Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Wstp....................................................................................................... 7
Cz I. R E C E N Z JE ........................................................................... 15
1. Los pomiertny Kartezjusza........................................................... 17
2. Kartezjaska antropologia ksiki................................................. 21
3. Przeraliwa harmonia L eibniza.................................................... 26
4. Filozoficzny geniusz XVII wieku (Frederick Copleston).......... 31
5. Racjonalizm H um ea (Frederick Copleston).............................. 36
6 . Prolegomena do Kanta (Frederick Copleston)............................ 41
7. Dwa bieguny filozofii (Frederick Copleston).............................. 45
8 . Renesans Schopenhauera............................................................... 50
9. Sia pesymizmu (Artur Schopenhauer)........................................ 57
10. Eschatologia Bertranda Russella................................................. 62
11. Pochwaa nierwnoci (Bertrand Russell).................................. 68
12. Racjonalistyczny hedonizm starego Luo-Su
(Bertrand Russell)......................................................................... 73
13. Don Kichot X X wieku (Bertrand Russell)............................... 77
14. Popperyzm i jego krytyka (Adam Chmielewski)...................... 81
15. Mistyka i metafizyka Wittgensteina........................................... 85
16. Religia w wietle zwtpienia (Bohdan Chwedeczuk)............. 94
17. W okowach mierci czy samotnoci
(Alfred North W hitehead)........................................................... 98
18. Jedenacie bdw filozoficznych (M ortimer J. Adler)............. 103
19. O katastrofizmie (Sawomir M azurek)....................................... 108
Spis treci
Cz III. P O L E M IK I........................................................................361
1 . Spr o Wittgensteina (z Wojciechem Sadym).............................. 363
2. Spr o natur ludzk (z Roman Kolarzow).............................. 367
3. danie krytyki konstruktywnej (polemika z Bohdanem
Chwedeczukiem).........................................................................370
4. O gandyzmie i zdziczeniu obyczajw (polemika z Andrzejem
W ilkiem ).........................................................................................372
Indeks rzeczowy......................................................................................387
1 Por.: B. Wolniewicz, O idei losu, w: tego, O Polsce i yciu. Refleksje filozoficzne i poli
tyczne. Komorw 2011.
8 Wstp
2 Podzielam w tej sprawie pogld Bronisawa Malinowskiego. Pisze on: (...) jakiekol
wiek bymy rozwaali wspczesne siy dezintegrujce, mona wykaza, e w prze
szoci rodzina potrafia si oprze rnym przeciwnociom i przezwyciy je. Indy
widualne maestwo i rodzina zawsze przystosowyway si (...) i przetrway (...).
B. Malinowski, Przeszo i teraniejszo rodziny (1934), w: tego, Seks i stumienie
w spoecznoci dzikich oraz inne studia o pci, rodzinie i stosunkach pokrewiestwa,
prze. B. Golda i in. Warszawa 1987 (Dziea, t. 6), s. 333. Nawet wwczas, kiedy sytua
cja wyglda jak na ptnie Zdzisawa Beksiskiego (reprodukcja na okadce).
3 T. Kotarbiski, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Warsza
wa 1986, s. 475.
10 Wstp
12
B. Russell, Szkice niepopularne, prze. H. Jankowska. Warszawa 1997, s. 17.
Wstp 13
Pawe Okoowski
CZ I
RECENZJE
1. LOS POMIERTNY KARTEZJUSZA
4 Inaczej jawi si Kartezjusz w wietle encykliki Vides et ratio z 1998 r. Ten arcywany
dokument dowartociowujcy rozum filozoficzny, przyznajcy mu autonomi i do
magajcy si nauczania wielkiej filozoficznej tradycji (Koci jest ywo zaintere
sowany filozofi, s. 97), jest jakby oczekiwaniem na nowego Kartezjusza - w obliczu
wspczesnego kryzysu sensu (s. 123). Cho imi jego nie pada - obok Augustyna,
Anzelma i Tomasza - logika podpowiada, e tak jak oni by twrc wielkiej syntezy
mylowej (s. 63) swoich czasw. Dzi nikogo takiego nie mamy.
! T. Kotarbiski, Wykady z dziejw logiki. Warszawa 1985, s. 68.
1. L os pomiertny Kartezjusza 19
6 Listy..., s. 29.
7 Tame, s. 29-30.
8 Tame, s. 40.
20 Cz I. Recenzje
1 List..., s. 36.
2 Tame, s. 35.
3 Tame, s. 36.
4 Tame, s. 39.
22 Cz I. Recenzje
11 Tame, s. 43.
12 Wypowiedzi zamieszczone w: Uniwersytet Warszawski. Pismo Uczelni 2013, nr 4,
VII-VIII, s. 25; 24; 19.
13 S. Lem, Listy albo opr materii. Krakw 2002, s. 235.
24 Cz I. Recenzje
14 G. Orwell, Hitler, Stalin, Dali i Czerwony Kapturek, prze. B. Zborski. Warszawa 2013,
s. 197;200.
15 List..., s. 23.
2. Kartezjaska antropologia ksiki 25
Indywidualne pojcie kadej osoby zawiera raz na zawsze to, co moe si jej kiedy
kolwiek przydarzy, ukazuje ono ( ...) racje prawdziwoci kadego zdarzenia, czyli
dlaczego to raczej jedno wydarzyo si ni drugie2.
Dodaje jako przykad: Jest tedy prawd, e mgbym nie odby tej (ja
kiej zamierzonej - E O .) podry, jest wszake pewne, e j odbd3.
(Analogicznie: mgby kto nie wspiera oprawcw w Kosowie, cho wes
prze). Pogld ten wywoa zgorszenie u Arnaulda, ktry pisa: znajduj
w tych mylach tyle rzeczy, ktre mnie wprost przeraaj4. Gdyby ich
autor mia racj - dodawa wiatem rzdziaby fatalna konieczno. Czy
to aby gorsze od grzechu pierworodnego?
Leibniz mia suszno, tyle e bez skrajnych, demokrytejskich kon
sekwencji5 przypisywanych mu przez Arnaulda. Idc drog w. Augusty
na, przyjmowa, podobnie jak jansenici, jego koncepcj predestynacji:
Bg zna z gry liczb zbawionych i potpionych. Za Augustynem gorco
te broni wolnej woli czowieka przewiadczenia, e wola ludzka nie
jest cile zdeterminowana przez przyrod. Tajemniczo jednak brzmi
jego sowa i mog by brane za czcz retoryk: pewno zdarze jest
ugruntowana czciowo na wolnych poczynaniach. ( ...) W moim poj
ciu jest zawarte to, e j odbd (wspomnian podr E O .) ( ...) bez
przymusu6. Wedug Leibniza, Bg wie jak potocz si losy kadej osoby
(co nie umniejsza jej wolnoci), my jedynie nie wiemy. Wittgenstein kie
dy napisze, w tyme duchu: Wolno woli polega na tym, e nie mona
teraz zna swych dziaa przyszych7. M og si one potoczy na wiele
sposobw, nie w jeden bynajmniej, cho te nie na sposoby wszelkie. Jak
by si nie potoczyy, rezultat bdzie jeden z dwojga: niebo bd pieko.
Dzieje si tak dlatego, i liczy si tylko to, co wrodzone - czyj niezmien
ny charakter. Wolno ley poza nim. Dobre czyny zych ludzi s bez
znaczenia, ze uczynki dobrych - take8. Razem z charakterem zdetermi
nowany jest zbir moliwych drg yciowych kadego. Wewntrz niego
2 Tame, s. 5.
3 Tame, s. 43.
4 Tame, s. 8.
5 Leibniz (w licie do T. Burnetta, 1697) pisa: Moje pogldy filozoficzne (...) zajmuj
miejsce porednie midzy Platonem a Demokrytem. Bo wszystkie rzeczy przemiesz
czaj si mechanicznie, ale wszystko dokonuje si stosownie do ostatecznej przyczy
ny - do wasnych potencji uzgodnionych z innymi.
6 Korespondencja..., s. 36; 50.
1 L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, prze. B. Wolniewicz. Warszawa 1997
(BFK), s. 44 (teza 5.1362).
8 Por. 11.13 w niniejszym tomie.
28 Cz I. Recenzje
9 Korespondencja..., s. 43.
10 Na temat innego u Leibniza pojcia wsplnoty por.: tame, s. 70.
11 Tame, s. 32; 35.
12 Por.: tame, s. XXV.
13 Tame, s. 43. Por.: tame, s. 34.
14 G.W. Leibniz, Rozprawa metafizyczna, prze. S. Cichowicz, w: tego, Wyznanie wiary
filozofa. Warszawa 1969, s. 121.
3. Przeraliwa harmonia Leibniza 29
15 Tame, s. 136.
16 Korespondencja..., s. 36.
17 Tego, Rozprawa..., s. 136.
30 Cz I. Recenzje
18
Korespondencja..., s. 67.
19
Tego, Rozprawa..., s. 104.
4. FILOZOFICZNY GENIUSZ XVII WIEKU
(FREDERICK COPLESTON)
Historia..., s. 321-322.
