Banaszak, Historia Kocioa Katolickiego, t. 1. Staroytno, wznow. Warszawa 1989, s. 275.
42
B. Nadolski, op.cit., s. 226.
43
P. Winiewski, op.cit., s. 322.
44
P. P. Verbraken, M. Starowieyski, Ojcowie Kocioa. Panorama patrystyczna, Warszawa 1991, s. 108.
19
w staroytnoci45. Badacze stwierdzaj, e Hilary zastpowa grecki tekst aciskim, nie
dostosowujc go do rzeczywistoci i kultury Cesarstwa Zachodniego46. By to gwny
problem pocztkowej poezji chrzecijaskiej, szczeglnie za dotyczy hymnw te
bowiem odbiegay od rzeczywistoci i byy przepenione treciami filozoficznymi oraz
teologicznymi (przykadem mog by tu hymny Mariusza Wiktoryna)47. W tych
pocztkowych prbach poetyckich jest widoczna pogo za poezj pogask, ktra dla
wczesnych twrcw chrzecijaskich wydawaa si by niedocignion48.
Zupenie odmienny los spotka hymny wywodzce si z twrczoci ojca
hymnografii zachodniej, w. Ambroego. Dziea biskupa Mediolanu byy proste w formie,
funkcjonalne, pene godnoci i ewangelicznego zapau. Nie omawiay dogmatw wiary,
jak czsto bywao w hymnach greckich. Hymny w. Ambroego byy zrozumiae dla ogu
i z powodzeniem mogy by przeznaczone do liturgii49. Wywoyway one zachwyt
i wspomagay wiernych w trudnych czasach, o czym zawiadcza w. Augustyn
w Wyznaniach: Niedawny to by jeszcze czas, kiedy Koci mediolaski zacz szuka
pociechy i duchowego umocnienia w takim zespoleniu gosw i serc swoich wiernych.
() Justyna, matka modocianego cesarza Walentyniana, przeladowaa Twego sug
Ambroego (). To wanie w tym okresie wprowadzono zwyczaj, wzorem Kociow
wschodnich, piewania hymnw i psalmw, aby wrd oglnego przygnbienia wierny lud
nie traci ducha. Od tamtego czasu przechowa si ten zwyczaj do dzi, a przykad
Mediolanu naladuje wiele innych Twoich zgromadze ()50. Opis liturgii dokonany
przez Tertuliana potwierdza wano hymnw w obrzdach chrzecijaskich. Podczas
trwania obrzdu biskup lub kapan odmawia bogosawiestwo nad posikiem i modlitwy
dzikczynne za aski otrzymane od Boga, a wierni w tym czasie piewali psalmy
i hymny51. piew hymnw w tradycji rzymskiej mia zwiksza uczestnictwo wiernych
w liturgii52. W V wieku od kadego duchownego wymagano wic pamiciowej znajomoci
hymnw i kantykw oraz formu z sakramentu chrztu witego53.

45
B. Nadolski, op.cit., s. 226.
46
K. Wojciechowska, op.cit., s. 293.
47
Muza chrzecijaska, t. 1, wstp, red. i oprac. M. Starowieyski, Krakw 1992, s. 11.
48
Ibidem, s. 11.
49
B. Nadolski, op.cit., s. 226.
50
w. Augustyn, Wyznania, 7, 9, prze. Z. Kubiak, Warszawa 1982, s. 161.
51
M. Banaszak, op.cit., s. 93.
52
Ibidem, s. 204.
53
Ibidem, s. 248.
20
Jak ju wspomniaam, hymny w. Ambroego cechoway si prostot formy, ale
zarazem gbi teologicznego przesania. Autor stosowa strofy czterowersowe, w ktrych
zachowywa iloczas zgosek, a take w kadej znajdowa si diametr jambiczny,
akatalektyczny54, ktry sta si najbardziej popularnym metrum dla hymnografii
chrzecijaskiej na wiele wiekw i zosta nazwany metrum ambrozjaskim55.
w. Ambroy zapocztkowa zoty wiek hymnografii aciskiej, gdy jego dziea stay si
wzorem, zarwno w formie, jak i treci dla pniejszych hymnografw56. w. Augustyn
wspomina o zapoyczeniu przez biskupa Mediolanu wschodniej tradycji naprzemiennego
piewu hymnw i psalmw, dziki czemu to wanie jemu byo przypisywane autorstwo
wielu utworw. Tradycja piewu naprzemiennego zostaa wprowadzona w Mediolanie
w latach 80. IV wieku57. Autorstwo w. Ambroego niektrych hymnw jest wtpliwe
z powodu ich formy. Problem wynika z tego, e wielu pniejszych autorw wzorowao
si na hymnach tworzonych przez w. Ambroego58. Z pewnoci jest on twrc utworw:
Aeterne rerum Conditor, Splendor Paternae gloriae i Aeterna Christi munera59,
przypisywane bywa mu take autorstwo hymnw: Jesu, corona Virginum, Nunc Sanctae
nobis Spiritus, Rector potens, verax Deus czy Rerum Deus, tenar vigor60 i innych. Wedug
rnych rde, Ambroy jest autorem 18 hymnw (jak pisze Biragh) lub 14 (wedug
Drevesa)61.
W Niedziel Palmow 6 kwietnia 384 r. zniesiono zakaz piewania hymnw
podczas liturgii uchwalony na wspomnianym ju synodzie w Laodycei. w. Ambroy
zyska w ten sposb narzdzie do walki z arianami o miejsce kultu w Mediolanie. Arianom
przewodzia cesarzowa Justyna. Hymny stay si potn i cig modlitw Kocioa
mediolaskiego, gdy biskup zorganizowa nieustann liturgi z hymnami i psalmami
w obronie Kocioa62. Na potrzeby tej wanie walki w. Ambroy skomponowa
wikszo hymnw.
Twrc, ktry podobnie jak w. Ambroy zasyn z komponowania hymnw, by
jemu wspczesny poeta hiszpaski Aureliusz Prudencjusz (ur. 348 r., zm. 405 r.).

54
B. Nadolski, op.cit., s. 227.
55
Muza chrzecijaska, s. 12.
56
P. Winiewski, op.cit., s. 323.
57
H. Pietras, By nie milcze o Bogu. Zarys teologii Ojcw Kocioa, Krakw 1991, s. 188.
58
T. Karyowski, Dzieje, s. 21.
59
Wymienione hymny s zawarte w Liturgii Godzin, por. P. Winiewski, op.cit., s. 323.
60
Ibidem, s. 323.
61
B. Nadolski, op.cit., s. 227.
62
P. Winiewski, op.cit., s. 328.
21
Prudencjusz tworzy hymny o charakterze religijnym, jednak nie byy one
wykorzystywane w liturgii pierwszych chrzecijan. W dziejach hymnodii kocielnej
zapisa si jednak tym, e jako pierwszy zrwna rang acisk poezj chrzecijask
z klasyczn i sprawi, e mona jej byo nada miano wielkiej63. Do dzisiaj jego dziea s
wykorzystywane jako hymny brewiarzowe, ktre zostay utworzone poprzez zebranie strof
z rnych jego utworw64. Prudencjusz jest autorem 12 hymnw codziennych, zebranych
w Cathemerinon, oraz wielu hymnw-poematw ku czci mczennikw rzymskich
i hiszpaskich, ktre spisano w dziele Peristephanon65. Do tworzenia swoich dzie
wykorzystywa rne metra, jest to widoczne w obrbie hymnw-poematw czy nawet
hymnw codziennych. Za swj poetycki kunszt, ktry sprawi, e poezja chrzecijaska
wzbia si na wyyny, by nazywany Pindarem chrzecijastwa66.
Trzecim za twrc, yjcym rwnie w IV wieku, by mnich, a pniej biskup,
Paulin z Noli. Jego wkad w hymnografi chrzecijask polega na dodaniu do niej, jak
twierdzi ks. Marek Starowieyski, elementw osobistych67. Paulin z Noli by jedynym
wrd pierwszych poetw chrzecijaskich, ktry otrzyma gruntowne pogaskie
wyksztacenie poetyckie.
W V wieku y i tworzy inny wielki hymnograf chrzecijaski Ceoliusz Seduliusz
(zm. ok. 450 r.). By on twrc Carmen Paschale oraz dwch hymnw brewiarzowych
Cantemus, socti, Domino, cantemus honorem, zwanego Elegi na cze Chrystusa, oraz
A solis ortus cardine, nazywanego abecedariuszem lub Pieni o yciu Chrystusa68. Dziea
Seduliusza, dzisiaj mao znane, w czasach mu bliszych byy zalecane jako lektura dla
wiernych, m.in. dekretem papiea Gelazego I w 495 roku69. Druga poowa V wieku
upyna pod znakiem dziaalnoci hymnicznej w. Wenancjusza Fortunata (zm. ok. 600 r.)
oraz papiea Grzegorza Wielkiego (zm. 604 r.), ktry zasyn jako autor hymnw
brewiarzowych i reformator caego Brewiarza. Reforma przebiegaa w oparciu o pieni

63
B. Nadolski, op.cit., s. 228.
64
P. Winiewski, op.cit., s. 323.
65
P. Winiewski, op.cit., s. 323.
66
P. P. Verbraken, M. Starowieyski, op.cit., s. 151.
67
Muza chrzecijaska, s. 13.
68
H. Wjtowicz, Katecheza w poezji Seduliusza, w: Orbis antiquus. Studia filologiczne i patrystyczne,
pod red. N. Widoka, Opole 1998, s. 29.
69
M. Mielniczuk, op.cit., s. 200.
22
benedyktyskie, ktre w. Benedykt wprowadzi do chorau zakonnego, wzorujc si na
twrczoci w. Ambroego70.
W wiekach od VI do IX zauwaalny jest drugi okres twrczoci hymnicznej,
charakteryzujcy si coraz czstszym odchodzeniem od klasycznej formy hymnu. Coraz
wiksz rol odgrywa rym. W VIII wieku najwybitniejszym twrc by w. Beda (zm. 735
r.), autor zagubionego Liber hymnorum. Pniej tworzy Pawe Diakon (zm. 790 r.),
uznawany za autora hymnu Ave maris stella. Omwiony okres w twrczoci hymnicznej
jest okrelany jako mao interesujcy z uwagi na nieudolno autorw, z ktrych jednak
wyrniaj si wyej wymienieni71.
Wraz z renesansem karoliskim rozpoczyna si trzeci okres w twrczoci
hymnicznej. Za najwikszego twrc tego okresu uznaje si Rabana Maura (zm. 856 r.).
Hymny z tego okresu nadal cechuje przenikanie si klasycznej metrycznej formy z form
now, rymowan, ktra staje si coraz popularniejsza ze wzgldu na powstanie nowego
gatunku pieni religijnej, jak jest sekwencja72. Wywodzi si ona z gry instrumentalnej po
Alleluja, gdzie jako pierwszy Notker Balbulus doda tekst na wiksze wita kocielne73.
Dziki nowej postaci poezji religijnej nastpia cakowita przebudowa formy hymnicznej
na rymowan74. Z tego okresu w dziejach hymnu najwikszymi jego autorami byli krl
Francji Robert (zm. 1031 r.) oraz Bernard z Clairvaux (zm. 1153 r.).
Mistrzem redniowiecznego hymnu religijnego i sekwencji75 by kanonik paryski
Adam de Saint Victore, na ktrym wzorowa si dwa wieki pniej w. Tomasz
z Akwinu76. Twrczo tego witego i w. Bonawentury jest szczytem redniowiecznej
twrczoci hymnicznej77. Bya ona w tym okresie bardzo popularna, jednak niewiele
utworw weszo do Brewiarza ze wzgldu na istniejce starsze utwory uwicone tradycj.
Za twrcw najwikszej liczby hymnw uznaje si czonkw zakonw benedyktynw,
augustianw i franciszkanw. Ks. Marek Starowieyski uwaa, e po w. Tomaszu
z Akwinu i w. Bonawenturze, ktrzy wynieli twrczo hymniczn na wyyny pod

70
T. Karyowski, Dzieje, s. 21.
71
Ibidem, s. 21.
72
Ibidem, s. 22.
73
J. Duft, Wkad klasztoru Sankt Gallen do piewu kocielnego, w: Kultura opactwa Sankt Gallen, wybr
i oprac. W. Vogler, prze. A. Grzybowski, Krakw 1990, s. 58.
74
Crkveni himni, s. 23.
75
Do dzisiaj w Kociele katolickim s wykonywane jako obowizkowe tylko 4 sekwencje: Victimae paschali
laudes (w Niedziel Wielkanocn), Veni Spiritus Sancti (w wito Zesania Ducha witego), Lauda Sion
(w Boe Ciao), Stabat Mater.
76
T. Karyowski, Dzieje, s. 23.
77
Muza chrzecijaska, t. 1, wstp, red. i oprac. M. Starowieyski, Krakw 1992, s. 8.
23
wzgldem formy i treci, nie byo ju tak udanych utworw, poniewa najwaniejsze dla
chrzecijastwa sprawy zostay ju omwione w poezji hymnicznej. Nie oznacza to, e
twrczo hymniczna ustaa, wrcz przeciwnie, powstawao bardzo duo utworw, jednak
czsto miay one rzemielniczy charakter, nie byo w nich natchnionej poezji, jak
stwierdza ks. M. Starowieyski78. Zmiana w aciskiej poezji hymnicznej zasza wraz
z pojawieniem si renesansu. Zaczto wtedy poprawia stare teksty, aby nada im
klasyczn form. Coraz czciej nie bya wana prostota formy, a gonitwa za bogactwem
i wyszukanym artyzmem79. Papie Klemens VIII w 1529 r. zleci kardynaowi de
Quinones reform Brewiarza, a w 1535 r. zatwierdzi now, poprawion jego wersj,
w tym take i hymnw. Reformy nie zyskay jednak posuchu wrd duchowiestwa, gdy
uwaano, e nowy Brewiarz nie nawizuje do tradycji Kocioa80.
Kolejni papiee przeprowadzali swoje drobne reformy Brewiarza. Gruntowne
zmiany wprowadzi jednak dopiero papie Urban VIII (zm. 1644 r.). Badacze tego okresu
w dziejach hymnw zgodnie stwierdzaj, e sam papie jako wielki estetyk i poeta dokona
przerbek tych dzie, eby miay bardziej klasyczn form81. Wszystkie poprawione
utwory znalazy si w wydanym w Rzymie dziele Hymni emendati. W ogle nie tknito
hymnw w. Tomasza z Akwinu, natomiast utwory autorw I okresu twrczoci (jak
w. Ambroego czy Prudencjusza) zmieniono nieznacznie. Najwicej poprawek znalazo
si w hymnach okresu przejciowego, co spowodowao cakowit likwidacj niektrych
oryginalnych rozwiza treciowych bezpowrotnie82. Reforma Urbana VIII w pniejszym
okresie spotkaa si z ogromn krytyk.
aciska poezja hymniczna wraz z pojawieniem si literatury w jzykach
narodowych zacza traci swoj pozycj i bya zarezerwowana tylko dla wskiego grona
odbiorcw. Zacza by odczuwalna jej sztuczno83. Coraz wikszego znaczenia dla
wikszoci wiernych nabray przekady dawnych hymnw z aciny na jzyki narodowe.
Powodem bya take coraz mniejsza biega znajomo klasycznej aciny przez odbiorcw.
Rozpowszechnienie si aciskich oryginaw, przy wspomnianym ju coraz wikszym
braku znajomoci aciny, powodowao, e powstawao coraz wicej przekadw i to one

78
Ibidem, s. 8-9.
79
T. Karyowski, Dzieje, s. 23.
80
W. Schenk, Zarys historyczny rozwoju Liturgii Godzin, Ateneum Kapaskie, nr 76, t. 100, 1983, s. 354.
81
T. Karyowski, Dzieje, s. 24.
82
Ibidem, s. 25.
83
Muza chrzecijastwa, s. 9.
24
czsto staway si waniejsze od swoich pierwowzorw, gdy byy blisze wiernym84. Po
Soborze Trydenckim (1545-1563) pojawianie si przekadw dzie religijnych, w tym
take hymnw, byo wyrazem walki Kocioa katolickiego z protestantami o dusze
wiernych85. Dziki przekadom Koci mg dotrze do wikszej grupy odbiorw
z waciwymi tekstami, a najszybciej przyswajalne byy popularne pieni (hymny)
i modlitwy aciskie. Liczne przekady powstay mimo negatywnych wynikw dyskusji na
Soborze Trydenckim dotyczcej wprowadzenia do liturgii jzykw narodowych86.
Do II poowy XX wieku nie byo ju znaczcych reform hymnodii kocielnej, nie
liczc zapocztkowanego we Francji w XIX wieku powrotu do tradycji hymnicznej. Prd
ten pokona szerzcy si od XVIII wieku nurt bardzo bogatej aciny w tekstach
hymnicznych. Papie Pius XII w 1945 r. dokona ponownej zmiany w aciskich tekstach
psalmw i hymnw brewiarzowych, a Sobr Watykaski II nakaza umieci w Liturgii
Godzin przekady wszystkich tekstw na jzyki narodowe, by udostpni je take wiernym
wieckim87. W wyniku ustale Soboru Watykaskiego II dokonano ponownej ogromnej
reformy hymnw, na miar tej przeprowadzonej w XVI wieku. Reforma polegaa na
ponownym przerobieniu klasycznych hymnw tym razem jednak reformatorzy mieli za
zadanie przywrci klasyczn form wczeniej poprawionym utworom. Jak twierdzi
jednak ks. Marek Starowieyski, reforma miaa charakter odbarbaryzowania hymnw
i znw zatracia si ich pierwotna forma88.
acisk twrczo hymniczn w Kociele zachodnim mona podzieli na sze
okresw: okres starochrzecijaski do 500 r., okres merowiski do 750 r., okres karoliski
do 900 r., wczesne redniowiecze do 1100 r., redniowiecze do 1300 r. oraz pne
redniowiecze do 1500 r.89 W pniejszych wiekach aciska twrczo hymniczna
przygasa, by jednak od doby renesansu odrodzi si w przekadach, ktre ostatecznie
zostay uznane w dokumentach Soboru Watykaskiego II. Nie oznacza to jednak, e po
okresie renesansu nie powstaway nowe utwory hymniczne w jzyku aciskim. Do dzisiaj
tworzone s nowe hymny, a jako najbardziej znaczcych autorw mona wymieni

84
M. Wichowa, Stanisaw Grochowski jako tumacz hymnw kocielnych na podstawie tomiku Rytmy
aciskie, dziwnie sztuczne, Collectana Theologica, IV 2003, s. 241.
85
Ibidem, s. 241.
86
I. Pawlak, Tridentium i Vaticanum II dwa etapy rozwoju monodii liturgicznej w Polsce, Liturgia Sacra,
12, 2006, nr 2, s. 308.
87
W. Schenk, op.cit., s. 356, za: Breviarum fidei. Wybr doktrynalnych wypowiedzi Kocioa, pod red.
I. Bokwy, Pozna 2007, s. 457.
88
Muza chrzecijaska, op.cit., s. 21.
89
Podzia zosta zacytowany za Drevesem z Crkveni himni, prev. M. Paveli, s. 19.
25
yjcego w XIX wieku papiea Leopolda XIII czy papiea Jana Pawa II. Ich utwory nie s
jednak wpisane do obecnie obowizujcej Liturgii Godzin.

1.2. Dzieje powstania wybranych hymnw kocielnych

Hymny chrzecijaskie mona podzieli na liturgiczne i nieliturgiczne. Nie zawsze


zatem ich historia, w rnych epokach istnienia utworw hymnicznych, bya zwizana
z liturgi. Na pocztku chrzecijastwa, kiedy powstaway pierwsze hymny, wikszo
z nich wykorzystywano w liturgii, co byo gwn motywacj ich tworzenia. Dopiero
w pniejszym okresie pojawiy si hymny opiewajce Boga, Chrystusa, Ducha witego,
Maryj i witych, nie byy one przeznaczone do uytku liturgicznego. W Kociele
w Cesarstwie Zachodnim pocztkowo sama praktyka wykonawcza wiernych
i poszczeglnych duchownych decydowaa o tym, ktre z utworw byy uznawane za
liturgiczne. W V wieku tak stao si z hymnami w. Hilarego z Poitiers oraz Seduliusza.
Stworzyli oni wiele utworw, ale aden z nich w caoci nie wszed do liturgii pierwszych
chrzecijan.
W niniejszym opracowaniu zostanie przeanalizowanych kilkadziesit przekadw
na jzyk chorwacki piciu najczciej tumaczonych hymnw. Poniej zostanie
przybliona zatem historia powstania hymnw: Gloria in excelsis Deo, Te Deum
laudamus, Ave Maris Stella, Veni Creator Spiritus i Pange lingua gloriosi, poniewa
wanie teksty tych utworw obecne s w wikszoci chorwackich piewnikw.
Gloria in excelsis Deo to jeden z najstarszych hymnw chrzecijaskich. Mona
przypuszcza, e pojawi si w liturgii pierwszych chrzecijan ju w II wieku za
przyzwoleniem papiea Telesfora (czas jego pontyfikatu przypada na lata 128-139)90. Tak
informacj o hymnie Gloria in excelsis Deo mona znale dopiero w tekstach papiea
Innocentego III (ur. 1161 r., zm. 1216 r.)91. Pierwszy do prosty tekst utworu mona
odnale jednak ju w IV wieku w De Virginitate Pseudo-Atanazjusza, a kolejn wersj
w V wieku w Kodeksie Aleksandryjskim92. Autor hymnu najprawdopodobniej zainspirowa
si cytatem z Biblii, a dokadniej z Ewangelii wg w. ukasza: Chwaa Bogu na

90
The Catholic Encyclopedia. New York: http://www.newadvent.org/cathen/06583a.htm [dostp:
18.07.2012].
91
Ibidem.
92
Ibidem.
26
wysokociach, a na ziemi pokj ludziom Jego upodobania93. Fragment ten, okrelany
mianem piewu aniow, obwieszczajcy pasterzom narodzenie Chrystusa, sprawia, e w
utwr bywa rwnie nazywany hymnem anielskim. Gloria in excelsis Deo jest hymnem
eucharystycznym, w ktrym zostaa zachowana klasyczna grecka forma gatunku. Kiedy
trafi do Kocioa zachodniego, na terenie Bizancjum by ju dobrze znany. Niektrzy
badacze uwaaj, e jego aciska wersja pojawia si za spraw przekadu w. Hilarego
z Poitiers, jednake data pobytu w. Hilarego na Wschodzie i data pierwszej wzmianki
o pojawieniu si wersji aciskiej hymnu nie s ze sob zbiene94. aciska wersja hymnu
jest krtsza od greckiej. Gloria in excelsis Deo pocztkowo w Kociele Rzymskim nie by
hymnem eucharystycznym, gdy dopiero papie Symmachus (czas pontyfikatu: lata 498-
514) nakaza wczenie tego piewu do niedzielnej liturgii, a w pniejszym czasie
wykonywano go take w wita. We wczesnym okresie hymn by piewny tylko przez
biskupw. Praktyka niewykonywania hymnu w adwencie i Wielkim Pocie pojawia si
dopiero w XII wieku95, kiedy to utwr ten by ju od dawna piewany przez wszystkich
wiernych. Do oryginalnego tekstu wielokrotnie dodawano poszczeglne wersje z okazji
rnych wit. Wersje tworzone lokalnie byy przez Koci zakazane, mimo to nadal
wystpoway, a do roku 1570, kiedy to papie Pius V wyda bull Quo Primus, w ktrej
zakaza dokonywania wszelkich samowolnych zmian w tekstach liturgicznych96. Hymn
Gloria jest ponadto wykonywany podczas liturgii protestanckich, gdzie wedug tradycji
bywa nazywany Wiksz Doksologi.
Kolejnym wanym hymnem liturgicznym jest przypisywany w. Ambroemu
utwr Te Deum laudamus, bdcy tekstem pochwalnym ku czci Boga i Chrystusa. Hymn
ten, podobnie jak Gloria in excelsis Deo, od XII wieku nie jest wykonywany w czasach
pokuty, a jedynie w wita i uroczystoci kocielne. Hymn wedug legendy, ktr mona
odnale w Kronice Dacjusza, nastpcy w. Ambroego w Mediolanie, powsta w Wielk
Sobot 1387 r. podczas udzielania chrztu neokatechumenowi Augustynowi. Po dokonaniu
sakramentu w. Ambroy mia zaintonowa pierwszy wers pieni, a w. Augustyn mia
odpowiedzie kolejnym wersem. W ten sposb mieli oni naprzemiennie odpiewa
kilkanacie wersw, z ktrych powsta najpierw kantyk, a potem jeden z najwikszych

93
Ewangelia wg w. ukasza, k, 2, 14.
94
The Catholic Encyclopedia.
95
Ibidem.
96
Ibidem.
27
hymnw chrzecijaskich97. Za autora hymnu uznaje si jednak jedynie w. Ambroego
i dlatego te utwr bywa nazywany hymnem ambrozjaskim.
Zarwno w ywocie w. Ambroego, jak i ywocie w. Augustyna, co wicej
nawet w twrczoci obu witych, nie pojawia si ani jedna wzmianka o tym hymnie. Po
przeanalizowaniu tekstu hymnu oraz poszukiwaniach jego najwczeniejszej wersji badacze
s skonni stwierdzi, e fragmenty tego utworu rzeczywicie mogy powsta
w staroytnoci, poniewa elementy Te Deum pojawiy si ju w twrczoci Prudencjusza,
czyli w V wieku98. Bardziej kompletny tekst odnaleziono jednak (po zbadaniu rkopisw)
dopiero w zbiorach z XI wieku. Rkopisy cz powstanie hymnu z twrczoci Nicetasa,
biskupa Remezjany (przeom IV i V wieku). Jan Ujda stwierdza, e hymn skada si
z kilku czci, ktre zostay stworzone w rnych okresach i dopiero analiza historyczna
tekstu moe doprowadzi do okrelenia momentu powstania poszczeglnych czci
utworu, jednak wedug badacza ustalenie autora jest praktycznie niemoliwe99. Te Deum
laudamus bywa wykonywany w czasie najwaniejszych wit kocielnych, jest take
czci niedzielnych godzin czyta w Liturgii Godzin (poza niedzielami adwentu
i Wielkiego Postu). Hymn ten jest rwnie wykonywany przez anglikanw i w niektrych
kocioach protestanckich.
Nastpnym, bardzo popularnym ju od wczesnego redniowiecza, hymnem jest
utwr Ave Maris Stella, ktry pierwszy raz zosta wspomniany w jednym z Kodeksw
Santgalleskich w IX wieku100. Jest to hymn brewiarzowy wyznaczony w Liturgii Godzin
na uroczysto Niepokalanego Poczcia Najwitszej Maryi Panny. Tene utwr jest
jednym z pierwszych hymnw pochwalnych na cze Matki Boej. Bywa on wykonywany
do czterech melodii, trzy z nich s wykorzystywane w uroczystociach kocielnych,
czwarta natomiast w Liturgii Godzin. Przez cae redniowiecze i renesans czsto jego
fragmenty mona byo odnale w innych utworach o charakterze religijnym101.
W pniejszym czasie by za bardzo czsto tumaczony na jzyki narodowe, szczeglnie
w krajach rdziemnomorskich, gdzie kult Matki Boej jako Gwiazdy Morza jest bardzo
rozpowszechniony do dnia dzisiejszego.

97
J. Ujda, Hymn Te Deum laudamus, Collectanea Theologica, nr 1/XII 1931, s. 1.
98
Ibidem, s. 1.
99
J. Ujda, op.cit., s. 4.
100
http://www.preceslatinae.org/thesaurus/BVM/AveMarisStella.html [dostp: 15.04.2012].
101
J. Mihojevi, Bogorodica u hrvatskom pjesnitvu. Od 13. Stoljea do kraja 19. stoljea, Zagreb 1994,
s. 12.
28
Za autorw Ave Maris Stella uwaa si Wenancjusza Fortunata (ur. 530 r. zm.
600 r.) lub Pawa Diakona (ur. ok. 720 r. zm. przed rokiem 800). Do niedawna sdzono,
e autorami hymnu mog by w. Bernard z Clairvaux (ur. 1091 r. zm. 1153 r.) lub krl
Francji Robert II Pobony (ur. 972 r. zm. 1031 r.), jednak wzmianka o hymnie
pochodzca z Kodeksu Santgalleskiego potwierdzia, e utwr musia powsta wczeniej
ni okres dziaalnoci wspomnianych witych.
Veni Creator Spiritus jest dzisiaj najbardziej znanym hymnem do Ducha witego.
Tak jak utwr Ave Maris Stella powsta najprawdopodobniej we wczesnym redniowieczu,
a swoj form nawizuje do klasycznego metrum ambrozjaskiego102. Za jego autora
uwaa si czsto b. Hrabana Maura (ur. ok. 750 r. zm. 856 r.). Jednoznaczne wskazanie
twrcy jest jednak zadaniem nader trudnym. Pogld, i jest nim Hraban Maur, panowa ju
w redniowieczu, chocia jeszcze niektrzy XIX-wieczni badacze uwaali, e autorem
Veni Creator Spiritus mg by Karol Wielki103. Hipoteza ta jednak upada, ale powizania
hymnu z Karolem Wielkim nie byy mimo wszystko bezzasadne Hraban Maur by
bowiem bliskim wsppracownikiem doradcy cesarza Alkuina104. Niemniej jednak
hipoteza, e twrc tego hymnu by wanie wspomniany mnich benedyktyski (wskazuje
si go take jako autora dwch innych utworw hymnicznych), nie zostaa potwierdzona,
chocia w Liber Hymnorius opracowanym przez benedyktynw z Solesmes zgodnie
z Liturgi Godzin autorstwo bywa przypisywane wanie Hrabanowi Maurowi105.
W Liturgii Godzin hymn Veni Creator Spiritus jest wyznaczony na uroczysto
Zesania Ducha witego, wczeniej by wykorzystywany w czasie nieszporw w wigili
wspomnianej uroczystoci. Hymn ten bywa take wykonywany w czasie udzielania
sakramentu kapastwa, maestwa i bierzmowania. Jest to jeden z nielicznych hymnw
wywodzcych si z tradycji Kocioa katolickiego, ktry jest obecny rwnie w Kociele
anglikaskim.
Utwr Pange lingua gloriosi jest hymnem eucharystycznym przypisywanym
rnym autorom, poczwszy od yjcego w VI wieku Wenancjusza Fortunata, po w.
Tomasza z Akwinu (ur. 1225 r. zm. 1274 r.)106. Wenancjusz Fortunat jest autorem Pange

102
R. Le Gall, Dwa hymny do Ducha witego Veni, Creator Spiritus i Veni, Sancte Spiritus,
w: Kolekcja Comunio nr 12, Duch Odnowiciel, Pozna 1998, s. 386.
103
Ibidem, s. 385.
104
Ibidem, s. 385.
105
Ibidem, s. 385.
106
H. Henry, The Catholic Encyklopedia, New York 1911, http://www.newadvent.org/cathen/11441c.htm
[dostp: 19.07.2012].
29
lingua gloriosi proelium certaminis, pierwowzoru dla hymnu w. Tomasza oraz hymnu
Vexilla regis prodeunt107. Wczesnoredniowieczna nowa wersja hymnu Pange, lingua,
gloriosi, corporis mysterium, uoona przez w. Tomasza z Akwinu, bya i jest nadal
wykonywana w kocioach w Wielki Czwartek podczas procesji przeniesienia
Najwitszego Sakramentu do ciemnicy oraz w uroczysto Ciaa i Krwi Paskiej Boe
Ciao. W Liturgii Godzin hymn jest wyznaczony na wito Podwyszenia Krzya, na
niedziele Wielkiego Postu oraz na Wielk rod. Utwr ten ma kilka wersji bdcych
wynikiem nakazanych przez wadze kocielne przerbek tekstu, tak by by on zgodny
z klasyczn form. Najstarsza, oryginalna wersja hymnu Wenancjusza Fortunata nie
znajduje si w Liturgii Godzin108. Istniej przypuszczenia, e w. Tomasz z Akwinu,
piszc Pange lingua gloriosi, korzysta take z tekstw Adama z St. Victore (ur. 1112 r.
zm. 1146 r.) najwikszego twrcy redniowiecznych sekwencji a dokadniej z tekstu
jego sekwencji do Ducha witego109.
Dwie ostatnie strofy hymnu zaczynajce si od sw Tantum ergo sacramentum s
uznawane waciwie za odrbny utwr wykonywany podczas Adoracji Najwitszego
Sakramentu. Hymn zosta wyodrbniony (w tym take w Chorwacji) z Pange lingua
gloriosi w wersji w. Tomasza z Akwinu110.
Opisane powyej hymny stanowi redniowieczne dziedzictwo literatury i kultury
europejskiej. Nale do grupy najbardziej znanych utworw hymnicznych, a jak wynika
z przytoczonych faktw w wikszoci s wykonywane take w kocioach protestanckich.
Ich ogromna popularno w Kociele zaowocowaa powstaniem licznych przekadw na
jzyki narodowe w rnych krajach Europy.

1.3. Teoria i praktyka przekadu aciskich hymnw kocielnych

Pierwsze przekady aciskich hymnw kocielnych w krajach sowiaskich


pojawiy si w X w. z uwagi na obecno liturgii w jzyku staro-cerkiewno-sowiaskim.
Zasug witych braci Cyryla i Metodego by przekad hymnu greckiego ku czci w.
107
A. J. Chupungco, The Handbook for Liturgical Studies: liturgical time and space, Collegeville 2000,
s. 250.
108
Ibidem.
109
Ibidem.
110
H. Henry, Tantum ergo Sacramentum w: The Catholic Encyklopedia, New York,
http://www.newadvent.org/cathen/14445b.htm [dostp: 19.07.2012].
30
Dymitra na pierwszy pisany jzyk sowiaski. W Chorwacji pierwsze przekady
sporzdzone przez uczniw witych braci pojawiy si bardzo wczenie i stanowiy wzr
dla tworzonych w pniejszym okresie tekstw gagolickich. Gagolityzm ju od XI wieku
czy acisk i bizantyjsk tradycj liturgiczn, za spraw ktrej zaczy powstawa na
tym terenie pierwsze przekady aciskich hymnw. Przekady znajdujce si
w gagolickich brewiarzach i mszaach byy fenomenem w Kociele caej wczesnej
Europy. Byy dokonywane liczne przekady aciskich tekstw liturgicznych, w tym
rwnie hymnw, chocia Rzym zezwoli na odprawianie liturgii w jzyku sowiaskim
tylko na terenie nielicznych diecezji chorwackich.
Pojawienie si wielu przekadw tekstw liturgicznych w Kociele wschodnim
wynikao z innego ni na Zachodzie postrzegania jzyka przez wadze kocielne. Liturgia
oraz pozostae teksty religijne miay by bowiem w ich mniemaniu dostpne dla
wszystkich wiernych, a co za tym idzie powinny by one dla nich zrozumiae. Na
Zachodzie sytuacja bya odmienna. Rzym kurczowo trzyma si aciny jako jzyka liturgii
i wszystkiego, co zwizane z religi, a potem rwnie polityk.
Na pograniczu tych dwch wiatw i postrzegania jzyka w liturgii oraz
przekadw witych ksig czy innych poetyckich oraz prozatorskich tekstw
o charakterze religijnym leaa Chorwacja, czca w gagolitymie obie wspomniane
tradycje.
Gwnym celem tumaczy byo szerzenie Sowa Boego, czemu
podporzdkowywali ca swoj dziaalno przekadow. redniowieczne przekady
cechuje anonimowo tumaczy, tak jak autorw tekstw oryginalnych. Powaga aciny,
autorytet autorw teksw oryginalnych oraz ich przeznaczenie wymagao od tumaczy
szacunku, co nie zawsze wizao si z szacunkiem wobec tumaczonego tekstu
pominicia partii tekstu czy wtrcanie wasnych cytatw zdarzay si nagminnie111.
Wszystkie utwory byy pisane na chwa Bo. Najistotniejszym by fakt, aby tekst dotar
do wiernych. Najwczeniejsze chrzecijaskie przekady tekstw poetyckich dotyczyy
gwnie modlitw i hymnw. Jednym z pierwszych tumacze hymnicznych na jzyk
aciski by tekst hymnu Gloria in excelsis Deo, ktry zosta przeoony jeszcze
w staroytnoci prawdopodobnie w IV wieku. W redniowieczu przekady najczciej

111
J. Miszalska, Rado tumaczenia barokowi tumacze o swej pracy twrczej, w: Midzy oryginaem
a przekadem VII. Rado tumaczenia. Przekad jako wzbogacenie kultury rodzimej, pod red.
M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej, Krakw 2002, s. 285.
31
utworw poetyckich, takich jak psalmy czy hymny, byy dokonywane na zamwienie,
tumacze przekadali je gwnie dla przedstawicieli szlachty, a zwaszcza kobiet, ktre
z braku moliwoci ksztacenia si w wikszoci nie znay aciny112. Praktyka zamawiania
przekadw tekstw religijnych przetrwaa jednak duej ni epoka redniowiecza, gdy
w Chorwacji jeden z pierwszych caociowych przekadw Biblii zosta wykonany na
zamwienie Bernardina Frankopana w latach 1547-1554113, waciwie wic ju w epoce
renesansu.
Pierwsze przekady miay niejednokrotnie charakter parafrazy tekstw
oryginalnych. Powodowao to, e tekst tumaczenia dalece odbiega od oryginau, mimo e
tumacze dokonywali przekadw w swoim mniemaniu najlepiej, jak potrafili. Wymagao
tego od nich wpojone przez Koci powicenie swojej pracy dla Boga. W redniowieczu
istniaa ju teoria dotyczca poprawnoci przekadw, jednak nie bya ona obowizujcym
standardem. Wane byo, aby przekazywane w utworze treci teologiczne byy ze sob
zgodne, chocia nie zawsze tumacze potrafili w zrozumiay sposb odda je
w przekadzie. Zdarzao si, e dopisywali oni swoje myli do tekstw oryginalnych, co
nie byo jednake czsto praktykowane w tekstach poetyckich114. Wielokrotnie, zwaszcza
w okresie baroku, tumacze opuszczali czci tekstw, jeli wydaway one im si gorszce
dla odbiorcy lub zawieray elementy niezgodne z ich wiatopogldem gwnie dotyczyo
to tekstw autorw staroytnych115.
Pierwsze w historii przekady tekstw dokonywane byy z greki na acin i to
wanie od tych dwch jzykw rozpocza si dziaalno translatorska w Europie.
Autorzy tworzyli przekady ze wzgldu na bardziej znaczce treci teologiczne greckich
tekstw, ktre bez przekadu pozostaway nieznane na Zachodzie, a niewiedza bya
uwaana za grzech116. W krajach zachodnich proces przekadowy w pierwszej kolejnoci
dotyczy przekadw z jzykw wschodnich na acin. Problemem pocztkowych
tumacze z aciny na jzyki narodowe bya niedostateczna znajomo aciny oraz brak w
112
J. laski, Spotkania literatury polskiej z europejsk w przekadach doby redniowiecza i Renesansu,
w: Przekad literacki. Teoria Historia Wspczesno, pod red. A. Nowickiej-Jeowej, D. Knysz-
-Tomaszewskiej, Warszawa 1997, s. 92.
113
T. Vojnovi, Prevoenje cjelovite Biblije u Hrvata od irila i Metoda do prve tiskane Biblije 1831.
godine, Anali Zavoda za znanstveni i umjetniki rad u Osijeku, sv. 22, 2006, s. 144.
114
J. laski, op.cit., s. 90.
115
J. Zitarska, Etyka estetyka filologia. U rde dawnej myli translatorskiej, w: Przekad literacki.
Teoria Historia Wspczesno, pod red. A. Nowickiej-Jeowej, D. Knysz-Tomaszewskiej, Warszawa
1997, s. 37.
116
R. Seferkovi, Duhovne promjene u Rimskoj crkvi u prizmi rada srednjovjekovnih prevoditelja, Croatica
Christiana Periodica, vol. no. 53, 2004, s. 24.
32
poszczeglnych jzykach wielu abstrakcyjnych leksemw, ktre byy niezbdne do
poprawnego przeoenia tekstu. W pierwszych przeoonych utworach mona zatem
zauway, e tumacze nie zawsze posugiwali si acin dostatecznie dobrze117. Czsto
jedynie interpretowali tekst oryginau, nadajc mu indywidualn, autorsk form. Taka
praktyka miaa miejsce jeszcze czasami nawet w XVI wieku, niemniej jednak zmiany,
jakie w mentalnoci ludzkiej, zwaszcza w kwestii postrzegania problemw literatury i jej
teorii, wywoa renesans, znajdyway swoje odzwierciedlenie rwnie w jakoci
pniejszych przekadw. Humanici oficjalnie krytykowali redniowieczne przekady za
ich ze wykonanie, mimo to badania pokazuj, e czsto korzystali oni z tych dzie, co
wicej, stanowiy one dla nich podstaw tworzenia nowych przekadw tych samych
tekstw118.
Ramy przekadu redniowiecznego okrelay praktyka translatorska oraz
umiejtnoci tumaczy. Wyznaczniki przekadu dla tej epoki zostay stworzone jeszcze
w staroytnoci przez w. Hieronima tumacza Biblii z greki na acin. Napisa on pod
koniec IV w. jeden z najwikszych staroytnych traktatw o przekadzie De optimo genere
interpretandi, w ktrym stwierdzi, e naley tumaczy sens sw, a nie poszukiwa
dosownoci przekadu119, co nie zawsze byo jednak przestrzegane przez tumaczy.
w. Hieronim odpiera tym samym zarzuty wsplnoty chrzecijaskiej, e nie przekada
sw, zachowujc ich liczb, a przekada tre i sens120. Take w. Augustyn uwaa, e
przekad musi by przede wszystkim zrozumiay, a nie jedynie niewolniczo trzyma si
konstrukcji gramatycznych czy odwzorowywania kalek leksykalnych121. Bdy, na jakie
wskazuje w. Augustyn, byy jednak popeniane jeszcze w redniowieczu, gdy czsto
najstarsze przekady z aciny byy niezrozumiae wanie z powodu zej skadni czy uycia
zbyt wielu leksemw, bdcych kalkami aciskich sw lub neologizmami tworzonymi
przez tumaczy, ktrzy nie znajdywali odpowiedniego ekwiwalentu w swoim jzyku.
Wzorem dla witych Augustyna i Hieronima byli twrcy pogascy, m.in. Horacy czy
Cyceron. Tak jak w przypadku pocztkowej twrczoci hymnicznej, rwnie dokonania

117
V. Vukoja, Oitovanje prevoditeljskih naela u nekim starocrkvenoslavenskim i hrvatskim
crkvenoslavenskim prijevodnim obrascima, Slovo, sv. 60, 2010, s. 842.
118
Domaski, Kilka uwag o teorii i praktyce przekadania w aciskim obszarze jzykowym, Przeglad
tomistyczny, nr 1, 1984, s. 152.
119
Por.: J. Domaski, op.cit., s. 143 i R. Seferkovi, op.cit., s. 19.
120
J. Domaski, op.cit., s. 144.
121
R. Seferkovi, op.cit., s. 22.
33
przekadowe pierwszych chrzecijan byy cile uzalenione od pogaskich wzorcw
aciskich.
W redniowieczu gwnym nurtem translatorskim by przekad dosowny (wierny),
gdy uznawano go za jedyny poprawny i podany przez czytelnikw. Przypadek ten
potwierdza jednak niedostosowanie si do wyznaczonych przez w. Hieronima regu
przekadowych. Posugiwanie si przez translatora tumaczeniem dosownym oznaczao,
e bardzo dobrze opanowa on sztuk przekadu, a oba jzyki zna w stopniu
zaawansowanym122. Najbardziej znanym twrc wiernego przekadu m.in. dzie
Arystotelesa by Wilhelm z Moerbecke (ur. 1215 r. zm. 1286 r.)123. Przekad dosowny
jako idea tumaczenia tekstw religijnych by jeszcze w XX wieku uznawany za
poprawny, mimo e badacze twierdz, i doskonale nadawa si, by peni funkcje
dydaktyczne w nauczaniu jzykw klasycznych, a nie jako tekst przeznaczony dla
zwykych czytelnikw124. Przekad dosowny pozostaje w kulturze tekstu oryginau czsto
zbyt odlegej dla czytelnika, co powoduje, e jest mniej zrozumiay dla odbiorcy ni tekst
w przekadzie swobodnym, ktry jest przynajmniej czciowo dostosowany do realiw
znanych odbiorcy.
Innym za problemem w redniowiecznych przekadach by fakt, e tekst
tumaczenia stanowi jedynie swego rodzaju interpretacj tekstu oryginalnego, a co za tym
idzie powstaway nowe, zupenie odrbne teksty125. Przekady czsto bowiem dalece
odbiegay od pierwowzoru, a zdarzao si nawet, e po przeprowadzonych w pniejszym
okresie analizach okazywao si, i brakuje caych partii tekstu bd dodane zostay
zupenie nowe fragmenty, ktre nie pojawiy si w oryginale. Czytelnicy potrafili jednake
odrni, czy maj do czynienia z przerbk, czy rzeczywistym tumaczeniem, gdy
tumacze niejednokrotnie do nieumiejtnie dostosowujc teksty do panujcych realiw,
odciskali na nich tak silne pitno narodowe, e przekady staway si jedynie parafraz
tekstu oryginalnego126.
Jak ju zostao wspomniane, dopiero w dobie renesansu, kiedy przekady pojawiay
si coraz czciej, zaczto domaga si od tumaczy dostosowywania si do okrelonych

122
Ibidem, s. 25.
123
Ibidem, s. 25.
124
B. Luji, Lingvistike teorie prevoenja i novi hrvatski prijevod Biblije, Bogoslovska smotra, 77 (2007),
br. 1, s. 68.
125
M. Wichowa, Stanisaw Grochowski jako tumacz hymnw kocielnych (na podstawie tomiku Rytmy
aciskie, dziwnie sztuczne, Collectanea Philologica IV, 2003, s. 237.
126
Ibidem, s. 237.
34
regu translatorskich. Wtedy te zaczto interesowa si procesem przekadowym jako
osobnym zjawiskiem. Due zasugi na tym polu odnosili zakonnicy, tumaczcy gwne
teksty religijne, ale rwnie traktaty o charakterze wieckim. Najczciej przekadane byy
teksty aciskie, rzadziej greckie, zdarzay si take tumaczenia aciskich tekstw
redniowiecznych. Dotyczyo to nie tylko modych literatur, takich jak polska czy
chorwacka, ale take tych o ugruntowanej pozycji/i dugiej tradycji, jak woska czy
francuska127. W XVI wieku zaczy si jednake istotne zmiany, ktre wywary wpyw na
dziaalno translatorsk. Wadze kocielne podczas obrad Soboru Trydenckiego nie
zezwoliy bowiem na wprowadzenie do liturgii jzykw narodowych. Niemniej jednak
faktem jest, e nie zatrzymao to ogromnej, rozprzestrzenionej w caej katolickiej Europie,
fali tworzenia kolejnych przekadw.
Dziaalno przekadowa w baroku i pocztkach owiecenia nie bya uznawana za
prestiow, gdy uwaano, e wyksztaceni ludzie powinni zna jzyki klasyczne,
zwaszcza acin, dlatego te teksty, ktre powstaway, nie byy staranne, bo przeznaczone
dla mniej wymagajcych grup spoecznych. Przekad przesta by cile zwizany
z Kocioem, coraz czciej tumaczono teksty niereligijne o charakterze rozrywkowym,
pojawiao si wicej przekadw z jzykw nowoytnych, podczas gdy aciskie zostay
odsunite na drugi plan128. Twierdzono, e tumacze byli niespenieni literacko i dlatego
zajmowali si przekadem, gdy nie byli zdolni, eby samodzielnie co stworzy129.
Presti, jakim cieszya si praca tumacza w redniowieczu, upad, by jednak w peni
powrci w dobie klasycyzmu, kiedy to coraz czciej zwracano uwag na dydaktyczn
funkcj przekadu i rol, jak odgrywa on w nauczaniu jzykw klasycznych130. Nie
oznaczao to jednak zmniejszenia liczby przekadw tekstw religijnych, wrcz
przeciwnie, tumacze utworw religijnych byo coraz wicej. W Chorwacji zaczy w tym
czasie powstawa liczne i wartociowe przekady, m.in. hymnw kocielnych, ktre byy
gromadzone w tworzonych rkopimiennych i drukowanych piewnikach.
Francuzi ju w XVII wieku, jako jedni z pierwszych, zwrcili uwag na istot
jakoci przekadu i to wanie na terenie Francji powsta pierwszy podrcznik
przeznaczony do nauki przekadu autorstwa Gasparda de Tendea. Zawiera on wskazwki

127
J. Miszalska, op.cit., s. 285.
128
J. Miszalska, op.cit., s. 286.
129
M. Pawowska, Lekcje tumaczenia z 1660 roku w wietle dziea Gasparda de Tende, w: Translatio
i literatura, pod red. A. Kukuki-Wojtasik, Warszawa 2011, s. 259.
130
M. Pawowska, op.cit., s. 260.
35
odnonie do tumaczenia rnych tekstw literackich od dramatu po teksty prozatorskie
Ojcw Kocioa. Wrd najwaniejszych zasad translatorskich autor wskaza bieg
znajomo jzyka obcego, z ktrego si tumaczy, oraz wyporodkowanie przekadu
midzy wiernym a swobodnym131. Wymieni kilka zasad, ktrymi powinien si kierowa
dobry tumacz, np. adekwatno stylu do tumaczonego tekstu czy przede wszystkim
jasno formuowania myli132.
Zasady wskazane przez de Tendea wyprzedzay swoj epok, gdy dopiero XX-
wieczne teorie dotyczce przekadu skupiy si na wymienionych przez Francuza
metodach i technikach tumaczenia. W XVIII-wiecznych podrcznikach przekadowych,
ktrych w caej Europie powstawao coraz wicej, zaczto zwraca uwag na rnice
skadniowe pomidzy jzykami133. W przeciwiestwie do epoki redniowiecza za idealny
przekad uznawano w tym czasie przekad niedosowny. Tumacze czsto wykorzystywali
t norm, by przeksztaca orygina wedug potrzeb jzyka, na ktry przekadali134. To
wanie w XVIII wieku najbardziej popularn zasad translatorsk byo tworzenie
przekadu niewiernego, ale piknego, ktry jednak przez wielu krytykw by uznawany
za mao precyzyjny i nieadekwatny do oryginau135. W XIX wieku diametralnie zmienio
si stanowisko tumaczy wobec przekadw za idealny uznawany by przekad wierny,
natomiast w wieku XX dyskusja nad jego form signa apogeum. Zwolennicy czy to
przekadu swobodnego, czy te wiernego mieli poplecznikw, ktrzy przekonywali
o susznoci swoich stanowisk136. Wspczeni teoretycy przekadu uwaaj, e nie istnieje
w peni wierny lub zupenie swobodny przekad, poniewa w tumaczonych tekstach
mona odnale fragmenty odpowiadajce kademu z wymienionych typw przekadu.
Tumacz posiada wolno przy doborze poszczeglnych sw czy ekwiwalentw, lecz
musi wiernie odda sens utworu i intencje autora137. Tumacze tekstw religijnych maj
jednak utrudnione zadanie, poniewa nie mog zbyt odwanie posugiwa si nowymi
rodkami wyrazu, z uwagi na czsto zawone znaczenie poszczeglnych leksemw

131
Ibidem, s. 260.
132
Ibidem, s. 262.
133
J. Zitarska, op.cit., s. 30.
134
Ibidem, s. 32.
135
Ibidem, s. 34.
136
A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz, Wspczesne tendencje przekadoznawcze. Podrcznik dla studentw
neofilologii, Pozna 2008, s. 190.
137
A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz, op.cit., s. 191.
36
wykorzystywanych w tumaczeniach138. Nie oznacza to bynajmniej, e nie mog
poszukiwa nowych moliwoci przekadowych.
Podczas tumaczenia tekstw religijnych pojawia si problem trwaoci przekadu,
to znaczy tego, jak dugo jest on zrozumiay dla czytelnikw. Badacze przekadw
uwaaj, e musz powstawa nowe wersje tumaczeniowe tekstw z jednej strony, by
wprowadza poprawki do poprzednich wersji, a z drugiej strony po to, aby rwnie
wczeniejsze wersje stay si w peni zrozumiae dla odbiorcw139. Dlatego te istnieje
wiele wersji przekadowych, chociaby aciskich hymnw kocielnych, gdy czsto (ze
wskazanych wyej powodw) starsze przekady byy wypierane przez nowsze.
Niejednokrotnie powstawanie kolejnych wersji przekadowych nie wypywao z inicjatywy
wiernych, ale samych autorw przekadw. Zdarzao si rwnie, i nowe tumaczenia
byy wykonywane na prob wadz kocielnych, gdy te uznaway, e istniejce ju
przekady s nieadekwatne do panujcych warunkw spoecznych, bd te ze wzgldu na
rozwj cywilizacyjny wczeniejsze przekady okazyway si by niepoprawnymi.
Wedug wspczesnych teorii, przekad naley dostosowa do odbiorcy, czyli naley
okreli cel, do ktrego bdzie on stosowany. Teksty religijne s w wikszoci
przeznaczone do suchania, piewania lub czytania przez odbiorw140. W tumaczeniu
tekstw hymnicznych, ktre s przeznaczone przede wszystkim do wykonywania
w piewie (chocia wiele tych utworw znajduje si w Liturgii Godzin i jest
przeznaczonych do modlitewnego odczytania tekstu), powinno si zdaniem teoretykw
zwrci uwag na skadne brzmienie wersji tumaczeniowych. Przekad tekstw
hymnicznych, nalecych do religijnych tekstw poetyckich, powinien by przekadem
artystycznym, mimo e jest przeznaczony do celw teologicznych141. Podstawowym
problemem tumaczy jest wic adekwatne przetumaczenie prawd teologicznych zawartych

138
U. Dzika, Przekad a kultura. Polskie tumaczenia psalmw ufnoci, w: Midzy oryginaem a przekadem
II. Przekad, jego tworzenie si i wpywy, pod red. M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej,
Krakw 1996, s. 29.
139
B. Luji, op.cit., s. 61.
140
Ibidem, s. 62.
141
A. Krajewska, Nowe tendencje w ostatnich polskich przekadach Nowego Testamentu. Prba recenzji tzw.
ekumenicznego przekadu Ewangelii wg w. Marka i Listu w. Pawa do Galatw, w: Midzy oryginaem
a przekadem II. Przekad, jego tworzenie si i wpywy, pod red. M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-
-Twardzikowej, Krakw 1996, s. 34.
37
w teksach hymnicznych tak, aby byy zarwno zgodne z teologi katolick, jak
i zrozumiae dla odbiorcy142.
Wielokrotnie jednak w przypadku tumaczenia tekstw religijnych teorie rozmijaj
si z praktyk. Nowych przekadw, dokonywanych zgodnie z obowizujcymi zasadami
translatorskimi, nie uznaje si za zadowalajce, nawet przez wiernych, poniewa
przywykli oni do wczeniejszych wersji tumacze, ktre w ich mniemaniu s idealne.
Wprowadzane zmiany wywouj niech i s czsto uznawane za bdne lub zbyt
wspczesne i niezachowujce tradycji, co powoduje trwanie przy starych przekadach,
w ktrych mona odczu elementy archaiczne. Tak te si dzieje w Chorwacji, gdzie
czsto wskazuje si na potrzeb rewizji przekadw hymnw kocielnych dokonanych
przez wybitnego tumacza, jakim by ojciec Milan Paveli, ktry jako twrca autorskich
poetyckich utworw religijnych potrafi odda w przekadzie ducha poezji hymnicznej.
Jego przekady hymnw, mimo pojawiajcej si wspczenie krytyki, nadal s uznawane
przez Koci w Chorwacji za najbardziej odpowiednie do korzystania przez wiernych
podczas uroczystoci kocielnych oraz w Liturgii Godzin. Paveli tumaczy hymny
w I poowie XX wieku i nieobce mu byy liczne, znane ju wtedy, teorie przekadowe.
Jednake jako autonomiczny twrca wypracowa on w czasie swojej wieloletniej pracy
translatorskiej odrbny styl przekadu, wprowadzajcy rozwizania przekadowe, od
ktrych pniejsi chorwaccy tumacze nie mog si uwolni, gdy uwaane s one za
obowizujcy kanon, a prby odejcia od niego okrelane s jako zbyt eksperymentalne
lub bdne143.

142
U. Dzika, Z zagadnie przekadu psalmw ufnoci w Jahwe, w: Midzy oryginaem a przekadem I. Czy
istnieje teoria przekadu?, pod red. J. Koniecznej-Twardzikowej, M. Kropiwiec, Krakw 1995, s. 176.
143
Wicej o dziaalnoci ojca Milana Pavelicia oraz jego pracy przekadowej w aspekcie teoretycznym
i praktycznym w rozdziale II.
38
Rozdzia II

Chorwacka tradycja piewu kocielnego

2.1. piew kocielny w Chorwacji

Tradycja piewu w Kociele podczas liturgii jest bardzo duga. Wywodzi si


jeszcze z czasw pierwszych chrzecijan, kiedy to podczas naboestwa wierni modlili si
do Boga, piewajc pieni. Pocztkowo kada gmina chrzecijaska posiadaa swj,
charakterystyczny dla siebie, sposb wykonywania poszczeglnych utworw, jednak
z upywem czasu zaczto ujednolica w miar moliwoci wykonanie pieni. Nie zawsze
piew w Kociele by uznawany za waciwy. W okresie po ustanowieniu chrzecijastwa
religi oficjaln Cesarstwa Rzymskiego w piewie zaczto doszukiwa si praktyk
pogaskich.
Utworami od pocztku swojego istnienia przeznaczonymi do piewania byy
hymny, ktre wyraay modlitewnego ducha chrzecijan. Czsto sama ich tre budzia
wtpliwoci wadz kocielnych, dlatego zakazywano ich piewania podczas naboestw,
by znw w pniejszym czasie odwoa zakaz. Na soborze w Laodycei zabroniono
wykonywania hymnw midzy innymi z uwagi na piew, poniewa twierdzono, e jest on
zbyt frywolny i nie przystoi witym obrzdom144. Zakaz ten by jednak chtnie amany
przez lokalne wadze kocielne ze wzgldu na wiernych, gdy uznawali oni piew za
najpikniejsz modlitw i czsto bya to dla nich najefektowniejsza cz liturgii.
W staroytnoci due wtpliwoci budzio take uycie instrumentw muzycznych jako
akompaniamentu dla piewakw, poniewa za bardzo kojarzone byy z pogastwem.
piew mona powiza z kulturami greck i rzymsk. Problemem jednak
wspczesnych badaczy jest wskazanie, jak wyglday wczesne melodie, take
wczesnochrzecijaskie. Odnaleziono tylko jeden zapis nutowy hymnu greckiego
w egipskim miecie Oxyrhynchus145. Wraz z rozwojem liturgii ok. IV wieku, a zwaszcza
obrzdw liturgii godzin, pojawiy si nowe melodie, o ktrych przypuszcza si, e mogy
zosta spisane w pniejszym czasie, ale w niezmienionej formie, z uwagi na ich

144
P. Winiewski, Hymny aciskie najstarsz form hymnodii, Liturgia Sacra, z. 12, 2006, nr 2, s. 321.
145
A. Kovai, Glazba u ranom kranstvu. Glavni naglasci patristike litarature. Sluba Boja, vol. 52,
no. 1, 2012, s. 22.
39
codzienne wykonanie w klasztorach, przetrway do chwili ich zapisania. Mowa jest tutaj
o melodiach krtkich i prostych antyfon, gdzie czsto w jednej melodii wykonuje si wiele
tekstw146. Pocztkowa historia piewu kocielnego oparta jest zatem jedynie na
wzmiankach dotyczcych piewu i muzyki w Biblii lub poszczeglnych tekstach
patrystycznych. Problem wykorzystania piewu w liturgii w czasach pierwszych
chrzecijan mg by wynikiem nielicznych wzmianek dotyczcych muzyki i piewu
w Nowym Testamencie. Tylko w kilku miejscach w Ewangelii wspomina si
o wykonywaniu przez Chrystusa i jego uczniw pieni pochwalnych147 czy w Dziejach
Apostolskich, kiedy mwi si o piewanej modlitwie do Boga przez w. Pawa148.
Prawdopodobnie zaowocowao to przekonaniem, e piew nie jest najodpowiedniejszym
narzdziem do modlitwy149. Te nieliczne wzmianki biblijne o piewie stay si, z drugiej
strony, jednak podstaw dla zwolennikw wykonywania piewu w czasie liturgii
w dyskusji z jego przeciwnikami. Zwaszcza wypowiedzi w. Pawa w Licie do Efezjan
i Licie do Kolosan byy w tym bardzo pomocne, poniewa nawouje on chrzecijan do
modlitewnego piewu. Sowa Pawa interpretowano jednak tak, jakby piew mia by
wyrazem wewntrznej modlitwy i wskazywano, e tylko wtedy moe by czci liturgii.
w. Augustyn twierdzi, e piew jest duchow ofiar dla Boga zamiast krwawych
pogaskich obrzdw ofiarnych150.
Kolejnym etapem w rozwoju piewu kocielnego by chora gregoriaski, ktry
mona powiza z praktykami wczesnochrzecijaskimi i judaistycznymi, jak piew
jednogosowy czy mao ozdobna melodia151. Chora gregoriaski przez wiele wiekw by
uznawany za jedyny waciwy piew liturgiczny. Jego istnienie w obrzdku
rzymskokatolickim wielokrotnie byo uzasadniane przez wadze kocielne, a w Konstytucji
Sacrosantum Concilium nr 112 chora gregoriaski zosta nazwany gosem modlcego si
Kocioa152. piew i muzyka kocielna ewoluowaa przez wieki od wspomnianego ju
piewu gregoriaskiego poprzez wielogosowo, do systemu tonacji molowo-durowej

146
R. Bernagiewicz, Zwizek sowa i melodii w kompozycjach klasycznego repertuaru officium i Mszy
witej, w: piewajmy i grajmy Panu. I Archidiecezjalny Kongres Muzyki Liturgicznej 21-22 X 2005 r.
pod red. A. Reginka, W. Hudka, Katowice 2007, s. 56.
147
Ewangelia wg w. Mateusza, 26, 30 i Ewangelia wg w. Marka, 14, 26.
148
Dzieje Apostolskie, 16, 25-32.
149
A. Kovai, op.cit., s. 24.
150
Ibidem, s. 25.
151
Ibidem, s. 23.
152
K. Koprek, Gregorijanski napjevi Velikog tjedna, Povijesni prilozi, vol. 31, no. 31, 2006, s. 122.
40
i harmonii funkcjonalnej, ktre to nurty istniej w Kociele powszechnym do dnia
dzisiejszego, wyczajc z tego awangardow muzyk wspczesn153.
Koci w Chorwacji od pocztku swojego istnienia rwnie czci Boga, piewajc
pieni, czc przy tym dwie tradycje acisk ze piewem gregoriaskim (tzw.
gregorijansko lub grgurovsko pjevanje)154 z tradycj gagolick, do ktrej odnosi si
crkveno puko pjevanje. Istniej przesanki, e ludno chorwacka wykonywaa pieni
w swoim jzyku ju w XII wieku wspomniany obszerniej w dalszej czci pracy zapis
kardynaa Bosona o podry papiea Aleksandra III do Zadaru155, chocia niektrzy
badacze, jak Mirko Jankov, pocztek piewu gagolickiego wskazuj ju w IX wieku156.
Tradycja jest pielgnowana na chorwackim wybrzeu Adriatyku (Krk, Kwarner, Dalmacja
rodkowa po Dubrovnik) do dnia dzisiejszego, jednak pozostao bardzo mao
wykonawcw i okazji do jej przedstawienia. Jak sama nazwa wskazuje, crkveno puko
pjevanje wywodzi si z ludowych pieww wieckich i ma charakter wielogosowy, jednak
zdarza si, e w lini melodyczn wpleciona zostaa melodia gregoriaska i technika
piewu dla niej charakterystyczna, ale pojawiaj si take odwoania melodyczne do
piewu artystycznego157. Jerko Bezi158 w piewie gagolickim zauwaa dwa nurty
i dokonuje ich podziau w czasie. Uwaa on, e starszy nurt jest bezporednio zwizany
z dziaalnoci uczniw witych braci Cyryla i Metodego w Dalmacji i s obecne w nim
odwoania do greckiej tradycji liturgicznej. Modszy nurt odnosi si za do aciskiej
tradycji hymnicznej wprowadzanej przez obecne na wspomnianych obszarach zakony
benedyktynw159.
Przewag podczas wykonywania poszczeglnych utworw gagolickich uzyskuje
pierwszy gos piewany przez solist. Drugi gos jest wykonywany przez jedn osob bd
grup i w zalenoci od liczby piewakw i ich piewu czsto osiga efekt wykonania
wielu gosw. Zarwno w piewie wieckim, jak i religijnym pie rozpoczyna solista, do

153
A. Kovai, op.cit., s. 23.
154
I. pralja, Cithara octochorda, Zagreb 1988, s. 85.
155
Szerzej o tym w Podrozdziale 2.3.
156
M. Jankov, Glagoljaka crkvena batina u Solinu i njegovoj okolici, Tusculum, vol. 3, no. 1, 2010,
s. 135.
157
B. Muszkalska, Tradycyjna wielogosowo wokalna w kulturach basenu Morza rdziemnego, Pozna
1999, s. 120.
158
Jerko Bezi (1929-1930) wybitny chorwacki muzykolog.
159
M. Jankov, op.cit., s. 137.
41
ktrego po kilku taktach doczaj pozostae gosy, jednak jego gos wybija si znacznie
barw i moc ponad gosy pozostae160.
Crkveno puko pjevanje zaczo zanika na pocztku XX wieku wraz z zanikiem
liturgii gagolickiej. Zmiana jzyka liturgii po Soborze Watykaskim II przyczynia si do
prawie cakowitego zaniku tego typowego dla Chorwatw piewu. Dzisiaj pieni
wykonywane w ten sposb mona usysze tylko w nielicznych parafiach w wybrane dni
roku liturgicznego najczciej w okresie Wielkiego Postu na specjalnie organizowanych
naboestwach i koncertach. Wedug tradycji crkvenog pukog pjevanja teksty religijne s
piewane przez mieszany chr msko-eski, jednak z rozrnieniem pci piew jest
wykonywany naprzemiennie przez kobiety i mczyzn161. Obecnie najwikszym
problemem jest brak piewakw, ktrzy w tradycyjny sposb wykonywaliby te piewy,
pozostali sami starsi wykonawcy, a wrd modych nie ma ju tak wielkiego
zainteresowania t tradycj. Zmniejszanie si liczby gagolickich piewakw ma
bezporedni zwizek z zatracaniem si caej tradycji gagolickiej, ktra waciwie ju od
XVII wieku miaa coraz mniejsze znaczenie z powodu wprowadzonych przez Sobr
Trydencki seminariw duchownych i ujednolicenia aciskiego modelu nauczania kleru162.
Dziki dziaalnoci XVIII-wiecznych biskupw zadarskich Vicko Zmajevicia i Mateja
Karamana i utworzeniu przez nich w Zadarze Iliryjskiego Seminarium Duchownego byo
moliwe przetrwanie gagolityzmu do XIX wieku i pozostaoci nawet do wieku XX wraz
ze piewem przypisanym do tej liturgii163.
Wiele utworw gagolickich zagino z powodu braku zapisu melodii i tekstw,
gdy przekazywanie piewu gagolickiego miao charakter ustny i wraz ze zmniejszeniem
si liczby wykonawcw tych pieni wiele utworw znikno bezpowrotnie164. Ustny,
pamiciowy przekaz utworw spowodowa, e mimo aciskich podstaw i wykonania
poszczeglnych pieni kade wykonanie utworu rnio si od poprzedniego. Istniej
pewne zapisy tekstw, jednak w porwnaniu do liczby wszystkich prawdopodobnie
istniejcych utworw jest ich bardzo mao.

160
B. Muszkalska, op.cit., s. 114.
161
Ibidem, s. 114.
162
M. Jankov, op.cit., s. 139.
163
Podobne seminarium duchowne zostao utworzone w Price niedaleko Omia przez biskupa splickiego
Pacifica Bizz w 1750 roku M. Jankov, op.cit., s. 139.
164
M. Jaknov, op.cit., s. 138.
42
Pocztkowo jzykiem tekstw wykonywanych podczas liturgii gagolickich by
jzyk staro-cerkiewno-sowiaski redakcji chorwackiej, jednak z upywem lat do piewu
gagolickiego zaczy przenika potoczne (ludowe) elementy z jzyka, jakim posugiwaa
si okoliczna ludno, co spowodowao powstanie avetu165. Coraz czciej zaczy
powstawa take utwory, ktre nie byy tumaczeniami aciskich hymnw, pieni nie
bdce w Mszale Rzymskim, ale dzieami autorskimi poszczeglnych chorwackich
twrcw, np. pieni wielkopostne do Matki Boej Gospin pla lub pie pogrzebowa
Brao, brata spravodimo166.
piew gagolicki jest wykonaniem pieni typowo chorwackim, wywodzcym si
z tradycji wielogosowej piewu w basenie Morza rdziemnego, jednak Chorwaci
posiadaj rwnie bogat tradycj piewu gregoriaskiego. Dowodem tego s licznie
drukowane w ubiegych wiekach piewniki z melodiami gregoriaskimi, ktre s
uniwersalne dla caego Kocioa. Te dwie tradycje przenikay si na chorwackim wybrzeu
Adriatyku i jak ju wspomniaam gagolici rwnie korzystali z gregoriaskich melodii,
upraszczajc je i aranujc do swoich potrzeb. W gbi Chorwacji w okolicach Zagrzebia
i w Slawonii gdzie nie byo tradycji gagolickiej, piew gregoriaski by jedynym
waciwym i obowizujcym piewem wykonywanym w czasie liturgii.
Przypuszcza si, e piew gregoriaski w Chorwacji pojawi si ju w VII wieku,
czego potwierdzeniem mog by liturgie odprawiane w katedrze splickiej, ktra w tym
czasie zostaa powicona jako miejsce kultu chrzecijan z mauzoleum cesarza
Dioklecjana167. Poczwszy od XVII wieku w Chorwacji na fali oglnoeuropejskiego nurtu
powstaway coraz liczniejsze piewniki zawierajce zapisy melodii gregoriaskich bdce
wynikiem decyzji wadz kocielnych w Rzymie o rewizji starych melodii. Zwieczeniem
tych rewizji byo wydanie w 1614 roku, ale nigdy nie w peni uznanego przez Koci,
medycejskiego wydania pieni gregoriaskich, a pniej watykaskiego, ktre to w uyciu
pozostaway do XX wieku168.
Melodie gregoriaskie aciskich hymnw s uniwersalne, dlatego rwnie
w Chorwacji przekady tekstw na jzyk narodowy zostay dopasowane do brzmienia

165
Ibidem, s. 135.
166
Ibidem, s. 135.
167
I. ii, Liturgijska glazba izmeu ouvanja glazbene batine i liturgijskie prasek, Crkva
u svijetu, 42-2007, br. 2, s. 311.
168
I. pralja, Cithara octochorda, s. 85.
43
melodii169. Kiedy w chorwackich diecezjach nadmorskich przeplatay si gagolicka
i aciska tradycja piewu liturgicznego, w diecezjach kontynentalnej Chorwacji,
zwaszcza w diecezji zagrzebskiej, silnie zakorzeniona bya gregoriaska tradycja piewu
kocielnego gwnie w XVII wieku, ktrego zwieczeniem byo powstanie piewnika
Cithara octochorda w 1701 roku.
Podzia melodii gregoriaskich w piewniku Cithara octochorda jest czciowo
zwizany z podziaem mszy gregoriaskiej (Ordo Missae) wedug Mszau Rzymskiego
oraz roku liturgicznego. W piewniku zatem hymny aciskie i ich chorwackie przekady
zostay uporzdkowane zgodnie ze staymi i zmiennymi czciami Mszy witej
Ordinarium Missae czci stae: Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Benedictus, Agnus Dei
oraz zmienne czci mszy witej Proprium Missae: Instroitus, Graduale, Tractus,
Alleluia, Sequentia, Offertorium, Communio. W zbiorze s take widoczne odwoania do
obrzdw Liturgii Godzin (Ordo Divini Officii) z podziaem na czci: Hymnus, Antphona,
Psalmus, Canticus, Responsorium170.
Wpyw na ksztat piewu religijnego w Chorwacji miay take reformy cesarzowej
Marii Teresy oraz cesarza Jzefa w II poowie XVIII wieku. Z ich powodu do praktyki
liturgicznej zostay wprowadzone tumaczenia pieni niemieckich oraz obrzdw i praktyk
liturgicznych charakterystycznych dla terenw Monarchii Habsburskiej, gdy tego
wymaga wydany przez cesarza w 1787 r. dokument Ordo cultus divisi in regnis
Hungariae, poparty dekretem biskupa zagrzebskiego Maksimilijana Vrhovaca z 1788 r.
Regulatio divinorum in eclesia Cathedrali regulujcym sprawy piewu podczas liturgii171.
Spowodowao to wycofanie na blisko 150 lat piewnika Cithara octochorda z oficjalnego
uytku Kocioa w Chorwacji172. Dopiero dziaalno czonkw ruchu cecyliaskiego
ruchu zaangaowanego w odnowienie liturgii zwizanego z czasopismem Sveta Cecilija
zoonego z duchownych, kompozytorw i wieckich zaowocowao powrotem do wielu
zaniechanych w czasie reform tradycji chorwackich173.

169
Wspomina o tym najwybitniejszy XX-wieczny tumacz aciskich hymnw kocielnych na
jzyk chorwacki ojciec Milan Paveli.
170
W dalszej czci pracy piewnik Cithara octochorda zostanie opisany obszerniej.
171
Z. Blaekovi, Razvoj hrvatske glazbe u kontekstu kranstva )19. i 20. st.),
http://www.hrvatskiplus.org/index.php?option=com_content&view=article&id=64:zblazekovic-
glazba&catid=35:rasprave-koncepti&Itemid=55 [dostp: 20.10.2012].
172
Ibidem, [dostp 20.10.2012].
173
Z. Blaekovi, op.cit. [dostp: 20.10.20120].
44
W piewnikach pojawiaj si aciskie i chorwackie teksty poszczeglnych
utworw. Chorwackie teksty s tumaczeniami aciskich hymnw, sekwencji lub pieni,
albo te wywodz si z chorwackiej tradycji kocielnej, gdy powstay na obszarze
Chorwacji i odnosz si do chorwackich realiw religijnych uroczystoci kocielne
charakterystyczne dla tego obszaru. Wiele z tych tekstw jednak jest wykonywanych na
melodi aciskich wersji bd wedug sporzdzonych melodii przez chorwackich
kompozytorw w duchu gregoriaskim.
Pniejsze wydania rnych piewnikw, mimo obowizujcego oficjalnie innego
piewnika Molitve koje sveenstvo mora izgovarati s pobonim Pukom, wzorowane byy
na wydaniach Cithara octochorda i dziki jego wydaniu moliwe byo dalsze
podtrzymywanie bogatej tradycji piewu gregoriaskiego w chorwackich diecezjach
pnocnych. wiadcz o tym liczne aranacje melodii znajdujcych si w tym piewniku
w XIX, a take XX w.
Po reformie Kocioa przeprowadzonej przez Sobr Watykaski II chyba
najbardziej odczuwaln dla wiernych zmian byo wprowadzenie do liturgii jzykw
narodowych. W Chorwacji, gdzie liturgia gagolicka i wykorzystanie w niej jzyka innego
ni acina istniaa od blisko dziesiciu wiekw, uzyskao cakowite przyzwolenie Kocioa,
jednak okazao si, e prcz nielicznych parafii na wyspach isntyrjskich i Wybrzeu
Adriatyckim nie s znane i wykonywane ju pieni gagolickie. Take po reformie
zasadno stracio uycie chorau gregoriaskiego, poniewa wszystkie obrzdy, hymny
i pieni przetumaczono na jzyki narodowe, w tym rwnie na chorwacki. Take psalmy
i hymny z liturgii godzin zostay przeoone w latach 70. ubiegego wieku. Wiele tekstw
zostao zaczerpnitych z wczeniejszych przekadw, np. ojca Milana Pavelicia. W 1973 r.
Instytut Muzyki Kocielnej wyda piewnik Nova crkvena pjesmarica, ktry zawiera pieni
i melodie dostosowane do wprowadzonych reform po Soborze Watykaskim II174. Chora
gregoriaski jest zarezerwowany na wane uroczystoci kocielne lub na okazjonalne msze
odprawiane w rycie trydenckim za zgod wadz kocielnych.
Obecnie w Kociele na caym wiecie zauwaa si tendencj do przenikania do
piewu kocielnego muzyki popularnej. Istniej jednak dwa nurty w realizacji piewu
kocielnego. Jeden dotyczy coraz wikszego udziau muzyki popularnej w obrzdach
kocielnych propagowanego przez modzie, ktr Koci pragnie przycign do swojej

174
V. Sitari, Glazba i liturgija, Diacovensia, IX 2003, br. 1, s. 139.
45
dziaalnoci. Drugi nurt jest zwizany natomiast z pozostaniem przy tradycji, std te
czste w Chorwacji msze z udziaem chrw wykonujcych utwory dawne w nowych
aranacjach lub te coraz czciej w tradycyjnych wersjach. Wielokrotnie w jednej parafii
dziaaj piewacze grupy modzieowe oraz chry zoone ze starszych wiernych i oprawa
muzyczna mszy witej przygotowywana jest wedug okrelonego porzdku, gdzie kada
z grup moe uwietni umwion liturgi.
Zachwiania kocielnej tradycji piewaczej wadze kocielne upatruj w reformie
soborowej, ktra zagodzia istniejcy do tej pory rygor dotyczcy oprawy muzycznej
mszy w. oraz dziaalnoci papiea Jana Pawa II czy wpywem dialogu ekumenicznego
i przenikaniem do Kocioa katolickiego tradycji innych obrzdkw chrzecijaskich.