5. Racjonalizm H u m ea (Frederick Copleston) 37
2 Tame, s. 292.
3 Cytat z Traktatu o naturze ludzkiej, za: Historia..., s. 311.
4 Tame, s. 352.
5 Tame, s. 290.
6 Tame, s. 371.
38 Cz I. Recenzje
7 Tame, s. 376.
8 Tame, s. 377.
9 Cyt. za: tame, s. 341.
10 Cyt. z Bada dotyczcych rozumu ludzkiego, za: Historia..., s. 350.
11 Tame, s. 390.
12 Znany wspczesny filozof - Roger Scruton - umieszcza Humea wrd klasykw my
li konserwatywnej. Por.: P. Heim, David Hume, w: Myliciele konserwatywni. Zbir
esejw z The Salisbury Review, red. R. Scruton, prze. W. Nowicki. Komorw 2012.
5. Racjonalizm H u m ea (Frederick Copleston) 39
,s Wodzimierz Sedlak (1911-1993) - ks. profesor (KUL), twrca polskie; szkoy bio-
elektroniki, autor popularnych w latach 80. minionego wieku ksiek pseudona
ukowych. W jednej z jego prac (ktr mamy pod rk) czytamy takie np. rewelacje:
Jeliby trzeba byo uj lapidarnie istotn specyficzno kwantow ycia, mona by
j okreli - ycie jest rozwietlone i rozgadane kwantowo (s. 49). Kwantowy szew
jest przekazywany genetycznie (s. 51). Istota za sprawy zawiera si w nastpujcych
sowach: (...) teoria zawsze musi mie znaczenie praktyczne. Bioelektronika (...) ma
(...) due znaczenie w osigniciu oglnej poprawy stanu zdrowia spoeczestwa
(s. 138-139). W. Sedlak, Wprowadzenie w bioelektronik. Wrocaw-Warszawa...
1988.
16 Por.: S. Lem, Rozwaania sylwiczne, CXXX, Odra 2004, nr 3.
6. PROLEGOMENA DO KANTA
(FREDERICK COPLESTON)
Historia..., s. 8-9.
42 Cz I. Recenzje
2 Por.: S. Mroek, Kto jest wany?, Gazeta Wyborcza 1997,31 V-1 VI, s. 20.
3 I. Kant, O obecnoci zego pierwiastka obok dobrego, czyli zo radykalne w naturze ludz
kiej, prze. B. Wolniewicz, w: B. Wolniewicz, Filozofia i wartoci, II. Warszawa 1998,
s. 352; 354. Por.: I. Kant, Religia w obrbie samego rozumu, prze. A. Bobko. Krakw
1993, s. 54; 56.
4 Historia..., s. 197.
5 Tame, s. 227.
6 Copleston mwi o tym na s. 298 (tame).
7 Tame, s. 242. O moralnoci i obyczajnoci w ujciu Kanta por. nasz ksik: Mi
dzy Elzenbergiem a Bierdiajewem. Studium aksjologiczno-antropologiczne. Warszawa
2012, s. 90-98; 123-125.
6. Prolegomena do Kanta (Frederick Copleston) 43
nauki Newtona13, nie uwierzy jednak nawet w to, e zdoa ona osioda
niebo gwiadziste, a co dopiero prawo moralne. Nauka gruntownie od
mienia tylko nasze bezporednie otoczenie, ale gdyby nawet udoskonalia
ludzkie yy i stawy, nie zmelioruje wntrza czowieka i nie przyniesie
mu szczcia. W obliczu naukowej ekspansji, paradoksalnie, zostaje nam
to, co mielimy dotd - z mozoem wykuta obyczajno, zakotwiczona
w religii. Nie wolno jej roztrwoni. O takiej postawie mona mwi jako
o twrczym regresie. Podobnie jak w redniowieczu mia miejsce na
wrt w stron surowych rysw Grecji, w apogeum owiecenia nastpi
powrt do mistrzw wieku XVII. Jakby powiedzia Josif Brodski: aby
podoba si nie nastpcom, ale poprzednikom. U Kanta byo to skutkiem
pietystycznego wychowania aski, nie od nas bowiem zaley, co jest do
wyboru w sprawach wiary.
Copleston, mimo grzechu zlekcewaenia kantowskiej antropologii,
jest pierwszorzdnym przewodnikiem po katedrze, ktr dane byo Kan
towi wznie. Podziwiana wycznie w felietonie albo internecie z lotu
ptaka - sczenie ona jak fantom, jak owa Megagodzilla pismakw. Ale
kult Kanta jest ostatecznie kultem rozumu, a to co z gruntu innego ni
gremialny wci kult nauki.
13
Tame, s. 203.
7. DWA BIEGUNY FILOZOFII
(FREDERICK COPLESTON)
3 Tame, s. 440.
4 Tame, s. 32; 159.
5 Tame, s. 441.
6 Por.: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, 1 .1. Warszawa 1983, s. 124.
48 Cz I. Recenzje
7 Por.: U. Schrade, Etyka. Gwne systemy (Warszawa 1992) oraz Nurty filozofii wsp
czesnej (Warszawa 1997; 2010).
8 Por.: Historia..., s. 440.
9 H. Elzenberg, Kopot z istnieniem. Krakw 1994, notatka z 15 XII 1956.
7. D wa bieguny filozofii (Frederick Copleston) 49
10
Historia..., s. 33.
11 F. Copleston, Historia filozofii, t. 8: Od Benthama do Russella, prze. B. Chwedeczuk.
Warszawa 1989, s. 504.
8. RENESANS SCHOPENHAUERA
( ...) odbiciem samej woli Wyraa wycznie rzecz sam w sobie kadego
zjawiska, wol sam, ( ...) sam uciech, samo zmartwienie, samo przeraenie, sam
rado, sam wesoo, sam spokj ducha ( .. ,)14.
N ikt nigdy lepiej sprawy nie uj. Mona powiedzie, e muzyka jest
wyrazem stosunku czowieka do wiata wartoci; odzwierciedla fakt, e
czowiek ocenia wiat, a temu towarzysz uczucia. Stosunkowi czyjego
charakteru C H Xdo wartoci W n, to jest takiej woli, odpowiada - dajmy
na to - uciecha Rk. To abstrakcyjne uczucie moe wszak i w parze
z relacj innego C H y do innej wartoci, na przykad W . Uciecha
owa, wyraona przez konkretny ukad muzycznych dwikw (wszystkie
moliwe uczucia daj si wyrazi przez niezliczone moliwe melodie15),
paralelna jest zatem z niewyczerpan iloci stosunkw charakter-war-
to. Dlatego zacny charakter i charakter nikczemny mog czerpa tak
sam (co do stopnia) satysfakcj ze suchania jednego dziea muzycznego
(o ile tylko jest ono dla nich czytelne), ale satysfakcja ta na czym in
nym w obu przypadkach polega: raz si zasadza na stosunku wyszego
do wartoci wyszej, drugi raz niszego do niszej (w ich obiektywnej
hierarchii). Jest tu o czym myle o hierarchii charakterw, i wartoci,
i take o czytelnoci, zalenej od intelektu, suchu muzycznego i do
wiadczenia. W kocu powiada Schopenhauer:
( ...) muzyka ( ...) jest zupenie niezalena od zjawiskowego wiata, ignoruje go po
prostu i mogaby do pewnego stopnia istnie, gdyby nawet nie byo w ogle wiata,
czego nie mona bynajmniej powiedzie o innych sztukach16.
17 Tame, s. 558.
9. SIA PESYMIZMU
(ARTUR SCHOPENHAUER)
Tylko pesymista moe mie humor i tylko pesymista moe mie odwag;
nie jest odwany ten, co mwi jako to bdzie, odwany jest ten, co
mwi: Bdzie le, ale jeli nie ma innej drogi naprzd. I ten tylko
moe mie prawdziwy humor. Wisielczy - powiecie zapewne; nie: humor
na wskro mski - humor pesymizmu1. Sowa te napisa na Boe N a
rodzenie 1947 roku Stefan Kisielewski. Cay wiek wczeniej postaw t
uzasadni filozoficzn teori Arthur Schopenhauer.
D rugi tom wiata jako woli i przedstawienia, pisany przez 25 lat,
a ogoszony w 1844 roku, ukaza si po polsku. M oe to duch Kisiela
sprawi, e Tygodnik Powszechny uzna przekad Jana Garewicza za
Publikacj Roku 1995. Swoj doroczn nagrod przyznaa mu te Lite
ratura na Swiecie; szybko wyrnili tumacza Niemcy Nagrod Fun
dacji Roberta Boscha. Polska edycja jest faktycznie nie do przecenienia
orygina bowiem wyjtkowej filozoficznie wagi i polszczyzna tumaczenia
wyborna. Polakom potrzeba takiej cierpkiej a poywnej strawy duchowej.