2.2. Najstarsze chorwackie rkopimienne piewniki

W niniejszym opracowaniu przez termin najstarsze chorwackie rkopimienne


piewniki kocielne rozumie si zbiory gagolickie i aciskie powstae w przypadku
rkopisw gagolickich od 1380 roku do koca XV wieku, kiedy to zaczy pojawia si
pierwsze drukowane zbiory pieni. Rok 1380 to data powstania pierwszego gagolickiego
rkopisu bdcego zbiorem pieni w jzyku starochorwackim nazywanego Parika
pjesmairca. Natomiast w przypadku rkopisw sporzdzonych alfabetem aciskim okres
poddany opisowi w pracy stanowi druga poowa wieku XV i pierwsza poowa wieku XVI
pocztek badanego okresu stanowi rok 1471 i powstanie zbioru Piieva pjesmarica,
koniec za moment, w ktrym coraz wiksz rol zaczy odgrywa teksty drukowane
(tj. II po. XVI w.).
Stuletnia rnica midzy spisaniem pierwszego gagolickiego i aciskiego
rkopisu wynikaa z kilku powodw. Teksty gagolickich pieni powstaway szybciej
z uwagi na obecno liturgii w jzyku sowiaskim. Dla ludnoci, ktra wywodzia si ze
sowiaskiego krgu kulturowego, atwiej byo tworzy pieni religijne w jzyku
rodzimym, poniewa jeszcze w tym czasie niewiele rni si on od jzyka liturgicznego,
ktrym by staro-cerkiewno-sowiaski. Nie byo take problemu z zapisywaniem tych
tekstw, poniewa gagolica bya przystosowana do graficznej realizacji dwikw
jzykw sowiaskich, a takim by starochorwacki. Sytuacja z tekstami sporzdzanymi
w alfabecie aciskim wygldaa natomiast zupenie inaczej. aciska tradycja liturgiczna
46
nie dopuszczaa bowiem do wykorzystywania w liturgii i obrzdach religijnych innego
jzyka ni acina. Koci katolicki, kierujc si swoimi zasadami, nakazywa korzystanie
z aciny, ktra w redniowieczu bya jzykiem ju nie tylko Kocioa, szkolnictwa, ale
take polityki. Co za tym idzie, trudno byo si w takiej sytuacji przebi jzykom
narodowym. Dodatkow problematyczn kwesti stanowi w przypadku jzykw
sowiaskich alfabet aciski, ktry nie by dostosowany do ich zapisu. Dlatego te
w pierwszych aciskich chorwackich rkopisach wyranie widoczne s znaczne problemy
z zapisem ortograficznym. Naley ponadto podkreli, i nie jest moliwe opisanie
wszystkich piewnikw z tego okresu, dlatego te wymienione zostay te najbardziej
znane.
W Chorwacji tradycja spisywania pieni kocielnych i umieszczania ich w zbiorach
przygotowywanych na potrzeby rnych spoecznoci zakonnych ma dug histori,
a niektrzy badacze wywodz j jeszcze z czasw witych braci Cyryla i Metodego, czyli
z IX wieku. Pierwotnie byy to teksty w jzyku staro-cerkiewno-sowiaskim, pniej ich
jzyk stopniowo zmienia si na scs. redakcji chorwackiej, by po piciu wiekach
przeksztaci si w starochorwacki. Legenda o podry braci souskich do Rzymu przez
Chorwacj oraz historycznie potwierdzona dziaalno w. Metodego jako biskupa
Sirmium, a pniej take dziaalno jego uczniw, zaowocoway rozpowszechnieniem si
na ziemiach chorwackich tradycji gagolickiej, odzwierciedlonej nie tylko w liturgii
sowiaskiej175.
Bogactwo gagolityzmu chorwackiego stanowi liczne przekady tekstw
liturgicznych, mszaw czy brewiarzy, dokumentw wieckich oraz tekstw rodzimych
pieni kocielnych tworzonych przez anonimowych autorw, a take przekady na jzyk
staro-cerkiewno-sowiaski i scs. redakcji chorwackiej aciskich bd greckich hymnw.
Pocztkowo rodzime, gagolickie pieni nie byy spisywane, cho wiadomo, e istniay ju
w XII wieku. Zawiadcza o tym kronika kardynaa Bosona, towarzysza papiea
Aleksandra III, ktry w 1177 roku odwiedzi Zadar i powitaa go tam ludno piewajca
pieni w rodzimym jzyku, ktrego podstaw jzykow stanowi dialekt czakawski176.
O spisanych za tekstach pieni w jzyku chorwackim mona mwi dopiero w XIV

175
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk. Z dziejw kodyfikacji normy literackiej, Krakw 2006, s. 94.
176
M. Demovi, Hrvatske puke crkvene pjesmarice s napjevom, Zagreb 2001, s. 71-72.
47
wieku, mimo e gagolica jako pismo chorwackiego jzyka literackiego pojawia si ju
w XIII wieku177.
Na terenie Chorwacji rwnolegle z pimiennictwem gagolickim rozwijao si take
pimiennictwo aciskie, religijne i wieckie. Pierwsze teksty aciskie zwizane z histori
narodow Chorwatw pojawiy si w IX wieku z roku 852 pochodzi najstarszy
chorwacki dokument, jakim jest Trpimirova darovnica178. W nastpnych wiekach tekstw
po acinie powstawao coraz wicej. acina wraz ze swoim alfabetem wprowadzaa
bowiem Chorwacj do zachodniego krgu kulturowego, co bezporednio przyczynio si
do zaistnienia na tych terenach aciskich tekstw wieckich, liturgicznych oraz hymnw
wykorzystywanych w Kociele katolickim w caej redniowiecznej Europie. Teksty
w jzyku starochorwackim pisane acink, bdce przekadami bd parafrazami
aciskich oryginaw wspomnianych hymnw, pojawiy si natomiast dopiero w XV
wieku. Warto jednake zaznaczy, e ju w poowie XIV wieku napisane zostay
alfabetem aciskim takie teksty, jak Red i zakon sestara dominikanki u Zadru (1345 r.)179
i ibenska molitwa (po roku 1347)180, uchodzca za najstarszy utwr poetycki w jzyku
chorwackim. Niemniej jednak od powstania Modlitwy z Szybenika do pojawienia si
zbiorw pieni religijnych spisanych pismem aciskim musiao upyn jeszcze okoo 120
lat.
Kiedy starochorwackie teksty pieni pisane acink dopiero zaczynay pojawia si
na chorwackim obszarze jzykowym, z teksw pisanych gagolic formowano ju
pierwsze piewniki. Nie byy to jednak jeszcze piewniki we wspczesnym tego sowa
znaczeniu, a jedynie luno zapisane karty rkopisu, na ktrych zostao spisanych kilka
pieni. Rkopis tego typu by w wikszoci sporzdzany na wyczny uytek konkretnej
wsplnoty zakonnej, naturalnie wic cao nie moga by znana poza miejscem jego
powstania. Z pocztkowego okresu pochodzi wspomniany ju gagolicki rkopis zwany

177
B. Oczkowa, op.cit., s. 107.
178
Ibidem, s. 91.
179
Ibidem, s. 112.
180
Tekst pieni jest przypisywany Pawowi z Szybenika, chocia badacze skaniaj si ku wersji, e przepisa
on pie z wczeniejszego rkopisu sporzdzonego gagolic bd bosanczic. Nawet przypuszczalna
data powstania samego tekstu nie jest znana, natomiast data powstania rkopisu napisanego acink
zostaa okrelona na okres midzy 1347 a 1387 rokiem, gdy w odnalezionym na pocztku XX wieku
przez I. Mileticia i J. Miloevicia rkopisie znajduje si datowana na ten wanie rok notatka
sporzdzona przez Pawa z Szybenika. Badacze twierdz jednak, e tekst mg powsta 40 lat wczeniej,
std przyjty okres. Por.: D. Mali, ibenska molitva (filoloka monografija), Rasprave Instituta za
hrvatski jezik i jezikoslovlje, vol. 2, no 1, 1973, s. 81-82 i J. Mihojevi, Bogorodica u hrvatskom
pjesnitvu. Od 13. stoljea do kraja 19. stoljea, Zagreb 1994, s. 54.
48
jako Parika pjesmarica. piewnik ten jest uznawany za najstarszy, mimo e kilka lat
wczeniej, w 1368 roku, powsta Misal kneza Novaka, w ktrym zostaa zanotowana
chorwacka pie Plaimo srcem i oima (drugi tytu: Pisan na spomenutje smrti)181.
Niemniej jednak w tym przypadku nie moe by mowy o piewniku, poniewa by to
pojedynczy tekst.
piewnik paryski jest czci wikszego zbioru Code slave 11, znajdujcego si we
Francuskiej Bibliotece Narodowej w Paryu std te nazwa przyjta w Chorwacji na
okrelenie tego piewnika182. Na cay rkopis skadaj si teksty w trzech jzykach po
acinie, wosku i chorwacku. Nie s to wycznie pieni, ale rwnie teksty brewiarza,
mszau i rytuau rzymskiego. Najmniejsz cz rkopisu stanowi teksty
starochorwackich pieni w piewniku jest ich 10: Pisan svetoga Jurja, Pisan od muki
Hristovi, Marijina pisan, Proslavimo Otca Boga, Bog se rodi v Vitliomi, Bratja, brata
sprovodimo, Tu mislimo, bratja, a smo, Svit se kona, Mihaile preblaeni i Za mi tui,
due183. Znajduj si one na stronach od 193 do 199184. Pierwotnie sdzono, e pieni jest
tylko 9, poniewa tekst pieni Bog se rodi v Vitliomi wystpuje cznie z pieni
Proslavimo otca Boga, i dopiero pniejsze analizy wykazay, e s to dwa odrbne
utwory185, ktre do dzisiaj s wykonywane w chorwackich kocioach w nieznacznie
zmienionych wersjach. W tekstach nie ma graficznego podziau na strofy i wersy186. Amir
Kapetanoci za Josipem Mihanoviciem uznaje ten piewnik za pierwsz chorwack
antologi poezji redniowiecznej187. Pieni zawarte w zbiorze stanowi dzieo
anonimowych autorw gagolickich i wpisuj si w tradycj religijnoci redniowiecznej,
charakterystycznej dla Europy tego okresu.
Autor rkopisu Parika pjesmarica jest nieznany, chocia ze wzgldu na charakter
pisma, jakim zostay sporzdzone teksty aciskie, woskie i starochorwackie, wiadomo, e
sporzdzia go jedna osoba. Dragica Mali stwierdza, e rkopis najprawdopodobniej
powsta w okolicach Splitu i stanowi praktyczny dodatek do brewiarza, mszau i rytuau.

181
A. Kapetanovi, Odraz najstarije hrvatske pjesmarice (1380.) u Petrogradskom Bereievu zborniku
br. 5(XVst.), Colloquia Maruliana, XIX/2010, s. 20.
182
Ibidem, s. 19.
183
Ibidem, s. 20.
184
Ibidem, s. 20.
185
V. tefani, Recenzija: Dragica Mali: Jezik najstarije hrvatske pjesmarice, Slovo, 23/1973, s. 231.
186
Zob.: D. ubrini, Parika pjesmarica iz 1380. najstarija hrvatska poznata pjesmarica,
http://www.croatianhistory.net/etf/pariska.html [dostp: 21.07.2012]. Autor wpisu za zgod badaczy
piewnika, m.in. dra Amira Kapetanovicia, publikuje zdjcia tekstw chorwackich pieni umieszczonych
w piewniku.
187
A. Kapetanovi, op.cit., s. 21, za: J. Mihanovi, op.cit., s. 58.
49
Pocztkowo jego przygotowanie przypisywano zakonnikom z zakonu paulinw, jednak po
przeprowadzonych badaniach uznano, e teksty powstay najprawdopodobniej w ktrym
z klasztorw benedyktynw, wanie z okolic Splitu188. Naley jednake podkreli fakt, i
teza D. Mali jest do wtpliwa, poniewa przebywanie gagolitw na wspomnianych
terenach we wskazanym czasie nie zostao potwierdzone adnymi dokumentami189.
Miejsce powstania rkopisu zostao okrelone ze wzgldu na jzyk, jakim napisano
zamieszczone w nim teksty, gdy jest to rodkowodalmatyska ikawska czakawszczyzna,
jaka bya spotykana w tekstach gagolickich z XIV i XV wieku. Wyrazem wysokiego stylu
pieni s pojawiajce si w nich cerkiewizmy190. Dat powstania piewnika ustalono na
1380 rok ze wzgldu na zawarty w nim kalendarz z tablicami paschalnymi191.
piewnik zosta po raz pierwszy wydany i opatrzony komentarzem przez Josipa
Vajsa w 1905 roku192. W wieku XX pieni ze piewnika paryskiego byy kilkakrotnie
publikowane w rnych zbiorach pieni religijnych, antologiach poezji starochorwackiej
czy studiach dotyczcych historii literatury. Dopiero jednak w II poowie ubiegego wieku
badacze zainteresowali si tymi tekstami od strony filologicznej i poczwszy od 1959 roku
zaczy powstawa opracowania dotyczce pojedynczych pieni193. Caociowym
opracowaniem tekstw ze zbioru Parika pjesmarica jest monografia Dragicy Mali Jezik
najstarije hrvatske pjesmarice, ktra zostaa wydana w Zagrzebiu w 1972 roku194.
W opracowaniu, jak stwierdza w recenzji ksiki Vjekoslav tefani, autorka
przeprowadzia kompletn analiz jzykow tekstw wcznie z ortografi i leksyk195.
W latach pniejszych pojawiy si kolejne prace dotyczce tego piewnika, jednak tym
razem z dziedziny historii literatury, tekstologii oraz kulturoznawstwa, gdzie
podejmowano prby okrelenia znaczenia analizowanych tekstw dla redniowiecznej
kultury chorwackiej.
Z tym najstarszym rkopimiennym gagolickim piewnikiem zwizany jest tzw.
Bereiev zbornik br. 5., bdcy czci gagolickiego zbioru, na ktry skadaj si ksigi,
dokumenty i rkopisy przechowywane w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w Petersburgu.

188
D. Mali, Odjeci najstarije hrvatske pjesmarice u Marulievim stihovima, Colloquia Maruliana
XX/2011, s. 76.
189
V. tefani, op.cit., s. 229.
190
D. Mali, op.cit., s. 76.
191
Ibidem, s. 76, za: J. Vajs, Starohrvatske duhovne pjesme, Starine XXXI, Zagreb 1905, s. 258-275.
192
M. Demovi, op.cit., s. 72, por. J. Vajs, op.cit.
193
V. tefani, op.cit., s. 226.
194
D. Mali, Jezik najstarije hrvatske pjesmarice, Zagreb 1972.
195
V. tefani, op.cit., s. 227.
50
Po raz pierwszy (lecz nie w caoci) zosta on opisany przez I. Bereicia w XIX wieku
i std te przyja si w rodowisku naukowym jego nazwa196. Fragment, w ktrym
znajduj si pieni starochorwackie, to rkopis nr 5197. Teksty szeciu pieni s wplecione
pomidzy chrzecijaskie legendy i widzenia. Bereiev zbornik br. 5. i Parik
pjesmaric cz warianty piciu pieni: Marijina pisan, Mihaile preblaeni, Proslavimo
Boga Otca, Bog se rodi w Vitliomi i Bratja, brata sprovodimo198. Szsta za pie, ktra
w rkopisie zostaa zapisana jako pierwsza Ja, Marija, glasom zovu, majca charakter
redniowiecznego lamentu do Matki Boej, pojawia si wycznie w tzw. zbiorze
Bereicia. Cay Bereiev zbornik zosta po raz pierwszy opisany w 1912 roku przez
I. Mileticia, jednak dopiero po przeprowadzeniu w 1955 roku ponownej analizy autor by
w stanie stwierdzi, e zbir pochodzi z XV wieku. Mona w nim bowiem odnale
mieszany typ zapisu dwa typy gagolicy: kanciast i kursywn charakterystyczne dla
rkopisw pochodzcych wanie z tego okresu. Co wicej, na podstawie zapisu i jzyka,
jakim zosta sporzdzony rkopis, Mileti wywnioskowa, e mg on powsta
w okolicach Zadaru199.
Istotne take z punktu widzenia historii jzyka chorwackiego s liczne brewiarze
gagolickie sporzdzone w rkopisach, ktre powstaway od poowy XIV wieku. Nie s to
jednak piewniki, a jedynie zbiory tumaczonych tekstw psalmw i hymnw, ktre
wpisuj si w redniowieczny nurt brewiarzowy, tzw. Liber horarum200. Do
wspomnianych brewiarzy gagolickich zaliczaj si: Lobkovicov psaltir (1359 r.), Code
slav 73 Borislaviev zbornik (1375 r.)201.
Jak ju wspomniano, na ziemiach chorwackich rwnolegle wystpoway dwa
rodzaje pimiennictwa. Obok tekstw pisanych gagolic w XIV wieku zaczy pojawia
si rwnie pieni sporzdzane acink. Najstarszy zbir takich tekstw pojawi si jednak
dopiero w II poowie XV wieku. W 1471 roku powsta bowiem najstarszy piewnik
spisany acink. Rkopis, ktry okrela si mianem Piieva pjesmarica, zosta
w trzydziestu procentach sporzdzony przez Matij Piicia kanonika przebywajcego na

196
K. trkalj-Despot, Nova pasionska pjesma Ja, Marija, glasom zovu s kraja 15. stoljea, Rasprave
Instututa za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 28/2008, s. 413.
197
A. Kapetanovic, op.cit., s. 20.
198
Ibidem, s. 20.
199
K. trkalj-Despot, Nova pasionska pjesma, s. 413.
200
M. imi, Grafijske i fonoloke osobitosi psaltira u Akademijinu brevijaru (IIIC 12), Rasprave
Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 32/2006, s. 249.
201
Ibidem, s. 249.
51
wyspie Rab. Data i miejsce powstania piewnika s znane dziki krtkiej informacji
zawartej przez autora rkopisu u dou jednej ze stron: Hoc quinternu(m) scripsit
p(res)b(yte)r Matcheus de Piicho de Arbo. S(u)b An(n)o d(omi)ni MCCCCLXX pr(im)o.
Deo gratias.202 Pozostae teksty zostay dopisane do rkopisu w okresie pniejszym,
najprawdopodobniej w XVI wieku203. Wan cz piewnika, take z jzykowego punktu
widzenia, stanowi strony sporzdzone i podpisane przez pniejszego waciciela zbioru
Luc Cortesiego204.
Zbir bywa okrelany dwiema nazwami, a tytu rkopisowi nadali badacze, ktrzy
analizujc piewnik, obrali rne kryteria co do jego nazwy. Pierwszym chorwackim
badaczem i wydawc rkopisu by Cvito Fiskovi205, ktry ze wzgldu na miejsce jego
powstania nazwa go w swoim opracowaniu jako Rapska pjesmarica206. Z takim
okreleniem nie zgodzia si natomiast pniejsza badaczka rkopisu Kristina trkalj-
Despot, poniewa uwaaa ona, e nazwa rapska pjesmarica moe by wykorzystywana
do nazwania rozmaitych rkopisw pochodzcych z wyspy Rab. W celu wyodrbnienia
tego konkretnego rkopisu proponuje ona, ze wzgldu na osob Matiji Piicia, ktry
zapisa wiksz cz tekstw, okrela go mianem Piieva pjesmarica207. C. Fiskovi by
pierwszym naukowcem zajmujcym si badaniem chorwackiej czci rkopisu, jednake
jeszcze w XIX wieku jego woskie fragmenty bada Alessandro Mortara, ktry odnotowa
jedynie, e zbir ten zosta napisany: parte in Latino, parte in Italiano e parte in Ilirico208.
W 1916 roku Henderson Aitken sporzdzi natomiast list pieni aciskich i chorwackich,
ktre nazwa: Hymns in the Slav dialect of Illyria209.
Teksty chorwackie stanowi najmniejsz cz zbioru, gdy z ponad 50 wszystkich
pieni s ich tylko 4: Va sve vrime godia, Plai sarcem i s oima, Sudac straan oe priti
i Posluajte, ene i mui, kako nam se Diva tui210. Jzykow podstaw chorwackich
tekstw stanowi dialekt czakawski211. W tekstach zebranych w rkopisie wida wyranie
wpywy twrczoci aciskiej, ktra przenikna do chorwackich pieni. Parafraz

202
K. trkalj-Despot, Jezine knjievnopovijesne znaajke starohrvatskih pjesama u Piievoj pjesmarici
iz 1471., Colloquia Maruliana, XIX/2010, s. 32.
203
K. trkalj-Despot, Jezine knjievnopovijesne, s. 32-33.
204
Ibidem, s. 33.
205
C. Fiskovi, Graa za povijest knjievnosti hrvatske 24, Zagreb 1953, s. 25-71.
206
M. Demovi, op.cit., s. 73.
207
K. trkalj-Despot, Jezine knjievnopovijesne., s. 33.
208
Ibidem, s. 32.
209
Ibidem, s. 32.
210
Ibidem, s. 35-36.
211
Ibidem, s. 47.
52
aciskiej sekwencji Dies ire jest Sudac straan oe priti212, a wzorem dla chorwackiej
pieni Va sve vrime godia jest aciski hymn przeznaczony w Liturgii Godzin na okres
Boego Narodzenia In hoc anni circulo213. Pie Posluajte, ene i mui, kako nam se Diva
tui wpisuje si w redniowieczny nurt pieni lamentacyjnych ku czci Matki Boej
Bolesnej, tworzonych w formie przedstawienia dramatycznego na wzr XV-wiecznych
Planctus Mariae z elementami aciskiej sekwencji Stabat Mater dolorosa, powstajcych
w caej katolickiej Europie. Tekst zanotowany w piewniku jest niezwykle istotny z punktu
widzenia historii literatury chorwackiej. Jest to bowiem pierwsza naleca do tego gatunku
pie napisana na obszarze chorwackim, gdy dopiero pniej pojawiy si zarwno
w gagolickich, jak i aciskich rkopisach jej modsze wersje214. Pieni, ktre s
parafrazami aciskich utworw niezalenie od tego, czy zostay napisane acink, czy te
gagolic, dokadnie odwzorowuj form oryginaw liczba strof, metrum i rymy
odpowiadaj aciskim pierwowzorom215.
Nastpnym bardzo znanym rkopisem sporzdzonym alfabetem aciskim,
zawierajcym pieni kocielne, by piewnik pochodzcy z 1533 roku Osorsko-hvarska
pjesmarica. Pierwotnie sdzono, e teksty znajdujce si w piewniku s autorstwa Marka
Marulicia, jednak po dokadniejszych analizach ostatecznie tak hipotez odrzucono,
uznano bowiem, e najpewniej s to teksty anonimowych autorw216. Rwnie w tym
rkopisie znalazy si pieni napisane w trzech jzykach aciskim, woskim
i starochorwackim. Odkrywc i pierwszym badaczem piewnika by Franjo Fancev,
bdcy twrc hipotezy o autorstwie Marulicia. Niemniej jednak inne ustalone przez niego
dane nie zostay do dzisiaj podwaone217.
Rkopis najprawdopodobniej powsta na Hwarze, poniewa kilkakrotnie
wspomniany w nim zosta lud hvarski oraz sama nazwa wyspy. Co wicej, podpis
Boglich na rkopisie, ktry jest modszy ni cay zbir, wskazuje na miejsce jego
powstania218. Nieznany jest natomiast autor piewnika. Po kilkudziesiciu latach
Vjeksoslav tefani stwierdzi, e piewnik powsta w Osorze, lecz tak jak w przypadku

212
M. Demovi, op.cit., s. 73.
213
K. trkalj-Despot, Jezine knjievnopovijesne, s. 35.
214
Ibidem, s. 43.
215
Ibidem, s. 38.
216
K. trkalj-Despot, Osorsko-hvarska pjesmarica (popis sastavnica, postanje, jezik), Collowia Maruliana,
XX/2011, s. 32.
217
Ibidem, s. 32.
218
Ibidem, s. 32.
53
wczeniejszych bada nie potrafi on wskaza autora rkopisu. Wspczenie zbir ten
znany jest pod wspomnian ju nazw Osorsko-hvarska pjesmarica219. Fancev stwierdzi
ponadto, e rkopis mg powsta przed rokiem podanym w zbiorze, to znaczy ju w 1530
roku, natomiast J. Stipii datuje ten rkopis na rok 1532220. Teksty zostay
najprawdopodobniej sporzdzone przez piciu pisarzy, gdy mona w nich wyrni pi
charakterw pisma. Zapis ortograficzny pieni jest typowy dla wczesnych tekstw
starochorwackich pisanych acink, wzorowanych na jzyku woskim221.
W analizowanym rkopisie, z 68 rnych tekstw prozatorskich i poetyckich
stworzonych w trzech jzykach po acinie, wosku i starochorwacku, a 38 utworw to
teksty pieni chorwackich, co sprawia, e Osorosko-hvarska pjesmarica jest jednym
z najwikszych zbiorw chorwackich pieni religijnych z tego okresu.
Wymienione wyej piewniki nie s wszystkimi rkopimiennymi zbiorami tego
typu w Chorwacji, gdy, mimo pojawienia si ju pod koniec XIV wieku ksig
drukowanych, w klasztorach, ale take poza nimi, nie ustao spisywanie rkopisw.
Istniej bowiem piewniki sporzdzone w rkopisach, pochodzce nawet z II poowy XVI
i XVII wieku. Dowodem na to jest chociaby powstay w 1644 roku zbir Pavlinska
pjesmarica czy Drmjanska pjesmarica z 1687 roku. Oba rkopisy stanowiy podstaw
najwikszego drukowanego piewnika z zapisem nutowym wydanego w Wiedniu w 1701
roku Cithara octochorda.

2.3. piewnik Cithara octochorda najwaniejszy piewnik kocielny


w dziejach Chorwacji

piewnik Cithara octochorda z wielu powodw jest w Chorwacji uznawany za


najwaniejszy zbir pieni w historii. Jego pierwsze wydanie stao si przeomem
w historii pimiennictwa religijnego, gdy by to pierwszy tak obszerny drukowany
piewnik z zapisem nutowym na obszarze dzisiejszej Chorwacji. O zainteresowaniu
i potrzebie posiadania przez Chorwatw tego typu publikacji w XVIII wieku wiadczy
fakt, e w okresie pwiecza by on jeszcze dwukrotnie wydawany. Antun ojat wskazuje,

219
K. trkalj-Despot, Osorsko-hvarska pjesmarica, s. 33.
220
Ibidem, s. 34.
221
Ibidem, s. 35.
54
e piewnik by poprzedzony wydaniami innych zbiorw tego typu i podaje trzy przykady
zbiorw z XVII wieku, ktre mogy by inspiracj dla redaktorw do przygotowania
Cithary octochordy, a mianowicie zbir Prekomurska pjesmarica powstay
najprawdopodobniej w 1593 r., Pavlinska pjesmarica z 1644 r. oraz rbaieva
pjesmarica (Drmjanska pjesmarica) z 1687 r.222
Najstarsze wydanie piewnika Cithara octochorda seu cantus sacri latino-
sclavonici pochodzi z 1701 r. i zostao przygotowane w Wiedniu z uwagi na brak drukarni,
ktra mogaby sporzdzi tak publikacj na terenie Chorwacji problem wynika z tego,
e nie byo w tym czasie, przynajmniej na terenie archidiecezji zagrzebskiej, drukarni,
ktra mogaby zoy do druku zapis nutowy. Drugie wydanie take pochodzi z Wiednia,
a ukazao si w 1723 r. pod tytuem Cithara octochorda seu cantus latino-croatici. Trzecie
wydanie natomiast zostao sporzdzone ju w Zagrzebiu w 1757 r. w drukarni Antuna
Reinera na yczenie Archidiecezji Zagrzebskiej223 i jest ono rwnie przeomowe ze
wzgldu na zastosowany w nim zapis nutowy, gdy by on pierwszym sporzdzonym na
obszarze Chorwacji. Jako czwarte wydanie czsto wskazuje si dokonane ju
wspczenie, bo w 1998 r., przez czonkw Chorwackiej Akademii Nauki i Sztuki Milana
Mogua i Lovro upanovicia wydanie przedruku III wydania piewnika z 1757 r.
Wspczesne wydanie zawiera kompletny przedruk wszystkich tekstw znajdujcych si
w piewniku. Wydanie jest take opatrzone komentarzami, przekadami aciskich
wstpw do wszystkich wyda Cithrary i studiami dotyczcymi bada nad piewnikiem
pochodzcych z rnych dziedzin od historii, jzykoznawstwa po muzykologi i badania
folklorystyczne.
piewnik jest podzielony na 8 czci, co znajduje odzwierciedlenie w tytule:
cithara octochorda to lira z omioma strunami224. Pierwsze 4 czci wywodz swoje tytuy
od nazw okresw roku liturgicznego, 4 kolejne od nazw czci mszy witej. Do caoci
zosta take dodany aneks zawierajcy swobodne przekady aciskich antyfon i psalmw
na rne uroczystoci kocielne. Czsto wskazuje si ten dodatek jako 9. cz

222
A. ojat, Kajkavske jezine osobine u zborniku Cithara octochorda, [w:] Cithara octochorda, ured.
L. upanovi, M. Mogu, Zagreb 1998, s. 281.
223
H. Breko, Cithara octochorda ur. Milan Mogu, Lovro upanovi, Hrvatska akademija znanosti
i umjetnosti, Narodna umjetnost, br. 38/2, 2001, s. 211.
224
I. pralja, Cithara octochorda. Glazbeni zbornik Zagrebake crkve iz 18. stoljea (Be 1701. i 1723.;
Zagreb 1757.) s posebnim osvrtom na glazbene oblike pokazatelje glazbenih razdoblja, Zagreb 1998,
s. 23.
55
piewnika225. Podziw wspczesnych badaczy budzi bardzo dokadny i adekwatny podzia
pieni wedug czci wyznaczonych w piewniku. Rwnie podzia tekstw wedug
jzyka, w ktrym zostay sporzdzone, sprawia, e piewnik jest bardzo czytelny, gdy na
pocztku kadej czci znajduj si teksty po acinie i po nich nastpuj teksty
chorwackie/kajkawskie.
Tytu zbioru jest typowym dla epoki, gdy zawiera duo informacji, wedug
panujcej wtedy konwencji. Najbardziej rozbudowanym tytuem opatrzono I wydanie.
Tytu gwny, do ktrego ogranicza si czsto nazywanie tego piewnika, jest metafor,
a dosowny i dokadny tytu znajduje si w podtytule i nieznacznie zmienia si
w zalenoci od wydania, wskazujc cechy charakterystyczne poszczeglnych wyda. We
wszystkich wydaniach zosta zamieszczony tytu w jzyku aciskim, nie ma tytuu
w jzyku chorwackim. W kadym wydaniu piewnika w tytule pojawia si nazwa
jzykw, w ktrych zostay przygotowane teksty. W I wydaniu wskazane zostay jzyki
aciski i sowiaski, natomiast w dwch kolejnych wydaniach pojawia si ju obok
aciny nazwa jzyk chorwacki w odniesieniu do zawartoci zbioru, jakim s pieni
liturgiczne przygotowane w tym jzyku. W tytule do I wydania w ogle nie pojawia si
nazwa chorwacki, gdy nawet lud, na ktrego uytek zosta sporzdzony piewnik, jest
okrelany jako sowiaski. Tylko w tym wydaniu zostao zapisane nazwisko fundatora
Ivana Zniki, dostojnika archidiecezji zagrzebskiej, ktra w pniejszych wydaniach bya
w tytule podawana i rozumiana jako fundator i wydawca. Dla bezimiennych redaktorw
II wydania wana staa si informacja o zapisie muzycznym zastosowanym w piewniku,
w III wydaniu natomiast pojawia si wzmianka o zapisie charakterystycznym dla piewu
gregoriaskiego.
Patronat, jaki nad wydawaniem piewnika roztoczya archidiecezja zagrzebska,
powodowa, e publikacja bya przygotowywana na potrzeby liturgii
i z bogosawiestwem Kocioa. Byo to wane, poniewa ranga takiej publikacji
wzrastaa, co sprawiao, e moga ona by wykorzystywana przez wiernych. piewnik by
przeznaczony dla piewakw kocielnych, a pieni w nim zawarte prawdopodobnie byy
wykonywane najczciej bez towarzyszenia instrumentw muzycznych226. Cithara

225
I. pralja, op.cit., s. 22.
226
L. upanovi, Hrvatski glazbeni zbornik Cithara octochorda iz XVIII. stoljea i njegovo znaenje za
(domau) glazbenu kulturu onoga doba i danas, [w:] Cithara octochorda ured. L. upanovi, M. Mogu,
Zagreb 1998, s. 216.
56
octochorda w powszechnym uyciu bya do koca XVIII wieku i w tym czasie staa si
wzorem do tworzenia kolejnych piewnikw.
W pierwszych dwch wydaniach Cithary zapis nutowy zosta przedstawiony na
czterolinii, dopiero w wydaniu III pojawia si piciolinia. W zalenoci od wydania
graficzne oznaczenie nut rwnie si rnio i miao ksztat kwadratw bd rombw.
Lovro upanovi wskaza, e by to typowy tzw. chralny kwadratowy lub rombowy zapis
nutowy, ktry nie zawiera wartoci nutowych227. W piewniku nie zosta wprowadzony
odrbny zapis dugoci poszczeglnych dwikw, co jest charakterystyczne dla XVIII-
wiecznej praktyki drukarskiej w Europie. W Cithara octochorda nie ma rozrnienia na
zapis dotyczcy piewu gregoriaskiego, a jest natomiast zapis dotyczcy piewu
wielogosowego, jak to miao miejsce w innych europejskich piewnikach z tego okresu.
Jako przykad takiego piewnika z zapisem piewu gregoriaskiego Izaak pralja podaje
zbir Cantunal processionem, rwnie zamwiony przez archidiecezj w Wiedniu
zagrzebsk228.
Jak ju wspomniano, I i II wydanie byo drukowane w drukarni Leopolda, a pniej
Dominika Woigtw. W adnym natomiast wydaniu nie zostali wymienieni redaktorzy. Po
przeprowadzonych wspczenie badaniach Vinka aganca i Albe Vidakovicia, jako
redaktora dwch pierwszych wyda wskazuje si na zagrzebskiego kanonika Tomiego
Kovaevicia. Wedug bada za przeprowadzonych nad trzecim wydaniem przez Franje
Dugana redaktorem mg by Mihovil ilabda-Boli229. I. pralja stwierdzi jednak, e
wydawanie piewnika i umieszczenie w nim wstpu mona przypisa Franje Novaiciowi,
poniewa zastpi on w 1701 roku T. Kovaevicia na stanowisku rektora Kolegium
Wiedeskiego (Chorwackiego) w Wiedniu230. Brak nazwisk redaktorw stworzy wic
problem dla badaczy, kogo uzna za twrc tego wanego zbioru z punktu widzenia
Kocioa w Chorwacji. L. upanovi za Vidakoviciem stwierdzi, e brak nazwisk
redaktorw moe mie dwojakie podoe, a mianowicie moe wynika z tego, e nie by to
zbir kompozycji autorskich, lecz zbir pieni z rnych rkopisw i piewnikw. Drugi
powd moe wynika ze skromnoci tyche redaktorw, ktrzy przygotowywali piewnik
na chwa Bo i nie dbali o obecno swoich nazwisk na karcie tytuowej zbioru231.

227
Ibidem, s. 203.
228
I. pralja, op.cit., s. 36.
229
Ibidem, s. 38.
230
Ibidem.
231
L. upanovi, op.cit., s. 208.
57
Pniejsze wydania piewnika nie s tylko przedrukiem I wydania, poniewa
wielokrotnie zawieraj zmiany dotyczce melodii i poszczeglnych tekstw pieni.
Odzwierciedla to ch kolejnych redaktorw, by przedstawi aktualny dla nich stan
wykonawczy zebranych pieni. Rnice midzy I a II wydaniem piewnika, jeli chodzi
o wybr pieni, s niewielkie, gdy dodano tylko 9 nowych utworw, a wyrzucono 14.
Ogromne rnice pojawiy si jednak midzy II a III wydaniem, poniewa wykrelono a
163 teksty, a dodano tylko 79 utworw nowych232. Szczeglny nacisk redaktorzy kadli na
wprowadzanie do piewnika utworw hymnicznych, zwaszcza w III wydaniu znalazo si
50 nowych, wczeniej niedrukowanych tekstw aciskich hymnw. Teksty drukowane
byy gwnie w oryginale, jednak ich opublikowanie w Cithara octochorda sprawio, e
w pniejszych latach byy tumaczone na jzyk chorwacki233. Na temat utworw
hymnicznych zawartych w piewniku pojawio si ju kilka opracowa chorwackich
badaczy, np. Lovro upanovicia czy Czecha Karela Konrada234, jednak miay one
charakter etnograficzny, gdy porwnywano wykonanie waciwych melodii hymnicznych
z ich ludow wersj.
O zainteresowaniu badaczy piewnikiem Cithara octochorda wiadcz liczne
opracowania dotyczce zawartych w nim tekstw, melodii czy badania dotyczce roli, jak
odegra w historii archidiecezji zagrzebskiej i caej Chorwacji. Opracowywanie tekstw,
ktre znajdoway si w zbiorze, rozpoczo si ju w XIX wieku. Rozkwit bada nad
piewnikiem przypad na przeom XIX i XX wieku, czyli na czas tzw. cecylianizmu
ruchu cecyliaskiego zwizanego ze rodowiskiem czasopisma Sveta Cecilija, ktre
rozpoczo swoj dziaalno w latach 80. XIX wieku i miao na celu propagowanie
tradycji chorwackiego piewu kocielnego oraz jej zachowanie dla potomnych poprzez
liczne przedruki starych rkopisw, std te obecno w tym czasopimie informacji
dotyczcych piewnika autorstwa np. Vjeneslava Novaka czy redaktora naczelnego
czasopisma Sveta Cecilija Janka Barlego.
W II poowie XIX wieku panowao przekonanie, e istnieje tylko jedno wydanie
piewnika opublikowane w Zagrzebiu przez Ante Reinera. Dopiero badania Barlego
pokazay, i istniej jeszcze dwa wczeniejsze wydania. Due zainteresowanie
piewnikiem trwao jeszcze w XX wieku, najwiksze budzi, tak jak w XIX wieku, wrd

232
I. pralja, op.cit., s. 44.
233
Ibidem, s. 46.
234
Ibidem, s. 74.
58
prowadzcych chry, ktrzy poszukiwali w nim inspiracji, nowych, nieznanych pieni oraz
powrotu do korzeni. W pniejszym czasie dopiero zainteresowanie piewnikiem Cithara
octochorda wykazali badacze z innych dziedzin nauki od etnologii i muzykologii po
jzykoznawstwo i literaturoznawstwo.
Zmiana w liturgii po Soborze Watykaskim II przyniosa kolejn fal
zainteresowania piewnikiem Cithara octochorda. piewnik sta si rdem nowych
pieni, ktre okazay si by potrzebne w liturgii prowadzonej w jzyku narodowym.
Pieni ze piewnika dostosowywano do wspczesnych realiw piewaczych235.
piewnik odegra du rol nie tylko w yciu kulturowym Chorwatw, ale take
innych narodowoci zamieszkujcych na terenie archidiecezji zagrzebskiej, np. Sowakw,
Wgrw i Niemcw, poniewa badania przeprowadzone nad piewnikiem wykazay, e
redaktorzy korzystali rwnie ze spucizny narodowej236. Oczywistym byo, e najwiksze
znaczenie dla tworzenia kultury chorwackiej miay miasta poudniowej czci ziem
chorwackich, jednak poczwszy od II poowy XVII wieku rozpoczyna si rozkwit kultury
take w pnocnych rejonach kraju i nastpuje powolne, lecz konsekwentne przenoszenie
orodkw wadzy, kultury i ycia spoecznego z miast nadmorskich do miast pnocnej
czci Chorwacji, zwaszcza do Zagrzebia. Potwierdzeniem aspiracji do tworzenia kultury
narodowej w Zagrzebiu poprzez pieni religijne i dbao o tradycj moe by trzykrotne
wydanie piewnika Cithara octochorda. Melodie pojawiajce si w piewniku wywodz
si z chorwackiej/kajkawskiej tradycji ludowej, gdy jeszcze dzisiaj mona je usysze
w pieniach ludowych z obszaru pnocnej Chorwacji237.
Dla wiernych piewnik sta si wany, poniewa zawiera teksty sporzdzone
w zrozumiaym dla nich jzyku chorwackim/kajkawskim. rda tekstw i melodii byy,
jak ju wspomniaam, bliskie ludnoci tego terenu. Jzyk chorwacki/kajkawski, w ktrym
zosta sporzdzony piewnik, zawiera cechy charakterystyczne dla jego rozwoju w XVIII
wieku238. W tekstach zebranych w piewniku znajduje si nieco wicej archaizmw ni
w innych dzieach literackich napisanych w tym dialekcie we wspomnianym okresie239.
Teksty w dialekcie kajkawskim stanowi trzon wszystkich chorwackich tekstw.
W piewniku pojawiaj si take utwory, ktre wywodz si z dialektu sztokawskiego

235
Ibidem, s. 72.
236
L. upanovi, op.cit., s. 216.
237
Ibidem, s. 212.
238
A. ojat, op.cit., s. 286.
239
Ibidem., s. 282.
59
i czakawskiego oraz, jak stwierdza A. ojat, jeden z nich wykazuje cechy jednego
z dialektw soweskich240.
Do dzisiaj zachowao si najwicej egzemplarzy III wydania piewnika Cithara
octochorda, dwa pierwsze s rzadkoci241. W Bibliotece Narodowo-Uniwersyteckiej
w Zagrzebiu znajduj si egzemplarze wszystkich trzech wyda piewnika. III wydanie
zostao natomiast zdygitalizowane i jest dostpne na stronach internetowych Biblioteki dla
wszystkich zainteresowanych.

2.4. Chorwackie piewniki kocielne od zbioru Cvit razlika mirisa


duhovnoga Tomy Babicia (1726 r.) do zbioru Crkvena pjesmarica
za srednje i uiteljske kole (1942 r.)

Wydanie piewnika Cithara octochorda byo impulsem do powstania kolejnych


zbiorw pieni kocielnych w caej Chorwacji. Pocztkowo piewniki byy zamawiane
przez wadze kocielne. Nastpnie czonkowie wsplnot zakonnych obecnych na terenie
Chorwacji rwnie zajli si dziaalnoci piewnikarsk. Wydawane w tym czasie zbiory
byy przeznaczone do czytania, poniewa nie zawieray zapisu nutowego. Autorzy lub
redaktorzy piewnikw czerpali z bogatej chorwackiej tradycji piewu kocielnego, ktra,
jak ju wspomniano, rozwijaa si na tych terenach nieprzerwanie od czasw
redniowiecznych.
W XVIII wieku pimiennictwo religijne stao si, zwaszcza piewniki, bardzo
popularne wrd spoeczestwa chorwackiego i byo dostpne dla coraz szerszego grona
odbiorcw. O popularnoci tego typu pimiennictwa wiadcz liczne wydania
poszczeglnych piewnikw. Najwicej powstawao ich na terenie Slawonii, gdzie byy
sporzdzane gwnie przez franciszkanw, ale take przybyych z terenw archidiecezji
zagrzebskiej jezuitw. Obszar archidiecezji zagrzebskiej zajmowa wane miejsce
w kulturze wczesnej Chorwacji i take tam na wzr piewnika Cithara octochorda
powstaway liczne piewniki sporzdzane dialektem kajkawskim za spraw kajkawskich
jezuitw Antuna Kanilicia (1699-1777) i Juraja Muliha (1694-1754). Niektre ich

240
A. ojat, op.cit., s. 282.
241
L. upanovi, op.cit., s. 206.
60
przekady hymnw kocielnych przedrukowywano do XIX wieku, np. Ave maris Stella
Juraja Muliha242.
Na obszarach kajkawskich wiele piewnikw byo wzorowanych na oficjalnie
uznanym przez wadze archidiecezji zagrzebskiej zbiorze Cithara octochorda. Z uwagi
jednak na to, e niektrzy redaktorzy piewnikw dziaali take na innych ni kajkawskie
obszarach, teksty z najwikszego w tamtych czasach piewnika kocielnego pojawiay si
take w innych dialektach gwnie w dialekcie slawoskim. Stao si tak za spraw
Juraja Muliha, ktry jako jezuita, misjonarz, dziaa na terenach slawoskich. Sam by
kajkawcem, jednak przystosowywa jzykowo zamieszczone w zbiorach utworzy do
dialektu miejscowej ludnoci, dla ktrej przeznacza dany piewnik, dlatego te w jego
twrczoci obecne s teksty w dialekcie slawoskim243. W ikawskich sztokawskich
tekstach Muliha, jak wykazaa przeprowadzona analiza jzyka chorwackich przekadw
aciskich hymnw kocielnych wystpujcych w piewniku Bogoljubne pisme (Trnawa
1736 r.), wystpuj elementy kajkawskie. Ze wzgldu na kajkawskie cechy jzykowe oraz
pochodzenie autora, piewnik zosta omwiony w czci dotyczcej dialektu
kajkawskiego.
Juraj Mulih tworzy jednak gwnie w dialekcie kajkawskim. W XVIII w. jego
piewniki byy jednymi z najchtniej wydawanych i czytanych dzie tego typu w pnocnej
Chorwacji244. Jak ju wspomniano, teksty ze zbiorw Hrana nebezka i Pobone i naune
popevke pojawiay si jeszcze w piewnikach w XIX wieku. Szczeglnie dugo
funkcjonowa w nich bardzo sparafrazowany przekad Vani Creator Spiritus Hodi duh
sveti pamet rasveti, ale take Pange lingua gloriosi Vsi jeziki, zapevajte, ktre pojawiaj
si nawet w II po. XIX wieku w wydaniach piewnika Marijana Jaicia (1795-1858) Vinac
bogoljubnih pisama i w piewniku Crkvene pjesme za kolsku mlade Ivana Sthola i Josipa
Torbara245. Redaktorzy piewnikw czsto wic nie byli twrcami wszystkich tekstw w
swoich zbiorach, a korzystali z dokona innych autorw. Jak twierdzi Hrvojka Mihanovi-
Salopek, najbardziej byo to widoczne w przypadku twrczoci Juraja Muliha i Antuna
Kanilicia, poniewa przekady hymnw Pange lingua gloriosi jako Svi jeziki zapivajte

242
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija 19. stoljea, Zagreb 2000, s. 28.
243
Ibidem, s. 27.
244
Zbiory pieni Juraja Muliha byy popularne dziki samemu autorowi, poniewa zdarzao si, e rozdawa
on swoje piewniki bezpatnie, gboko wierzc w szerzce si wtedy idee o owieceniowej roli Kocioa,
por. H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 35.
245
Ibidem, s. 30-31.
61
i Veni Creator Spiritus Hodi Duh sveti, pamiet rasveti autorstwa Muliha znalazy si
w piewnikach Kanilicia Bogoljubnost molitvena z 1766 r. (i w wydaniach pniejszych)
oraz Mala Bogoslovnica z 1818 r.246 Takie postpowanie autorw nie dotyczyo tylko
hymnw, a waciwie wszystkich gatunkw pieni, najczciej typu tzw. puka crkvena
popjevka, czyli utworw bdcych swobodnymi parafrazami tekstw liturgicznych
wykonywanych do melodii ludowych, ktre w tym czasie byy bardzo popularne.
Obok twrczoci typowo chorwackiej w wielu piewnikach znalazy si take
przekady pieni niemieckich i austriackich. Byo to zwizane z wydaniem przez cesarza
Jzefa II w 1783 r. rozporzdzenia okrelajcego porzdek mszy witej, ktre zawierao
nakaz ujednolicenia piewu kocielnego we wszystkich diecezjach Monarchii
247
Habsburskiej . H. Mihanovi-Salopek zauwaa, e napyw niemieckich pieni obniy
poziom wykonawczy w chorwackich kocioach oraz doprowadzi do zamierania
chorwackich pieni248, a bezporednim winnym wprowadzenia tych zmian uwaa biskupa
Zagrzebia Maksimilijana Vrhovaca, ktry podporzdkowa si rozporzdzeniu, wycofujc
tradycyjne piewy zagrzebskie (nawet stworzone na tym terenie pieni aciskie)
i bezkrytycznie wprowadzi niemiecki typ mszy piewanej (singmesse)249. We
wspomnianym ju piewniku Vrhovac wykorzysta take utwory Juraja Muliha, jednak,
jak twierdzi H. Mihanovi-Salopek, bya to akurat niezbyt dobra cz twrczoci tego
autora (nieudolne tumaczenia pieni niemieckich). Przetrway one jednak dugo
w piewaczej kulturze chorwackiej. Cz zasugujca na zachowanie dla pniejszych
pokole, gdy skaday si na ni tradycyjne pieni chorwackie, zostaa zapomniana250.
Dla autorw nie miao znaczenia, w jakim dialekcie zostay spisane poszczeglne
utwory. W kolejnych wydaniach piewnikw mona zaobserwowa kajkawskie przekady
hymnw kocielnych przetumaczone na dialekt sztokawski. Tak stao si m.in. z jednym
z utworw Juraja Muliha Jezu ne ostavi nas, ktry znalaz si w obowizujcym obecnie
w Kociele chorwackim piewniku Pjevajte Gospodu pjesmu novu i jest tam zapisany
chorwackim jzykiem standardowym. Wspomniany utwr jest wspczesnym przykadem

246
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 31.
247
D. Ljubii, Hrvatske crkvene puke popjevke:
http://www.klanjateljice.hr/klanjateljice-danas/povjerenstvo_liturgiju/2010-11-10/index.htm [dostp:
03.03.2013].
248
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 26.
249
H. Mihanovi-Salopek, Himnodijska reforma Maksimilijana Vrhovca, Dani Hrvatskoga kazalita,
vol. 25, no. 1/1999, s. 406.
250
Ibidem, s. 409.
62
przekadu midzydialektalnego, jednak ju wczeniej mona zaobserwowa takie
dziaania, wanie na przykadzie pieni Muliha w piewnikach Marijana Jaicia w XIX
wieku. Istnieje jednak moliwo, e Jai jako zbieracz pieni kocielnych w Slawonii
zapisa rozproszone na tym terenie pieni Juraja Muliha, ktre ten napisa podczas swojej
slawoskiej dziaalnoci misyjnej. W takim wic przypadku nie moe by mowy
o tumaczeniu, a jedynie o wspomnianym ju tworzeniu ich przez kajkawca na potrzeby
sztokawcw.
Dziaalno Juraja Muliha wywara take duy wpyw na utwory innych autorw
slawoskich, jak Josipa Ernesta Matijevicia, uro Serticia (1741-1808), Marijana Jaicia
oraz tworzcego wrd wgierskich Chorwatw Emerika Pavicia (1716-1780). Josip
Ernest Matijevi by autorem piewnika Vmnogoverztna pobosnosti kerstjanske wydanego
w Zagrzebiu w 1802 r., w ktrym zebrane byy teksty kajkawskie wzorowane na tekstach
Juraja Muliha. Matijevi by take twrc drugiego tumaczenia mszy witej wedug
porzdku singmesse Hrvojka Mihanovi-Salopek twierdzi jednak, e jest to przekad
nieudolny, a korzysta z niego rwnie Maksimilijan Vrhovac251. Autor piewnika by
take twrc jednej z wielu gramatyk chorwackich wydanych w tym czasie w jzyku
niemieckim Khorvatzka Grammatika oder Kroatische Sprachlehre (Zagrzeb 1810 r.).
uro Serti w latach 1804-1808 by rektorem seminarium duchownego w Dziakowie.
Modlitewnik Jezgra nauka kerstjanskoga, ktry mia dwa wydania w 1791 r. i 1807 r.,
pozostawa w oficjalnym uyciu w diecezji dziakowskiej do XX wieku252. Emerik Pavi
za by franciszkaninem, autorem sztokawskiego piewnika ze slawoskimi tekstami
Putovanje duhovno wydanego w 1769 r. w Peszcie. Przez ponad trzydzieci lat
zajmowa si take wydawaniem kalendarzy, ktre w XVIII wieku stanowiy waciwie
jedyn literatur wieck wydawan w Slawonii253.
W XIX wieku na terenie Slawonii najbardziej znanym autorem pieni kocielnych,
przekadw hymnw i piewnikw by Marijan Jai. Najczciej wydawanym jego
dzieem by zbir pieni kocielnych Vinac bogoljubnih pisama(h) Pierwsze wydanie
tego najchtniej wydawanego w XIX wieku piewnika pt. Bogoljubnost molitvena
zostao opublikowane w 1827 r. bez oznaczenia autora. Dopiero w 1830 r. w drugim
wydaniu znalazo si nazwisko Marijana Jaicia. W piewniku znalaz si dorobek
251
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 36.
252
A. Pavlovi, Poglavari Bogoslovnog sjemenita u akovu, Diacovensia, XIV/2006, s. 358.
253
M. Tatarin, Jedan zaboravljeni slavonski kalendar iz 18. stoljea, Dani Hrvatskog kazalita, vol.
33/2007, s. 134.
63
chorwackiej tradycji hymnicznej z XVIII wieku, ale take pieni kocielne wykonywane
przez mieszkacw Slawonii, Banatu i Wojwodiny zebrane na tych terenach przez autora.
Pocztkowe wydania piewnika byy publikowane w rodzimym dialekcie autora, czyli
slawoskim dialektem ikawskim. Po mierci Jaicia nie zaniechano wydawania
piewnikw, poniewa przed mierci w 1858 r. autor sprzeda prawa autorskie do tego
zbioru pieni wydawcy Martinowi Bago. Byo to wic pierwsze dzieo chorwackie
o charakterze religijnym, w przypadku ktrego mwi si o prawach autorskich, co
zmienio stosunek do wykorzystywania wczeniejszych tekstw pieni przez innych
autorw. Od tego czasu jest zauwaalna wiksza dbao o podawanie rde pieni,
autorw tekstu czy melodii, gwnie w odniesieniu do przekadw hymnw aciskich254.
Jzyk Vinca zmienia si w zalenoci od obowizujcych w Chorwacji warunkw
jzykowych. piewnik w latach 80. XIX wieku zosta wydany z uwzgldnieniem
wszystkich postulatw chorwackich wukowcw. Z analizy tekstw wynika, e jest jednym
z pierwszych piewnikw, ktrych jzyk opiera si na zasadach jzykowych
wyznaczonych przez ten ruch naukowo-spoeczny. Vinac bogoljubnih pisama(h) mia
form modlitewnika.
Obok franciszkanw i jezuitw rwnie dziaalnoci piewnikarsk zajmowali si
kapucyni, jednak ich piewnik Pisme duhovne skup spravljene wydany w Zagrzebiu
w 1750 r. nie wnis nowych tekstw pieni do literatury chorwackiej, a jedynie zebra
teksty z rnych piewnikw w jeden zbir255. piewnik nie zosta wybrany do analizy
w tej pracy, poniewa nie znalazy si w nim omawiane w pracy hymny.
Tak jak na pnocy piewniki Juraja Muliha, tak na poudniu w Dalmacji i Boni
du rol odgryway zbiory pieni kocielnych spisane przez Tom Babicia (1860-1750).
Najbardziej znany jest wydany w 1726 r. w Wenecji Cvit razlika mirisa duhovnoga
piewnik do 1898 r. by wydawany jeszcze sze razy256. Drugie wydanie z 1736 r.
opracowa jeszcze sam autor, pozostae za byy wznawiane z uwagi na ogromne
zapotrzebowanie wrd wiernych. Zbir zyska tak saw, e zaczto okrela go mianem
Babuszy od nazwiska autora nie wymieniajc w ogle tytuu. Babi w tumaczeniach
hymnw zawartych w piewniku wzorowa si na XVII-wiecznych autorach chorwackich
Ivanie Bandulaviciu i Stjepanie Margeticiu. Korzysta take z tradycji gagolickiej,

254
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvea himnodija, s. 93.
255
Ibidem, s. 62.
256
Ibidem, s. 37.
64
dlatego nie mona okreli dokadnie, ktre z hymnw znajdujcych si w obu wydaniach
piewnika przygotowanych przez Babicia s rzeczywicie jego autorstwa257. Oprcz
dosownych przekadw hymnw Te Deum laudamus i Ave maris Stella Babi tworzy
pieni, ktre swoj form byy zblione do ustnej twrczoci ludowej. Autor korzysta
z moliwoci, jakie dawaa bogata tradycja ludowa tych terenw i czsto aranowa teksty
kocielne wedug jej zasad.
Teksty ze piewnika Tomy Babicia byy bardzo popularne, przez co korzystali
z nich take pniejsi autorzy zbiorw pieni kocielnych z terenw Boni i Dalmacji, np.
Petar Kneevi, redaktor piewnika Pisme duhovne razlike wydanego w Wenecji w 1765 r.
Wrd utworw hymnicznych w tym piewniku znajduj si przekady, m.in. Ave maris
Stella Zdravo zvizdo mora, Pange lingua gloriosi O jezie prislavnoga. Najbardziej
znanym dzieem Kneevicia by jednak wielokrotnie wydawany utwr Muka Gospodina
naega Isukrsta i pla matere njegove, pierwszy raz opublikowany w 1753 r.258 Dzieo
zdobyo popularno nawet poza Boni i Dalmacj, a wiadczy o tym przekad tekstu na
dialekt kajkawski Pesma od Muke Spasitelja za veliki petak, dokonany przez Alojzijego
Kristijanovicia i wydany drukiem w 1851 r.259
Zasuonym dla zachowania tradycji hymnicznej wczeniejszych wiekw na
poudniu Chorwacji, gwnie w Dubrowniku, by w XIX wieku Stjepan Skurla, ktry
wyda Bogoljubna zabawa kranskijeh duah (Dubrownik, III wydanie 1887 r.)260. Autor
w swoim zbiorze, korzystajc z wczeniejszych tumacze poszczeglnych utworw,
podawa rda, z jakich zaczerpn tekst. Nie bya to czsta praktyka w tym okresie.
Dziki niemu zachoway si informacje o wielu autorach dubrownickich i dalmatyskich
z XVII i XVIII wieku, np. o Matiji Albertim (Matuliciu), XVII-wiecznym splickim twrcy
przekadu hymnw Ave maris Stella Zdrava morska zvizdo i Quem terra, pontus,
aetherra Koga nebo, zemlja, sporzdzonych dialektem czakawskim. Drugi
z wymienionych hymnw pojawi si w dziele S. Skurli Svibanj posveen B. D. Mariji
w 1876 r.261
Wrd piewnikw sztokawskich z Boni wydanych w XIX wieku naley take
wymieni zbir Vice Vicicia Pisme razlike (Split 1844 r.), ktry zosta przygotowany

257
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 37.
258
Ibidem, s. 43.
259
Ibidem, s. 47.
260
Ibidem, s. 130.
261
J. Mihojevi, Bogorodica u hrvatskom pjesnitvu, s. 278.
65
i wydany przez Ivana Franjo Jukicia (1818-1858). Vice Vici (1734-1796) by
franciszkaninem, ktry tworzy w Boni w XVIII wieku, jednak nie wyda wtedy swojego
piewnika ukoczonego w 1783 r.262 Jzyk XIX-wiecznego wydania Jukicia zosta
uksztatowany wedug zasad obowizujcych w poowie XIX wieku wystpuje iliryjska
ortografia, nie zosta zmieniony jednak dialekt, ktrym autor spisa teksty, poniewa
sztokawska ikawica z Boni moga jeszcze wtedy peni funkcj jzyka literackiego.
Wane w chorwackiej tradycji piewnikowej s take dwa zbiory z obszarw
pnocnej Chorwacji wydane w poowie XIX wieku: Knjiga bogoljubnosti karstjanske
Fortunata Pintaricia (Wiede 1849 r.) i Crkvene pjesme Ivana Stohla i Jospia Mirko
Torbara (Zagrzeb 1858 r.). Fortunat Pintari (1798-1867) by jednym z najwikszych
twrcw przekadw hymnw kocielnych w XIX wieku. Niestety jego twrczo zostaa
zapomniana, poniewa najwaniejsze dzieo jego ycia, jakim by piewnik Crkvena lira,
przygotowany do druku w 1866 r., po mierci autora zosta zagubiony i zachowa si tylko
we fragmentach263.
Jak zostao wspomniane, na przeom wiekw XIX i XX przypada w Chorwacji
dziaalno czonkw tzw. ruchu cecyliaskiego zwizanego w tym kraju z czasopismem
Sveta Cecilija powiconym muzyce kocielnej (czasopismo i cay ruch zawdzicza
swoj nazw w. Cecylii, patronce piewu kocielnego). Cecylianici gosili powrt do
tradycji, odnajdywali stare rkopimienne piewniki, teksty hymnw i pieni, ktre
opracowywali w nowych aranacjach. By to ruch, ktry w II po. XIX wieku zosta
zapocztkowany w Niemczech i mia na celu odnow liturgii w duchu gregoriaskim,
pielgnowanie wysokiej kultury piewaczej, take w jzykach narodowych std wiele
nowych przekadw hymnw i pieni aciskich oraz poszukiwanie ju istniejcych
utworw o takim charakterze. Ruch cecyliaski obj cay europejski Koci katolicki,
gdy zosta oficjalnie potwierdzony przez papiea Piusa IX w 1870 r. Dziki dziaalnoci
czonkw ruchu w Rzymie w 1911 r. powstaa Szkoa Papieska piewu Kocielnego, ktra
zostaa przemianowana na Papieski Instytut Musica Sacra (Pontificio Istituto di Musica
Sacra) w 1931 r. Cecylianizm w Chorwacji pojawi si w latach 70. XIX wieku
i w pocztkowej fazie nie wzbudzi wikszego zainteresowania wrd muzykw

262
M. Marjanovi, Leksikon hrvatskih knjievnika Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do danas,
Sarajevo 2001:
http://www.hercegbosna.org/dokumenti_upload/20091209/herceg_bosna200912091721540.pdf [dostp:
05.03.2013].
263
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkena himnodija, s. 124.
66
kocielnych, dopiero przeom wiekw przynis wiksze wpywy jego czonkom264.
Propagatorami cecylianizmu w Chorwacji byli Albe Vidakovi i Vjenceslav Novak. Za
dzieo wieczce dziaalno cecylianistw uznaje si Hrvatski crkveni kantunal z 1934
r.265 Najwaniejszymi piewnikami z tego okresu s: Crkvena pjesmarica Vjenceslava
(Veljko) Novaka (I wydanie, Zagrzeb 1899 r.), Hrvatska crkvena pjesmarica (Zagrzeb
1919 r.) i Virgini Matri (Zagrzeb 1921 r.).
piewnik Hosanna Stjepana Hadrovicia (Zagrzeb 1911), mimo e powsta
w czasach cecylianizmu, nie zawiera idei tego ruchu. W omawianym w pracy okresie
Stjepan Hadrovi (1863-1934) by jednym z ostatnich autorw piewnikw, ktry dziaa
na terenie Boni. Jako organista katedry w Sarajewie du wag przywizywa do melodii
poszczeglnych pieni. Kryterium doboru utworw do piewnika stanowia frekwencja
wykonawcza w kocioach oraz melodyjno. Zbir jest podzielony na dwie czci jedn
stanowi teksty kocielne wywodzce si z tradycji ludowej, poniewa Hadraovi uznawa
t tradycj za prawdziwie chorwack i nie krytykowa jej jak cecylianici, druga za cz
jest zbiorem pieni liturgicznych oficjalnie uznawanych przez Koci. Z tego wic
wzgldu piewnik Hosanna zosta wycofany z uytku w archidiecezji zagrzebskiej nie
zosta wpisany do dokumentu wydanego dla chrw kocielnych zawierajcego spis pieni
i piewnikw, z ktrych mona korzysta podczas liturgii Popis pukih crkvenih
popjevaka266.
Dziaalno ruchu cecyliaskiego sprawia, e powrcono w Chorwacji do starych
tekstw, jednak opracowano je w nowych aranacjach. Wydawanie piewnikw byo
wan czci chorwackiej tradycji piewu kocielnego. W latach midzywojennych byy
opracowywane z potrzeby propagowania poprawnoci wykonawczej w kocioach, ktra
wielokrotnie wymagaa zmian.
W opracowaniu zostay wymienione najwaniejsze piewniki w chorwackiej
tradycji piewu kocielnego w latach 1726-1942. W tabelach nr 2 i 6 znajduje si spis
wszystkich piewnikw, ktre posuyy do przeprowadzenia analizy, jednak niektre
z nich ze wzgldu na mniejsze znaczenie, jakie miay w kulturze religijnej Chorwacji, nie
zostay tutaj omwione. Z tej czci pracy zostay take wyczone wydania piewnika
Cithara octochorda jako otwierajce rozkwit twrczoci piewnikarskiej w Chorwacji oraz
264
R. Vukorepa, Ceciljanski pokret u Hrvatskoj, Split 2006, , s. 5-7:
http://pl.scribd.com/doc/81965490/Cecilijanski-pokret-u-Hrvatskoj [dostp: 06.03.2013].
265
I. pralja, Cithara octochorda, s. 70.
266
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 188-189.
67
zbir o. Milana Pavelicia, ktry stanowi zwieczenie dziaalnoci ruchu cecyliaskiego
i jest jednym z najwikszych dokona przekadowych hymnw kocielnych w Chorwacji.
Te dziea ze wzgldu na du rol, jak odegray w czasach, w ktrych powstay, zostay
omwione w osobnych podrozdziaach niniejszej pracy.

2.5. Dziaalno ojca Milana Pavelicia

W XX wieku najbardziej zasuonym w Chorwacji dla twrczoci przekadowej


tekstw hymnicznych by jezuita ojciec Milan Paveli. Obok yjcego w XVII wieku,
take jezuity, Bartola Kaicia by twrc przekadw wszystkich hymnw brewiarzowych.
Nikt inny prcz Kaicia i Pavelicia nie dokona w Chorwacji tak ogromnej pracy
przekadowej. Paveli prawie 300 lat po Bartolu Kaiciu podj wyzwanie, ktre
zaowocowao przekadami hymnw funkcjonujcymi w Kociele chorwackim ju ponad
80 lat i uznanymi przez Watykan i Episkopat Chorwacji jako waciwe. Paveli podczas
przygotowywania wraz z Dragutinem Kniewaldem wydanego w 1924 roku przekadu
Mszau Rzymskiego wzorowa si na przekadzie dokonanym przez Bartola Kaicia
wydanym w 1640 roku267.
Dziaalno zakonna, poetycka i przekadowa ojca Milana Pavelicia, ktrej
zwieczeniem byo wydanie zbioru Crkveni himni w 1936 roku, przypada na lata
formowania si po I wojnie wiatowej Krlestwa Serbw, Chorwatw i Sowecw oraz
Jugosawii. Jednak ju na pocztku XX wieku M. Paveli by znany jako poeta tworzcy
utwory o tematyce religijnej. Badacze jego twrczoci, m.in. wspczesny pisarzowi
profesor Duan anko, twierdzili, e autor ju w swoim pierwszym tomiku poezji pt.: Iz
zakutka, wydanym w Zagrzebiu w 1902 roku, okreli ramy tematyczne, formalne
i programowe swojej twrczoci268. Paveli ju wtedy wskazywa na swoje przywizanie
do narodu i wizi, jakie powinny czy kapana z prostym ludem, z ktrego zreszt sam
si wywodzi. Nie tylko programowo poeta czy si z ludem, ale rwnie form swoich
utworw, gdy jako idea twrczoci poetyckiej uwaa pisanie ludowym

267
H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli majstor neoklasicizma u sutonu klasicizma, Obnovljeni ivot,
vol. 52, 1998, s. 37.
268
D. anko, Milan Paveli. Sveenik pjesnik, Obnovljeni ivot, vol. 21, nr 5-6, 1940, s. 220.
68
dwunastozgoskowcem, korzystajc z ludowej formy epickiej i pieni ludowych269 oraz
dziesiciozgoskowcem, jakim bya recytowana ustna twrczo ludowa, ktrej odbicie
w twrczoci Pavelicia byo widoczne w wierszach wydawanych pod pseudonimem Guslar
na amach Glasnika Srca Isuusova270. Potwierdzeniem sw anki moe by cytowany
przez niego komentarz do twrczoci Pavelicia sporzdzony przez jednego z najwikszych
w tym czasie krytykw literatury, a mianowicie Ante Petravicia. Stwierdzi on, e styl
poezji Milana Pavelicia ustali si ju po wydaniu dwch pierwszych dzie i zostawa pod
silnym wpywem stylu Sylviji Kranjevicia271 i Vladimira Nazora272, a ze wzgldu na
rymy w jego utworach wskazuje si na formalne zwizki z tymi tworzonymi przez Antuna
Gustava Matoa273. Wskazana opinia o Paveliciu pochodzi z 1917 roku i ju wtedy, jeszcze
przed szczytem swojej dziaalnoci twrczej, pisarz bywa stawiany w szeregu
najwikszych poetw narodowych obok wyej wymienionych autorytetw literackich.
W poezji Pavelicia mona take odnale wpywy twrczoci autorw
zachodnioeuropejskich, a mianowicie Paula Verlainea,274 mimo e D. anka uwaa, i
twrczo Pavelicia jest na wskro chorwacka i nie ma tam zbdnych obcych
elementw275.
Wydarzenia z ycia autora wywary ogromny wpyw na jego dziaalno
twrcz. Milan Paveli urodzi si w 1878 roku we wsi Mrzi Dol niedaleko Senja. Szko
redni ukoczy w Senju, w czasie nauki pozna Milutina Cihlara Nehajeva276,
zaprzyjani si z nim i pozostawa przez kilka lat pod wypywem jego twrczoci
literackiej. Byli prawie rwnolatkami. Zanim Nehajev sta si wielkim twrc modernizmu
w Chorwacji, to wanie Milan Paveli by jego najwikszym przyjacielem i towarzyszem
dysput filozoficznych oraz literackich. Paveli by bardzo oczytany, wiele dzie literackich

269
. H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli, s. 38.
270
Ibidem.
271
Silvije Strahimir Kranjevi
272
Vladimir Nazor
273
D. anko, op.cit., s. 222.
274
H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli, s. 38.
275
D. anko, op.cit., s. 222.
276
Milutin Cihlar Nehajev (1880-1931) by jednym z najwybitniejszych przedstawicieli chorwackiego
modernizmu, uchodzi za najwikszego prozaika tego okresu literackiego, by pierwszym krytykiem
teatralnym i muzycznym w Chorwacji, studiowa take chemi na Uniwersytecie w Wiedniu, jednak
nigdy nie realizowa si naukowo na tym polu, mimo nalega przyjaci. Mia czeskie korzenie, jego
ojciec Sebald Cihlar zaszczepi w synu swoje pogldy panslawistyczne; najwaniejsze dziea prozatorskie
to powieci: Bijeg (1909), Vuci (1928) i Rakovica (1932), pisa take nowele, eseje i dramaty, por:
J. Badali, Milan Paveli i Milutin Cihlar Nehajev, Obnovljeni ivot, vol. 24, nr 3-4, 1943 i S. Nikoli,
N. Trinajsti, Milutin Cihlar Nehajev hrvatski knjievnik i kemiar, Senjski zbornik, vol. 33, 2006.
69
poznawa w oryginale i ju w czasach szkolnych podejmowa pierwsze prby twrcze.
M. Cihlar Nehajev nie mg pogodzi si ze wstpieniem przyjaciela do seminarium
duchownego w Zagrzebiu. Uwaa on, e Paveli zmarnuje tam swj talent, stanie si
niewolnikiem Kocioa i nie bdzie mg dalej tworzy277. W czasach studenckich Paveli
da si jednak pozna jako aktywny wsppracownik seminaryjnego wydawnictwa
kulturowo-owiatowego Zbor duhovne mladei zagrebake. Podczas tej dziaalnoci
wsppracowa z doktorem Antunem Radiciem278. W czasie swojej posugi kapaskiej by
redaktorem katolickich czasopism wydawanych w Rijece: Rijeke novine, Hrvatska obitelj,
Hrvatska straa, Glasnik sv. Josipa i Glasnik Srca Isusova.
Prawie dziesi lat po wydaniu pierwszego zbioru poezji pojawi si jego
nastpny tom zatytuowany Pjesme (Rijeka 1913 r.). W tej fazie twrczoci na wyrnienie
zasuguj poetyckie obrazy rodzinnych krajobrazw przeplatane wspomnieniami
z dziecistwa, pene szczeroci i idyllicznoci279. W czasie I wojny wiatowej Milan
Paveli zajmowa si twrczoci przekadow i dziaalnoci naukow. Wyda
monografi dotyczc studiw o Marku Maruliciu oraz przeoy jego dzieo pt.: Pedeset
pria280. Pracowa rwnie jako profesor pedagogiki w seminarium w Senju.
Milan Paveli, wstpujc w szeregi zakonu jezuitw, nie zaprzesta dziaalnoci
poetyckiej, a wrcz przeciwnie, cay ciar swojego poetyckiego natchnienia przela na
twrczo religijn. W jego wczeniejszej twrczoci mona byo rwnie zauway
chrzecijaskie wpywy, ale jako typowo religijny twrca ujawni si, przygotowujc
przekad wspomnianego ju Mszau Rzymskiego. Szczytem jego twrczoci przekadowej
by przygotowany i wydany w 1936 roku zbir Crkveni himni, ktry zosta powtrnie
wydany ju po mierci tumacza w 1945 roku. Paveli nie przekada tylko z aciny,
poniewa wymienicie zna woski i francuski. Zasyn jako tumacz ponad pidziesiciu
wierszy z omiu jzykw, ktre zebra w tomie Iz duhovne lirike wydanym w Zagrzebiu
w 1937 roku281. Przed mierci przygotowa jeszcze jeden tom swojej poezji, jednak ju

277
J. Badali, Milan Paveli i Milutin Cihlar Nehajev, Obnovljeni ivot, vol. 24, nr 3-4, 1943, s. 244.
278
Dr Antun Radi (1868-1919) chorwacki etnolog, polityk, pisarz, niektrzy uznaj go za prekursora
postmodernizmu w Chorwacji oraz twrc podstaw antropologii kultury i etnografii chorwackiej, gdy to
on opracowa gwne metody bada dla tej dziedziny w tym kraju. Jego dziea zostay wydane
w Zagrzebiu w latach 1936-1939 pt: Sabrana djela dra Antuna Radicia; by bratem Stjepana Radicia,
por.: J. apo-mega, Antun Radi i suvremena etnoloka istraivanja, Narodna umjetnost, br. 34/2,
1997.
279
H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli, s. 38.
280
D. anko, op.cit., s. 222.
281
H. Mihanovi-Salopek, Mihanovi-Salopek, s. 38.
70
nie doy jego wydania. Zmar na kilka miesicy przed ukazaniem si swojego zbioru
Zvijezde srca Isusova w 1939 roku. Tom ten by zwieczeniem jego dziaalnoci
literackiej, gdy Paveli osign w nim idea, do jakiego dy przez cae ycie, czyli
ludowy charakter swoich wierszy wyraony zarwno w formie, jak i prostocie
formuowania myli282.
Ze wzgldu na swoj dziaalno Milan Paveli bywa okrelany mianem ksidza-
poety. Takie okrelenie sprawiao problemy wczesnym krytykom literatury, gdy nie
mogli oni przyj do wiadomoci podwjnej dziaalnoci tego jezuity283. Dylemat
Chorwatw moe by porwnywany z problemem, jaki pojawi si przed francuskimi
krytykami literatury w zwizku z dziaalnoci tamtejszego ksidza-poety Louisa Le
Cardonela284. Rwnie w dziejach literatury polskiej mona odnale ksiy-poetw,
a dziaalno jednego z nich jest szczeglnie spjna z twrczoci ojca Milana Pavelicia.
Tadeusz Karyowski, bo o nim mowa, y i tworzy swoje przekady hymnw
brewiarzowych rwnie w latach 30. XX wieku. Jego tumaczenia hymnw take zostay
uznane przez Koci za waciwe w tamtym okresie, a praktycznie wszystkie hymny
przeoone przez Karyowskiego, znajdujce si w przedsoborowym Brewiarzu,
funkcjonuj w Liturgii Godzin do dnia dzisiejszego, mimo zmian wprowadzonych po
Soborze Watykaskim II285.
Milan Paveli, tak jak Tadeusz Karyowski w Polsce, przekadajc aciskie
hymny, ustali ramy formalne przekadu tego gatunku na jzyk chorwacki. Wiele utworw,
ktre znalazy si w tomie ojca Milana Pavelicia Crkveni himni, przetumaczono na jzyk
chorwacki pierwszy raz. Przekady Pavelicia po latach nie s wolne od krytyki, gdy
zauwaa si w nich kurczowe, czasem wrcz niewolnicze trzymanie si konkretnych
rymw i formy, czsto pomimo moliwoci zastosowania innych rozwiza jzykowych,
ktre nadawayby przekadowi wiksz zrozumiao286. Przez wikszo badaczy jednak
jest wskazywany ich wielki kunszt artystyczny, a to, co w opracowaniu Hrvojki
Mihanovi-Salopek zostao skrytykowane, dla wspczesnych Paveliciowi byo jego
zalet. Mihanovi-Salopek wskazuje take na wielkie oddanie Pavelicia ustnej twrczoci

282
Recenzija Milan Paveli: Zvijezde srca Isusova, Bogoslovska smotra, vol. 27, nr 2, 1939, s. 158.
283
D. anko, op.cit., s. 219.
284
Ibidem, s. 220.
285
M. Korolko, Przedmowa do wydania drugiego, w: Hymny kocielne, prze. ks. T. Karyowskiego,
w nowym ukadzie i oprac. M. Korolki, Krakw 1978, s. 8.
286
H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli, s. 38.
71
ludowej, ktra w czasach jego dziaalnoci bya uznawana za anachroniczn, poniewa ju
Ivan Maurani i Fran Kurelac wskazywali na przestarzao takiej formy poezji,287 co nie
pozostawao bez wpywu na twrczo poetyck i dziaalno przekadow tego autora.
Paveli bdnie przyj, e ludowo poezji czyni temat i przesanie dziea, a za pisarzy
ludowych uznawa Goethego, Mickiewicza i Puszkina. Uwaa, e poezja powinna nie
ze sob przesanie oraz powinna peni funkcj owieceniow dla ludu, przez co traci
z oczu najwaniejsze przesanie poezji, jakim jest jej poetycko. Paveli jednak jako autor
wierszy i przekadw nawizywa swoj twrczoci do dziaalnoci XVII- i XVIII-
wiecznych hymnografw, ktrzy wzorowali si na twrczoci ludowej i jako swj cel
stawiali sobie dotarcie do wielu warstw spoecznych288.
Paveli jest uznawany w Chorwacji za twrc neoklasycystycznego ze wzgldu na
tematyk swoich utworw, ale take wykorzystywane gatunki literackie, mimo e ten
okres w literaturze chorwackiej zakoczy si ju w 1909 roku wraz ze mierci Vladimira
Vidricia289. W twrczoci przekadowej s take widoczne romantyczno-
neoklasycystyczne symbole, jak: liljan-cvijet, zelen-grana itp.290 W przekadach hymnw
wskazuje si take na neoklasycystyczny styl tworzony dziki inwersyjnej skadni. Za
element tego stylu moe uchodzi rwnie, jak wskazuje Hrvojka Mihanovi-Salopek,
charakterystyczna dla epoki romantyzmu waleczno, wyraona poprzez uycie
okrelonego sownictwa291.
Jak ju wspomniano, najwaniejszym dzieem ojca Milana Pavelicia jest wydany
dwukrotnie w 1936 r. i 1945 r. zbir chorwackich przekadw hymnw kocielnych
Crkveni himni. Mimo wymienionych wyej krytycznych uwag twrczoci poetyckiej
Milana Pavelicia, tylko nieliczni krytykuj jego dziaalno przekadow. Wytykaj mu
bdy w tumaczeniach oraz zbyt uproszczon form przekadu gatunku literackiego, jakim
s hymny. Wikszo badaczy uwaa jednak, e praca wykonana przez Milana Pavelicia
jest znakomita, a dziki niej Chorwaci mog porwnywa si z narodami zachodniej
Europy posiadajcymi ju od dawna takie przekady. W przedmowie do I wydania, ktre
zostao take przedrukowane w II wydaniu zbioru, tumacz wyjania, przekadw jakich

287
Ibidem, s. 39.
288
Ibidem, s. 39.
289
Vladimir Vidri
290
H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli, s. 44.
291
Ibidem, s. 39.
72
hymnw dokona i jaki by jego cel oraz ich ramy formalne292. Paveli wskazuje, e stara
si zachowa w przekadzie metrum oryginau, dlatego te czsto, by dostosowa hymn do
chorwackiego jzyka standardowego, zwraca szczegln uwag na akcent pewnych
wyrazw. Paveli by zmuszony utrzyma metrum oryginau w przekadzie ze wzgldu na
gregoriask melodi, ktra bya przypisana do poszczeglnych utworw. Ze wzgldu
wic na brzmienie oryginau autor nie zrezygnowa z adaptacji strofy safickiej i waciwie
wszystkie przeoone utwory rozpoczynaj si od trzech wersw napisanych 11-
zgoskowcem, gdzie po pitej sylabie nastpuje cezura. W tumaczeniach pojawiaj si
take 15- i 16-zgoskowce, ktre wystpuj tu jako odpowiedniki heksametru
i dystychu293. W zbiorze znajduj si wszystkie hymny brewiarzowe, niektre antyfony
i sekwencje oraz jako dodatek hymny niektrych wsplnot zakonnych dominikanw,
jezuitw i franciszkanw.
Przekad niektrych hymnw dokonany przez Pavelicia jest bardzo poetycki, co
z kolei spotkao si z krytyk Episkopatu Chorwacji, ktry odrzuci pewne przekady ze
wzgldu na ich zbyt bogat form. Paveli jednak stwierdzi, e nie przekada na uytek
oficjalny Kocioa, ale gdy zasza taka potrzeba, przerabia wskazane przez Episkopat
hymny, by byy zgodne z wymogami Kocioa oraz jasne pod wzgldem teologicznym294.
Niektre z nich miay nawet po kilkadziesit wersji roboczych295. Tak stao si
w przypadku przekadu hymnu Te Deum laudamus. Istniej dwie wersje przekadowe
napisane przez Milana Pavelicia. Uznana przez Koci jest ta mniej adekwatna do
aciskiego oryginau, ale prostsza w formie296. Wedug chorwackich wadz kocielnych,
bardziej zrozumiaa jest wersja Tebe Boga hvalimo ni zbliona formalnie i wyraona
bardziej w duchu jzyka chorwackiego wersja Tebe Boe hvalimo, ktra prawdopodobnie
byaby blisza chorwackiemu odbiorcy297.
Paveli stosowa rymy nie zawsze zgodnie z oryginaem. Jest kilka przekadw,
w ktrych pojawia si rym, bo autor uzna, e bdzie to bardziej docierao do odbiorcy, np.
w przekadach hymnw Pange lingua gloriosi i Ave maris stella. Istniej take
nierymowane wersje przekadowe niektrych hymnw298. Autor przekadw stara si, by

292
M. Paveli, Predgovor, w: Crkveni himni, prev. M. Paveli, Zagreb 1945, s. 5-13.
293
Ibidem, s. 6.
294
M. Paveli, Predgovor, s. 10.
295
H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli, s. 45.
296
Budowa strofy ma charakter epicki.
297
P. Beli, Paraclitus Tjeitlj i(li) Branitelj?, Obnovljeni ivot, vol. 53, nr 4, 1998, s. 493.
298
M. Paveli, Predgovor, s. 7.
73
stworzone przez niego teksty zakorzeniy si w jzyku chorwackim, dlatego tak bardzo
zaleao mu na wywoaniu uczucia spjnego brzmienia jzyka w przekadzie. Paveli
w Przedmowie odpowiada zarzucajcym mu niedokadno przekadu, e jest niemoliwe
dosowne przeoenie hymnw, poniewa staj si one wtedy niejasne i niezrozumiae299.
Wielokrotnie w imi wspomnianej wczeniej zrozumiaoci autor sam wybiera znaczenie
i czsto odrzuca to najbardziej adekwatne, by nie komplikowa tekstu.
Milan Paveli by wiadomy bdw, jakie mg popeni, tumaczc tak du
liczb hymnw. Opracowanie zbioru Crkveni himni trwao kilka lat, po wykonanej pracy
przekadowej autor zasign opinii wspomnianego ju wczeniej krytyka A. Petravicia,
eby oceni przekady pod wzgldem literackim i estetycznym, oraz ksidza I. Mikicia,
ktry w tamtych czasach uchodzi za jednego z najlepszych chorwackich hymnologw.
Miki oceni teksty pod wzgldem merytorycznym i adekwatnoci przekadu, jak
wspomina sam Paveli, mia kilka uwag krytycznych, do ktrych autor w miar
moliwoci odnis si w poszczeglnych utworach300.
Jzyk hymnw Pavelicia jest z jednej strony uznawany za adekwatny do gatunku,
a z drugiej za zbyt archaiczny. Wskazuje si jednak na bardzo dobr znajomo jzyka
ojczystego przez tumacza. Wielokrotnie korzysta on z aorystu i imperfektum oraz
leksemw, ktre bardzo dobrze oddaj charakter swoich oryginalnych odpowiednikw.
Czsto jako przykad znakomitego opanowania jzyka przytacza si liczne przykady
stosowanych przez Pavelicia synonimw, czasem nawet w tym samym wersie, co miao na
celu dobitniejsze wyraenie myli301. W hymnach pojawiaj si take ludowe elementy
jzyka (np. turcyzmy), nie ma ich jednak zbyt wiele302. Autor uchodzi za mistrza
w stosowaniu gier sownych, ktre maj na celu poczenie brzmienia i znaczenia sowa303.
Teksty przekadw hymnw Milana Pavelicia do dzisiaj s szeroko
wykorzystywane w chorwackich kocioach. Teksty s tak dopasowane, e bez trudu
mona przygotowa je w aranacjach starych melodii. Stao si tak m.in. za spraw
Anselma Canjugi, ktry wykorzysta kilka tekstw Pavelicia do melodii ze piewnika

299
Ibidem, s. 7.
300
M. Paveli, Predgovor, s. 11.
301
H. Mihanovi-Salopek, Milan Paveli, s. 50.
302
Ibidem, s. 44.
303
Ibidem, s. 49.
74
Cithara octochorda304. W ten sposb czy si dziaalno XX-wiecznego jezuity Milana
Pavelicia z tym najwikszym chorwackim zbiorem pieni kocielnych.