Przyjrzyjmy si jej krtko. Gdaski filozof mwi:
Sia, dziki ktrej chrzecijastwo mogo przezwyciy najpierw ydostwo, a po
tem greckie i rzymskie pogastwo, tkwi wycznie w jego pesymizmie, w przy
znaniu, e nasz stan jest w najwyszym stopniu nieszczsny, a zarazem grzeszny,
podczas gdy ydostwo i pogastwo byy optymistyczne. Ta prawda, przez kadego
bolenie odczuwana, utorowaa sobie drog, a towarzyszya jej potrzeba zbawienia12.
5 Tame, s. 765.
6 Tame, s. 768.
7 Por.: tame, s. 764.
8 Por.: tame, s. 785.
60 Cz I. Recenzje
12 Tame, s. 661.
13 Tame, s. 269.
14 Cyt. za: R. Safranski, Schopenhauer. Dzikie czasy filozofii. Biografia, prze. M. Falkow
ski. Warszawa 2008, s. 340.
10. ESCHATOLOGIA
BERTRANDA RUSSELLA
1 Por.: M. Scheler, Istota iform y sympatii, prze. A. Wgrzecki. Warszawa 1986, s. 174.
2 Jego dokonania logiczne, a take Leibniza, udostpni wiatu wanie Russell.
10. Eschatologia Bertranda Russella 63
17
Tame, s. 74.
11. POCHWAA NIERWNOCI
(BERTRAND RUSSELL)
1 Wadza..., s. 81.
2 Por.: tamte, s. 10; 18.
1 Tame, s. 58.
11. Pochwaa nierwnoci (Bertrand Russell) 69
Tame, s. 67.
9
Por.: tame, s. 84-86. Rwno panuje zarwno tam, gdzie wszyscy s niewolnikami,
jak i tam, gdzie wszyscy s wolni (s. 86).
10
Tame, s. 43.
II
Tame, s. 120.
11. Pochwaa nierwnoci (Bertrand Russell) 71
Powiada autor: Moje ycie przed rokiem 1910 byo tak cakowicie od
mienne od mojego ycia po 1914, jak ycie Fausta przed spotkaniem
i po spotkaniu z Mefistofelesem1. Demonem staa si I wojna wiatowa.
Kolejn, analogiczn cezur bya II wojna. N a biografi Bertranda Rus
sella, inaczej ni w przypadku wielu scjentystw, skadaj si dramatyczne
zwroty.
Otrzymalimy wanie po polsku dwie kolejne ksiki Trzeciego
Lorda Russella (zaoycielem rodu by protegowany Henryka VIII): do
skona autobiografi (tom 2; pierwszy tom, ze wzgldw politycznych
tylko on, ukaza si 27 lat temu12) i bez porwnania sabszy zbir esejw
(z 1950 roku). Stylistycznie obie s wzorcowe. Autor wada pikn an
gielszczyzn, a tumaczki - Alicja Podzielna oraz H anna Jankowska -
przekuy j na nowy majstersztyk. M ona by cytowa liczne wyrwane
zdania, jak aforyzmy. (...) Gupota jest wieczna, a ludzko mimo to
jako przetrwaa. Albo: Nasze cierpienia nie wynikaj dzisiaj z upadku
wiary, ale z niedostatku samotnoci3. Autobiografi autor opublikowa
tu przed mierci, mia wtedy niemal sto lat. Wyjtkowa perspektywa,
a std niespotykana wczeniej szczero, zawsze z klas, stanowi o war
toci tego dziea.
1 Autobiografia..., s. 9.
2 Tego, Autobiografia 1872-1914, prze. B. Zieliski. Warszawa 1971 (z przedmow
Klemensa Szaniawskiego).
3 Szkice..., s. 93; 92.
74 Cz I. Recenzje
4 Autobiografia..., s. 70.
5 Tam e, s. 131; 133; 134.
6 Tam e, s. 213; 262; 215; 216; 283.
1 D o b rze tu m aczy te n jego pesym izm cytat o pesym izm ie z G um plow icza. Por.: II.4
w niniejszym tom ie.
8 Autobiografia..., s. 177; 187.
12. Racjonalistyczny hedonizm starego L uo-Su (Bertrand Russell) 75
Zasady, wedug ktrych kierowalimy szko, byy pomyk. M ae dzieci nie mog
czu si szczliwe w grupie, w ktrej nie utrzymuje si ani odrobiny adu i porzd
ku. (. ..) Zaczynaj si znca nad innymi lub wszystko niszczy9.
9 Tame, s. 211-212.
10 Tame, s. 265.
11 Tame, s. 146-147; Szkice..., s. 196.
12 Autobiografia..., s. 142-143.
13 Szkice..., s. 87.
76 Cz I. Recenzje
Drogi Bertie (...) Jak moe wiesz, nie zgadzam si z Twoimi pogldami
na wikszo spraw, ale ( ...) wyraasz swoje przekonania z najwysz
godnoci i nawet przekonujco1- pisa w 1964 roku do Russella jego
byy ucze, take angielski Noblista w zakresie literatury T.S. Eliot.
Rnili si jak ogie i woda.
Trzeci, ostatni tom Autobiografii Bertranda Russella jest najsabszym
ogniwem dziea, bo te ycie autora po siedemdziesitce nie byo ju
twrcze. Filozoficznie - jest to ksika o niczym, ma jednak wci wysoki
styl; stanowi te wany dokument historyczny. Gdy si bliej przyjrze
ma ona, mimo wszystko, warto dokumentu antropologicznego; jakby
walor filozoficznego negatywu. Ot paradoksalnie, Russell jest wielki
w swojej uomnoci - wielkie s jego bdy. M oe mia to na myli
Eliot? W warstwie pozytywu, nie liczc wzmianek z ycia prywatnego,
ten tom w caoci traktuje o staraniach majcych zapobiec nuklearnej
poodze; jest relacj z krucjaty o pokj.
Jeli chodzi o problematyk filozoficzn, wyszedem z wprawy i ra
czej jej unikam12 - pisa stary Russell. Odnotowa te, e brytyjska filo
zofia powojenna zajta bya wycznie banaami: cay filozoficzny wiat
bredzi o pospolitym znaczeniu3. Sdziwy lord natomiast odda si,
caym sob, rzeczy najwaniejszej z wanych - walce o rozbrojenie. Nie
sposb odmwi mu szczeroci, odwagi i szlachetnych intencji. Stay
1 Autobiografia..., s. 62.
2 Tame, s. 222.
2 Tame, s. 42.
78 Cz I. Recenzje
typ osobowoci jest na czasie. Russell nie mia wyczucia ducha X X wie
ku. Nie rozumia, co si w nim tak naprawd wyprawia co oznacza
200 min wymordowanych (w tym poowa przez komunizm). Jego mi
osierna naiwno w istocie pozostawaa na usugach diabelstwa. Drwi
sobie: Usyszymy, e chopcy chowani w tym (russellowskim - P O .)
systemie wyrosn na zniewieciaych miczakw17.1 wyrastaj.
Starszy 20 lat od Russella W odzim ierz Soowjow - Rosjanin
i chrzecijanin twierdzi, e zo naley zwalcza aktywnie i stale, wszel
kimi siami ludzi szlachetnych. W swych apokaliptycznych proroctwach
(z 1900 roku), idc za Dostojewskim, powiada: Europa w dwudzie
stym pierwszym wieku stanowi ( ...) europejskie stany zjednoczone. (...)
Nowy wadca ziemi jest przede wszystkim litociwym filantropem18. An
tropologi Soowjowa zawart w Krtkiej opowieci o Antychrycie podtrzy
muje szeciu wielkich manichejczykw polskich: Zdziechowski, Miosz,
Herling-Grudziski, Lem, Nowosielski i Wolniewicz19. Jerzy Nowosiel
ski pisa: zwycistwo nad manicheizmem ogoszono zbyt pospiesznie
(...), manichejczycy mieli racj20.
17 Autobiografia..., s. 244.
18 W. Soowjow, Trzy rozmowy, w: tego, Wybr pism, prze. J. Zychowicz, t. 2. Pozna
1988, s. 125; 133.
19 Dwaj z nich - Gustaw Herling-Grudziski i Jerzy Nowosielski - w istocie nie s w an
tropologii manichejczykami, ale gnostykami; rde za nie upatruj w zej duszy, lecz
w materii. Czsty u nich termin diabe to kryptonim mierci i cierpienia (totalnej
katastrofy rzeczywistoci empirycznej). Pozostaj, rzecz jasna, pesymistami w opo
zycji do Sokratesa i Russella,
20 J. Nowosielski, Zo w sztuce i w yciu, Literatura na wiecie 1987, nr 12, s. 268.
14. POPPERYZM I JEGO KRYTYKA
(ADAM CHMIELEWSKI)
i przez wieki wykuwane pastwo prawa (ktre opisa Kant). Dzi insty
tucje demokratyczne staj si niewydolne, a myl Poppera wobec tego
faktu bezradna. (Krytykowa j za to Leszek Koakowski, a nawet soli
darnociowy polityk Zbigniew Bujak3). Czstkowa inynieria spoeczna,
nawoujca do ewolucyjnych przemian opartych na pluralizmie i wspl
nej debacie, dziaaa jako w obrbie Zachodu, dopki istnia komunizm
(a nawet ZSRR). Sw si etyka Poppera czerpaa z samego napicia
midzy politycznymi i jednoczenie aksjologicznymi systemami. Ich zde
rzenie si projektowao bowiem wartoci. Samo spoeczestwo otwarte
pozostao za pust ide - gleb podatn na relatywizm i nihilizm; nie
sprzyja nawet urzeczywistnianiu zdolnoci adaptacyjnych gatunku. Bo
eby przetrwa, gatunek musi walczy, a nie debatowa. Tak jest w ka
dym razie u Darwina i u Gumplowicza, ale i u w. Augustyna.
W rozmowie z autorem Popper powiada:
Naszym najwaniejszym zadaniem jest pokj. Zadaniem drugim jest to, aby nikt
nie by godny. Zadanie trzecie - to w miar pene zatrudnienie. Naszym czwartym
zadaniem jest edukacja4.
Tadeusz Rewicz1
12 Uwagi..., s. 66.
13 Tame, s. 56.
14
W. Sady, Wittgenstein. ycie i dzieo. Lublin 1993, s. 71.
15. Mistyka i metafizyka Wittgensteina 89
15 Por.: M. Omya, Zarys logiki niefregowskiej. Warszawa 1986; J. Hintikka, Eseje logicz-
no-filozoficzne, prze. A. Grobler. Warszawa 1992.
16 L. Wittgenstein, Dzienniki 1914-1916, prze. M. Porba. Warszawa 1999, s. 172.
17 Uwagi..., s. 80; 81; 71.
90 Cz I. Recenzje
23
Uwagi..., s. 15.
24
Tame, s. 55.
92 Cz I. Recenzje
bdzie postrzega tak, jak mgby patrze Bg, bez tu i teraz, bez nadziei
i lkw, bez przeszkd ( . . ( . . . ) poszukiwanie prawdy wymaga poko
ry, ktra przypomina troch posuszestwo wobec woli Boej25. Postaw
Wittgensteina obiektywistyczn i absolutystyczn oddaj znw do
brze sowa Elzenberga: (zbawienie - P O .) nie jest po prostu i wycz
nie stanem podmiotu; zakada obcowanie ze wiatem dobra i jak gdyby
przynaleno do niego. (...) Zbawienie to stan ostateczny; nie ma ju
moliwoci upadku26. Ono odnosi si do zamknitego ycia, filozofi
za zawsze mona zmieni. Jeeli natomiast chodzi o interpretacj W itt
gensteina w duchu buddyzmu, mona by w usta autora Traktatu woy
werset z Miosza: buddyjskie samozbawienie jest dla mojej pesymistycz
nej strony zbyt optymistyczne, ja wol polega na asce albo na braku
aski27. Odwoalimy si do cytatw rnego autorstwa, aby zilustrowa
yw jeszcze obecno szczeglnego rodzaju tradycji w myli europej
skiej - tradycji metafizycznej. Do niej i adnej innej przynaley Ludwik
Wittgenstein.
Jzef Maria Bocheski twierdzi, e bezpowrotnie skoczyy si czasy
wielkich syntez filozoficznych. Nie oznacza to, e umara metafizyka ani
e nie s moliwe syntezy czciowe. Analitycy nie twierdz, e grze
banie si w samych trzewiach wszechwiata jest niemoliwe. Tylko, po
prostu, e s to zagadnienia bardzo trudne. Wiedza jest olbrzymia. Stwo
rzenie syntezy na tej paszczynie jest tak trudne. Wymogi racjonalnoci
(logika matematyczna) s dzi znacznie surowsze. Dlatego metafizyka ma
zamoczone skrzyda (.. .)28. N a klasycznie pojmowan metafizyk ska
daj si spekulacje o wszystkim, co bezrozumne; wszystkim, co rozum
ne a skoczone; wszystkim, co rozumne i nieskoczone. Lawina wiedzy
naukowej dotyczy tylko pierwszej z wymienionych sfer, a nawet tylko tej
jej czci, ktra jest obojtna aksjologicznie. N a tym obszarze na pewno
trudno o jasne konkluzje oglne, gdy nie sposb ogarn caoci ludz
kich dokona. W pozostaych - w aksjologii, w antropologii filozoficznej
i teologii racjonalnej - droga jest niby otwarta. Niby, bo metafizyka nie
moe by sprzeczna z nauk.
25 B. Russell, Problemy filozofii, prze. W. Sady. W arszaw a 1995, s. 174; tego, Portrety
z pamici; Warto wolnej myli, prze. A. C hm ielew ski. W rocaw 1995, s. 91.
26 H. Elzenberg, Kopot z istnieniem, n o ta tk a z 20 V 1927 (s. 164-165).
27 Cz. M iosz, ... Wol polega na asce - albo na braku aski. O buddyzmie z Czesawem
Mioszem rozmawia Ireneusz Kania, w: tego, Rozmowy polskie 1979-1998. K rakw
2006, s. 510.
28 J.M. B ocheski, Midzy logik a wiar. M o n trick er 1988, s. 148-149.
15. Mistyka i metafizyka Wittgensteina 93
Nic nie wskazuje na to, cho jest to moliwe, aby dao si dzi z pomi
niciem Traktatu Wittgensteina stworzy wielk metafizyk. Brak jest in
nych dobrych widokw na teori bytu, ktra by jasno tumaczya wszelkie
dowiadczenia ludzkoci, wcznie z bolesnymi problemami X X i X X I
wieku, i ktra by pozostawaa w zgodzie z ogromnym bagaem pozy
tywnej wiedzy, na przykad fizyki czstek, genetyki molekularnej, logiki
deontycznej. Poza guchym i lepym scjentyzmem, da si oczywicie pro
dukowa co, co znany amerykaski publicysta M artin Gardner nazywa
metafizyk na poziomie przedszkola, a bp Jzef yciski - metafizyk
dla ubogich. I podejmowane s tysice tego rodzaju prb, na gruncie
rozmikczanego, zremitologizowanego chrzecijastwa oraz egzotycz
nych, synkretycznych czy nowych religii. Jedno jest pewne: nie ma to nic
wsplnego z wielk kultur europejsk.
Bez stanowczego umiejscowienia Wittgensteina w metafizycznej tra
dycji Zachodu Uwagi o religii i etyce mog by dla czytelnika zupenie
niezrozumiae.
1 Filozofia..., s. 352.
2 Tam e, s. 9.
16. Religia w wietle zwtpienia (Bohdan Chwedeczuk) 95
3 Tame, s. 251.
4 Tame, s. 25.
3 Por.: B. Malinowski, Mit, magia, religia, prze. B. Le i D. Praszaowicz. Warszawa 1990
(Dziea, t. 7), s. 457.
6 Tame, s. 377.
7 Tame, s. 456.
8 Tame, s. 455.
96 Cz I. Recenzje
9 Por.: G. Frege, Sens i znaczenie (1892), w: tego, Pisma semantyczne, prze. B. W olnie-
wicz. W arszaw a 1977 (BKF), s. 60-88.
10 T. K otarbiski, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. W arsza
w a 1986, s. 17.
16. Religia w wietle zwtpienia (Bohdan Chwedeczuk) 97
Filozofia..., s. 285.
17. W OKOWACH MIERCI
CZY SAMOTNOCI
(ALFRED NORTH WHITEHEAD)
Dawid Hume pisa: maa dawka filozofii robi z czowieka ateist, a dua
zwraca go ku religii1. Dwa i p stulecia pniej w tym samym duchu
powiada Miosz: jedyne zajcie godne filozofa (to EO .) rozmylanie
nad sensem religii12. Warto moe w tym kontekcie przyjrze si pogl
dom na religi Alfreda N ortha Whiteheada (18611947) sawnego
anglo-amerykaskiego matematyka i filozofa (naukowego opiekuna Rus
sella w Cambridge; od 1924 roku wykadowcy w Harvardzie).
W hitehead zakada, e czowiek jest istot religijn. Pytanie, ktre
stawia, idzie gbiej: jakie czynniki natury ludzkiej wsptworz reli
gi ?; zdaniem autora, aden odrbny zmys religijny3. Sprawa jest
bardziej skomplikowana. Filozof definiuje religi jako system zasad ma
jcych moc przemiany naszego charakteru (oczyszczania naszego wn
trza - EO .)4. Zjawisko to zachodzi wtedy, kiedy si owe zasady szczerze
wyznaje. Bg chrzecijan jest w wietle powyszego idealnym towarzy
szem ukazujcym przed kadym stworzeniem jego wielko5. Pozostae
religie stoj w hierarchii niej (na przykad buddyzm, bo pomniejsza
6 Tame, s. 116.
7 Tame, s. 31; 46.
* Tame, s. 34.