304
I. pralja, Cithara octochorda..., s. 71.
75
Rozdzia III

Ksztatowanie si stylu religijnego jzyka chorwackiego

Problem wyodrbnienia stylw funkcjonalnych obecnych w jzyku chorwackim ju


od duszego czasu zajmuje chorwackich lingwistw. Pocztek dyskusji jzykoznawczych
dotyczcych stylw w tym jzyku przypada na lata 90. XX wieku, kiedy jzyk chorwacki
oficjalnie wyodrbni si ze wsplnoty serbsko-chorwackiej i sta si samodzielnym
jzykiem standardowym. Josip Sili wskazuje na problem terminologiczny zwizany
z podziaem na style funkcjonalne jzyka standardowego i style funkcjonalne jzyka jako
systemu (jzyka literackiego), poniewa przynaleno stylistyczna tekstw i wypowiedzi
czonych z tymi dwoma pojciami jzykowymi nie jest jednakowa305. Wedug J. Silicia
najpierw naley ustali, do ktrego z wymienionych wyej poj jzykowych naley dany
tekst. Jzyk standardowy jest pojciem obejmujcym cechy socjolingwistyczne
(akceptowalne przez spoeczestwo), jzyk za jako system obejmuje cechy
lingwistyczne306.
Wyodrbnienie w jzyku chorwackim jzyka standardowego jest zwizane
z istnieniem chorwackiego jzyka literackiego, ktry swoim zasigiem obejmuje
historycznie i wspczenie powstae dziea literackie stworzone w funkcjonujcych
w Chorwacji dialektach, ktre peniy funkcj jzykw literackich. Dlatego wskazuje si
na wystpowanie niektrych stylw nie tylko w jzyku standardowym, ale take literackim
dotyczy to np. stylu literacko-artystycznego, ktry jest stylem funkcjonalnym jzyka
standardowego, ale take stylem funkcjonalnym charakteryzujcym literatur dialektaln,
ktra nie przynaley do standardu, ale jest czci chorwackiego jzyka literackiego307.
Teoria stylw funkcjonalnych jzyka zostaa rozwinita przez Prask szko
strukturalistyczn. Kryterium podziau dla strukturalistw stanowi cel wypowiedzi i na tej
podstawie wyrniono cztery style (jzyki) funkcjonalne: potoczny, zawodowy, naukowy
i poetycki308. Wskazana przez strukturalistw moliwo klasyfikacji rnych tekstw
danego jzyka ewoluowaa w lingwistyce i bya modyfikowana w zalenoci od jzyka lub
305
J. Sili, Funkcjonalni stilovi hrvatskoga jezika, Zagreb 2006, s. 17-22.
306
Ibidem, s. 98.
307
M. Mihajevi, Funkcjonalni stilovi hrvatskoga (standardnoga) jezika, Raspravve Instituta za hrvatski
jezik i jezikoslovlje, knj. 28/2002, s. 326-327.
308
Z. Saloni, Styl, [w:] Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, pod red. K. Polaskiego, wyd. II, Wrocaw
1999, s. 568.
76
stanowiska jzykoznawcw. W Chorwacji najpopularniejsz klasyfikacj stylw
funkcjonalnych jest ta stworzona przez Josipa Silicia, ktry wyrnia pi stylw
funkcjonalnych, biorc pod uwag chorwacki jzyk standardowy:
1. Znanstveni naukowy,
2. Administrativno-poslovni urzdowo-subowy,
3. Novinarsko-publicistiki dziennikarsko-publicystyczny,
4. Knjievnoumjetniki (belestristiki) literacko-artystyczny,
5. Razgovorni potoczny.

Jak ju wspomniano, styl literacko-artystyczny mona odnie do chorwackiego


jzyka literackiego. Wszystkie za analizowane w pracy teksty zostay sporzdzone
wanie tym jzykiem, take w dialektach, ktre dzisiaj pozostaj poza chorwackim
jzykiem standardowym, ale nadal s czci jzyka literackiego.
Gwnym wyznacznikiem stylu jzyka jest funkcja, jak peni dana wypowied.
Dodatkowym kryterium s jzykowe wyznaczniki formalne leksyka, morfologia
i skadnia. W Chorwacji oprcz Josipa Silicia zagadnieniami dotyczcymi stylu zajmowali
si Ivo Pranjkovi skadni, Lada Badurina i Marina Kovaevi take skadni, ale
rwnie wyznacznikami formalnymi poszczeglnych stylw. Problemem stylu literacko-
artystycznego, ktry stanowi podstaw analizy w niniejszej pracy, zajmowa si Kreimir
Bagi i Sanda Lucija Udier.
Style nie s jednolite, poniewa przenikaj si w nich rne wyznaczniki formalne,
a przynaleno ze wzgldu na penione funkcje jest atwiejsza do okrelenia. Josip Sili
nie wskazuje w swojej klasyfikacji dalszych podziaw stylw, nie stosuje typologii, przez
co nie daje wikszej pynnoci midzy stylami, ktra jednak jest widoczna na poziomie
rnych badanych tekstw. W stylu literacko-artystycznym mona wyznaczy jako jedn
z odmian styl religijny, czyli styl dawnych i wspczesnych tekstw o charakterze
religijnym. Tak typologi wprowadza w jzyku polskim Aleksander Wilko, jednak
zamiast okrelenia styl religijny uywa terminu jzyk. Takie odrnienie odnosi si do
wszystkich typw stylw jzyka wskazanych przez Wilkonia. Umieszcza on jzyk
religijny jako cz jzyka artystycznego ze wzgldu na jego du archaiczno, a tylko
w jzyku artystycznym moe ona wystpowa w tak duym stopniu, poniewa w tej

77
odmianie jest dopuszczalny bogaty wachlarz rodkw jzykowych, od archaicznoci do
innowacyjnoci309.
Sili w swojej klasyfikacji wymienia tylko (nie opisuje ich) rne podtypy w obrbie
stylu literacko-artystycznego, jednak bardziej skupia si na wyodrbnieniu stylw
gatunkowych poezja, proza itp. Wymienia jzyk biblijny jako jeden z typw stylu
literacko-artystycznego, zwraca uwag na jego duy stopie archaicznoci, o czym
wiadczy wystpowanie starych form odmiany rzeczownikw i przymiotnikw oraz dua
liczba aorystw i imperfektw310. Nie klasyfikuje natomiast innych tekstw o charakterze
religijnym, ktre posiadaj pewne cechy zbiene z tekstami biblijnymi, gdy odnosz si
tak jak one do praktyk religijnych, ale ze wzgldu na odmienny charakter funkcjonalny
piew, modlitwa, homilia, proza religijne itp. maj czciowo odmienne od tekstw
biblijnych cechy jzykowe.
Mona dokona dwojakiego podziau stylu religijnego ze wzgldw formalno-
funkcjonalnych styl biblijny, homiletyczny, modlitewno-hymniczny, ktre wystpoway
w literaturze dawniej, ale istniej take nadal, nie wychodz jednak poza krg literacki311.
Ze wzgldw komunikacyjnych wyodrbni mona podzia zaproponowany przez Eliz
Grzelak jzyka komunikacji religijnej obejmujcego swoim zasigiem jzyk mwiony
i teksty literackie. Ten podzia odnie mona do wspczesnego stylu religijnego,
w ktrym wyrnia si cztery odmiany: tekst religijny, komentarz religijny, tekst
urzdowy i oficjalna komunikacja312.
Na potrzeby niniejszej pracy zostaa wybrana jednak typologia dokonana przez
A. Wilkonia, uwzgldniajca wystpowanie poszczeglnych stylw w szeroko pojtym
jzyku religijnym take w epokach minionych. Odwoanie do wskazanej typologii jest
uzasadnione ze wzgldu na charakter tekstw, ktre zostay objte analiz, gdy nale do
nich teksty wybranych przekadw na jzyk chorwacki aciskich hymnw kocielnych
z lat 1701-1945. Zostay one sporzdzone w rnych dialektach chorwackich, mimo to
mona jednak wskaza pewne wsplne cechy stylu, jakim zostay napisane.

309
A. Wilko, Typologia odmian jzykowych wspczesnej polszczyzny, Katowice 1987, s. 82.
310
J. Sili, Funkcjonalni stilovi, s. 103.
311
A. Wilko, Typologia odmian jzykowych, A. Wilko, Dzieje jzyka artystycznego w Polsce. Jzyk
i style literatury barokowej, Krakw 2002, s. 142.
312
E. Grzelak, Zrnicowanie funkcjonalne jzyka religijnego, [w:] Jzyk religijny dawniej i dzi II, pod red.
S. Mikoajczaka i T. Wcawskiego, Pozna 2005, s. 43.
78
W niniejszym opracowaniu jako pojcie oglne stosowany jest styl, nie za jak
u A. Wilkonia jzyk. Pojcie stylu zostao przyjte ze wzgldu na chorwack klasyfikacj
stylw funkcjonalnych Josipa Silicia, gdzie jest ono traktowane jako podrzdna cz
nadrzdnego terminu, jakim jest jzyk standardowy czy jzyk literacki. Styl religijny
w oglnej typologii jest wic jednym ze stylw (podstylw) chorwackiego stylu literacko-
artystycznego chorwackiego jzyka literackiego (jzyk standardowy moe rwnie
obejmowa styl religijny, ale odnosi si on tylko do wspczesnych tekstw i wypowiedzi
o charakterze religijnym). Czci stylu religijnego jest styl modlitewno-hymniczny
charakteryzujcy teksty przekadw chorwackich hymnw kocielnych.
Ksztatowanie si stylu religijnego w Chorwacji mona odnie do powstawania
pierwszych tekstw literackich, gdy byy one cile zwizane z religi. Pocztkowo teksty
peniy gwnie funkcje religijne, dopiero pniej zaczy nabiera funkcji wieckich jest
to zjawisko oglne w historii wikszoci jzykw narodowych w Europie313. W Chorwacji
wic pojcie jzyka, a nie za stylu religijnego, pojawia si w zwizku z najstarszymi
tekstami literackimi314 i obecnie lingwici nie wi go z powstajcymi w pniejszych
okresach literackich tekstami o charakterze religijnym. Pierwsze teksty religijne miay
duy wpyw na ksztatowanie si tego stylu, jednak nie przesta on istnie wraz
z umocnieniem si jzyka ludowego, jakim by w tym czasie na terenie Chorwacji dialekt
czakawski, a krystalizowa si w poszczeglnych dzieach literackich. Do tych dzie mona
zaliczy przekady aciskich hymnw kocielnych, ktre w chorwackiej tradycji
liturgicznej maj dug histori i s czci najstarszych chorwackich tekstw literackich.
Du rol w procesie tumaczenia tych tekstw odegrali tumacze i ich umiejtnoci,
z ktrymi czsto wizaa si adekwatno danego przekadu wzgldem aciskiego
oryginau.
W tej czci pracy poprzez zaprezentowanie najstarszych chorwackich przekadw
aciskich hymnw kocielnych, nastpnie omwienie adekwatnoci przekadw z lat
1701-1945 wzgldem aciskich oryginaw wskazany zosta proces ksztatowania si
stylu religijnego odnoszcego si do tekstw poetyckich, ktry do dzisiaj funkcjonuje
w chorwackim jzyku literackim. Przedstawiona w dalszej czci pracy analiza
porwnawcza tekstw przekadw hymnw kocielnych wykazaa, e norma jzyka
313
T. Milewski, Jzykoznawstwo, Warszawa 2004, s. 189.
314
M. Grevi, Wpyw jzyka liturgicznego na powstanie chorwackiego jzyka literackiego, prze.
K. Pieniek-Markovi, [w:] Jzyk religijny dawniej i dzi I, pod red. S. Mikoajczaka i T. Wcawskiego,
Poza 2004, s. 248-249.
79
chorwackiego ustabilizowaa si na przeomie XIX i XX wieku, dlatego te styl religijny,
ktry pojawi si w tych tekstach, mona odnie take do wspczesnoci.
Potwierdzeniem nieprzerwanego istnienia stylu religijnego w literaturze i jzyku
chorwackim mog by przedstawione poniej jego wyznaczniki formalne wystpujce
w przekadach hymnw kocielnych z lat 1701-1945.

3.1. Najstarsze chorwackie przekady aciskich hymnw kocielnych

Pierwsze chorwackie przekady aciskich hymnw kocielnych byy zwizane


z kultem Matki Boej. Nie byy to waciwie przekady tekstw aciskich, lecz ich
parafrazy. Najprawdopodobniej najstarsze poetyckie wspomnienie Matki Boej, ktre
powstao na terenie Chorwacji, znajduje si w rkopisie Brevijar obecnie
przechowywanym w Bibliotece Uniwersyteckiej w Budapeszcie. Rkopis powsta
prawdopodobnie w latach 70. XI wieku w klasztorze benedyktynek w Zadarze i zawiera
cztery pieni dotyczce Maryi, a w jednej z nich mona doszuka si zbienoci
z aciskim hymnem Ave maris Stella315. Pie jest napisana w jzyku aciskim, ale
naley o niej wspomnie jako o jednym z pierwszych na ziemiach chorwackich odwoa
do hymnw kocielnych. Pierwsze wzmianki na temat hymnw zwizane s z twrczoci
acisk. Najstarsze chorwackie przekady naley natomiast powiza z dziaalnoci
gagolitw.
Dziki dziaalnoci kleru gagolickiego w Chorwacji powstaway liczne przekady
aciskich tekstw, w tym take hymnicznych. Ju w XIV wieku mona odnale pierwsze
przekady na jzyk scs. redakcji chorwackiej, np. aciskiej sekwencji autorstwa w.
Tomasza z Akwinu Lauda Sion znajdujcej si jako Hvali, Sione w najstarszym mszale
gagolickim z Omilja tzw. Omiljanski misal z 1317/1323 r.316 Jak twierdzi Toma Vere,
jest to pierwszy w ogle przekad dziea Tomasza z Akwinu na jakikolwiek jzyk
europejski (wczeniej za najstarszy uwaano przekad niemiecki z 1396 r.)317. Gagolicka
wersja tej sekwencji pojawia si rwnie w kolejnych mszaach, take w pierwszym

315
J. Mihojevi, Bogorodica u hrvatskom pjesnitvu, s. 12.
316
T. Vere, Najstariji prijevod teksta Tome Akvinskoga je na hrvatskom jeziku, Prilozi za istraivanje
hrvatske filozofske batine, vol. 8, no. 15/1982, s. 179.
317
Ibidem, s. 184.
80
drukowanym mszale Misal po zakonu rimskoga dvora z 1483 r.318 i, jak podaj autorzy
artykuu Hrvatski crkvenoslavenski prijevod tekstova sv. Tome Akvinskoga Ana Kovaevi,
Milan Mihaljevi i Sandra Sudec, jeszcze w 12 innych mszaach i brewiarzach z XIV i XV
wieku319.
Wskazany przez T. Verea przekad nie jest jedynym tak wczesnym tumaczeniem
tekstw w. Tomasza z Akwinu, gdy w brewiarzach gagolickich znajduj si jeszcze
hymny Pange lingua gloriosi Vspoi ziki, Verbum supremum prodiens Glas izide ot
vinih/Slovo vinee ishodeee, Sacris solemniis astnim prazdnikom teksty te s
tumaczeniami chorwackich gagolitw, poniewa nie mogli oni ich skopiowa
z rkopisw staro-cerkiewno-sowiaskich ze wzgldu na krtki czas od ich powstania do
zanotowania przekadu w jzyku scs. redakcji chorwackiej320. Rwnie i te teksty
w twrczoci gagolitw byy bardzo popularne, gdy przekad Pange lingua gloriosi
w XIV i XV-wiecznych brewiarzach i mszaach znalaz si 19 razy,321 podobne liczby
zanotowano w przypadku pozostaych dwch hymnw322.
Rwnolegle z twrczoci gagolick pod koniec XV wieku zaczy pojawia si
utwory napisane pismem aciskim w dialekcie czakawskim, ktry do tej pory by
wykorzystywany tylko do pism wieckich. W najstarszym chorwackim piewniku
spisanym pismem aciskim, jakim jest rkopis Piieva pjesmarica z wyspy Rab z 1471
r., znajduje si parafraza aciskiej redniowiecznej sekwencji Dies irae Sudac straan
oe priti i hymnu In hoc ano circulo jako Va sve vrime godia323. Pierwszym znanym
z nazwiska tumaczem hymnw na jzyk chorwacki (dialekt czakawski) by splicki poeta
Marko Maruli. Wrd jego przekadw znalaz si hymn Quem terra, pontus, aetherra324.
Badacze XV-wiecznych czakawskich piewnikw przypuszczaj, e w wikszoci z nich
pojawiaj si tumaczenia hymnw wykonane przez Marka Marulicia, jednak jego
autorstwo nie zostao odnotowane. W wielu przypadkach zostao mu ono przypisane, ale
po przeprowadzonych badaniach odrzucano wczeniejsze hipotezy. Tak stao si
w przypadku hymnw z rkopisu Oficij blaene dive Marije, ktremu Franjo Fancev nada

318
Ibidem, s. 179.
319
A. Kovaevi, M. Mihaljevi, S. Sudec, Hrvatski crkvenoslavenski prijevod tekstova sv. Tome
Akvinskoga, Slovo, 60/2010, s. 362.
320
Ibidem, s. 361.
321
A. Kovaevi, M. Mihaljevi, S. Sudec, op.cit., s. 370.
322
Ibidem, s. 398 i 407.
323
M. Baer, Parika pjesmarica i Piieva pjesmarica jako najstarsze chorwackie piewniki,
[w:] Krgu literatury i jzyka, t. III, pod red. M. Michalskiej-Suchanek, Gliwice 2012, s. 79.
324
F. Fancev, Nova poezija splianina Marka Maruliia, Rad JAZU, Zagreb 1933, s. 65.
81
tytu Marulievi molitvenik, jednak wedug Dragicy Mali Marko Maruli nie jest autorem
tekstw, ani te redaktorem rkopisu325. Niemniej jednak w modlitewniku znajduj si
parafrazy aciskich hymnw kocielnych, w pierwszej czci hymny z Oficium ku czci
Matki Boej (zanotowany jest tam te hymn Te Deum laudamus jako Himan svetih
Ambroza i Augustina326), a w drugiej wrd rnych modlitw i psalmw jest take hymn
Iman koji poe: Jesu dulcis memoria327.
W XVI-wiecznych piewnikach odnale mona ju wiele tumacze aciskich
hymnw. W rkopisie Osorska pjesmarica z ok. 1530 r. zosta zanotowany tekst hymnu Te
Deum laudamus Tebe hvalimo, Boe328. Wspomniany hymn jest take powiadczony
w kolejnym piewniku z II po. XVI wieku Splitska pjesmarica trogirskog kaptola,
w ktrej przypuszcza si, e znajduj si rwnie przekady autorstwa Marka Marulicia
jest ich 11, chocia nazwiska poety nie wymieniono329. Jest to jeden z pierwszych
piewnikw, gdzie zostao zanotowanych tak duo chorwackich przekadw i parafraz
aciskich tekstw 30, a w tym wspomniane ju 11 hymnw Marulicia oraz m.in.
anonimowy przekad Ave maris stella stumaena, Gaude, Virgo, mater Christi [Veseli se,
Divo i mati], sekwencja Victimae paschali laudes Na Vazma, Pange lingua gloriosi Na
Corpus Christi. Na Boiji dan, Lauda, Sion Salvatorem brak chorwackiego tytuu,
Aurora lucis rutilat Na Vazma, Jesu nostra redemptio brak chorwackiego tytuu,
A solis ortus cardine Juste judex brak chorwackiego tytuu, Salve, Regina, hravacki,
Christe, redemptor hymus. Na blagdan Boia itd.330
Niektre z wymienionych hymnw pojawiy si take w pniejszym
rkopimiennym piewniku Vartal Petara Lucicia (1550-1614) przeznaczonym
331
prawdopodobnie dla zakonnic z pewnego trogirskiego klasztoru . Chorwaccy badacze
piewnika jak Ivan Kukuljevi Sakcinski i Vatroslav Jagi autorstwo przekadw
przypisuj rwnie Markowi Maruliciowi, a Petara Lucicia uwaaj tylko za redaktora

325
D. Mali, Zato tzv. Maruliev molitvenik nije Maruliev?, Coloquia Maruliana XIII/2004, s. 5.
326
K. trkelj-Despot, Osorsko-hvarska pjesmarica (popis sastavnica, postanje, jezik), Coloquia
Maruliana 20/2011, s. 55.
327
D. Mali, Zato tzv. Maruliev molitvenik s. 8.
328
K. trkalj-Despot, Osorska pjesmarica., s. 55.
329
D. Mali, Splitska pjesmarica trogirskog kaptola. Opis, sadraj, auktori, predloci, Coloquia
Maruliana, XIX/2010, s. 55.
330
D. Mali, Splitska pjesmarica, s. 65-68.
331
N. Kolumbi, Trogirski Vartal i njegov sastavlja Petar Luci, [w:] Petar Luci, Vartal, pretisak, Split
1990, s. 7.
82
zbioru i zbieracza pieni w okolicy Trogiru332. W piewniku pojawiaj si parafrazy
i przekady hymnw: Quem terra, pontus najprawdopodobniej autorstwa Marka
Marulicia, Himan od Gospe [Zdrava zvizdo k svih milostju] i wystpujcych ju
wczeniej Te Deum laudamus Tebe ti hvalimo, Boe oraz Jesu dulcis memoria Isus
slatko pomenutje i in. piewnik powsta pod koniec XVI wieku.
W XVII wieku doszo do przeomowego wydarzenia w historii przekadw
hymnodii kocielnej w Chorwacji. Ruch kontrreformacyjny w Kociele katolickim sprawi,
e dziaalno przekadowa staa si koniecznym narzdziem do walki z reformacj.
Poszukiwano jzyka wsplnego dla wikszoci Chorwatw, pomijajc czakawszczyzn,
w ktrej powstay dotd liczne tumaczenia hymnw kocielnych. Bartol Kai wybra
sztokawszczyzn dubrownick i przetumaczy wszystkie hymny brewiarza. Zostay one
wydane w 1634 r. jako Pjesmi duhovne w Rzymie. Powinny by wydrukowane w drukarni
Kongregacji ds. Krzewienia Wiary (Congregatio de Propaganda Fide) w 1633 r., gdy to
ona zamwia przekad u Kaicia, jednak, jak widnieje na egzemplarzu przechowywanym
w Bibliotece Watykaskiej, nazwa drukarni i data zostay przekrelone, a zapisano rok
1634 r. i nazw drukarni Kamery Papieskiej333.
Wydanie hymnw Kaicia sprawio, e Chorwaci jako jeden z nielicznych w tym
czasie narodw otrzymali przekad caego brewiarza, ktry suy w wiekach pniejszych
jako wzr dla kolejnych pokole tumaczy. Wikszo przekadw Bartola Kaicia
obowizywaa jeszcze w XX wieku, kiedy to zostay zamienione przekadami Milana
Pavelicia. Mimo zaistnienia w hymnografii chorwackiej tak wielkiego dziea
przekadowego wydanego drukiem, nadal w XVII wieku powstaway rkopimienne
piewniki, w ktrych zapisywane byy przekady hymnw tworzone przez autorw tyche
rkopisw. W niniejszym opracowaniu dzieo Bartola Kaicia zostao przyjte jako
koczce er pocztkowych przekadw aciskich hymnw kocielnych. Autorzy stawali
si coraz bardziej wiadomi swojej roli w procesie przekadowym.

332
Ibidem, s. 8.
333
V. Horvat, Prvi hrvatski jezikoslovac. Bartol Kai i njegov Ritual Rimski od prvotiska (1640.) do
pretiska (1993.), Obnovljeni ivot, 2/1993, s. 132.
83
3.2. Adekwatno chorwackich przekadw hymnw kocielnych
wzgldem aciskich oryginaw

Ze wiadomoci procesu przekadowego jest zwizane zagadnienie adekwatnoci


przekadu wzgldem oryginau. Jak ju zostao wspomniane, nie zawsze dziaalno
przekadowa bya wykonywana rzetelnie. Autorzy przekadu w mniej lub bardziej
wiadomy sposb popeniali bdy, umieszczali w tumaczeniach swoje partie tekstu, ktre
nie miay nic wsplnego z oryginaem lub parafrazowali cay utwr. W przypadku
wikszoci hymnw z pocztkowej fazy chorwackiej hymnografii to wanie parafraza
bya najczciej pojawiajcym si zjawiskiem. Od dziaalnoci przekadowej Bartola
Kaicia mona mwi o coraz wikszej wiadomoci autorw przekadw odnonie do
caego procesu translatorskiego kompozycja tekstu, uycie waciwych form
gramatycznych, morfologicznych czy skadniowych, jak te sama semantyka tekstu
staway si dla tumaczy wane. Kompozycja tekstu nie bya dla wikszoci problemem,
gdy jej wyznacznikiem by tekst oryginau i zasady kompozycji aciskiej.
Historycy literatury chorwackiej, jak np. Hrvojka Mihanovi Salopek, zajmowali
si w swojej pracy naukowej take badaniem adekwatnoci przekadw hymnw
kocielnych wzgldem aciskich oryginaw Hrvatska himnodija od srednjeg vijeka do
prporoda (Split 1992), Hrvatska crkvena himnodija 19. stoljea (Zagrzeb 2000), take
Predrag Beli powici tej tematyce kilka artykuw. Wskazujc poszczeglnych autorw
przekadw hymnw, dokonywali oni porwna i orzekali o zgodnoci nowo powstaych
dzie z oryginaami. Zwaszcza H. Mihanovi-Salopek wskazywaa, e w hymnach, ktre
zyskiway ogromn popularno, nie zawsze tumaczenie byo zgodne z tekstem aciskim,
np. hymny tumaczenia Juraja Muliha przetrway dwa wieki w tradycji chorwackiego
piewu kocielnego, zwaszcza swobodny przekad Hodi Duh sveti, pamet razsveti334.
Problemy translatorskie pojawiay si praktycznie we wszystkich tekstach nawet teksty
Milana Pavelicia, uznawane w hymnografii chorwackiej za najlepiej wykonane, po
zrewidowaniu ich przez wspczesnych autorw okazuj si by nie w peni adekwatne do
swoich oryginaw. Czsto same wadze kocielne wymuszay na autorach zmiany
w tekstach, ktre wypaczay przekad, gdy uznawano, e propozycja autora nie powinna
si znale w tekcie religijnym. Tak byo w przypadku tekstu Te Deum laudamus

334
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 31.
84
przeoonym przez Milana Pavelicia, gdy ju w tytule hymnu jest widoczne uycie form
zgodnych z oryginaem, ale nie gramatycznych wzgldem jzyka chorwackiego Tebe
Boga hvalimo Tebe Boe hvalimo. Uznano, e uycie Acc. sg. formy Bog Boga zamiast
Voc. sg. Boe jest bardziej w duchu jzyka chorwackiego335. Wymieniony przykad
obrazuje dosowne przeniesienie tekstu oryginau na tekst przekadu, gdy chorwackie
wadze kocielne uznay, e przekad nie moe by zbyt swobodny.
Jak ju wspomniano, XVII-wieczne parafrazy hymnw Juraja Muliha dugo byy
bardzo popularnymi wersjami tych utworw w Kociele chorwackim. W XIX wieku
najbardziej znane byy przekady Marijana Jaicia, w XX wieku zaczy obowizywa
przekady Milana Pavelicia. W niniejszej czci pracy zostaa przeprowadzona zwiza
analiza chorwackich przekadw hymnw pochodzcych od wymienionych wyej autorw
ze wzgldu na ich wpyw na losy hymnodii chorwackiej. Wybrane zostay teksty Tomy
Babicia Te Deum laudamus Tebe Boga falimo.z 1726 r., Juraja Muliha Ave maris Stella
Zdrava zvezdo od mora (1736 r.) przeredagowany przez Muliha przekad ze piewnikw
Pavlinska pjesmarica (1644 r.) i Cithara octochorda (1701 r.), Veni Creator Spiritus
Hodi Duh veti z 1746 r. oraz Pange lingua gloriosi Vzi jeziki zapevatje z 1779 r.
Z tekstw XIX-wiecznych na uwag zasuguj tumaczenia Marijana Jaicia Zdrava morska
zvizdo, zdrava z pierwszego wydania jego piewnika Bogoljubnost molitvena z 1827 r.
Wystpujce w opracowaniu XX-wieczne teksty to przekady autorstwa Milana Pavelicia.
Niektre z nich funkcjonoway ju w Kociele chorwackim wczeniej, zanim nastpio
wydanie zbioru Crkveni himni, jak np. przekad Pange lingua gloriosi jako Usta moja
uzdiite (pierwszy raz pojawi si ju w 1934 r.) i O doi Stvore Due sveti (rwnie
w tym roku). Rwnie w zbiorze Milana Pavelicia pojawi si hymn Te Deum laudamus
Tebe, Boe hvalimo, jednak jest to wspomniany ju przekad hymnu, ktry nie zosta
dopuszczony do oficjalnego uytku w Kociele chorwackim i dlatego nie zosta omwiony
w poniszej analizie. Pojawienie si tych tekstw wczeniej w piewnikach ni samego
zbioru Crkveni himni jest zwizane z tym, e Paveli dokonywa swoich przekadw przez
kilkanacie lat i upublicznia je stopniowo. rdem aciskich tekstw by zbir pieni
kocielnych piewniczek zawierajcy pieni kocielne z melodyjami dla uytku modziey
szkolnej ks. Jana Siedleckiego (wyd. z roku 1908). By to piewnik oficjalny w Kociele
polskim w XIX wieku, a zebrane w nim teksty aciskie obowizyway w caym Kociele

335
P. Beli, Paraclitus tjeitelj i(li) branitelj, Obnovljeni ivot, 53/1998, s. 490.
85
katolickim. Poniej zostaa przedstawiona krtka analiza adekwatnoci chorwackich
przekadw hymnw wzgldem aciskich oryginaw:

Te Deum laudamus Tebe Boga falimo Toma Babi (1726 r.)


Analizowany przekad jest w wikszoci przekadem dosownym. Autor kurczowo trzyma
si wyrae zawartych w oryginale, co spowodowao, e w wikszoci przekad chorwacki
nie jest atwy w odbiorze w niektrych przypadkach nie zostay zastosowane
gramatyczne cechy jzyka chorwackiego, jak uycie Voc. sg. zamiast aciskiego Acc. sg.
(wersy s zgodne z oryginaem, dlatego nie zostay wymienione w tabeli poniej) czy
zmiana szyku wyrazw w wersach. Autor jednak w kilku miejscach stara si, by wyrazi
tekst oryginau bardziej w duchu jzyka chorwackiego, stosujc zamiast konstrukcji
rzeczownikowych formy przymiotnikw dzierawczych. W tekcie pojawia si tylko kilka
form, ktre nieznacznie odbiegaj od oryginau.

Formy nieadekwatne do oryginau:


Te Deum laudamus Tebe Boga falimo

Patrem immensae majestatis Oczem neizmirnoga vellianstva


Acc. sg. patrem Dat. sg. ocem, Acc. oca

Venerandum Tuum verum et unicum Filium Posctenoga, istinitoga, i jedinoga Sina


Tvoga
zmiana szyku wyrazw, zaimek na kocu
wersu

Tu Rex gloriae Christe Tisi Kragl slave Issukarste


w przekadzie autor doda form
nieakcentowan czasownika biti oraz imi
Jezus

Tu patris sempiternus es Filius Ti Oev vikuvigni Sin jessi


zmiana szyku wyrazowego w wersie,
czasownik biti zosta przesunity na koniec
wersu

Tu ad liberandum suscepturus hominem Ti za osloboditi ovika primajuchi


ovjeanstvo
w oryginale jest tylko odniesienie do

86
czowieka homo, hominis, nie ma
czowieczestwa humanitas, -atis,

Non horuisti Virginis uterum Nisise pristrascio utrobbe Diviine


zmiana szyku wyrazw w wersie

Tu ad dexteram Dei sedes in gloria Patris Ti na desnu Boxju sidisc: slavi Oinoj
Dei rz. Gen. sg. Boxja przym. dzierawczy
Patris rz. Gen. sg. Oinoj przym. dzierawczy

Aeterna fac cum Sanctis Tuis in gloria Vignjom slavom sasvetim tvojm: ini nas
numerami podariti
zmiana szyku wyrazw w wersie
Aeterna in gloria przym. + wyraenie Vignjom slavom konstrukcja rz. +
przyimkowe przym.

Ave maris Stella Zdrava zvizdo od mora Juraj Mulih (1736 r.)
Zdravo zvizdo od mora jest swobodnym przekadem hymnu Ave maris Stella, waciwie
w tym przypadku mona by mwi o parafrazie, gdy autor wprowadza do tekstu swoje
wersy, ktre nie pojawiaj si w wersji oryginalnej. Wersy autorskie przeplataj si
z wersami przeoonymi z tekstu aciskiego. Te czci tekstu, ktre istniej w obu
wersjach jzykowych, s przeoone jednak do swobodnie, dlatego z uwagi na ich
wielo w opracowaniu zostan przedstawione tylko niektre z nich:
Ave maris Stella Zdravo zvizdo od mora

Dei Mater alma Slavna Bozja Mati


Dei Mater konstrukcja rzeczownikowa Bozja Mati konstrukcja przym. + rz.
almmus, -a, -um oywczy, dobry`
odnosi si do kolejnego wersu w wersji
przekadowej

atque semper Virgo felix coeli porta Mati vazda Diva. I csitocsja xiva, sricsna
na Nebeih, svima vrata jesi.
I csitocsja xiva tego nie ma w oryginale
sricsna na Nebeih, svima vrata jesi.
felix coeli porta szczliwa brama wprowadzono czasownik, w oryginale nie
niebios, w przekadzie wyraenie ma liczebnika svi
przyimkowe na Nebeih

87
tych wersw nie ma w oryginale Tko Raj dolazi po Tebi prolazi

Funda nos in pace Zdravje i mira drago, dalainam blago


in pace wyraenie przyimkowe, ktrego w oryginale nie ma sw zdravje, drago
brak w przekadzie oraz blago

Mutans Hevae nomen Jme Eve nericsno, prominivci ricsn


w oryginale nie ma opozycji nericsno :
ricsn

Monstra te esse matrem Kaxi sladka dai Majka i nas pai


pai nie ma mowy o zbawieniu,
czasownik
monstro, -are pokazywa
Kaxi sladka inne znaczenie czasownika
kazali powiedzie, mwi, nie ma take
okrelenia sladka sodka

Virgo singularis Divo verh vih Divaa


singularis jedyny w swoim rodzaju verh vih najwysza ze wszystkich

Veni Creator Spiritus Hodi Duh zveti Juraj Mulih (1746 r.)
Hodi Duh zveti jest parafraz hymnu Veni Creator Spiritus. Tekstw tych dwch pieni
nie mona porwna jako przekadu i oryginau, gdy wersja chorwacka moe
funkcjonowa jako samodzielny utwr, tak dalece odbiega od wersji aciskiej.
Znaczeniowo oba teksty s zbiene, jednak kady z nich wykorzystuje do przekazania
treci inne rodki jzykowe.

Pange lingua gloriosi Vzi jeziki zapevatje Juraj Mulih (1779 r.)
Rwnie to tumaczenie pieni Juraja Muliha jest bardzo swobodnym przekadem, nie
zawiera jednak tak duej liczby autorskich wersw, jak przekad Ave maris Stella. Zawiera
pi wersw, ktre s zgodne z oryginaem, natomiast w pozostaych mona
zaobserwowa niecisoci przekadowe. Poniej zostan wskazane niektre z tych
wersw, np.:
Pange lingua gloriosi Vzi jeziki zapevajte

Pange lingua gloriosi corporis mysterium Vzi jeziki zapevajte chudu Tla zlavnoga
pango, -er w tekcie 3. os. sg. imperat. zapevatje 3. os. pl. nieadekwatne

88
lingua, -ae sg. w tekcie Abl. tumaczenie, zgadza si jednak tryb
czasownika
corpus, corporis w tekcie Gen. sg.
jeziki pl.
misterium, -i tajemnica
zlavnoga tumaczenie adekwatne
Tla Gen. sg.
chudo cud

Nobis datus, nobis natus, ex intacta Virgine Nam dn y rodyen je med. nami od
prechizte Devicze
y rodyen je med zamiast przym. + zaim.
pojawia si konstrukcja czas. + imies.
czas. bierny + zaim.

Verbum caro, panem verum Rech Boanzka Kruh nas pravi


Verbum caro Rech Boanzka w przekadzie zamiast
caro tijelo, pojawi si przymiotnik
boanski
nas nie ma tego zaimka w oryginale

Ave maris Stella Zdrava morska zvizdo, zdrava Marijan Jai (1827 r.)
Przekad Marijana Jaicia jest tekstem odnoszcym si do oryginau, ale w swobodnym
tumaczeniu. Ekwiwalenty leksykalne pojawiajce si w chorwackiej wersji s asocjacjami
waciwych aciskich znacze. Z tego wic wzgldu jest niemoliwe przeprowadzenie
penej analizy. Oglny wydwik semantyczny tekstu chorwackiego jest zbieny
z aciskim oryginaem, ale poszczeglne wersy zapisane s zupenie inaczej,
z wykorzystaniem innych rodkw jzykowych zamiast czasownikw pojawiaj si
rzeczowniki, dodawane s dodatkowe leksemy, aby najprawdopodobniej przybliy
aciskie znaczenie.

Pange ligua gloriosi Usta moja uzdiite Milan Paveli (1934 r.)
Hymn Usta moja uzdiite jest przekadem bardzo dekoracyjnym. Pojawiajce si w tekcie
niecisoci wynikaj z chci autora, by przybliy tekst chorwackiemu odbiorcy i by by
on napisany w duchu jzyka chorwackiego, eby byo jak najmniej aciskich konstrukcji,
ktre sprawiay, e tekst mg brzmie sztucznie. Jest to jeden z przykadw bardzo
swobodnego przekadu hymnu dopuszczonego do uytku w Kociele chorwackim. Poniej
89
znajduje si kilka przykadw wersw, w ktrych mona odnale pewne niecisoci
translatorskie, np.:
Pange ligua gloriosi Usta moja uzdiite

Pange ligua gloriosi corporis mysterium Usta moja uzdiite k preslavnomu Tijelu
glas
w tekcie oryginau nie ma oznaczenia
przynalenoci moja usta
preslavnomu w oryginale nie ma przym.
odnoszcego si do ciaa
tijelu Dat. sg.
corporis Gen. sg.
w oryginale nie pojawia si rzecz. glas

Nobis datus, nobis natus, ex intacta Virgine Dan je svima smrtnicima, Djeva nam ga
porodi
svima smrtnicima brak tego wyraenia
w tekcie oryginau
intactus, -a, -um nietknity tego
okrelenia brak w przekadzie
w oryginale brak czas. poroditi oraz zaimka

Cibum turbae duodenae se dat suis I ko hranu tad je dao sama sebi drubi svoj
manibus
w oryginale brak zaim. osobowego oraz
suis manibus swoimi rkoma przys. tada
turbae duodenae grupa dwunastu osb, sama sam
ale tumaczenie dosowne tum duodenae
liczebnik podziaowy po dwanacie druba druyna, wsppracownicy brak
tutaj moe by jako dwunastu okrelenia liczby jak w oryginale

Et antiqum documentum, novo cedat Ritki Stari zakon rtvi novoj nek se sada ukloni
sada w oryginale brak take okrelenia
czasu
rtva rytua ofiarny (rozszerzone
znaczenie) i zmiana szyku wyrazw
w wersie

90
Veni Creator Spiritus O doi Stvore Due sveti Milan Paveli (1934 r.)
Przekad Veni Creator Spiritus Milana Pavelicia jest mniej dekoracyjny jak przekad
Pange lingua gloriosi tego autora. W tekcie tumaczenia pojawia si wicej form
adekwatnych, chocia przekad nie jest dosowny, zachowana jest dua swoboda. Do
chorwackiego tekstu zostay wprowadzone pewne chorwackie elementy jzykowe, co
sprawio, e nie ma tak duo aciskich kalek skadniowych i leksykalnych. Poniej
znajduje si porwnanie niektrych wersw oryginau i chorwackiej wersji przekadowej
hymnu Veni Creator Spiritus:
Veni Creator Spiritus O doi Stvore Due sveti

Veni Creator Spiritus, mentes tuorum visita O doi Stvore Due sveti, pohodi due
vjernika
sveti w oryginale brak okrelenia Ducha
jako witego
Tuorum w przekadzie brak zaimka
dzierawczego

Qui diceris Paraclitus, Altissimi donum Dei Ti naziva se Tjeitelj blagodat Boga
svevinjeg
Ti zaimek osobowy
Qui zaimek wzgldny
blagodat dar bogosawiestwa
Donum, -i dar
blagodat Boga svevinjeg zmiana szyku
Altissimi donum Dei wyrazw, przym. okrelajcy Boga zosta
przesunity na koniec wersu

Tu septiformis munere, digitus paternae Darowa sedam razdaje, ti prste desne


dexterae Oeve
septiformis siedmioraki licz. wieloraki Sedam siedem
Razdaje brak czasownika w oryginale
zmieniony szyk wersw, zaimek osobowy
znajduje si na pocztku pierwszego wersu

Accende lumen sensibus, infunde amorem Zapali svijetlo u srcu, zadahni duu
cordibus ljubavlju
sensus, -us zmys, w tekcie Dat. pl. u srcu serce, Loc. sg.
infundo, -ere napeni zadahnuti natchn
cor, -dis serce, mylenie, Dat. pl. dua dusza, Acc. sg.

91
Hostem repellas longius, pacemque dones Dumana od nas otjeraj i postojani mir
protinus nam daj
w wersach oryginau brak zaimkw
osobowych,
Lingius, protinus w przekadzie brak
okolicznikw miejsca i czasu postojam stay, niezmienny
davati w oryginale brak drugiego czas.,
tre zostaa wyraona przy pomocy rzecz.

Per te sciamus da Patrem, noscamus aetque Daj, Oca da upoznamo i Krista Sina
Filium njegova
w oryginale brak okrelenia Chrystus oraz
zaim. dzierawczego
upoznati pojawia si tylko raz, kiedy
w oryginale jest powtrzony dwukrotnie

Deo Patri sit gloria, et Filio qui a mortuis Sva slava Ocu vjenomu i uskrslomu Sinu
Surrexit mu
Deus, -i tylko jedno okrelenie Boga jako ojca,
mortus brak w przekadzie tego
okrelenia

Z przeprowadzonej powyej krtkiej analizy wybranych hymnw kocielnych


wynika, e przez omawiane 250 lat przekad znacznie si zmienia. Tumaczenie Tomy
Babicia jest przekadem dosownym tekstu aciskiego z zachowanymi wieloma
konstrukcjami aciskimi. Pozostae XVIII-wieczne przekady s jednak swobodne,
bardziej przypominaj parafrazy tekstu ni przekad oryginau. Podobny problem pojawi
si w XIX wieku w utworach Marijana Jaicia. Hymny tumaczone przez Milana Pavelicia
rwnie nie s w peni adekwatne do oryginau, ale zachowuj w wikszoci chorwackie
konstrukcje skadniowe oraz cechuj si duym artyzmem, przez co straciy na
adekwatnoci, ale zyskay na formie.
Teksty aciskie i chorwackie funkcjonoway w kulturze chorwackiej rwnolegle.
Teksty przekadw byy jednak odbierane jako teksty autonomiczne, wic adekwatno
przekadu, zwaszcza po utrwaleniu si niektrych wersji w tradycji piewaczej, nie
odgrywaa tak znaczcej roli. Powstaway jednak cigle nowe przekady, poniewa autorzy
uwaali, e ich interpretacja tekstu aciskiego i przekad s waciwsze ni te powstae
wczeniej. W jzyku ustaliy si jednak pewne wyznaczniki, ktre nie pozwalay i nadal
92
nie pozwalaj autorom przekadw na zbyt due odbieganie od wskazanych tradycj norm
i dlatego czsto wprowadzenie nowych przekadw nie jest przyjmowane entuzjastycznie,
a wrcz wyszukiwane s bdy translatorskie.

3.3. Jzykowe wyznaczniki stylu religijnego jzyka chorwackiego

Wspomniane we wczeniejszej czci pracy normy jzykowe, ktre musz by


spenione w chorwackich przekadach aciskich hymnw kocielnych, mog suy jako
wyznaczniki stylu religijnego chorwackiego jzyka literackiego. W niniejszym
podrozdziale omwione zostan wanie te kategorie jzykowe, ktre decyduj o specyfice
tekstw o charakterze religijnym w tym jzyku. Przytoczone cechy odnosz si oglnie do
stylu religijnego, nie dzielc go na podstyle, mimo e jak ju zostao wspomniane styl
religijny nie jest jednolity (istniej style: biblijny, modlitewno-hymniczny, homiletyczny
itd.). Styl religijny skupia w sobie rne teksty wywodzce si z rnych gatunkw
literackich, ktre zawieraj pewne swoje cechy charakterystyczne. Aleksander Wilko
jako cechy stylu modlitewno-hymnicznego (chocia akurat w przytaczanym opracowaniu
nazywa go stylem sekwencyjno-hymnicznym336, a w innym miejscu hymnicznym337 czy
wzruszeniowo-modlitewnym338) wskazuje stroficzny podzia utworw hymnicznych,
repetycje, stosowanie wyrae bezporednich oraz wielbicych i wskazujcych na oddanie
i mio339. Przyjmujc jednak, e przekady hymnw kocielnych przynale do tekstw
religijnych mona uzna, e wikszo wskazanych cech jzykowych odnosi si take do
innych tekstw religijnych.
Najbardziej wyrniajc cech charakterystyczn tekstw religijnych jest leksyka.
Czsto zdarza si, e niektre leksemy funkcjonuj tylko w tym stylu jzykowym.
Wystpujce sownictwo religijne mona podzieli na kilka grup:
Nazewnictwo osb boskich i Matki Boej;
nazywanie czynnoci zwizanych z kultem;
charakterystyczne przymiotniki okrelajce osoby boskie;
okrelenia istot, rzeczy i poj abstrakcyjnych zwizanych z kultem;
336
A. Wilko, Dzieje jzyka literackiego w Polsce. redniowiecze, Katowice 2004, s. 23.
337
Ibidem, s. 83.
338
Ibidem, s. 84.
339
Ibidem, s. 84.
93
leksemy archaiczne;
leksemy o zasigu oglnym, ale z rozszerzonym znaczeniem;
leksyka oglna.

1. Nazewnictwo osb boskich i Matki Boej

Najbogatsz warstw leksykaln sownictwa religijnego stanowi nazwy osb


boskich i Matki Boej. Wikszo z nich jest wprost zapoyczona z jzyka aciskiego lub
greckiego albo stanowi kalki leksykalne z tych jzykw. Pojawiaj si take rodzime
rozwizania nazewnicze. Problemem ortograficznym zwizanym z wymienionym
nazewnictwem jest zapis tych leksemw wielkimi lub maymi literami. W tekstach jednak
bywaj wyrniane wielk liter, co take jest cech charakterystyczn tekstw
religijnych. Poniej znajduj si zebrane przykadowe leksemy zaprezentowane w trzech
wymienionych grupach:

Leksemy rodzime Zapoyczenia Kalki leksykalne


Bog Sabaoth Stvoritelj/Stvorac
Otac Isus/Jezu Tjeitelj
Gospodin Krstus/Kristus Zvelichitelj
Sin Kralj Agnecz
Duh Kralicza Trojstvo
Marija Povetitel
Mati Spasitelj
Majka
Djeva/Deva/Diva
Devica/Djevica

2. Nazwy czynnoci zwizanych z kultem chrzecijaskim

W tekstach mona odnale take leksemy, gwnie rzeczowniki i czasowniki,


ktre zwizane s z czynnociami dotyczcymi kultu chrzecijaskiego. Poza tekstami
o charakterze religijnym pojawiaj si w jzyku chorwackim bardzo rzadko. Wymienione
niej sownictwo mona podzieli na dwie grupy czynnoci abstrakcyjne oraz
rzeczywiste:

94
Czynnoci abstrakcyjne Czynnoci rzeczywiste
moliti se molitva klanjati se
Hvaliti z-prositi,
slaviti slava Izpovjedati
Spasenje blagosloviti blagoslov
Pomazanje vjerovati/veruvati/virovati vera/vjera/vira,
Pobonost

3. Charakterystyczne epitety okrelajce osoby boskie

W tekstach hymnicznych czsto pojawiay si epitety osb boskich okrelajce ich


przymioty, ktre nie wystpuj w leksyce oglnej i kojarzone s tylko z tekstami
religijnymi. Poniej znajduj si przykadowe leksemy przyporzdkowane do tej kategorii:
milostivni, milosrdni, (pre)sveti, zmoni, (ne)pokorni, vekivechni, vinji/vjeni/venji,
preslavni, svevini, uskrsli.

4. Okrelenia istot, miejsc i poj abstrakcyjnych zwizanych z kultem

Czsto w tekstach pojawiaj si istoty, miejsca i pojcia abstrakcyjne zwizane


z religi. Niektre leksemy maj kilka ekwiwalentw z rnych wzgldw
niejednorotnie byy realizowane w tekstach chorwackich dialektw penicych funkcj
jzykw literackich lub forma bya zalena od epoki historycznej jzyka. Poniej
zaprezentowane zostay wybrane leksemy z tej kategorii:

Istoty Miejsca Pojcia abstrakcyjne


Angel Raj Dua
Serafini Nebo/Nebesa Cerkva/Carkva/Crkva
kerubini, peklo/pakao greh/grijeh/grih,
Apostol
prorok,
Duman
Vrag
Muchenik
Kerschenik
Kranin
Stvorenje

5. Leksemy archaiczne
95
Teksty religijne w odczuciu uytkownikw jzyka s odbierane jako archaiczne
take w Chorwacji. Ich archaiczno jednak, jak wynikao z przeprowadzonej analizy
leksykalnej jzyka chorwackich przekadw hymnw, nie jest osigana tylko przez
sownictwo, poniewa nie jest ono tak liczne, jakby mona tego oczekiwa, ale innymi
rodkami jzykowymi uycie zanikajcych dzisiaj czasw i skadni. Poniej wskazane
zostay przykadowe leksemy archaiczne pojawiajce si w analizowanych tekstach
hymnw:
pronja, szmilovati se, ponizan, vzegdar, dika, vazda, zdravje (ave), zvistuvati, jakozt.

6. Leksemy o zasigu oglnym, ale z rozszerzonym znaczeniem

W tekstach hymnw pojawiaj si take leksemy, ktre wystpuj w jzyku


oglnym, jednak zapisane w tekstach religijnych otrzymuj dodatkowe znaczenie. Czsto
s to wyraenia okrelajce osoby boskie i Matk Bo. Leksemy te w tekstach religijnych
funkcjonuj czsto jako metafory. Poniej zostao wskazanych kilka przykadw takich
leksemw wyekscerpowanych z teksw hymnicznych:
zdenecz/zdenac (okrelenie Ducha witego), vrilo/vrelo (okrelenie Ducha witego),
vrata (okrelenie Matki Boej), krv/kerv/karv, Muka, sakrament, tijelo/tilo/telo.

7. Leksemy oglne

Do leksyki oglnej zaliczone zostay pozostae leksemy pojawiajce si w tekstach


hymnw, w tym leksemy o charakterze strukturalnym czasowniki posikowe, przyimki,
zaimki (jeli chodzi o zaimki, to rnica pojawia si w ich zapisie, w wikszoci tekstw
zaimki odnoszce si do osb boskich i Matki Boej byy zapisywane wielk liter,
a w tekstach niereligijnych nie jest to praktykowane), ale take inne leksemy, ktre su
do komunikacji w danym jzyku.

W warstwie morfologicznej na uwag w tekstach religijnych (przynajmniej


w starszych tekstach przekadw hymnw) zasuguje stosowanie przez tumaczy struktur
aciskich. W stylu hymnw dotyczy to gwnie odmiennego od chorwackiego jzyka

96
literackiego w innych stylach stosowania przypadkw w starszych tekstach konstrukcja
aciskiego Abl. tumaczona jest na jzyk chorwacki z uwagi na brak tego przypadka
w jzyku (by tylko w gramatykach), jako od + Gen. Znikna ona z tekstw hymnicznych
dopiero w XVIII wieku. Podobnie stosowanie Acc. w zwrotach do Boga zamiast Voc., co
jest charakterystyczne take dla wspczesnych tekstw. Cech rnic jest take
wspomniane ju archaiczne uycie czasw aorystu i imperfektu, czy akcentowanych
form czasownikw posikowych w miejscach, gdzie w jzyku standardowym ich funkcja
jest nieuzasadniona. W warstwie sowotwrczej teksty nie wyrniaj si na tle innych,
poniewa nie wystpuj specjalne procesy sowotwrcze, ktre byyby obecne tylko w tej
kategorii sownictwa sowotwrstwo moe by wyrnione jedynie z tego wzgldu, e
afiksy biorce udzia w tworzeniu sownictwa religijnego s dodawane do innych podstaw
sowotwrczych ni w jzyku oglnym, przez co powstae leksemy nabieraj nowego
znaczenia, np. stvori-ti + -telj stvoritelj, pre + sveti presveti itd.
W tekstach jest widoczna take zmiana skadni, jednak niekoniecznie musi by ona
zwizana z religijnym charakterem tekstu hymnicznego, poniewa s to utwory poetyckie,
wic rnice skadniowe mog wynika z poetyckiego charakteru tekstu. Szyk wyrazw
w poszczeglnych wersach moe by take problemem przekadu z jzyka aciskiego,
ktry przynajmniej w pocztkowym okresie tworzenia przekadw mia duy wpyw na
jzyk chorwacki.
Podsumowujc, styl religijny w chorwackim jzyku literackim po przeprowadzeniu
analizy jzyka chorwackich przekadw aciskich hymnw kocielnych najsilniej jest
wyraany w leksyce, w mniejszym stopniu w morfologii, natomiast skadnia nie bya brana
pod uwag w analizie z wymienionych wyej wzgldw. Styl religijny charakteryzuje wic
teksty, ktre peni w chorwackim jzyku literackim, ale take standardowym, funkcj
tekstw zwizanych z obrzdowoci religijn. Analiza wykazaa, e w jzyku
chorwackim (literackim, ale mona to take rozszerzy na jzyk standardowy) istnieje styl
religijny, ktry jest czci stylu literacko-artystycznego, poniewa w tekstach s spenione
wykadniki funkcjonalne i formalne okrelajce t przynaleno. Styl religijny nie jest
jednolity, ani nie stanowi odosobnionej odmiany jzyka, poniewa s w nim zawarte take
elementy innych stylw chorwackiego jzyka literackiego i standardowego.

97
Rozdzia IV

Teksty kajkawskiego obszaru dialektalnego XVIII wiek


i pierwsza poowa XIX wieku

3.1. Oglna charakterystyka dialektu kajkawskiego

Mianem dialektu kajkawskiego w Chorwacji okrela si grup zrnicowanych pod


wieloma wzgldami dialektw, ktrych uytkownicy zamieszkuj obecnie pnocno-
zachodni i pnocn cz Chorwacji od Meimurja do Sowenii na pnocy, na
wschodzie po Slawoni (Virovitrica), na poudniu Pokuplje do Ozalja i Sisaka340. Pocztki
wyodrbniania si dialektu kajkawskiego z diasystemu serbsko-chorwackiego i jzyka
soweskiego mona wskaza ju w X w., przynajmniej w kwestii ksztatowania si
akcentw, ktre wyrniaj ten dialekt na tle czakawszczyzny na poudniu
i sztokawszczyzny na wschodzie341. Zasig dialektu kajkawskiego zmniejsza si,
poczwszy od XVIII wieku, za spraw coraz wikszego rozprzestrzeniania si dialektu
sztokawskiego. Kajkavsko narjeje naley dzisiaj do dialektw o maym zasigu,
praktycznie nieuywanych w czystej formie. Terytorium wystpowania grupy dialektw
kajkawskich znacznie si skurczyo w porwnaniu do okresu jego wietnoci, kiedy to
kajkawszczyzna bya jzykiem wyszych warstw spoecznych i jej uywanie byo
wyrazem prestiu oraz penio funkcj kulturotwrcz, nawet na terenach, ktre przez
badaczy nie s uznawane za rdzennie kajkawskie. Do dzi przetrway w jzyku ludnoci
niekajkawskiej cechy kajkawskie, bdce wynikiem wtrnego wpywu tego dialektu na
idiomy ocienne342.
Kajkawszczyzna nigdy nie bya jednolita dialektalnie. Rnice pomidzy
poszczeglnymi poddialektami byy spowodowane historycznym wpywem na nie innych
dialektw chorwackich i jzykw ssiednich, zwaszcza soweskiego i wgierskiego.
Przenikanie do dialektu kajkawskiego obcych elementw byo zwizane z cig migracj

340
M. Lonari, V. Zeevi, Jat u kajkavtini, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, knj.
25/1999. s. 171.
341
M. Lonari., Kajkavska prozodia, Rasprave Zavoda za hrvatski jezik, sv. 19, 1993, s. 138.
342
M. Lonari, Prostiranje kajkavtine u prolosti, Razprave Zavoda za hrvatski jezik sv. 21, 1995, s. 93.
98
ludnoci na tych terenach. Od XVII wieku tereny kajkawskie wchodziy w skad
Pogranicza Wojskowego, gdzie osiedlia si gwnie ludno sztokawska i czakawska
z terenw zajtych przez Turkw. Mimo to, dialekt kajkawski zaistnia w tym czasie jako
chorwacki jzyk literacki. Pocztkowo nazywany by slovinskim, pniej za horvatskim,
ktra to nazwa, jak pisze Barbara Oczkowa, wczeniej bya zarezerwowana dla dialektu
czakawskiego343. Jednake ze wzgldu na coraz mniejsze wpywy czakawszczyzny
i przesunicie si orodka kulturalnego i literackiego z wybrzea i poudnia, obszaru
zajmowanego przez Chorwatw na pnoc w okolice Zagrzebia, spowodowao
przeniesienie nazwy z jednego dialektu na drugi ten, ktry w danej chwili uwaany by
za najbardziej chorwacki.
Pierwsze zapisane kajkwszczyzn teksty pochodz z II poowy XV wieku. Istnieje
jednak pogld, e pojedyncze fragmenty tekstw w tym dialekcie mogy pojawi si ju
w XII wieku344. Wicej dzie zaczo si pojawia wraz z rozprzestrzenianiem si
w Chorwacji reformacji. W XVI wieku pojawiy si liczne utwory autorw protestanckich,
a dziki zaoeniu przez Juraja Zrinskiego drukarni kalwiskiej w Nedeliciu w 1572 r.
mogy one by drukowane w Chorwacji345. Do wczesnych tekstw kajkawskich nale
utwory beletrystyczne (jest ich jednak bardzo mao i nie s tak okazae jak utwory
czakawskie), korespondencja prywatna i w duej mierze teksty o charakterze religijnym.
Dziki dziaalnoci XVII-wiecznych twrcw powstay take sowniki, ktre s zaliczane
do leksykografii kajkawskiej, m.in. dzieo Juraja Habdelicia Dictionar ili Rechi
szlovenszke zvexega ukup zebrane, u red pofztaulyene i diachkemi zlahkotene.
W korpusach sownikw Ivana Belosteneca Gazophylacium, seu Latino-Illyricorum
onomatum aerarium i Pavla Rittera Vitezovicia Lexicon latino-illyricum346 rwnie
znalazy si leksemy kajkawskie, mimo e zamysem autorw byo zobrazowanie jzyka
mieszanego, jaki by uywany w okolicach Ozalja i stanowi podstaw jzyka Ozaljskiego
Krgu Jzykowo-Literackiego. Jzyk mieszany powstay w oparciu o trzy chorwackie
dialekty, ktre wystpoway naturalnie na tym obszarze, by pierwsz prb utworzenia
jzyka wsplnego dla wszystkich Chorwatw.

343
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, Krakw 2006, s. 143.
344
M. Lonari, Kajkavsko narjeje u svijetlu dosadanih prouavanja, Rasprave Zavoda za jezik, sv. 10-
11, 1984-1985, s. 282.
345
B. Oczkowa, op.cit.,, s. 143.
346
Wspomniany sownik powsta okoo 1700 r., jednak nigdy nie zosta wydany, a cz chorwacko-aciska
zagina, por.: B. Oczkowa, op.cit., s. 149.
99
Jak ju wspomniano, grupa dialektw kajkawskich jest silnie zrnicowana pod
rnymi wzgldami, gwnie jednak fonologicznym i leksykalnym. Dialekty te mona
wic podzieli na kilka poddialektw, a zasad podziau bd/s wskazane wyej
dziedziny. Niemniej jednak istnieje kilka koncepcji podziau kajkawszczyzny. Pierwszy
wariant zosta wskazany ju w XVII wieku przez Juraja Habdelicia, ktry zapisa nazwy
trzech poddialektw kajkawskich i wyrnia je ze wzgldu na akcentuacj goranski jako
ten, ktry zachowa najstarsze akcenty, majdaki i turopoljski. Wspomina on take o typie
mieszanym kajkawsko-czakawskim dijalekt solarski. Josip Vonina przypuszcza, e
Habdeli mg zna take dialekty podrawskie albo bilogorskie347.
Pierwsze naukowe rozwaania dotyczce chorwackich dialektw pojawiy si
w XIX wieku. Problemem dysput na temat kajakwszczyzny byo jej zaklasyfikowanie do
jednego z systemw jzykowych poudniowo-zachodniej Sowiaszczyzny. Wielokrotnie
wskazywano, e dialekt ten naley do jzyka soweskiego z uwagi na liczne
podobiestwa, np.: rozwj prasowiaskich t, d jako i j, uycie supinum, brak Vokativu,
zanik aorystu i imperfektum (czsto ten pogld by jeszcze obecny w I poowie XX w.
badania F. Ramova)348. Dopiero w kolejnych dziesicioleciach XX wieku uznano, e
cechy okrelane jako soweskie mogy rozwin si pod wpywem wielowiekowego
ssiedztwa jzyka soweskiego i kajkawszczyzny, i s cechami wtrnymi dla tego
dialektu. Istniej jednak rwnie pogldy, e niektre ze wsplnych cech mogy si
rozwin niezalenie w kadym z tych systemw349.
W kolejnym opracowaniu Mijo Lonari przyblia natomiast XX-wieczne naukowe
pogldy dotyczce podziau kajkawszczyzny350, wedug ktrych by on czyniony na
podstawie rnych cech jzykowych. Lonari wspomina o podziale wprowadzonym
w 1929 r. przez Aleksandra Belicia, ktry wskaza jako cech rnic grup dialektw
kajkawskich refleks prasowiaskich gosek tj* i dj*. W 1956 r. Mate Hraste
zaprezentowa za podzia tego dialektu ze wzgldu na refleks jat.
Kolejny z badaczy Dalibor Brozovi w 1960 r. wskaza natomiast 6-czonowy
podzia grupy kajkawskich dialektw utworzony na podstawie rnic konsonantycznych

347
J. Vonina, Habdeliev stav prema jeziku, w: Kajkavski zbornik, pod red. J. Skoka i M. icla, Zlatar 1974,
s. 17.
348
M. Lonari, Kajkavsko narjeje u svijetlu dosadanih prouavanja, s. 288.
349
Ibidem, s. 288.
350
M. Lonari, O klasifikaciji slovenskoga i hrvatskoga jezika s posebnim osvrtom na kajkavsko narjeje,
Obdobja, br. 26, 2007, s. 180-184.
100
i akcentuacyjnych, o ktrych wczeniej wspominali A. Beli i Pavle Ivi351. Wyrni
w ten sposb grupy: zagorsko-meimursk, turopoljsko-posavsk, krievako-podravsk,
prigorsk, gorajsk (grupa najbardziej podobna do jzyka soweskiego) oraz
skajkawizowany dialekt przesiedlonych na tereny kajkawskie czakawcw dialekt
donjosutlanski, o ktrym Brozovi stwierdzi, e z czakawszczyzny pozosta w nim tylko
czakawski refleks jat ikawica352.

Ryc. nr 1: Mapa dialektw kajkawskich przedstawiona w 1960 r. przez Dalibora


Brozovicia, por. S. Babi, Jezik, Zagreb 1965.

Najbardziej szczegow klasyfikacj kajkawszczyzny opracowa w 1982 roku


Mijo Lonari, dzielc t grup na 15 dialektw353. Jest to jeden z najnowszych
i najbardziej drobiazgowych podziaw, jakie pojawiy si w chorwackich badaniach
dialektologicznych. Lonari wspomina o trzech kryteriach rnicujcych te dialekty,
ktre zastosowa w swojej pracy, a mianowicie akcentuacj (kryterium stosowane przez
wikszo jzykoznawcw) i dwa kryteria wokaliczne: brzmienie gosek bdcych

351
Pavle Ivi w 1958 r. przedstawi podzia sztokawszczyzny a pniej na tej podstawie D. Brozovi
prbowa rwnie dokona podziau dialektw kajkawskich, por. M. Lonari, O klasifikaciji, s. 280.
352
M. Lonari, A. Celini, Dalibor Brozovi o kajkavtini, Kaj, XLIII, br. 5-6, 2010, s. 85.
353
M. Lonari, O klasifikaciji, s. 283.
101
wynikiem denazalizacji noswek oraz wokalizacji l sonantycznego, ktre wprowadzaj
silnie zrnicowanie na terenie kajkawskim nie ma poddialektu, ktry zawieraby
wszystkie cechy wokaliczne uznane za kajkawskie. M. Lonari wskazuje jako goski
rnicujce kontynuanty starych sowiaskich gosek: , l sonantycznego, , , ktre to
w jednych dialektach kajkawskich brzmi tak samo, w innych za s zrnicowane354.
Badacz w swojej klasyfikacji nie zgadza si natomiast z Mate Hraste, ktry podzieli
kajkawszczyzn ze wzgldu na refleks jat, tak jak mona podzieli dwa pozostae
chorwackie dialekty355.

Ryc. nr 2: Mapa podziau dialektw kajkawskich zaprezentowana przez Mijo Lonaricia,


por. M. Lonari, Hrvatski jezik, Opole 1998.

354
M. Lonari, O klasifikaciji, s. 283.
355
Ibidem, s. 284.
102
Wspomniane ju wczeniej wpywy pozostaych dialektw chorwackich na
kajkawszczyzn s widoczne nie tylko na terenach rdzennie kajkawskich, gdzie osiedlia
si ludno chorwacka mwica innymi dialektami, ale take na terenach ssiadujcych
z obszarem rdzennie sztokawskim lub czakawskim. Do czasu najazdw tureckich dialekty
kajkawskie ssiadoway w Slawonii z dialektami slawoskimi typu sztokawskiego, ktre
nie miay jednak cech nowosztokawskich, jak ma to miejsce w dzisiejszym chorwackim
jzyku standardowym. To wanie ze wzgldu na obecno na terenie Slawonii dialektu
z innowacjami nowosztokawskimi, charakterystycznego dla ludnoci przesiedlonej
z terytorium dzisiejszej Boni i Hercegowiny, wspczesna granica midzy
sztokawszczyzn a kajkawszczyzn na tym obszarze nie przypomina tej sprzed czterystu
lat. Co prawda, granica kajkawsko-sztokawska w Slawonii pozostaa, jednake stare
rdzennie slawoskie dialekty akawskie zostay od niej odsunite przez
nowosztokawszczyzn. Autochtonicznie kajkawska bya zachodnia cz Slawonii, ktrej
granica pokrywaa si z terytorium archidiecezji zagrzebskiej356.
Gwnym miastem tej archidiecezji by natomiast Zagrzeb, ktry od XVIII wieku
zacz peni wan rol kulturotwrcz i polityczn dla wszystkich Chorwatw. Dlatego
miasto uchodzce dialektalnie za kajkawskie zamieszkiwaa rwnie ludno mwica
pozostaymi dialektami chorwackimi. Mimo to Zagrzeb do dzisiaj uznawany jest za
miasto, w ktrym przewaa dialekt kajkawski uywany wycznie w codziennej
i potocznej komunikacji. Badacze twierdz jednak, e pooenie stolicy Chorwacji jest
specyficzne i dialekt rdzennych mieszkacw Zagrzebia nie naley do adnego
z jednolitych typw kajkawskich, a czy w sobie cechy typu zagorskiego i turopolsko-
posawskiego357. W latach 70. przewaaa opinia, e tylko 20% ludnoci miasta to
pokoleniowe rodziny zagrzebskie, pozostali mieszkacy przybyli za z rnych czci
areau serbsko-chorwackiego. Tym samym zagrzebsk kajkawszczyzn okrela si
czasami jako idiom miejski o podstawie kajkawskiej, z wieloma cechami innych
dialektw.
Rola dialektw w Chorwacji, w tym rwnie kajkawszczyzny, zostaa w XX wieku
bardzo ograniczona. Znaczcy wpyw na ten proces miay przede wszystkim migracje

356
M. Lonari, Prostiranje, s. 97.
357
A. ojat., O zagrebakom kajkavskom dijalektu, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, vol.
4-5, no. 1, 1979, s. 125.
103
ludnoci po II wojnie wiatowej oraz cieszce si ogromn popularnoci rodki
masowego przekazu, takie jak radio czy telewizja, w ktrych obecny jest niemal wycznie
jzyk standardowy. Wyjtek stanowi pojedyncze audycje i programy telewizyjne,
w ktrych ze wzgldw artystycznych uywa si dialektw. Niewtpliwie do
pomniejszenia roli i frekwencji komunikacji dialektalnej (nie tylko w Zagrzebiu, ale take
w pozostaych czciach Chorwacji) przyczynia si ponadto obowizkowa edukacja
modziey, odbywajca si na terenie caego kraju w jzyku standardowym.

3.1.1. Dialekt kajkawski w funkcji jzyka literackiego

Na przestrzeni wiekw na obszarze chorwackim funkcjonoway rne jzyki


literackie. W kolejnych okresach historii literatury chorwackiej mianem jzyka literackiego
okrelano rne jzyki i dialekty od aciny i jzyka scs. do poszczeglnych dialektw
chorwackich. W takiej funkcji wystpowa rwnie dialekt kajkawski. Rol jzyka
literackiego peni on jednak do krtko, poniewa o pocztkach literatury w tym
dialekcie mona mwi dopiero w XVI wieku, mimo e pierwsze fragmenty tekstw
z kajkawsk podstaw dialektaln (pojedyncze leksemy) pochodz ju z XII wieku358,
kiedy to dopiero ustalay si cechy dialektu.
Pierwsze sownictwo toponimy, ktre mona uzna za kajkawskie, zostao
zanotowane ju w XII i XIII wieku. Obszerniejsze teksty kajkawskie pojawiy si w XIV
wieku i miay charakter zarwno religijny, jak i wiecki. Byy to gwnie modlitwy, teksty
pieni kocielnych oraz prywatne zapiski osb wieckich. W wieku XV i XVI w Chorwacji
dominowa w funkcji jzyka literackiego dialekt czakawski, wtedy te powstay
najznamienitsze dziea renesansowej literatury chorwackiej. Kajkawskie teksty w tym
czasie nie byy tak okazae i wane ze wzgldu na ich niewielk warto artystyczn oraz
powstawanie z dala od wielkich orodkw kulturalnych. Wiek XVI uznaje si jednak za
pocztek kajkawszczyzny w funkcji jzyka literackiego. Do zmian doszo w momencie,
kiedy czakawskie orodki kulturalne zaczy podupada, a ich rol przej Zagrzeb i miasta
pnocnej czci Chorwacji, na terenie ktrych jzykiem mieszkacw bya
kajkawszczyzna.