9 Tame, s. 31. Por. te.: s. 55.
10 Por.: tame, s. 75; 105.
11 Wolnie wicz powiada: Kady z koniecznoci stanowi ontoogiczne centrum swojego
wiata, ale nie koniecznie jego centrum aksjologiczne. Pierwsze zaley od samego
ustroju wiata, drugie tylko od charakteru danego czowieka (B. Wolniewicz, O Pol
sce i yciu. Komorw 2011, s. 49), Mona rzec: Whitehead wyobraa sobie, e religia
ustanawia centrum aksjologiczne kadej osoby.
100 Cz I. Recenzje
12
Por.: Religia w tworzeniu..., s. 49.
U
J.M. Bocheski, Midzy logik a wiar. Montricher 1988, s. 78; 158.
14
Por.: tego, Ziemia Ulro (1977).
17. W okowach mierci czy samotnoci (Alfred North W hitehead) 101
1 Wzmianki o nim, take krytyczne, mona znale np. w: J. Atlas, Bellw. Noblista
z Chicago, prze. L. Czyewski. Warszawa 2006 (por. tam - indeks osb).
104 Cz I. Recenzje
2 Tame, s. 60.
3 Na temat filozofii braci Moskali dysponujemy dzi pokan literatur po polsku:
poczwszy od dwch Historii filozofii rosyjskiej pir Rosjan - M. osskiego (przel.
H. Paprocki. Kty 2000) i L. Stoowicza (przel. B. yko. Gdask 2008), przez syn
tezy z Zachodu - tak Histori... W. Goerdta (przel. J. Antkowiak. Krakw 2012)
oraz Filozofi rosyjski} F. Coplestona (t. 10 Historii filozofii, przel. B. Chwedeczuk.
Warszawa 2009), do dobrych prac rodzimych - klasycznych ju A. Walickiego oraz
autorw modszych, takich jak: J. Dobieszewski (Absolut i historia. W krgu myli ro
syjskiej. Krakw 2012), J. Krasicki (Bierdiajew i inni. W krgu myli rosyjskiego rene
sansu religijno-filozoficznego. Warszawa 2012) czy G. Przebinda (Od Czaadajewa do
Bierdiajewa. Spr o Boga i czowieka w myli rosyjskiej 1832-1922. Krakw 1998). Na
osobn uwag zasuguje wielotomowy (w druku tomy 8 i 9) leksykon polsko-rosyj-
sko-angielski Idee w Rosji pod redakcj, kolejno, A. de Lazari, J. Kurczak i J. Dobie-
szewskiego, wydawany od 1999 r.
4 Por.: Wtki..., s. 136-137.
110 Cz I. Recenzje
uosabiaj Romeo i Julia, jest kulturowo mniej istotne i mniej mwi o czo
wieku ni mki bohaterw agodnej Dostojewskiego? Czy mio wzajem
na, a udaremniona przez czynniki zewntrzne, mniej si przyczynia do
kulturowej katastrofy od mioci niemoliwej ze wzgldu na wewntrzne
uwarunkowania dwojga osb? Czy faktycznie gorszy jest stan spoecze
stwa, w ktrym ludzie le dobieraj si w pary, od stanu, w ktrym urze
czywistnione zwizki bratnich dusz zderzaj si z wrogoci otoczenia?5
(Wbrew pozorom afinalizmu - historiozofia Bierdiajewa, podobnie jak
Josepha de M aistrea, jest jednak finalistyczna. Opatrznociowe kata
strofy rewolucja francuska czy padziernikowa - prowadz bowiem,
wedle obu, do wewntrzwiatowego celu, do jakiej formy spoecznego
przebstwienia6. U Leibniza, chrzecijaskiego ojca rytmu dziejw, hi
storia takiego celu nie ma).
Akademicki wywd M azurka, cho nie wolny od hermetycznych
terminw (profecja, kontaminacja, refutacja, millenaryzm, myl apofatycznd)
czyta si pynnie i z zainteresowaniem. Na obron ksiki trzeba take
doda, i jzyk prezentowanych w niej katastrojistw jest wyjtkowo trud
ny: subiektywny i irracjonalny. Jest to bowiem swoista literatura pikna,
wyjtkowo nasycona filozoficznymi ideami. Naleao je rzetelnie wydoby
i porzdnie zracjonalizowa. Autor zrobi, co mg. Warto przy okazji
zauway, e racjonalizm typu tomistycznego nie by zdolny wyda z sie
bie oryginalnych historiozofii7; idee w zakresie filozofii dziejw pozostaj
domen chrzecijaskiego modernizmu bd myli niechrzecijaskiej.
Ponadto, katastrofizm dla X X stulecia charakterystyczny pozostawa
w nim wszak w mniejszoci, wyranie w cieniu dominujcych wiar w po
stp: socjalistycznej i liberalnej. I tak jest do dzi.
Wtki katastroficzne M azurka mona by okreli jako przyczynek do
rozwaa nie tyle o kryzysie historiozofii w X X wieku8, ile o chwianiu
si w tym stuleciu wiary w postp. Filozofia bowiem zajmuje si rzeczywi
stoci w tym wypadku wiatem z jego wiarami, a nie jakimi metarea-
5 Kwestie te na tyle mnie pochony, e Bierdiajewowi - ktrym w latach 90. ub. wieku
ywo si interesowaem - powiciem doktorat. Odbiciem czego byo z kolei p
ksiki Midzy Elzenbergiem a Bierdiajewem. Studium aksjologiczno-antropologiczne
(Warszawa 2012). W niej te znalazy si artykuy o neochrzecijanach Zdziechow-
skim i Szestowie.
6 Por.: II. 12 w niniejszym tomie.
7 O. J.M. Bocheski pisze nawet: Historiozofia jest zabobonem, jako e nie mamy ad
nej podstawy do stawiania prognozy dugoterminowej (Sto zabobonw. Pary 1987,
s. 53).
8 Por.: Wtki..., s. 5; 201.
19. O katastrofizmie (Sawomir M azurek) 111
Po Byciu i czasie (1927; wyd. poi. 1994) oraz Znakach drogi (1967; wyd.
poi. 1995) ukaza si u nas kolejny tom pism M artina H eideggera
(1889-1976). Bez autora tego niepodobna zrozumie filozofii X X wie
ku, gdy dzieo Heideggera wyznacza niejako jej rewers. Jeeli awers
stanowi Wittgenstein, Russell, Popper czy Lem, take Maritain, Bier
diajew, Scheler i Ortega, a nawet Freud, to autorzy ci jako odwzorowuj
w swych pracach wiat. Inaczej Heidegger i jego odwrotna strona filo
zofii: ewokuje wci tylko jeden rys wiata - nasz w nim obco. Dlatego
Heidegger jest w filozofii jak Ozyrys - zdetronizowany i powiartowany
(to znaczy myl jego u oponentw, take u wielu naladowcw) - ktry
wskrzeszony, wada odtd jakim osobnym krlestwem. Tylko cz ludzi
ma naprawd do niego dostp, s to osoby wraliwe na nasze kosmiczne
znami. Ogromne rzesze uczecw wziy si natomiast za insygnia
Heideggera - za ewokowanie. I przywouj, co chc. Atrakcyjniejsze
to, bo atwiejsze, ni insygnia Platoskie, odwzorowywanie rzeczywi
stoci. M ona po polsku wcale duo o Heideggerze przeczyta, zwykle
u historykw idei1. Niewiele to jednak daje, jeli idzie o caociowy wgld,
0 istot jego myli. W tym celu trzeba sign do jemu rwnych, do ra
sowych filozofw i artystw.
Russell wyczuwa u Heideggera czyst metafizyk i powiada, e do
niej ogranicza si jego filozofia, z pominiciem religii. A dalej czytamy:
Jego pisma roj si od terminologii tak dziwacznej, e wrcz nasuwa si
podejrzenie, i jzyk odmwi mu posuszestwa. Osobliwym momen
6 Przyczynki..., s. 102.
7 Por.: H . Jonas, Religia gnozy, prze. M . Klim owicz. K rakw 1994 (Epilog: gnostycyzm,
egzystencjalizm, nihilizm, s. 337-358).
8 M . H eidegger, List o humanizmie, prze. J. T ischner, w: tego, Znaki drogi, tum acze
rni. W arszaw a 1995, s. 144; 151.
20. H eidegger a Lemian 115
9 Przyczynki..., s. 265.
10 Tame, s. 267.
11 T. Czeowski, Gwne zasady nauk filozoficznych. Wrocaw 1959, s. 209.
116 Cz I. Recenzje
16 Przyczynki..., s. 27.
17
W. Gombrowicz, Heidegger (Wykad jedenasty, 11 V 1969), w: Gombrowicz filozof,
red. F.M. Cataluccio i J. Illg. Krakw 1991, s. 108-113.