358
M. Lonari, Kajkavsko narjeje, s. 282.
104
Przeniesienie orodkw kulturalnych z poudnia na pnoc byo wynikiem
najazdw tureckich i migracji ludnoci z obszarw zajmowanych przez Imperium
Osmaskie. Przyczyn zmian byy take oglnoeuropejskie trendy w literaturze baroku
i klasycyzmu, zgodnie z ktrymi dzieo literackie prcz funkcji artystycznych musiao
peni jeszcze inne role, np. dydaktyczn lub religijn. Wydarzenia z tych epok
powodoway, e najchtniej czytana i tworzona literatura miaa wanie dydaktyczno-
religijny charakter. Dlatego te czsto literatur pisan w dialekcie kajkawskim okrela si
jako mao ciekaw i oryginaln zarwno pod wzgldem formy, jak i treci, wan
natomiast ze wzgldw badawczych i poznawczych.
Jak ju wspomniano, najwicej dzie w dialekcie kajkawskim, penicym funkcj
jzyka literackiego, powstawao w XVII i XVIII wieku. W wieku XIX dialekt kajkawski
zacz traci swoj pozycj na rzecz sztokawszczyzny, co zostao oficjalnie
przypiecztowane postanowieniami Umowy Wiedeskiej z 1850 r. Mimo e
kajkawszczyzna stracia swoje miejsce jako chorwacki jzyk literacki, pozostaa jzykiem
literatury. Co wicej, nawet w XX wieku pojawiay si dziea pisane w tym dialekcie, nie
miay one ju jednake takiego znaczenia jak te napisane w czasach jego wietnoci. Za
najbardziej znane dzieo kajkawskie powstae w XX wieku uznaje si Balade Petrice
Kerempuha Miroslava Krley. Obecnie uycie dialektu w dziele literackim ma charakter
stylizacji bd wystpuje w dialogach bohaterw literackich lub filmowych, by zaznaczy
ich pochodzenie regionalne.
Najwybitniejsze dziea sporzdzone w dialekcie kajkawskim nie nale jednak do
literatury piknej i pochodz z XVIII wieku s nimi mianowicie pochodzce z XVIII
wieku sowniki, ktrych powstanie wpisywao si w ducha epoki. Sowniki Rittera
Vitezovicia i Frane Belosteneca wyprzedzay natomiast swoj epok, jeli chodzi o dobr
materiau i sposb jego opracowania359. Tradycja sownikowa w dialekcie kajkawskim
powrcia jeszcze w XX wieku. W latach 30. zauwaono bowiem potrzeb sporzdzenia
sownika kajkawszczyzny literackiej360. Dialekt kajkawski nie mia wspczesnego
opracowania sownikowego, poniewa leksyka kajkawska nie wesza do korpusu Rjenika
srpskoga ili hrvatskoga jezika JAZU. Brak sownictwa kajkawskiego w sowniku moe
wynika z zaoe, jakie przyjto na pocztku jego redagowania, gdy zamieszczono

359
Wicej o wspomnianych sownikach w dalszej czci pracy.
360
B. Finka, O Rjeniku kakjkavskoga knjievnoga jezika, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, vol. 2, no. 1, 1973, s. 194.
105
w nim w wikszoci sztokawskie, w mniejszym stopniu czakawskie leksemy, a kajkawskie
pominito najprawdopodobniej ze wzgldu na panujcy jeszcze wtedy pogld
o soweskoci tego dialektu, rozpowszechniany przez Jerneja Kopitara i Frana Mikloicia
w XIX wieku361. Pogld ten zosta obalony dopiero w latach 30. XX wieku, kiedy
ostatecznie Zvonimir Junkovi przyporzdkowa wedug cech jzykowych dialekt
kajkawski do panoskiej grupy jzykowej, a jzyk soweski za do grupy alpejskiej362.
uro Danii jako jeden z redaktorw sownika JAZU stwierdzi, e sownictwo
kajkawskie zostanie pominite za wyjtkiem tych leksemw, ktre znajduj si
w sownikach Ivana Belosteneca i Andriji Jambreicia363, gdy niemoliwym byo
doczenie nowych hase sownikowych do wydawanego ju sownika. Dopiero w 1936 r.
zdecydowano o doczeniu do sownika poczwszy od litery R nowych kajkawskich
rde. Po II wojnie wiatowej zdecydowano o zredagowaniu sownika kajkawszczyzny
literackiej Rijenik kajkavskog knjievnog jezika. Prace nad sownikiem ruszyy w latach
60., jednak publikacja nigdy si nie ukazaa. Problemem dla redaktorw sownika by
dobr tekstw, poniewa nie istniaa adna bibliografia dzie kajkawskich364. Mimo to na
potrzeby sporzdzenia sownika udao si wybra 441 tekstw rdowych z rnych
dziedzin od literatury piknej po prywatne pamitniki i korespondencj365.
Uznanie dla kajkawskich sownikw spowodowao, e przymiy one inne dziea
zapisane w tym dialekcie, chocia s wrd nich takie, ktre mogyby by uznane za
znaczce dla kultury chorwackiej. Poczwszy od koca XVI wieku najwybitniejszymi
twrcami dzie literatury kajkawskiej byli: Antun Vramec (1537-1587), autor Kroniki
z 1578 r. i dziea Postila wydanego w Varadinie w 1586 r.366, Ivanu Pergoi (1521-
1592), autor Tripartitum, zbioru redniowiecznych praw obowizujcych w Krlestwie
Wgierskim367, Juraj Mulih (1694-1754), twrca licznych piewnikw, modlitewnikw

361
B. Finka, O Rijeniku, s. 195.
362
I. Zvonar, Kajkavski kontekst hrvatske knjievnosti u interpretacji Joe Skoka, Radovi Zavoda za
znanstveni rad HAZU, br. 18, 2007, s. 45.
363
B. Finka, O Rjeniku, s. 197.
364
B. Finka, O Rijeniku, s. 197.
365
Z. Beizer, Bibliografija izvora za kajkawski rjenik abecednim redom kratica, Rasprave Instituta za
hrvatski jezik i jezikoslovlje, vol. 2, no. 1, 1973, s. 203-254.
366
Antun Vramec chorwacki teolog i reformator, jako ksidz katolicki wytyka bdy Kocioa, bliskie mu
byy idee protestantyzmu, por. A. Jembrih, Antun Vramec i protestantizam, Bogoslovska smotra, vol.
49, no. 1, 1980, s. 293-306 i K. Novak, Antun Vramec napredan teolog i reformator, Kroatologija,
1/2, 2011, s. 164-179.
367
http://www.matica.hr/www/wwwizd2.nsf/AllWebDocs/pergosicdecretvm [dostp: 17.11.2012].
106
i utworw o charakterze religijnym, np. kola Kristueva kranskoga navuka368, Titu
Brezovaki (1757-1805) i jego komedia Matija Grabancja djak z 1804 r. W XIX wieku
wana literacka rola przypada poezji kajkawskiej autorstwa Pavla toosa, Ljudevita Gaja
i Agusta enoi. Najwaniejszym XX-wiecznym dzieem kajkawskim jest wspomniany ju
utwr Miroslava Krley Balade Petrice Kerempuha, w ktrym kajkawszczyzna pojawia
si jako zbir kajkawskich cech jzykowych pochodzcych z rnych obszarw tego
dialektu. Czsto wskazuje si na to, e dialekt wystpujcy w opowiadaniach Krley nie
istnieje w rzeczywistoci, a jest jedynie syntez drobniejszych dialektw kajkawskich369.
Najbardziej popularny w literaturze kajkawskiej by nurt literatury religijnej.
Powstaway liczne piewniki, modlitewniki i utwory beletrystyczne, ktre byy zwizane
z mistycznym przeywaniem wiary. Sztandarowym dzieem kajkawskim jest Cithara
octochorda, oficjalny piewnik archidiecezji zagrzebskiej, ktry pozostawa w uyciu
przez ponad 70 lat. Co wicej, by on nadal wykorzystywany na terenie archidiecezji po
oficjalnym wycofaniu z oficjalnego uytkowania, a take sta si wzorem dla wielu
twrcw pniejszych piewnikw w doborze pieni, a zwaszcza w aranacjach linii
melodycznej.
Kajkawcy jako jedni z pierwszych zainteresowali si standaryzacj jzyka
literackiego, co byo czciowo wymuszone przez wadze austriackie, poniewa
wymagano od Chorwatw podrcznika do gramatyki, sucego do nauczania modziey
w szkoach. Potrzeba stworzenia opracowa z zakresu gramatyki i ortografii wynikaa
z czystego pragmatyzmu, gdy ujednolicenia wymagay zarwno zrnicowana pisownia,
jak i zasady gramatyczne, ktre obowizywayby w jzyku pisanym. Pierwsz gramatyk
kajkawsk by wydany w jzyku niemieckim w 1779 r. podrcznik Anleitung zur
deutschen Sprachlehre zum Gebrauche der Nationalschulen in dem Knigreiche Hungarn,
und Croatien370. Kajkawskie reguy orograficzne skodyfikowano po raz pierwszy
w podrczniku anonimowego autora Kratki navuk za pravopiszanye horvatzko za
potrebnozt narodnik skol z 1780 r., napisanego wedug wzoru podrcznika do jzyka
niemieckiego Johana Ignaza von Felbigera, wydanego w Monarchii Austriackiej po
reformie szkolnictwa371.

368
I. Fuek, Uvod u djelovanje Jurja Muliha, Bogoslovska smotra, vol. 39, no. 4, 1969, s. 414-421.
369
I. Zvonar, op.cit., s. 43.
370
A. Ptiar, Hrvatski pravopisni prirunici polo vice 18. stoljea, Rasprave Zavoda za jezik, sv. 16, 1990,
s. 231.
371
Ibidem, s. 231.
107
Z literatur kajkawsk czsto czy si rwnie dziea autorstwa czonkw
Ozalskiego Krgu Jzykowo-Literackiego, mimo e jzyk, jakim zostay napisane, naley
do jzyka mieszanego, co wynikao z faktu, i jego uytkownicy zamieszkiwali tereny,
gdzie naturalnie przenikay si trzy chorwackie dialekty. W Ozalju zrodzia si idea
pierwszego wsplnego dla wszystkich Chorwatw jzyka literackiego. Dialekt z okolic
Ozalja mg rzeczywicie pretendowa do takiego miana, poniewa zawiera cechy
jzykowe wszystkich dialektw na rnych paszczyznach od leksyki, poprzez
morfologi, po skadni. T prb jzykow przerwaa mier jednego z inicjatorw
i mecenasw projektu, Petara Zrinskiego, oskaronego wraz z Frane Krsto Frankopanem
przez wadze cesarskie o zdrad stanu. Rodziny Zrinskich i Frankopanw peniy
w tamtym okresie, w Chorwacji bardzo wan rol. Na nich skupiaa si odpowiedzialno
za losy narodu chorwackiego, a czonkowie tych rodzin mieli take znaczcy wkad
w tworzenie literatury. Utwory poetyckie Katariny Zrinskiej, Nikoli Zrinskiego i Frana
Krsto Frankopana uchodz do dzisiaj za jedne z najwybitniejszych dzie chorwackiego
baroku.
Pniejsze prby stworzenia chorwackiego jzyka literackiego/standardowego
wsplnego dla wszystkich Chorwatw okazay si bardzo trudne. Uznano, e naley
wybra jeden dialekt, bdcy dialektem wiodcym na tym obszarze, poniewa utworzenie
sztucznego jzyka byoby nieudanym rozwizaniem. Ordownikiem pogldu o wyborze
jednego z wiodcych dialektw jako jzyka standardowego by rodowity kajkawiec
Ljudevit Gaj, ktremu zwolennicy kajkawszczyzny, majcej peni funkcj jzyka
literackiego, zarzucaj zniszczenie dialektu kajkawskiego, gdy zdecydowa si on na
wybr sztokawszczyzny jako podstawy standardu.
Kajkawszczyzna w funkcji jzyka literackiego nie przetrwaa dugo, jednak coraz
czciej w badaniach zwraca si uwag na prace tworzone w tyme jzyku. Do dzisiaj yj
autorzy piszcy w tym dialekcie kajkawszczyzna z funkcji jzyka literackiego zostaa
zepchnita do roli jzyka regionalnego/w dialekcie kajkawskim, pomimo i
kajkawszczyzna zostaa zepchnita jedynie do roli jzyka regionalnego. Obecnie powstaj
zatem m.in. kajkawskie filmy, piosenki, audycje radiowe, jednak najczciej dialekt
kajkawski nie wystpuje ju w czystej formie. W dialogach filmowych uywany jest
przede wszystkim po to, by podkreli pochodzenie mwcy, natomiast w piosenkach, by
wywoa wraenie przynalenoci regionalnej. W 1968 r. powstao ponadto czasopismo

108
Kaj, w ktrym znajduj si opracowania dotyczce kajkawskiego jzyka literackiego
oraz dialektu kajkawskiego. Znajduj si tam rwnie krtkie utwory prozatorskie
i poetyckie pisane we wspczesnym dialekcie kajkawskim.
Pojawienie si tego czasopisma byo zwizane z odrodzeniem literatury w dialekcie
kajkawskim w latach 70. XX wieku. Wspczenie powstaj w tym dialekcie nie tylko
teksty autorskie, ale take przekady dzie literatury powszechnej. Prym wiedzie Hrvatsko
narodno kazalite w Varadinie, na potrzeby ktrego tumaczone s liczne dramaty,
a kajkawizacja tych dzie ma dwojaki charakter. Tak jak ma to miejsce w przypadku
Tomislava Lipljana, ktry dokonuje przekadw tekstw zarwno z chorwackiego jzyka
standardowego, jak i z jzykw oryginalnych372. Niemniej jednak naley podkreli, i
wietno literatury kajkawskiej ju dawno mina, a przyczyn takiej sytuacji byo
niewtpliwie szerzenie si chorwackiego jzyka standardowego, powodujce zanikanie
dialektw w jego wersji mwionej, a zwaszcza pisanej.

3.1.2. Cechy fonetyczne dialektu kajkawskiego

Kajkawski wokalizm, tak jak system wokaliczny pozostaych dialektw


chorwackich, wywodzi si z systemu prasowiaskiego. Nie jest on niczym szczeglnym
w diasystemie serbsko-chorwackim, gdy jest jego czci373. Mijo Lonari w obrbie
dialektw kajkawskich wskazuje na dwa typy systemw wokalicznych, ktre s
rnorodne pod wzgldem swojego pochodzenia. Pierwszy z nich jest typem
etymologicznym, wywodzcym si jeszcze z prasowiaszczyzny, drugi to typ nowy,
powstay po zmianach samogoskowych zaistniaych na terenie
zachodniopoudniowosowiaskim, takich jak: denazalizacja noswek oraz refleks
prasowiaskiego jat. Rnic midzy obu typami wskazuje si na podstawie gosek
/o/ i /e/, ktre bd to s pochodzenia prasowiaskiego, bd te powstay w wyniku
przeprowadzonej prawdopodobnie w X w. denazalizacji // i // oraz refleksu jat, ktry
moe mie rne kontynuacje. Najbardziej charakterystycznym dla kajkawszczyzny jest

372
M. Kolar, Prema globalizacji suvremene kajkavske knjievnosti, Kaj, XLIII, 2010, s. 33.
373
M. Lonari, Kajkavski vokalizam, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv. 20, 1994,
s. 115.
109
jednake typ //374. Obecnie system wokaliczny kajkawszczyzny zawiera dziewi
samogosek, a s to:
i u



375
a

= l sonantyczne jako o lub u


Istniej ponadto zapisy z XV wieku, ktre wiadcz o tym, i ju w tym okresie zaszy
wskazane zmiany goskowe na terenie kajkawskim, jednak miay one identyczny
charakter, tzn. zarwno // jak i l zgoskotwrcze byy realizowane tak samo, czyli jako
goska /u/376. Ta cecha upodabnia dialekty kajkawskie do dialektw sztokawskich ze
Slawonii, gdy dialekty te jeszcze wwczas ze sob ssiadoway, nie rozdzielaa ich
bowiem napywowa ludno sztokawska z terenw opanowanych przez Turkw.
W niektrych dialektach kajkawskich refleks l zgoskotwrczego zachowa si
w archaicznym stanie /ul/, /ol/, takim jaki widnieje w XIV-wiecznych zapisach
kajkawskich toponimw, podobnie jak w pnocnych dialektach czakawskich377.
Jak ju wspomniano, Mijo Lonari w swoich badaniach stwierdzi, e
kajkawszczyzny nie mona klasyfikowa tak, jak sztokawszczyzny ze wzgldu na refleks
prasowiaskiej samogoski jat, poniewa jej wystpowanie jest w tym dialekcie bardzo
zrnicowane i ksztatuje si nastpujco: jat moe by dzisiaj realizowane jako: //, /ie/,
/ei/, /e/, /i/, /y/, //378. W wikszoci poddialektw kajkawskich wystpuje mieszana
realizacja dawnego // i jest ona uzaleniona od rnych czynnikw jzykowych, takich
jak duga bd krtka sylaba, dawne wystpowanie jej w ssiedztwie jeru, ktry si
zwokalizowa lub zanik.
W kajkawszczynie istnieje take // powstae z wokalizacji jeru, goska ktra jest
realizowana jako dwik midzy /a/ i /e/. Wskazuje si take na to, e rwnie // moe
by wymawiane jako // w niektrych dialektach kajkawskich. Wokalizacja jerw rwnie
w poszczeglnych dialektach kajkawskich zostaa zrealizowana w rnorodny sposb.

374
Ibidem, s. 115-116.
375
M. Lonari, Kajkavski vokalizam, s. 118.
376
M. Lonari, Prostiranje kajkavtine u prolosti, Razprave Zavoda za hrvatski jezik sv. 21, 1995, s. 92.
377
Ibidem, s. 92.
378
M. Lonari, V. Zeevi, Jat u kajkavtini, Razpave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslaovlje, knj.
25/1999, s. 177.
110
W niektrych dialektach kajkawskich wynikiem wokalizacji jeru w pozycji mocnej jest,
tak jak w chorwackim jzyku standardowym i dialekcie sztokawskim /a/ natomiast
w innych dialektach jer zwokalizowa si do /e/. Ta wokalizacja, obok specyficznej dla
pnocno-zachodnich kracw obszaru kajkawskiego, gdzie wokalizacja jeru jest
realizowana jako fonem //, jest uznawana za typow dla kajkawszczyzny, poniewa jest
identyczna z pierwotnym rozwojem jat. Wokalizacja do /a/ pojawia si gwnie
w dialektach mieszanych, np. w dialekcie dolnosutlaskim, ktry jest dialektem
kajkawskim na podbudowie czakawskiej z ikawskim refleksem jat. Przeprowadzenie tej
wokalizacji datuje si na wiek XIV, gdy z pocztkw XV wieku pochodz zapisy
kajkawskich toponimw (s to zapisane w rnych tekstach nazwy tych samych
miejscowoci), w ktrych pojawiaj si dwojakie zapisy zwokalizowanych
379
psamogosek .

l sonantyczne
W wikszoci dialektw kajkawskich zrwnuje si w brzmieniu z goskami /u/ lub
/o/ powsta w wyniku denazalizacji //, w niektrych zachodnich dialektach l sonantyczne
przeszo w /u/. l sonantyczne realizowane jako /u/ wystpuje tylko na zachodnim obszarze
kajkawszczyzny.

r sonantyczne
Realizacja moe w dialektach kajkawskich przebiega rnorodnie, poniewa to
r zgoskotwrcze moe wystpowa jako nowy dwik czony z // jako /r/ lub ze
spgosk /j/ jako /jr/.

// > /o/
Nie wiadomo, w jakim czasie zaszy te dwie zmiany, czy zaszy jednoczenie, czy
denazalizacja tylniej noswki // bya wczeniejsza ni wokalizacja l sonantycznego380.
Powstae w ten sposb samogoski pokryway si z istniejcymi ju etymologicznymi
/u/ i /o/.

379
Ibidem, s. 93.
380
M. Lonari, Prostiranje, s, 82.
111
// > /e/
Denazalizacja // zasza prawdopodobnie w tym samym czasie, co wspomniana ju
denazalizacja //, jednak ich wyniki nie day takich samych rezultatw w postaci
zrwnania si powstaych gosek z goskami ju istniejcymi. Dlatego te do dzi
w dialekcie kajkawskim mona wyrni cztery fonemy realizowane jako /e/: /e/
etymologiczne, /e/ powstae z denazalizacji noswki, /e/ bdce refleksem jat oraz
/e/ powstae z wokalizacji dugiej psamogoski. Produktem odnosowienia // moe by
w niektrych dialektach kajkawskich /a/, jeli noswka wystpowaa za spgosk
palataln. W tym przypadku kajkawszczyzna jest podobna do czakawszczyzny.

Jeden z najwybitniejszych badaczy kajkawszczyzny Mijo Lonari w latach 70.


XX wieku stwierdzi, e do tej pory w grupie dialektw kajkawskich stwierdzono
dziewitnacie systemw akcentuacyjnych381. Wspomina on ponadto o rnych
klasyfikacjach typw akcentuacyjnych w tej grupie dialektw. Dialekty kajkawskie
zachoway archaiczn sowiask akcentuacj wzbogacon o nowe, powstae na tym
terenie akcenty. Gwnym kryterium podziau dla wielu badaczy byo wystpowanie
i historia charakterystycznego dla kajkawszczyzny metatonicznego cyrkumfleksu (m.in.
taki podzia wskaza Mate Hraste382) oraz nowego prasowiaskiego akutu383. Pavle Ivi
zaprezentowa za wspczesny podzia akcentuacyjny sowiaszczyzny z uwzgldnieniem
grupy dialektw kajkawskich384.
W akcentuacji kajkawskiej istotnym jest miejsce, dugo i ton akcentu. Krtki
akcent w dialektach kajkawskich powsta z poczenia prasowiaskich krtkich akcentw
ze starym prasowiaskim akutem, w wyniku czego powsta charakterystyczny dla
kajkawszczyzny i czakawszczyzny dugi neoakut, ktry pojawia si w starych krtkich
sylabach oraz powstawa z zachodzcej kontrakcji /j/385. W ten sam sposb mg powsta
cyrkumfleks z kontrakcji przy dugiej pierwszej samogosce, ale rwnie z wyduania si

381
M. Lonari, Naglsni tipovi u ksjkavskom narjeju, Rasprave Insttituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje,
vol. 4-5, no. 1, 1979, s. 109.
382
Ibidem, s. 109.
383
Por.: M. Lonari, Naglasni tipovi s. 113 i M. Lonari, Kajkavska prozodija, Rasprave Zavoda za
hrvatski jezik, sv. 19, 1993, s. 141.
384
Ibidem, s. 109.
385
M. Kuzmi, Kratki naglasak u junomoslavakim kajkawskim govorima Kutinskoga sela, Osekova
i Okeinca, Croatica et Slavica Iadertina, br. IV, 2008, s. 184.
112
sylaby po zaniku jeru386 s to charakterystyczne dla kajkawszczyzny pozycje
cyrkumfleksu, ktry naley do akcentw dugich. Krtki akcent pochodzi natomiast ze
zrwnania krtkiego akutu z krtkim cyrkumfleksem. Obecnie w dialektach kajkawskich
istniej zatem trzy akcenty: krtki // i dwa dugie: opadajcy, cyrkumfleks / /, wznoszcy,
akut //387
Proteza spgoskowa /v/ w nagosie wyrazw rozpoczynajcych si na /u/ jest
cech oglnokajkawsk. Proteza spgoskowa /j/ przed /o/ jest charakterystyczna dla
niektrych poudniowych typw dialektw kajkawskich.
Przyimek i prefiks v w kajkawszczynie istnieje jako vu.

3.1.3. Cechy morfologiczne dialektu kajkawskiego

W grupie dialektw kajkawskich wytworzyy si rwnie charakterystyczne dla


niej samej cechy morfologiczne. Nie odbiegaj one znacznie w swoim rozwoju od cech
pozostaych dialektw zachodniopoudniowosowiaskich, ale powoduj, e dialekty
kajkawskie uznaje si za wyrniajce. Cechy morfologiczne w kajkawszczynie mona
podzieli na dwie grupy: innowacje kajkawskie oraz cechy archaiczne388. Cechy
innowacyjne w wielu przypadkach s zbiene z innowacjami, ktre pojawiy si we
wszystkich dialektach areau chorwackiego, np. zanik liczby podwjnej. Istniej jednak
cechy jzykowe bdce rozwizaniem stosowanym tylko w dialekcie kajkawskim, czy
zgodne z rozwojem dialektw soweskich, np. zanik Vokativu i uycie w jego funkcji
Nominativu.
Cechy archaiczne dialektu kajkawskiego take mona podzieli na te, ktre s
archaiczne wzgldem ociennych dialektw chorwackich, ale take archaiczne wzgldem
innych jzykw sowiaskich.
Poniej zostay przytoczone wybrane cechy dialektw kajkawskich odrniajce t
grup spord pozostaych dialektw chorwackich:
brak aorystu, imperfektu i imiesowu przyswkowego uprzedniego;
brak formy Vokativu, jego funkcj peni Nominativ;
386
M. Lonari, Kajkavska prozodia, s. 141.
387
Ibidem, s. 145.
388
M. Lonari, Kajkavska morfologija, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, vol. 18, no. 1,
1992, s. 69.
113
w dialekcie kajkawskich ikawcw przejcie prefiksu v w h: h oi, h rii;
w Gen. pl. wystpowanie zerowej kocwki fleksyjnej dla rodzaju eskiego
ruk, en lub kocwki -ov, -ev (-of, -ef) dla rodzaju mskiego volof;
Acc. sg. dla rzeczownikw nieywotnych, jeli wystpuje bez przyimka rwny
Geen. sg.: Videl sam grada;
w deklinacji rzeczownikw w Dat., Loc. i Instr. pl. brak innowacji, jak jest
synkretyzm przypadkw, dlatego te wystpuj zrnicowane kocwki
fleksyjne389:

389
Patrz tabela.
114
Tab. nr 1.: Zestawienie kocwek fleksyjnych w odmianie rzeczownika w dialekcie
kajkawskim. rdo: M. Lonari, Kajkavska morfologija, Rasprave Instituta za hrvatski
jezik i jezikoslovlje, vol. 18, no. 1, 1992, s. 70.

forma zaimkw dzierawczych w Instr. z menum, z tebum;


forma zaimka pytajnego dla rzeczownikw nieywotnych to kaj lub kej, jego
odmiana w Gen. esa, ega;
zrwnanie si w formie bezokolicznika i supinum; funkcje semantyczne tych
bezosobowych form czasownikowych pozostay niezmienione;
w niektrych dialektach kajkawskich neutralizacja kocwki 1. os. sg. z -m do -n;
w 3. os. pl. w odmianie niektrych grup czasownikw dodawanie morfemu du:
beredu, nosidu, -eju: pleteju, predeju lub -iju: nosiju, hodiju itd.;
115
czasowniki zwrotne z zaimkiem zwrotnym se w Dat.: Sedi si., Popi si.;
brak Futuru I, czas przyszy wyraany analitycznie, przy pomocy czasu przyszego
od czasownika posikowego biti bum, bu, bu itd. z imiesowem elowym;
imperatyw od niektrych czasownikw tworzony z morfemem -e-: -emo, -ete:
radete;
tworzenie trybu warunkowego z uyciem jednakowej dla wszystkich osb
nieakcentowanej formy aorystu czasownika biti w postaci bi;
stopniowanie przymiotnika z uyciem kocwki -i-, -eji: gori, boli, starej;
wystpowanie odmiany liczebnikw gwnych powyej 5: za petimi bregi.

3.2. Analiza porwnawcza kajkawskich tekstw hymnw


kocielnych

W podrozdziale zostanie zaprezentowana analiza porwnawcza kajkawskich


i kajkawsko-sztokawskich tekstw przekadw hymnw kocielnych. Omawiane teksty
pochodz z lat 1701-1853. Dat pocztkow wyznacza I wydanie piewnika Cithara
octochorda, dat kocow za moment wydania jednego z ostatnich kajkawskich
piewnikw Juraja Muliha Hrana nebezka. Badane teksty zaliczaj si do okresu literatury
chorwackiej, w ktrym dialekt kajkawski peni funkcj jzyka literackiego. Peni on t
funkcj ju przed rokiem 1701, jednak teksty ze piewnikw, ktre powstay w XVII
wieku w duej mierze znajduj si w wydaniu Cithara octochorda. Badacze piewnika
Cithara octochorda wskazuj na to, e kilka tekstw w tym piewniku pochodzi
z wczeniejszych drukowanych i rkopimiennych zbiorw pieni, takich, jak: Pavlinska
pjesmarica z 1644 r. oraz Drmjanska pjesmarica z 1687 r. i in. Ten ostatni piewnik jest
uznawany za bezporednie rdo tekstw dla Cithara octochorda i najprawdopodobniej
autor tego XVIII-wiecznego zbioru pieni kocielnych posiada, bd bardzo dobrze zna,
wydanie Drmjanskiej pjesmaricy.
piewnik Juraja Muliha wpisuje si za w kocow faz twrczoci kajkawskiej.
Jest on kolejnym wydaniem wczeniejszych wersji zbioru pieni tego autora, najbardziej
znanym szerokiemu gronu uytkownikw przez ponad sto lat od I wydania w 1748 roku do
wspomnianego ju wydania z 1853 r. Po 1853 r. nie zaniechano zupenie wydawania

116
piewnikw w dialekcie kajkawskim, ale nie s one przedmiotem niniejszej analizy,
poniewa w II po. XIX w. kajkawszczyzna nie penia ju funkcji chorwackiego jzyka
literackiego z uwagi na przyjcie w 1850 r. Umowy Wiedeskiej, w ktrej jzykiem
literackim wybrano dialekt sztokawski.
Kajkawskie teksty hymnw zostay wyekscerpowane z 10 piewnikw. Niektre
z nich s kolejnymi wersjami swoich poprzednich wyda, jednak ze wzgldu na
dynamicznie zmieniajce si w tym czasie w Chorwacji pogldy jzykowe, zwaszcza
dotyczce ortografii, midzy tymi wydaniami mona odnale rnice, ktre bd
przedmiotem analizy. Wrd piewnikw kajkawskich umieszczone zostay take dwa
piewniki, w ktrych teksty zostay sporzdzone w dialekcie mieszanym kajkawsko-
sztokawskim. Problem przypisania tekstw do poszczeglnych dialektw dotyczy
piewnikw Juraja Muliha Bogoljubne pisme z 1736 r. i Duhovne mervice z 1827 r.
W tekstach z tych piewnikw kajkawskimi cechami jzykowymi s gwnie cechy
fonetyczne i ortograficzne, sztokawskie za gwnie cechy morfologiczne. Analiza
wspomnianych piewnikw znalaza si w tej czci pracy z uwagi na pochodzenie ich
autora z kajkawskiego obszaru dialektalnego.
Opracowaniu podlegaj teksty 5 hymnw aciskich, jak w przypadku pozostaych
dwch omawianych w dalszej czci pracy dialektw390. W tekstach przekadw hymnw
Gloria in excelsis Deo, Ave maris stella, Pange lingua gloriosi, Te Deum laudamus oraz
Veni Creator Spiritus zostan omwione zmiany jzykowe zachodzce w badanym jzyku
na przestrzeni prezentowanych 150 lat.
Omwione zostan cechy morfologiczne, fonetyczne odzwierciedlone w ortografii
oraz leksykalne charakterystyczne dla badanego dialektu kajkawskiego391. W poprzednich
podrozdziaach zostay pokazane oglne wspczesne cechy jzykowe dialektw
kajkawskich, ktre posu jako odniesienie dla badanych cech historycznych i pozwol
okreli rozmiar zaistniaych zjawisk ewolucyjnych w obrbie badanego dialektu. Punktem
odniesienia do pniejszych badanych tekstw bd utwory z pocztku okresu
badawczego.

390
W tekstach chorwackich tytuy hymnw zmieniay si w poszczeglnych piewnikach, dlatego nie zostay
wymienione w tej czci pracy, znajduj si natomiast w tab. nr 1 na kocu rozdziau.
391
Poszczeglne cechy dialektu sztokawskiego obecne w tekstach wymienionych wczeniej piewnikw
Juraja Muliha w tej czci pracy zostan omwione pobienie, ich szczegowe opracowanie znajduje si
w nastpnym rozdziale pracy.
117
118
119
120
121
3.2.1. Osobliwoci leksykalne w wybranych kajkawskich tekstach
hymnw kocielnych

Leksyka wystpujca w omawianych tekstach hymnw kocielnych moe by


interesujca z trzech powodw: jako leksyka typowo dialektalna wystpujca w obrbie
dialektu kajkawskiego, jako leksyka religijna pojawiajca si w tekstach o charakterze
religijnym392 oraz leksyka archaiczna niewystpujca we wspczesnym jzyku
chorwackim w adnej z jego odmian, a jeli si pojawia, odczuwalna jest jej archaiczno.
W tym podrozdziale analizie zostanie poddane sownictwo dialektalne pojawiajce si
w omawianych tekstach i archaiczne.
W podrozdziale omwione zostan dialektyzmy odnoszce si do dialektu
kajkawskiego i archaizmy leksykalne wyekscerpowane z opracowywanych tekstw
hymnw. Opracowywane leksemy mona podzieli na grupy pod wzgldem
funkcjonowania jzyka. Wyrnione kategorie bd jednak nieostre, dlatego e
dialektyzmy mog by rwnie archaizmami, a archaizmy mog nalee do grupy
leksemw dialektalnych. Problemem w chorwackich tekstach historycznych jest
posugiwanie si autorw leksemami pochodzcymi z rnych dialektw w obrbie
jednego tekstu. Pisarze odwoywali si do innych chorwackich dialektw, poniewa
poszukiwali sw, ktre nie byyby obcego pochodzenia393.
W tekstach przekadw aciskich hymnw kocielnych wystpoway jednak liczne
zapoyczenia i dlatego przy omawianiu poszczeglnych leksemw zostao wzite pod
uwag ich pochodzenie. W tekstach hymnw kocielnych najwicej jest zapoycze
z aciny, jednak wielokrotnie dotycz one leksyki religijnej. Poza zapoyczeniami z aciny
w tekstach mona take odnale leksemy pochodzenia wgierskiego lub niemieckiego
z uwagi na to, ze dialekt kajkawski pozostawa w bliskim kontakcie jzykowym z tymi
dwoma jzykami.

392
W tej czci pracy nie zostanie omwiona leksyka religijna, poniewa jzykowi religijnemu zosta
powicony rozdzia 6.
393
Autorzy umieszczali komentarze w swoich pracach dotyczce wanie takich posuni. Bogactwo
dialektalne jzyka chorwackiego uwaali za swj atut, poniewa mogli znale wiele synonimw
w przypadku braku konkretnych okrele w obrbie swojego dialektu. Zdarzao si, e kajkawscy pisarze
korzystali ze sownika dubrownickiego Della Belli, por.: B. Tafra, Povijesna naela normiranja jezika,
Rasprave Hrvatskoga zavoda za jezik i jezikoslovlje, sv. 23-24/1997-1998, s. 329.
122
Leksemy zostay uznane za przestarzae z dzisiejszego punktu widzenia.
W odniesieniu do epok wczeniejszych w historii jzyka nie mona z dokadnoci
stwierdzi, czy dane leksemy byy wtedy w powszechnym uyciu, czy wystpoway poza
norm leksykaln obowizujc w danym okresie. Norma leksykalna, w ktrej nie
powinny mieci si archaizmy, poniewa nale do pasywnej warstwy leksyki, jest trudna
do ustalenia rwnie wspczenie394. Czsto umownym jest przypisywanie danego
leksemu do warstwy archaicznej lub synonimicznej danego jzyka. Przez dziesiciolecia
zmieniaa si take przynaleno danych leksemw do poszczeglnych warstw
leksykalnych395.
Jak ju wspomniaam, sownictwo zostanie podzielone na dwie grupy, przy kadym
leksemie znajduje si oznaczenie tekstu hymnu i piewnika, z jakiego zosta
wyekscerpowany. Jako podstaw okrelenia przynalenoci do poszczeglnych grup
posu wspczesne sowniki jzyka chorwackiego: Veliki rijenik hrvatskog jezika
Vladimira Anicia, Rijenih stranih rijei Bratoljuba Klaicia oraz historyczne396: Dictionar
ili Rechi Szlovenszke zvexega ukup zebrane, u red pofztaulyene i diachkemi zlahkotene
trudom Jurja Habdelicha Juraja Habdelicia wydany w Grazu w 1670 r. i Libellus
alphabeticus Cm Nonnullis Cathecheticis addito vocabulario brevi latino, illyrico,
germanico (Rerum communiter occurrentium cum licentia superiorum.) nieznanego
autora wydany najprawdopodobniej w Slawonii w 1756 r. Pomocne przy okrelaniu
definicji byy take sowniki etymologiczne: Sownik etymologiczny jzyka polskiego
Wiesawa Borysia i Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika Petara Skoka.
Poniej znajduje si analiza wybranych leksemw wedug wskazanego podziau:
Leksemy kajkawskie:
Leksem kajkawski Definicja

aldou GieD1 rtva; pojawia si w sowniku Juraja Habdelicia Dictionar,


[aldov], wg. lott w tekstach religijnych z XVII i XVIII wieku, do dzisiaj
wystpuje jednak w jzyku mieszkacw Zagrzebia397; pol.
ofiara

394
B. Tafra, Povijesna naela, s. 326.
395
Ibidem, s. 327-330.
396
Sowniki historyczne wykorzystane w opracowaniu pochodz z internetowej bazy projektu Hrvatska
rjenika batina i prikaz rjenikog znanja, gdzie zostay opublikowane najwaniejsze chorwackie
sowniki. Hasa sownikowe mona przeglda w dwojaki sposb jako baz danych oraz zdjcia
oryginau: http://crodip.ffzg.hr/ [dostp: 28.01.2013].
397
I. Nyomrkay, Maarska graa u kajkawskim rijenicima. U Habdelievu Dictionaru i Jambreievu
Lexicon Latinumu, Filologija, 46-47/2006, s. 219.
123
za naz aldou uchinyen krini

spjnik o znaczeniu jer, Nikola Krajaevi w broszurze


Dodatak pravopisnog objanjenja wspomina o nim ju w
po. XVII wieku, nie podaje jednak jego znaczenia398; pol.
ar GieD1 poniewa, bo
Hvalimote za veliku i prazlaunu tvoju Diku: arzi ti zam
Kraly Nebezki

dan, kajkawska forma wyrazu powstaa za spraw wokalizacji


den TDl5 // do /e/ a nie jak w dialekcie sztokawskim do /a/
Po vzeh dneveh: blagozlovimo Tebe

W sowniku DJH wystpuje forma zderal z ac.


sustentaculum wzmacnia, dodawa ducha, we
dersati VCS3 wspczesnym chorwackim jzyku standardowym ten
czasownik nie wystpuje.
Rechi Bosje ztalno derati,

leksem zapoyczony z wgierskiego, w dialekcie kajkawskim


posiada inne znaczenie jak w standardzie, w kajkawszczynie
feleti Plg4 od fela jako jednomylno lub robi co wsplnie, w standardzie
wg. fl natomiast oznacza kategori lub rodzaj VA, BA
nam na hranu Telo dati, kerv napiti felel je

g-fitek Plg5 Moje g-fitku odebrani, Otcza mog odsetek

Gozpon gospodin; leksem typowo kajkawski VA; pol. pan


TDl3[gospo] Tebe Gozpona valujemo

lakoa, kajkawski odpowiednik tego wyrazu, forma


oglnosowiaska *lgk, w WB czes. lehk moliwe, e
forma tego rzeczownika zostaa przejta z jzyka czeskiego, w
lehkota VCS27 DJH wystpuje jako tumaczenie ac. facilitas atwo,
zrczno.
Prez tvoje lehkote, n vu naz dobrte

leksem pojawi si tylko w sowniku DJH Bachina.


Ochinztvo, materinztvo, ali kay drugo od ztarine na odvetek
odvetek Plg4 zpada jako tumaczenie ac. heres dziedzic, spadkobierca.
Moje g-fitku odebrani, Otcza moga odvetek

398
A. ojat, Prva objavljena gramatika kajkavskoga knjievnog jezika, Rasprave Zavoda za jezik, sv. 10-
11/1984-1985,, a. 218.
124
krag, ale w jz. relig. wsp. kale; leksem zapoyczony
pehar Plg5 niem. z jzyka niemieckiego, uywany jedynie w dialekcie
Becher kajkawskim take wspczenie BK
Pehar vina, pite reche:

pelyas GieD15 daju v-pelyas v-nebo k-otczu

molitva, molba; leksem take w przeszoci mia dwa


znaczenia, jedno odnoszce si do aktw religijnych
pronya AmS1 modlitwy lub proby, drugie za znaczenie oznaczao zebranie
VA
Da po po tebe prime, tvoy Szin, nae pronye

moliti; leksem ten w dialekcie kajkawskim oznacza modli


prozti AmS1 si, w standardowym jzyku chorwackim oznacza ebra, VA
Prozti duge krivem, daruy pogled zlepem

govoriti istinu; leksem wystpowa w tekstach religijnych


XVIII w. i w DJH Lizt kemze valuje, daje kay na pozudu
valuvati GieD1 uzeto. jako tumaczenie ac. Rtverale, lis, n399
wg. od rzecz. w kajkawszczynie wystpuje do dzisiaj, jednak zawzi
val [valovati] swoje znaczenie i obecnie wizany jest z zawiadczaniem
prawdy w zeznaniach podatkowych400 VA, BK
Szvet, zvet budi Bog nas techn., to valuju Seratini

Archaizmy:
Archaizm Definicja

tada, w zapisie brak nagosowej goski /t/, wyraz pojawia si


jednak do czsto w badanych tekstach, nie ma go natomiast
ada TDl4 w sownikach.
Tebe ada prozimo,

jaganjac; archaiczna forma okrelenia Chrystusa jako Baranka


agnecz GieD25 Boego
[agnec]
JESUS Kristus, Agnecz Boy

chlovek VCS3 ovijek; leksem pojawia si w analizowanych tekstach do


[ovijek] poowy XVIII wieku

dika, ac. ponos; wystpuje tylko w jzyku literackim VA (leksem

399
http://crodip.ffzg.hr/habdelic/default.aspx [dostp: 02.03.2013].
400
I. Nyomrkay, op.cit., s. 219.
125
pojawia si we wszystkich badanych tekstach).
Dika budi Bogu, Otczu, Szinu, Duhu VCS1; pol. duma

dok; przyswek wspczenie ma inn form ni t, ktra jest


notowana w tekstach hymnw, w sowniku DJH pojawio si
doklam Plg5 jego tumaczenie jako ac. donec, pol. a, dopki nie.
doklam dojdem to chinete,

hvala, himna; leksem nalecy do leksyki religijnej


oznaczajcy pie pochwaln, hymn, znaczenie wspczenie
fala TDl2 [hvala] takie samo, wystpuje zmiana formy ortograficznej
i fonetycznej wyrazu, pol. pie, hymn VA
BOxe falu ti piamo

-god, sufiks oznaczajcy wspczenie nieokrelono,


w przeszoci jako goder, dodawany do zaimkw,
goder GieD1 w sownikach DFV i DJH Gld, kize kuliko goder jeduch
zazititi nemore.
ki goderzu dobre volye

htijeti, czasownik pojawia si w formie zaprzeczonej


w sowniku TBK jako nehtiti, tumaczone na jzyk woski ne
volere, pol. chcie. Bardzo dugo wystpowa w jzyku
hotiti Plg5 chorwackim, ale ju w XIX w. Antun Maurani uwaa go za
archaizm401.
Poleg pravde hotelje,

skrt od zaimka wzgldnego koji wyraany we wszystkich


rodzajach gramatycznych, pojawia si najczciej w rnego
ki, ka, ke VCS1 rodzaju tekstach poetyckich (w tekstach hymnw wystpuje
do koca XVIII wieku obok formy dugiej).
ki pubis tuum rechjum zerdcza; pol. ktry/-a/-e

ouvati, wyraz wystpuje take w sowniku DJH i jest


tumaczony jako ac. conservo, -are chroni, zachowa co,
obchuvati TDl4 takie te jest dzisiejsze znaczenie tego leksemu w jzyku
chorwackim.
Od grehov naz obchuvaj,

prez VCS27 bez, znaczenie identyczne jak w przypadku brez, leksem


pojawia si w sowniku TBK z takim samym tumaczeniem
brez jak brez w. senza, pol. bez.

401
S. Ham, Jezik zagrebake filoloke kole, Osijek 1998, s. 17.
126
Prez tvoje lehkote, n vu naz dobrte

pouavanje; wspczenie znaczenie rozszerzone, oznacza


kade nauczanie, przy uyciu duej liczby sw, okrelenie
prodeka VCS3 zostao tylko w mowie potocznej, w tekstach religijnych
[prodika] XVIII w. odnosio si do nauk Chrystusa VA
Prodeku chinit daj z-mudroztjum

revreden Plg5 ki nyu pije revreden

Znaczenie, ktre pojawia si w sownikach jzyka


chorwackiego historycznych i wspczesnych, jest
nieadekwatne do znaczenia tego leksemu w tekcie, poniewa
ter GieD1 ter w sownikach oznacza tri puta, trikrat trzy razy DFV,
DJH, LA, VA, z ac. oryginau tekstu hymnu Gloria in
excelsis Deo nie wynika to znaczenie.
ki goderzu dobre volye, ter Boguzu uze povolye

skrovit skryty, w sowniku VA wystpuj formy pochodne,


stary leksem, ktry pojawia si w tekstach hymnw, nie
wystpuje w sownikach historycznych, wspczesne
zkrovnozt Plg5 znaczenie jest jednak podobne, bliskie jest take polskie
dawne znaczenie wyrazu skryto jako tajemnica, sekret402.
JEzik zpevaj chudnu hranu, zkrovnozt Tela Bosjega,

uliti, czasownik prefiksalny od liti z prefiksem w-, ktry


rozwin si z prs. *vn, *v WB, w sztokawszczynie ten
vliti VCS5 przedrostek przeszed w u-, pol. nala.
Vlej lyubav vu zercza tvoju,

realizacja przyimka scs. v, rozwinity z protezy


spgoskowej dodanej do pie. przyimka *on, pniejsza
forma *vn, z ktrej rozwino si *v, na kajkawskim
obszarze jzykowym zachowaa si forma archaiczna v lub vu
(gdzie u suy jako navezak) wzgldem innowacyjnej formy
vu/v sztokawskiej u. Wystpuje we wszystkich kajkawskich
tekstach. WB
ulei lyubau vu zerdcza tvoju VCS1
daju v-pelyas v-nebo k-otczu GieD1; pol. w/we

zbog, radi; VA podaje, e jest to archaiczna forma spjnika


zarad GieD4
zbog, radi, take notuje go DJH zaradi toga, pol. z powodu,
zaradi,
dlatego, e.

402
Sownik Jzyka PWN, Warszawa 2012.
127
hvalu dajemo Tebi, zarad velike dike Tvoje,

pozdrav; archaiczna forma rzeczownika pochodzca


zdrauje AmS1 najprawdopodobniej od czasownika zdraviti pozdravljati
[zdravje] VA; pol. pozdrowienie
Kazi zdrauje uzela, i vuzt Gabriela

Po przeprowadzonej analizie mona wywnioskowa, e leksykaln podstaw


tekstw hymnw kocielnych stanowi leksemy, ktre przynale do sownictwa
charakterystycznego dla caego obszaru chorwackiego, a nawet sowiaskiego.
Analizowane teksty nie opisyway codziennej rzeczywistoci, dlatego te nie znalazo si
tam wiele leksemw o charakterze regionalnym dialektalnym. Kajkawska podstawa
dialektalna jest bardziej zauwaalna wrd cech jzykowych: morfologicznych
i fonetycznych ni leksykalnych. Leksemy kajkawskie stanowi may procent caego
sownictwa znajdujcego si w tekstach analizowanych przekadw hymnw. Wikszo
sw kajkawskich zostaa zapoyczona z ociennych jzykw, s wic uywane na
obszarze kajkawskim (niektre z nich nawet do dzisiaj), ale nie maj sowiaskiego
pochodzenia.
Drug grup sownictwa stanowi archaizmy. W tekstach pojawiay si do licznie
najprawdopodobniej ze wzgldu na religijny charakter analizowanych utworw. W tej
czci pracy zostay jednak omwione te, ktre nie nawizuj bezporednio do religii,
wiary i Kocioa lub jeli nawet w przeszoci wyranie miay taki charakter, to dzi ich
znaczenie ulego zmianie i nie jest ju kojarzone wycznie z krgiem leksyki religijnej.

3.2.2. Cechy morfologiczne jzyka kajkawskich hymnw kocielnych

Podstaw jzykow w omawianych w tym rozdziale tekstach hymnw kocielnych


jest dialekt kajkawski. Z uwagi jednak na obecno tekstw zapisanych w dialekcie
mieszanym kajkawsko-sztokawskim znajdujcych si w dwch piewnikach Juraja
Muliha Bogoljubne pisme z 1736 r. i Duhovne mervice z 1827 r. wskazane zostay
take niektre cechy dialektu sztokawskiego.
W omawianych tekstach wan rol wyrniajc teksty kajkawskie na tle innych
dialektw chorwackich odgrywaj zapisane w nich morfologiczne cechy dialektalne. Na
128
tej paszczynie mona zauway zbieno tekstw z wydanym w 1779 r. pierwszym
podrcznikiem do gramatyki jzyka kajkawskiego Einleitung zur kroatischen Sprachlehre
fr Teusche autorstwa Iganacija Szertmntonyego403. Cechy morfologiczne nie ulegaj tak
szybkim zmianom w jzyku jak cechy fonetyczne, dlatego zbieno cech ze piewnika
Cithara octochorda z 1701 r. z cechami jzykowymi zaprezentowanymi we wspomnianej
gramatyce, wydanej osiemdziesit lat pniej, nie jest czym zaskakujcym, zwaszcza e
gramatyka Szertmrtonyego w zamyle autora miaa odzwierciedla jzyk starej literatury
chorwackiej/kajkawskiej404.
Cechy jzykowe wskazane w tej gramatyce pojawiaj si w badanych tekstach do
koca omawianego okresu, czyli do 1853 r. Istniej jednak wyjtki, jeli chodzi o cechy
jzykowe, zwaszcza we wspomnianych ju piewnikach w dialekcie mieszanym
kajkawsko-sztokawskim. Na podstawie analizy badanych tekstw mona zatem wysnu
wniosek o istnieniu dwch nurtw w jzyku hymnw kocielnych tego okresu w literaturze
chorwacko/kajkawskiej. Pierwszy nurt stanowi teksty typowo kajkawskie (wzorowane na
tekstach z Cithara octochorda), drugi za nurt reprezentuj piewniki kajkawsko-
sztokawskie, ktre mimo e ich autorem jest ta sama osoba, rni si miedzy sob
cechami jzykowymi.
W obrbie piewnikw kajkawskich mona rwnie zauway brak cigej
powtarzalnoci cech, dlatego te teksty te mona podzieli na okrelone grupy.
W badanym materiale znajduj si piewniki, ktre miay kilka zachowanych, nawet do
dzisiaj, wyda. Pojawiaj si mianowicie teksty bdce przedrukami z poprzednich wyda
danego piewnika lub przynajmniej w duym stopniu na nich wzorowane. Rnice
jzykowe pomidzy poszczeglnymi piewnikami s zauwaalne i wynikaj nie tylko
z odlegoci czasowej dzielcej rne teksty, ale dotycz take idiolektu poszczeglnych
autorw (tumaczy).
Rnice jzykowe wystpujce pomidzy rnymi wydaniami tego samego
piewnika s jednake nieznaczne. Zdarza si, e wydawcy, wzorujc si na poprzednich
wydaniach piewnikw, nie zmieniaj cech kolejnych tekstw (dotyczy to jednak gwnie
cech ortograficznych), zachowujc w nich stan pierwotny, pomimo istnienia nowej, innej
sytuacji jzykowej. Tak stao si m.in. w przypadku ostatniego omawianego w tym

403
A. ojat, Prva objavljena gramatika kajkavskoga knjievnog jezika, Rasprave Zavoda za jezik, sv. 10-
11/1984-1985, s. 202.
404
Ibidem, s. 204.
129
rozdziale piewnika Juraja Muliha Hrana nebezka z 1853 r. Wczeniejsze piewniki
Hrana nebezka z 1815 r. i Duhovne mervice 1827 r. (oba autorstwa take Juraja
Muliha) miay inne waciwoci morfologiczne i ortograficzne, natomiast piewnik
z 1853 r. zachowa (z niewielkimi zmianami) stan jzykowy ze swojego poprzedniego
wydania z 1779 r. Naley zatem podkreli, i trudno w tej sytuacji ustali dokadny czas
wyjcia z uycia poszczeglnych cech jzykowych, poniewa niektre z nich powracaj
w kolejnych wydaniach piewnikw.
Poniej wymienione zostay cechy morfologiczne chorwackiego jzyka hymnw
kocielnych, ktrego podstaw by dialekt kajkawski oraz dialekt mieszany kajkawsko-
sztokawski. Biorc pod uwag powtarzalno danych cech jzykowych, zostan one
wskazane i omwione tylko jeden raz na przykadzie piewnika, w ktrym pojawiy si po
raz pierwszy. Czstotliwo i miejsce wystpowania (piewnik) poszczeglnych
omawianych cech jzykowych zostanie zaprezentowana wedug lat ich wystpowania
w tabeli nr 2 na kocu rozdziau.405:

1701 r., Cithara octochorda, wyd. I, Wiede406.

1. Sufiks -tel oznaczajcy wykonawc czynnoci w wyrazach: ztvoritel, vezelitel i in.:


Hodi ztvoritel Duh zveti, VCS;
Tie zoves vezelitel VCS;
Zvelichitel nas lyublyeni GieD.

2. Do tworzenia jednego z typw przymiotnikw okrelonych uywa si sufiksu -


zky/a lub -zki/a. We wspczesnym chorwackim jzyku standardowym wystpuje
sufiks -ski, ktry suy do tworzenia tego typu przymiotnikw. Zapis sufiksu jako -
zky/-zki wynika z zapisu s przed /k/, /p/, /t/ jako z w historycznej ortografii dialektu
kajkawskiego407:
arzi zam Kraly Nebezki, Kraly zemelyzkz408 i peklenzky GieD;
[] bu jednaka, chlovechanzka i Angelzka GieD.

405
Gwiazdk zostan oznaczone przykady cech gramatycznych wskazanych take we wspomnianej
pierwszej gramatyce kajkawskiej.
406
Historia poszczeglnych piewnikw znajduje si w podrozdziale 2.5. niniejszej pracy.
407
A. ojat, Prva objavljena gramatika, s. 206.
408
Wyjanienie pochodzenia sufiksu w tym wyrazie znajduje si w podrozdziale 3.2.3. niniejszej pracy.
130
3. Rzeczowniki odczasownikowe s tworzone za pomoc m.in. sufiksu -enje
zapisywanego w rnych wariantach. Powtarzaj si dwie moliwoci: -jenye
i einye. Rnica w formie tego sufiksu polega tylko na sposobie jego zapisu. Na
obszarze chorwacko-serbskim sufiksami odpowiedzialnymi za tworzenie
409
rzeczownikw odczasownikowych s: -enje, -jenje lub -nje . Sufiks dodawany
jest do podstawy sowotwrczej czasu teraniejszego. W przypadku sufiksw
wystpujcych w opracowywanych tekstach prawdopodobne jest, e przy
tworzeniu niektrych grup rzeczownikw odczasownikowych mogo dochodzi do
zmiany pooenia goski /j/ w tym sufiksie, ktra jeli zmieniaa swoje miejsce,
bya take inaczej zapisywana. Wystpowanie grupy spgoskowej /rj/ jest
charakterystyczne dla dialektu kajkawskiego, natomiast typowym nie jest
pojawianie si innych zmikczonych przez /j/ gosek. Prawdopodobnie wic
wystpowanie przestawionej kolejnoci /ei/ jest typowo/wycznie kajkawskim
rozwizaniem:
oproztinam zlo misleinye, govorjenye, i chineinye GieD.

4. W tekstach pojawia si take sufiks -ni, ktry suy gwnie do tworzenia


imiesoww przymiotnikowych biernych. Wystpuje tutaj jednak w innej funkcji,
poniewa jest dodawany do przymiotnikowych podstaw sowotwrczych, czsto
w takich przypadkach, w ktrych jego uycie jest nieuzasadnione gramatycznie.
We wspczesnym jzyku chorwackim w tego typu przymiotnikach wspomniany
sufiks nie wystpuje:
JEzus Kriztus miloztivni GieD.

5. Forma Gen. pl. rzeczownikw rodzaju eskiego z zerow kocwk fleksyjn:


i perzt zmoen ruk* Ochinzkeh VCS.

6. Forma Gen. pl. z kocwk fleksyjn dla rodzaju mskiego -ov, -ev:
Tizi Dar, darou* zedmereh VCS.

409
S. Babi, Tvorba rijei u hrvatskom knjievnom jeziku, II izd., Zagreb 1991, s. 143.
131
7. Gen. leksemu prsa wystpuje jako persi z kocwk fleksyjn -i. W gramatyce
Szertmntonyego jest to jeden z leksemw wymienionych jako wyjtek. Stara
odmiana rzeczownika prsa, ktry wspczenie odmienia si tylko w liczbie
mnogiej zgodnie z deklinacj esk zakoczon na samogosk, w omawianym
tekcie wystpuje w formie charakterystycznej dla deklinacji rodzaju eskiego
zakoczonej na spgosk:
napuni perzi* z-milozchum VCS.

8. Do grupy leksemw, ktrych formy deklinacyjne s wyjtkami, naley take


leksem usta. W kajkawszczynie brzmi on vusta i Gen. pl. wystpuje z zerow
kocwk fleksyjn:
Kzi zdrauje uzela, iz vuzt* Gabriela AmS.

9. Forma Instr. pl. z kocwk fleksyjn -um:


na puni perzi z-milochum* VCS.

10. Brak Voc., jednak nie we wszystkich pozycjach. Jego funkcj peni zwykle Nom.:
ZDrava morzka zvezda prava Mati Bosja AmS;
O Deva, Devicza, chizta, tiha, krotka AmS.
Voc. jako osobny przypadek gramatyczny pojawia si w kajkawszczynie w formach
przywoujcych Boga410, jednak nie wystpuje on w badanych tekstach z tego
piewnika.

11. Loc. sg. z kocwk fleksyjn -e:


Dika Bogu na vizine* GieD;
a mir lyu[] vu nizine* GieD.

12. W Loc. pl. z kocwk fleksyjn -mi:


nad Angelmi* z-Otczem Bogom Gospodujes GieD.

410
We wspczesnym dialekcie kajkawskim Voc. take wystpuje, ale tylko w przytoczonym w tekcie
przypadku. Por.: A. ojat, Prva objavljena gramatika, s. 208.
132
13. Rzeczownik ljudi odmieniany wedug starej deklinacji, w ktrej kocwk
fleksyjn w Dat. pl. jest -em:
ki odnaas grehe lyudem* rad oprachas GieD.

14. Kocwka fleksyjna -eh w deklinacji przymiotnika rodzaju mskiego w Gen. pl.:
Duhouneh zrok blagozloveh VCS.

15. Czas przyszy czasownika biti tworzony jako budem, bude, budu, ale w tekstach
najczciej wystpuje jego skrcona forma bum, bu, bu:
Otczu Bogu nay bu* Dika VCS.

16. Forma trybu rozkazujcego w 3. os. sg. jest tworzona za pomoc partykuy trybu
rozkazujcego nay i formy czasu teraniejszego czasownika. W dialekcie
sztokawskim funkcj tej partykuy peni neka:
zlo nikakvo nay neskodi VCS.

17. Kajkawska forma liczebnikw:


Vam trem zveczi i zveticze GieD.

18. W tekstach pojawiaj si nieistniejce obecnie w kajkawszczynie imiesowy


przyswkowe uprzednie. W opracowywanym okresie nie wystpoway ju
w mowie, a jedynie w tekstach pisanych411:
premeniui* ime, niepokorne Eve AmS.

1736 r. Juraj Milih, Bogolyubne pjsme za probuditi u serdcu griscnika lyubav Boxju
i Mariansku, sversceno pokajanye od griha, za naucsiti sva otajstva vire i poglavite
kriposti kerstianske pivati ali sctiti velle kor istne, Tyrnava.

1. Wystpowanie Voc. w leksemach odnoszcych si do Boga, Chrystusa i Ducha


witego. Voc. w deklinacji tych leksemw pojawia si take w dzisiejszym

411
A. ojat, Prva objavljena gramatika, s. 215.
133
dialekcie kajkawskim, ale w przypadku tych tekstw jego wystpowanie moe by
wynikiem wpyww sztokawskich:
DUce Sveti knam u tmine VCS;
Duce Sveti! Prosvetitely! VCS.

2. Brak Voc. w deklinacji innych leksemw ni wyej wymienione. Jego funkcj peni
Nom., tak jak w dialekcie kajkawskim:
Duch virnih Pohoditely! VCS;
Duce Sveti nac lyubitely! VCS.

3. Sztokawski sufiks -telj nadajcy znaczenie wykonawcy czynnoci, zamiast


kajkawskiego -tel, brak zmikczenia /l/ w wygosie wyrazu:
Duce Sveti! Prosvetitely! VCS;
Duch virnih Pohoditely! VCS.

4. Sztokawska kocwka fleksyjna -om dla Instr. sg. w deklinacji rzeczownikw


i przymiotnikw rodzaju eskiego:
Provitli zrakom vitloti VCS;
Ztvom milotjom nyu poveti VCS.

5. Sztokawska kocwka fleksyjna -ima w Instr. pl. dla zaimkw dzierawczych:


Ztvojima edam darovih VCS.

6. Brak jednolitej deklinacji wystpuj typowo kajkawskie kocwki fleksyjne, np.


w przypadku Gen. pl., gdzie pojawiaj si kocwki -ih, -ah, zamiast sztokawskiej
kocwki -a:
Ztvojima edam darovih VCS;
Duce Sveti vihu dobrotah! VCS.

7. Kajkawska kocwka w Dat. pl. -am dla rzeczownikw rodzaju eskiego:


Ducam nacim e miluj, TDl.

134
8. Rzeczownik abstrakcyjny milost, ktry naley do i-deklinacji, czyli do
rzeczownikw rodzaju eskiego zakoczonych na spgosk, zosta odmieniony
jak rzeczownik rodzaju eskiego w Instr. sg. e-deklinacji z kocwk -om zamiast
-ju:
Ztvom milotjom nyu poveti VCS.

9. Kajkawska kocwka fleksyjna w Instr. pl. -ih:


z-okrunyenih Mucsenicih TDl.

10. Bezokolicznik bez kocwki -i:


Iua uxivat AmS;
Za odkupit csovika, TDl.

11. Forma trybu rozkazujcego tworzona m.in. za pomoc kocwki trybu


rozkazujcego -ij, dodawanego do tematu czasu teraniejszego:
Za nas e dotoij. AmS.

12. Za spraw sztokawszczyzny w tekstach pojawia si aoryst:


Koju imah odsika, TDl;
Prolih ker vi drage cinu TDl.

13. Stara kajkawska odmiana zaimkw osobowych w Dat. pl. pojawia si kocwka
fleksyjna -i. W obrbie tekstw z tego samego piewnika wystpuj jednak rne
realizacje odmiany zaimkw i ten sam zaimek, w tym samym przypadku
gramatycznym jest zapisany take wedug zasad dialektu sztokawskiego:
I na zemlyu k-nami pridyi, TDl kajkawski;
Pridi knam Duce Sveti! VCS sztokawski.

1746 r. Pobone i navuene popevke, koje vu vreme poslanja... maniki tovarutva


Jesuevoga misionariui: z navukom kranske obnaaju, Zagreb.

1. Zaimek pytajny kaj:

135
Vze kaj negda govorae Plg.

2. W tekstach pojawia si typowy kajkawski rzeczownikowy sufiks dodawany do


czasownikowych podstaw sowotwrczych -(e)k, jego odpowiednikiem
w sztokawszczynie jest -(a)k. Forma sufiksu w poszczeglnych dialektach jest
wynikiem odmiennych rezultatw wokalizacji jeru:
Na zpomenek Muke tvoje, Plg.

3. Stara odmiana czasownika davati z rozszerzeniem -av-:


Na vze veke hvalu davaju VCS.

4. W tekstach piewnika pojawia si aoryst, mimo e jest to tekst kajkawski:


Zapovedih Bosjjeh znanye VCS;
Kad vecheru on imae Pgl.

5. Kajkawskie rozszerzenie czasownika widoczne w bezokoliczniku -uvati:


Tizi duge zplachuval TDl;
Kdzi nam kerv daruval TDl.

6. Bezokolicznik z kocwk ti take w czasownikach pochodzcych od *idti:


Odkud hoches k-nam pridti, TDl.

1748 r. Juraj Mulih, Nebeszka hrana vu szveteh jesztvinah: kruhu i vinu : tojeto:
pobosneh molitvah, litaniah i popevkah: mleku i medu : tojeto: katolichanszkom navuku
hasznovitom razgovoru : tojeto: na szvetloszt sivlenya i tak na zadoblenye zvelichenya
lyublenom nagovarjanyu posztavlena : vszem kerschanszkem putnikom vu nebeszku
domovinu putujuchem szerdcheno preporuchena / ovak z-novich zkupa szlosena i na
okreplenye dusse polosena z-trudom i szkerbjum Juraja Mulih, Tovarustva Jesussevoga
massnika. Zagreb.

1. Uycie dugiej akcentowanej formy czasownika posikowego biti w pozycjach,


w ktrych powinna wystpowa forma nieakcentowana:

136
Puna jezu Nebeza i zemlya TDl.

2. Pojawio si przeczenie z nieakcentowan form czasownika biti jako ne zamiast ni:


Nezize zbojal prijeti vu Devicze Vutrobe. TDl.

3. W tekcie pojawia si nietypowa odmiana czasownika blagosloviti. W 1. os. pl.


przed kocwk koniugacyjn -mo wystpuje -e- zamiast -i-:
Blagozlovemo Otcza, i Szina z-Duhom Szvetem TDl.

4. Brak rozrnienia rodzajowego dla deklinacji rzeczownikw rodzaju eskiego


zakoczonych na spgosk. Pojawiaj si takie same kocwki jak dla rodzaju
eskiego zakoczonego na samogosk, zwaszcza w Instr.:
kojezi zpredragum kervjum odkupil. TDl.

5. Instr. wyraany za pomoc konstrukcji: przyimek z + rzeczownik bd przymiotnik.


Konstrukcja moe by zapoyczeniem z jzyka niemieckiego, w ktrym take
wystpuje poczenie przyimka mit z rzeczownikami i przymiotnikami, oznaczajce
narzdzie, za pomoc ktrego jest wykonywana czynno:
kojezi zpredragum kervjum odkupil. TDl.

1757 r., Cithara octochorda, wyd. III, Zagreb.

1. Nietypowe tworzenie przymiotnika dzierawczego, ktrego wyrazem


motywowanym jest rzeczownik rodzaju mskiego. W przypadku omawianego tekstu
nastpia zamiana sufiksw: zamiast mskiego -ov/-ev dodany zosta sufiks -ina
charakterystyczny dla rodzaju eskiego:
Rech Ochina, kruh je Telo Plg.

2. Stare kocwki w deklinacji przymiotnikw Gen. pl. -eh, i rzeczownika Instr. sg. -
um; Instr. pl. -i, -im:
Tizi dar, darov zedmereh VCS;
ki punis z-tvum rechjum sercza VCS;

137
Zvucheniki vecherati Plg;
zam nahvuu nad Angelmi GieD.

3. W deklinacji zaimka dzierawczego w Acc. pl. pojawia si kocwka fleksyjna -u


zamiast -a:
Vlej lyubav vu zercza tvoju VCS.
Kocwka ta moga si pojawi przypadkowo jako analogia do wersu znajdujcego si
powyej i wystpujcej w nim konstrukcji przyimka vu z rzeczownikami w Dat., gdzie
wystpuje kocwka fleksyjna -u:
Zasgi zvetlozt vu chutenyu VCS.

4. Brak rozszerzenia -ov-/-ev w deklinacji jednosylabowych rzeczownikach rodzaju


mskiego:
Tizi dar, daarvo zedmereh, VCS.

5. Nietypowa forma 3. os. sg. czasu teraniejszego czasownika jesti j, od enklityki


czasownikowej biti wyrnia j zaznaczenie akcentu:
ki nyu j nedoztojen Plg.
Nietypowa jest take forma trybu rozkazujcego od czasownika jesti, ktra nie pojawia
si w innych tekstach i piewnikach, zamiast znanej dzisiaj formy jedite w 2. os. pl.
pojawia si forma jechte:
jechte moje Telo je Plg.
Wystpuje take nietypowa forma trybu rozkazujcego od czasownika piti pite
zamiast pijte:
Pehar vina, pite reche: Plg.

6. Krtka forma zaimka wskazujcego ovaj ov:


ki ov pije napitek Plg.

7. W obrbie jednego tekstu, a nawet tego samego okrelenia stosowane s rne


rozwizania deklinacyjne w zawoaniu, ktre w dzisiejszym jzyku standardowym
brzmi Boe Oe z Voc., w tekcie pojawia si poczenie Voc. i Nom. Moe to by

138
wynikiem wystpowania w dialekcie kajkawskim Vokativu dla zawoania Boga czy
Jezusa, natomiast w odmianie innych rzeczownikw ten przypadek nie istnieje i jest
zastpiony Nominativem:
Primi nae male pronye, Boe Otecz vzamoguchi GieD1.
Voc. pojawia si take w odmianie rzeczownika gozpodin. Moe to by analogia do
okrelenia Bog, mimo e inne leksemy w tym tekcie, chocia odnosz si do Boga,
wystpuj w Nom.:
Gozpodine Kraly Nebezki Otecz GieD1.

1779 r. Juraj Mulih, Hrana nebezka vu pobosneh molitvah, litaniah, popevkah


y lyublenom nagovarjanyu na szvetost sivlenya poztavlena : vszem kerschanzken
putnikom vu nebezku domovinu putujuchem szerdcheno preporuchena / y szlosena z-
trudom y zkerbjum Juraja Mulih, Tovarustva negda Jesussevoga, massnika,
missionariussa apostolzkoga, Zagreb.

1. Kocwka fleksyjna -a w Gen. pl.:


od grha nas obchuvati, TDl;
Krlya pka zakoga, Plg.

2. Forma imiesowu przyswkowego wspczesnego z sufiksem -juch, bez -i:


Ti obladajuch zmertnu jakozt: TDl.

3. Kocwka bezokolicznika -t:


Po putu hodit pravomu VCS.
Zamiast kocwki -ovati w bezokoliczniku niektrych czasownikw pojawia si
kocwka -uvati:
Daj nam ivo veruvati VCS;
Mudrozt, Razum, zvetuvanye VCS.

1802 r. Josip Ernest Matijevi, Vnogoverztna pobosnosti kerschanzke zvershavanya


zadersavajucha vu szebi molitve pod szvetum meshum, z-pridodanemi drugemi prelepemi
molitvami, litaniami y popevkami, Zagreb.

139
1. Krtka forma zaimka dzierawczego tvoj tvoju, tvoje : tvu, tve:
krpozt tvu, y imamo, VCS1;
ter z-darmi tve dobrte, VCS1.

2. Tylko w jednym badanym tekcie z tego piewnika pojawia si kocwka


fleksyjna -e w Gen. pl. deklinacji rzeczownikw rodzaju mskiego. Moga ona
zosta utworzona analogicznie do kocwki -a w sztokawszczynie. Kocwka
samogoskowa najprawdopodobniej powstaa w wyniku wokalizacji jeru w pozycji
mocnej, ktry w kajkawszczynie wokalizowa si do /e/, a w sztokawszczynie do
/a/:
Daruj tvojem vrnem tvoje zedem dre, VCS2.

1815 r. Juraj Mulih, Hrana nebezka vu pobosneh molitvah, litaniah y popevkah za


haszen vszakoga kerschenika, Zagreb.

1. Kajkawska kocwka -i w stopniowaniu przymiotnikw:


Ti zm naj visheshi Jesush Kristush, GieD.

1827 r. Juraj Mulih, Duhovne mervice illiti malene molitvice : kojese u jutro i vecser,
pod s. missom, prie i posli ispovidi i pricsesti i svako takogjer vrime moliti mogu, svima
bogoljubnima kerstjanom, Budim.

Modlitewnik Juraja Muliha Duhovne mervice zawiera teksty zapisane w dialekcie


mieszanym kajkawsko-sztokawskim, najprawdopodobniej ze Slawonii. Jzyk zawiera
cechy morfologiczne, ktre umiejscawiaj tekst w dialekcie kajkawskim, a poprzez
innowacje zbliaj go do dialektu sztokawskiego, natomiast cechy fonetyczne odnosz si
gwnie do dialektu sztokawskiego412.

Cechy morfologiczne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Juraja Muliha Duhovne


mervice:

412
Cechy fonetyczne zostan omwione w nastpnym podrozdziale niniejszej pracy.
140
1. Kocwka Gen. pl. -ih dla rzeczownikw rodzaju eskiego usta i nijakiego
z rozszerzeniem tematowym -es-:
Sricha na Nebesih, AmS;

2. Kocwka fleksyjna w Gen. pl. dla rzeczownikw rodzaju eskiego -ah:


Divo sverh svih Divah AmS.

3. Sztokawska kocwka fleksyjna dla rzeczownikw, przymiotnikw i zaimkw


rodzaju mskiego i nijakiego w Dat. pl. -ima:
Svima Vrata jesi, AmS.

4. Tryb rozkazujcy w 3. os. sg. tworzony za pomoc partykuy trybu rozkazujcego


nek/neka i formy czasu teraniejszego:
Nek za tvoje Ime, proshnje nashe prime, AmS.

1853 r., Juraj Mulih Hrana nebezka vu pobosneh molitvah, litaniah, popevkah
y lyublyenem nagovarjanyu na szvetozt sivlenya poztavlyena, vszem kerschanzkem
putnikom vu nebezku domovinu pupujuchem szerdcheno preporuchena / y szlosena z-
trudom y zkerbjum Juraja Mulih, tovarustva negda Jesushevoga meshnika,
mishionariusha apostolskoga, Zagreb.

Wydanie piewnika Juraja Muliha Hrana nebezka pochodzce z 1853 r. jest


nowym wydaniem wczeniejszych wersji tego dziea, dlatego te w jego tekstach
pojawiaj si cechy, ktrych nie byo ju w piewniku z 1827 r., mimo e autorem tych
dwch dzie jest ta sama osoba.

Cechy morfologiczne charakterystyczne dla wydania piewnika z 1853 r.:


1. W tekstach wystpuje Voc.;
Gozpodin, Szin Jednorodyeni, Jesus Kristus, Gozpodine Bose. GieD.

2. Dopiero w tym piewniku pojawia si kajkawska wersja nieakcentowanej formy


czasownika biti jako sem:

141
Vu Tebe ufal sze jeszem, TDl.

3. Nietypowa forma stopnia najwyszego przymiotnika velik z kajkawskim sufiksem -


i nadajcym znaczenie stopnia wyszego:
ti szam naj vekshi Jesus Kristu, GieD.

W wyniku analizy jzykowej tekstw hymnw kocielnych z lat 1701-1853,


ktrych podstaw dialektaln by dialekt kajkawski i mieszany kajkawsko-sztokawski,
mona stwierdzi, e nie dokonay si wtedy znaczce zmiany w zakresie morfologii
jzyka. W przypadku dialektu kajkawskiego zmiany nie s widoczne, poniewa wikszo
ze wskazanych cech jzykowych wystpuje w nim do dzisiaj (np. brak Voc., rnorodne
kocwki fleksyjne w deklinacji rzeczownika i przymiotnika, tworzenie czasu przyszego
za pomoc czasownika biti i jego akcentowanej formy lub stopniowanie przymiotnika
z uyciem sufiksu -i.). Zmiany natomiast zaszy w przypadku budowy trybu
rozkazujcego dla 3. os. sg. i 3. os. pl., ktry by tworzony za pomoc partykuy trybu
rozkazujcego naj i czasu teraniejszego czasownika. Modyfikacja dotyczya
wprowadzenia partykuy trybu rozkazujcego neka (prawdopodobnie pod wpywem
dialektu sztokawskiego).
Zdarza si, e teksty wyekscerpowane z poszczeglnych piewnikw rni si
midzy sob tylko kilkoma cechami jzykowymi. Moe by to wynikiem niewielkich
zmian, jakie dokonay si w przypadku cech morfologicznych na przestrzeni 150 lat.
Moliwe jednak rwnie, e teksty byy przedrukowywane z tych samych rde i nie
zmieniano ich warstwy jzykowej, a wprowadzano jedynie drobne zmiany w deklinacji
pojedynczych rzeczownikw lub formach zaimkw. Wiksze zmiany dotyczyy za
warstwy ortograficznej tekstw.

142
143
144
145
146
3.2.3. Ortograficzne przedstawienie cech fonetycznych jzyka
w wybranych tekstach kajkawskich hymnw kocielnych

W tej czci pracy zosta wprowadzony dodatkowy podzia na dwie podgrupy


omawianych problemw. Do pierwszej grupy zostay zaliczone wszystkie cechy
fonetyczne, ktre s zauwaalne w tekstach niezalenie od zmian w zapisie
ortograficznym, w drugiej grupie za znalazy si cechy typowo ortograficzne zalene od
stosowanego przez drukarzy zapisu, czsto zmieniajce si nawet w obrbie tekstw
z jednego zbioru.
Omawiane piewniki i wyekscerpowane z nich teksty zostay opracowane
chronologicznie od 1701 do 1853 r. Wskazane cechy skonfrontowano z pojawiajcymi si
na przestrzeni dziesicioleci podrcznikami ortografii w celu ustalenia, czy pierwsze
podrczniki z tej dziedziny odzwierciedlaj rzeczywisty stan ortograficzny panujcy
w wczesnym zapisie jzyka chorwackiego/kajkawskiego. Podjto take prb ustalenia,
czy autorzy i drukarze omawianych tekstw stosowali si do zasad ortograficznych
zawartych w pniejszych podrcznikach ortografii sporzdzonych przez filologw.
Pierwsze omawiane teksty zostay zapisane w piewniku w 1701 r., jednake mogy
one powsta wczeniej. Pierwszy podrcznik ortografii kajkawskiej Kratki navuk za
pravopiszanye horvatzko za potrebnozt narodnik skol zosta wydany dopiero w 1780 r.
Kilka lat pniej, gdy w 1783 r., wydany zosta take podrcznik do gramatyki jzyka
iliryjskiego lub sowiaskiego jak go nazywa sam autor Ignacije Szertmntony
w przedmowie do tej gramatyki Einleitung zur kroatischen Sprachlehre fr Teusche413
mimo to wiele cech ortograficznych i gramatycznych wskazanych w dziele tego autora jest
zgodnych z cechami pojawiajcymi si osiemdziesit lat wczeniej w tekstach piewnika
Cithara octochorda. Najprawdopodobniej gramatyka wydana pod koniec XVIII wieku
odzwierciedla tradycj pimiennicz wczeniejszych dziesicioleci. W tekstach z Cithara
octochorda pojawia si zapis identyczny jak we wspomnianej gramatyce w przypadku
gosek: /c/ cz, // ch, /i/ y, / l/ ly, /n/ ny, /s/ sz, przed /k/, /p/, /t/ goska /s/ z,
er414. Szertmntony w swojej gramatyce przedstawi rwnie znaki, ktre uywane s

413
A. ojat, Prva objavljena gramatika kajkavskoga knjievnog jezika, Rasprave Zavoda za jezik, sv. 10-
11/1984-1985, s. 202.
414
Ibidem, s. 206-207.
147
wspczenie, a nie byy w szerokim uyciu pod koniec XVIII wieku: //, c /c/, s
/s/, // pisze o nich jako o iliryjskim sposobie zapisu gosek415. Autor przedstawia
wczesn gramatyk i ortografi, daje wskazwki dotyczce wymowy poszczeglnych
gosek, ale nie przedstawia wasnych rozwiza ortograficznych. Dokonuje syntezy cech
jzykowych zawartych w rnych tekstach, by zwile przedstawi je czytelnikowi.
Publikacja miaa charakter podrcznika i wzorowana bya na austriackich wydaniach tego
typu, przeznaczonych do uytku szkolnego z nakazu cesarza.
W poowie XVII wieku powstaa krtka broszura dotyczca ortografii kajkawskiej.
Autorem tego krtkiego tekstu dodanego do tumaczenia Ewangelii by Nikola Krajaevi
Sartorius (1592-1653). W 1651 r. wyda on dzieo Sveti Evangeljumi, opatrzone dodatkiem
dotyczcym ortografii, majcym uatwi czytelnikom odczytanie tekstu. Dodatak
pravopisnog objanjenja izdanju Svetih Evangeljumov by napisany po acinie, ale zawiera
informacje na temat zapisu pewnych gosek w jzyku chorwackim/kajkawskim. Przez
kilka dziesicioleci autorstwo tego tekstu przypisywano biskupowi Zagrzebia Petarowi
Petreticiowi (1604-1667)416. Nawet Ljudevit Gaj w I po. XIX wieku to wanie
Petreticiowi zarzuca zamiecanie ortografii kajkawskiej niewaciwymi rozwizaniami
stosowanymi w pisowni, pomijajc w ogle Krajaevicia417. Wedug Lj. Gaja w ortografii
kajkawskiej pojawi si zapis /i/ oraz /j/ jako y, gdzie y mogo by rwnie spjnikiem,
goski /l/, /n/, /d/ zapisywano jako ly, ny, dy.
Rzeczywicie wiele cech zaprezentowanych w 1651 r. przez Nikol Krajaevicia
mona odnale w opracowywanych tekstach hymnw kocielnych pochodzcych
z XVIII, a nawet XIX wieku. Cechami, ktre pojawiaj si w niektrych tekstach
hymnicznych, s: zapis // jako cs, // s, // s, z zamiast s przed /k/, /p/, /t/ itd.
Badane cechy jzykowe hymnw kocielnych znalazy rwnie potwierdzenie
w innym sporzdzonym w 1745 r. przez nieznanego autora (wiele lat za autora tego tekstu
uwaano Andrij Jambreicia) podrczniku ortografii chorwackiej/kajkawskiej. W dziele
Upute za pravilno pisanje hrvatskih rijei autor wskaza na wykorzystanie alfabetu
aciskiego do zapisw jzykw sowiaskich, a zwaszcza jzyka chorwackiego.
Wymienia on litery alfabetu, ktre nie s potrzebne Chorwatom jak q i x, ale wskazuje
take na problem z zapisem sowiaskich gosek jak //, //, //, /l/, /n/ i /d/.
415
Ibidem, s. 205.
416
A. Jembrih, Pravopis hrvatskoga jezika kajkavske knjievne osnovice iz 1651. i 1745. godine, Kaj,
4/XXIX 1996, s. 39.
417
Ibidem, s. 40.
148
W podrczniku autor spisa swoje spostrzeenia na podstawie tekstw kajkawskich,
poniewa wspomina, i nie rozumie on zasadnoci zapisu /c/ jako cz oraz /s/ jako sz418.
Autor porwnuje take zasb goskowy jzyka aciskiego i niemieckiego z zasobem
jzyka chorwackiego i na tej podstawie prbuje formuowa wnioski co do zasadnoci
zapisu419.
W podrczniku ortografii z 1745 r. i tekstach hymnw pojawiaj si nastpujce
cechy ortograficzne: cs //, ch //, s //, przed /k/, /p/, /t/ litera z zamiast s, /v/ u,
problem zapisu /i/ oraz /j/, zapis przyimkw z cznikiem przed wyrazem akcentowanym
itd.
Poniej zostay wymienione cechy fonetyczne i ortograficzne charakterystyczne dla
analizowanych tekstw z poszczeglnych piewnikw z lat 1701-1853. W wielu
przypadkach kad omwion cech jzykow wskazano tylko raz przy pierwszym
pojawieniu si w konkretnym piewniku. Zdarzao si natomiast, e cech wskazywano
ponownie, jeli uwidocznia si ona powtrnie w jednym z kolejnych tekstw, powstaych
jednak kilkadziesit lat pniej.

1701 r., Cithara octochorda, wyd. I, Wiede.

Cechy fonetyczne zachowane w tekstach ze piewnika Cithara octochorda: wyd. I:


1. Ekawski refleks jat:
i tvoje verne pohodi VCS;
ki odnaas grehe lyudem rad oprachas GieD.

2. Kajkawska realizacja jako /er/:


na puni perzi*420 z-milochum VCS.

3. Brak wokalizacji /l/>/o/ na kocu sylaby, np. w imiesowach czasownikowych


czynnych:
kojei ztvoril z-monoztum VCS.

418
Ibidem, s. 48-50.
419
Ibidem, s. 44.
420
* oznacza pojawienie si poszczeglnych cech we wspomnianych we wstpie gramatykach i ortografiach,
i nie wymaga dodatkowego komentarza.
149
4. Wokalizacja jeru do /e/:
zdenecz, ogeny, i lyubau VCS.

5. Brak sybilaryzacji /h/:/s/:


pokom ginu grehi nai GieD.

6. W wygosie niektrych wyrazw jest zapisywane u zamiast v, np. lyubau, darou.


W pierwszym przypadku u pojawia si w Nom. wyrazu, ktry w dzisiejszym
chorwackim jzyku standardowym i dialekcie kajkawskim brzmi ljubav. Taki zapis
jest krytykowany przez nieznanego autora podrcznika z 1745 r., poniewa u jest
przeznaczone do zapisu goski /u/, a nie /v/, ktrej wymowa jest zupenie inna421:
shiu zdenecz, ogeny, i lyubau VCS.
Drugi przykad tego zapisu odnosi si do kocwki fleksyjnej rzeczownika rodzaju
mskiego w Gen. pl -ov, -ev charakterystycznej do dzisiaj dla dialektu
kajkawskiego:
Tizi Dar darou zedmereh. VCS;
uchini naz od grehou, chizte, tihe, krotke AmS.
Zapis u zamiast v wystpuje take w rdgosie wyrazu. Najprawdopodobniej
pojawia si wtedy, kiedy /v/ jest pooone przed inn spgosk. Jeli natomiast /v/
znajduje si midzy dwiema samogoskami, pozostaje zapisane jako v:
Dati i mi, na uze veke popevamo te popeuke GieD;
od naz oude prevelika GieD.
Nie jest to bd drukarski, poniewa taki zapis jest konsekwentny i wystpuje take
w pozostaych badanych tekstach z tego piewnika. Podwojone samogoski
wystpuj w dialektach chorwackich bardzo rzadko. Zapis u jako spgoski /v/
wystpowa ju w XVII wieku, poniewa pojawi si w dziele Franjo Gliveticia
Cvit svetih z 1628 r.422
ki punis tuum rechjum zrdcza VCS.

7. W wyrazach zapoyczonych z aciny zosta aciski zapis, brak natomiast jotacji,


ktra wystpuje w dialektach chorwackich, prcz kajkawskiego:

421
Ibidem, s. 52.
422
A. Jembrih, op.cit., s. 53.
150
nad Angelmi z-Otczem Bogom Gospodujesz Gied.

8. Grupy spgoskowe /st/, /sp/, /sk/ zapisywane byy jako zt, zp, zk w kadej pozycji
w wyrazie. Bya to cecha typowa dla tekstw tego okresu sporzdzonych
w dialekcie kajkawskim423. Ju w poowie XVII w. we wspomnianej broszurze
Dodatak pravopisnog objanjenja Krajaevi stwierdza, e wystarczy w tych
grupach goskowych zapis samego z zamiast dwuznaku z, mimo e zapis przeczy
wymowie, poniewa z byo tam wymawiane jako /s/424:
Hodi ztvoritel Duh veti VCS;
i perzt zmoen ruk Ochinzkeh VCS;
Dai da po tebe zpoznamo VCS;
tebe zkup nymi lyubimo VCS.

9. Realizacja grupy spgoskowej /vs/ w nagosie wyrazw oraz w przyswkach vsi,


vse jako vs bez innowacji, ktra zasza w sztokawszczynie, gdzie grupa ta jest
realizowana jako /sv/:
i potenye vam trem daje uze ztvorenye GieD.

10. Wystpuje jeszcze goska /t/, ktra jest zapisywana jako tj:
kojezi ztvoril z-moznoztjum VCS.

11. Brak l wstawnego po spgoskach wargowych: /p/. /b/. /v/, jego miejsce zajmuje
/j/:
Kzi zdrauje uzela AmS.

12. W tekstach jest widoczny brak zaniku gosek /t/ i /d/ przed /c/:
tizi obechan od Otcza VCS;
ulei lyubau vu zerdcza tvoju VCS;
Wystpuj te leksemy z przeprowadzon ju zmian goskow, gdzie /t/ przed /c/
si nie zachowao:

423
A. ojat, Prva objavljena gramatika, s. 206.
424
A. Jembrih, op.cit., s. 40.

151
Vam trem zveczi, i zveticze GieD.

13. Proteza spgoskowa /v/ przed /u/ w nagosie wyrazu:


Kzi zdrauje uzela, iz vuzt Gabriela AmS.
Przyimek u zatem pojawia si w formie vu:
ulei lyubau vu erdcza tvoju VCS.
Wystpuj take przykady, w ktrych brak jest protez spgoskowych przed
/u/ w nagosie wyrazu:
ulei lyubau vu erdcza tvoju VCS;
za nas uchinyn krini GieD.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla badanych tekstw ze piewnika Cithara


octochorda, wyd. I:
1. czna pisownia wyrazw nieakcentowanych z akcentowanymi. Klitykami
w przypadku badanych tekstw najczciej s: zaimek zwrotny se, krtkie formy
zaimkw osobowych, nieakcentowane formy czasownika biti, przyimki.
Zapisywane najczciej s wraz z zaimkami osobowymi, zaimkami wzgldnymi,
ale take z rzeczownikami lub czasownikami:
Tize zoves vezelitel, VCS;
Tizi Dar darou zedmereh, VCS;
kojezi ztvoril z-monoztjum VCS;
ter Boguzu uze povolye GieD;
Hvalimote za veliku i prezlaunu tvoju Diku GieD.

2. czna pisownia partykuy przeczcej ne z czasownikami:


zlo nikakvo nay neskodi VCS.

3. Niektre przyimki s poczone z wyrazem akcentowanym za pomoc cznika:


na puni perzi z-milochum VCS.

4. Brak ujednolicenia zapisu grupy spgoskowej //. W obrbie tego samego tekstu
wystpuje dwojaki zapis. Raz // zostaje zapisane jako ch, w innym za miejscu

152
jako t. Taki zapis wywouje wtpliwoci, jak wymawiano te goski: jako // lub
/t/:
ki odnaas grehe lyudem rad oprachas GieD;
Jednu hvalu, i potenje vam trem daje uze ztvorenye GieD.

5. Zapis goski /s/ jako z. Wedug Milana Mogua ten zapis (jak i wymienione na
dalszych pozycjach cz, ch i // jako s) zostay najprawdopodobniej przejte
z pisowni wgierskiej425:
Hodi ztvoritel Duh zveti VCS;
I zina Boga hvalimo VCS.

6. Identyczn zasad stosowano przy zapisie goski /c/, ktr przedstawiano jako
dwuznak cz. Wspomniany zapis by ju jednak krytykowany w poowie XVIII w.
w publikacji Upupte za pravilno pisanje hrvatskih rijei. Anonimowy autor tego
podrcznika ortografii wspomina, e Pavao Ritter Vitezovi w swojej reformie
jzyka take planuje wprowadzi zapis c na odzwierciedlenie goski /c/426. Na
przykadzie tego zapisu wida rozbieno zaoe teoretycznych zawartych
w XVIII-wiecznych podrcznikach ortografii z praktyk pisarsk:
Otcza Boga verujemo VCS.

7. Jako dwuznak zapisywana jest rwnie goska // w postaci ch. Taki zapis rwnie
jest zapoyczeniem z pisowni wgierskiej, gdy Krajaevic wspomina o nim jako
o starym wgierskim zapisie goski //427. Najprawdopodobniej podobna wymowa
chorwacka spowodowaa przejcie tego wgierskiego dwuznaku, ktry w jzyku
wgierskim zosta zastpiony dwuznakiem cs (Chorwaci rwnie go zapoyczyli,
jednak dopiero w pniejszym czasie, gdy w I poowie XVIII w. na oznaczenie tej
samej goski //):
Zgasi zvetlozt vu chutenyu VCS.

425
M. Mogu, Povijest hrvatskoga jezika, Zagreb 1994, s. 74.
426
Por.: A. Jembrih, op.cit., s. 41 i L. Badurina, Hrvatska (orto)grafija prije pojave prvoga pravopisa,
Dometi god. 23/1990, s. 658. Autorka artykuu wspomina, e Pavao Ritter Vitezovi swoje pogldy na
temat chorwackiej pisowni zawar we wstpie do wydanego w 1703 r. dziea Plorantis Croatiae saecula
duo.
427
A. Jembrih, op.cit., s. 48.
153
8. // zapisywane jako s lub jego odpowiednik w postaci albo podwojonego , albo
jako podwojone s, ale zoone z rnych liter s. O zapisie tzw. otroga s jako
podwojonego wspomina w swojej broszurze Krajaevi, ktry wskazuje take na
to, e taki zapis odnalaz w dzieach pisarza wgierskiego z przeomu XVI i XVII
wieku Petera Pazmanyego (1570-1634)428:
Tize zoves vezelitel VCS;
i naeg* tela zlabozt VCS;
Zvelichitel nas* lyublyeni GieD;
Jeus Kritus miloztivvni.

9. S lub moe take oznacza gosk //:


zedis na Bosje* desnicze GieD;
da i tune grenik tmicze GieD.

10. W tekstach nie wystpuje jedna litera, ktra suyaby do zapisu goski /j/. Funkcj
t peni litery j, i i y we wszystkich pozycjach, gdzie pojawia si /j/ oraz gdzie
wystpuje zmikczenie jak w przypadku /g/, /l/ czy /n/ gy, ly, ny. Taki zapis by
ju znany w poowie XVII wieku. Wedug Nikoli Krajaevicia zosta
wprowadzony, by odrni w pimie gosk /i/ powodujc zmikczenie
poprzedzajcej j spgoski od /i/, ktra nie powoduje zmikczenia poprzedzajcej
goski429. Take Ignacije Szertmntony w swojej gramatyce wspomina
o wymienionych goskach. Skupia si on jednak na ich wymowie i poucza
czytelnika, e naley odczytywa zapis gy, ly, ny jako gji, lji, nji430:
i tebe lyubau vu Troiztvu VCS;
ulei lyubau vu erdcza tvoju VCS;
nay objachi tvoja Krepozt VCS;
zdenecz, ogeny i lyubau VCS.
Nawet w trybie rozkazujcym 2 os. sg. pojawia si zapis /j/ jako i lub y:
voyzke ti tirai daleko VCS;

428
Ibidem, s. 40.
429
A. Jembrih, op.cit., s. 41.
430
A. ojat, Prva objavljena gramatika, s. 206.
154
Dai da po tebe zpoznamo VCS;
Tizi Bofyi Szin jedini GieD;
daruy pogled zlepem AmS.

11. Brak j w zapisie leksemu jaganje jest najprawdopodobniej wynikiem


bezporedniego zapoyczenia z aciny i aciskiego zapisu:
Tizi Agnecz, ki odnaas grehe lyudem oprachas GieD.

12. Goska /i/ bywa te zapisywana jako y, w rnych pozycjach wyrazu, zarwno
w wygosie, jak i rdgosie:
Kraly zemelzkz431 i peklenzky GieD;
doide pred tue Szveto lycze GieD.

13. Ciekawy jest take zapis rnych leksemw wielk liter, gdy nie zawsze s
stosowane te same zasady. Wyrazy w bezporedni sposb okrelajce Boga lub
Jezusa, ale take Ducha witego (jednak nie wszystkie), s zapisywane wielk
liter, ale okrelajce je zaimki pisane s ma liter:
Vinyega Boga Dar zvetel VCS.
W tekstach take przymiotniki dzierawcze okrelajce Boga Ojca, jak np. ojcowski
ochinzki, zostay zapisane wielk liter:
i porzt zmoen ruk Ochinzkeh VCS.
Okrelenia Boga i Trjcy witej oraz Ducha witego zostay zapisane wielk
liter, natomiast okrelenie Jezusa Chrystusa jako syna ma. Moe to by problem
drukarski dotyczcy litery , dla ktrej nie wystpowa znak oznaczajcy wielk
liter. W innych tekstach zostaa ona zastpiona przez S, ale tak si nie stao w tym
przypadku:
Otczu Bogu nay bu Dika, i zinu zkupa velika VCS.
Poniej przykad zastosowania dwuznaku Sz, take w tym samym wyrazie, ale
w innym tekcie:
Tizi Boyi Szin jedini GieD;
Szvet! Szvet! budi Bog na Nebu GieD.

431
Wyjanienie tego zapisu znajduje si w dalszej czci tego podrozdziau.
155
W kolejnym wersie Duch wity zosta okrelony jako dar od Boga Ojca, dlatego
najprawdopodobniej zosta zapisany wielk liter, jednak pozostae okrelenia
odnoszce si tylko do Ducha witego zostay zapisane ma liter, prcz samej
jego nazwy:
Hodi ztvoritel Duh zveti VCS;
Tize zoves vezelitel VCS.
Zaimki odnoszce si do Ducha witego zapisywane s ma liter:
ki punis tuum rechjum zerdcza VCS;
i tebe lyubau vu Troiztvu VCS.
Niewytumaczalne jest uycie wielkich liter w wyrazach Krepozt, Dika,
Gozpodujes dziwi mone zwaszcza zapis czasownika wielk liter:
nay objachi tvoja Krepozt VCS;
Otczu Bogu nay bu Dika VCS;
Z-Otczem Bogom Gozpodujes GieD.
Rwnie wyraenia nazywajce Matk Bo s zapisywane wielk liter, jednak jej
okrelenia jako gwiazdy s zapisywane ma liter:
ZDrava zvezda morzka prava Mati Bosja AmS;
Mati uzegdar Deva, Kralicza Nebezka AmS.

14. Najprawdopodobniej pojawi si take bd drukarski, poniewa zapis jest


niekonsekwentny w obrbie jednego wersu. W pierwszym przypadku zapisano
zemelyzkiz, a w drugim peklenzky. Oba te leksemy s przymiotnikami i powinny
mie kocwk fleksyjn i rodzajow -i, ktra jednak w drugim przykadzie
pojawia si zapisana jako y:
Kraly zemelzkz i peklenzky GieD.

15. W wielu tekstach znajdujcych si w tym piewniku imi Jezusa Chrystusa


wyrniano, stosujc dwie pierwsze litery wielkie, niemniej jednak czasami taki
zapis pojawia si take w przypadku innych wersw:
JEus Kritus miloztivni GieD;
ZDrava morzka zvezda prava Mati Bosja AmS.

156
16. Stosowano rozczn pisowni nieakcentowanej formy czasownika biti
i przedrostka je-:
Ti Szin pravi je zi Boyi, GieD.

17. Akcent zaznaczano w tekcie tylko, jeli pada na ostatni sylab:


Uchini da ivemo chizt, i ponizano, AmS.

1736 r. Juraj Milih, Bogolyubne pjsme za probuditi u serdcu griscnika lyubav Boxju
i Mariansku, sversceno pokajanye od griha, za naucsiti sva otajstva vire i poglavite
kriposti kerstianske pivati ali sctiti velle kor istne, Tyrnava.

Cechy fonetyczne zapisane w tekstach ze piewnika Juraja Muliha Bogoljubne pisme


z 1736 r.:
1. Ikawski refleks jat, pojawi si w tych tekstach najprawdopodobniej za spraw
dialektu sztokawskiego ze Slawonii:
Razum slipoj tamnoti VCS;
Provitli zrakom vitloti VCS;
Da od ele vazda sidli VCS.
Pojawia si take dyftongiczna realizacja tej goski w postaci ije:
Nace odrieci grihe AmS.

2. Z zapisu wynika, e goski // i // byy najprawdopodobniej wymawiane bardzo


podobnie, poniewa w tekstach ze piewnika Juraja Muliha s zapisywane przy
uyciu jednakowych liter. Niernicujca wymowa obu gosek nadal jest
charakterystyczna dla dialektw kajkawskich i czakawskich:
I mogucse ve Kripoti VCS cs jako ;
Vicsno ducah na paenye VCS cs jako .

3. Wystpowaa sztokawska realizacja grupy spgoskowej */vs/ jako /sv/ w nagosie


wyrazu:

I mogucse ve Kripoti VCS.

157
4. Pojawiaa si sybilaryzacja gosek welarnych, ktra nie jest obecna w dialekcie
kajkawskim:
Tebe fale ucsenici TDl.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Juraja Muliha Bogolubne


pisme z 1736 r.:
1. // zapisywane jako fc:
DUce* Sveti! knam u tmine VCS;
Ti mocs merti naddobivci*, TDl.
Jednak kocwka fleksyjna w koniugacji czasownikw w 2. os. sg // jest zapisywana jako
s:
Knami opet e vratis* TDl;
Dilla naca va platis* TDl.

2. // zapisywane jako cs. W jzyku chorwackim zapis ten by ju w uyciu w poowie


XVII w. Nikola Krajaevi w swoim Dodatku wspomnia, e zapis ten zosta
take zapoyczony od Petera Pazmanyego, ktry w swoim dziele napisanym
w jzyku wgierskim uywa tego dwuznaku na oznaczenie goski //432 :
Vicsno ducah na paenye VCS;
Sllavnih tvojih csudeaa, TDl.

3. W porwnaniu z tekstami z I wydania Cithara octochorda wystpuj rozbienoci


w zapisie goski /s/, poniewa w tekstach z omawianego tutaj piewnika widoczne
s nastpujce rnice jeli /s/ wystpuje jako wielka litera, jest zapisywany jako
S, natomiast jeli jest to maa litera, pojawia si jako , lub s:
Duce Sceti nac lyubitely! VCS;
Dobra vega udilitely! VCS;
Iua uxivat AmS;
Sveto gane nas poslanye VCS.

432
A. Jembrih, op.cit., s. 40.
158
4. // x lub z:
Vrilo xivo od sladoti VCS;
Tuxne duce razveeli VCS;
Slavna Bozja Mati AmS.

5. W omawianych tekstach zosta ju ujednolicony zapis sufiksu -nje


w rzeczownikach odczasownikowych, we wszystkich przykadach w tekcie
widnieje on jako -nye:
Daj viru, lyubav, ufanye; VCS.

6. W tekstach z Cithara octochorda nie wystpuj zmikczone goski /g/ i /d/.


W piewniku Juraja Muliha pojawiaj si one w rnych leksemach, take
w zapoyczeniach z aciny, czego nie byo w przypadku wczeniejszych tekstw
jotacja /g/ do gy i /d/ do dy. W tekstach mona odnale take zapis tej jotacji jako
dj:
Angyeoski cnim tvoju. TDl;
Dotoihe z-neba nidyi. TDl;
Miloserdju Boxe tomu, TDl.
W obrbie tego samego tekstu mona jednak odnale ten sam leksem bez zapisu
zmikczonych gosek, tak jak w Cithara octochorda:
I z-Angelmi vapiucsi, TDl.

7. W wyrazach zapoyczonych z aciny pojawia si natomiast aciski zapis /f/ jako


ph:
Tebe lyubecs Serphini TDl.

8. Zmiana w porwnaniu z pierwszymi omawianymi tekstami wystpuje w przypadku


zapisu v w wygosie wyrazu, gdzie nie jest ju ono zapisywane jako u, nawet
w tych samych leksemach, w ktrych byo tak zagotowywane jeszcze w Cithara
octochorda:
Daj viru, lyubav, ufanye; VCS.

159
9. Grupy spgoskowe /sk/, /sp/, /st/ zapisywane byy z bezdwicznym s zamiast, jak
w tekstach typowo kajkawskich, z dwicznym z:
Vicsno ducah na paenye VCS;
Dotojna potati, Nace Veelje AmS.

10. W zapisie nie jest uwidocznione przeprowadzenie ubezdwicznienia gosek


w parach dwiczna/bezdwiczna:
Kaxi sladka dai AmS.

11. Pojawiaj si podwojone spgoski w niektrych wyrazach:


Dilla naca va platis TDl.

12. Stosowano czn pisowni wyrazw nieakcentowanych, gwnie niektrych


przyimkw z zaimkami dzierawczymi i osobowymi oraz zaimka zwrotnego se
z czasownikami lub zaimkami, pojawi si take zapis przyimkw z cznikiem:
Pridi knam Duce Sveti! VCS;
I na zemlyu k-nami pridyi, TD;l
Ztvom milotjom nyu poveti VCS;
Natanie Pameli VCS;
I nyee ad naeli VCS.
W tekstach wystpowa take zapis rozczny zaimka zwrotnego se z innymi
wyrazami nieakcentowanymi:
Za nas e dotoij. AmS.

13. W omawianych tekstach ze piewnika Juraja Muliha Bogoljubne pisme pojawia


si take czny zapis caych fraz, a mianowicie akcentowanego imiesowu
z nieakcentowan krtk form czasownika biti i zaimkiem dzierawczym:
Dalainam blago. AmS.

14. W tekstach pojawiaj si take przyimki akcentowane, ktre nie s zapisywane


cznie z innymi wyrazami akcentowanymi. W przypadku przyimka u jego akcent
jest zawsze zaznaczony:

160
Natanie Pameli VCS;
I nyee ad naeli VCS.

15. W tekcie widoczna jest pisownia przyimkw zarwno z cznikiem, jak i bez
niego, niezalenie od tego, czy jest on akcentowany, czy te nie. Wystpuj dwa
rodzaje przyimka s, pierwszy rodzaj to zapisywany cznie przyimek s jak we
wspczesnym jzyku chorwackim, w drugim przypadku pojawia si przyimek z.
O zapisie przyimka z cznikiem wspomniano w podrczniku ortografii Upute za
pisanje prvatskih rijei w 1745 r.433:
U vik cnym pribivat. AmS;
Svitecs z-Rajskog dvora AmS;
Slava Otcu z Sinom AmS.

16. Pojawia si czna pisownia partykuy przeczcej ne z czasownikami:


Od nas nikad neodhodi! VCS.
t/Take w trybie rozkazujcym:
Nedaj nikad mutite, TDl.

17. Zaimki osobowe odnoszce si do osb boskich s zapisywane wielk liter,


jednak zaimki dzierawcze odnoszce si do tyche osb liter ma:
Kohih erdce Tebe xeli. VCS;
Svaki tvoje zapovidi, VCS;
Sin tvoj biti koji. AmS.

18. Pojawia si niewytumaczalny zapis podwojonych kocowych samogosek a.


Moliwe, e jest to zwizane z odzwierciedleniem w tekcie melodii:
Divo verhi vih Divaa AmS;
Svim trim uvik vikaa, AmS.

433
A. Jembrih, op.cit., s. 56.

161
1746 r., Pobone i navuene popevke, koje vu vreme poslanja... maniki tovarutva
Jesuevoga misionariui: z navukom kranske obnaaju, Zagreb.

Poniej zostay wskazane cechy fonetyczne charakterystyczne tylko dla tekstw ze


piewnika Pobone i navuene popevke...:
1. Grupa spgoskowa sp bywa zapisywana jako zp, zwaszcza w nagosie wyrazu:
Hodi Duh zveti milozt nadeli VCS;
Hodi Duh zveti dajnam zpoznati VCS.

2. // zapisywane jako sj, ale take jako :


Rechi Bosje ztalno derlati VCS;
Hodi Duh zveti lyubav Boanzka VCS.

3. Rny ni w piewniku Cithara octochorda zapis wyrazu uzegdar jako vzigdar


Mati vzigdar Deva AmS3;
Mati uzegdar Deva AmS1.

4. Okrelenia Ducha witego zapisywane wielk liter w przeciwiestwie do zapisu


z Cithara octochorda:
Hodi Duh zveti Vezelitel zvan VCS.

5. W zapisie stosowano rozrnienie ze wzgldu na pochodzenie danego desygnatu.


W zalenoci od pochodzenia, wyraz by wic zapisywany wielk liter
w przypadku wyrazw odnoszcych si do istot boskich lub ma w przypadku
istot ziemskich:
Bog Seregov Nebezkeh i Seregov zemelyzkeh TDl.
Nazw chrzecijanie zapisano jednak wielk liter:
Te Proroki, Vucheniki, i vzi verni Kercheniki; TDl.

1748 r. Juraj Mulih, Nebeszka hrana vu szveteh jesztvinah: kruhu i vinu : tojeto:
pobosneh molitvah, litaniah i popevkah: mleku i medu : tojeto: katolichanszkom navuku
hasznovitom razgovoru : tojeto: na szvetloszt sivlenya i tak na zadoblenye zvelichenya

162
lyublenom nagovarjanyu posztavlena : vszem kerschanszkem putnikom vu nebeszku
domovinu putujuchem szerdcheno preporuchena / ovak z-novich zkupa szlosena i na
okreplenye dusse polosena z-trudom i szkerbjum Juraja Mulih, Tovarustva Jesussevoga
massnika. Zagreb.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Juraja Muliha Nebezka hrana wyd.
z/w 1748 r.:
1. Zdarza si, e pojawia si zapis, w ktrym w nagosie wyrazu wystpuje proteza
spgoskowa /v/, ale nie ma /u/:
Vchini naz z-tvojemi Szvetemi TDl.

2. W piewniku pojawia si nietypowa realizacja w postaci /ir/, mimo e w innych


czciach tekstu wystpuje /er/, podobnie jak miao to miejsce w pozostaych
omawianych piewnikach:
Tebe po vzem zvtu: Sz. Czirkva valuje TDl;
Ti obladavzi fzmertnu jakozt, TDl.

Cechy ortograficzne wystpujce w wydaniu piewnika Juraja Muliha Nebezka hrana


pochodzcym z roku 1748:
1. Pojawia si zapis /f/ jako f, obok wczeniejszego ph:
kakozmofze ufali vu Te. TDl;
Tebi Kerubini, i Seraphini TDl.

2. Zapis imienia Jezus (w caoci) wielkimi literami:


Gozpodin Szin Jedinorodyeni JESUS Kritus GieD.

3. Zaimki osobowe i dzierawcze odnoszce si do osb boskich zapisywano wielk


liter, ale pojawiay si take formy zapisane ma liter:
dichimote hvalu dajemo Tebi GieD;
zarad velike dike Tvoje GieD;
Ti zam Gozpodin GieD;
z-Velichanztvom dike tvoje TDl.

163
4. W tekstach pojawia si bardzo duo wyrazw zapisywanych wielk liter
prawdopodobnie pod wpywem jzyka niemieckiego:
Tebi Nebeza, i vze Zmonozti TDl;
Gozpodin Bog Nebezkeh Seregov TD;l
z-Velichanztvom dike tvoje TDl.

5. W tekcie Ave maris Stella z wydania piewnika Juraja Muliha z 1748 r. pojawia
si najprawdopodobniej bd w zapisie jednego z leksemw. Moe by to bd
drukarski w postaci braku jednej litery w wyrazie pogled w tekcie pojawia si
poled:
Daruj poled zlepem AmS

Tekst jest przedrukiem hymnu, ktry pojawi si w poprzednim wydaniu tego


piewnika i pozostae wystpujce w nim cechy jzykowe s identyczne z tymi, ktre
omwiono przy analizie wczeniejszego wydania.

1757 r. Cithara octochorda, wyd. III, Zagreb.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla III wydania Cithara octochorda:


1. Pierwszy raz w tekstach z tego piewnika mona zanotowa innowacj fonetyczn,
jak jest brak /t/ i /d/ przed /c/:
Tizi obechan od Ocza VCS;
vam trem Szveczi, y Szveticze GieD2;
ki punis z-tvum rechjum sercza VCS.

Cechy ortograficzne charakterystyczne tylko dla III wydania Cithara octochorda:


1. Typowo kajkawski zapis /d/ jako jd:
doklam dojdem to chinete Plg.

2. W poprzednich tekstach pojawia si zapis grupy /t/ zmikczonej poprzez jotacj


do /tj/, natomiast w omawianych tekstach Citara octochorda wystpuje zapis ch:

164
Napuni perzi z-milochum VCS.
W innych pozycjach jednak zmikczenie /t/ przez /j/ nie wprowadza zmiany
fonetycznej i jest zapisywane jako tj:
Kojezi ztvoril z-monoztjum VCS.

3. W piewniku wystpuje ju ujednolicony zapis v w wygosie i w rdgosie


wyrazu. /v/ nie jest ju zapisywane jako u i nie pojawiaj si podwojone goski /u/
jak byo w przypadku I wydania piewnika Cithara octochorda:
Siv zdenecz, ogeny, y ljubav VCS;
Kazi zdravje vzela AmS.

4. W tekstach pojawia si nietypowy zapis, gdy imiesw przymiotnikowy czynny od


czasownika htjeti hotjeti jest zapisywany cznie z nieakcentowan form
czasownika biti:
poleg pravde hotelje Plg.
Inne poczenia imiesoww z enklitykami czasownikowymi s natomiast
zapisywane rozcznie:
zebe dai moral je Plg.

5. W piewniku pojawia si zapis przyimkw z i v z cznikiem i wyrazem


akcentowanym lub cznie, zwaszcza w przypadku przyimka z:
V-ruke vzemi kruh, nym reche: Plg;
ki punis z-tvum rechjum sercza VCS;
Zvucheniki vecherati Plg.

6. Wszystkie zaimki osobowe i dzierawcze odnoszce si do osb boskich s


zapisywane ma liter, co nie byo praktykowane we wczeniejszych tekstach:
Daj da po tebe zpoznamo VCS;
Y tvoje verne pohodi VCS;
Voyzke ti tiraj daleko VCS.

165
7. W tekstach religijnych czsto leksemy ciao i krew Jezusa Chrystusa s
zapisywane wielkimi literami. W omawianych tekstach z tego piewnika ciao
telo jest zapisywane wielk liter, krew kerv natomiast ma lub wielk, jeli
znajduje si w wypowiedzi Chrystusa:
nam na hranu Telo dati, Plg;
kerv napiti felel je. Plg;
moja Kerv to prava je Plg.

1779 r. Juraj Mulih, Hrana nebezka vu pobosneh molitvah, litaniah, popevkah


y lyublenom nagovarjanyu na szvetost sivlenya poztavlena : vszem kerschanzken
putnikom vu nebezku domovinu putujuchem szerdcheno preporuchena / y szlosena z-
trudom y zkerbjum Juraja Mulih, Tovarustva negda Jesussevoga, massnika,
missionariussa apostolzkoga, Zagreb.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla wydania piewnika Juraja Muliha Hrana


nebezka z roku 1779:
1. Ponownie pojawia si /t/ i /d/ przed /c/:
Tebe vekivechnoga Otcza TDl.
W niektrych leksemach /d/ przed /c/ zaniko:
Krepi zercza i czhujenye VCS.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Juraja Muliha Hrana nebezka


z 1779 r.:
1. Spjnik i jest zapisywany jako y:
Tebi Kerubini, y* Serafini z-nepreternem glsom vichu, TDl.

2. Tak jak w poprzednich tekstach, wystpuj rnice w zapisie zaimkw, poniewa


zaimki dzierawcze odnoszce si do Boga Ojca s zapisywane ma liter,
natomiast zaimki osobowe ju du:
Y hvlimo Ime tvoje na veke TDl;
Po vzeh dneveh: blagozlovimo Tebe TDl.

166
3. Pojawia si problem zapisu /s/ przed /k/, /p/ i /t/, gdy do tej pory w obrbie
jednego piewnika wystpowa jednolity zapis s w tych pozycjach jako z lub s.
Tutaj pierwszy raz widoczne jest przemieszanie tego zapisu, dlatego w niektrych
leksemach pojawia si w tych pozycjach z, a w innych s:
Tebe odicheni Korus Apotolzki TDl;
Tebi Nebza, y vze Zmonozti TDl;
Gozpodin Bog Nebezkeh Seregov TDl.

4. Podobny problem wystpuje w zapisie /d/ pojawiaj si dwie moliwoci:


analogiczne do lj i ny jako dy, ale take kajkawska wersja, ktra bya widoczna
rwnie w III wydaniu Cithara octochorda jako jd:
Ti, za ozlobodyenye* chloveka TDl;
Szdecz; verujemo: da jezi dojduchi TDl.

5. Kolejn innowacj w zapisie /s/ jest wprowadzenie S, jednak tylko w okrelonych


leksemach i zapisywanego wielk liter:
Szvt, Szvt, Szvt: Gozpodin Bog Nebezkeh Seregov TDl;
Sakramentu ada tomu, VCS.

6. Zaprzestano zapisu wyrazw nieakcentowanych cznie z akcentowanymi, zarwno


nieakcentowanej formy czasownika biti z zaimkami, jak i zaimkw z rnymi
akcentowanymi czciami mowy. Pojawia si jednak pisownia zaimka zwrotnego
se ze spjnikami lub czasownikami:
Nam dn i rodyen je med. nami VCS;
Ztavil lyubav je pred ochi, VCS;
Daze viva vze czelo VCS;
Poniznoze klanyajmo VCS.

7. W tekstach zostay wyrnione samogoski akcentowane uwydatniano w ten


sposb jedynie miejsce akcentu, a nie jego rodzaj. Co wicej, zaznaczenie akcentu
pojawiao si w rnych pozycjach, w przeciwiestwie do tekstw wczeniejszych,
gdzie akcent wskazywany by wycznie na kocu wyrazu.

167
Tebi Nebza, y vze Zmonozti TDl;
z-Velichnztvom dke tvoje TDl.

1802 r. Josip Ernest Matijevi, Vnogoverztna pobosnosti kerschanzke zvershavanya


zadersavajucha vu szebi molitve pod szvetum meshum, z-pridodanemi drugemi prelepemi
molitvami, litaniami y popevkami, Zagreb.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Josipa Ernesta Matijevicia z 1802 r.:
W tym piewniku nie ma cech wyrniajcych teksty z tego zbioru na tle tekstw
z poprzednich piewnikw.

Cechy ortograficzne charakterystyczne tylko dla piewnika Josipa Ernesta Matijevicia:


1. // jest zapisywane jako sh:
Jeush miloztivni GieD;
nadehni ti nasha, tvojem Dhom zerdcza. VCS2.
W piewniku funkcjonuje nietypowy zapis. Moliwe, e leksem serafini wymawiano
jako erafini, poniewa w tekcie pojawi si jako sherafini, a w innych tekstach sh
jest przypisywane jako //. W poprzednich piewnikach leksem ten by natomiast
zapisany jako szeraphini, seraphini, gdzie oba takie zapisy sz i s oznaczay /s/:
Tebi Kerubini i Sherafini z-nepreternem glazom vichu, TDl.

2. Pierwszy raz pojawia si wspczesny zapis goski zmikczonej /l/ jako lj, chocia
wystpuj take stare formy zapisu:
daj nashem dushiczam vekvechno vezlje VCS2;
Hodi Otecz lydih ivbgeh, y nevolnyeh: VCS2.

3. W tekstach ze piewnika Matijevicia pojawia si znacznie mniej leksemw


zapisanych wielk liter ni w piewnikach Juraja Muliha:
Szvt, zvt, zet Gozpodin Bg nebezkeh Sheregov TDl;
nezize zbojal prijeti vu Devicze vutrobi. TDl.

4. W przyimkach zosta zaznaczony akcent:

168
Operi, Boe! vze, kaj zatepeno VCS2.

1815 r. Juraj Mulih, Hrana nebezka vu pobosneh molitvah, litaniah y popevkah za


haszen vszakoga kerschenika, Zagreb.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Juraja Muliha wydanego w 1815 r.:
1. Wystpowanie l wstawnego przed /b/, /p/, /t/:
Y sivlenye vremenito Plg.

Cechy ortograficzne charakterystyczne tylko dla tekstw ze piewnika Juraja Muliha


z 1815 r.:
1. // jest pierwszy raz zapisywane jako s nie tylko przed /j/:
Gozpodine Bose! Agnecz Bosji, koi odimlyesh grhe, zv GieD;
Daj nam sivo veruvati, VCS.

2. Brak zapisu j w niektrych pozycjach w zaimku wzgldnym koji czy


w czasownikach prefiksalnych:
koi odimlyesh grhe zvta zmilujze nam! GieD.

3. Pierwszy raz pojawia si zapis przyimka k bez cznika:


k Tebi Bogu dojti zvomu, VCS.

1827 r. Juraj Mulih, Duhovne mervice illiti malene molitvice : kojese u jutro i vecser,
pod s. missom, prie i posli ispovidi i pricsesti i svako takogjer vrime moliti mogu, svima
bogoljubnima kerstjanom, Budim.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Juraja Muliha Duhovne mervice


z 1827 r.:
1. We wszystkich tekstach wystpuje tylko ikawski refleks jat:
Svitlech sRajskog Dvora, AmS;
Sricha na Nebeskih, AmS.

169
2. Brak protezy spgoskowej /v/ przed /u/ w nagosie wyrazw:
Zdravljesi uzela, AmS.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Juraja Muliha Duhovne mervice:


1. Pierwszy raz zostao zastosowane ortograficzne rozrnienie gosek // i //
najprawdopodobniej pod wpywem dialektu sztokawskiego, ktrego uytkownicy
w mowie rozrniaj te dwie goski. W tekcie // jest zatem zapisane jako cs, a //
pozostao (tak, jak w tekstach kajkawskich) jako ch:
I Csistocha xiva, AmS.

2. /c/ nie jest ju zapisywane jako dwuznak cz, ale jako c:


Slava Otcu sSinom, AmS.

3. Ujednolicony zapis /s/ goski wystpujcej tylko pod postaci litery s:


Svitlech sRajskog Dvora, AmS.

4. Zamiast pisowni przyimkw z cznikiem zastosowano zapis przyimka


z apostrofem przed wyrazem, do ktrego si odnosi lub cznie przyimka wraz z
rzeczownikiem, ale poprzedzonego apostrofem:
Svitlech sRajskog Dvora, AmS;
Zustih Gabriela AmS;
I put kvicsnjoj Slavi, AmS.

5. Wszystkie zaimki zapisywano ma liter:


Tko u Raj dolazi, po tebi prolazi. AmS;
Sin tvoj biti koi, AmS.

6. Prawie wszystkie rzeczowniki zapisywano wielk liter, prawdopodobnie pod


wpywem ortografii jzyka niemieckiego:
Zrakkom od Pomochi, otvori nam Ocsi, AmS;
Krivim po Millosti, uze Griha prosti, AmS.

170
7. Moliwe, e w tekstach wystpoway bdy drukarskie, poniewa w wyrazie zvizda
zamiast z wewntrz wyrazu zostao zapisane v:
Zdrava zvivdo od Mora, AmS.

8. Brak zaznaczenia samogosek akcentowanych.

1853 r., Juraj Mulih Hrana nebezka vu pobosneh molitvah, litaniah, popevkah
y lyublyenem nagovarjanyu na szvetozt sivlenya poztavlyena, vszem kerschanzkem
putnikom vu nebezku domovinu pupujuchem szerdcheno preporuchena / y szlosena z-
trudom y zkerbjum Juraja Mulih, tovarustva negda Jesushevoga meshnika,
mishionariusha apostolskoga, Zagreb.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Juraja Muliha z 1853 r.:


W tekstach wyekscerpowanych z tego piewnika nie zostay znalezione adne
charakterystyczne dla tego piewnika cechy fonetyczne.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Juraja Muliha z 1853 r.:


1. Stopie najwyszy zapisywany rozcznie:
Z-Aposhtolmi naj poszlenju, Plg.

2. W tekstach pochodzcych z tego piewnika zosta zaznaczony akcent, jednak tylko


w niektrych wyrazach i nie w caym tekcie:
z-szvtem Dhom vu Diki Boga Otcza, GieD.

3. W tekstach ponownie pojawia si dwuznak sz, ktry stanowi podstawowy zapis


goski /s/, a tylko w imieniu Jesus Kristus wystpuje s:
Gozpodin, Szin Jednorodyeni, Jesus Kristus, GieD;
koj odjimlesh grehe szveta szpiluj sze nam! GieD.

4. W tekstach po raz kolejny mona zauway zapis dwicznego z zamiast s przed


/k/, /p/ i /t/, ale wystpuje take zapis z s:
Gozpodin, Szin Jednorodyeni, Jesus Kristus, Gozpodine Bose. GieD;

171
Tebe odicheni Korush Apostolzki, TDl;
Ti szam jeszi Gospodin, GieD.

5. W zaimku wzgldnym koji brak i:


koj odjimlesh grehe szveta szpiluj sze nam! GieD.

6. Kocwka bezokolicznika -ti zapisywana pierwszy raz jako -t:


Po putu hodit pravomu, VCS.
Wystpuje jednak rwnie zapis -ti:
K-Tebi Bogu dojti szvomu, VCS.

7. Wszystkie formy zaimkw, oprcz zaimka zwrotnego se, s w poczeniu


z czasownikami zapisywane rozdzielnie w poprzednich wydaniach tego
piewnika wszystkie byy zapisywane cznie:
Hvalimo t, blagoslavlyamo t, klanyamosze Tebi, GieD.
Zaimek zwrotny, ktry wystpuje z trybem rozkazujcym, jest zapisywany
rozcznie:
koj odjimlesh grehe szveta szpiluj sze nam! GieD.

8. Tylko dugie formy zaimkw osobowych s zapisywane wielk liter:


Hvalimo t, blagoslavlyamo t, klanyamosze Tebi, GieD.

9. W krtkich formach zaimkw zaznaczono akcent, co prawdopodobnie


spowodowao, e s one zapisane rozcznie:
Hvalimo t, blagoslavlyamo t, klanyamosze Tebi, GieD.

10. W tekstach wystpuje zaznaczenie nie tylko miejsca akcentu, ale take jego typu:
Tebe po vszem szvvtu szvta Czirkva zpoznaje. TDl

W podrozdziale znajduj si teksty hymnw, ktre ukazay si w piewnikach


wydanych w latach 1701-1853. Autorzy wielu tekstw s nieznani, gdy nie mona
zaoy, e redaktorzy piewnikw byli take twrcami tekstw, a niejednokrotnie nie

172
wskazano autora danego utworu. Zdarzao si natomiast, e podawano twrc wycznie
melodii. Wielokrotnie przekady tekstw hymnicznych zawarte w piewnikach s wic
przedrukowywane, niekoniecznie w kolejnych wydaniach tych samych zbiorw. Z uwagi
na ten fakt wystpuje czsta powtarzalno cech jzykowych, niemniej jednak na
przestrzeni wskazanych 150 lat mona zauway pewn ewolucj jzyka, przynajmniej na
paszczynie ortografii.
Zmiany jzykowe w mniejszym stopniu objy jednak teksty kajkawskie (take te
opracowywane), gdy nie uwidoczniy si w nich m.in. modyfikacje w zakresie ortografii
zaproponowane przez Ljudevita Gaja w dziele Kratka osnova horvatsko-slavenskog
pravopisaa, ktre zostao wydane w 1830 r. w Budzie w dialekcie kajkawskim434. Naley
rwnie podkreli, i nie dziwi brak wikszych zmian w tym zakresie w badanych
tekstach, poniewa propozycja Gaja nie spotkaa si z aprobat kajkawcw. Zmiany miay
dotyczy ujednolicenia pisowni wprowadzenia pojedynczych liter na oznaczenie gosek,
ktre do tej pory byy zapisywane jako dwuznaki. W omawianych tekstach hymnw,
waciwie do koca badanego w tym rozdziale okresu, pojawia si taka pisownia /s/
zapisywane jako sz, czy /c/ zapisywane jako cz, ale rwnie problem z zapisem gosek //
i //, ktre byy zapisywane jako ch tak jak 150 lat wczeniej. Co istotne, postulaty Lj. Gaja
zawarte w jego pniejszym artykule Pravopisz, ktry ukaza si na amach Danicy
w 1835 r., widoczne s w niektrych analizowanych w tym rozdziale tekstach
sztokawskich, mimo e teksty te powstay wczeniej ni artyku. Mona zatem z ca
pewnoci stwierdzi, i Gaj odwoywa si rwnie do tekstw sztokawskich ze Slawonii
oraz czerpa z ich ortografii, co dodatkowo potwierdzaj midzy innymi wczeniejsze
badania Lady Baduriny435. Teksty w dialekcie kajkawskim s za zbiene w kwestii
morfologii i ortografii z samym tekstem odezwy wydanej przez Gaja w 1830 r. Kratka
osnova horvatsko-slavenskoga pravopisaa436. Tekst ten zosta sporzdzony po kajkawsku
i wystpuj w nim charakterystyczne dla tego dialektu cechy jzykowe, takie jak np.:
realizowane jako /er/, kocwki fleksyjne w Instr. sg. rodzaju eskiego -um, przyimki
zapisywane z apostrofem, stopie najwyszy przymiotnika zapisywany rozcznie
(partykua naj + przymiotnik w stopniu wyszym), nie ma osobnych liter na rozrnienie

434
Protuer I., Skrb hrvatskih knjievnika i jezikoslovaca nad hrvatskim jezikom od poetka 16. do poetka
20. stoljea, Hrvatski, god. VIII, br. 1, 2010, s. 53.
435
L. Badurina, Hrvatska (orto)grafija, s. 657.
436
Lj. Gaj, Kratka osnova horvatsko-slavenskoga pravopisaa, Budim 1830.
173
w pimie gosek // i // wystpuje tylko jeden znak c oraz podobny zapis innych
dwuznakw wystpujcych w tekstach hymnw: ny - , ly l, dy d , // - s.
Na podstawie analizy mona jednak wywnioskowa, e w piewniku Hrana
nebezka Juraja Muliha (wydanie z 1853 r.), mimo odrzucenia reformy ortograficznej
Ljudevita Gaja, zapis wspomnianych wyej gosek jest bardziej ujednolicony ni
w wydaniu tego samego dziea z 1815 r. lub w XVIII-wiecznych piewnikach (patrz. tab.
nr 4). Problem z uyciem w tekstach hymnw idei Ljudevita Gaja moe mie dwojaki
charakter. Po pierwsze uytkownicy dialektu kajkawskiego nie byli przekonani do tej
reformy, po drugie za drukarze nie zmieniali tak szybko przyjtych zasad drukowania
tekstw ze wzgldu na potrzeb stworzenia, w tym wypadku, nowych czcionek. Inn
rzecz pozostaje te fakt, e piewniki czsto miay wczeniejsze wydania, zwaszcza
piewnik Juraja Muliha Hrana nebezka z 1853 r. Jako jedyny z analizowanych zbiorw
zosta on ponownie wydany po przedstawieniu nowych zasad pisowni i ortografii przez
czonkw ruchu iliryjskiego Ljudevita Gaja i Vjekoslava Babukicia (1812-1875) ale
teksty pochodzce z tego piewnika nie zostay przeredagowane wedug zaoe ich
reformy.
W XVIII wieku chorwaccy/kajkawscy autorzy tekstw dokonywali prb
ujednolicenia chorwackiej ortografii. Suyo temu wprowadzanie rnych rozwiza
ortograficznych z poszczeglnych jzykw europejskich. Najczciej w tekstach
kajkawskich byy widoczne wpywy ortografii niemieckiej i wgierskiej. Sami autorzy
XVIII-wiecznych podrcznikw ortografii chorwackiej/kajkawskiej wspominaj o tych
zalenociach, poniewa dotychczasowy alfabet aciski, ktrym posugiwano si do
zapisywania jzyka chorwackiego/kajkawskiego, wydawa im si nieadekwatny. Z jzyka
wgierskiego przejto zapis dwuliterowy niektrych gosek: ch //, cz //, sz /s/, gy
/g/, ly /l/, ny /n/. Niektre rozwizania ortograficzne zapoyczone przez Chorwatw
w jzyku wgierskim byy ju archaizmami, jak zapis goski // jako ch437. Wymienione
wyej rozwizania ortograficzne pojawiaj si w analizowanych tekstach hymnw.
Z ortografii niemieckiej przejto zapisywanie w tekstach hymnw rzeczownikw wielk
liter czy pisanie podwojonychspgosek (nie pojawiaj si natomiast wskazywane
w podrcznikach ortograficznych jako niemieckie, np. zapisywanie goski // jako sch, taki
zapis wystpuje w badanych tekstach, ale przedstawia graficznie grup spgoskow /t/

437
Wspomina o tym w swojej broszurze Dodatak Nikola Krajaevic, por. A. Jembrih, op. cit.. s. 40.

174
lub // pojawia si problem z odczytywaniem tego zapisu). Rwnie w tekstach
hymnw, zwaszcza w wyrazach zapoyczonych z aciny, widoczna jest pisownia aciska:
ph /f/, th /t/.
Tomo Mareti w wydanej w 1889 r. historii chorwackiej ortografii Istorija
hrvatskoga pravopisa latinskijem slovima wskazuje na liczne problemy ortograficzne
w historii jzyka chorwackiego. Przytacza m.in. wiele moliwoci zapisu pojedynczych
gosek, np. // i //. W opracowywanych tekstach hymnw w jzyku
chorwackim/kajkawskim mona dostrzec take rne warianty pisowni, jednak nie s one
tak liczne, jak wskazuje w swoim opracowaniu Tomo Mareti. Moe by to wynikiem
faktu, e Mareti omawia wszystkie chorwackie dialekty na przestrzeni kilku wiekw,
a analiza ortograficzna zawarta w niniejszym rozdziale dotyczya tylko krtkiego wycinka
czasowego i tylko jednego dialektu.
W dialekcie kajkawskim, co stwierdza si na przykadzie analizowanych tekstw,
nie jest widoczna walka midzy rnymi frakcjami jzykoznawcw w kwestii ortografii.
Ostatni z tekstw pochodzi z 1853 r., czyli waciwie z okresu, kiedy miay miejsce
najwiksze dyskusje toczone midzy szkoami filologicznymi, dotyczce normy
ortograficznej. Niemniej jednak, stan jzykowy tekstw znajdujcych si w piewnikach
nie zmienia si szybko, dlatego nawet wysuwane przez rne strony projekty zasad
pisowni nie znajdyway odzwierciedlenia w tekstach hymnicznych analizowanych w tym
rozdziale.
Zauwaalne jest, e w pocztkowym okresie podrczniki ortografii i gramatyki
funkcjonoway jako odzwierciedlenie praktyki pimienniczej i jzykowej. Problem zacz
si jednak pojawia w I po. XIX w., kiedy to w Chorwacji przybray na sile dziaania
frontw reprezentujcych odmienne nurty jzykowe, a co za tym idzie zdarzao si, e
ortografia tekstw rozmijaa si z przedstawianymi przez jzykoznawcw ideami. Do
takiej sytuacji doszo m.in. w przypadku ostatniego analizowanego piewnika z 1853 r.
Mimo e od wydania w 1815 r. poprzedniej jego wersji mino ponad 30 lat i zostao
wydanych kilka publikacji dotyczcych ortografii Kratka osnova hrvatsko-slavenskoga
pravopisaa z 1830 r. i Pravopisz z 1935 r. Ljudevita Gaja, Osnova slovnice slavjanske
narja ilirskoga Vjekoslava Babukicia z 1836 r.438 czy Pravopis jezika ilirskoga Jospia

438
Praca Babukicia nie dotyczy dialektu kajkawskiego, a jzyka iliryjskiego, jednak z uwagi na wzajemne
przenikanie si ortografii kajkawskiej i slawoskiej zostaa take wspomniana w tej czci pracy.
175
Partaa (1820-1865) z 1850 r.439 w piewniku nie zastosowano adnych rozwiza
ortograficznych przedstawionych w wyej wymienionych publikacjach, patrz. tab. nr 3:

Tab. nr 4: Zestawienie zapisu poszczeglnych gosek w rnych publikowanych zasadach


ortografii w XIX w., za: L. Badurina Pravopis jezika ilirskoga. Izdan od Josipa
Partaa, przedr. Zagreb 2002, s. 47.

Wskazane podrczniki ortografii zajmuj si przede wszystkim grafi jzyka


chorwackiego w zakresie dostosowania aciskiego alfabetu do sowiaskich
(chorwacko/kajkawskich) realiw jzykowych. Prcz Ignacija Partaa, aden
z jzykoznawcw nie zajmowa si uyciem wielkich i maych liter w pisowni
chorwackiej, zwaszcza w tekstach religijnych. Z analizy tekstw hymnicznych wynika, e
autorom przekadw zdarzao si korzysta w tym wzgldzie z wzorca niemieckiego
i stosowa wielkie litery na oznaczenie wszystkich rzeczownikw. By to jednak
odosobniony przypadek. W wikszoci panoway podobne zasady zapisu wielkich
i maych liter, mianowicie wielk liter byy zapisywane okrelenia osb boskich i Matki
Boej, a take zaimki osobowe i dzierawcze oraz przymiotniki dzierawcze odnoszce si
do wymienionych osb. W tekstach pojawia si rwnie zapis zaimkw dzierawczych
ma liter.
Z wyjtkiem Ignacija Partaa, autor adnego podrcznika ortografii lub gramatyki
jzyka chorwackiego, znanych w tym czasie, nie wspomina o problemie pisowni cznej
lub rozcznej poszczeglnych wyrazw. Najbardziej zrnicowana w analizowanych
439
Ortografia Josipa Partaa jest zwieczeniem dyskusji czonkw ruchu iliryjskiego na temat ortografii
jzyka iliryjskiego. Parta nie mia adnego wzorca, a mimo to przygotowa caociowy opis
ortograficzny jzyka, nie tylko grafii, ale take zapisu cznego i rozcznego, zapisu wielkich liter
i wyjanienie poszczeglnych problemw interpunkcji. Nie jest to ortografia dotyczca
dialektu kajkawskiego, ale autor wspomina w niej take o cechach kajkawskich, ktre w niej zawar, np.
zapis morfonologiczny poszczeglnych leksemw. Dlatego wspominam o tej publikacji take w tej czci
pracy. Por.: L. Badurina, Pravopis jezika ilirskoga. Izdan od Josipa Partaa, przedr. Zagreb 2002, s. 50.
176
tekstach hymnicznych jest pisownia czna i rozczna zaimkw. Czsto zdarza si, e
w obrbie tego samego piewnika, a nawet tego samego tekstu, wystpuje kilka wzorw
zapisu. Najbardziej problematyczny jest zaimek zwrotny se, ktry moe by zapisywany
rozcznie lub cznie z rnymi czciami mowy, zarwno z akcentowanymi
i nieakcentowanymi. Rnice wystpuj take w zapisie partykuy przeczcej ne
z czasownikami, gdy moe by ona zapisywana cznie lub rozcznie w zalenoci od
piewnika. Pojawi si take nietypowy rozczny zapis partykuy stopnia najwyszego
i przymiotnika w stopniu wyszym.
Ortografia i zapisane cechy fonetyczne analizowanych tekstw rni si znacznie
od obowizujcych we wspczesnym standardowym jzyku chorwackim. Cechy
fonetyczne znajdujce si w analizowanych tekstach s typowymi cechami fonetycznymi
dialektu kajkawskiego (prcz cech ze piewnikw Juraja Muliha z lat 1736 i 1827)
i zmieniaj si tylko nieznacznie w badanym okresie zanik /t/ i /d/ przed /c/, pojawienie
si l wstawnego. Wrd cech ortograficznych widoczne jest nieznaczne ujednolicenie
zapisu, np. od wystpujcych siedmiu wersji zapisu goski /s/ i szeciu zapisw goski //
w I wydaniu Cithara octochorda do jednej lub dwch wersji zapisu w piewniku Muliha
z 1853 r. Uporzdkowany zosta ponadto zapis czny lub rozczny poszczeglnych
wyrazw nieakcentowanych z akcentowanymi, zwaszcza zaimkw i przyimkw. W druku
badanych tekstw zrezygnowano ze starych czcionek, np. zapis /s/ jako , ktre pojawiao
si wycznie w tekstach chorwackich piewnikw, podczas gdy w aciskich
wystpowao s. Ewolucja ortografii w badanych tekstach z lat 1701-1853 doprowadzia do
czciowego uporzdkowania pisowni jzyka chorwackiego/kajkawskiego, ktra jednak
pod wpywem ortografii sztokawskiej zmieniaa si w latach pniejszych.

177
178
179
180
181
182
183
Rozdzia V

Teksty hymnw kocielnych sztokawskiego obszaru


dialektalnego od XVIII do XX wieku

4.1. Oglna charakterystyka dialektu sztokawskiego

Dialekt sztokawski zaliczany jest do jednego z dialektw poudniowosowiaskich.


Okrelenie tokavsko narjeje stosowane jest do nazwania grupy dialektw, ktre
wytworzyy na przestrzeni kilkuset lat w swoich systemach jzykowych pewne cechy
wsplne i znajduj si w centrum poudniowozachodniej czci poudniowosowiaskiego
obszaru jzykowego, stanowic podstaw serbsko-chorwackiego diasystemu. Dialekt
sztokawski jest dzisiaj rozpowszechniony na terenie Chorwacji, Serbii, Boni
i Hercegowiny oraz Czarnogry i stanowi w tych pastwach podstaw jzyka
standardowego440. Od II poowy XIX wieku, a dokadnie od podpisania przez Chorwatw
i Serbw Umowy Wiedeskiej w 1850 r., mona mwi o prbach budowania wsplnego
dla obu narodw jzyka na bazie sztokawskiej. Norma jzykowa wprowadzona przez
chorwackich wukowcw na przeomie XIX i XX wieku wyznaczaa jako dialekt wiodcy
dla jzyka chorwacko-serbskiego/chorwackiego lub serbskiego (obie nazwy jzyka
funkcjonoway w tym okresie na terenie Chorwacji) ijekawski dialekt nowosztokawski ze
wschodniej Hercegowiny. Wybr ten zdeterminowa dalszy rozwj jzyka chorwackiego
w XX wieku.
Dialekt sztokawski by take podstaw jzyka iliryjskiego, propagowanego przez
chorwackich dziaaczy ruchu iliryjskiego w czasie odrodzenia narodowego Sowian
Poudniowych. Ideolodzy iliryzmu znaleli w sztokawszczynie dialekt wsplny dla

440
Wrd badaczy istniej jednak rne stanowiska dotyczce postrzegania jzykw standardowych
wyodrbnionych z dialektu sztokawskiego po rozpadzie Jugosawii w latach 90. XX wieku. Do dzi
trwa dyskusja, czy jzyki chorwacki, boniacki, serbski i czarnogrski s odrbnymi standardami, czy
nadal jest to jeden jzyk realizowany w rnych wariantach, mimo e politycznie s uznane za odrbne
jzyki, por.: R. Bokowski, Sowianie rodkowopoudniowi na przeomie XX i XXI wieku. Jzyk
Religia Nard Pastwo, Katowice 2010, s. 38, A. Sagiska-Pruszak, Sytuacja jzykowa w byej
Jugosawii, Gdask 1997, s. 19-66.
184
wikszoci Chorwatw i Serbw. Odwoywali si do bogatej przeszoci literackiej
tworzonej w tym dialekcie w Dubrowniku w XVI i XVII wieku, w Boni w XVII i XVIII
wieku oraz w Slawonii w XVIII wieku. Rne koncepcje dotyczce jzyka iliryjskiego
odwoyway si do wczeniej wspomnianych form jzyka. Ju w 1812 r. ime Starevi
w gramatyce Nova rioslovnica ilirska opisywa jzyk, ktry uwaa za wsplny dla
wikszoci Chorwatw, gdzie podstaw dialektaln by nowosztokawski zachodni dialekt
ikawski. Stareevi sprzeciwia si koncepcji Vuka Karadicia, mimo e tak jak on nie
chcia miesza dialektw by przeciwny jzykowi iliryjskiemu i dialektowi
dubrownickiemu w funkcji jzyka literackiego441.
Dla czonkw zagrzebskiej szkoy filologicznej, ktrzy byli gwnymi
propagatorami iliryzmu, podstaw jzyka iliryjskiego nadal pozostawa dialekt sztokawski,
natomiast kady z ideologw ruchu wymienia inny mikrodialekt. Vjekoslav Babuki jako
autor programowej iliryjskiej gramatyki za podstaw obra dialekt slawoski ze
slawoskim typem grafii. Antun Maurani za opiera si na dialekcie dubrownickim
wzbogaconym elementami innych dialektw sztokawskich i dialektu czakawskiego.
Wzorcowym dzieem dla Mauranicia bya gramatyka Bartola Kaia442. Mauraniciowi
wytykano zbytni archaizacj jzyka, co w tym okresie dziaao na niekorzy ilirystw,
jednake w swojej gramatyce oznacza on wyrazy archaiczne by on pierwszym
gramatykiem chorwackim, ktry wskazywa te formy w jzyku i opisywa je443.
Istotnym jest niewtpliwie fakt, e dla wszystkich ideologw iliryzmu wanym by
dialekt sztokawski, cho nie byo midzy nimi zgody co do wyboru odpowiedniego
poddialektu z caej duej grupy dialektw. Dopiero w latach 70. XIX wieku ostatecznego
wyboru dialektu wschodniohercegowiskiego dokonali vukowcy zwolennicy reformy
jzykowej Vuka Karadicia i unii jzykowej z Serbami. Wspczesny standard jzyka
chorwackiego jest jednak wzbogacony o elementy pozostaych chorwackich dialektw
sztokawskich oraz o tradycj czakawsk i kajkawsk. Wrd dialektw sztokawskich
uywanych do dnia dzisiejszego w Chorwacji Josip Lisac wyrnia oprcz wspomnianego
ju dialektu nowosztokawskiego wschodniohercegowiskiego (ktrego czci uznaje

441
M. Znika, Jezikoslovac ime Starevi, u: ime Starevi, Nova rioslovnica ilirska, pretisak, Zagreb
2002, s. 136.
442
O gramatykach Vjekoslava Babukicia i Antuna Mauranicia w dalszej czci pracy.
443
S. Ham, Zagrebaka filoloka kola, Osijek 1998, s. 17.
185
dialekt dubrownicki, chocia mona go uzna za osobny dialekt)444, take dialekty:
slawoski, zachodni i wschodnioboniacki445.
Istnieje kilka kryteriw podziau dialektu sztokawskiego ze wzgldu na rne cechy
jzykowe. Gwne kryterium podziau przyjtego przez Jospia Lisaca stanowi sposb
realizacji sowiaskiej goski jat, ktra jest rnie wymawiana w poszczeglnych
dialektach ikawski refleks jat maj nowosztokawskie dialekty zachodnie,
nienowosztokawskie dialekty wschodnioboniackie oraz gwnie dialekty slawoskie
(chocia tam zdarzaj si dialekty ikawsko-ekawskie), (i)jekawski refleks jat wystpuje
za w dialekcie wschodniohercegowiskim. Kolejny podzia dotyczy obecnoci innowacji
nowosztokawskich, zarwno morfologicznych, jak i fonetycznych: synkretyzmu
przypadkw Dat., Loc. i Instr. pl., kocwki - w Gen. pl. czy wystpowania
czteroelementowego systemu akcentuacyjnego itd., ktre zaczy si szerzy na przeomie
XIV i XV wieku446. Do innowacyjnych nale dialekty nowosztokawskie, zachodni
i wschodniohercegowiski. Jeszcze jedno kryterium podziau wyznacza obecno grup /t/,
// czyli sztakawizm i szakawizm. Z dialektw chorwackich w peni sztakawski jest
wschodniohercegowiski, zachodni za jest dialektem mieszanym takavsko-akavskim,
natomiast slawoski i wschodnioboniacki s szakawskie447. Jak ju zostao wspomniane,
dialekty sztokawskie znajduj si take poza Chorwacj w Serbii, Boni i Hercegowinie
oraz Czarnogrze, gdzie mona wyrni nastpujce poddialekty: nowosztokawski
szumadijsko-wojwodiski oraz starosztokawskie; kosowsko-resawski i zetsko-
poudniowosandacki448.

444
Wicej informacji o dialekcie dubrownickim znajduje si w dalszej czci pracy.
445
J. Lisac, Hrvatska dijalektologija 1. Hrvatski dijalekti tokavskog narjeja i hrvatski govori torlakog
narjeja, Zagreb 2003.
446
B. Oczkowa, Zarys historii jzyka serbsko-chorwackiego, Krakw 1983, s.
447
J. Lisac, Hrvatska dijalektologija, s. 29.
448
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 77.
186
Rys. nr 3.: Podzia dialektu sztokawskiego wg Pavle Ivicia: J. Lisac, Hrvatska
dijalektologija 1., Hrvatski dijalekti i govori tokavskog narjeja i hrvatski
govori torlakog narjeja, Zagreb 2002, s. 181.

Granice midzy dialektami nie s ostre ze wzgldu na historyczne uwarunkowania.


Wielkie migracje ludnoci w XVI i XVII wieku zwizane z najazdem tureckim
spowodoway przesiedlenie si ludnoci z poudnia na pnoc, a co za tym idzie i jzykowe
wymieszanie si z ludnoci rdzenn na danym terytorium. Najbardziej jest to widoczne
w Slawonii, gdzie terytorium dialektu slawoskiego zmniejszyo si, poniewa zostao
przedzielone pasem dialektw wschodnioboniackich, ktre przyniosa ze sob ludno
187
podczas wielkiej migracji, zasiedlajc opustoszae tereny slawoskie. Take granice
dialektu sztokawskiego z innymi dialektami chorwackimi s nieostre. Znw jako przykad
moe suy Slawonia, gdzie obecne s dialekty mieszane kajkawsko-sztokawskie, ale
take poudniowa Dalmacja, gdzie mieszaj si dialekty ikawskie sztokawskie
i czakawskie (wspczenie z przewag substratu sztokawskiego, nawet w Splicie, ktry
kiedy by uznawany za czakawski, obecnie przewaa sztokawska ikawica)449.
Dialekty sztokawskie rozwijay si nieprzerwanie od XIII wieku. Pocztkowo
stanowiy zwart grup dialektw, jednak od XIV wieku zacz si ich podzia
spowodowany czynnikami zewntrzni, jak najazd turecki na terytoria sztokawskie oraz
wewntrzjzykowymi, jakimi byo pojawienie si innowacji wewntrz areau
sztokawskiego, czyli we wschodniej Hercegowinie. Ostatecznie podziay innowacyjne
zakoczyy si w XV wieku. Od XVII wieku pojawiay si prby skodyfikowania tego
dialektu na potrzeby kontrreformacji. Bartol Kai, piszc gramatyk Institiutionum
linguae Illyricae w 1604 r., jako pierwszy sporzdzi gramatyczny opis dialektu
sztokawskiego, chocia wzbogaconego elementami czakawskimi450.
Od tego momentu sporzdzono okoo 100 gramatyk dotyczcych tego dialektu,
zawierajcych prcz informacji jzykowych (gramatyka, ortografia) take informacje
historyczno-spoeczne z danego okresu. Poszczeglne gramatyki opisuj rne poddialekty
sztokawskie, pocztkowo jednak Bartol Kai stosowa na ich okrelenie nazwy bosanski
jezik, ilirski jezik. Nazwy wskazane przez Kaicia byy wykorzystywane jeszcze przez jego
nastpcw, jak np. Jakova Mikalj (1600-1654), ktry w 1651 r. wyda sownik Blago
jezika slovinskoga z krtk gramatyk jzyka woskiego i aciskiego Grammatika
talianska ukratko ili kraak nauk za nauiti latinski jezik, gdzie na okrelenie jzyka
opartego na dialekcie sztokawskim z Dubrownika w tytule chorwackim podaje nazw
slovinski jezik (w tekcie gramatyki nie pojawia si nazwa jzyka, chocia mona
wywnioskowa, e autor przychyla si do stwierdze Bartola Kaicia w pojmowaniu
formy jzyka i jego nazwy)451. Jeszcze w XVIII wieku panowao podobne przekonanie
i jzyk chorwacki na bazie dialektu sztokawskiego nadal by nazywany ilirskim lub
bosanskim (gramatyki Tomy Babicia Prima grammaticae institutio pro tyronibus illyricis
accommodata z 1712 r. i Lovra itovicia Ljubuaka Grammatica latino-illyrica z 1813
449
Ibidem, s. 50.
450
Informacje o gramatyce Bartola Kaicia znajduj si w dalszej czci pracy.
451
S. Kneevi, Nazivi hrvatskoga jezika u dopreporodnim gramatikama, Croatica et Slavica Jadertina,
2007, s. 49-50.
188
r.)452. Najwikszy XVIII-wieczny leksykograf i gramatyk sztokawski Ardeljio Della Bella
rwnie nazywa jzyk opisany w swojej gramatyce iliryjskim (Instruzioni grammaticali
della lingua illirica z 1728 r.)453. Nazwa ilirski jezik nie dotyczya w tym okresie tylko
dialektu sztokawskiego w funkcji chorwackiego jzyka literackiego na terenie Boni
i Republiki Dubrownickiej, ale take w Slawonii. wiadczy o tym mog okrelenia jzyka
opisywanego w gramatykach slawoskich przez Blaa Tadjanovicia (1728-1797) Svata
po malo iliti kratko sloenje imena i richi u ulirski i njemaki jezik z 1761 r., natomiast
Matija Antun Reljkovi w swojej gramatyce Nova slavoncka i nimaxcka gramatika z 1767
r. nie uywa za nazwy iliurski jezik, a slavonski (tak sam taktyk nazewnicz przyj
inny slawoski gramatyk tego okresu Marijan Lanosovi w gramatyce Neume Einleitung
zur Slavonische sprache z 1778 r.), mimo e by on kontynuatorem myli Bartola
Kaicia, wic w jzyk uznawa za iliryjski. Co wicej, z jego dokona korzysta te
ideolog czasw iliryzmu Vjekoslav Babkuki454.
Jednak w XIII wieku coraz czciej w rnych regionach Chorwacji, zarwno
w Dalmacji, jak i w Slawonii zaczo si mwi o koniecznoci nazwania jzyka mianem
horvatski jezik455. Za tak nazw opowiadano si te w Dalmacji, gdzie w 1793 r. pojawia
si wydana w Wenecji gramatyka Slovkinga slavnoj slovinskoj mladosti diachim, illirichim
i talianskim izgovorom napraglena Josipa Jurina, w ktrej autor uywa okrelenia arvatski
jezik456. Na pocztku XIX wieku za panowania Napoleona w Dalmacji, gubernator
Prowincji Iliryjskich August Marmont zamierza wprowadzi oficjalnie jzyk iliryjski jako
jzyk urzdowy i nazwa go ilirski jezik. Potwierdzeniem tego planu miao by wydanie
gramatyki ime Starevicia Nova ricsoslovnica ilirska w 1812 r.
W okresie iliryzmu nazwa ilirski jezik funkcjonowaa jako gwne okrelenie
jzyka. Pod koniec XIX wieku ponownie pojawi si jednak problem nazwy dialektu
sztokawskiego uznanego za chorwacki jzyk literacki, poniewa dialekt ten okaza si by
wsplny z Serbami i naleao w nazwie rwnie zachowa t wsplnot. Dlatego ju
w gramatyce Tomo Mareticia z 1899 r. Stilistika i gramatika hrvatskoga ili srpskoga jezika
pojawia si wanie nazwa hrvatski ili srpski. Spory o nazw trway nadal w XX wieku, ale
ju nie z powodw literackich, a czysto politycznych. Obok nazwy Mareticia

452
S. Kneevi, op.cit., s. 53.
453
Ibidem, s. 53.
454
Ibidem, s. 56.
455
Ibidem, s. 56.
456
Ibidem, s. 59.
189
wprowadzono take okrelenia hrvatskosprski, hrvatski i sprski, ktre to zostay oficjalnie
potwierdzone Umow Nowosadzk z 1954 r. (dla jzyka serbskiego odwrotnie sprski ili
hrvatski, srpskohorvatki, srpski i hrvatski). Novosadski dogovor potwierdza uchwalon sto
lat wczeniej w Wiedniu wsplnot jzykow Serbw i Chorwatw, ktra jednak zamiast
scali jzykowo te dwa narody, sprawia, e zaczo si powolne rnicowanie uywanych
przez nie jzykw457. W latach 70. wadze chorwackie wprowadziy do konstytucji
Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Chorwacji nazw hrvatski ili sprski jako nazw
chorwackiego jzyka literackiego458. Ostatecznie oficjaln nazw jzyka opartego na
dialekcie sztokawskim zatwierdzono w Konstytucji z 1990 r., gdzie zaznaczono, e
jzykiem w SFRJ Chorwacji jest jzyk chorwacki i pismo aciskie459.
Problem pisma w historii jzyka chorwackiego, a gwnie zapisu dialektu
sztokawskiego, istnia na tym terenie od redniowiecza. Pierwsze teksty w dialekcie
sztokawskim byy zapisywane cyrylic i czciowo gagolic (posiaday elementy jzyka
scs.). Bogat histori pimiennictwa cyrylickiego mia Dubrownik, w ktrym od XIII
wieku sztokawszczyzna bya jzykiem pimienniczym, zwaszcza w Serbskiej Kancelarii
Republiki (urzd przeznaczony do prowadzenia korespondencji z Serbi, Boni i Zet)460.
Pniej pojawi si szereg innej literatury korespondencja prywatna, akty prawne,
literatura religijna. Na pocztku XV wieku do pimiennictwa sztokawskiego
w Dubrowniku zaczyna przenika pismo aciskie, ktre zdominowao pimiennictwo
Republiki do koca jej historii461. Nie tylko w Dubrowniku uywano cyrylicy, stosowano
j take do zapisu dialektu sztokawskiego typu ikawskiego (gwnie dialekt
nowosztokawski zachodni) na terenie Boni. Pocztkowo pismo to byo wykorzystywane
wycznie przez franciszkanw, ktrzy mimo e znali acin i korzystali z pisma
aciskiego, jzyk sowiaski (bosanski, ilirski) zapisywali alfabetem boniackim
bosanic, bosanic. Cyrylica boniacka rnia si od cyrylicy wschodniej
wystpowaniem pewnych odrbnych, wzorowanych na gagolickich, znakw literowych462
(dialekt sztokawski przez pewien czas, na pocztku pimiennictwa sowiaskiego, by

457
R. Bokowski, op.cit., s. 34.
458
Ibidem, s. 42.
459
Ibidem, s. 47.
460
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 115.
461
Ibidem, s. 115.
462
R. Bokowski, Alfabet/pismo w Boni i Hercegowinie historia i wspczesno. Uwarunkowania
polityczno-historyczne alfabetu. Midzy gagolic a cyrylic, [w:] Cyryl i Metody w duchowym
dziedzictwie Sowian. Materiay III i IV Konferencji Cyrylometodiaskiej w Biaej Podlaskiej (XXIX
i XXXIV Konferencje Podlaskie, pod red. P. Sotirova, Biaa Podlaska 2010, s. 103.
190
zapisywany gagolic, jednak bardzo szybko pismo to stracio na atrakcyjnoci wzgldem
atwiejszej i bardziej przejrzystej cyrylicy). Pierwsze teksty sporzdzone t odmian
cyrylicy pojawiy si w XI wieku. Najbogatsza literatura sporzdzona w dialekcie
sztokawskim zapisana cyrylic pojawia si w Boni w XVII i XVIII wieku za spraw
dziaalnoci franciszkanw z Prowincji Boniackiej (dzi Prowincja Najwitszego
Odkupiciela)463. Cyrylica do zapisu dialektu sztokawskiego bya uywana jeszcze w XIX
wieku, jednak w II po. zostaa zreformowana, uproszczona przez Vuka Karadicia i w
takiej formie jest uywana take wspczenie, jako jedyne pismo urzdowe w Serbii464,
chocia w kontaktach prywatnych Serbowie uywaj take acinki. W Boni
i Hercegowinie, a dokadniej w Republice Serbskiej, wspczenie rwnie jest uywana
cyrylica obok pisma aciskiego, zmian wprowadzono w nowelizacji Konstytucji w 2002
r.465
Dla Chorwatw posugujcych si dialektem sztokawskim najwiksze znaczenie
w historii miao pismo aciskie466. Chorwaci nalec do zachodniego, aciskiego krgu
kulturowego, dostosowywali to pismo do potrzeb fonetycznych swojego jzyka ju od XIV
wieku (Dubrownik). Graficzne przedstawienie dialektu sztokawskiego powodowao wiele
problemw. Dlatego ustaliy si dwa gwne modele graficznego przedstawienia tego
dialektu w funkcji jzyka literackiego slawoski (opierajcy si na grafii wgierskiej
i niemieckiej) oraz dalmatyski (woski model zapisu gosek)467. W XIX wieku Ljudevit
Gaj zreformowa grafi acisk w Chorwacji najpierw dla dialektu kajkawskiego, jednak
w pniejszym okresie rwnie dla dialektu sztokawskiego, ktry sta si podstaw jzyka
iliryjskiego (od jego nazwiska zreformowana acinka w Chorwacji nosia nazw gajica).
Vjekoslav Babuki ideolog iliryzmu, twrca pierwszej penej gramatyki i ortografii
jzyka iliryjskiego wzorowa si na grafii slawoskiej468.
Zreformowane przez Gaja pismo zostao rwnie zmienione przez chorwackich
wukowcw. uro Danii wprowadzi dodatkowe litery upraszczajce jeszcze bardziej
pisowni (np. oznaczenie goski /d/ jako , zapoyczajc taki zapis z alfabetu jzyka
islandzkiego). Tomo Mareti, wzorujc si na zasadzie Vuka Karadicia jeden grafem =

463
http://www.franjevci-split.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=32&Itemid=5 [dostp:
16.02.2013].
464
R. Bokowski, Sowianie rodkowopoudniowi, s. 95-103.
465
http://www.rastko.rs/filologija/odbor/odluka027.html [dostp: 16.02.2013].
466
Wczeniej wspominaam o nielicznych tekstach gagolickich spisanych tym dialektem w XI i XII wieku.
467
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 116.
468
S. Ham, Jezik zagrebake filoloke kole, s. 12.
191
jedna goska, wprowadzi zasad pisma fonetycznego, gdy wczeniej na wzr
kajkawszczyzny rwnie chorwaccy sztokawcy stosowali pisowni morfonologiczn. Typ
fonetyczny pisma aciskiego obowizuje w Chorwacji do dzisiaj, mimo rnych prb
zmiany zasad pisowni, ktre byy najbardziej widoczne w czasie istnienia Niezalenego
Pastwa Chorwackiego w latach 1941-1944469. Wprowadzono wtedy do oficjalnego
uytku zapis morfologiczny (tzw. korijensko pisanje). Obecnie wic Chorwaci w jzyku
urzdowym posuguj si pismem aciskim, ktre jest historycznie uzasadnione
istnieniem bogatej literatury chorwackiej sporzdzonej w dialekcie sztokawskim
penicym od XV wieku funkcj jzyka literackiego i usankcjonowane konstytucj
Republiki Chorwacji z 1992 r.