21. JASPERS A NIETZSCHE
6 Por.: M. Bierdiajew, wiat poznania filozoficznego, prze. J. Pawlak. Toru 1994, s. 18.
7 K. Jaspers, Wiara filozoficzna, prze. A. Buchner i in. Toru 1995, s. 77.
8 Gombrowiczfilozof, red. F.M. Cataluccio i J. Illg. Krakw 1991, s. 101.
21. Jaspers a Nietzsche 121
( ...) nawet po Chrystusie ludzko cigle jeszcze poda naprzeciw temu wyda
rzeniu (objawieniu prawdziwej natury boskiej rzeczywistoci - EO .), jeli przyj,
e Boe panowanie, a zatem pene ukazanie si Boej natury Boga, ktrego zwia
stowa Chrystus, cigle jeszcze nadchodzi4.
4 Tame, s. 63.
1 Tame, s. 70.
22. Antropoteologia Wolfharta Pannenberga 125
zatem jestemy my sami? Czym jest to, co nas otacza, ywi i utrzymuje przy yciu?
Cay wiat jest bd czczym, bd zwodniczym cieniem7.
7 Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, prze. W. K ornatow ski. W arszawa 2010, s. 365-366.
23. WSPLNY WIAT FENOMENOLOGW
(TOMASZ WCAWSKI)
2 Tam e, s. 133.
3 Tam e, s. 124; 136.
4 Tam e, s. 146.
5 Tam e, s. 200.
6 Tam e, s. 131.
23. Wsplny wiat fenomenologw (Tomasz Wcawski) 129
Istota badanego zjawiska nie zostaa w nim tknita. Autor przytacza swo
jego mistrza (Richarda Schaefflera):
N ie jest zadaniem tej pracy ( ...) ukaza, jak mogaby wyglda filozofia religii
(...). Ograniczylimy si jedynie do ( ...) opisu sposobw ( ...) oraz metod filozofii
religii, ktry umoliwia orientacj w tym bardzo zrnicowanym obszarze bada8.
Mwic inaczej: nie jest zadaniem znalezienie drogi przez las, tylko
orientacja w nim. N a niedorzecznociach tego rodzaju stoi omawiana
ksika (na przykad podana wczeniej charakterystyka problemu religij
nego jest komunaem pasujcym rwnie dobrze do problemu miosne
go czy problemu patriotycznego). W sprawie, czym jest religia i skd
si ona bierze, autor nie ma nic do powiedzenia. w z tytuu zaczerpnity
wsplny wiat religii to co oznaczanego tylko pustymi terminami, czyli
nic. Jaowa teoretycznie opowie przetykana jest elementami techniki
perswazyjnej, w rodzaju namaszczonej mowy. Autor uywa sw dziaa
jcych emocjonalnie bez pisanego kontekstu: tradycyjnych jak Chrystus,
Eucharystia, albo modnych, jak wolno, dialog, postp.
W popenionej przez Wcawskiego ksice sycha dalekie echa
Schleiermachera i jego pnych uczniw: Otta i Schelera. Huczy nato
miast drugi garnitur fenomenologicznego nurtu cytowani bez litoci
Eliade i Schaeffler. Jest rzecz znamienn, e nie pojawiaj si w niej
w ogle w. Augustyn czy w. Tomasz, nie mwi si te o grzechu pierwo
rodnym, diable czy lasce. Jest to zgodne z modernistycznym, postpowym
duchem silnie obecnym w posoborowej myli chrzecijaskiej. Mwi si
natomiast w tej pracy o tym, e mimo nawrotw religijnego barbarzy
stwa wolno zakada rozwj i postp w obrbie historycznych formacji
religijnych; ponadto, e postawa po-religijna czy areligijna jest dojrzalsza
od tradycyjnej wiary, bo uwolniona od intelektualnych i emocjonalnych
schematw historycznych9. Procesy sekularyzacyjne su przecie odrzu
caniu takich zabobonw jak wiara w pieko.
Najciszy teoretyczny zarzut, jaki mona postawi Wcawskiemu,
sprowadza si do nieobecnoci w jego pracy zagadnienia mierci. Roz
prawa o religii, w ktrej o mierci si milczy, jest niepowana. Czy da si
kogokolwiek przekona, e zamiast faktu miertelnoci czowiek wierz
cy przeywa jakie abstrakcyjne zagadnienie klasy niebo-ziemia? Czy
temu podobny dylemat trawi dusze myliwego paleolitu, staroytnego
Egipcjanina albo Chiczyka, a moe Mojesza? Fenomenologia religii
10
A. Camus, Mit Syzyfa, w: tego, Eseje, prze. J. Guze. Warszawa 1971, s. 124.
24. WALTER BENJAMIN I FILOZOFIA
14 Tame, s. 147.
ls Por.: tame, s. 132; 142 oraz 131.
16 Tame, s. 85.
24. Walter Benjamin i filozofia 137
17 Tam e, s. 212.
18 T. A dorno, Sztuka i sztuki, prze. K. K rzem ie-O jak. W arszaw a 1990, s. 335.
19 Por.: drobne rysy... s. 44.
20 Por.: Cz. M iosz, Inne abecado. K rakw 1998, s. 111-112.
21 M . Bierdiajew, Filozoficzna prawda i inteligencka racja, w: Drogowskazy. Zbir roz
prawo inteligencji rosyjskiej, prze. W. Pajcaw. W arszaw a 1986, s. 18-19.
138 Cz I. Recenzje
4 Historia..., s. 25:30.
142 Cz I. Recenzje
s Sam okrela si m ian em nie dajcego w iary, zam iast ateisty. N ie zm ienia to faktu,
e w obec chrzecijastw a by krytyczny; by czow iekiem innej w iary (najbardziej w za
kresie d o k try n y i przynalenoci w yznaniow ej, m niej kultu, najm niej je d n a k w obsza
rz e stylu ycia).
2 5 . D uch Kotarbiskiego w Erze Wodnika 143
1 Zudzenie..., s. 39.
2 Jej podwaliny dali - w Paryu: C. Debru, J.N. Missa, G.M. Edelman. Por.: tame, s. 14.
27. Nieskrpowany gen (Philippe M eyer) 151
6 Tam e, s. 63.
7 Por.: tam e, s. 59.
8 Tam e, s. 91.
27. Nieskrpowany gen (Philippe M eyer) 153
1 Filozofia..., s. 74.
3 Tame, s. 214; 217.
4 Tame, s. 205.
158 Cz I. Recenzje
kiego typu oraz metafizycznym zmysem i smakiem jej autora, jest jego
wraliwo na problemy wspczesnoci. Wolniewicz dostrzega doniose,
odwieczne zagadnienia filozoficzne przez pryzmat ywych dzi w du
szach ludzkich bolczek i dramatw. Mwi o nich gono. Rzadki to dar,
dostpny w XX wieku szczeglnie literaturze piknej, i to nielicznym
pisarzom, takim jak wysoko przez autora cenieni Miosz i Lem. Mona
rzec, i dzisiejsza filozofia akademicka ignoruje wikszo spraw wanych
dla ludzi, i e to le. Filozofia nieprofetyczna - taka, jaka powinna by,
wedug Wolniewicza ma si zajmowa tym, co ludzie myl o wiecie,
a nie o czym myle powinni. M a - jak czytamy wnosi, na ile potrafi,
jasno mylow do sprawy i jaki pojciowy ad5. S obszary ycia,
0 ktrych tylko ona moe wypowiada si rzeczowo, a nie nauka, ani na
wet nie sztuka. Do filozofii naley teoretyczne opanowanie wiata wartoci
1 celw oraz refleksja nad sensem ycia ludzkiego. Uzasadnienie tych za
da jest proste: ocenianie jest jedn z naszych funkcji yciowych jak od
dech i sen6. Zawarte w ksice analizy zjawisk spoecznych demokracji,
edukacji (w tym seksualnej), religii, magii, aborcji, transplantacji - mog
nieprzygotowanego czytelnika zbulwersowa. Naprawd za bulwersujce
jest to, e czowiek wspczesny uwaa si prawie zawsze za przygotowa
nego do dyskusji. Nie o fizyce, bo tu jest mdrych niewielu, ale na temat
demokracji czy edukacji wymdrza si niemal kady. Argumentacja Wol
niewicza jest solidna. Mona si z ni nie zgadza, co czsto jest skutkiem
naporu lepej wiary, ale niezwykle trudno przedstawi lepsz. To, o czym
mowa w artykuach, jest do dna przemylane i autentyczne. Oto prbka,
co typowe dla tego pira o walorach aforyzmu:
Tolerancja jest zotym rodkiem midzy fanatyzmem i cynizmem7.
Niby kady to wie, ale nikt w ten sposb rzeczy nie uj. I jeszcze jedna
sentencja:
s Tame, s. 199.
6 Tame, s. 142.
7 Tame, s. 159.
8 Tame, s. 183.
2 8 . 0 wartociach i naturze ludzkiej (Bogusaw Wolniewicz) 159
Tam e, s. 273.
10 Tam e, s. 260; 262.
11 Tam e, s. 199.
12 B. Wolniewicz, Logic and Metaphysics. Studies in Wittgensteins Ontology o f Facts, War
szawa 1999.
160 Cz I. Recenzje
4 Tame, s. 244.
1 Tame, s. 123.
6 Tame, s. 189.
7 Tame, s. 145.
8 Tame, s. 194.
9 Tame, s. 229.
164 Cz I. Recenzje
10 Tame, s. 238.
11 W roku 2014 ukazaa si ponadto ksieczka Rozmowy z profesorem (prowadzone przez
Ireneusza Som, doktoranta KUL), Wydawnictwo - Poligrafia Salezjaska, Krakw,
113 s.
12 Filozofia..., s. 292; por. te: s. VII-IX.
29. Kopot z czowiekiem (Bogusaw Wolniewicz) 165
14
Tame, s. 255; 254.
15
Tame, s. 65.
16
Tame, s. 252.
168 Cz I. Recenzje
17 Tame, s. 151.
18 Tame, s. 200.
19 Tame, s. 173.
20 Tame, s. 282.
21 Tame, s. 265.
22 Tame, s. 254; 146.
23 Tame, s. 164.
29. Kopot z czowiekiem (Bogusaw Wolniewicz) 169
24 Tame, s. 128.
25 C.K. Norwid, Notatki z mitologii (1865), w: tego, Pisma..., t. 4, s. 498.
26 M. Bierdiajew, Nowe redniowiecze, prze. M. Reutt. Komorw 1997, s. 76.
27 Tego, Sens twrczoci, prze. H. Paprocki. Kty 2001, s. 142.
29. Kopot z czowiekiem (Bogusaw Wolniewicz) 171
2! Filozofia..., s. 252-253.
29 T am e, s. 9.
30 Tame, s. 6;, 18.
31 C.K. Norwid, Notatki z mitologii, s. 496.
172 Cz I. Recenzje
ateizm; druga nie musi by teizmem, a idolatri nie jest). Dramaturgia tej
rozprawy zostaa przerwana, dokoczenie - w nowej ksice32. A trzeba
wiedzie, e rozprawy Wolniewicza charakteryzuj si swoist dramatur
gi: pojawia si zagadka - okazuje si ona metafizyczn tajemnic - po
czym zostaje rozwizana. Dlatego to si czyta.
W szkicu Filozofia Suszki padaj eleacko-pitagorejsko-platoskie tezy:
podmiot dy do prawdy (to jego istota), a w tym jego deniu forma
lizm zawsze zwycia (nad intuicj i wyobrani). Poza tym: To nie my
dymy do prawdy to co w nas i poprzez nas do niej dy, bezosobowe
i bezimienne33. Dlatego w Belwederze, w imieniu odbierajcych nomina
cje profesorskie, Wolniewicz rzek: Nauka nie suy czowiekowi: nauka
suy prawdzie. ( ...) Dy do banana potrafi kady szympans34.
W artykule Determinizm i odpowiedzialno rozjania si pogld Wol
niewicza na kwesti naszego wpywu na wasny los. Trajektoria kadego
osobowego losu jest z gry przesdzona (cho nie sposb jej odgadn),
poniewa, po Leibnizjasku, zawarta od pocztku w naszej indywidualnej
substancji. Rzdzi tu wycznie nieskoczona logika. Nie jest to gwnym
przedmiotem rozwaa, a wolna wola czowieka nie odgrywa tu istotnej
roli (w indeksie takiego pojcia w ogle nie ma). Moemy wprawdzie
rzec za Kantem, e jest ona postulatem praktycznego rozumu, e musimy
y tak, jak gdyby ona bya, ale w perspektywie prawnej wolno metafi
zyczna po prostu znika.
Wolna wola nie ma znaczenia dla moralnej odpowiedzialnoci. Tu
wystarcza pseudo-Diodorowe pojcie moliwoci: sprawca X mg by
w swej sytuacji postpi inaczej, jeeli jakikolwiek Y (w rwnym stopniu
obdarzony woln wol bd jej pozbawiony) w identycznej sytuacji post
pi inaczej. (Na t sytuacj skada si take stan wiadomoci). Osoba X
odpowiada wic za sw zbrodni, jeeli ktokolwiek, w identycznych wa
runkach bdc, jej nie popeni. Znaczy to, e czyn jest zdeterminowany
przez charakter, nie okolicznoci, a to nie zwalnia od kary. Wielkim prob
lemem dla sdu jest za to kwestia kryteriw tosamoci dla sytuacji sprawcy35.
36 Tame, s. 18.
37 Tame, s. 245.
30. UWAGI O KSICE K S E N O F O B IA
I W SPLN O TA
(ZBIGNIEW MUSIA
I BOGUSAW WOLNIEWICZ)
' Por.: Dyskusja nad ksik w Oddziale Warszawskim Polskiego Towarzystwa Filo
zoficznego 27 X 2003 (wystpienia U. Schradego, J. Srzednickiego, I. Krzemiskiego
i niniejsze), Ruch Filozoficzny 2004, nr 2, s. 289-313.
2 Por.: II.4 w niniejszym tomie.
176 Cz I. Recenzje
ARTYKUY
1. CZYM JEST FILOZOFIA KULTURY?
O SPECJALIZACJACH W FILOZOFII
Nie mona powiedzie, czym jest filozofia kultury, nie markujc przy
najmniej, czym jest sama filozofia, gdy pierwsza zawiera si w caoci
w drugiej jest jej szczegln odmian. Definiujc filozofi, wchodzi
my jednak natychmiast w nieprzebyty gszcz zagadnie i antagonizmw.
Czym jest filozofia, to - jak wiadomo - na jej gruncie temat najbardziej
sporny, cho elementarny. Najwysza kontrowersyjno bierze si std,
e jest to temat niejako flagowy, a odpowied w tej sprawie - niczym
sztandar. Dlatego wanie, cho ogldnie, naley szybko jakie rozwi
zanie poda, niejako zarzuci kotwic, dajc do zrozumienia, e w tym
wypadku nie o spr chodzi.
2. O nurtach filozoficznych
Filozofi akademick mona rozumie czysto zewntrznie, opisowo, so
cjologicznie -j ak o to wszystko, co do tego miana aspiruje i co za takowe
uchodzi. W tym sensie obecnych jest wspczenie kilkanacie wielkich,
historycznych nurtw, ktrymi wszelka filozofia pynie. Rozbicie jej jedy
nie na dwa przeciwstawne obozy, na przykad u Znanieckiego na realizm
1 idealizm, jest zbytnim uproszczeniem. Zasadnicze w filozofii opozycje
zasadzaj si bowiem na jej stosunku do tradycyjnej (dualistycznej) meta
fizyki oraz, niezalenie, na stosunku do logiki. W zwizku z tym istniej
w filozofii frakcje gwne: naturalistw i antynaturalistw a take, osob
no - racjonalistw i irracjonalistw. Naturalici mog si pomidzy sob
bardzo rni (analogicznie - racjonalici), niemniej jednak to, co ich
czy jest cech pierwszorzdn. Mamy zatem cztery gwne filozoficzne
obozy i cztery zasadniczo odmienne style mylowe: filozofi naturalistycz-
nej analizy - ktrej patronuj Russell, a u nas Kotarbiski czy Lem; filozo
fi analitycznej spekulacji ktrej patronuj Wittgenstein (I), a w Polsce
Elzenberg czy Wolniewicz; filozofi spekulatywnej hermeneutyki - ktrej
przewodzi Heidegger, u nas Koakowski oraz Tischner; filozofi herme-
neutycznego naturalizmu (monizmu) ktr reprezentuj Freud czy New
Age, take postmodernizm, w Polsce za Bauman. (Hermeneutyka w obu
odmianach odsania sensy metodami pozalogicznymi)2.
Filozofi mona postrzega te czysto merytorycznie, zawsze wtedy
z punktu widzenia co najmniej najszerszego stylu mylowego (jedne
go z wymienionych czterech). Inaczej by nie moe, gdy niepodobna
wyj z wasnej skry.*I,
4. O specjalizacji w filozofii
Kotarbiski twierdzi, e tradycyjnie wyrniana cao tzw. nauk filozo
ficznych, czyli filozoficznych dyscyplin, to arbitralnie ustanowiony kon
glomerat, nie majcy ani wsplnej metody, ani przedmiotu. Segmentacja
na dyscypliny tradycyjne ma wycznie znaczenie akademicko-bibliote-
karskie, to znaczy istnieje ze wzgldu na podzia pracy oraz porzdek
ksigozbioru3. To znaczenie jest faktem. Zdaniem Kotarbiskiego jed
nak filozoficzne specjalizacje, okrelane za pomoc wyraenia filo
zofia + dopenienie (jak choby filozofia fizyki), aby nie byy arbitralne,
musz mie w dopenieniu nazw jakiej umiejtnoci naukowej. S one
wwczas metanaukami, to jest teoriami odnonych nauk, a ich suma daje
filozofi jako tak (tzn. filozofi nauki). Idea Kotarbiskiego nie przyja
4 Por.: T. Czeowski, Pisma z etyki i teorii wartoci. Wrocaw 1989, s. 35-36; 239-240.
Por. te: I. Kant, UMM, s. 4-5.
1 G. Frege, Sens i znaczenie, w: tego, Pisma semantyczne, prze. B. Wolniewicz. Warsza
wa 1977 (BFK), s. 62.