4.1.1. Dialekt sztokawski w funkcji chorwackiego jzyka literackiego

Dialekt sztokawski peni w historii jzyka chorwackiego rol chorwackiego jzyka


literackiego, tak jak dwa pozostae dialekty czakawski i kajkawski. Sztokawszczyzna
wystpowaa pierwotnie w roli jzyka pimiennictwa wieckiego i kocielnego (XIII-XV
w.) w Dubrowniku. W okresie tym rol chorwackiego jzyka literackiego peni jzyk
starochorwacki na bazie dialektu czakawskiego. Sztokawszczyzna dubrownicka zacza
zyskiwa na znaczeniu wraz z rozwojem Republiki Dubrownickiej, ale take z zanikiem
romaskiego dialektu raguzjaskiego, ktrym posugiwali si niesowiascy mieszkacy
miasta. Dialekt sztokawski uywany w Dubrowniku w pocztkowej fazie leksykalnie
i czciowo fonetycznie by zbliony do czakawszczyzny470.
Za spraw Dubrownika dialekt sztokawski zacz peni funkcj chorwackiego
jzyka literackiego ju w pod koniec XV wieku, gdy wwczas tworzyli swoje wiersze
iko Meneti (1457-1527) i Dore Dri (1461-1501). Pomimo i ich utwory zostay
opublikowane dopiero w XIX wieku471, to jednak dziaalno literacka tych autorw
odegraa du rol w ksztatowaniu si dubrownickiej normy jzykowej. Za pierwsze

469
Wicej o chorwackiej grafii i ortografii w rozdziale dotyczcym ortografii sztokawskiej.
470
Do dzisiaj tocz si spory na temat tego, czy Dubrownik pierwotnie nie by waciwie miastem
czakawskim, a sztokawizmy pojawiy si w tym jzyku za spraw ludnoci napywowej z Boni
Dragica Mali. Dalibor Brozovi stwierdzi jednak, e Dubrownik zawsze by miastem sztokawskim,
a czakawizmy pojawiy si w jzyku dubrownickim ze wzgldu na bliskie ssiedztwo tych dwch
dialektw na tym terenie, por. B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 133.
471
Ibidem, s. 133.
192
zwarte dzieo literackie zapisane w tym dialekcie uznaje si Kodeks Niky Ranjiny, zbir
pieni petrarkistycznych anonimowych autorw z I po. XVI wieku spisanych przez Nik
Ranjin (1494-1582)472. Sztokawszczyzna zacza wic przejmowa rol, jak do tej pory
penia czakawszczyzna w Dalmacji. Wiek XVI to dziaalno take Marina Dricia (1505-
1567), autora komedii Dundo Maroje i Skup oraz dramatw pasterskich Plakir i vila oraz
Duho Krpeta. XVII wiek to rozkwit literatury dubrownickiej. Tworzyli wtedy Ivan
Gunduli (1589-1638), autor poematw Suze sina razmetnoga i nieukoczonego Osmana,
ktry ukaza si dopiero w XIX wieku, Julije Palmoti (1606-1657), Ivan Buni Vui
(1591-1658), autor poematu Mandaljena pokornica, oraz ostatni znaczcy twrca, piszcy
take w XVIII wieku, Ignjat urevi (1675-1737), autor poematu Uzdasi Mandaljene
pokornica oraz przekadu psaterza Saltijer iliti pjesni Davidove. Teksty te s
symbolicznym kocem literatury dubrownickiej, ale take caego miasta po licznych
klskach handlowych II powy XVII wieku i trzsieniu ziemi w 1667 r. Zgino wwczas
ponad populacji miasta, w rezultacie czego zaczo ono traci swoje wpywy w regionie
i nie podwigno si a do cakowitej likwidacji po wejciu wojsk napoleoskich w 1808
r.
W historii sztokawszczyzny literackiej naley take wspomnie o literaturze
boniackiej, ktra najpeniej rozwijaa si w XVII i XVIII wieku. Dziea pisane najpierw
cyrylic stopniowo byy zapisywane acink dobrze znan franciszkanom boniackim,
ktrzy dbali o rozwj duchowy i literacki tego regionu. Franciszkaska Prowincja Boni
Srebrnej w XVII i na pocztku XVIII wieku obejmowaa rwnie swoim zasigiem tereny
austriackie Slawoni i weneckie Dalmacj, std te wpywy dziaalnoci
franciszkaskiej na literatur chorwack. Utwory sporzdzane przez twrcw boniackich
tego okresu nie byy wybitne byy to gwnie dziea o charakterze religijnym,
moralizatorskim i dydaktycznym473. Barbara Oczkowa stwierdza, e pimiennictwo
boniackie ze wzgldu na ponaddialektalny charakter odegrao kluczow rol w
budowaniu chorwackiego jzyka standardowego474. Za najwaniejszych autorw obszaru
boniackiego XVII wieku uznaje si Matij Divkovicia (1563-1631), autora dziea Nauk
karstjanski s mnoziemi stvari duhovniemi i vele bogoljubniemi (1611 r.), majcego 30
wyda, twrc kaza, ktre wykorzystywano w Kociele przez dziesiciolecia, Razlike

472
Ibidem, s. 133.
473
Ibidem, s. 137.
474
Ibidem, s. 139.
193
besjede svrhu evanelja nedjeljnijih priko svega godita. Obok niego naley wymieni
Ivana Bandulavicia (II po. XVI w. I po. XVII w.), bdcego autorem pierwszego
utworu boniackiego napisanego pismem aciskim pt.: Pitole i evanelja priko svega
godita (1613 r.) oraz Stijepana Matijevicia (ok. 1580-1654), autora sztokawskiej,
zapisanej bosanic, przerbki woskiej ksiki Ispoviedaonik (1630 r.). W XVIII wieku
tworzyli ich nastpcy: Stjepan Markovac Margiti (1650-1730) autor dziea Izpovid
karstjanska (1701 r.)475 oraz znany jako twrca modlitewnikw Toma Babi (1680-
1750), autor m.in. omawianego w opracowaniu piewnika Cvit razlika mirisa duhovnoga
wydanego pierwszy raz w 1726 r. i in.
Rwnolegle z literatur boniack rozwijaa si sztokawska literatura w Dalmacji,
gdzie dialekt czakawski wycofa si z funkcji literackiej na pocztku XVIII wieku.
Autorzy dalmatyscy wypracowali swoj oryginaln ortografi bazujc na ortografii
woskiej, tworzc jeden z dwch moliwych systemw graficznych sztokawszczyzny
(drugim jest, wspomniana ju, grafia slawoska). Literatura tego okresu, podobnie jak w
Boni, bya gwnie reprezentowana przez autorw franciszkaskich, wrd ktrych
naley wyrni: Filipa Grabovca (1697-1749), autora utworu Cvit razgovora naroda
i jezika ilirikoga aliti rvackoga (1747 r.) oraz Andrij Kaicia Mioicia (1704-1760),
autora dziea Razgovor ugodni naroda slovinskoga (1756 r.). Jak pisze Barbara Oczkowa,
ksika ta zostaa wydana a 65 razy i jest jedyn chorwack ksik w historii, ktra
miaa tyle wyda476. Dziea tych autorw byy pisane nowosztokawskim ikawskim
dialektem zachodnim, pismem aciskim.
Po okresie wietnoci literatury boniackiej i dalmatyskiej du rol
w ksztatowaniu kultury chorwackiej zaczy odgrywa pnocne tereny dzisiejszej
Chorwacji. Po wyzwoleniu spod panowania osmaskiego w XVIII wieku w Slawonii
zacza si pojawia literatura pisana w dialekcie sztokawskim (rwnolege w okolicach
Zagrzebia rozwijaa si literatura w dialekcie kajkawskim). Teksty oparte na tym
najbardziej archaicznym dialekcie obszaru sztokawskiego miay gwnie charakter
religijny. Po wyzwoleniu Slawonii spod wadzy tureckiej w I po. XVIII wieku
franciszkanie z Prowincji w. Jana Kapistrana (podzia Prowincji Boniackiej dokona si

475
http://www.bosnasrebrena.ba/v2010/povijest-provincije/znamenitiji-likovi-bosnesrebrene/80-fra-stjepan-
margitic-1650-1730.html [dostp: 17.02.2013].
476
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 166.
194
w 1735 r., czyli kilka lat po wyzwoleniu tego terenu)477 nadal mieli wpyw na
ksztatowanie si literatury w regionie. Powstaway liczne modlitewniki, lekcjonarze, ale
take dziea o charakterze jzykoznawczym. Slawonia dziki podlegoci wadzom
austriackim posiadaa skodyfikowany jzyk literacki, gdy tego wymagay wiedeskie
wadze owiatowe. Dialekt slawoski zyska dziki temu ujednolicon grafi, nazwan
grafi sawonsk lub franciszkask478, charakteryzujc si odwzorowywaniem grafii
niemieckiej i wgierskiej. Ju pod koniec XVIII wieku, a dokadniej w roku 1767, wydana
zostaje w Wiedniu gramatyka Matiji Antuna Reljkovicia Nova slavonska, i nimacska
gramatika, czym rozpoczyna si proces kodyfikowania normy jzykowej. Reljkovi jest
take autorem jednego z najbardziej znanych slawoskich wieckich dzie literatury
piknej tego okresu Satir iliti divlji ovik (1726 r.). Na terenie samej Slawonii,
w Osijeku, pierwsz wydan gramatyk dotyczc jzyka slawoskiego napisan po
niemiecku byo dzieo franciszkanina Marijana Lanosovicia Novi prolog slavonskom
jeziku, co niewtpliwie potwierdzao cel kodyfikacji. Gramatyki pokazyway praktyczn
i normatywn stron morfologiczn, fonetyczn i graficzn opisywanego jzyka. Sam
ortografi za zaj si Antun Mandi479, wydajc w 1778 r. Uputjenje kslavonskomu
pravopisanju za potrebu narodnieh ucsionicah rwnie na polecenia wadz austriackich.
Slawoski jzyk literacki zatem ju w XVIII wieku mia skodyfikowan norm jzykow,
dlatego te moliwy by tak bogaty rozwj literatury na tym terenie.
Warto podkreli, i jeszcze z XVIII wieku pochodz liczne piewniki kocielne,
ktre stay si przedmiotem analizy w niniejszej pracy. Wydawane byy gwnie w Budzie,
Peszcie i Osijeku. Za gwnych twrcw modlitewnikw uchodz Antun Kanili, ktrego
piewnik Bogolyubnost molitvena z 1766 r. mia jeszcze pniej kilka wyda (Kanili
szuka swoich inspiracji literackich i jzykowych w dzieach dubrownickich, w ten sposb
powsta jego najbardziej znany poemat Sveta Roalija)480, oraz Emerik Pavi, autor dziea
Putovanje duhovno z 1769 r. (Pavi jest jeszcze znany jako jeden z propagatorw
kodyfikacji slawoskiej normy ortograficznej, gdy w swoim poemacie w formie
wierszowanej przedstawia zasady ortografii)481. Niektre ze piewnikw s zbiorami

477
http://www.franjevci-split.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=32&Itemid=5 [dostp:
16.02.2013].
478
J. Koleni, Hrvatski knjievni jezik u Osijeku od 1809. godine do 2009. godine, Anali Zavoda za
ansnstveni i imjetniki rad u Osijeku, sv.25/2009, s. 74.
479
Mona tylko przypuszcza, e biskup akova Antun Mandi by autorem tej ortografii.
480
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 168.
481
Ibidem, s. 184.
195
anonimowych autorw, np. Jezgra nauka kerstjanskoga z 1791 r. W I po. XIX wieku
twrczo religijna nie ustaa i wydany zosta najbardziej poczytny piewnik w dziejach
historii literatury chorwackiej Vinac bogoljubnih pisamah Marijana Jajicia z 1830 r., ktry
w 1827 r. wyszed jako modlitewnik anonimowego autora pt.: Bogoljubne pisme
Nurt literatury religijnej w Slawonii w XVIII i I po. XIX wieku by bardzo silny,
jednak nie bya to jedyna literatura, ktra ukazywaa si na tym terenie. W Osijeku
bdcym centrum kulturalnym regionu pojawiay si take dziea ilirystw, ktrzy
korzystali m.in. ze slawoskiego dorobku jzykowego482, wprowadzajc do jzyka
iliryjskiego cechy slawoskie, jak np.: zapis jako er, kocwk fleksyjn Gen. pl. -ah,
483
uycie starych nieujednoliconych kocwek fleksyjnych dla Dat., Loc. i Instr. pl.
W Osijeku wydawano ponadto czasopismo iliryjskie Jeka od Oska zachowujce
ortografi Gaja i zagrzebskiej szkoy filologicznej484. Petar Matija Katani (1750-1825)
by twrc dwch wielkich dzie z punktu widzenia rozwoju kultury przetumaczy
Bibli na jzyk slavno-iliricski485, jednak jego przekad nigdy nie zyska zwolennikw,
drug za niezwykle istotn jego prac by (co prawda niedokoczony) sownik
etymologiczny Etymologicon illyricum. Do wielkich twrcw literatury slawoskiej XIX
wieku naley zaliczy Josipa Kozaraca, a XX-wiecznych Ivana Kozaraca. Obecnie ze
Slawonii wywodzi si wielu wybitnych pisarzy chorwackich, jednak tworz oni swoje
dziea w chorwackim jzyku standardowym, wykorzystujc jedynie rodzimy dialekt
w funkcji stylizacyjnej, np. przy/w opisie slawoskich realiw.
W czasie odrodzenia narodowego trwaa dyskusja nad wyborem podstawy
dialektalnej dla chorwackiego jzyka standardowego, a wic take literackiego.
Problemem byo to, e waciwie wszystkie dialekty chorwackie w historii byy jzykami
literackimi. Wybr pad jednak na sztokawszczyzn z kilku powodw:
Dialektem sztokawskim posugiwaa si najwiksza liczba Chorwatw by to
jzyk bliski mieszkacom czci rodkowej Dalmacji, Boni, Slawonii
i Dubrownika. Nie trzeba wic byo tworzy sztucznego jzyka, jakim byby
niewtpliwie forsowany przez ilirystw i zagrzebsk szko filologiczn model
jzyka o podstawie sztokawskiej wzbogacony o elementy z pozostaych dwch
chorwackich dialektw.
482
Na grafii slawoskiej wzorowa si w swojej gramatyce Vjekoslav Babkui, o tym w dalszej czci pracy.
483
J. Koleni, Hrvatski knjievni jezik, s. 75.
484
Ibidem, s. 79.
485
Ibidem, s. 170.
196
Posiada bogat histori pimiennicz od XIII wieku mona mwi
o pimiennictwie w tym dialekcie.
Dialekt ten stanowi podstaw wsplnoty jzykowej z Serbami, ktr chcieli
utworzy sygnatariusze Umowy Wiedeskiej, by zjednoczy Sowian
Poudniowych.

Standard chorwacki opiera si na innym dialekcie ni wczeniejsza spora cz


literatury chorwackiej (oprcz literatury dubrownickiej), poniewa wybrano dialekt
wschodniohercegowiski nowosztokawski, ktrym posugiwaa si stosunkowo maa
liczba Chorwatw, ale by on podstaw take serbskiej normy jzykowej stworzonej przez
Vuka Stefanovicia Karadicia. Wybr zosta przypiecztowany wydaniem w 1892 r.
ortografii Ivana Broza Hrvatski pravopis, opublikowanej jeszcze kilkakrotnie pod redakcj
Dragutina Boranicia pt.: Hrvatski pravopis Ivana Broza oraz w 1899 r. wydaniem
gramatyki Tomo Mareticia Gramatika i stilistika hrvatskoga ili sprskoga knjievnog
jezika486.
Ju od II po. XIX wieku tylko sztokawszczyzna penia rol chorwackiego jzyka
literackiego, poniewa literatura w innych dialektach praktycznie zamara. Utwory
czakawskie si nie pojawiay, a kajkawskie ukazyway si sporadycznie. Wspczeni
badacze zwracaj take uwag na to, e zanikna rwnie literatura w innych dialektach
sztokawskich, jak np. w dialekcie slawoskim czy zachodnim. W I po. XX wieku
dyskusja na temat formy jzyka literackiego dotyczya gwnie pisowni, tego, w jakim
stopniu powinna si ona odrnia od serbskiej oraz jak zachowa etymologicznie
chorwackie elementy. Dziea literatury piknej powstaway w jzyku standardowym,
chocia autorzy wykorzystywali chorwackie bogactwo dialektalne jako stylizacj, bd
czerpali z niego wyraenia synonimiczne.

4.1.2. Cechy fonetyczne dialektu sztokawskiego

Dialekt sztokawski jest najbardziej zrnicowany pod wzgldem fonetycznym.


Odrbnoci morfologiczne i leksykalne nie sprawiaj tak duego problemu badawczego

486
Wicej informacji na temat wukowskiej ortografii w dalszej czci pracy.
197
jak fonetyka. Wskazane we wczeniejszej czci pracy podziay grupy dialektw
sztokawskich s dokonywane gwnie na podstawie rnic fonetycznych: refleksu
prasowiaskiego jat, wystpowania grup spgoskowych /t/ lub // oraz prozodii487.
Najwikszy problem w klasyfikacji dialektw sztokawskich wywouje refleks
prasowiaskiego jat. Praktycznie aden z omawianych tutaj dialektw nie ma w swoim
systemie fonetycznym jednolitego przedstawienia tej goski. Mwi si o dialektach
sztokawskich: ikawskich, ekawskich, (i)jekawskich, jednak ten podzia jest podziaem
gwnym, a obok gwnych realizacji jat jako /i/, /e/, /ije/ lub /je/ w poszczeglnych
pozycjach mieszaj si one ze sob w obrbie jednego dialektu. Najbardziej zrnicowany
pod tym wzgldem jest dialekt wschodniohercegowiski ijekawsko-jekawski, ktry jest
podstaw standardu jzyka chorwackiego, gdy obok /ije/ lub /je/ w dugich sylabach,
a w krtkich /je/, przed /o/ lub /j/ jat wystpuje jako /i/, po grupach spgoskowych
zakoczonych na /r/ moe si pojawia take /e/488. W pozostaych dialektach
sztokawskich sytuacja fonetyczna dotyczca jat nie jest a tak zrnicowana. Archaiczne
dialekty slawoskie mona take podzieli na trzy grupy, wanie ze wzgldu na realizacje
jat: posavski govor ikawski, podravski govor ekawski, baranjski (junobaranjski)
govor ikawsko-ekawski,489 jednak realizacja tej goski jest tam mniej zrnicowana.
Goska jat wywoywaa problem nie tylko w wymowie, ale take w jej zapisie.
W historii byo kilka propozycji zapisu tej goski. Do chwili chorwackiego odrodzenia
narodowego zapisywana bya w wikszoci przypadkw tak, jak bya wymawiana na
obszarze, na ktrym powstawa utwr. Jednak ju Ivan Belostenec w swoim sowniku
Gazophylacium uywa jednej litery na oznaczenie rnej realizacji jat, ale by w tym
niekonsekwentny490. Jednolity zapis zaproponowali dopiero iliryci w postaci (tzw.
rogato e) mogo by ono wymawiane rnorodnie, w zalenoci od pozycji w danym
wyrazie. Zapis jat by problematyczny jeszcze na pocztku XX wieku, poniewa
wycofano si z ujednolicenia jego zapisu z uwagi na przyjcie ortografii fonetycznej, a co

487
Prozodia zostanie omwiona razem z cechami fonetycznymi z uwagi na to, e silnie wpywaa na zmiany
fonetyczne.
488
Wicej o zasadach pisowni i wymowy jat w standardowym jzyku chorwackim, por.: S. Teak, S. Babi,
Gramatika hrvatskoga jezika. Prirunik za osnovno jezdno obrazovanje, izd. XVI, Zagreb 2007, s. 69-79.
489
Prcz Joispa Lisaca takiego podziau dialektw slawoskich dokona ju w 1913 r. Stjepan Ivi, por.:
B. Petrovi, I. Bra, Slawonski dijalekt u udbenicima hrvatskoga jezika i knjievnosti, Hrvatski, god.
VI, br. 2/2008, s. 174, J. Lisac Slavonski dijalekt: izmeu autohtonosti i utjecaja, Migracijske i etnike
teme 19/2003, s. 7, S. Ivi, Dananji posavski govor, Rad JAZU, Zagreb 1913, s. 130.
490
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 202.

198
za tym idzie, naleao rozgraniczy zapis poszczeglnych realizacji tej goski,
proponowano wic np. zapis jako dyftong /ije/ ie (przeom XIX i XX wieku).
Kolejnym problemem fonetycznym jest wspomniane ju zrnicowanie ze wzgldu
na form starej grupy spgoskowej */stj/, */skj/, gdy w zachodnich dialektach
sztokawskich zachowaa ona starszy charakter, jako //, we wschodnich przesza za
w /t/.
Dyskusje wrd jzykoznawcw chorwackich w XIX wieku wywoywa ponadto
zapis , poniewa na terenie sztokawskim wystpoway dwie moliwoci, tzw.
poudniowa r i slawoska r. Sztokawska Dalmacja i Bonia uywaa tego
pierwszego wariantu, podobnie jak czakawszczyzna, natomiast drugi wariant by uywany
w Slawonii i w dialekcie kajkawskim. Iliryci uywali obu tych rozwiza na oznaczenie
tej goski, ujednolicenie zapisu jako r nastpio dopiero w II po. XIX wieku, po
wprowadzaniu go przez wukowcw.
System samogoskowy sztokawszczyzny jest bardzo uproszczony w stosunku do
systemu prasowiaskiego. W wikszoci dialektw wystpuje pi klasycznych
samogosek i .
/i/ /u/
/e/ /o/
/a/

Wedug Josipa Lisaca ciekaw rzecz jest to, e przy tak uproszczonym systemie
wokalicznym w wikszoci dialektw sztokawskich wystpuj 4 akcenty, a czasami nawet
5 akcentw491. Tak bogaty system prozodyczny jest jedn z innowacji nowosztokawskich.
Zasady wystpowania samogosek s swobodne, gdy mog one wystpowa w kadej
pozycji w wyrazie, mog by krtkie lub dugie itp. W jzyku mwionym pojawiaj si
pewne odstpstwa od standardowego systemu wokalicznego i jego realizacji
w poszczeglnych wyrazach, np. likwidacja szeregw samogoskowych poprzez brak
wymowy jednej z samogosek lub dodawanie spgosek midzy samogoskami pito
zamiast pitao, trines, trinajs zamiast trinaest, davo zamiast dao492.
System konsonantyczny sztokawszczyzny, podobnie jak system wokaliczny, zosta
uproszczony wzgldem stanu w jzyku prasowiaskim. Najbardziej wyrniajc cech

491
J. Lisac. Hrvatska dijalektologija, s. 19.
492
Ibidem, s. 20.
199
tego systemu jest ujednolicenie gosek // i // oraz // i //, ktre s wymawiane jako
dwiki porednie; w niektrych dialektach zaniko /h/ i /f/ goski te pojawiaj si
wtrnie, ale gwnie pod wpywem jzykw obcych. Rozwj jzykowy spgosek
pokazuje tendencj do symetrycznego tworzenia poszczeglnych gosek pary
dwiczna/bezdwiczna lub frykata/afrykata, jeli spgoski nie maj pary, zanikaj493.
Pojedyncze dialekty sztokawskie wyrniaj cechy szczeglne, ktre s wynikiem
ich samodzielnego rozwoju lub kontaktw z innymi chorwackimi dialektami, np. rotacyzm
(przejcie // w /r/ moe:more 3. os. sg.) w zachodnich dialektach slawoskich, ktry
najprawdopodobniej pojawi si tam za spraw ssiedztwa z dialektem kajkawskim.
Fonetycznymi cechami szczeglnymi sztokawskiego dialektu zachodniego jest cakawizm
(//:/c/, /z/:/ lub //) i przejcie /m/ w /n/ w wygosie wyrazw (ta ostatnia cecha to tzw.
adriatynizm cechujcy take dialekty czakawskie). Cech charakterystyczn dla dialektu
wschodnioboniackiego jest za przejcie grupy spgoskowej /hv/ w /f/.
Cechy fonetyczne chorwackiego jzyka standardowego dialektu sztokawskiego:
dawne samogoski nosowe //, // przeszy odpowiednio w /e/ i /u/;
/l/ przeszo w /u/;
jer w pozycji mocnej zwokalizowa si w wikszoci do /a/;
/v/ (z jerem sabym) > /u/;
problem stanowia tylko realizacja jat, o ktrej ju bya mowa.

Fonetyczne innowacje nowosztokawskie:


bogaty system akcentuacyjny, wystpuj cztery akcenty: dwa krtkie i dwa dugie;
wokalizacja /l/ na kocu sylaby do /o/;
palatalizacja sekundarna novije jotovanje spgosek wargowych i przednio-
jzykowo-zbowych braa *bratja; predgrae *grobje; snoplje snopje;
palatalizacja postpowa novo jotovanje // > *tj, /d/ > *dj poi, poem;
przejcie grupy /r/ w /cr/;
grupa /cr/ przesza w /tr/;
metateza vse do sve;
zanik /h/ etymologicznie w dialekcie wschodniohercegowiskim /h/ nie
wystpuje w chorwackim jzyku standardowym, pojawio si za spraw tekstw

493
J. Lisac., Hrvatska dijalektologija, s. 21.
200
literatury dubrownickiej, gdzie byo zapisywane, czsto nawet w pozycjach
nieuzasadnionych etymologicznie494.

4.1.3. Cechy morfologiczne dialektu sztokawskiego

Grupa dialektw sztokawskich jest bardzo zrnicowana pod wzgldem


morfologicznym. Mona wrd nich wyrni, jak ju zostao wspomniane, dwa typy
poddialektw: archaiczne dialekty starosztokawskie oraz innowacyjne dialekty
nowosztokawskie. We wspczesnym chorwackim jzyku standardowym zdarza si, e
obok oglnie dopuszczalnych norm innowacyjnych cech jzykowych wykorzystywane s
take archaiczne cechy dialektu sztokawskiego, np. zrnicowane kocwki fleksyjne
w odmianie rzeczownikw w liczbie mnogiej. Ich uycie jest jednak nacechowane
stylistycznie i moe by wykorzystywane tylko w nielicznych przypadkach. Radoslav
Katii postulowa nawet umieszczenie starych kocwek fleksyjnych w gramatykach
chorwackich, z ktrych zostay usunite wraz ze zwycistwem wukowcw pod koniec XIX
wieku495. Do tego czasu wikszo chorwackich dialektw sztokawskich zachowywao te
kocwki, chocia przenikay do nich take cechy innowacyjne (np. z nowosztokawskich
ikawskich dialektw zachodnich z Hercegowiny i Boni) w postaci synkretyzmu
przypadkw w liczbie mnogiej.
Zrnicowane kocwki w odmianie liczby mnogiej byy zapisane w pierwszej
chorwackiej gramatyce Institiutionum linguae Illyricae Bartola Kacia z 1604 r. (autor
wymienia tam jednak jako warianty take kocwki ujednolicone). Funkcjonoway one
jeszcze w jzyku literackim do II poowy XIX wieku. Iliryci zafascynowani dokonaniami
Kaicia nie zamierzali wycofa si z takiej odmiany rzeczownikw i traktowali uycie tych
kocwek jako przykad typowo chorwackiego rozwoju dialektu sztokawskiego, tak jak
kocwk -ah w Gen. pl.496 Jzyk iliryjski wedug Sandy Ham mia zatem podstaw
dialektaln nienowosztokawsk, do ktrej powoli przenikay elementy
nowosztokawskie497. Wspczeni chorwaccy jzykoznawcy uznali, e kwestia

494
D. Gabri-Bagari, Jezikoslovac, s. 139.
495
R. Katii, Naela standardnosti hrvatskoga jezika, Jezik, sv. 5, br. 43/1996, s. 177.
496
S. Ham, Jezik zagrebake filoloke kole, Osijek 1998, s. 21.
497
Ibidem, s. 21.
201
zrnicowania kocwek w liczbie mnogiej, bd jej brak, bya najwikszym problemem
cech morfologicznych dialektu sztokawskiego w Chorwacji498.
W historii jzyka chorwackiego i dialektu sztokawskiego zwraca si take uwag
na liczb przypadkw w deklinacji, poniewa od gramatyki Bartola Kaicia, ktry
wzorowa si na gramatykach aciskich, zacz pojawia si w gramatykach Ablativus
w formie fleksyjnej zbieny z Genetivem499. Darija Gabri-Bagari twierdzi, e Kai
niepotrzebnie umieci Ablativus w chorwackiej gramatyce, poniewa jzyk chorwacki nie
posiada takiej formy morfologicznej. Liczba przypadkw rnia si u Kaicia od 7 w sg.
do 8 w pl. Autor gramatyki zlikwidowa w sg Loc. i jego funkcj poczy z Dat.,
natomiast w pl. zamieci oba te przypadki. Problem liczby przypadkw w jzyku
chorwackim/iliryjskim/dialekcie sztokawskim istnia zatem przez cay XVIII wiek,
poniewa prawie wszyscy twrcy gramatyk wzorowali si na gramatyce Kaicia500. Antun
Matija Reljkovi w gramatyce Nova slavonska, i nimmacska gramatika z 1767 r. podaje
siedem przypadkw dla kadej z liczb, nie wymienia Lokativu, ale pozostawia Ablativus
rwny Genetivovi, tak jak u Kaicia, jednak wedug autora nie moe by on realizowany
bez przyimka od501.
Po zwycistwie pogldw chorwackich wukowcw cechy jzykowe, ktre
odbiegay od normy nowosztokawskiej, byy usuwane z literatury chorwackiej. Na
przeomie XIX i XX wieku oczyszczono ze starych form deklinacyjnych teksty
wikszoci chorwackich pisarzy XIX wieku (przerbkom opary si jedynie utwory
poetyckie, poniewa ze wzgldu na liczb sylab niemoliwa bya zmiana kocwek oraz
teksty starej chorwackiej literatury sprzed odrodzenia narodowego, ktre ukazyway si od
1869 r. w cyklu Stari hrvatski pisci)502.
W niniejszym podrozdziale zostan opisane wspczesne cechy morfologiczne
dialektu sztokawskiego, poniewa jest on podstaw chorwackiego jzyka standardowego.
Najpierw zostan wskazane oglne cechy dialektw sztokawskich, ktre odrniaj t
grup od pozostaych dialektw chorwackich, np.503:

498
M. Lonari, S. Babi, Morfologija, u: Hrvatski jezik, ur. M. Lonari, Opole 1998, s. 93.
499
D. Gabri-Bagari, Pogovor, u: B. Kai, Osnove ilirskoga jezika u divie knjige, pretisak, Zagreb 2002,
s. 394.
500
O gramatykach wzorowanych na Institiutionum linguae Illyricae Bartola Kaicia w dalszej czci pracy.
501
V. Grahovac-Prai, Viestruke funkcije gramatika 18. stoljea u Slavoniji, Metodika vol. 11, br. 20,
1/2010, s. 63.
502
M. Lonari, S. Babi, Morfologija, s. 92.
503
J. Lisac, Hrvatska dijalektologija, s. 17.
202
kocwka - w Gen. pl. rzeczownikw rodzaju mskiego, eskiego i nijakiego;
kocwka -u w Loc. sg. rzeczownikw rodzaju mskiego i nijakiego;
rozszerzenie spgoskowe -ov-/-ev- w deklinacji rzeczownikw jednosylabowych
i niektrych dwusylabowych rodzaju mskiego504;
synkretyzm przypadkw Dat., Loc. i Instr. pl. z kocwkami fleksyjnymi ima dla
rodzaju mskiego, nijakiego i eskiego i-deklinacji, -ama dla rodzaju eskiego;
zachowanie kocwki fleksyjnej -oga w deklinacji zaimkw i przymiotnikw
w Gen. i Acc. sg. rodzaju mskiego i nijakiego;
forma Nom. pl. rodzaju nijakiego z kocwk fleksyjn -a dla przymiotnikw
i zaimkw;
kocwka fleksyjna -iju w Gen. pl. rzeczownikw oi, ui, kosti, kokoi lub
kocwka -u dla rzeczownikw nozi, ruke;
kocwka fleksyjna Instr. sg. i-deklinacji -i lub ju;
zachowanie aorystu przy jednoczesnym zaniku imperfektum;
uycie starej odmiany rzeczownikw z liczebnikami 2-4.

Dialekt sztokawski, a wic rwnie chorwacki jzyk standardowy, zachowuje


pewne cechy archaiczne szcztkowe uycie kocwek liczby podwjnej w deklinacji
rzeczownikw liczby mnogiej -ima, -ama w Dat., Loc. i Instr. (innowacj jest samo
zrwnanie kocwek fleksyjnych w tych przypadkach, natomiast nie ich forma), ale take
kocwk fleksyjn -iju w Gen. pl. niektrych rzeczownikw505. Mio Lonari i Stjepko
Babi podaj jeszcze inne cechy morfologiczne dialektu sztokawskiego (chorwackiego
jzyka standardowego) uznawane przez nich za archaiczne, np.:
odmiana wedug a-deklinacji zdrobnie rzeczownikw i imion wasnych rodzaju
mskiego zakoczonych na -o typu medo, Pero;
odmiana rwnie wedug a-deklinacji zdrobnie rzeczownikw i imion wasnych
zakoczonych na e typu Mare, Frane;

504
Czciej pojawia si rozszerzenie -ov-, natomiast -ev- wystpuje tylko w przypadku leksemw
zakoczonych na spgosk palataln, por.: M. Lonari, S. Babi., Morfologija, u: Hrvatski jezik, ur.
M. Lonari, Opole 1998, s. 92.
505
J. Lisac, Hrvatska dijalektologija 1. Hrvatski dijalekti i govori tokavskog narjeja i hrvatski govori
torlakog narjeja, Zagreb 2003, s. 102.
203
nomina agentis z sufiksem -ist zamiast -ista, odmieniany wedug a-deklinacji
arhivist, biciklist;
dwa typy nieokrelonoci w przypadku zaimkw, przymiotnikw i przyswkw,
np. netko, itko;
konstrukcja czasu przyszego htijeti + infinitiv;
zachowany II tryb warunkowy;
zachowana rnica midzy przyswkiem wyraajcym ruch kamo, a gdje
oznaczajcym miejsce506.

Wiksze zrnicowanie wrd dialektw sztokawskich dotyczyo cech fonetycznych,


wedug ktrych Josip Lisac dokonuje podziau tej grupy dialektw507. Zrnicowanie
w dialektach sztokawskich zaczo si uwidacznia w XIV wieku, do tego czasu by to
do jednolity dialekt z licznymi cechami jzyka scs., gwnie redakcji serbskiej508, gdy
redakcja chorwacka scs. rozwijaa si w oparciu o dialekt czakawski. Jest to okres
w historii dialektu sztokawskiego, w ktrym nie byo jeszcze innowacji
nowosztokawskich, pojawiy si one bowiem dopiero w XV wieku. Zrnicowanie
dialektalne doprowadzio do powstania piciu sztokawskich dialektw chorwackich:
slawoskiego, zachodniego, wschodnioboniackiego, wschodniohercegowiskiego
i dubrownickiego509.

506
M. Lonari, S. Babi, Morfologija, s. 92-96.
507
J. Lisac, Hrvatski dijalekti, s. 29.
508
B. Oczkowa, Zarys historii jzyka serbsko-chorwackiego, Krakw 1983, s. 49.
509
Josip Lisac nie wyszczeglnia dialektu dubrownickiego jako osobnego poddialektu sztokawskiego, jednak
liczne odstpstwa od cech typowych dla dialektw hercegowiskich, z jakich powsta ten poddialekt,
pozwalaj umieszcza go w podziale jako osobny dialekt. Szczeglnie w okresie, kiedy dubrovaki govor
by jzykiem literatury, mona zauway rnice na wszystkich paszczyznach: morfologicznej
odmienne kocwki w deklinacji rzeczownikw, prozodycznej bogatszy system akcentuacyjny,
fonetycznej bogatszy system samogoskowy, leksykalnej dua liczba romanizmw, por.: I. Lovri-
Jovi, Morfoloka svojstva jezika hrvatskih dubrovakih oporuka iz 17. i 18. stoljea, Rasprae Instituta
za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 34/2008, s. 217-237, D. Gabri-Bagari, Kaieva rukopisna Biblija
i Blago jezika slovinskoga Jakova Mikalje, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv.
22/1996, s. 37-49, O. Ligorio, Izgovor glasa /o/ u dubrovakome govoru, Filologija 52/2009, s. 87-90.
204
4.2. Analiza porwnawcza sztokawskich tekstw hymnw
kocielnych

W niniejszym rozdziale zostaa przeprowadzona analiza porwnawcza hymnw


kocielnych zapisanych dialektem sztokawskim. Teksty poddano analizie na rnych
paszczyznach, tak jak teksty kajkawskiego obszaru dialektalnego omwione zostay
wybrane charakterystyczne leksemy, morfologia, fonetyka i ortografia wyekscerpowanych
tekstw. Porwnaniu zostay poddane 32 piewniki pochodzce z lat 1726-1942 i zbir
przekadw hymnw kocielnych o. Milana Pavelicia Crkveni himni z 1945 r.
piewniki byy wydawane w rnych miastach w caej Chorwacji w Zagrzebiu,
Osijeku, Dubrowniku lub Splicie, ale take poza granicami kraju w Trnawie na Sowacji,
w Peszcie i Budzie na Wgrzech czy w Wenecji. Mimo tych rnych miejsc wyda, teksty
znajdujce si w tych piewnikach uwidaczniay jzyk autora bd redaktora tekstw oraz
czsto take ludnoci danego terenu, na ktrym powstaway poszczeglne piewniki.
W zebranym materiale pojawiy si wic pieni slawoskie, boniackie, dalmatyskie
i dubrownickie, co mona zaobserwowa take na podstawie przeprowadzonej analizy.
Badane teksty byy najbardziej zrnicowane pod wzgldem ortografii, mniejsze
rnice wystpoway za na polu fonetyki, morfologii i leksyki. Najwicej rnic jednak
dotyczcych wszystkich analizowanych paszczyzn jzykowych pojawiao si w XVIII
wieku. Jzyk ewoluowa, m.in. dziki wydawanym gramatykom i ortografiom, a take
dziaaniom ruchw spoecznych dyskutujcych o formie jzyka chorwackiego.
Powodowao to ujednolicanie normy jzykowej ostatecznie uksztatowanej pod koniec
XIX wieku. W tekstach hymnicznych w XX wieku nie byy widoczne wiksze zmiany
jzykowe, chocia wydawcy stosowali si do obowizujcych norm i ustaw jzykowych,
np. w czasie istnienia Niezalenego Pastwa Chorwackiego w latach 1941-1944,
i wprowadzali wymagane prawem zmiany jzykowe, jednak w tekstach hymnw nie s
one tak bardzo widoczne.
Wrd omawianych piewnikw pojawiay si zbiory, ktre miay kilka wyda.
W XVIII wieku najczciej wydawane byy piewniki: z obszaru boniacko-
dalmatyskiego Cvit razlika mirisa duhovnoga Tomy Babicia w zebranym materiale
znalazy si trzy jego wydania z 1726 r., 1759 r. i 1802 r., ze Slawonii Bogoljubnost
molitvena Antuna Kanilicia rwnie w zebranym materiale pojawiy si trzy wydania
205
z 1766 r., 1794 r. i 1813 r. oraz najchtniej wydawany w XIX wieku piewnik Marijana
Jaicia Vinac bogoljubnih pisamah, ktry w analizie pojawi si piciokrotnie wydania
z lat 1827, 1830, 1858, 1867 i 1888. Na przeomie XIX i XX wieku najpopularniejszym
w Chorwacji piewnikiem objtym analiz jest zbir Valjka Novaka Crkvena pjesmarica,
ktry w analizie pojawi si trzykrotnie jako wydanie z 1899 r., 1900 r. i 1909 r. Na
przestrzeni omawianych 250 lat pojawiay si take inne piewniki, ktre miay mniej
wyda, ale ze wzgldu na ich autora s w historii literatury chorwackiej zaliczane do
jednych z waniejszych dzie literackich, np.: Pisme duhovne razlike Petara Kneevia
z 1765 r. i 1805 r., Putovanje duhovno Emerika Pavicia z 1769 r., Knjiga bogoljubnosti
karstjanske Fortunata Pintaricia z 1849 r., Nacin pravi kako karstjani imadu Boga moliti
Petara Juricia z 1763 r. oraz Jezgra nauka kerstjanskoga uro Serticia z 1791 r.
Najwaniejszym za zbiorem hymnw w XX wieku, ktry wywar wpyw na
wszystkie pniejsze chorwackie przekady aciskich hymnw kocielnych, by
opracowany przez Milana Pavelicia zbir Crkveni himni. Teksty z tego dziea do dzisiaj
znajduj si w chorwackich piewnikach kocielnych.

206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
4.2.1. Osobliwoci leksykalne sztokawskich tekstw hymnw
kocielnych

W sztokawskich przekadach aciskich hymnw kocielnych pojawiay si


charakterystyczne cechy leksykalne. Wyekscerpowane zostay leksemy, ktre mona
podzieli, podobnie jak leksemy kajkawskie, na dwie grupy leksemy dialektalne
(regionalizmy) i leksemy archaiczne. Z uwagi na powtarzalno wyda piewnikw
i tekstw, analizie podlega ograniczony zasb sownictwa i wybrane do opisu w tym
rozdziale zostay zatem nieliczne z nich.
Najwicej leksyki wyekscerpowane zostao z XVIII-wiecznych piewnikw,
zmiany leksykalne pojawiy si take w czasie iliryzmu, czyli w po. XIX wieku. Jzyk
chorwacki przechodzi wtedy gbokie przemiany, ktre dotyczyy take leksyki.
W tekstach religijnych, a wic tekstach analizowanych w tej pracy, nie jest widoczny
ogromny napyw zmian leksykalnych, jaki wystpi w tym okresie w jzyku chorwackim.
Postp cywilizacyjny, rozwj nauki, zmiany spoeczne spowodoway potrzeb
poszukiwania nowych rozwiza leksykalnych. W przypadku dyskusji o leksyce
chorwackiej w XIX wieku wspomina si dwch jzykoznawcw: Adolfo Vebera
Takalevicia (1825-1889) i Bohuslava uleka (1816-1895). Obaj wywodzili si z tradycji
zagrzebskiej szkoy filologicznej, przy czym Tkalevi by bardziej teoretykiem, Boguslav
ulek natomiast uznawany jest za twrc chorwackiej terminologii botanicznej,
chemicznej, wojskowej, a take wielu sw, ktre weszy do jzyka codziennego
Chorwatw510. Jednak te nowe procesy normalizujce leksyk dotyczyy innych dziedzin
ycia spoecznego ni religia i nie miay wikszego wpywu na teksty hymnw
kocielnych, gdy teksty religijne byy ju w wikszoci zestandaryzowane leksykalnie.
Take XX-wieczne procesy normalizacyjne leksyki, jak np. wybr przez wukowcw
wycznie leksyki sztokawskiej jako standardowej i zupene zerwanie z tradycj
trjdialektaln w Chorwacji potwierdzan wydawaniem rnych poradnikw jzykowych
i sownika Rijenik hrvatskoga jezika Frane Ivekovicia i Ivana Broza w 1901 r. czy
purystyczna dziaalno pastwowa za czasw NDH nie wpyway w duym stopniu
leksykalnie na teksty religijne.

510
B. Tafra, Povijesna naela, s. 332-338.
216
Mimo e podstaw dialektaln stanowi jeden dialekt, jego gbsze podziay
(widoczne take na przykadzie omawianych tekstw hymnicznych) powodoway, e
w tekstach pojawiay si leksemy zrnicowane regionalnie. Podstawowe kryterium
ekscerpcji leksyki stanowi brak obecnoci danego leksemu we wspczesnym
standardowym jzyku chorwackim oraz wystpowanie cech rnicych od wspczesnej
normy jzykowej. W tym rozdziale objta analiz zostaa maa liczba leksyki, poniewa
sztokawszczyzna jest podstaw jzyka standardowego i wikszo wystpujcych
w omawianych hymnach kocielnych leksemw funkcjonuje w jzyku nadal. Mimo
podziau wrd chorwackich lingwistw w kwestii istnienia w jzyku chorwackim normy
leksykalnej, przyjte zostao stanowisko Branki Tafry, ktra uwaa, e mimo braku
sownikw normatywnych jzyka chorwackiego naley mwi o normie leksykalnej,
poniewa kada paszczyzna jzyka jest mniej lub bardziej normowalna511. Leksyka jest
jedn z paszczyzn, gdzie norma jest pynna, przez co cigle si zmienia i jest otwarta na
nowe wpywy, w przeciwiestwie np. do normy akcentuacyjnej, ktra te nieatwo ulega
procesom normatywnym, ale tutaj powd jest zgoa odmienny akcent jest czsto
indywidualn spraw kadego mwicego danym jzykiem i poddanie go procesom
normalizacyjnym jest bardzo trudne512.
Tak jak w przypadku leksyki kajkawskiej, przy opisie leksyki sztokawskiej pomoc
stanowiy sowniki jzyka chorwackiego: Veliki rijenik hrvatskog jezika Vladimira
Anicia, Rijenik stranih rijei Bratoljuba Klaicia oraz jzyka polskiego: Sownik Jzyka
Polskiego PWN i Sownik etymologiczny jzyka polskiego Wiesawa Borysia. Materia
zosta rwnie porwnany z opracowaniami dotyczcymi sownikw historycznych
dialektu sztokawskiego: Blago jezika slovinskoga illi slovnik u komu izgovarajuse rjeci
slovinske Latinski i Diacki Jakova Mikalje (1601-1654) z 1651 r.513 czy z opracowaniem
pozostajcego w rkopisie sownika Dictionarium latino-illiricum uro Matijaevicia
z 1715 r.514 oraz samymi sownikami: Hrvatsko (akavsko)-taljanski rjenik Bartola

511
B. Tafra, Povijesna naela normiranja jezika, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv. 23-
24/1997-1998, s. 326.
512
K. Mianovi, Hrvatski s naglaskom, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikkoslovlje, 30/2006,
s. 122-124.
513
D. Gabri-Bagari, Nazivi jela u rjeniku Blago jezika slovinskoga (1651.) Jakova Mikalje, Rasprave
Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv.-23-24/1997-1998.
514
I. Frani, Rukipisni Dicionarium latino-illiricum (1715-1716) ure Matijaevicia, Rasprave Instituta
za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 31/2005.
217
Kaicia z 1599 r., Dizionario italiano, latino, illirico Ardelii Della Belli z 1728 r.515
i wydanym w Slawonii w 1756 r. sownikiem Libellus Alphabeticus516.
Poniej zostaa zaprezentowana analiza wybranych leksemw wywodzcych si
z jzyka oglnego. Nie zostaa tutaj opracowana leksyka religijna, ktra zostanie
przedstawiona w dalszej czci pracy.
Wybrane leksemy dialektalne i archaiczne znajdujce si w sztokawskich tekstach
hymnw kocielnych:
Leksyka dialektalna:
Regionalizmy Definicja

faliti TDl11 hvaliti; forma leksemu wynika z cech fonetycznych, ktre byy
widoczne w piewniku Bogoljubnost molitvena Antuna
Kanilicia grupa spgoskowa /hv/ bya realizowana jako /f/.
We wspczesnym chorwackim jzyku standardowym leksem
faliti ma zupenie inne znaczenie, niem. fallen brakowa, ale
nadal jest nacechowany regionalnie; pol. sawi:
Tebe Boga falimo.

nu VCS4 ali, meutim; wg VA spjnik uznany za archaiczny czcy


zdania wsprzdnie zoone przeciwstawne; pol. `ale,
natomiast`:
Priblxen, i Nebeska vign jasnosti nu napuni sard cza virgi
tvoj millosti.

Leksyka archaiczna:
Archaizm Definicja

bez, stara forma przyimka, pojawia si take w sowniku TBK


brez TDl1 z odnonikiem Brez, ved. Bez; pol. `bez`:
brez griha nas uvati.

Duh; forma archaiczna:


Dah AmS3
Svetom Dahu prava ast buddi do vika.

joscte TDl3 i, a, te spjnik, leksem pojawi si w rkopisie sownika DM


jako tumaczenie ac. et517; pol. `i, oraz, a take` itd.:

515
A. Della Bella, Dizionario Italiano, latino, illirico, Wenecja 1728:
http://www.dlib.si/details/URN:NBN:SI:DOC-1E71PPQT [dostp: 01.03.2012].
516
Libellus Alphabeticus, prawdopodobnie Slawonia 1756: http://crodip.ffzg.hr/libellus/default.aspx [dostp:
01.03.2013].
218
Svetogh joscte Utiteglia Duha.

matter AmS3 mati, majka; archaiczna forma, wystpuje w sowniku DJH;


pol. `matka`:
T Maters ukaxi.

mogustvo TDl1 archaiczna forma rzeczownika abstrakcyjnego utworzonego za


pomoc sufiksu -stvo, znaczenie w tekcie hymnu Te Deum
[mogustvo] laudamus istota (wspczesne tumaczenie chorwackie
bie), w sownikach historycznych nie wystpuje:
Tebbi svi Angeli: tebbi Nebbessa i sva Moghustva.

molenye VCS12 archaiczna forma rzeczownika odczasownikowego,


wspczenie nie tworzy si rzeczownika od czasownika moliki
[molenje] za pomoc sufiksu -enje:
Sveto gane ns Molenye.

pram Plg12 prema, prama; przyimek wg VA uznany za regionalizm,


oznacza skierowanie wykonywanej czynnoci w stron kogo
lub czego, nie wystpuje w sownikach historycznych:
Novi Zakon pram staromu izvrstnii poznajmo.

Jak ju zostao wspomniane, z tekstw zostay wybrane nieliczne leksemy z uwagi


na to, e dialekt sztokawski peni obecnie funkcj jzyka standardowego i wiele leksemw
nadal w nim funkcjonuje. Zaobserwowane zmiany dotyczce leksyki miay gwnie
charakter ortograficzny, morfologiczny i semantyczny. Dugotrway proces ksztatowania
si ortografii chorwackiej spowodowa, e niektre formy wyrazowe byy zapisywane
(a czsto take wymawiane) w rnorodny sposb. Zmiany morfologiczne w leksyce
sztokawskich hymnw kocielnych byy zwizane z budow sowotwrcz wyrazw
uyciem odmiennych ni wspczenie afiksw (sufiksalne formy rzeczownikowe
i prefiksalne formy czasownikowe). Zmiany semantyczne za byy zwizane z religijnym
charakterem analizowanych tekstw, ale take ze zmianami oglnojzykowymi
i cywilizacyjnymi, ktre czsto powodoway zmiany znacze poszczeglnych leksemw
leksemy otrzymyway rozszerzone lub zawone znaczenie. Wrd analizowanych
leksemw nie ma praktycznie zapoycze.

517
I. Frani, op.cit., s. 64.
219
4.2.2. Cechy morfologiczne pojawiajce si w sztokawskich tekstach
hymnw kocielnych w latach 1726-1945

Podstaw dialektaln analizowanych hymnw kocielnych stanowi dialekt


sztokawski, jednak cz tekstw (zwaszcza z okresu iliryzmu) naley zaliczy do tekstw
zapisanych w jzyku iliryjskim, ktrego podstaw rwnie stanowi dialekt sztokawski,
jednak wzbogacony cechami jzykowymi z pozostaych dwch chorwackich dialektw.
Jak ju zostao wspomniane, dialekt sztokawski rwnie jest niejednolity morfologicznie,
poniewa mona wyrni kilka jego poddialektw. Jest to take widoczne
w analizowanych tekstach. W piewnikach pochodzcych z XVIII wieku przewaa dialekt
slawoski archaiczny bez innowacji nowosztokawskich, ale take wystpuj teksty
w dialekcie dubrownickim (z elementami starosztokawskimi). Na I poow XIX wieku
przypada przemieszanie si dialektu slawoskiego z jzykiem iliryjskim, by w II poowie
wieku cechy jzyka iliryjskiego pojawiay si w tekstach obok cech z dialektw
nowosztokawskich ze wschodniej Hercegowiny, ktre za spraw chorwackich wukowcw
stay si podstaw chorwackiego jzyka standardowego w II po. XIX wieku.
Ze wzgldu na zrnicowanie dialektalne sztokawszczyzny w XIX wieku
obowizywao kilka koncepcji dotyczcych jzyka iliryjskiego, chorwackiego jzyka
literackiego i dialektu sztokawskiego (takie trzy nazwy obowizyway w tym okresie na
okrelenie jzyka, jakim w literaturze posugiwali si Chorwaci). Problem jzykowy
prbowano uporzdkowa przy pomocy rozlicznych gramatyk, ktrych, jak stwierdza
Branka Tafra, od 1604 r. (rok wydania Institiutionum linguae Illyricae Bartola Kaicia) do
1899 r. (gramatyka Tomy Maereticia) byo a 71 (niektre gramatyki miay kilka
wyda)518. W gramatykach sztokawskich nie zajmowano si (jak w kajkawskich) tylko
ortografi, ale take morfologi i skadni. Dopiero jednak w czasie iliryzmu zaczto
zwraca wiksz uwag na interpunkcj (ortografia Ignjata Partaa).

518
B. Tafra, O hrvatskim vukovcima iz drugoga kuta, Rasprave Zavoda za hrvatski jezik i jezikkoslovlje
sv. 19/1993, s. 377-387. Branka Tafra nie wymienia wszystkich powstaych w tym czasie gramatyk, gdy
pomija np.: Prima Grammaticae institutio pro Tyronibus Illiricus accommondata Tomy Babcia z 1712 r.
lub Grammatica latino-illyrica ex Emmanuelis Lovro itovicia z 1713 r., por.: D. Gabri-Bagari, Jezik
u gramatikama junih hrvatskih prostora 17. i 18. stoljea, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, 29/2003, s. 66. Barbara Oczkowa w swojej monografii Chorwaci i ich jzyk stwierdzia,
e tylko w czasie iliryzmu Chorwaci opublikowali 54 wydania rnych gramatyk, por.: B. Oczkowa,
Chorwaci i ich jzyk, s. 206.
220
Za wzr wszystkich sztokawskich gramatyk (iliryjskich, bosanskich tyle nazw
jzyka chorwackiego funkcjonowao w Chorwacji w XVII wieku) moe suy
wspomniane ju dzieo Bartola Kaicia (1575-1650) Institiutionum linguae Illyricae, do
ktrego w gramatykach odwoywano si a do koca XIX wieku519. Bartol Kai jako
teoretyk jzyka wywar ogromny wpyw na jzyk literatury chorwackiej XVII i XVIII
wieku. Jest uznawany za prekursora standaryzacji jzyka chorwackiego na bazie dialektu
zachodniosztokawskiego z wysp (jest to dialekt z cechami starosztokawskimi i ikawskim
refleksem jat)520. Jzykow podstaw jego gramatyki jest dialekt sztokawski z elementami
czakawskimi (Kai by czakawcem, ale pod wpywem literatury dubrownickiej, ktra
w tym czasie bya w rozkwicie, uzna, e dialekt sztokawski jest bardziej
rozpowszechniony w regionie i odgrywa w nim wiksz rol ni czakawski)521. Z cech
morfologicznych opisywanych przez Bartola Kaicia w 1604 r. w sztokawskich tekstach
hymnw kocielnych (modszych o ponad sto lat od gramatyki Kaicia) analizowanych
w niniejszej pracy naley wymieni np.: kocwk bezokolicznika -i w czasownikowych
derywatach przedrostkowych od czasownika *idti, kocwk Gen. pl. -a dla wszystkich
rodzajw, kocwk -i dla rzeczownikw rodzaju eskiego i-deklinacji, kocwk Dat.
pl. -om/-em dla rodzaju mskiego i nijakiego, -am dla rodzaju eskiego, kocwk
fleksyjn -ih w Lok. pl., Instr. pl. ze starymi kocwkami fleksyjnymi -i (rodzaj mski
i nijaki), -ami (rodzaj eski e-deklinacji), -mi (rodzaj eski i-deklinacji), wystpowanie
czasu futur I itd. Gramatyka Bartola Kaicia powstaa na prob wadz kocielnych, ktre
do walki z reformacj potrzeboway ujednoliconego jzyka docierajcego do duego grona
odbiorcw, co na terenie chorwackim wizao si ze znalezieniem jzyka
522
ponaddialektalnego . Dlatego czsto gramatyka Institiutionum linguae Illyricae ma
charakter wskazwek i propozycji teoretycznych rozwiza, a nie jest jak wikszo
pniejszych gramatyk tylko odzwierciedleniem panujcego stanu jzyka. Mimo to wiele
cech omawianych przez Kaicia funkcjonowao w dialekcie sztokawskim dugo, bo a do
przyjcia dialektw z innowacjami nowosztokawskimi jako jzyka standardowego523, czyli
do II poowy XIX wieku, a niektre z jego rozwiza istniej w jzyku nawet do dzisiaj.

519
Lj. Koleni, Pogled u Reljkovieve gramatike definicje, Jezikoslovlje, 1/1998, br. 1, s. 56.
520
D. Gabri-Bagari, Jezik u gramatikama., s. 67.
521
D. Gabri-Bagari, etiri ishodita hrvatskoga standardnoga jezika, Fluminensia, 22/2010, br. 1, s. 152.
522
Ibidem, s. 149.
523
Opracowanie Kaicia nie jest wolne od innowacji nowosztokawskich. Autor wskaza take formy
nowosztokawskie jako realizowane w jzyku, np. synkretyzm przypadkw Dat., Loc. i Instr. pl.,
221
Wzorowane na gramatyce Kaicia byo dzieo Ardeliji Della Belli (1655-1737)
Instruzioni grammaticali della lingua Illirica wydane po raz pierwszy w Wenecji w 1728
r., ktre jest czci najbardziej znanego dziea tego autora sownika Diznionario
italiano, latino, illirico Della Bella w przeciwiestwie do teoretyka Kaicia opisywa
jzyk z punktu widzenia praktyka, osoby mwicej i piszcej w tym jzyku, waniejszy
by dla niego opis praktyczny jzyka, a nie teoretyczny wiadczy o tym brak koncepcji
oglnojzykoznawczych524. Gramatyka powstaa, jak twierdzi Darija Gabri-Bagari, jako
centralna cz dziea Della Belli, przez pryzmat ktrej naleao odczytywa sownik525.
Podstaw jzykow gramatyki stanowi dialekt dubrownicki z elementami
nowosztokawskimi (kocwka -a w Gen. pl.)526. Wszystkie przykady wymieniane przez
Della Bell pochodziy z literatury dubrownickiej, dlatego gramatyka ta odzwierciedlaa
rzeczywisty stan jzyka i wywara ogromny wpyw na sztokawszczyzn (ale take
kajkawszczyzn) XVIII wieku.
Wymienione wyej gramatyki (zwaszcza gramatyka Bartola Kaicia) miay
bezporedni wpyw na powstajce w pniejszym okresie dziea o podobnej tematyce.
W analizowanych tekstach hymnw kocielnych, oprcz wskazanych ju cech
morfologicznych z gramatyki Kaicia, wystpoway take cechy opisywane przez Della
Bell, np.: kocwka -im w Dat. pl. rzeczownikw rodzaju mskiego i nijakiego, uycie
krtkiej formy zaimkw dzierawczych527. Z pozostaych wymienionych przez Brank
Tafr gramatyk na uwag ze wzgldu na powizanie z tekstami hymnw kocielnych
zasuguj: Primma grammaticae institutio pro tyronibus illyricis accomodata Tomy
Babicia z 1712 r., Nova slavonska, i nimmacska gramatika Matiji Antuna Reljkovicia
z 1767 r., Neue Einleitung zur slavonischen Spache Marijana Lanosovicia z 1778 r.,
Osnova slovnice slavjanske narja ilirskoga Vjekoslava Babukicia z 1836 r., Temelji
ilirskoga i latinskoga jezika. Za poetnike z 1839 r. i Slovnica hervatska z 1859 r. Antuna

rozszerzenie -ov-/-ev- dla rzeczownikw jednosylabowych rodzaju mskiego w liczbie mnogiej, por.:
B. Kai, Osnove ilirskoga jezika u dije knjige, pretsak M. Znika, Zagreb 2002, s. 411.
524
I. Frani, Jo jedan temeljac hrvatskomu jezikoslovlju. Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, knj. 33/2007, s. 488.
525
Ibidem, s. 488.
526
Ibidem, s. 488.
527
Darija Gabri-Bagari stwierdza, e uycie krtkich form zaimkw dzierawczych zostao przez Della
Bell przejte z tekstw poetyckich, tumaczyoby to wic funkcjonowanie tych form w tekstach
hymnicznych, por.: D. Gabri-Bagari, Jezik u gramatikama, s. 74.
222
Mauranicia, Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga knjievnog jezika Tomy
Mareticia z 1899 r.528
Toma Babi (1680-1750) by autorem wymienionej gramatyki jzyka aciskiego,
ale take piewnika Cvit razlika mirisa duhovnoga, ktrego pierwsze wydanie zostao
przeanalizowane w niniejszym rozdziale529. Gramatyka Babicia bya jedn z nielicznych
wydanych w tym czasie, gdzie metajzykiem by obok aciny jzyk chorwacki (autor
chcia uatwi uczniom nauk aciny, dlatego przetumaczy gramatyk na chorwacki)530.
Nie jest to wic gramatyka jzyka chorwackiego, ale dziki temu, e Babi tumaczy
aciskie formy przy uyciu jzyka chorwackiego, miaa ona take due znaczenie
w procesie kodyfikacji chorwackiej normy jzykowej. Babi w swojej gramatyce opisywa
dialekt sztokawski z poudniowej Dalmacji, w ktrym pojawiy si innowacje
nowosztokawskie, np. kocwka -a w Gen. pl., ale take boniacka -ah, -ih w Gen. pl.
W gramatyce zapisane zostay take stare kocwki Dat., Loc. i Instr. pl., poniewa tylko
nieliczne innowacje przenikny do dialektw starosztokawskich531. Oprcz
wspomnianych cech w tekstach hymnw kocielnych i w gramatyce Tomy Babicia pojawi
si jeszcze czas przyszy tworzony za pomoc czasownika htijeti + bezokolicznik, zaimki
dzierawcze njezin, njihov (nie wystpoway np. w gramatyce Della Balli)532,
wystpowanie imiesowu przyswkowego wspczesnego i uprzedniego itd.
Gramatyka Matiji Antuna Reljkovicia (1732-1798) Nova slavonska, i nimmacska
gramatika rwnie jest wzorowana na gramatyce Bartola Kaicia. Mona doszuka si
wielu podobiestw, nawet w definiowaniu poszczeglnych zjawisk gramatycznych, ktre
Kai przej z aciny, a pniejsi autorzy gramatyk (take Reljkovi) odwzorowali533.
Gramatyka Reljkovicia tym si rni od wczeniejszych dzie tego typu, e autor opisuje w
niej dialekt sztokawski ze Slawonii, a dokadniej, jak stwierdzi Josip Vonina, posavski
ikavski dijalekt534. Gramatyka Reljkovicia obok Bartola Kaicia bya jedn z najbardziej

528
Z uwagi na liczne opracowania gramatyczne dialektu sztokawskiego i jzyka iliryjskiego w XIX wieku
nie jest moliwe porwnanie ich wszystkich z analizowanymi piewnikami, dlatego te zostao
wybranych tylko kilka z nich, a mianowicie te, ktre ze wzgldu na rozpowszechnienie mogy peni rol
normatywn (kodyfikacyjn) jzyka.
529
W bibliografii znajduj si jeszcze dwa wydania tego piewnika, ale s przedrukami pierwszego wydania,
wic nie s analizowane w opracowaniu.
530
Lj. Koleni, Rjenik Tome Babia. Hrvatski pojmovni rjenik, Fluminensia, 12/2000, br. 1-2, s. 38.
531
D. Gabri-Bagari, Jezik u gramatikama, s. 70-72.
532
Ibidem, s. 74.
533
Lj. Koleni, Rjenik Tome Babia., s. 56.
534
Pierwsz gramatyk slawosk bya wydana w 1761 r. w Magdeburgu Svaschta po malo illiti kratko
sloxenye immenah, i ricsiih u illyrski, i nyemacski jezik Blae Tadjavovicia, jednak z uwagi na
223
znanych tego okresu (za ycia autora wyszy a trzy wydania w 1767 r. w Zagrzebiu,
1774 r. i 1789 r. w Wiedniu), rwnie w tekstach hymnicznych mona odnale cechy
jzyka opisywanego przez tego autora, np.: kocwka -m Instr. pl. rzeczownikw i-
deklinacji ljudma, brak synkretyzmu przypadkw w liczbie mnogiej, czas przyszy
tworzony za pomoc czasownika htijeti i bezokolicznika itp.535
Do slawoskich gramatyk zalicza si take podrcznik Marijana Lanosovicia
(1742-1814) Novi prilog slavonskom jeziku (Neue Einleitung zur slawonischen Sprache),
ktry mia suy obcokrajowcom do nauki jzyka chorwackiego. Podstaw jzykow
stanowi jzyk niemiecki, jednak pojawiy si chorwackie przykady, ktre wywodziy si
z ikawskich dialektw slawoskich. Gramatyka w XVIII wieku zostaa wydana
trzykrotnie; w Osijeku w 1778 r. i 1789 r. oraz w Budzie w 1795 r. W tekstach
analizowanych hymnw pojawia si tylko jedna cecha morfologiczna, ktr wymieni
Lanosovi imiesw przymiotnikowy czynny bez samogoski poprzedzajcej
zwokalizowane l w wygosie imiesowu w rodzaju mskim imo sam (chocia autor
wymieni take form oglnie znan imao sam)536.
Antun Maurani (1805-1888) opracowa dwie gramatyki jzyka iliryjskiego. Jak
twierdzi Sanda Ham, wydajc w 1859 r. gramatyk Slovnica hervatska, potwierdzi on
swoje pogldy jzykowe, ktre zawar w podrczniku z 1839 r. Temelji ilirskoga
i latinskoga jezika. Za poetnike537. Maurani za podstaw jzykow w sporzdzonych
przez siebie gramatykach przyj dialekt sztokawski, jednak nie jak V. Babuki archaiczny
dialekt slawoski, ale sztokawszczyzn literack, odwoujc si do jzyka Vuka Karadicia
(wskazywa jednak na cechy niechorwackie w tym jzyku), jzyka starej chorwackiej
literatury, dbajc o to, by zaznacza cechy dialektalne i archaiczne (nie korzysta
z dorobku literatury kajkawskiej i czakawskiej o czakawszczynie wspomina jedynie
w kontekcie akcentuacji)538. W opisywanym przez ideologa iliryzmu jzyku znalazy si
cechy starosztokawskie i nowosztokawskie. W tekstach hymnw s obecne jzykowe

niefortunny dobr przez autora przykadw rzeczownikw do deklinacji nie moga ona zosta
wykorzystana do porwnania z tekstami hymnw kocielnych, por.: V. Grahovac-Prai, Viestruke
funkcje gramatika 18. stoljea u Slavoniji, Metodika, vol. 11, br. 20 (1/2010), s. 58-61.
535
Wikszy wpyw gramatyka M. A. Reljkovicia miaa na form grafii ni na morfologi w tekstach
analizowanych hymnw kocielnych.
536
V. Grahovac-Prai, op.cit., s. 64.
537
S. Ham, Jezik zagrebake filoloke kole, Osijek 1998, s. 13.
538
Mauani nie uznawa dialektu kajkawskiego za dialekt chorwacki, dlatego te w ogle nie wspomina
o nim w swoich gramatykach. Pisze tylko, e dialektami chorwackimi s dialekty sztokawski i czakawski,
Ibidem, s. 13-18.
224
cechy morfologiczne z gramatyk Mauranicia, takie jak np.: kocwka Gen. pl. -ah, -ih,
brak synkretyzmu przypadkw Dat., Loc. i Instr. pl., odmiana liczebnikw gwnych, 2-4
wedle starej deklinacji tzw. sklonidba dvobroja,
Do czasu iliryzmu opis jzyka w gramatykach odzwierciedla wspczesny im stan
jzyka, pniej role si odwrciy i to gramatyki i ich autorzy zaczli ksztatowa norm
jzykow. Zatem norm chorwackiego jzyka standardowego ustali Tomo Mareti (1854-
1938), wydajc podrcznik Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga knjievnog jezika,
w ktrej naukowymi metodami opisuje dialekt nowosztokawski, bdcy od lat 70. XIX
wieku podstaw jzyka standardowego. Gramatyka Mareticia na dziesiciolecia
zdominowaa chorwack myl gramatyczn. Propagatorem tej normy by Josip Florschtz,
ktry wyda w 1905 r. podrcznik Gramatika hrvatskoga jezika za enski licej539. Mareti
prawie dwadziecia lat pniej potwierdzi swoje stanowisko, wydajc w 1924 r. Hrvatski
ili srpski jezdni savjetnik za one, koji ele dobro govoriti i pisati knjievnim naim jezikom.
Z gramatyki Tomy Mareticia w tekstach hymnw s obecne nastpujce cechy
morfologiczne: kocwka Gen. pl. -a lub -i dla rzeczownikw i-deklinacji), synkretyzm
przypadkw Dat., Loc. i Instr. pl. wedug kocwek fleksyjnych liczby podwjnej ima
rodzaj mski, nijaki i rzeczowniki i-deklinacji, -ama rodzaj eski, w tekstach tego okresu
nie byo imiesoww przyswkowych wspczesnych i uprzednich, rozszerzenie -ov-/-ev-
w liczbie mnogiej jednosylabowych rzeczownikw rodzaju mskiego itd.
Norma jzykowa opracowana przez Mareticia przetrwaa do 1943 r., kiedy to
w czasie istnienia Niepodlegego Pastwa Chorwackiego zostaa ponownie wydana, ale
przerobiona wedug nowych, purystycznych zasad gramatyka Florschtza Hrvatska
slovnica. Bya to ostatnia z obowizujcych gramatyk w analizowanym okresie, jednak
aden z omawianych piewnikw nie zosta opracowany wedug jej zasad. Po II wojnie
wiatowej nadal trway prace nad norm jzyka chorwackiego, wydawano kolejne
gramatyki, z ktrych publikacja pod redakcj Ivana Brabaca, Mate Hraste, Sretena
ivkovicia Gramatika hrvatskoga ili sprskoga jezika obowizywaa a do rozpadu
Jugosawii w 1992 r.
Poniej zostay wskazane morfologiczne cechy jzykowe dialektu sztokawskiego
i jzyka iliryjskiego540. Przy niektrych cechach nie mona dokadnie okreli, czy
naleay tylko do jzyka iliryjskiego, poniewa jzyk ten korzysta z cech jzykowych

539
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 228.
540
Gwiazdk zostay oznaczone cechy iliryjskie.
225
rnych wariantw dialektu sztokawskiego, ale take z dialektw kajkawskiego
i czakawskiego. Nie mona wic w peni ustali, czy dane cechy s wycznie iliryjskie,
czy moe nale do cech dialektw starosztokawskich. Kada cecha zostanie wskazana
tylko raz, przy jej pierwszym pojawieniu si w tekstach hymnw. Nie oznacza to jednak,
e nie wystpowaa ona wczeniej w jzyku, czy te w innych tekstach, niekoniecznie
piewnikowych, z badanego okresu. Brak cechy wiadczy tylko o tym, e nie
wystpowaa ona w analizowanych tekstach hymnicznych.

1726 r., Toma Babi, Cvyt razlika mirisa duhovnoga, upisan i dan na svitlost po ocu f.
Thomasu Babichiu, Budim.

Cechy morfologiczne wyraone w tekstach hymnw ze piewnika Cvit razlika mirisa


duhovnoga Tomo Babicia:

1. Wystpowanie sufiksu -teglj w rzeczownikach odczasownikowych. Jego


odpowiednikiem w dialekcie kajkawskim jest -tel. W tekstach w dialekcie
sztokawskim sufiks ten przybiera za rne formy zapisu w zalenoci od
graficznej realizacji goski /l/:
Svetoga joscter utiscitelgja Duha. TDl.

2. We wszystkich omawianych w tym rozdziale tekstach wystpowa Voc., ktry jest


typow cech dialektu sztokawskiego:
Smilujse nammi Gospodine: TDl.

3. W 3. os. pl. czasownikw z kocwk bezokolicznika -iti wystpowaa kocwka


fleksyjna -iu:
brez prestanka glasom gapiu TDl.

4. Tworzenie czasu przyszego z czasownikiem posikowym htijeti + infinitiv:


Po sve dni: blagosivachiemo tebbe, TDl.

5. Kocwka bezokolicznika -i w czasownikowych derywatach przedrostkowych od


czasownika *idti:
226
Sudacz, virrujemo da immase dochi: TDl.

6. Kocwka fleksyjna -m w Dat. pl. deklinacji zaimkw dzierawczych:


Tebbe dakle molimo, tvojm slugam pomozi: TDl.

7. Kocwki fleksyjne -am w Dat. pl. rzeczownikw rodzaju mskiego zakoczonych


na samogosk -a:
Tebbe dakle molimo, twojm slugam pomozi, TDl.

8. Nietypowa forma rzeczownika dan w Acc. dni zamiast dane:


Po sve dni: blagosivachiemo tebbe, TDl.

9. Wystpowanie akcentowanej formy czasownika biti:


Buddi millosardje tvoje Gospodine svarhu nas: TDl.

1759 r., Toma Babi, Czvyt razlika mirisa duhovnoga upisan, i dan na svitlost, po oczu
f. Thomasu Babichju ... U dva dila razdigljen ..., Mleci.

Cechy morfologiczne wyekscerpowane z tekstw piewnika Tomy Babicia Czvyt razlika


mirisa duhovnoga wydanego w 1759 r.:
1. Zamiast z sufiksem -ov/-ev dodawanym do rzeczownikw rodzaju mskiego
przymiotniki dzierawcze byy tworzone przy uyciu sufiksu in/-a dodawanego do
rzeczownikw rodzaju eskiego:
Tji n desnu Boxju Sidic: slavi oinoj, TDl.
Pojawiay si jednak, nawet w obrbie tego samego tekstu, przymiotniki
dzierawcze tworzone z sufiksem -ov/-ev:
Tji Oev vikovigni Sin jesi. TDl.

1763 r., Petar Juri, Nacin pravi kako karstiani imadu Bogha moliti jutrom i vecerom
i sliscajuchi svetu misu, s mnogim drughim boggogliubnim molitvam, Mleci.

Cechy morfologiczne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Nacin pravi z 1763 r.:

227
1. W tekstach pojawi si sufiks -tegli, jeden z wariantw sufiksu -telj tworzcy
rzeczowniki odczasownikowe:
Svetogh jocte Utitteglia Duha, TDl.

2. W tekcie hymnu Te Deum laudamus pojawia si nietypowa forma Acc.


rzeczownika dan w liczbie mnogiej dneve:
P sve dneve, blagosivamo tebbe, TDl.
Powysz cech jzykow zanotowan w piewnikach dubrownickich mona wic
uzna za jedn z typowych dla tego dialektu obocznoci wzgldem formy dni,
dani541

3. W odmianie jednosylabowych rzeczownikw rodzaju mskiego w liczbie mnogiej


wystpowao rozszerzenie -ov-/-ev-:
P sve dneve, blagosivamo tebbe, TDl.
Jest to jedna z innowacji nowosztokawskich obecna w dialekcie dubrownickim,
w ktrym zosta sporzdzony piewnik.

1765 r., Petar Kneevi, Pisme duhovne razlike, Mleci.

Cechy morfologiczne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Petara Kneevicia Pisme


duhovne razlike z 1765 r.:
1. W tekstach pojawi si kolejny wariant sufiksu -telj - -tegl:
Tisi prvi Uticitegl svi xalostni, VCS.

2. W omawianych tekstach po raz pierwszy znalaz si aoryst:


Prmv pozdrv koju Gabrielti dadde, AmS.

3. Take pierwszy raz pojawi si w omawianych tekstach zaimek pytajny to:


Dighni sve cto smta, AmS.
Nie oznacza to, e zaimek ten nie wystpowa wczeniej w jzyku. Nie by jedynie
obecny we wczeniejszych tekstach hymnw.

541
I. Lovri-Jovi, Morfoloka svojstva jezika hrvatskih dubrovakih oporuka iz 17. i 18. stoljea, Rasprae
Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 34/2008, s. 220.
228
1766 r., Bogolyubnost molitvena na posctenye prisvete Troice jedinoga Boga, Blaxene
Divice Marie i svetih, Ternava.

Cechy morfologiczne charakterystyczne dla tekstw piewnika Bogoljubnost molitvena


z 1766 r.:
1. W tekstach pojawia si kolejna wersja sufiksu -telj w postaci -tely:
Svetoga takogyer Utiscitelya Duha, TDl;
Dat, i rogyen Spasitely, Plg.

2. Zauway mona kocwk fleksyjn -ah w Gen. pl. rzeczownikw wszystkich


rodzajw (oprcz rzeczownikw rodzaju eskiego i-deklinacji):
Tebe falyeni broj Prorokah*, TDl.
Litera h ktra pojawia si w tym sufiksie, najprawdopodobniej bya tylko
graficznym przedstawieniem dugoci samogoski, poniewa nie jest znany do tej
pory model odmiany w sztokawszczynie, gdzie w Gen. pl. wystpowaoby -h.
Wedug Dariji Gabri-Bagari taka forma sufiksu zostaa wprowadzona do dialektu
sztokawskiego na terenie Chorwacji za spraw franciszkanw boniackich
z dialektw nowosztokawskich z Boni542. Barbara Oczkowa stwierdza, e
kocowe -h w Gen. pl. mogo by jednak wymawiane, chocia nie jest moliwe
ustalenie, kiedy zaniechano takiej wymowy. Prawdopodobnie -ah, -ih stay si
sztucznymi kocwkami nieuzasadnionymi etymologicznie, co po duszych
studiach historyczno-porwnawczych stwierdzi Vatroslav Jagi543. Ich uycie
uzasadniano koniecznoci odrnienia Gen. pl. od Gen. sg. oraz od cech dialektu
sztokawskiego uywanego na terenie Serbii544.

1769 r. Emerik Pavi, Putovanje duhovno u stazice razlicsitoga bogoljubstva udiljeno to


jest Knjiga od molitava ujedno sloxena i s-glavnima pismama naressena : narodu
illyricskomu iliti dalmatinskomu za bogosstovno i spasonosno napridovanje poklonjena
i s-dopusstenjem staressinah na svitlost dana po o. fra Emeriku Pavichu ..., Peta.

542
D. Gabri-Bagari, Jezik u gramatikama, s. 70.
543
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk. Z dziejw kodyfikacji normy jzykowej, Krakw 2006, s. 201.
544
Ibidem, s. 201.
229
W omawianych tekstach z tego zbioru nie znalazy si adne cechy morfologiczne, ktre
nie pojawiyby si we wczeniejszych piewnikach:

1791 r., uro Serti, Jezgra nauka kerstjanskoga, pisme i molitve bogoljubne za sluxbu
i zabavu duhovnu puku kerstjanskomu prikazane, Ossik.

W tekstach ze piewnika Jezgra nauka kerstjanskoga z 1791 r. znalaza si tylko jedna


cecha morfologiczna wyrniajca ten zbir od poprzednich:
1. Pojawi si uywany take wspczenie sufiks telj. Wczeniejsze warianty
zanikny, ale tylko w obrbie tekstw z tego piewnika, poniewa w pniejszych
piewnikach pojawiaj si rwnie wczeniejsze wskazane ju wersje. Pojawienie
si wspomnianej wersji tego sufiksu akurat w tym piewniku nie wskazuje na
ustalenie si pisowni goski /l/ jako lj, poniewa w pniejszych tekstach
wystpoway jeszcze inne zapisy:
Dojdi Dushe tvoritelju! VCS.

1794 r., Bogoljubnost molitvena na poshtenje Prisvete Troice jedinoga Boga, Blaxene
Divice Marie i svetih, Budim.

W tekstach z tego piewnika wystpuj tylko cechy morfologiczne zbiene z tymi


wystpujcymi w poprzednio omawianych zbiorach.

1802 r., Tomo Babi, Czvit razlika mirisa duhovnoga / upisan i dan na svitlost po otczu
f. Tomasu Babichiu, Mleci.

W tekstach z tego piewnika wystpuj rwnie tylko cechy morfologiczne zbiene z tymi
wystpujcymi w poprzednio omawianych zbiorach.

1813 r., Antun Kanili, Bogolyubnost molitvena na poshtenye prisvete Troice jedinoga
Boga, Blaxene Divice Marie i svetih, Budim.

230
Cechy morfologiczne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Antuna Kanilicia
Bogolyubnost molitvena z 1813 r.:
1. Czasownik htijeti by odmieniany jak inne czasowniki z kocwk bezokolicznika
-jeti jako hotim, hoti, hoti w odmianie by brak jotacji:
Hoti, csudno darowa: Plg.
Antun Maurani w swojej gramatyce Slovnica hervatska wymienia archaiczne ju
z jego punktu widzenia formy morfologiczne i wrd nich znalaza si odmiana
czasownika htijeti w takiej formie, jak w piewniku z 1813 r.545. Gramatyka bya
wydana w 1859 r., wic te formy mogy ju nie funkcjonowa w jzyku.

W tekstach z tego piewnika pojawia si take cecha, ktra przez kolejnych kilkadziesit
lat bya obecna w tekstach hymnw, jednak w dzisiejszym jzyku standardowym pojawia
si niezmiernie rzadko:
1. Kocwka bezokolicznika t, tzw. krnji infinitiv:
Za odkupit nas prolih, Plg.
Wspczenie jest to jedna z charakterystycznych cech morfologicznych dialektu
czakawskiego.

1818 r., Antun Josip Knezovi Molitvena knyiga pod imenom Put nebeski : negda iz
razlicsiti knyixicah izabrana i u jedno sastavlyiena, Budim.

Cechy morfologiczne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Molitvena knyiga pod


imenom Put Nebeski, Antuna Josipa Knezovicia z 1818 r.:
1. Kocwka fleksyjna -iuh dla zaimka zbiorowego svi [wymawiane: svijuh]:
Divo svrhu sviuh tiha! AmS

2. Kocwka fleksyjna -am w Dat. pl. rzeczownikw rodzaju eskiego:


Za Hranu jim dade svima, Sebe Rukam svojima, Plg.

3. W tekcie Te Deum laudamus pojawia si stara forma Gen. pl. ustih dla
rzeczownika usta:
Slava Fle naka glsi po Ustih sviuh Bogu Otcu, TDl.
545
S. Ham, Jezik zagrebake filoloke kole, Osijek 1998, s. 17.
231
1827 r., Bogoljubne pisme koje se pod svetom missom i razlicsitima svetkovinama pivati
mogu, iz razlicsitih knjigah skupljene, Budim.

W badanych tekstach ze piewnika Bogoljubne pisne z 1827 r. wystpuje tylko jedna


cecha rnica ten zbir od poprzednich:
1. W Instr. pl. rzeczownikw i-deklinacji wystpowaa kocwka fleksyjna -om
charakterystyczna dla rzeczownikw a-deklinacji i e-deklinacji:
Rics Putt, snami, da pribiva, Ricsjom kruh, Putt nosini, Plg.

W tekstach z tego piewnika mona zauway ustalenie si tylko jednej nowej cechy
morfologicznej:
1. Nieprzerwanie od tego wydania we wszystkich pniejszych tekstach pojawiaa si
forma sufiksu -telj, ktra to wystpuje w standardowym jzyku chorwackim do
dzisiaj:
Dojdi Duhe Stvoritelju! VCS.

1830 r., Marijan Jai, Vinac bogoljubnih pisamah koje se nediljom i s prigodom
razlicsitih svetkovinah pod s. missom pivati obicsaju, iz razlicsiti duhovnih knjigah
sastavljen i s nacsinom csiniti put krixa, Budim.

We wskazanym wyej piewniku nie ma nowych cech morfologicznych wyrniajcych


pochodzce z niego teksty na tle wczeniej omwionych piewnikw. Ponownie pojawiy
si natomiast nastpujce cechy:
1. Sufiks -telj wystpowa w dwch wariantach jako telj i tely:
Csistih serdcah Stvoritelju! VCS;

2. Archaiczna forma przyswka vas wszystek (zamiast typowej formy dla dialektu
sztokawskiego sav z metatez):
sMucsenici vas Dvor tvoj. TDl.

232
1844 r., Vice Vici, Pisme razlike na potenje boje B. D. Marie i sviu svetih sastavljene
godine 1785. sad pako na svitlost dane po I. F. Jukiu, Split.

W piewniku nie znalazy si morfologiczne cechy wyrniajce ten piewnik na tle


poprzednio omawianych zbiorw.

1849 r., Fortunat Pintari, Knjiga bogoljubnosti karstjanske : sadaravajua pobonih


molitvah i pesmah vebanje : mladei kolnoj posvetjena, Be.

Take w tym piewniku nie znalazy si cechy morfologiczne wyrniajce ten zbir
spord wczeniejszych piewnikw. W tekstach z tego piewnika wida ustalenie si
pojawiajcej si wczeniej cechy, np.:

1. Kocwka bezokolicznika -i w czasownikowych derywatach przedrostkowych od


czasownika *idti:
ivit u istoi, daj u nebo doi, AmS.

1858 r., Ivan Stoh, Josip Mirko Torbar, Crkvene pjesme : za kolsku mlade i za puk,
Zagreb.

Wrd cech morfologicznych wyekscerpowanych z tekstw ze piewnika Crkvene


pjesme wydanego w 1858 r. pojawia si jedna cecha rnica ten piewnik od
wczeniejszych zbiorw:
1. Pojawi si synkretyzm przypadkw w Dat., Loc. i Instr. pl. z kocwkami
fleksyjnymi -ima zaimkw dla rodzaju mskiego i nijakiego oraz -ama dla rodzaju
eskiego:
Za hranu jim dade svima, sebe rukam svojima, Plg.
W pniejszych tekstach pojawia si synkretyzm przypadkw w odmianie
rzeczownikw w liczbie mnogiej. Jednak przez cay XVIII wiek i w I po. XIX
wieku ta innowacja nowosztokawska nie bya tak rozpowszechniona i dlatego

233
w wielu tekstach s zauwaalne stare kocwki fleksyjne. Take w gramatykach
sztokawskich z tego okresu synkretyzm przypadkw jest rzadkoci546.

2. Nietypowa kocwka fleksyjna Dat. Loc. i Instr. pl., np. w odmianie rzeczownika
ljudi:
Mir bodrim nazivajmo, ljudma na nizini, GieD.

1858 r., Ivan Stoh, Josip Mirko Torbar, Crkvene pjesme : za kolsku mlade i za puk,
Zagreb.

Cechy morfologiczne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Crkvene pjesme


z 1858 r.:
1. W tekstach wystpowa czas przeszy niedokonany Imperfektum:
koju za sviet odkupiti on hotjae ztoiti, Plg.

2. Pojawiy si krtkie formy zaimkw dzierawczych:


Smilujse gospodine puku svom nevoljnome, TDl.

1867 r., Marijan Jai, Vinac bogoljubnih pisamah koje se nediljom i prigodom razliitih
svetkovinah pod s. misom i o drugim bogoljubnostima pivati obiaju, Budim.

W piewniku Marijana Jaicia Vinac bogoljubnih pisamah wydanym w 1867 r. pojawia si


tylko jedna cecha morfologiczna wyrniajca ten zbir spord innych:
1. W jednosylabowych rzeczownikach rodzaju mskiego w liczbie mnogiej nie
wystpowao rozszerzenie ev-/-ov-:
Udili nam sedam darah: VCS.

1888 r., Marijan Jai, Vienac bogoljubnih pjesama : koje se nedjeljom i prigodom
razliitih svetkovina pod s. misom i o drugih bogoljubnostih pjevati obiaju / iz razliitih
duhovnih knjiga po Marijanu Jaiu sabran i sloen ; ter s dopuenjem stareina sada
ve estnajsti put i mnogostrano izpravljen na svjetlost izdan, umnoen jo dodatkom
uitelja Vjekoslava Grginevia i upnika Ilije Okrugia\, Budim.
546
D. Gabri-Bagari, Jezik u gramatikama, s. 72.
234
Wrd wyekscerpowanych z tekstw z tego piewnika cech morfologicznych nie znalazy
si adne cechy rnice te teksty od poprzednich.

1899 r., Veljko Novak, Crkvena pjesmarica : za enska srednja uilita : troglasno sa
pratnjom orgulja, Zagreb.
1900 r., Veljko Novak, Crkvena pjesmarica : za enska srednja uilita : troglasno sa
pratnjom orgulja, Zagreb.

Wrd cech morfologicznych wyekscerpowanych z tekstw z wymienionych wyej wyda


piewnika Veljko Novaka Crkvena pjesmarica nie znalazy si adne cechy rnice te
piewniki od wczeniej omawianych. Wszystkie odnalezione waciwoci s zbiene
w przypadku tych dwch nastpujcych w rocznym odstpie czasowym wyda.

1907 r., Crkvena pjesmarica za kolsku mlade, Krievci.

Rwnie w tym piewniku nie wystpuj cechy morfologiczne odrniajce


wyekscerpowane z niego teksty od wczeniej omawianych.

1909 r., Veljko Novak, Crkvena pjesmarica : za nie i vie puke, vie djevojake i nalik
na njih kole : dvoglasno sa lakom pratnjom orgulja ili harmonija, Zagreb.

Wrd cech morfologicznych wyekscerpowanych z tekstw ze wskazanego wyej


piewnika znalaza si jedna cecha rnica ten piewnik od wczeniejszych:
1. W tekstach pojawia si kocwka -ih w Loc. pl. rzeczownikw z rozszerzeniem
tematowym -es-:
Na nebeskih angjelil tuju Te s arkangjeli, TDl.

W piewnikach wydawanych w latach 1911-1945 (od piewnika Stjepana


Hadrovicia, Hosanna: crkvena pjesmarica, Zagreb 1911 r. do zbioru Milana Pavelicia,
Crkveni himni, Zagreb 1945 r.) nie wystpoway nowe cechy morfologiczne. Stan
morfologiczny dialektu sztokawskiego, ktry w tym czasie peni ju funkcj

235
chorwackiego jzyka literackiego, ustali si w II poowie XIX wieku. Cechy, ktre zostay
wymienione jako nowe po 1867 r., wystpoway sporadycznie w badanych tekstach.
Ustanie zmian na pocztku XX wieku byo zwizane z wydaniem w 1899 r. przez Tom
Mareticia gramatyki Gramatika hrvatskoga ili sprskoga jezika, ktra, jak ju
wspomniaam, bya zwieczeniem jzykoznawczych dziaa chorwackich wukowcw.
Mio Lonari i Stjepko Babi stwierdzaj, e cechy morfologiczne jzyka chorwackiego
przez cay XX wiek nie ulegy wikszym zmianom, dlatego te teksty chorwackich
hymnw kocielnych s wolne od takich zmian547.
Najwicej zmian morfologicznych w stosunku do chorwackiego jzyka
standardowego poowy XX wieku w tekstach hymnw pojawiao si w XVIII i I poowie
XIX wieku. Ewolucja cech morfologicznych jest widoczna na przykadzie zmian
w deklinacji pojawienie si w sztokawszczynie literackiej synkretyzmu przypadkw
Dat., Loc. i Instr. liczby mnogiej w II poowie XIX wieku byo jedn z nielicznych cech,
w ktrych jest zauwaalna trwalsza zmiana. Wiele omwionych powyej cech miao
charakter przejciowy, pojawiy si w tekstach w poowie badanego okresu (mogy wic
pochodzi sprzed roku 1726, kiedy to zosta wydany piewnik Tomy Babicia Cvyt razlika
mirisa duhovnoga lub pojawi si w jzyku dopiero w badanym czasie) i nie przetrway
pwiecza, zanikny, np.:
wystpowanie w Instr. pl. rzeczownikw i-deklinacji kocwki fleksyjnej -om
charakterystycznej dla e-deklinacji oraz a-deklinacji, ktra pojawia si w tekstach
hymnw tylko w piewnikach z lat 1827 i 1830;
brak rozszerzenia -ov-/-ev- w liczbie mnogiej rzeczownikw jednosylabowych
rodzaju mskiego;
kocwka fleksyjna Gen. pl. -iuh dla zaimka zbiorowego svi;
archaiczna forma przyswka vas wszystek zamiast typowej sav;
wystpowanie Imperfektum.

Niektre cechy morfologiczne funkcjonoway w badanych tekstach przez cay


analizowany okres, np. wystpowanie Vokatiwu. Z analizy wynika take, e w tekstach

547
M. Lonari, S. Babi., Morfologija, u: Hrvatski jezik, ur. M. Lonari, Opole 1998, s. 91.
236
znajdoway si cechy, ktre pojawiay si w pewnych odstpach czasu w badanym
materiale, czyli ich wystpowanie trwao z przerwami ponad dwiecie lat548, np.:
tworzenie czasu przyszego za pomoc sowa posikowego htijeti;
kocwka bezokolicznika -i w czasownikowych derywatach przedrostkowych od
*idti;
kocwka bezokolicznika t;
wystpowanie aorystu;
wystpowanie zaimka pytajnego to;
wystpowanie akcentowanej formy czasownika biti.

Pojawiay si take cechy, ktre zaniky w okresie objtym analiz okoo koca II
poowy XIX wieku lub wczeniej, np.:
odmiana htijeti jak innych czasownikw z kocwk bezokolicznika jeti jako
hotim, hoti, hoti;
kocwki fleksyjne w Dat. sg. -am dla rodzaju eskiego i -em dla rodzaju
nijakiego;
sufiks -in/-a (oznaczajcy rodzaj eski) zamiast ov/-ev/ tworzy przymiotniki
dzierawcze rodzaju mskiego.

W tekstach mona rwnie odnale cechy morfologiczne, ktre s


charakterystyczne tylko dla jednego piewnika, np.:
kocwka fleksyjna Dat. sg. m w deklinacji zaimkw 1726 r.;
nietypowa forma rzeczownika dan w Acc. pl. dneve 1783 r.;
wystpowanie krtkich form zaimkw dzierawczych 1858 r.

Przyczyny przenikania si starych i nowych jzykowych cech morfologicznych


mogy by rne na przestrzeni analizowanych dwustu lat. Tak jak w przypadku dialektu
kajkawskiego, due znaczenie w badanych tekstach miao pojawianie si kolejnych wyda
poszczeglnych piewnikw. W dialekcie sztokawskim problem ten dotyczy gwnie
piewnika Marijana Jaicia Vinac bogoljubnih pisamah, ktry w cigu XIX wieku by
wydawany co najmniej dwunastokrotnie i mia najwikszy nakad wrd chorwackich

548
Cechy te s nadal obecne w chorwackim jzyku standardowym.
237
piewnikw kocielnych w caej ich historii549. W badanym materiale znalazy si cztery
wydania tego piewnika.
Kolejn przyczyn zanikania i ponownego pojawiania si niektrych cech
jzykowych moe by to, e piewniki maj rnych autorw i kady z nich posugiwa si
jzykiem charakterystycznym dla swojego regionu i czasu, w ktrym tworzy. Ukazywanie
si niektrych cech jzykowych na przestrzeni kilku lat, pniej ich zanik i ponowne
pojawienie si moe by wynikiem duego zrnicowania wewntrznego dialektu
sztokawskiego
Wielo gramatyk sztokawskich i iliryjskich nie pozwolia na dokadne porwnanie
wystpujcych w nich cech jzykowych z tymi pojawiajcymi si w tekstach hymnw na
przestrzeni ponad dwustu lat. Wrd gramatyk, ktre ksztatoway norm jzykow
i wywieray wpyw na jzyk hymnw kocielnych z lat 1726-1945, mona wyznaczy
dwie grupy: I grupa gramatyki wzorowane na dziele Bartola Kaicia (do tej grupy zalicza
si take gramatyki iliryjskie) oraz II grupa gramatyki chorwackich wukowcw,
z ktrych najwaniejsz jest gramatyka Tomy Mareticia.
Gramatyki ksztatoway norm jzykow, ale nie zawsze redaktorzy piewnikw
korzystali z dokona jzykoznawcw. W tekstach hymnw mona jednak odnale cechy
jzykowe opisywane w poszczeglnych gramatykach, poniewa w wikszoci opieray si
one na jzyku tekstw literackich. Jzykoznawcy chorwaccy uwaali, e jzyk
standardowy musi by oparty na literackich podstawach, dlatego w swoich gramatykach
wskazywali na rda tekstowe wymienianych cech jzykowych.

549
H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija 19. stoljea, Zagreb 1998, s. 175.
238
239
240
241
242
4.2.3. Ortografia w wybranych sztokawskich tekstach hymnw
kocielnych

Grafia i ortografia w analizowanych sztokawskich tekstach hymnw kocielnych


jest bardzo zrnicowana. Rnorodno wynika ze skomplikowanego systemu zapisu
tekstw pismem aciskim w tym dialekcie, ktry charakteryzowa si obecnoci dwch
typw pisowni550. Ze wzgldu na przenikanie si rnych kultur na terenie Chorwacji,
take w grafii i ortografii byy na przestrzeni wiekw widoczne wpywy kultur ssiednich
narodw, co jest zauwaalne take w zapisie analizowanych tekstw hymnw kocielnych.
W zalenoci od miejsca sporzdzenia i wydania poszczeglnych piewnikw
mona w tekstach zauway dalmatyski lub slawoski typ grafii, gdy taka rnorodno
graficzna istniaa w zapisie tekstw sztokawskich do II po. XIX wieku. Grafia slawoska
czerpaa tak jak grafia kajkawska z zasobw pimienniczych Wgrw i Austriakw.
Ortografia tekstw kajkawskich w II po. XVIII wieku zostaa podporzdkowana
slawoskiemu typowy pisowni. Grafia slawoska zostaa za uksztatowana w XVIII
wieku pod wpywem dziaalnoci gwnie miejscowych franciszkanw i jezuitw
przybyych z obszaru kajkawskiego (np. Juraj Mulih) czy wyksztaconych osb wieckich
(Matija Antun Reljkovi). Jak stwierdza Barbara Oczkowa: Alfabet slawoski () by
w rzeczywistoci kompromisem pomidzy grafi dalmatysk (poudniow, wosk)
a kajkawsk (zachodni, wgiersk).551
Ju w I po. XVIII wieku pojawiy si pierwsze teksty dotyczce grafii jzyka
slawoskiego/iliryjskiego. Najbardziej jednak znaczce dla rozwoju ortografii slawoskiej
utwory powstaway w II po. tego wieku. Pierwszym z duej grupy reformatorw
i kodyfikatorw slawoskiej normy ortograficznej w tym okresie by Jerolim Lipovi i, jak
twierdzi Barbra Oczkowa, zaproponowany przez niego zapis by najprostszy, wic zosta
rozpropagowany w gramatyce Antuna Matiji Reljkovicia552. Zapis /c/ : c, // :ch, // : cs,
// : gj, // : cx, /l/ : lj, /n/ : nj, /s/ : s, // : ss, /z/ : z, // : x i : er take pojawia si
w tekstach hymnw pochodzcych z XVIII wieku. Ostatecznie (orto)grafia slawoska
zostaa uznana za oficjaln w 1779 r., kiedy to wydano podrcznik do nauki ortografii

550
Analizowany okres nie obejmuje swoim zasigiem tekstw pisanych gagolic lub cyrylic, dlatego
zostanie omwiona tylko grafia i ortografia tekstw spisanych pismem aciskim.
551
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 184.
552
Ibidem, s. 184.
243
Uputjenje kslavonskomu Pravopisanju za potrebu narodnieh ucsionicah u Kraljevstvu
Slavonie. Ortografia slawoska miaa take szans sta si ortografi pastwow na tym
terenie, poniewa w 1785 r. specjalna komisja jzykowa powoana przez Jzefa II do
oceny sownika Lexicon latino-italico-illiricum Joakima Stulicia (1730-1817) wydanego
w Budzie w dwch czciach w latach 1801 i 1805 nakazaa autorowi zmian ortografii
w sowniku z dalmatyskiej na slawosk553.
Jak ju zostao wspomniane, na XVIII wiek przypada take rozkwit literatury
boniackiej i sztokawskiej literatury dalmatyskiej. Na wybrzeu istniay dwa typy
pisowni, rnice si od siebie nieznacznie dalmatyski, ktrym sporzdzona bya
wspomniana literatura dalmatyska w dialekcie sztokawskim i boniacka oraz
dubrownicka. Oba alfabety zostay ujednolicone dopiero w 1820 r. w wyniku dziaa
komisji pod przewodnictwem Francesco Marii Apendiniego (1768-1837). Komisja oprcz
ujednolicenia grafii, jak stwierdza Barbara Oczkowa, przyja kilka nowych grafemw
// : , // : ch, // : x, /l/ : lj i /n/ : nj554. Jednak niektre z propozycji istniay wczeniej
w grafii boniackiej, np.: , ch i x mona je zaobserwowa w analizowanych tekstach
hymnw ju w I po. XVIII wieku powstay rne wydania piewnika Tomy Babicia Cvit
razlika mirisa duhovnoga Ich wystpowanie w tych tekstach moe by zwizane
z istnieniem tzw. franciszkaskiego koine, ktre swoim zasigiem obejmowao Boni,
Dalmacj i Slawoni. Branka Tafra uywa tego terminu w zwizku z leksyk
charakterystyczn dla twrczoci franciszkaskiej, ale mona go take odnie do zapisu
ortograficznego555.
Poczwszy od lat 30. XIX wieku, rozpocza si w Chorwacji tzw. dyskusja szk
filologicznych. Spr orodkw kulturalnych i naukowych Zagrzebia, Zadaru, Rijeki,
a pniej ruchu chorwackich wukowcw dotyczy wyboru dialektu wiodcego jako
jzyka standardowego, ale take ksztatu normy jzykowej, m.in. ortografii, ktra cigle
pozostawaa nieujednolicona dla caego obszaru chorwackiego. Dziaalno zagrzebskiej
szkoy filologicznej pokrywaa si z dziaalnoci ilirystw czonkowie ruchu
iliryjskiego byli przedstawicielami waciwie tej szkoy. Za gwnego zatem ideologa
grupy w kwestii ortografii mona uzna Ljudevita Gaja. Take Antun Maurani we
wspomnianej ju gramatyce pisa o ortografii. Ostateczn form zapisu ortograficznego

553
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, 184.
554
Ibidem, s. 185.
555
B. Tafra, Povijesna naela, s. 328.
244
przedstawi jednak dopiero w 1850 r. Josip Parta w ortografii Pravopis jezika ilirskoga.
Bya to pierwsza pena ortografia jzyka iliryjskiego, zawieraa nie tylko zagadnienia
dotyczce grafii, ale take ortografii (pisownia maych i wielkich liter, czna lub rozczna
pisownia wyrazw)556 i interpunkcji. Publikacja zawieraa take krtki sownik
z najtrudniejszymi wyrazami, co stao si norm w pniejszych chorwackich
podrcznikach ortografii. Cechy jzyka przedstawione przez Partaa s widoczne take
w piewnikach. Autor zaczerpn informacje dotyczce chorwackiej ortografii z uzusu,
ktrego przykadem s analizowane teksty hymniczne, wic w tekstach te cechy pojawiaj
si wczeniej ni w jego ortografii, gdy ju w 1844 i 1849 r.
Przeciwnikami zagrzebskiej szkoy filologicznej byli czonkowie szkoy zadarskiej,
na czele ktrych sta Ante Kuzmani (1807-1879). W kwestiach ortografii wystpowali oni
przeciwko ilirystom, a spr dotyczy gwnie zapisu goski jat. Szkoa zagrzebska
propagowaa rogato e, natomiast czonkowie szkoy zadarskiej sprzeciwiali si temu,
twierdzc, e jest to zapis mylny i wprowadzajcy do jzyka element sztucznoci. Za
dialekt wiodcy na obszarze chorwackim przyjli zachodni sztokawsk ikawic
z ortografi dalmatysko-slawosk zatwierdzon w 1820 r. (Komisja pod
przewodnictwem F. Apendiniego). Uwaali, e ich jzyk nie jest sztuczny, a jego wybr
uzasadniali tym, e to wanie w Dalmacji zapocztkowano pastwowo chorwack557.
Koncepcja zadarskiej szkoy filologicznej bya podobna do koncepcji Vuka Karadicia,
mianowicie jzykiem standardowym powinien by jeden dialekt, a nie jzykowa hybryda.
Podobnie za sztuczny mona uzna jzyk propagowany przez rijeck szko
filologiczn (sztuczne poczenie dialektu sztokawskiego i czakawskiego), ktrej
przedstawicielem by Fran Kurelac (1811-1974). Poszukiwa on rde propagowanego
przez siebie jzyka w chorwackiej tradycji cerkiewnej i, by zachowa narodowy charakter
jzyka, musiaby on by silnie zarchaizowany z morfologiczn pisowni. Kurelac za
idealny uwaa jzyk zoony z chorwackich dialektw w taki sposb, e nie mona
byoby okreli, z jakiego regionu pochodzi dany pisarz558.
W latach 70. XIX wieku prym wrd lingwistw chorwackich zaczli wie
wukowcy. Jak ju zostao wspomniane, byli to zwolennicy unii jzykowej chorwacko-

556
L. Badurina, Poeci hrvatske pravopisne norme, u: Pravopis jezika ilirskoga J. Partaa, pretisak, Zagreb
2002, s. 61-63.
557
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 212.
558
Z. Vince, Znaenje Frana Kurelca kao jezikoslovca, Rasprave Instutita za hrvatski jezik i jezikoslovlje,
vol. 1, no. 1/1968, s. 233.
245
serbskiej w oparciu o jzyk zaproponowany przez Vuka Karadicia. Jzyk, ktry
proponowali, nie by tworem sztucznym, nie by take zarchaizowany, by naturalnie
uksztatowanym jednym z dialektw, ujednoliconym rwnie ortograficznie. Dyskusje
szk filologicznych i brak porozumienia jzykowego w Chorwacji sprzyjay wukowcom,
gdy przez konsekwencj dziaa wydanie ortografii, gramatyki, a pniej sownika
wyznaczyli norm jzykow opart na ijekawsko-jekawskim dialekcie sztokawskim.
Dziki dziaaczom czonkw ruchu chorwackich wukowcw ostatecznie uksztatowaa si
wic rwnie chorwacka ortografia. Take w analizowanych tekstach hymnw kocielnych
ju od lat 60. XIX wieku wida ujednolicenie grafii, a w pniejszym okresie, po wydaniu
ortografii Ivana Broza, ujednolicenie rwnie systemu ortograficznego.
Proces ksztatowania si ortografii chorwackiej nie zakoczy si jednak w czasie
dziaalnoci wukowcw. Problemy sporne w chorwackiej ortografii wynikay
z podejmowanych prb stworzenia jzyka serbsko-chorwackiego, w ktrym czsto
identyczne zjawiska jzykowe byy realizowane w dwojaki sposb (w Chorwacji do
pocztku XXI wieku istnia problem pisowni czasu przyszego Futur I rozczna
pisownia infinitivu + enklityki u, e, e559, mimo e pocztkowo Chorwaci przyjli
wedug normy wukowskiej pisowni czn jak w jzyku serbskim z upodobnion
wymow pocze midzywyrazowych560). Dyskusje dotyczyy take typu ortografii, czy
powinna by fonetyczna tak, jak zakadali wukowcy, czy morfologiczna, jak twierdzili
zwolennicy chorwackiej tradycji ortograficznej.
Oficjalne ortografie opublikowane w czasie istnienia Krlestwa SHS zarwno po
chorwackiej, jak i serbskiej stronie zakaday pisowni fonologiczn, gdy w Chorwacji
cigle obowizywaa ortografia Ivana Broza opracowana przez Dragutina Bornicia oraz
utrzymana w duchu wukowskim gramatyka i poradnik jzykowy Tomo Mareticia z 1924 r.
Hrvatski ili srpski jezdni savjetnik, w Serbii za bya uywana ortografia Aleksandra
Belicia Pravopis srpskohrvatskog jezika z 1923 r., ktra wprowadzaa jeszcze bardziej
fonologiczne zasady pisowni ni ortografia Broza/Boranicia w Chorwacji561.
W latach 30. XX wieku mona zaobserwowa cige oddalanie si jzyka
chorwackiego i serbskiego, gwnie ze wzgldw politycznych. Centralistyczne dziaania
rzdu w Belgradzie doprowadziy do coraz wikszego niezadowolenia w Chorwacji, ktre
559
L. Badurina, I. Markovi, K. Mianovi, Hrvatski pravopis, Zagreb 2007, s. 164.
560
L. Miodoska, Jzyk Serbw i Chorwatw w latach 1929-1945 (z problematyki ortoepicznej), Bielsko-
-Biaa 2007, s. 100.
561
Ibidem, s. 45.
246
to niezadowolenie dotyczyo rwnie coraz wikszej, zdaniem Chorwatw, serbizacji
jzyka. Po powstaniu Niezalenego Pastwa Chorwackiego w 1941 r. duy nacisk
pooono wic na oczyszczenie jzyka. Powrcono do tradycyjnej ortografii
chorwackiej, za jak uwaano zapis morfologiczny, tzw. koriensko pisanje. Dbao
o jzyk powierzono instytucji pastwowej Hrvatski dravni ured za jezik, ktra wydaa
rozporzdzenie dotyczce jzyka i ortografii chorwackiej, gdzie najbardziej znaczcym
byo stwierdzenie, e w jzyku chorwackim obowizuje ortografia etymologiczna, a nie
fonetyczna art. 7. rozporzdzenia Zakonska odredba o hrvatskom jeziku, o njegovoj
istoi i pravopisu562. Ponownie wic zgodnie z rozporzdzeniami pastwowymi w 1943 r.
zostaa wydana gramatyka Josipa Florschtza Gramatika hrvatskoga jezika. Po upadku
NDH powrcono do zasad pisowni fonetycznej, ktra obowizuje do dzisiaj, jednak
niektre formy ze wzgldu na tradycj lub problemy komunikacyjne s zapisywane
w sposb morfologiczny563.
W analizowanym materiale pojawi si jeden piewnik wydany w czasie
purystycznych dziaa w NDH zbir Franjo Luicia Crkvena pjesmarica za srednje
i uiteljske kole z 1942 r. Na jego przykadzie mona zaobserwowa obecno pisowni
morfologicznej w przypadku refleksu prasowiaskiej goski jat, gdy /ije/ byo
zapisywane jako ie, zachowane byy goski /d/ i /t/ przed /c/, brak upodobnienia spgosek
pod wzgldem dwicznoci i miejsca artykulacji. W zbiorze Milana Pavelicia Ckrveni
himni wydanym w 1945 r. obowizujc pisowni jest ponownie zapis fonetyczny.
W niniejszym podrozdziale zostaa przeprowadzona analiza porwnawcza
sztokawskich tekstw hymnw kocielnych z lat 1726-1945 ze wzgldu na
odzwierciedlon w tekstach fonetyk i ortografi. W kadym z omawianych piewnikw
w pierwszej kolejnoci zostay omwione charakterystyczne dla jzyka cechy fonetyczne,
a nastpnie cechy ortograficzne. Kada z cech zostaa wymieniona i omwiona tylko raz,
natomiast czstotliwo wystpowania poszczeglnych cech zostaa przedstawiona
w tabelach na kocu czci analitycznej.

562
Koriensko pisanje, ured. A. B. Klai, Zagreb 1942, s. 18.
563
L. Badurina, I. Markovi, K. Mianovi, Hrvatski pravopis, s. XIV.

247
1726 r., Toma Babi, Cvyt razlika mirisa duhovnoga, upisan i dan na svitlost po ocu f.
Thomasu Babichiu, Budim.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Tomy Babicia z 1726 r. to, np.:
1. Jak w wikszoci piewnikw pochodzcych z tego okresu (niezalenie z jakiego
regionu, Slawonii czy Boni), wystpuje ikawski refleks jat. Toma Babi
posuguje si w swoich piewnikach zachodnim nowosztokawskim dialektem
ikawskim uywanym w Boni:
tebbe Gospodina izpovidamo, TDl;
Sudacz, virrujemu da immasc dochi, TDl.

2. We wszystkich analizowanych tekstach wystpowaa typowo sztokawska cecha


fonetyczna, jak jest wokalizacja jeru do /a/:
Dostojse Gospodine dan ovi: TDl;
Sudacz, virujemu da immase dochi, TDl.

3. W tekcie pojawi si boniacko-dalmatyski typ realizacji jako ar:


sveta izpovida Czarqva, TDl;
kojesi plemenitom karvju odkupio, TDl.

4. Pojawia si take wokalizacja /l/ do /o/ na kocu sylaby:


kojesi plemenitom karvju odkupio, TDl.

5. W niektrych pozycjach w analizowanych tekstach /h/ zaniko (jak na wielu


obszarach Boni):
Tebbe Prorokaa aglieni broj. TDl.

6. W innych za pozycjach goska /h/ zostaa zachowana:


brez griha nas uvati, TDl.

7. Za spraw grafii dubrownickiej pojawio si w tekstach /h/, ktre


najprawdopodobniej nie byo wymawiane, a jedynie zapisywane:

248
Svt, svt, svt Gospodin Bogh Sabaoth, TDl.
Tebbi Angeli: tebbi Nebbesa i sva moghustva, TDl.

8. Cech dialektu sztokawskiego uywanego na terenie Boni byo przejcie grupy


spgoskowej /hv/ w /f/:
Tebbe Boga falimo, TDl;
Tebbe Muenikaa prosvitgliena fali Vojska, TDl.

9. Wystpowa brak /l/ wstawnego po /p/, /t/ i /v/:


kojesi plemenitom karvju odkupio, TDl.
W tekstach wystpoway jednak formy z /l/ wstawnym:
I upravgliaj gnih: i uzdigni gnih vike. TDl.

10. Nie byo /t/ i /d/ przed /c/:


Tebbe vigniega Ocza: sva zemglia sctuje, TDl.

11. W zapisie tekstw by widoczny brak ubezdwicznienia w parach


dwiczna/bezdwiczna:
Sveta izpovida Czarqva. TDl.

12. Wystpowa brak ubezdwicznienia gosek na styku morfemw, np.


w prefiksacji:
kojesi plemenitom karvju odkupio, TDl.

13. Wystpowa brak jotacji w wyrazach zapoyczonych:


Tebbi Angeli: tebbi Nebbesa i sva moghustva, TDl.

14. We wszystkich analizowanych tekstach wystpowaa metateza grupy


spgoskowej /vs/ do /sv/:
Tebbe vigniega Ocza: sva zemglia sctuje, TDl.

15. Brak protezy spgoskowej /v/ przed /u/:

249
Svetoga joscter utisciteglija Duha, TDl.

16. W tekstach wystpowaa dodatkowa samogoska dodawana na kocu wyrazu, tzw.


navezak, w pierwszych piewnikach pojawiao si tylko /a/ w Gen. sg.
przymiotnikw i zaimkw:
Posctenoga, istinitoga, i jedinoga Sina toga, TDl.

Cechy ortograficzne pojawiajce si w piewniku Tomy Babicia z 1726 r.:


1. Zapis // jako zaczerpnite z grafii dubrownickiej:
Ti Oev vikuvigni Sin jesi. TDl.

2. Goska // bya zapisywana jako ch jak w teksach slawoskich, nie byo jednak
problemu z graficznym rozrnieniem // i // jak w tym dialekcie:
Ti za osloboditi ovika primajuchi ovianstvo, TDl.

3. Goska /c/ bya zapisywana jak w tekstach kajkawskich i slawoskich jako cz


zapoyczone z grafii wgierskiej:
Sudacz, virrujemo da immasc dochi, TDl.

4. Goska /d/ bya zapisywana jako dj:


Buddi milosardje tvoje Gospodine svarhu nas, TDl.

5. Goska /s/ bya zapisywana jako s, nie byo analogii do zapisu /c/ cz jak
w tekstach slawoskich i kajkawskich:
brez pristanka galssom gapiu, TDl.

6. Goska /f/ bya zapisywana jako f:


U tebbesam Gospodine uffao, TDl.

7. Goska // bya zapisywana jako sc:


Ti pridobivsci smarti osctrinu, TDl.

250
8. Goska // zapisywana bya jako x:
Ti na desnu Boxju sidisc: TDl.

9. Zapis gosek zmikczonych /l/ i /n/ wedug woskich zasad gli, gni:
Puna jessu Nebbesa i Zemglia: vellianstva slave tvoje, TDl;
I upravgliaj gnih: i uzdigni gnih vike, TDl.

10. Dwojaki zapis grup spgoskowych /sk/, /sp/, /sk/ jako sk, sp, st lub zk, zp, zt:
Tebbe slavna Apostolska skupstina, TDl;
Sveta izpovida Czarqva, TDl.

11. W tekstach wystpoway podwojone spgoski:


Tebbe po okoliscju zemaglskome: TDl;
Sudacz, virrujemo da immasc dochi, TDl.

12. W utworach pojawiay si podwojone samogoski, zwaszcza jako kocwka Gen.


pl., dwie samogoski maj oznacza dugo zapisywanej samogoski jest to
dubrownicki typ grafii:
Tebbe Prorokaa aglieni broj; TDl.
Tebbe Muenikaa prosvitgliena fali Vojska, TDl.

13. Grupa spgoskowa /kv/ zapisywana jako qv:


Sveta izpovida Czarqva, TDl.

14. W kadym z analizowanych piewnikw okrelenia Boga, Chrystusa, Ducha


witego oraz Matki Boej byy zapisywane wielk liter:
Tebbe vigniega Ocza: sva zemglia sctuje, TDl.
Ti Oev vikuvegni Sin jesi, TDl.
Smilujse nami Gospodine, TDl.

15. Prawie we wszystkich analizowanych piewnikach z lat 1726-1945 zaimki


osobowe odnoszce si do osb boskich byy zapisywane ma liter:

251
kakonosmo uffali tebbe, TDl;
Po sve dni blagosivachemo tebbe, TDl.

16. Take zaimki dzierawcze okrelajce osoby boskie praktycznie we wszystkich


analizowanych tekstach byy zapisywane ma liter:
Vignom slavom sasvetim tvojm, TDl;
I falimo imme tvoje vike, TDl.

17. Przymiotniki dzierawcze odnoszce si do osb boskich i Matki Boej


zapisywane byy wielk liter:
Ti Oev vikuvegni Sin jessi, TDl.
nisise pristrascio utrobbe Diviine, TDl.

18. W tekstach omawianego piewnika by widoczny problem zapisywania akcentu,


dlatego e nie by on zaznaczany w kadej pozycji, w ktrej powinien si pojawi.
Oznaczone akcentem byy wyrazy jednosylabowe, akcent padajcy na ostatni
sylab oraz akcentowane przyimki. Akcent gwnie pojawia si przy przyimku u:
Svt, svt, svt, Gospodin Bogh Sabaoth, TDl;
brez pristanka glassom gapi, TDl;
i uzdigni gnih vike, TDl.

19. Zaimki byy zapisywane cznie z nieakcentowan form czasownika biti:


Tisi Kragl slave Issukarste, TDl;
kojesi plemenitom karvju otkupio, TDl.

20. Zaimki zwrotne byy zapisywane cznie z imiesowami przymiotnikowymi


czynnymi, czasownikami lub przeczeniami:
otvoriosi virrujuchim kragljestva Nebeska, TDl;
Smilujse nammi Gospodine, TDl;
nisise pristrascio utrobbe Diviine, TDl.

21. Zaimki bywaj take zapisywane rozcznie:

252
Ti na desnu boxju sidisc, TDl.

22. W tekstach wystpowa czny zapis bezokolicznika i nieakcentowanej formy


czasownika htijeti w funkcji czasu przyszego. Jak ju zostao wspomniane,
problem zapisu czasu Futur I by cigle aktualny w XX wieku, dotyczy gwnie
kwestii odrniajcych jzyk chorwacki od serbskiego:
Po sve dni: blagosivachemo tebbe, TDl.

23. We wszystkich analizowanych tekstach przyimki byy zapisywane rozcznie:


Tebbe po okoliscju zemaglskomu: TDl;
U tebbesam Gospodine uffao, TDl.

1759 r., Toma Babi, Czvyt razlika mirisa duhovnoga upisan, i dan na svitlost, po oczu
f. Thomasu Babichju ... U dva dila razdigljen ..., Mleci.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Tomy Babicia z 1759 r.:


1. Wystpowanie bezdwicznego /f/ po /h/:
TEbbe Boga hfalimo, TDl.

2. Pojawianie si gosek /d/, /t/ przed /c/:


Otzem neimirnoga velliantva, TDl.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Tomy Babicia z 1759 r.:


1. Zapis goski / / jako :
i velliantva slav tvoje, TDl.

2. Goska // bya zapisywana jako z, byo to poczenie w jednym grafemie


wgierskiej wersji zapisu // jako cz z dubrownickim typem pisowni :
Otzem neimirnoga velliantva, TDl.

3. W piewniku pojawia si kajkawska forma zapisu /s/ jako , obok aciskiego


zapisu s:

253
Spasen uini Puk tvoj Gopodine, TDl.

4. W nielicznych tekstach sztokawskich, tak jak w kajkawskich tego okresu, pojawi


si problem zapisu /v/ jako u, jednak s to odosobnione przypadki:
Vignjom slvom s-vetim tuoim, TDl.

5. Goski /l/ i /n/ tylko w tym piewniku byy zapisywane jako glj, gnj:
Vignjom slvom s-vetim tuoim, TDl;
I uprvgljaj Unimi: TDl.

6. Tylko w dwch piewnikach wystpowa zapis grupy spgoskowej /t/ jako t.


W omawianym zbiorze i kolejnym Nacin pravi z 1763 r.:
Potenoga, i itinitoga, i jedinoga Sina toga, TDl.

7. Grupa spgoskowa /kv/ bya zapisywana jako qu jak w jzyku aciskim:


Sveta izpovida Czarqua, TDl.

8. W omawianych tekstach pochodzcych ze piewnika Tomy Babicia po raz


pierwszy pojawio si zaznaczenie akcentu praktycznie we wszystkich moliwych
pozycjach akcentuacyjnych. W pniejszym jednak okresie znw pojawiy si
problemy z oznaczeniem akcentu i nie zawsze byo wskazane jego miejsce:
tebbi nebbesa i v moggutva. TDl;
Tebbe Prorokaa hfgljeni broj, TDl;
Ti n desnu Boxju Sidc, TDl.

9. W tekstach pojawi si czny zapis przeczenia ne, nieakcentowanej formy


czasownika htijeti oraz zaimka zwrotnego se jako czci skadowej czasu
przyszego Futur I:
nechiue smti vike, TDl.

1763 r., Ptear Juri, Nacin pravi kako karstiani imadu Bogha moliti jutrom i vecerom
i sliscajuchi svetu misu, s mnogim drughim boggogliubnim molitvam, Mleci.

254
W tekstach pochodzcych ze piewnika Nacin pravi z 1763 r. nie zaobserwowano
nowych charakterystycznych cech fonetycznych.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Nacin pravi:


1. Tylko w jednym przykadzie pojawi si zapis /c/ jako z, najprawdopodobniej jest
to bd drukarski, gdy w innych leksemach /c/ byo zapisywane jako cz:
Tebbe vigniegh Otza TDl.

2. Goska /d/ zapisywana bya jako gj:


Buddi Millosargje tvoje Gospodine, TDl.

3. Goska // bya zapisywana jako c:


Sve nace krivicze, AmS.

4. Zapis gosek zmikczonych /l/, /n/ jako gli, gni:


Puna jesu nebesa i Zemglia: TDl.
koje nepreignienom karvju odkupioi, TDl.

5. W tekstach pojawia si czna pisownia cigw wyrazowych skadajcych si ze


spjnika, nieakcentowanej formy czasownika biti lub htijeti:
Sudacz virujemo dachec dochi, TDl.

6. Wystpowa zapis podwojonych samogosek, jednak nie tylko w Gen. pl.,


a wszystkich, ktre miay oznacza dugie samogoski:
Zdravva Zviizdo Moora, AmS.

1765 r., Petar Kneevi, Pisme duhovne razlike, Mleci.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Pisme duhovne razlike z 1765 r.:
1. Zamiast /h/ wymawiana i zapisywana bya goska /v/:
Dighnv Ev jadde. AmS;

255
W tekstach pojawia si jednak take goska /h/:
A cto sho jest, VCS.

2. Wystpowanie grupy spgoskowej /stn/:


Tii prv Uticitegl svi xalostni, VCS.

3. Stara realizacja goski /t/ jako tj:


I da svaki gljbi Tebbe sa svm jkostju, VCS.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Petara Kneevicia Pisme


duhovne razlike z 1765 r.:
1. Goska // bya zapisywana jako cch:, mg to by bd drukarski, poniewa zapis
pojawi si tylko raz:
Jadn ovik, illi recchi, illi misliti, VCS.

2. Zapis goski /d/ jako jd:


DOjdi Dhce nac prisvti, VCS.

3. W tekstach pojawi si rnorodny zapis gosek /l/ i /n/ jako gl, gn, glj, gnj lub lj,
nj:
Diviczo prisveta u svom napugnenju, AmS;
Za gljubavnam ostavi, Plg;
I snebbanam zrk poscagli, VCS.

4. Zaimki osobowe okrelajce osoby boskie i Matk Bo zapisywane byy wielk


liter:
I da svaki gljbi Tebbe, VCS.

5. Wielkimi literami byy notowane dwie pocztkowe litery w niektrych wyrazach:


DOjdi Dhce nac prisvti, VCS.

6. czny zapis partykuy przeczcej ne z czasownikiem:

256
Brez Boxnstva Tvgh nemoxe nicta initio, VCS.

7. czny zapis czasownika z zaimkiem osobowym:


Djnam mir u boju, AmS.

8. czna pisownia przymiotnika lub rzeczownika z zaimkiem osobowym lub


zwrotnym:
Gabrielti dadze, AmS;
Pk za sebbe joctr xva, druxinise razgodi. Plg.

9. Przyimki byy czsto zapisywane z apostrofem:


KIssusu pridmo, AmS.

10. Nieakcentowana forma czasownika biti zapisywana bya z rzeczownikiem lub


zaimkiem jako s (2. os. sg.):
Matrs ukxi, AmS;
Tis u trdu pkoj oni, VCS.

1766 r., Bogolyubnost molitvena na posctenye prisvete Troice jedinoga Boga, Blaxene
Divice Marie i svetih, Ternava.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Bogoljubnost molitvena


z 1766 r.:
1. Po raz pierwszy w analizowanych tekstach sztokawskich pojawia si realizacja
goski jako er:
Tebe po okoliscju zemalyskomu sveta ispopovida Cerkva, TDl;
Svetoj Kervi falu dajte, Plg.

2. W tekcie Pange lingua gloriosi pojawia si goska /t/ przed //:


Po zakonu blagovah s-bratchom svojom.

3. W tekstach dostrzec mona sybilaryzacj gosek:

257
SVi jezici zapivajte, Plg.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Bogoljubnost molitvena


z 1766 r.:
1. Zapis goski // jako cs:
Tebe Mucsenikah bilojasna fali Vojska, TDl;
Od pricsite nami Dive, dat i rogyen Spasitely, Plg.

2. Po raz pierwszy pojawi si zapis goski /c/ jako c:


Ti Otca vicsni Sin jesi, TDl.

3. Zapis gosek zmikczonych /g/, /l/, /n/ jako gy, ly, ny:
Tebi svi Angyeli, tebi Nebesa i sve Moguchstva, TDl;
Ti Kraly slave Isukerte, TDl;
I na svitu stanya virme, Plg.

4. Przymiotnik by zapisywany cznie z krtk form czasownika biti:


Punasu Nebesa, i zemlya velicsantva slave tvoje, TDl.

5. Niektre przyimki byy zapisywane z cznikiem:


Po zakonu blagovah s-bratchom svojom, TDl.

6. W adnym z omawianych tekstw nie zostay oznaczone akcenty.

1769 r., Emerik Pavi, Putovanje duhovno u stazice razlicsitoga bogoljubstva udiljeno
to jest Knjiga od molitava ujedno sloxena i s-glavnima pismama naressena : narodu
illyricskomu iliti dalmatinskomu za bogosstovno i spasonosno napridovanje poklonjena
i s-dopusstenjem staressinah na svitlost dana po o. fra Emeriku Pavichu ..., Peta.

W piewniku Emerika Pavicia Putovanje duhovno z 1769 r. znalaza si tylko jedna


fonetyczna cecha charakterystyczna:
1. W tekstach pojawiy si wyrazy ze spalatalizowanymi goskami:

258
Dogji, dogji! Duse Sveti, VCS.

W analizowanych tekstach ze piewnika Emerika Pavicia wystpuje take tylko jedna


ortograficzna cecha charakterystyczna:
1. Goska // bya zapisywana jako s:
Dogji, dogji! Duse Sveti, VCS.

1791 r., uro Serti, Jezgra nauka kerstjanskoga, pisme i molitve bogoljubne za sluxbu
i zabavu duhovnu puku kerstjanskomu prikazane, Ossik.

W tekstach ze piewnika Jezgra nauka kerstjankoga nie znalazy si nowe,


charakterystyczne cechy fonetyczne.

Cechy ortograficzne znamienne dla piewnika Jezgra nauka kerstjanskoga:


1. Goska // bya zapisywana w dwojaki sposb: jako c lub cs:
adche Boxja rics poceti: VCS.

2. Goska // bya zapisywana jako sh:


Dojdi Dushe tvoritelju; VCS.

3. W tekstach pojawi si take czny zapis niektrych przyimkw z zaimkami:


ute xivo daj ufali, VCS.

1794 r., Bogoljubnost molitvena na poshtenje Prisvete Troice jedinoga Boga, Blaxene
Divice Marie i svetih, Budim.

W tekstach ze piewnika Bogoljubnost molitvena wydanego w 1794 r. nie byo nowych,


fonetycznych i ortograficznych cech charakterystycznych.

1802 r., Tomo Babi, Czvit razlika mirisa duhovnoga / upisan i dan na svitlost po otczu
f. Tomasu Babichiu, Mleci.

259
W piewniku nie zaobserwowano nowych cech fonetycznych.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla wydania piewnika Tomy Babicia Czvit razlika
mirisa duhovnoga z 1802 r.:
1. Zapis goski /d/ jako di:
Budi milosardie tvoje Gospodine svarhu nas TDl.

2. Czsto w tekcie pojawia si zapis goski /i/ jako j:


Tj Oev vikovigni Sin jessi, TDl.

1805 r., Petar Kneevi Pisme duhovne razlike, Mletci.

W piewniku Petara Kneevicia wydanym w 1805 r. nie pojawiy si nowe fonetyczne


i ortograficzne cechy charakterystyczne.

1813 r., Antun Kanili, Bogolyubnost molitvena na poshtenye prisvete Troice jedinoga
Boga, Blaxene Divice Marie i svetih, Budim.

W tekstach ze piewnika Antuna Kanilicia wydanego w 1813 r. pojawia si tylko jedna


nowa cecha fonetyczna:
1. W hymnach mona zaobserwowa brak przeprowadzonej jotacji w niektrych
pozycjach:
Svetoga takogyer Utishitelya Duha. TDl;
Budi milloserdgye tvoje Gospodine sverhu nas: TDl;
Dat, i rodgven Spasitely; Plg.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Bogoljubnost molitvena z 1813 r.:


1. Zapis goski // jako cs:
Tebi svi Angyeli, tebi nebesa, i sva mogucstva; TDl;
Svitu u raj sricsna vrata, AmS.

260
2. W tekstach pojawi si problem z rozrnieniem graficznym gosek // i //, gdy
stosowano takie same grafemy oznaczajce wskazane goski:
Svitu u raj sricsna vrata, AmS cs:;
Ti Otca vicsnyi Sin jesi. TDl cs:.

3. Tylko w tym piewniku goska /d/ bya take zapisywana jako dgv:
Dat, i rodgven Spasitely; Plg.

1818 r., Antun Josip Knezovi Molitvena knyiga pod imenom Put nebeski : negda iz
razlicsiti knyixicah izabrana i u jedno sastavlyiena, Budim.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla piewnika Antuna Josipa Knezovicia z 1818 r.:
1. Goska po raz pierwszy zostaa zapisana jako r, wic w pozycji akcentowanej:
Ti prdobivshi Smrti Oshtrinu otvoriosi vrujcsim Kralyestvo nebesko, TDl;
Dignji Srdca i Chtnye, VCS.

2. W niektrych pozycjach wystpowaa proteza spgoskowa /j/ przed /i/:


Za Hranu jim dade svima, Plg.

W piewniku Antuna Josipa Knezovicia z 1818 r. znalaza si tylko jedna nowa cecha
ortograficzna:
1. Zapisywanie zaimka i nieakcentowanej formy czasownika biti z cznikiem:
koje-si neprocinyenom Krvju odkupio, TDl.

1827 r., Bogoljubne pisme koje se pod svetom missom i razlicsitima svetkovinama pivati
mogu, iz razlicsitih knjigah skupljene, Budim.

W piewniku Bogoljubne pisme z 1827 r. nie byo nowych charakterystycznych cech


fonetycznych .

W omawianym piewniku pojawiy si dwie nowe cechy ortograficzne:


1. Zmikczenie gosek zaznaczane byo apostrofem:

261
Tebna nebu Angjeli, TDl.

2. Goski /l/ i /n/jako lj, nj:


Tebe, ljubit uxivati, VCS;
Serdca, ricsi, i mishljenje, Plg.

1830 r., Marijan Jai, Vinac bogoljubnih pisamah koje se nediljom i s prigodom
razlicsitih svetkovinah pod s. missom pivati obicsaju, iz razlicsiti duhovnih knjigah
sastavljen i s nacsinom csiniti put krixa, Budim.

W tym wydaniu piewnika Marijana Jaicia nie zaobserwowano nowych cech fonetycznych
ani ortograficznych. piewnik z 1830 r. jest nieznacznie zmieniony wzgldem wydania
z 1827 r., dlatego midzy tymi wydaniami nie ma rnic jzykowych.

1844 r., Vice Vici, Pisme razlike na potenje boje B. D. Marie i sviu svetih sastavljene
godine 1785. sad pako na svitlost dane po I. F. Jukiu, Split.

piewnik zosta umieszczony w tej czci opracowania ze wzgldu na ortografi, ktra


zostaa dostosowana do zasad obowizujcych na terenie Chorwacji w czasie iliryzmu.
Dlatego za dat przyporzdkowujc piewnik do omwienia w niniejszym opracowaniu
zosta przyjty rok jego wydania w Splicie w 1844 r, a nie data powstania dziea, jak
wynika z tytuu, 1785 r.564
Cechy fonetyczne wystpujce w piewniku Pisme razlike:
1. Brak samogoski poprzedzajcej zwokalizowane /l/ do /o/ w imiesowach
przymiotnikowych czynnych:
I carkvu tvoju bogoljub obao, VCS.

2. W zapisie grupy spgoskowej /stn/ nie byo zapisywane /t/ (jednak nie we
wszystkich leksemach):
Usliaj molbe puka milosnoga, VCS.

564
Jak twierdzi Hrvojka Mihanovi-Salopek, splickie wydanie jest jedynym zachowanym egzemplarzem
tego piewnika, por. H. Mihanovi-Salopek, Hrvatska crkvena himnodija, s. 11.
262
Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Vice Vicicia Pisme razlike
wydanego w 1844 r.:
1. Goska // zapisywana bya jako :
Mili, i isti i ljubavju plodni, VCS;
Tebe Oca od vinjosti, TDl.

2. Goska // bya zapisywana jako :


Ve nek u miru on vazda pribiva, VCS;
Ukai mo karvi tvoje, TDl.

3. Goska // bya zapisywana jako :


Jo i darimo bistro, stanovito; VCS;
Blagosovi ti batinu, TDl.

4. Goska // pojawia si jako :


Tebi sluit mo pijaku, VCS;
I smilujse nami, Boe, TDl.

5. W niektrych leksemach brakuje goski /j/, zwaszcza w zapisie zaimka


wzgldnego koji:
Punoe nebo, zemlja dosti, TDl;
Da nas koi nepogine, TDl.

1849 r., Fortunat Pintari, Knjiga bogoljubnosti karstjanske : sadaravajua pobonih


molitvah i pesmah vebanje : mladei kolnoj posvetjena, Be.

W tekstach ze piewnika Fortunata Pintaricia nie zaobserwowano nowych cech


fonetycznych.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla piewnika Knjiga bogoljubnosti karstjanske


z 1849 r.:

263
1. Jat byo zapisywane w sposb propagowany przez ilirystw jako , dlatego na
podstawie zapisu nie mona wywnioskowa, jak byo odczytywane, gdy
zakadano, e niezalenie od wymowy jat powinno by zapisywane tylko w jeden
sposb. Z uwagi jednak na poparcie Fortunata Pintaricia dla ilirystw
prawdopodobnym jest, e w tekstach z tego piewnika wystpowa ikawski refleks
jat:
Jaganje boji, sinu vkovitoga otca, GieD;
Zdravo zvzdo mora, AmS;

2. Okrelenia osb boskich i Matki Boej zapisywane ma liter:


O boe svemogui ote! GieD;
Ukai se mati, da nam sin tvoj dati, AmS.

1858 r., Ivan Stoh, Josip Mirko Torbar, Crkvene pjesme:za kolsku mlade i za puk,
Zagreb.
1858 r., Marijan Jai, Vinac bogoljubnih pisamah : kojeno se...pod s. missom
i o drugima bogoljubnostima pivati obiaju / iz razliitih ...knjigah po o. Marianu Jaiu
sabran i sloen ter...sada ve jedanaesti put na svitlost izdan. Bidum.

W tekstach ze piewnikw Crkvene pjesma i Vinac bogoljubnih pisamah nie byo


nowych cech fonetycznych.

W tekstach ze piewnika Iwana Stoha i Josipa Mirka Torbara wystpowaa tylko jedna
nowa ortograficzna cecha charakterystyczna:
1. W realizacji jako er zawsze by zaznaczony akcent:
I prosvitli srdcah tmine, VCS;
Falu svetoj krvi dajte, Plg.

W piewniku Marijana Jaicia Vinac bogoljubnih pisamah, wydanie z 1858 r., nie
zaobserwowano nowych cech ortograficznych.

264
1867 r., Marijan Jai, Vinac bogoljubnih pisamah koje se nediljom i prigodom razliitih
svetkovinah pod s. misom i o drugim bogoljubnostima pivati obiaju, Budim.

W piewniku Marijana Jaicia Vinac bogoljubnih pisamah wydanym w roku 1867 nie
byo nowych cech fonetycznych.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla tekstw z wydania piewnika Marijana Jaicia


z roku 1867:
1. Przymiotniki dzierawcze odnoszce si do osb boskich i Matki Boej zapisywane
byy ma liter:
Sad e boja ri poeti, VCS;
Sina bojeg mati prava, AmS;

2. Po raz pierwszy w analizowanych tekstach enklityka u bya zapisywana


rozcznie:
Sad e boja ri poeti, VCS;

1888 r., Marijan Jai, Vienac bogoljubnih pjesama:koje se nedjeljom i prigodom


razliitih svetkovina pod s. misom i o drugih bogoljubnostih pjevati obiaju / iz razliitih
duhovnih knjiga po Marijanu Jaiu sabran i sloen ; ter s dopuenjem stareina sada
ve estnajsti put i mnogostrano izpravljen na svjetlost izdan, umnoen jo dodatkom
uitelja Vjekoslava Grginevia i upnika Ilije Okrugia\, Budim.

Cechy fonetyczne charakterystyczne dla tego wydania piewnika Marijana Jaicia Vinac
bogoljubnih pisama:
1. Po raz pierwszy w tekstach pojawi si ijekawsko-jekawski refleks jat:
Slava Bogu vienjemu, GieD ije;
I na svietu stanja vrieme, Plg ije;
Svi jezici zapjevajte, Plg je;
Ti za oslobodit primajui ovjeanstvo, TDl je.

265
2. Goska w tekstach z tego piewnika po raz pierwszy bya zapisywana jako r bez
rozszerzenia samogoskowego /a/ lub /e/:
Tebe po okoliu zemaljskomu sveta izpovieda crkva, TDl;
Hvalu svetoj krvi dajte, Plg.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Vinac bogoljubnih


pisama wydanego w 1888 r.:
1. W tekstach pojawi si rny zapis graficzny jat. Realizacja /ije/ bya zapisywana
jako ie, zapis krtkiego /je/ by realizowany jako je:
Slava Bogu vienjemu, GieD ije;
Svi jezici zapjevajte, Plg je;

2. Goska /f/ bya zapisywana jako hv:


U Tebe sam Gospodine uhvao, TDl.

W piewnikach kocielnych po 1888 r. nie byy zauwaalne zmiany fonetyczne. Rnice


midzy tekstami z pniejszych piewnikw byy nieliczne i dotyczyy gwnie ortografii.

1899 r., Veljko Novak, Crkvena pjesmarica : za enska srednja uilita : troglasno sa
pratnjom orgulja, Zagreb.
1900 r., Veljko Novak, Crkvena pjesmarica : za enska srednja uilita : troglasno sa
pratnjom orgulja Zagreb.

W wymienionych wyej wydaniach piewnika Veljko Novaka Crkvena pjesmarica nie


znalazy si nowe cechy ortograficzne.

1907 r., Crkvena pjesmarica za kolsku mlade, Krievci.

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla tekstw ze piewnika Crkvena pjesmarica za


kolsku mlade:
1. Zapis starej goski jat jako ije:
Kad si na svijet s neba sio, VCS;

266
udo tijela pravoga, Plg;
Dijeva vijek preista, AmS.

2. Zaimki dzierawcze odnoszce si do osb boskich i Matki Boej zapisywane


wielk liter:
Svijet i Nebo je puno Velianstva Tvojega, TDl.

1909 r., Veljko Novak, Crkvena pjesmarica : za nie i vie puke, vie djevojake i nalik
na njih kole : dvoglasno sa lakom pratnjom orgulja ili harmonija, Zagreb.

W piewniku Veljko Novaka Crkvena pjesmarica wydanym w 1909 r. znalaza si tylko


jedna nowa cecha ortograficzna:
1. W tekstach pojawi si zapis goski /d/ jako :
Pokoju utruenih, rashlado upaljenih, VCS.

1911 r., Stjepan Hadrovi, Hosanna : crkvena pjesmarica, Zagreb.

W wydaniu piewnika Stjepana Hadrovicia Hosanna z 1911 r. znalaza si tylko jedna


nowa cecha ortograficzna:
1. Refleks jat /ije/ by zapisywany jako je:
Nek se uva grjeha bolje, GieD;
Zdravo, zvjezdo mora, Majko Boja slavna, AmS;
Angjeli vjek slono svi, duboko se klan jaju, TDl.

1919 r., Hrvatska crkvena pjesmarica : (pratnja hrv. Koralima), Zagreb.

W piewniku Hrvatska crkvena pjesmarica z 1919 r. znalaza si tylko jedna nowa cecha
ortograficzna:
1. Po raz pierwszy w tekstach pojawi si rozczny zapis czasownika i partykuy
przeczcej ne:
Ne daj nama putem zlim, VCS.

267
W analizowanych piewnikach wydawanych w latach 1921-1942 nie znalazy si adne
nowe cechy ortograficzne. Zmiany pojawiy si dopiero w ostatnim z omawianych
zbiorw, wydanym w 1945 r. zbiorze tumacze hymnw kocielnych o. Milana Pavelicia
Crkveni himni:

1945 r., Milan Paveli, Crkveni himni, Zagreb

Cechy ortograficzne charakterystyczne dla zbioru tumacze hymnw kocielnych Milana


Pavelicia:
1. W tekstach by zaznaczany typ akcentu i jego miejsce:
Djevo sobita, smjerna ko ni jedna, AmS;
Djeva nam ga prodi, Plg;

2. W tekstach wystpowao take zaznaczenie dugoci samogoski:


3. Studenac ivi, ljubav, plm, VCS;
Apostol, prorok, Muenik klie red, TDl.

Jak wynika z powyszej analizy fonetycznej i ortograficznej omawianych tekstw


chorwackich przekadw aciskich hymnw kocielnych, zmiany w jzyku chorwackim,
a dokadnie dialekcie sztokawskim w kwestii ortografii i fonetyki trway prawie cay okres
objty analiz. Najwiksze natenie zmian, ktre zostay na dugo utrwalone w jzyku
chorwackim, przypado na I poow XIX wieku w czasie odrodzenia narodowego, kiedy
prbowano ujednolici grafi chorwack. XVIII wiek w ortografii chorwackiej to czas
braku jednolitoci, wystpowao kilka typw grafii, ktre si wzajemnie przenikay. Jest to
szczeglnie widoczne w piewniku Tomy Babicia Cvyt razlika mirisa duhovnoga, gdzie
pojawia si dalmatyska (boniacka) grafia z wzorowanym na ortografii woskiej zapisem
niektrych gosek, np.: /l/ : gli, /n/ : gni. Typowo dalmatyski jest zapis jako ar,
a slawoski /c/ jako cz. Z fonetyki boniackiej uwidacznia si uproszczenie grupy
spgoskowej /hv/ do f. Ortografia dubrownicka jest reprezentowana za przez zapis
podwojonych samogosek /a/ w Gen. pl. i dodaniem litery h (jak twierdzi ime Starevi,
a za nim Dagmara Gabri-Bagari, w miejscach niewytumaczalnych etymologicznie)565.

565
D. Gabri-Bagari, Jezikoslovac, s. 138.
268
Wymieniony piewnik jest najstarszym analizowanym w tej pracy zbiorem tekstw
sztokawskich, dlatego te wystpuje w nim tak ogromne zrnicowanie fonetyczne
i ortograficzne. piewnik powsta na terenie zachodniej Boni i zosta spisany przez
franciszkanina, co te powodowao, e przenikay si wspomniane ju dwa gwne typy
grafii.
Im modsze piewniki, tym bardziej uwidacznia si w nich wiksze ujednolicenie
grafii w oparciu o system slawoski lub dalmatyski. Grafia tekstw jest uzaleniona od
tego, gdzie zosta wydany zbir pieni oraz kto go sporzdzi. Najczciej XVIII-wieczne
piewniki byy zapisywane wedug slawoskich zasad, poniewa ich autorami byli
mieszkacy Slawonii lub franciszkanie pracujcy na tych terenach, np. Emeryk Pavi czy
Petar Kneevi, a miejscem wydania tych piewnikw bya Peszta lub Osijek. Na pocztku
za XIX wieku nastpi zwrot ku grafii dalmatyskiej, boniackiej. W zebranym materiale
przykadem tego moe by ponowne wydanie piewnika Tomy Babicia Cvit razlika mirisa
duhovnoga w 1802 r., a kolejny czciowy zwrot do tego typu zapisu w czasie iliryzmu.
Byo to wynikiem reformy jzyka iliryjskiego, co znajduje odzwierciedlenie
w piewnikach Vice Vicicia z 1844 r. Pisme razlike i Fortunata Pintaricia Knjiga
bogoljubnosti karstajnske... z 1849 r. W piewniku Vice Vicicia mona po raz pierwszy
zaobserwowa typ grafii bardzo zbliony do wspczesnego zapisu stosowanego
w chorwackim jzyku standardowym.
W II po. XIX wieku z coraz mniejszej liczby zapisywanych zmian w tekstach
piewnikw mona wywnioskowa, e norma jzyka si ustabilizowaa. Cakowity brak
zmian fonetycznych w XX wieku wiadczy o zahamowaniu procesu zmian fonetycznych,
przynajmniej tych widocznych na poziomie zapisanych tekstw. Na pocztku XX wieku
pojawiay si jeszcze sporadyczne niecisoci i nowe rozwizania dotyczce tylko
ortografii. Zmiany widoczne w ostatnim analizowanym piewniku dotyczyy tylko zapisu
akcentw i zaznaczenia dugoci samogosek.
Najwicej problemw fonetycznych i ortograficznych powodowa przez cay
analizowany okres refleks sowiaskiego jat. Jak ju zostao wspomniane, jednym
z wyznacznikw podziau dialektu sztokawskiego na poszczeglne poddaialkety stanowi
wanie realizacja goski jat, co pociga za sob problemy graficzne. Kwestia zapisu tej
goski w XVIII wieku nie stanowia wikszego problemu, poniewa wszystkie teksty
z tych piewnikw zachowyway ikawski refleks jat niezalenie od tego, gdzie byy

269
wydane. Problem pojawi si wraz z reform iliryjsk, kiedy to na oznaczenie tej goski
wprowadzono tzw. rogato e, ktre byo zapisywane zawsze niezalenie od wymowy
danego fonemu. Przy odczytywaniu tekstw stanowio to ogromny problem, poniewa nie
mona byo okreli, do jakiego typu wymowy zaliczy teksty (taki zapis pojawi si np.
w piewniku Fortunata Pintaricia). Pod koniec XIX wieku pojawi si inny problem wraz
z uznaniem dialektu ijekawsko-jekawskiego jako podstaw jzyka standardowego,
w ktrym wystpuje rna realizacja starego jat. Zaowocowao to pojawieniem si
w tekstach kilku typw zapisu, szczeglnie dotyczyo to dyftongicznej wymowy ije bya
ona zapisywana jako je (tak samo jak w krtkiej sylabie), je, ije lub ie. W przypadku
tekstw hymnicznych, przynajmniej odnonie do tej kwestii pisownia, ostatecznie
ustabilizowaa si w latach 90. XIX wieku. Moe mie to zwizek z wydaniem w 1893 r.
ortografii jzyka chorwackiego Iwana Broza.
Drugim problemem rnicujcym chorwack sztokawszczyzn fonetycznie
i ortograficzne, rwnie w przypadku analizowanych tekstw hymnicznych, jest zapis .
Do II po. XIX wieku w badanych tekstach przeplatay si dwa typy zapisu ar
(dalmatysko-boniacko-dubrownickie) oraz er (gwnie slawoskie) z wariantem r,
gdzie zaznaczano dugo samogoski. Dopiero w wydaniu piewnika Marijana Jaicia
z 1888 r. po raz pierwszy zastosowano wspczesny zapis r.
Problemw przysparza przez dugi czas zapis niektrych spgosek szczeglnie
/l/, /n/, /d/. Wspczesny typ zapisu lj, nj pierwszy raz pojawi si w tekstach ju w 1765
r., jednak wystpowa w nich sporadycznie (nie byy nim objte wszystkie pozycje
wystpowania tych gosek w poszczeglnych leksemach), lecz konsekwentnie, chocia
inne moliwoci zapisu tych zmikczonych gosek znikny z analizowanych tekstw
dopiero w 1805 r. Inn kwesti stanowi zapis /d/, poniewa grafem, ktry oznacza t
spgosk, pojawi si dopiero w piewniku z 1909 r., mimo e do ortografii chorwackiej
zosta wprowadzony ju w latach 80. XIX wieku przez Danilo Daniicia.
Tak jak w przypadku dialektu kajkawskiego, rwnie w dialekcie sztokawskim
istnia problem zapisu spgosek /c/, //, //, /s/, // i //. Najbardziej ujednolicony by
zapis goski // jako x, chocia odbiega od wspczesnej realizacji. Dzisiejszy zapis po raz
pierwszy pojawi si w latach 40. XIX wieku wraz z rozwojem ortografii iliryjskiej.
Natomiast na oznaczenie pozostaych wymienionych wyej gosek istniay na przestrzeni
omawianych 250 lat cztery lub pi moliwoci zapisu kadej z nich.

270
Rozpowszechnianie si zapisu, ktry przetrwa do dzisiaj, nastpio w tekstach z poowy
XIX wieku. W piewnikach z I po. XIX wieku uwidoczni si zapis, ktry by wynikiem
problematycznego dla Chorwatw do dnia dzisiejszego fonetycznego zrnicowania
gosek // i //. W piewnikach z 1813 i 1818 r. wymieszane s zapisy tych gosek raz
autorzy stosuj cs jako //, innym razem za jako // lub ch jako // lub //.
Oprcz grafii niejednolity by take zapis ortograficzny czny i rozczny wielu
form. Najwicej problemw sprawia zapis enklityk czasownikowych, zaimkw
i przyimkw. Wikszo przyimkw zawsze bya zapisywana rozcznie, do poowy XIX
wieku niektre byy notowane jednak z apostrofem. Enklityki czasownikowe i zaimki
rwnie do poowy XIX wieku byy pisane w rny sposb cznie lub rozcznie
w zalenoci od piewnika. Rwnie w tekstach sztokawskich problematyczny by zapis
maej lub wielkiej litery w przypadku okrele osb boskich i Matki Boej oraz zaimkw
do nich si odnoszcych.
Wskazane cechy ortograficzne i fonetyczne znajdujce si w tekstach hymnw
wyekscerpowanych z analizowanych piewnikw miay rn ywotno w dialekcie
sztokawskim. Tak jak w przypadku cech morfologicznych, niektre cechy ortograficzne
i fonetyczne wystpoway w tekstach od samego pocztku, chocia nie zawsze cigle
zapis goski /s/ jako s, /f/ jako f, zapis grup spgoskowych /sk/, /sp/, /st/ jako sk, sp, st lub
zaimki zapisywane rozcznie. Wiele cech graficznych pojawiao si tylko do czasw
iliryzmu zapis // jako , // jako ch, // jako sc, /l/, /n/ jako gl, gn, glj, gnj itd. W II po.
pojawi si za wspczesny zapis gosek.
W tekstach hymnw mona zauway pniejsze wprowadzanie cech
ortograficznych do piewnikw ni przedstawianie ich w ortografiach i gramatykach.
Komisja jzykowa w Dalmacji pod przewodnictwem F. Apendiniego zakoczya swoje
prace w latach 20. XIX wieku, a cechy ortograficzne, ktre wprowadzia do jzyka
chorwackiego w tekstach hymnw, pojawiy si dopiero w latach 40. Reforma Ljudevita
Gaja zostaa przeprowadzona w latach 30. XIX wieku, a po raz pierwszy w piewniku
niektre jej cechy pojawiy si dopiero w 1844 r. Tak samo stao si w przypadku
wspomnianej ju ortografii Iwana Broza i zmian zaproponowanych przez Danilo
Daniicia, ktre w tekstach hymnw zostay zastosowane dopiero ponad dwadziecia lat
po ich ukazaniu si drukiem. Wszystkie zmiany ortograficzne i fonetyczne zaobserwowane
w analizowanych tekstach sztokawskich znajduj si w tabelach.

271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
Rozdzia VI

Teksty hymnw kocielnych czakawskiego obszaru


dialektalnego

Dialekt czakawski jest ostatnim z omawianych w tej pracy z trzech dialektw


chorwackich. W przeszoci, tak jak dwa omwione wczeniej dialekty, peni funkcj
chorwackiego jzyka literackiego. W lingwistyce jest uznawany za pierwszy literacki
jzyk chorwacki566. Czsto okrela si go mianem jzyka starochorwackiego. Wanie
z tego dialektu pochodzio najwicej elementw miejscowych w tekstach chorwackiej
redakcji jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego. Scs. w Chorwacji by podatny na wpywy
miejscowego dialektu ze wzgldu na to, e peni funkcj tylko jzyka liturgii,
a w pozostaych elementach ycia spoecznego nie by tak wykorzystywany jak u Sowian
prawosawnych, wic szybko wchania elementy gwnie czakawskie (chocia pojawiay
si te kajkawskie i sztokawskie) i przeksztaci si w jzyk starochorwacki567. Najstarsze
wic inskrypcje chorwackie, jak Napis z Ploninu (Ploninski natpis, Istria XI w.), Napis
z Krku (Krki natpis, Istra XI w.), Pyta z Valuna (Valunska ploa, Cres XI w.) czy
najbardziej znana Pyta z Baszki (Baanska ploa ok. 1100 r. Isntria)568, zapisane
chorwack redakcj scs. zawieraj jzykowe elementy czakawskie denazalizacj
noswek // do /a/ (chocia czciej wystpuje /u/), rozwj prasowiaskiego /dj/ do./j/569.
Napisy zostay wyryte w kamieniu gagolic, ktre to pismo stanowio obok acinki pismo
najstarszych tekstw chorwackich.
Czakawszczyzna rozwijaa si nieprzerwanie od XI wieku w tekstach chorwackiej
redakcji scs., a od XIII w. jako samodzielny jzyk starochorwacki570. Obejmowa on
znacznie wiksze obszary dzisiejszej Chorwacji ni obecnie. Obszar czakawski zmniejsza
si ju od XVII wieku za spraw coraz wikszego napywu ludnoci sztokawskiej. Gwne
orodki czakawskie znajdoway si na wybrzeu od Istrii na pnocy po tereny
przylegajce do Republiki Dubrownickiej na poudniu oraz na wyspach. W okresie

566
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 103.
567
Ibidem, s. 105.
568
Niektre z tych napisw zawieraj tylko krtkie teksty w jzyku starochorwackim wpisane w teksty
aciskie.
569
B. Oczkowa, Chorwaci i ich jzyk, s. 99.
570
Ibidem, s. 123.
281
wietnoci dialektu jako chorwackiego jzyka literackiego, czyli w XV i XVI wieku,
obejmowa swoim zasigiem jeszcze due obszary chorwackie. Jednak pniej zacz
traci na znaczeniu ze wzgldu na najazdy tureckie i napyw ludnoci sztokawskiej na
tereny rdzennie czakawskie oraz zwizane z tym przesuwanie si orodkw kulturalnych
na pnoc na obszary kajkawskie.
W dialekcie czakawskim rozwijaa si chorwacka literatura redniowieczna
(wspomniane ju teksty starochorwackie i wczesne czakawskie, jak np. Modlitwa
z Szybenika [ibenska molitva, II po. XIV w.], Lekcjonarz Bernardyna Splickiego
[Lekcjonar Bernardina splianina, koniec XV w.]), ale take literatura renesansowa.
Najwaniejszymi orodkami twrczoci literackiej byy Split, Zadar i wyspa Hvar.
Gwnym twrc by Marko Maruli (1450-1524), uwaany za ojca literatury chorwackiej,
autor najwaniejszego dziea chorwackiego renesansu, poematu Judita (powstaego
w 1501 r., a wydanego w 1521 r.), utworu Molitva suprotiva turkom oraz licznych
przekadw poezji aciskiej. Marko Maruli tumaczy take hymny kocielne, znany jest
jego przekad Quem terra, pontus aethera Nebo, zemlja koga spovida571. Prcz Marka
Marulicia wspomnie naley take o Petarze Zoraniciu (1508 midzy 1541 a 1569),
autorze utworu Planine, oraz o poetach z wysp: Hanibalu Luciciu (1485-1553), autorze
pierwszego chorwackiego dramatu Robinja (1556 r.), oraz o Petarze Hektoroviciu (1487-
1572), twrcy poematu Ribanje i ribarsko prigovaranje z 1568 r.
W czasie kiedy czakawszczyzna penia funkcj chorwackiego jzyka literackiego,
powsta take sownik zbierajcy leksemy z tego dialektu. Jego autorem by Faust Vrani
(1551-1617), ktry w 1596 r. wyda w Wenecji Dictionarium quinquw nobilissimarum
Europea linguarum, Latinae, Italicae, Germanicae, Dalmatiae et Ungaricae. Wrd
chorwackich lingwistw nie ma natomiast zgody co do tego, czy dialekt czakawski tak
wczenie, bo w 1604 r., zosta opisany w gramatyce, gdy istniej rne stanowiska
okrelajce, czy gramatyka Bartola Kaicia Institutionem linguae illyricae jest gramatyk
czakawsk, czy sztokawsk. Zwolennicy czakawszczyzny twierdz, e jest to gramatyka
czakawska z licznymi elementami sztokawskimi, dlatego e Kai opisa swj jzyk
rodzimy. Zwolennicy sztokawszczyzny za opowiadaj si za pogldem, e bya to
gramatyka sztokawska572, poniewa ju wtedy autor dokona wiadomego wyboru dialektu
sztokawskiego jako najbardziej rozpowszechnionego na obszarach chorwackich, ktry

571
F. Fancev, Nova poezija Splianina Marka Marulia, Zagreb 1933, s. 65.
572
I. Lukei, Zajednika povijest hrvatskih narjeja. 1. Fonologija, Rijeka 2012, s. 296.
282
mg stanowi lingua communis dla Kocioa katolickiego w dziaalnoci
kontrreformacyjnej.
Jak ju wspomniano, w wieku XVII dialekt czakawski zacz traci na znaczeniu,
zmniejszay si tereny jego wystpowania, by w XVIII wieku wycofa si cakowicie
z funkcji jzyka literackiego. Z uwagi na ten wanie fakt w niniejszej pracy nie zostaa
przeprowadzona tak szczegowa analiza tekstw przekadw aciskich hymnw
kocielnych dokonanych w dialekcie czakawskim, jak tych z pozostaych dwch
dialektw. W okresie objtym w pracy analiz, tj. w latach 1701-1945, nowych
piewnikw czakawskich pojawiao si mao. Byy rzadko drukowane, w wikszoci
pozostaway w rkopisach w bibliotekach poszczeglnych klasztorw dalmatyskich.
rdem za tekstw do analizy nie byy piewniki rkopimienne. Dlatego w pracy zosta
przeanalizowany tylko jeden tekst. Nie zosta on wyekscerpowany ze piewnikw,
poniewa w Bibliotece Narodowo-Uniwersyteckiej w Zagrzebiu nie zostay odnalezione
piewniki czakawskie z tego okresu, a jedynie z antologii Ivana Mihojevicia Bogorodica
u hrvatskom pjesnitvu, gdzie zosta opublikowany. Z uwagi na taki rodzaj rda nie
moga by przeprowadzona pena analiza, gdy w tekstach zostaa zmieniona ortografia na
bardziej wspczesn ni w okresie, kiedy powsta ten tekst. Omwione zostan jednak
czakawskie cechy morfologiczne i fonetyczne wystpujce w tekcie Morska zvezda budi
zdrava, przy czym tekst nie zosta sporzdzony w jednolitym dialekcie czakawskim,
poniewa powsta na terenach gradiszczasko-chorwackich w dzisiejszej Austrii. Jego
podstaw stanowi czakawszczyzna, gdy jest gwnym dialektem chorwackim
wystpujcym wrd innych w tej diasporze, wzbogacona o liczne naleciaoci kajkawskie
i sztokawskie. Wspczenie dialekt ten na terenie kraju zwizkowego Burgenland
w Austrii ma status jzyka urzdowego i peni te rol jzyka literackiego573,
w przeciwiestwie do czakawszczyzny w Chorwacji, gdzie zostaa ona zdegradowana do
roli dialektu.
Obecnie dialekt czakawski w Chorwacji zosta zepchnity z czci kontynentalnej
obszaru chorwackiego ku wybrzeu Morza Adriatyckiego i wyspom. Obejmuje wic
swoim zasigiem wikszo chorwackich wysp, oprcz Mljetu i enklaw sztokawskich na
573
Opracowany jest sownik i gramatyka: Deutch burgenlndischkroatisch-kroatisches Wrterbuch, Zagreb-
Eisenstadt 1982, Gradianskohrvatski-hrvatskonjimski rjenik, Esenstadt-Zagreb 1991, Ivo Sui,
Gramatika gradianskoga knjievnoga jezika, eljezno 2003, por. B. Oczkowa, Jzyk
gradiszczaskochorwacki, [w:] Sowiaskie jzyki literackie, pod red. B. Oczkowej i E. Szczepiskiej,
przy wsppracy T. Kwoki, Krakw 2011, s. 318.

283
Hvarze, Brau i Szolcie. Czakawszczyzna nie jest ju gwnym dialektem w Splicie, gdzie
przewaa zachodniosztokawski dialekt ikawski. Rol jzykowych orodkw czakawskich
peni Zadar, Rijeka i Pula. Rwnie na Istrii pomniejszyy si obszary wystpowania tego
dialektu. Czakawski pozosta w Lice i w kilku miejscowociach Grskiego Kotoru. Tak jak
pozostae dwa dialekty chorwackie, rwnie czakawszczyzna jest niejednolita i ulega
rozmaitym podziaom.
Wspczenie wrd dialektw czakawskich wyrnia si sze poddialektw.
Josip Lisac dzieli je tak jak inne dialekty chorwackie ze wzgldu na refleks
prasowiaskiego jat, gdy twierdzi, e jest to najbardziej jasny podzia574. Wspomina
take o dwch innych: ze wzgldu na obecno grup spgoskowych /t/ i // oraz
prozodi. Stwierdza jednak, e podzia na dialekty akawskie i takawskie, czyli ze
wzgldu na wspomniane grupy spgoskowe, jest przydatny tylko w przypadku podziau
dialektw ikawskich575. Wyrnione przez Lisaca dialekty to:
ekawsko-ikawski dialekt buzetski wystpujcy na pnocy Istrii,
rwnie pojawia si na Istrii (zajmuje najwikszy obszar) poudniowo-zachodni dialekt
istryjski z ikawskim refleksem jat,
ekawski dialekt pnocnoczakawski, ktrym mwi ludno Cresu, niektrych
miejscowoci Grskiego Kotoru, czci pnocno-wschodniej i rodkowej Istrii,
rodkowo-czakawski dialekt, nazywany te ikawsko-ekawskim dialektem czakawskim,
zajmujcy najwikszy obszar mimo znacznego zmniejszenia jego wystpowania;
wyspy od Krku do Dugog otoka, na poudniowo-zachodniej Istrii, w okolicach Rijeki,
Karlovaca, Jastrebarska i w umberaku; take w wikszoci miejscowoci, gdzie mwi
si jzykiem gradiszczasko-chorwackim,
ikawski dialekt poudniowo-czakawski w wikszoci wystpujcy na wyspach od
Paszmana do Korczuli, w okolicach Zadaru do Cetiny (Primoszten, Trogir, Kasztel),
z du jednak obecnoci miejscowoci sztokawskich (Nin, Szybenik, Seget),
jekavski dialekt wyspy Lastowo z jekawsk wymow jat ze wzgldu na dug
przynaleno tej wyspy do Republiki Dubrownickiej, gdzie wystpuje jekawski
dialekt sztokawski. Dialekt Lastova jest jedynym takim typem czakawskim.

574
J. Lisac, Hrvatska dijalektologija 2. akavsko narjeje, Zagreb 2009, s. 30.
575
Ibidem, s. 30.
284
Ryc. nr 4: Mapa podziau dialektu czakawskiego wg Dalibora Brozovicia, za: B. Oczkowa,
Chorwaci i ich jzyk. Z dziejw kodyfikacji normy literackiej, Krakw 2006.
(w wydaniu brak numerowanej strony).

Inny podzia dialektu czakawskiego zaprezentowaa Keith Langstone, ktra dzieli


te dialekty ze wzgldw prozodycznych na: pnocno-zachodni, rodkow i poudniowo-
wschodni czakawszczyzn576. Josip Lisaac krytykuje ten podzia, twierdzc, e
z pewnych wzgldw jest uzasadniony, poniewa prozodia tych obszarw rzeczywicie
wykazuje rnice, ale jest to kryterium zbyt pynne, niepodlegajce jasnej klasyfikacji577.
Dialekt czakawski rozwin si z jzyka prasowiaskiego na zachodnim skraju
obszaru zajtego przez Sowian poudniowych, dlatego jego system fonetyczny
i morfologiczny jest zbliony do innych dialektw chorwackich. Z uwagi jednak na to, e
czakawszczyzna ley na peryferii obszaru chorwackiego, zachoway si w tym dialekcie
take cechy archaiczne, np. system trjakcentowny z tzw. czakawskim metatonicznym
576
K. Langstone, akavian prosody: the accentual patterns of the akavian dialects of Croatian, Zagreb
2006.
577
J. Lisac, Hrvatska dijalektologija 2., s. 30.
285
akutem. Czakawszczyzna przez dugi czas bya pod wpywem jzyka woskiego ze
wzgldu na weneckie panowanie w Dalmacji, std te wiele w nim romanizmw. Dialekty
czakawskie gwnie na wyspach, ale take w mniejszym stopniu na kontynencie,
w systemach jzykowych maj pewne cechy wsplne, ktre wyksztaciy si
prawdopodobnie pod wpywem dialektu weneckiego, a s to tzw. adriatynizmy, np. /m/ na
kocu wyrazu przechodzi w /n/, /l/ /j/, /k/ /k/ i cakawizm, czyli przejcie gosek //,
//, // w /c/, /z/, /s/578. Jedynie na wyspach pojawiaj si take insularyzmy cechy
innowacyjne w systemach jzykowych czakawskich dialektw wyspiarskich, jak np.:
dyftongizacja dugich samogosek //, //, //, brak -l na kocu imiesoww
przymiotnikowych czynnych vidi, vide, ubo itd.579 Inne za cechy dialektw czakawskich
to:
zaimek pytajny a;
przejcie // w /a/;
przejcie // w u/ tak samo jak l zgoskotwrczego, ktre moe jednak wystpowa
take w niektrych dialektach jako /el/, /ol/, /al/ lub /o/;
/d/ wymawiane jako /j/;
zachowanie si /t/;
zachowanie si starej grupy spgoskowej /r/;
zachowanie si /h/;
rotacyzm // przeszo w /r/ morem, more;
krnji infinitiv bezokolicznik bez kocowego -i bit, dot;
charakterystyczne formy krtkiej formy czasownika biti do tworzenia trybu
warunkowego bin, bi, bi;
brak imperfektu i aorystu;
krtka forma liczby mnogiej dla jednosylabowych rzeczownikw rodzaju mskiego
itd.580

Jak ju wspomniano, bogata twrczo literacka w tym dialekcie rozwijaa si


w okresie poprzedzajcym interesujce nas stulecia. Niemniej jednak teksty czakawskie

578
I. Lukei, Zajednika povijest, s. 287-288.
579
Ibidem, s. 288-289.
580
Wymienione przykady pochodz z opracowania Jospa Lisaca, por.: J. Lisac, Hrvatska dijalektologija 2.,
s. 17.
286
pojawiay si jeszcze w XIX wieku i nadal istniej w wieku XX. Nie s to jednak teksty
hymnw kocielnych, ani te nie powstaj piewniki sporzdzone tym dialektem. Z uwagi
na ten fakt wrd piciu analizowanych hymnw kocielnych w pozostaych dwch
dialektach chorwackich, w czakawszczynie w analizowanym okresie znalaz si jeden
tekst Ave maris Stella Morska zvezda budi zdrava zanotowany w piewniku Joego
Ficki Nova bia zlata moleem kreniku vo ruke dana, wydanym w Szopronie w 1829 r.
Na potrzeby niniejszego opracowania korzystano z przedruku tego tekstu w antologii
poezji maryjnej J. Mihojevicia Bogorodica u hrvatskom pjesnitvu z 1994 r.
Joe Ficko (1772-1843) by Sowecem pracujcym jako proboszcz w Priseku wrd
gradiszczaskich Chorwatw i dla nich powici swoj twrczo. Jest autorem
wspomnianego piewnika, ale take komentarzy do Starego i Nowego Testamentu (Kratak
pregled staroga zakona, Kratak pregled novoga zakona, Szopron 1824 r.) oraz
modlitewnika Marijansko cvetje z 1837 r.581 Twrczo tego poety jest elementem caego
szeregu utworw gradiszczaskich Chorwatw w XIX wieku, ale take przykadem tego,
e dialekt czakawski nie zamar jako jzyk literacki, e trwa nadal, jednak nie na rdzennie
chorwackich terenach.
Mihojevi w swojej antologii wymienia obok J. Ficki jeszcze Lovro Bogovicia
(1710-1789), w ktrego twrczoci stwierdza wpywy dziaalnoci slawoskich autorw
Juraja Muliha i Antuna Kanilicia582 oraz najmodszego z XIX-wiecznych twrcw
gradiszczaskich Mihovila Nakovicia (1842-1900), autora piewnika Prva molitvenica
z 1892 r.583
Podstaw jzyka gradiszczaskich Chorwatw stanowi dialekt czakawski
wzbogacony o elementy innych chorwackich dialektw ze wzgldu na wymieszanie si na
zamieszkaych przez Gradiszczan terenach ludnoci przybyej z rnych obszarw
chorwackich i posugujcych si rnymi dialektami584. Jak pisze Barbara Oczkowa,
w XIX wieku nastpiy ogromne zmiany w jzyku gradiszczaskich Chorwatw, ktre
byy spowodowane ruchem odrodzenia narodowego Chorwatw w samej ojczynie. Na
tereny gradiszczaskie przechodziy chorwackie nowoci, np. ortografia, ktra szybko

581
J. Mihojevi, Bogorodica u hrvatskom pjesnitvu, s. 753.
582
Ibidem, s. 752.
583
Ibidem, s. 753.
584
B. Oczkowa, Jzyk gradiszczaskochorwacki, s. 318.
287
wesza do uytku, oraz leksyka, chocia ta czsto bya take wzbogacana o elementy
wgierskie585.
W omawianym tu tekcie Morska zvezdo budi zdrava mona zauway pewne cechy
charakterystyczne, ktre wyrniaj ten tekst jako czakawski na tle innych dialektw
chorwackich, ale take cechy bdce elementami gradiszczaskiej odmianki tego dialektu.
Rnice mona wyodrbni na rnych paszczyznach jzykowych, oprcz ortograficznej,
poniewa zastosowana zostaa wspczesna grafia piewnik powsta w 1829 r., natomiast
w zapisie pojawiaj si dzisiejsze litery, jak np. , ktre do jzyka chorwackiego zostao
wprowadzone dopiero w latach 70. XIX wieku. Najbardziej widoczne s cechy
wyrniajce w morfologii i fonetyce, jak np.:
1. Ikawsko-ekawski refleks jat, tak jak w dialektach rodkowoczakawskich:
Mati skupa i Divica, AmS;
Morska zvezda budi zdrava, AmS.

2. Brak wokalizacji /l/ do /o/ na kocu sylaby:


k je tvoj Sin til postati, AmS;

3. Proteza spgoskowa /j/ przed /i/:


Eve jime prominila, AmS.

4. Wystpowanie goski /t/ przed /c/:


Otcu i Duhu svetomu, AmS.

5. Uproszczona grupa spgoskowa /sv/ wystpujca w nagosie wyrazw svi, sve


w sztokawszczynie, w tekcie wystpuje samo /s/:
od sega zla oslobodi, AmS;
sakim dobrom nam pohodi, AmS.

6. Grupa spgoskowa /sk// zapisywana w rnorodny sposb zk, sk:


Mati skupa i Divica, AmS;
da nam Pronie on ne zkrati, AmS;

585
Ibidem, s. 319.
288
7. Brak adriatynizmu, jakim jest wystpowanie goski /j/ zamiast /l/ jak w dialektach
czakawskich:
ljude z Bogom pomirila, AmS.

8. Przyimek s wymawiany i zapisywany jako z:


ljude z Bogom pomirila, AmS;
z njim se segdar radovati, AmS.

9. Przyimek v jako kajkawskie v lub czakawskie va:


slipim pute v nebo kai, AmS;
va Trojstvi Bogu jedinomu, AmS.

10. Skrcone formy zaimkw wzgldnych koji, koja k, k, jak typowo


w czakawszczynie:
k je tvoj Sin til postati, AmS;
k si zmed s najistija, AmS.

11. Forma til czasownika htijeti jako imiesowu czasownikowego czynnego, jak
w dialektach czakawskich:
k je tvoj Sin til postati, AmS;

12. Kocwka -ov Gen. pl. rzeczownikw rodzaju mskiego:


grihov istim daj krotkou, AmS.

13. Zapis okrele osb boskich i Matki Boej wielk liter:


Ti Divica najkrotkija, AmS;
Otcu i Duhu Svetomu, AmS.

14. Zapis zaimkw osobowych i dzierawczych odnoszcych si do osb boskich ma


liter:
k tvoj Sin til postati, AmS.

289
W tekcie nie wystpiy adne szczeglne leksemy. W przypadku tego tekstu
przemieszanie rnych dialektw chorwackich moe by spowodowane kilkoma
czynnikami: pochodzeniem autora, ktry jako Soweniec mg korzysta z dialektw
kajkawskich. Jak ju wspomniano, autor korzysta z tekstw hymnw pochodzcych ze
Slawonii i obszaru kajkawskiego (m.in. dlatego nie wystpuje nowe sownictwo).
Wspczenie jzyk gradiszczaskich Chorwatw, czyli zmieniona chorwacka
czakawszczyzna, jest jzykiem literackim i urzdowym. Na terenach chorwackich
czakawszczyzna nie odzyskaa za swojej dawnej wietnoci. Pozostaa jednak, jak
twierdzi Iva Lukei, jzykiem literatury, gdy jeszcze w XX wieku powstaway utwory
literackie w tym dialekcie: twrczo Vladimira Nazora (Veli Joe. Istarska pria, 1908 r.),
Tina Ujevicia (wiersz Oprotaj Hrvatska mlada lirika 1914)586 i innych mniej znanych
autorw: Mate Baloty, Pery Ljubicia, Drago Gervaisa, Tomislava Zuppy i in.587,
a w pniejszym okresie take proza Miljenka Smoje Kroika o naem Malom mistu,
Dalmatinska pisma (powstae w latach 70.). Powstawanie licznych rubryk zapisanych
dialektem czakawskim w gazetach codziennych i czasopismach Dalmacji i Istrii wiadczy
o chci zachowania tego dialektu jako jzyka literatury i jzyka regionalnego. Dialekt
czakawski oy dziki rozprzestrzenianiu si kultury popularnej, poniewa zaczy
powstawa wiersze, piosenki, programy telewizyjne i radiowe. W latach 70. powstao
take czasopismo naukowe akavska ri, w ktrym publikowane s teksty dotyczce
bada nad dialektem czakawskim w ujciu diachronicznym, synchronicznym,
literaturoznawczym i lingwistycznym.

586
I. Lukei, Zajednika povijest, s. 301.
587
Izbor akavskog pjesnitva, Vjenac, br. 395/2009:
http://www.matica.hr/Vijenac/vijenac395.nsf/AllWebDocs/Izbor_cakavskog_pjesnistva [dostp: 09-03-
2013].

290
Podsumowanie

Na podstawie tekstw chorwackich przekadw aciskich hymnw kocielnych


moliwe byo ukazanie ewolucji jzyka chorwackiego w latach 1701-1945. Podstaw dla
badanych tekstw stanowiy aciskie wersje piciu hymnw Gloria in ex celis Deo, Pange
lingua gloriosi, Ave maris Stella, Te Deum laudamus i Veni Creator Spiritus, ktre jednak
tumaczone na jzyk chorwacki staway si rnymi tekstami, czsto o bardzo zmienionej
wzgldem siebie strukturze jzykowej. Wspomniane rne struktury jzykowe wynikay
z kilku przyczyn:
Teksty mona podzieli na pochodzce z dwch odrbnych chorwackich dialektw
kajkawskiego i sztokawskiego, ktre w historii na obszarach chorwackich peniy
funkcje jzykw literackich (w analizie dialektu czakawskiego nie bya moliwa
obserwacja ewolucji jzyka, poniewa opracowywano tylko jeden tekst).
Inna przyczyna jest zwizana natomiast z czasem powstania danych utworw,
poniewa, jak wykazaa analiza, jzyk hymnw zmienia si znacznie w zalenoci
od epoki (najwiksze zmiany dokonay si na paszczynie ortograficznej, mniejsze
za, ale bardziej brzemienne w skutkach, w morfologii).
Wpyw na jzyk miay take rne gramatyki i ortografie powstajce na terenach
chorwackich w XVIII i XIX wieku.
Wan rol odgryway rwnie indywidualny jzyk autorw i miejsce powstania
tekstw.

Najstarsze teksty z badanego okresu rni si od siebie w zalenoci od dialektu,


w jakim zostay sporzdzone. W tekstach kajkawskich widoczne byo czciowe
ujednolicenie normy pod wieloma wzgldami. Zarwno morfologia, fonetyka, jak
i ortografia nie byy znaczco zrnicowane, co wynikao z bogatej dziaalnoci
leksykograficznej na terenach kajkawskich w XVII i na pocztku XVIII wieku (Pavao
Ritter Vitezovi oraz Ivan Belostec). Duy wypyw na formowanie si grafii kajkawskiej
miay take XVII-wieczne wskazwki ortograficzne dodane do przekadw Ewangelii.
Kajkawska ortografia zostaa ujednolicona take pod wpywem ortografii slawoskiej, co
jest czciowo zauwaalne w przekadach hymnw kocielnych.

291
Inny problem wystpowa w tekstach powstaych w dialekcie sztokawskim.
Sztokawszczyzna dugo bya nieujednolicona zarwno morfologicznie, fonetycznie, jak
i ortograficznie. W analizowanych tekstach jest widoczny brak ujednolicenia jzyka w
wyej wymienionych kwestiach, ktry wynika z powstawania ich w rnych dialektach
sztokawskich charakteryzujcych si obecnoci nieco odmiennych struktur
gramatycznych przy uyciu rnych systemw graficznych obowizujcych w zalenoci
od regionu. Inny bowiem system istnia w Slawonii, a inny w Dalmacji i Boni.
Dziaalno czonkw dwch zakonw jezuitw i franciszkanw wpywaa na
ksztat hymnodii kocielnej w XVIII i na pocztku XIX wieku. Utwory jezuity Juraja
Muliha, jak wykazaa krtka analiza adekwatnoci przekadw wzgldem aciskich
oryginaw, s w wikszoci swobodnymi przekadami tekstw aciskich lub nawet ich
parafrazami. Wywary jednak najwikszy wpyw na kajkawsk tradycj hymniczn.
Potwierdza to w swoich badaniach rwnie Hrvojka Mihanovi-Salopek. Dla sztokawcw
natomiast due znaczenie miaa twrczo hymniczna Tomy Babicia, ktrego utwory byy
za dosownymi przekadami aciskich tekstw, co te wykazaa wspomniana ju analiza
adekwatnoci. W tekstach Babicia bya zatem widoczna dua obecno aciskich
konstrukcji gramatycznych, jednak nie przeszkodzio to w rozprzestrzenieniu si tych
utworw na duych obszarach Boni i Dalmacji.
W poowie XIX wieku w tekstach hymnicznych widoczna jest coraz wiksza
standaryzacja grafii i morfologii. Rwnie dyskusje filologw chorwackich wpywaj na
ksztat tych tekstw wprowadzenie ujednolicenia grafii dalmatyskiej w 1820 r. czy
dziaalno ruchu iliryjskiego i reforma grafii Ljudevita Gaja. Zmiany w tekstach hymnw
pojawiaj si jednak ze znacznym opnieniem w stosunku do zmian wprowadzonych do
systemu jzyka chorwackiego w tekstach wieckich. Bya to sytuacja odwrotna ni
w XVIII wieku, poniewa wtedy to pisarze religijni ksztatowali norm jzykow, ktr
pniej sami (chocia byli take przedstawiciele wieccy Antun Reljkovi) umieszczali
w podrcznikach gramatyki i ortografii.
W II poowie XIX wieku kajkawszczyzna powoli zacza wycofywa si
z penienia funkcji chorwackiego jzyka literackiego, zacza j zastpowa
sztokawszczyzna propagowana przez czonkw zagrzebskiej szkoy filologicznej,
a w pniejszym okresie przez ruch chorwackich wukowcw. Ostatnie kajkawskie teksty
zawarte w analizie pochodz z 1853 r. W pniejszym czasie zaniechano drukowania

292
kajkawskich piewnikw. Prym wiody piewniki sztokawskie, z wielokrotnie
wznawianym zbiorem Vinac bogljubnih pisama(h) Marijana Jacia na czele. W tekstach
hymnw pochodzcych z tego piewnika jest wyranie widoczna ewolucja grafii
i morfologii, ktra dokonaa si na przestrzeni blisko szedziesiciu lat od momentu
opublikowania pierwszego wydania piewnika Bogoljubne pisme (pniejszy Vinac)
w 1827 r. do chwili pojawienia si jednego z kolejnych wyda w 1888 r., ktre jest
ostatnim uwzgldnionym w niniejszej pracy (ale nie ostatnim w ogle) wydaniem tego
piewnika. Teksty z tych zbiorw byy identyczne pod wzgldem formy, zmieniay si
jednak graficznie i morfologicznie, co uwidacznia dynamizm rozwoju chorwackiego
jzyka literackiego w tym okresie pocztkowo teksty byy zapisywane czystym
dialektem slawoskim z uwzgldnieniem nowej grafii slawosko-dalmatyskiej, pniej
wida wpywy iliryzmu (wydanie z 1858 r.), a w ostatnich wydaniach mona byo
obserwowa wpywy cech jzykowych propagowanych przez chorwackich wukowcw
(z uwzgldnieniem dialektu sztokawskiego ze wschodniej Hercegowiny).
W tekstach wyekscerpowanych ze piewnikw z przeomu XIX i XX wieku, na
ktre skadaj si w wikszoci te zredagowane przez czonkw ruchu cecyliaskiego,
widoczny jest wybr normy jzykowej oraz odniesienie si do istniejcych ju w tym
okresie gramatyki jzyka serbsko-chorwackiego Ivana Broza i ortografii Tomo Mareticia.
Na teksty hymnw nie miaa za wikszego wpywu polityka wadz Niezalenego Pastwa
Chorwackiego (NDH Nezavisla Drava Hrvatska), mimo e w badanym materiale
znalaz si jeden piewnik z tego okresu, w ktrym znajduj si tylko nieliczne elementy
korienskog pravopisa. Koczcy analiz zbir o. Milana Pavelicia Crkveni himni napisany
jest waciwie we wspczesnym chorwackim jzyku standardowym. Analiza
adekwatnoci pniejszych tekstw wykazaa, e s to poetyckie przekady aciskich
oryginaw, ktre nie bazuj na dosownoci przekadu, lecz na semantycznej
ekwiwalencji.
Pytanie o zasadno wyodrbniania stylu religijnego w chorwackim jzyku
literackim pozostaje nadal otwarte. W pracy styl ten zosta przedstawiony na podstawie
przekadw hymnw, jednak stanowi one tylko cz ogromnej spucizny tekstw
religijnych sporzdzonych w jzyku chorwackim. Przeprowadzenie dalszych bada, take
wspartych tekstami wywodzcymi si z innych gatunkw literackich, pozwoli na
pogbienie analizy dotyczcej tego podstylu w obrbie stylu literacko-artystycznego

293
jzyka chorwackiego. Na uwag zasuguje take prowadzenie dalszych bada
adekwatnoci przekadw aciskich tekstw na jzyk chorwacki. Wnioski zawarte
w niniejszym opracowaniu dotyczce stylu religijnego s jedynie przyczynkiem do
dalszych bada nad t problematyk. Interesujce take ze wzgldu na otrzymany wtedy
caociowy obraz jzykowy obszaru chorwackiego byoby wzbogacenie prowadzonych
bada o analiz rkopimiennych i nielicznych drukowanych powstaych w tym okresie
tekstw czakawskich, ktre jako spucizna pierwszego chorwackiego jzyka literackiego
pozwoliyby na wyjanienie historycznych uwarunkowa stosowania pewnych
niezmiennych elementw jzykowych w wielu przekadach.

294
Spis tabel
Tab. nr 1: Zestawienie kocwek fleksyjnych w odmianie rzeczownika w dialekcie
kajkawskim, s. 115.
Tab. nr 2: Teksty hymniczne z kajkawskiego obszaru dialektalnego, s. 118.
Tab. nr 3: Morfologiczne cechy jzyka wyekscerpowane z tekstw hymnw znajdujcych
si w piewnikach kajkawskich i kajkawsko-sztokawskich w latach 1701-1853,
s. 143.
Tab. nr 4: Zestawienie zapisu poszczeglnych gosek w rnych publikowanych zasadach
ortografii w XIX w., s. 176.
Tab. nr 5: Cechy fonetyczne dialektu kajkawskiego odzwierciedlone w ortograficznym
zapisie badanych tekstw z lat 1701-1853, s. 178.
Tab. nr 6: Cechy ortograficzne wystpujce w badanych tekstach z lat 1701-1853, s. 180.
Tab. nr 7: Teksty hymniczne ze sztokawskiego obszaru dialektalnego, s. 207.
Tab. nr 8: Cechy morfologiczne wyraone w sztokawskich tekstach hymnw z lat 1726-
1945, s. 239.
Tab. nr 9: Cechy fonetyczne wyraone w sztokawskich tekstach hymnw z lat 1726-1945,
s. 272.
Tab. nr 10: Cechy ortograficzne znajdujce si w sztokawskich tekstach hymnw z lat
1726-1945, s. 275.

Spis rycin
Ryc. nr 1: Mapa dialektw kajkawskich przedstawiona w 1960 r. przez Dalibora
Brozovicia, s. 100.
Ryc. nr 2: Mapa podziau dialektw kajkawskich zaprezentowana przez Mijo Lonaricia,
s. 101.
Ryc. nr 3: Mapa dialektu sztokawskiego wg Pavle Ivicia, s. 187.
Ryc. nr 4: Mapa podziau dialektu czakawskiego wg Dalibora Brozovicia, s. 285.

295
Bibliografia
piewniki:
Babi T., Cvyt razlika mirisa duhovnoga, upisan i dan na svitlost po ocu f. Thomasu
Babichiu od Vellima ... u dva dila razdiglen. I. dio uzdarxi nauk karstianski
s mnoghim mollitavam i devocioni razlici i iztumacegne istoga nauka korisno za
svakoga &c. II. versci od mnoghi svetkovina priko godiscta i druge pisme duhovne
i bogogliubne na korist virni, Mletci 1726.
Babi T., Czvyt razlika mirisa duhovnoga upisan, i dan na svitlost, po oczu f. Thomasu
Babichju ... U dva dila razdigljen ..., Mleci 1759.
Babi T., Czvit razlika mirisa duhovnoga / upisan i dan na svitlost po otczu f. Tomasu
Babichiu, Mleci 1802.
Bogolyubnost molitvena na posctenye prisvete Troice jedinoga Boga, Blaxene Divice
Marie i svetih, s-razlicsitimih naucih i istomacsenyem svetih obicsajah cerkvenih
/ sloxena i prikazana svetomu Aloisii Druxbe Isusove ispovidniku od Antuna
Kanislicha, Druxbe iste misnika, Ternava 1766.
Bogoljubnost molitvena na poshtenje Prisvete Troice jedinoga Boga, Blaxene Divice
Marie i svetih s-razlicsitimi naucima i istomacsenjen svetih obicsajah cerkvenih
/ sloxena i prikazana svetomu Aloisii Druxbe Isusove ispovidniku od Antuna
Kanislicha druxbe iste misnika, Budim 1794.
Bogoljubne pisme koje se pod svetom missom i razlicsitima svetkovinama pivati mogu, iz
razlicsitih knjigah skupljene, Budim 1827.
Cithara octochorda seu Cantus sacri Latino-Sclavonici, quos in octo partes, pro diversis
anni temporibus, distributos, Viene 1701.
Cithara octochorda, seu Cantus sacri Latino-Croatici, quos ... in lucem prodire jussit ...
Cathedralis ecclesia Zagrabiensis, Zagreb 1757.
Crkvena pjesmarica za kolsku mlade, Krievci 1907.
Hadrovi S., Hosanna : crkvena pjesmarica, Zagreb 1911.
Hrvatska crkvena pjesmarica, Zagreb 1917.
Hrvatska crkvena pjesmarica Djeakog sjemenita, Zagreb 1938.
Hrvatska crkvena pjesmarica : (pratnja hrv. koralima), Zagreb 1919.
Jai M., Vinac bogoljubnih pisamah koje se nediljom i s prigodom razlicsitih svetkovinah
pod s. missom pivati obicsaju, iz razlicsiti duhovnih knjigah sastavljen i s nacsinom
csiniti put krixa, Budim 1830.
Jai M., Vinac bogoljubnih pisamah : kojeno se...pod s. missom i o drugima
bogoljubnostima pivati obiaju / iz razliitih ...knjigah po o. Marianu Jaiu sabran
i sloen ter...sada ve jedanaesti put na svitlost izdan, Budim 1858.
296
Jai M., Vinac bogoljubnih pisamah koje se nediljom i prigodom razliitih svetkovinah pod
s. misom i o drugim bogoljubnostima pivati obiaju, Budim 1867.
Jezgra nauka kerstjanskoga, pisme i molitve bogoljubne za sluxbu i zabavu duhovnu puku
kerstjanskomu prikazane, Ossik 1791.
Juri P., Nacin pravi kako karstiani imadu Bogha moliti jutrom i vecerom i sliscajuchi
svetu misu, s mnogim drughim boggogliubnim molitvam, s vecergnom od martvi
i psalmim alliti pismam pokornim / sa svom pomgliom i gliubavju izvageno iz
razliciti kgniga za korist duhovnu po gosp. Petru Jurichiu iz Ruppa darxave
i biskupie Skradinske, Mleci 1763.
Kanili A., Bogolyubnost molitvena na poshtenye prisvete Troice jedinoga Boga, Blaxene
Divice Marie i svetih, s razlicsitim naukom i istomacsenyem svetih obicsajah
cerkvenih /sloxena i prikazana svetomu Aloisii Druxbe Isusove ispovidniku od
Antuna Kanislicsa, Druxbe iste misnika, Budim 1813.
Knezovi A. J., Molitvena knyiga pod imenom Put nebeski : negda iz razlicsiti knyixicah
izabrana i u jedno sastavlyiena, Budim 1818.
Kneevi P., Pisme duhovne razlike, Mleci 1765.
Kneevi P., Pisme duhovne razlike, Mletci 1805.
Lui F., Crkvena pjesmarica za srednje i uiteljske kole, Zagreb 1942.
Matijevi J. E., Vnogoverztna pobosnosti kerschanzke zvershavanya : zadersavajucha vu
szebi molitve pod szvetum meshum, z-pridodanemi drugemi prelepemi molitvami,
litaniami y popevkami, Zagreb 1802.
Mulih J., Bogolyubne pjsme za probuditi u serdcu griscnika lyubav Boxju i Mariansku,
sversceno pokajanye od griha, za naucsiti sva otajstva vire i poglavite kriposti
kerstianske pivati ali sctiti velle koristne :koje u vrime s. missiona iliti poslanya
apossctolskoga missnici od Druxbe Issusove, missionari aposctolski z-naukom
kerstianskim obnascaju ..., Tyrnava 1736.
Mulih J., Duhovne mervice illiti malene molitvice : kojese u jutro i vecser, pod s. missom,
prie i posli ispovidi i pricsesti i svako takogjer vrime moliti mogu, svima
bogoljubnima kerstjanom, Budim 1827.
Mulih J., Hrana nebezka vu pobosneh molitvah, litaniah, popevkah y lyublyenem
nagovarjanyu na szvetozt sivlenya poztavlyena, vszem kerschanzkem putnikom vu
nebezku domovinu pupujuchem szerdcheno preporuchena / y szlosena z-trudom
y zkerbjum Juraja Mulih, tovarustva negda Jesushevoga meshnika, mishionariusha
apostolskoga, Zagreb 18553.
Mulih J., Nebeszka hrana vu szveteh jesztvinah: kruhu i vinu : tojeto: pobosneh molitvah,
litaniah i popevkah: mleku i medu : tojeto: katolichanszkom navuku hasznovitom
razgovoru : tojeto: na szvetloszt sivlenya i tak na zadoblenye zvelichenya lyublenom
nagovarjanyu posztavlena : vszem kerschanszkem putnikom vu nebeszku domovinu
putujuchem szerdcheno preporuchena / ovak z-novich zkupa szlosena i na okreplenye

297
dusse polosena z-trudom i szkerbjum Juraja Mulih, Tovarustva Jesussevoga
massnika, Zagreb 1748.
Nacin pravi kako karstiani imadu Bogha moliti jutrom i vecerom i sliscajuchi svetu misu,
s mnogim drughim boggogliubnim molitvam, s vecergnom od martvi i psalmim alliti
pismam pokornim /sa svom pomgliom i gliubavju izvageno iz razliciti kgniga za
korist duhovnu po gosp. Petru Jurichiu iz Ruppa darxave i biskupie Skradinske,
Mleci 1763.
Nova pjesmarica : zbirka crkvenih pjesama s notama koje se pjevaju u Svetitu Srca
Isusova u Zagrebu, Zagreb 1932.
Novak V., Crkvena pjesmarica : za enska srednja uilita : troglasno sa pratnjom
orgulja, Zagreb 1899.
Novak V., Crkvena pjesmarica : za enska srednja uilita : troglasno sa pratnjom
orgulja, 1900.
Pavi E., Putovanje duhovno u stazice razlicsitoga bogoljubstva udiljeno to jest Knjiga od
molitava ujedno sloxena i s-glavnima pismama naressena : narodu illyricskomu iliti
dalmatinskomu za bogosstovno i spasonosno napridovanje poklonjena i s-
dopusstenjem staressinah na svitlost dana po o. fra Emeriku Pavichu ..., Peta 1769.
Pere F., Aneosko Cvijee : crkvena pjesmarica sa vanijim obredima i molitvama,
Zagreb 1934.
Pere F., Aneosko cvijee : crkvena pjesmarica s vanijim obredima i molitvama, Zagreb
1938.
Pintaric F., Knjiga bogoljubnosti karstjanske : sadaravajua pobonih molitvah i pesmah
vebanje : mladei kolnoj posvetjena, Be 1849.
Pjesmarica crkvenih pjesama, [brak miejsca i roku wydania].
Pobone i navuene popevke, koje vu vreme poslanja... maniki tovarutva Jesuevoga
misionariui : z navukom kranske obnaaju, Zagreb 1746.
Siedlecki J., piewniczek zawierajcy pieni kocielne z melodyjami dla uytku modziey
szkolnej, Krakw 1908.
Stohl I., Torbar J. M., Crkvene pjesme : za kolsku mlade i za puk, Zagreb 1858.
Vici V., Pisme razlike na potenje boje B. D. Marie i sviu svetih sastavljene godine
1785. sad pako na svitlost dane po I. F. Jukiu, Split 1844.
Virgini Matri : crkvena pjesmarica : za dvo i troglasni enski zbor uz pratnju orgulja,
Zagreb 1921.

298
Sowniki i opracowania w jzykach chorwackim i angielskim:
Andri I., Skica za povijest glazbenog ivota u katedrali u i Bogoslovnom sjemenitu
u akovu, Diacovensia XIV, 2006, br. 2, s. 631-662.
Ani V., Veliki rijenik hrvatskoga jezika, Zagreb 2006.
Babi S., Jezik, Zagreb 1965.
Babi S., Tvorba rijei u hrvatskom knjievnom jeziku, II izd. Zagreb 1991.
Badali J. Milan Paveli i Milutin Cihlar Nehajev, Obnovljeni ivot, vol. 24, nr 3-4,
1943, s. 240-251.
Badurina L., Hrvatska (orto)grafija prije pojave prvoga pravopisa, Dometi god.
23/1990, s. 657-665.
Badurina L., Metrovi I., Mianovi K., Hrvatski pravopis, Zagreb 2007.
Badurina L., Pravopis jezika ilirskoga. Izdan od Josipa Partaa, przedr. Zagreb 2002.
Barac-Grum V., Govorni sustav i jezina komunikacija (na primjeru akavsko-kajkavskoga
kontakta), Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv. 18, 1992, s. 5-16.
Barac-Grum V., Zeevic V., Arealni i granini dijalekatski kontakt, Rasprave Instituta za
hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv. 4-5, 1979, s. 105-18.
Bai N., Sanda Ham. Povijest hrvatskih gramatika. Nakladni zavod Globus, Zagreb
2006., Suvremena lingivistika, 62/2006, s. 267-270.
Beizer Z., Bibliografija izvora za kajkawski rjenik abecednim redom kratica, Rasprave
Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, vol. 2, no. 1, 1973, s. 203-254.
Beli P., Paraclitus Tjeitlj i(li) Branitelj?, Obnovljeni ivot, vol. 53, nr 4, 1998,
s. 489-493.
Belostenec I., Gazophylacium, seu Latino-Illyricorum onomatum aerarium, Zagreb 1740.
Blaeka ., Vrela kajkavskih govora, akovec 2003.
Bogii R., Pavao Vitezovic kao kroatist, Sebjski zbornik, 22, 1995, s. 191-200.
Breko H., Cithara octochorda ur. Milan Mogu, Lovro upanovi, Hrvatska akademija
znanosti i umjetnosti, Narodna umjetnost, br. 38/2, 2001, s. 211-213.
Chupungco A. J., The Handbook for Liturgical Studies: liturgical time and space,
Collegeville 2000.
apo-mega J., Antun Radi i suvremena etnoloka istraivanja, Narodna umjetnost,
br. 34/2, 1997, s. 9-33.
Demovi M., Prva tiskana hrvatska crkvena pjesmarica Pismi Atanazije Jurijevia iz
1635. godine, Zagreb 2011.

299
Fancev F., Nova poezija Splianina Marka Marulia, Rad JAZU, Zagreb 1933.
Finka B., O Rijeniku kajkavskog knjievnog jezika, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, vol. 2, no. 1, 1073, s. 193-202.
Fiskovi C., Graa za povijest knjievnosti hrvatske 24, Zagreb 1953, s. 25-71.
Frani I., Jo jedan temeljac hrvatskomu jezikoslovlju. Rasprave Instituta za hrvatski
jezik i jezikoslovlje, knj. 33/2007, s. 486-491.
Frani I., Rukipisni Dicionarium latino-illiricum (1715-1716) ure Matijaevicia,
Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 31/2005, s. 51-85.
Fuek I., Uvod u djelovanje Jurja Muliha, Bogoslovska smotra, vol. 39, no. 4, 1969,
s. 414-421.
Gabri-Bagari D., etiri ishodita hrvatskoga standardnoga jezika, Fluminensia,
22/2010, br. 1, s. 149-162.
Gabri-Bagari D., Jezik u gramatikama junih hrvatskih prostora 17. i 18. stoljea,
Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 29/2003, s. 65-86.
Gabri-Bagari D., Kaieva rukopisna Biblija i Blago jezika slovinskoga Jakova
Mikalje, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv. 22/1996, s. 37-49.
Gabi-Bagari D., Nazivi jela u rjeniku Blago jezika slovinskoga (1651.) Jakova
Mikalje, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, sv.-23-24/1997-1998,
s. 109-123.
Gabri-Bagari D., Pogovor, u: B. Kai, Osnove ilirskoga jezika u divie knjige, pretisak,
Zagreb 2002 s. 383-431.
Gaj Lj. Kratka osnova horvatsko-slavenskoga pravopisaa, Budim 1830.
Grabar B., Kult irila i Metodija u Hrvata, Slovo, sv. 36, 1986, s. 141-145.
Grahovac-Prai V., Viestruke funkcje gramatika 18. stoljea u Slavoniji, Metodika,
vol. 11, br. 20 (1/2010), s. 56-68.
Grubii I., Hrvatski katilicizam: vjera ili oboaj?, Bogoslovna smotra, 66/1996, br. 2-3,
s. 357-371.
Ham S., Jezik zagrebake filoloke kole, Osijek 1998.
Horvat V., Prvi hrvatski jezikoslovac. Bartol Kaic i njegov Ritual Rimski od prvotiska
(1640.) do pretiska (1993.), Obnovljeni ivot, 2/1993, s. 1270147.
Ivi S., Dananji posavski govor, Rad JAZU, Zagreb 1913.
Jankov M. Glagoljaka crkvena batina u Solinu i njegovoj okolici, Tusculum, vol. 3,
no. 1, 2010, s. 133-145.
Jembrih A., Antun Vramec i protestantizam, Bogoslovska smotra, vol. 49, no. 1, 1980,
s. 293-306.
300
Jembrih A. Pravopis hrvatskoga jezika kajkavske knjievne osnovice iz 1651. i 1745.
godine, Kaj, 4/XXIX 1996, s. 37-62.
Jutroni D., Splitski govor. Od vapora do trajekta, po emu e nas propoznavat , Split
2010.
Kapetanovi A. Odraz najstarije hrvatske pjesmarice (1380.) u Petrogradskom
Bereievu zborniku br. 5(XVst.), Colloquia Maruliana, XIX/2010, s. 19-29.
Katii R., Naela standardnosti hrvatskoga jezika, Jezik, sv. 5, br. 43/1996, s. 175-182.
Klai B., Rijenik stranih rijei, Zagreb 2004.
Kneevi S., Nazivi hrvatskoga jezika u dopreporodnim gramatikama, Croatica et Slavica
Jadertina, 2007, s. 41-69.
Kolar M., Prema globalizacji suvremene kajkavske knjievnosti, Kaj, XLIII, 2010, s. 31-
42.
Koleni J., Hrvatski knjievni jezik u Osijeku od 1809. godine do 2009. godine, Anali
Zavoda za ansnstveni i imjetniki rad u Osijeku, sv.25/2009, s. 71-86.
Koleni Lj., Pogled u Reljkovieve gramatike definicje, Jezikoslovlje, 1/1998, br. 1,
s. 51-69.
Koleni Lj., Rjenik Tome Babia. Hrvatski pojmovni rjenik, Fluminensia, 12/2000, br.
1-2, s. 37-44.
Kolumbi N., Trogirski Vartal i njegov sastavlja Petar Luci, [w:] Petar Luci, Vartal,
pretisak, Split 1990, s. 7-15.
Koprek K., Gregorijanski napjevi Velikog tjedna, Povijesni prilozi, vol. 31, no. 31, 2006,
s. 121-148.
Koriensko pisanje, ured. A. B. Klai, Zagreb 1942.
Kovaec A., Pavao Ritter Vitezovi, Lexicon Latino-Illyricum. Svezak trei. Hrvatsko-
latinski rjenik. Priredile i pogovor napisale Nada Vajs i Zrinka Metrovi, Zagreb.
ArTresor naklada i Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 2009., 1422 str.,
Filologija, 54,2010, s. 123-127a.
Kovai A., Glazba u ranom kranstvu. Glavni naglasci patristike litarature. Sluba
Boja, vol. 52, no. 1, 2012, s. 21-50.
Kovaevi A., Mihaljevi M., Sudec S., Hrvatski crkvenoslavenski prijevod tekstova sv.
Tome Akvinskoga, Slovo, 60/2010, s. 359-476.
Kuzmi M., Kratki naglasak u junomoslavakim kajkawskim govorima Kutinskoga sela,
Osekova i Okeinca, Croatica et Slavica Iadertina, br. IV, 2008, s. 181-189.
Langstone K., akavian prosody: the accentual patterns of the akavian dialects of
Croatian, Zagreb 2006.

301
Ligorio O., Izgovor glasa /o/ u dubrovakome govoru, Filologija 52/2009, s. 87-90.
Lisac J., Fonologija novotokavskoga ikavskog dijalekta, Rasprave Instituta za hrvatski
jezik i jezikoslovlje, knj. 29/2003, s. 173-180.
Lisac J., Govori Dalmatinske zagore kao dio novotokavskog ikavskog dijalekta, Croatica
et Slavica Iadertina, 2008, s. 105-114.
Lisac J., Hrvatska dijalektologija 1. Hrvatski dijalekti i govori tokavskog narjeja
i hrvatski govori torlakog narjeja, Zagreb 2003.
Lisac J., Hrvatska dijalektologija 2. akavsko narjeje, Zagreb 2009.
Lisac J., Hrvatska dijalektologija od 1945. do 2005. godine, Croatica et Slavica
Iadertina, br. 2, 2006, s. 105-114.
Lisac J., Pavao Ritter Vitezovi kao leksikograf, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, knj, 36/2, 2010, s. 452-454.
Lisac J., Slavonski dijalekt: izmeu autohtonosti i utjecaja, Migracijske i etnike teme
19/2003, s. 5-14.
Lonari M., Hrvatski jezik, Opole 1998.
Lonari M., Kajkavska prozodia, Rasprave Zavoda za hrvatski jezik, sv. 19,1993,
s. 137-165.
Lonari M., Kajkavsko narjeje u svijetlu dosadanih prouavanja, Rasprave Zavoda za
jezik, sv. 10-11, 1984-1985, s. 281-295.
Lonari M., Kajkavski vokalizam, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje,
sv. 20, 1994, s. 115-135.
Lonari M., Naglasni tipovi u kajkavskom narjeju, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, vol.4-5, no. 1, 1979, s. 109-117.
Lonari M., klasifikaciji slovenskoga i hrvatskoga jezika s posebnim osvrtom na
kajkavsko narjeje, Obdobja, br. 26, 2007, s. 277-289.
Lonari M., Prostiranje kajkavtine u prolosti, Razprave Zavoda za hrvatski jezik sv.
21, 1995, s, 79-102.
Lonari M., Celini A., Dalibor Brozovi o kajkavtini, Kaj, XLIII, br. 5-6, 2010, s. 81-
92.
Lonari M., Zeevi V., Jat u kajkavtini, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, knj. 25/1999, s. 171-194.
Lovri-Jovi I., Morfoloka svojstva jezika hrvatskih dubrovakih oporuka iz 17. i 18.
stoljea, Rasprae Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 34/2008, s. 217-237.
Luji B. Lingvistike teorie prevoenja i novi hrvatski prijevod Biblije, Bogoslovska
smotra, 77 (2007), br. 1, s. 59-102.

302
Lukei I., akavsko u tokavskome govoru imotske krajine, Lovreki libar, god. V, br.5,
2003, s. 119-133,
Lukei I., Zajednika povijest hrvatskih narjeja. 1. Fonologija, Rijeka 2012.
Ljubii R. D., Psalmodija u euharijskom slavlju i asoslovu, Zagreb 2007.
Mali D. Jezik najstarije hrvatske pjesmarice, Zagreb 1972.
Mali D. ibenska molitva (filoloka monografija), Rasprave Intuta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, vol. 2, no 1, 1973, s. 81-190.
Mali D., Zato tzv. Maruliev molitvenik nije Maruliev?, Coloquia Maruliana
XIII/2004, s. 5-18.
Marevi J., Hrvatsko-latinski rjenik, Zagreb 1994.
Mari ., O ckrveno-glazbenom ivotu akova, Diacovensia br. 1, 1995, s. 95-103.
Mianovi K., Hrvatski s naglaskom, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikkoslovlje, 30/2006, s. 121-130.
Mihajevi M., Funkcjonalni stilovi hrvatskoga (standardnoga) jezika, Raspravve Instituta
za hrvatski jezik i jezikoslovlje, knj. 28/2002, s. 325-343.
Mihanovi-Salopek H., Hrvatska crkvena himnodija 19. Stokjea, Zagreb 2000.
Mihanovi-Salopek H., Himnodijska reforma Maksimilijana vrhovca, Dani Hrvatskoga
kazalita, vol. 25, no. 1/1999, s. 405-413.
Mihanovi-Salopek H., Himnodijske crkvene pjesme u izdanjima Put kria, Pasijonska
batina: Muka kao nepresuena nadahnue kulture, 2002/2003, br. 3, 156-173.
Mihanovi-Salopek H., Milan Paveli majstor neoklasicizma u sutonu klasicizma,
Obnovlejni ivot, vol. 52, 1998, s. 37-58.
Mihojevi J. Bogorodica u hrvatskom pjesnitvu. Od 13. Stoljea do kraja 19. stoljea,
Zagreb 1994,
Nikoli S., Trinajsti N., Milutin Cihlar Nehajev hrvatski knjievnik i kemiar, Senjski
zbornik, vol. 33, 2006, s. 271-292.
Novak K., Antun Vramec napredan teolog i reformator, Kroatologija, 1/2, 2011, s.164-
179.
Pakadija-Ribkin T., Nekoliko manje poznatih hrvatskokajkavskih s kraja 18. i poetka 19.
st., Kaj, br. 3, 2003, s. 22-30.
Paveli M., Predgovor, [w]: Crkveni himni, prev. M. Paveli, Zagreb 1945. S. 5-13.
Pavlovi A., Poglavari Bogoslovnog sjemenita u akovu, Diacovensia, XIV/2006,
s. 357-440.
Petri H., Drmjanska pjesmarica, Kajbr.1-2, 2001, s. 121-126.
303
Petrovi B., Bra I., Slawonski dijalekt u udbenicima hrvatskoga jezika i knjievnosti,
Hrvatski, god. VI, br. 2/2008, s. 173-183.
Protuer I., Skrb hrvatskih knjievnika i jezikoslovaca nad hrvatskim jezikom od poetka
16. do poetka 20. stoljea, Hrvatski, god. VIII, br. 1, 2010, s. 44-72.
Ptiar A., Hrvatski pravopisni prirunici polo vice 18. stoljea, Rasprave Zavoda za
jezik, sv. 16, 1990, s. 229-236.
Ptiar A., Prvi slavonski pravopis, Rasprave Hrvatskog zavoda za jezik i jezikoslovlje,
20/1994, s. 273-280.
Ravasi G., Glezbeno i teoloko, Diacovensia, XVII, 2009, br. 2., s. 301-328.
Recenzija Milan Paveli: Zvijezde srca Isusova, Bogoslovska smotra, vol. 27, nr 2,
1939, s. 157-159.
Seferkovi R., Duhovne promjene u Rimskoj crkvi u prizmi rada srednjovjekovnih
prevoditelja, Croatica Christiana Perdiodica, vol. no. 53, 2004, s. 19-50.
Sili J., Funkcjonalni stilovi hrvatskoga jezika, Zagreb 2006.
Sitari V., Glazba i liturgija, Diacovensia, IX 2003, br. 1, s. 139-142.
Skok P., Etimologijski rijenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb 1971.
Stipevi E., Pismi duhovne: o narodnim nabonim popijevkama Tome Babia i Jurje
Muliha, Croatica Christiana Periodica, vol. 56/2005, s. 51-66.
ari Lj., Wittschen W., Rijenik sinonima hrvatskoga jezika, Zagreb 2008.
imi M. Grafijske i fonoloke osobitosi psaltira u Akademijinu brevijaru (IIIC 12),
Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 32/2006, s. 249-267.
ojat A., Interferencija dijalekatnih govornih sustava u SR Hrvatskoj, Rasprave Instituta
za hrvatski jezik i jezikoslovlje, vol. 3, no. 1, 1977, s. 143-152.
ojat A., Kajkavske jezine osobine u zborniku Cithara octochorda, [w:] Cithara
octochorda, ured. L. upanovi, M. Mogu, Zagreb 1998, s. 280-288.
ojat A., Kajkavski ikavci kraj Sutle, Rasprave Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje,
vol. 2, no1, 1973, s. 37-44.
ojat A., O zagrebakom kajkavskom dijalektu, Rasprave Instituta za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, vol. 4-5, no. 1, 1979, s. 125.
ojat A., Prva objavljena gramatika kajkavskoga knjievnog jezika, Rasprave Zavoda za
jezik, sv. 10-11/1984-1985, s. 201-221.
pralja I. Cithara octochorda. Glazbeni zbornik zagrebake Crkve iz 18. St. (Be 1701.
i 1723.; Zagreb 1757.) s posebnim osvrtom na glazbene oblike pokazatelje glazbenih
razdoblja, Zagreb 1998.

304
tefani V., Recenzija: Dragica Mali: Jezik najstarije hrvatske pjesmarice, Slovo,
23/1973, s. 258-275.
trkalj-Despot K., Jezine knjievnopovijesne znaajke starohrvatskih pjesama
u Piievoj pjesmarici iz 1471., Colloquia Maruliana, XIX/2010, s. 31-51.
trkalj-Despot K. Nova pasionska pjesma Ja, Marija, glasom zovu s kraja 15. Stoljea,
Rasprave Instututa za hrvatski jezik i jezikoslovlje, 28/2008, s. 413-430.
trkalj-Despot K., Osorsko-hvarska pjesmarica (popis sastavnica, postanje, jezik),
Collowia Maruliana, XX/2011, s. 31-73.
Tafra B., O hrvatskim vukovcima iz drugoga kuta, Rasprave Zavoda za hrvatski jezik
i jezikkoslovlje, sv. 19/1993, s. 363-387.
Tafra B., Povijesna naela normiranja jezika, Rasprave Hrvatskoga zavoda za jezik
i jezikoslovlje, sv. 23-24/1997-1998, s. 325-343.
Tatarin M., Jedan zaboravljeni slavonski kalendar iz 18. stoljea, Dani Hrvatskog
kazalita, vol. 33/2007, s. 131-185.
Teak S., Babi S., Gramatika hrvatskoga jezika. Prirunik za osnovno obrazovanje, XVI
izd., Zagreb 2007.
Vajs J. Starohrvatske duhovne pjesme, Starine XXXI, Zagreb 1905, s. 258-275.
Vanino M., Juraj Mulih i njegov Posel apotolski (1742), Obnovljeni ivot, no.
1/1942, s. 42-58.
Vere T., Najstariji prijevod teksta Tome Akvinskoga je na hrvatskom jeziku, Prilozi za
istraivanje hrvatske filozofske batine, vol. 8, no. 15/1982, s. 179-184.
Vince Z., Znaenje Frana Kurelca kao jezikoslovca, Rasprave Instutita za hrvatski jezik
i jezikoslovlje, vol. 1, no. 1/1968, s. 221-369.
Vojnovi T., Prevoenje cjelovite Biblije u Hrvata od irila i Metoda do prze tiskane
Biblije 1831. godine, Anali Zavoda za znanstveni i umjetniki rad u Osijeku, sv.
22, 2006, s. 141-153.
Vonina J., Belostenev hibridni jezik, Suvremena lingvistika, vol. 43-44, no. 1-2, 1997,
s. 325-339.
Vonina J., Habdelicev stav prema jeziku, [w]: Kakjavski zbornik, pod red. J. Skoka i M.
icla, Zlatar 1974, s. 15-19.
Vukoja V., Oitovanje prevoditeljskih naela u nekim starocrkvenoslavenskim i hrvatskim
crkvenoslavenskim prijevodnim obrascima, Slovo, sv. 60, 2010, s. 841-865.
Zeevi V., Funkcjonalnost fonolokih opozicija u formiranju kajkavskoga vokalizma,
Rasprave Zavoda za jezik, sv. 10-11, 1984-1985, s. 245-249.
Zeevi V., Kajkavski ikavci s gledita jezinoga kontakta, Rasprave Zavoda za jezik,
sv. 14, 1988, s. 217-231.
305
Zeevic V., Zlatarski govor u tipolokoj klasifikaciji kajkavskih govora
bednjanskozagorskoga dijalekta, Rasprave Zavoda za hrvatski jezik, sv. 20, 1994,
s. 363-368.
Znika M., Jezikoslovac ime Starevi, u: ime Starevi, Nova rioslovnica ilirska,
pretisak, Zagreb 2002, s. 127-177.
Zvonar I., Kajkavski kontekst hrvatske knjievnosti u interpretacji Joe Skoka, Radovi
Zavoda za znanstveni rad HAZU, br. 18, 2007, s. 41-76.
anko D., Milan Paveli. Sveenik pjesnik, Obnovljeni ivot, vol. 21, nr 5-6 1940,
s. 219-225.
ii I., Liturgijska glazba izmeu ouvanja glazbene batine i liturgijskie prasek, Crkva
u svijetu, 42-2007, br. 2, s. 306-329.
upanovi L., 1998, Hrvatski glazbeni zbornik Cithara octochorda iz XVIII. stoljea
i njegovo znaenje za (domau) glazbenu kulturu onoga doba i danas, [w:] Cithara
octochorda ured. L. upanovi, M. Mogu, Zagreb, s. 216-224.
uul M., Jurjevieva crkvena pjesmarica z 1635. godine, Lovreki libar, god. V, br.
5, 2003, s. 93-102.

Sowniki i opracowania w jzyku polskim:


Aureliusz Prudencjusz Klemens, Poezje, Pisma starochrzecijaskich pisarzy, t. XLIII,
pod red. M. Broka, Warszawa 1987.
Baer M., Parika pjesmarica i Piieva pjesmarica jako najstarsze chorwackie
piewniki, [w:] W krgu literatury i jzyka, t. III, pod red. M. Michalskiej-Suchanek,
Gliwice 2012, s. 75-82.
Banaszak M. Historia Kocioa katolickiego, t. 1. Staroytno, wznow. Warszawa 1989.
Bernagiewicz R., Zwizek sowa i melodii w kompozycjach klasycznego repertuaru
officium i Mszy witej, w: piewajmy i grajmy Panu. I Archidiecezjalny Kongres
Muzyki Liturgicznej 21-22 X 2005 r. pod red. A. Reginka, W. Hudka. Katowice
2007, s. 54-61.
Bokowski R., Alfabet/pismo w Boni i Hercegowinie historia i wspczesno.
Uwarunkowania polityczno-historyczne alfabetu. Midzy gagolic a cyrylic,
[w:] Cyryl i Metody w duchowym dziedzictwie Sowian. Materiay III i IV
Konferencji Cyrylometodiaskiej w Biaej Podlaskiej (XXIX i XXXIV Konferencje
Podlaskie, pod red. P. Sotirova, Biaa Podlaska 2010, s. 102-110.
Bokowski R., Sowianie rodkowopoudniowi na przeomie XX i XXI wieku. Jzyk
Religia Nard Pastwo, Katowice 2010.
Bory W., Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 2006.
Breviarum fidei. Wybr doktrynalnych wypowiedzi Kocioa, pod red. I. Bokwy, Pozna
2007.

306
Domaski J., Kilka uwag o teorii i praktyce przekadania w aciskim obszarze jzykowym,
Przegld tomistyczny, nr 1, 1984, s. 123-161.
Duft J., Wkad klasztoru Sankt Gallen do piewu kocielnego, [w] Kultura opactwa Sankt
Gallen, wybr i oprac. W. Vogler, prze. A. Grzybowski, Krakw 1990, s. 57-68.
Dzika U., Przekad a kultura. Polskie tumaczenia psalmw ufnoci, [w]: Midzy
oryginaem a przekadem II. Przekad, jego tworzenie si i wpywy, pod red.
M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej, Krakw 1996, s. 25-31.
Dzika U., Z zagadnie przekadu psalmw ufnoci w Jahwe, w: Midzy oryginaem
a przekadem I. Czy istnieje teoria przekadu?, pod red. J. Koniecznej-Twardzikowej,
M. Kropiwiec, Krakw 1995, s. 175-184.
Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego, pod red. K. Polaskiego, wyd. II, Wrocaw 1999.
Gall R. le, Dwa hymny do Ducha witego Veni, Creator Spiritus i Veni, Sancte,
Spiritus, [w]: Kolekcja Comunio nr 12, Duch Odnowiciel, Pozna 1998, s. 383-400.
Gaudeamus. aciski piewnik mszalny, oprac. ks. W. Kdziela, wyd. I, Warszawa 2005.
Grevi M., Wpyw jzyka liturgicznego na powstanie chorwackiego jzyka literackiego,
prze. K. Pieniek-Markovi, [w:] Jzyk religijny dawniej i dzi I, pod red.
S. Mikoajczaka i T. Wcawskiego, Pozna 2004, s. 245-253.
Grzelak E., Zrnicowanie funkcjonalne jzyka religijnego, [w:] Jzyk religijny dawniej
i dzi II, pod red. S. Mikoajczaka i T. Wcawskiego, Pozna 2005, s. 39-45.
Hymnoi homrikoi czyli Hymny homeryckie, tekst, wstp, przek. I oprac. W. Appel, Toru
2001.
Hymny kocielne, prze. T. Karyowskiego, wyd. w nowym ukadzie i oprac. M. Korolki,
Krakw 1978.
Karyowski T., Dzieje hymnw kocielnych i ich przekadw, [w]: Hymny kocielne, prze.
T. Karyowski, Krakw 1978, s. 17-34.
Komornicka A. M., Kilka uwag o strukturze i poetyce hymnu Magnificat (k 1, 46-55)
Collectana Philologica, IV 2003, s. 155-173.
Korolko M., Przedmowa do wydania drugiego, [w]: Hymny kocielne, prze. ks.
T. Karyowskiego, przedmowa S. Widakowicia, wyd. w nowym ukadzie i oprac.
M. Korolki, Krakw 1978, s. 5-11.
Krajewska A., Nowe tendencje w ostatnich polskich przekadach Nowego Testamentu.
Prba recenzji tzw. ekumenicznego przekadu Ewangelii wg w. Marka i Listu w.
Pawa do Galatw, [w]: Midzy oryginaem a przekadem II. Przekad, jego
tworzenie si i wpywy, pod red. M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej,
Krakw 1996, s. 33-46.
Mielniczuk M. Recepcja hymnu antycznego w aciskiej epice biblijnej, Collectanea
Philologica, IV 2003, s. 199-209.

307
Milewski T., Jzykoznawstwo, Warszawa 2004.
Miszalska J., Rado tumaczenia barokowi tumacze o swej pracy twrczej, [w]: Midzy
oryginaem a przekadem VII. Rado tumaczenia. Przekad jako wzbogacenie
kultury rodzimej, pod red. M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej,
Krakw 2002, s. 285-297.
Miodoska L. Jzyk Serbw i Chorwatw w latach 1929-1945 (z problematyki
ortoepicznej), Bielsko-Biaa 2007.
Muszkalska B. Tradycyjna wielogosowo wokalna w kulturach basenu Morza
rdziemnego, Pozna 1999.
Muza chrzecijaska, t. 1, wstp, red. i oprac. M. Starowieyskiego, Krakw 1992.
Nadolski N., Liturgika, t. II, Liturgia i Czas, Pozna 1991.
Oczkowa B., Chorwaci i ich jzyk. Z dziejw kodyfikacji normy literackiej, Krakw 2006.
Oczkowa B., Jzyk gradiszczaskochorwacki, [w:] Sowiaskie jzyki literackie, pod red.
B. Oczkowej i E. Szczepiskiej, przy wsppracy T. Kwoki, Krakw 2011, s. 317-
323.
Pawlak I., Tridentium i Vaticanum II dwa etapy rozwoju monodii liturgicznej w Polsce,
Liturgia Sacra, 12, 2006, nr 2, s. 307-319.
Pawowska M., Lekcje tumaczenia z 1660 roku w wietle dziea Gasparda de Tende,
[w]: Translatio i literatura, pod red. A. Kukuki-Wojtasik, Warszawa 2011, s. 259-
277.
Pieszczoch S., Patrologia. Wprowadzenie w studium Ojcw Kocioa, 1964.
Pietras H., By nie milcze o Bogu. Zarys teologii Ojcw Kocioa, Krakw 1991.
Pisarska A., Tomaszkiewicz T., Wspczesne tendencje przekadoznawcze. Podrcznik dla
studentw neofilologii, Pozna 2008.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzykw oryginalnych, Pozna
Warszawa 1980.
Praktyczny sownik acisko-polski, oprac. J. Maskowski, Warszawa 2008.
Przybylska R., Przyczyna W., Zasady pisowni sownictwa religijnego, Teolingwistyka 1,
wyd. II, poszerzone, Tarnw 2005.
Ricour P., Torp P., O tumaczeniu, prze. T. Swoboda, S. Ulaszek, E. Balcerzan, Gdask
2008.
Schenk W., Zarys historyczny rozwoju Liturgii Godzin, Ateneum Kapaskie, nr 76,
t. 100, 1983, s. 349-357.
Sownik Jzyka Polskiego PWN, Warszawa 2012.
Spagiska-Pruszak A., Sytuacja jzykowa w byej Jugosawii, Gdask 1997.
308
Suski A. Najstarsze wiadectwo o hymnach chrzecijaskich, Studia Theologica
Varsaviensia, 14, 1976, nr 1, s. 29-41.
Swoboda M., Danielewicz J., Modlitwa i hymn w poezji rzymskiej, Pozna 1981.
laski J., Spotkania literatury polskiej z europejsk w przekadach doby redniowiecza
i Renesansu, [w]: Przekad literacki. Teoria Historia Wspczesno, pod red.
A. Nowickiej-Jeowej, D. Knysz-Tomaszewskiej, Warszawa 1997, s. 89-107.
w. Augustyn, Wyznania, 7, 9, prze. Z. Kubiak, Warszawa 1982.
Ujda J., Hymn Te Deum laudamus, Collectanea Theologica, nr 1/XII 1931, s. 1-4.
Verbraken P. P., Starowieyski M., Ojcowie Kocioa. Panorama patrystyczna, Warszawa
1991.
Walczak-Mikoajczakowa M., Pimiennictwo katolickie w Bugarii. Jzyk utworw
II poowy XVIII wieku, Pozna 2004.
Wichowa M., Stanisaw Grochowski jako tumacz hymnw kocielnych na podstawie
tomiku Rytmu aciskie, dziwnie sztuczne, Collectana Theologica, IV 2003,
s. 237-250.
Wilko A., Dzieje jzyka artystycznego w Polsce. Jzyk i style literatury barokowej,
Krakw 2002.
Wilko A., Dzieje jzyka literackiego w Polsce. redniowiecze, Katowice 2004.
Wilko A., Typologia odmian jzykowych wspczesnej polszczyzny, Katowice 1987.
Winiewski P., Hymny aciskie najstarsz form hymnodii, Liturgia Sacra, z. 12/2006,
nr 2, s. 321-326.
Wojciechowska K., Hymn, psalm, chora prba ucile genologicznych, Liturgia
Sacra, z. 8/2002, nr 2, s. 289-305.
Wjtowicz H., Katecheza w poezji Seduliusza, [w]: Orbis antiquus. Studia filologiczne
i patrystyczne, pod red. N. Widoka, Opole 1998, s. 29-37.
Zawadzki R. K., Ludowe pieni i zwroty do bogw, Collectanea Philologica, IV 2003,
s. 13-38.
Zitarska J., Etyka estetyka filologia. U rde dawnej myli translatorskiej,
[w]: Przekad literacki. Teoria Historia Wspczesno, pod red. A. Nowickiej-
-Jeowej, D. Knysz-Tomaszewskiej, Warszawa 1997, s. 29-39.
yko D., Z problemw przekadu hymnografii bizantyjskiej na jzyki sowiaskie,
[w]: Przekad. Jzyk. Kultura, pod red. R. Lewickiego, Lublin 2002, s. 99-104.

309
rda internetowe;
Badurina L., Standardizacijski procesi u 20. Stoljeu,
http://www.hrvatskiplus.org/index.php?option=com_content&view=article&id=873
%3Astandardizacijski-procesi-u-20-stoljeu&catid=38%3Ajezik-
lingvistika&Itemid=72&limitstart=1 [dostp: 02.03.2013].
Blaekovi Z., Razvoj hrvatske glazbe u kontekstu kranstva )19. i 20. st.),
http://www.hrvatskiplus.org/index.php?option=com_content&view=article&id=64:z
blazekovic-glazba&catid=35:rasprave-koncepti&Itemid=55 [dostp: 20.10.2012].
Broz I., Hrvatski pravopis, Zagreb 1893: http://pl.scribd.com/doc/105416869/Ivan-Broz-
Hrvatski-Pravopis [dostp: 28.02.2013].
Della Bella A., Dizionario Italiano, latino, illirico, Wenecja 1728:
http://www.dlib.si/details/URN:NBN:SI:DOC-1E71PPQT [dostp: 01.03.2012].
Habdeli J., Dictionar ili Rechi szlovenszke zvexega ukup zebrane, u red pofztaulyene
i diachkemi zlahkotene, Graz 1670: http://crodip.ffzg.hr/habdelic/default.aspx
[dostp: 28.01.2013].
Henry H., The Catholic Encyklopedia, New York 1911:
http://www.newadvent.org/cathen/11441c.htm [dostp: 19.07.2012].
Henry H., Tantum ergo Sacramentum [w]: The Catholic Encyklopedia, New York:
http://www.newadvent.org/cathen/14445b.htm [dostp: 19.07.2012].
Izbor akavskog pjesnitva, Vjenac, br. 395/2009:
http://www.matica.hr/Vijenac/vijenac395.nsf/AllWebDocs/Izbor_cakavskog_pjesnist
va [dostp: 09.03.2013].
Kai B., Manuksript bez naslova, Hrvatsko (akavsko)-taljanski rjenik, Rim 1599:
http://crodip.ffzg.hr/kasic/default.aspx [dostp: 03.03.2013].
Libellus alphabeticus Cm Nonnullis Cathecheticis addito vocabulario brevi latino,
illyrico, germanico (Rerum communiter occurrentium cum licentia superiorum.),
Sawonia 1756: http://crodip.ffzg.hr/default_hr.aspx [dostp: 28.01.2013].
Ljubii D., Hrvatske crkvene puke popjevke: http://www.klanjateljice.hr/klanjateljice-
danas/povjerenstvo_liturgiju/2010-11-10/index.htm [dostp: 03.03.2013].
Marjanovi M., Leksikon hrvatskih knjievnika Bosne i Hercegovine od najstarijih
vremena do danas, Sarajevo 2001:
http://www.hercegbosna.org/dokumenti_upload/20091209/herceg_bosna200912091
721540.pdf [dostp: 05.03.2013].
The Catholic Encyclopedia. New York: http://www.newadvent.org/cathen/06583a.htm
[dostp: 18.07.2012].
Vukorepa R., Ceciljanski pokret u Hrvatskoj, Split 2006, s. 5-7:
http://pl.scribd.com/doc/81965490/Cecilijanski-pokret-u-Hrvatskoj
[dostp: 06.03.2013].

310
Ujevi T., Izabrane pjesme, [Hrvatska knjievnost na CD-ROM-u]:
http://ponude.biz/knjige/t/Tin%20Ujevic%20-%20Izabrane%20pjesme.pdf,
[dostp; 09.03.2013].
Vranic F., Dictionarium quinque nobilissimarum Europae linguarum Latinae, Italicae,
Germanicae, Dalmaticae et Ungaricae cum vocabulis Dalmaticis quae Ungari sibi
usurparunt, Venecija 1595: http://crodip.ffzg.hr/default_hr.aspx
[dostp: 28.01.2013].
ubrini, D. Parika pjesmarica iz 1380. najstarija hrvatska poznata pjesmarica,
http://www.croatianhistory.net/etf/pariska.html [dostp: 21.07.2012].
http://www.bosnasrebrena.ba/v2010/povijest-provincije/znamenitiji-likovi-bosne-
srebrene/80-fra-stjepan-margitic-1650-1730.html [dostp: 17.02.2013].
http://www.preceslatinae.org/thesaurus/BVM/AveMarisStella.html [dostp: 15.04.2012].
http://www.matica.hr/www/wwwizd2.nsf/AllWebDocs/pergosicdecretvm
[dostp: 17.11.2012].
http://www.franjevcisplit.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=32&Itemid
=5 [dostp: 16.02.2013].
http://www.rastko.rs/filologija/odbor/odluka027.html [dostp: 16.02.2013].

311

Das könnte Ihnen auch gefallen