1. Czym jest filozofia kultury? O specjalizacjach w filozofii 187
6. O filozofii kultury
Przedmiotami filozofii kultury, wyrnionymi w jej widoku na byt, bo
lecymi niejako na jego powierzchni s: (1) arcydziea; (2) instytucje,
style ycia i style mylowe; tamtych podmioty czy twrcy, czyli gwnie
(3) geniusze oraz (4) wsplnoty; take (5) obiektywne warunki ycia
zbiorowoci i w kocu - (6) wzajemne powizania pomidzy elementami
8. W kwestii dialektycznoci
Trzeci kardynaln cech filozofii, a wic take filozofii kultury, jest jej
di a le k ty c z n o , w staroytnym sensie. F il o z o f ia yje w y cz nie
w dys kusji, w sp orze, w z d e r z e n i u sta no w isk . Elzenberg po
wiada: stan filozofowania jest stanem wojny14, a Bierdiajew: filozofia
jest walk15. Dlatego jest dla filozofii lepiej, jeeli w jednym miejscu, na
przykad w Zakadzie Filozofii Kultury, wsplnie dziaaj przedstawiciele
rnych filozoficznych orientacji (cho nie zawsze jest to lepiej dla nich).
Wwczas, w cieraniu si odmiennych punktw widzenia, filozofia do
starcza ywych idei, zamiast bojowych frazesw albo wyimaginowanych
konstrukcji. W najgorszym razie, przy zupenej nieprzenikalnoci stano
wisk, w wietle cudzych pogldw wyraniej wida wasne a szczeglnie
ich saboci.
14
H. Elzenberg, Kopot z istnieniem. Krakw 1994, notatka z 4 X I 1951 (s. 367).
15
M. Bierdiajew, Autobiografia filozoficzna, prze. H. Paprocki. Kty 2002, s. 93.
2. FILOZOFIA RELIGII LOUISA DUPRE
24 Tame, s. 362.
25
J.M. Bocheski, Sto zabobonw. Pary 1987, s. 28.
198 Cz II. Artykuy
27
Tame, s. 10.
28
Tame, s. 75.
200 Cz II. Artykuy
1. O popularnoci filozofw
Uznanie, jakim cieszy si myliciel yjcy w danej epoce, wiadczy o du
chu jego czasw. Czyja popularno zawsze odzwierciedla oczekiwania
spoeczne, co oznacza, e w uznawanej twrczoci wyraa si to, czym
yje znaczna cz zbiorowoci w co ona wierzy, co ceni, a co potpia.
Idol intelektualistw ubiera te zbiorowe treci w uczone sowa. Jedn
z postaci, ktra cieszy si w Polsce A.D. 1996 wyjtkow estym jest Zyg
munt Bauman (ur. 1925)12 - laureat medalu Komisji Edukacji Narodo
wej. Pod jego urokiem pozostaj m.in. liberaowie z Gazety Wyborczej
i Fundacji im. Stefana Batorego, wydawcy z Instytutu Kultury, P W N ,
a nawet Znaku. Oto charakterystyczne opinie o autorze:
(D la polskich studentw - P O .) Bauman jest mistrzem, gdy mwi o rdach
H olocaustu, o wolnoci, o rdach moralnoci i o wspczesnych stylach ycia3;
( ...) nasz przewodnik w pionierskiej wyprawie na ziemi wolnoci, dodaje nam
nadziei; ( ...) odgrywa (on - P O .) obecnie t rol, ktr przez wiele lat Koakowski
odgrywa ( ...) przej rzd dusz4.
2. O stylu pisarskim
Bauman zyska rozgos w Europie w latach 90., na fali postmodernizmu.
Jego twrczo okrelana bywa mianem hermeneutyki socjologicznej.
Jest to przede wszystkim hermeneutyka wanie, czyli okrelona filozo
fia - zasadnicze jej tezy nale do sfery hipotetycznej, nie empirycznej.
Socjologia ma tylko dostarcza jej ilustracji. cilej, jest to hermeneutyka
filozoficzna typu asocjacyjnego poruszajca si w wiecie ulotnych sko
jarze i oglnych refleksji nad wszystkim5. Charakterystycznym rysem
tego rodzaju pisarstwa jest zawoalowane moralizatorstwo zamiast wysi
kw poznawczych. O nieaspirowaniu do wiedzy wiadczy nieliczenie si
przez autora z logik. Powiada on:
Jeeli chce si naprawd zrozumie rzeczywisto (...), to trzeba sobie zda spraw,
e wszelkie prby systemotwrcze ( ...) utrudniaj zrozumienie6.
5. Naturalizm antropologiczny
Antynaturalistyczny pogld na czowieka znajdowa pradawny wyraz
w religijnej (egipskiej) idei niemiertelnoci duszy. Na gruncie filozofii
mona go spotka, ju w wyranej postaci, u Sokratesa, Platona, Arysto
telesa; nastpnie w myli chrzecijaskiej. Wedle tego stanowiska (AN),
czowiek jest bytem wykraczajcym poza przyrod; transcenduje on wiat
przyrody. Wykraczanie to polega przede wszystkim na dostpie rozu
mu - poznawczym i wolicjonalnym - do wiata wartoci duchowych. Te
ostatnie rni si za od dbr yciowych (utylitarnych), wszechobecnych
w naturze. Przeciwne stanowisko zajli Demokryt oraz Epikur - dajc
tym samym wzorzec naturalizmu. Ot w myl ich pogldu, czowiek
jest w caoci zanurzony w przyrodzie, gdy poza ni nie ma nic. Innymi
sowy teza antropologicznego naturalizmu gosi, e (~ A N )
N: czowiek zawsze realizuje tylko wartoci utylitarne.
Zygm unt Bauman je st naturalist, podobnie jak byli M arks,
Nietzsche, Freud czy Russell. Potwierdzenie tego faktu mona znale
choby w wtku wolnociowym jego twrczoci - jednym z gwnych
tematw jego prac. U Baumana nie ma ladu takiego pojmowania wol-
3. O pewnej wersji naturalizmu antropologicznego... 207
17 Por.: I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu, prze. J. Gaecki. Warszawa 1984, s. 254-
255; Arystoteles, Etyka nikomachejska, III, 1, lllO b; IV, 8 , 1128a. Bauman nie wspo
mina nawet o popularnych Dwch koncepcjach wolnoci Isaiaha Berlina, sawnego
z ich powodu w wiecie (wyd. poi. - Warszawa 1991).
18 Z. Bauman, Wolno..., s. 63; 114.
19
Tame, s. 93.
208 Cz II. Artykuy
jakie rynek przed nimi roztacza. ( ...) (A rynek, czyli - P.O.) sfera wytwarzania
i dystrybucji dbr suy zaspokajaniu potrzeb ludzkich20.
6. Melioryzm antropologiczny
Dziecicy prometeizm Baumana, nieliczcy si z losem, podparty jest
take drugim aksjomatem - przewiadczeniem, e czowiek jest z natury
dobry. Bauman idzie w tej sprawie za Sokratesem i najwikszym na tym
polu neosokratykiem - Rousseau. Wedug intelektualizmu etycznego,
zwanego te wspczenie melioryzmem antropologicznym, jeeli czo
wiek czyni zo, to nie wie, co czyni. Znaczy to, e przy jasnoci umysu,
majc przed sob rne opcje, czowiek zawsze skania si do tego, co
lepsze (melius). A innymi jeszcze sowy mwic - teza melioryzmu gosi,
26 Tame, s. 49.
27 Tame, s. 65.
28 Tame.
29 O Szestowie por. nasz Midzy Elzenbergiem a Bierdiajewem. Studium aksjologiczno-
-antropologiczne. Warszawa 2012, s. 195-217.
3. O pewnej wersji naturalizmu antropologicznego... 211
7. Paulinizm antropologiczny
Paulinizm (P) rozumiemy, za w. Pawem, jako pogld goszcy, i czo
wiek moe realizowa dobro wycznie we wsplnocie, i to szczeglnej.
Poprzez tak zbawienn wsplnot dziaa na niego aska Boa, a mwic
po wiecku - tylko zacna wsplnota wpaja osobie waciwy system warto
ci. Zgadza si to z Platonem i Arystotelesem, wedle ktrych czowiek jest
zawsze zanurzony we wsplnocie, bez moliwoci pdzenia autonomicz
nej egzystencji; jestphyseipolitikon zoon istot spoeczn. Epikurejczycy
zwrcili uwag na fakt, e wybr wsplnoty - spord ich rozmaitoci -
jest dla dobrego ycia spraw zasadnicz. Stoicy za paradoksalnie, bo
stanowili oryginaln wsplnot - gosili pogld antypauliski (AP) - i
mona zbawi si w pojedynk. (N a gruncie chrzecijastwa to samo
mwi Pelagiusz - oponent w tej sprawie w. Augustyna; pelagianizm
wszak, cile rzecz biorc, jest sum AP + M L). Antypaulinizm odywa
w rnych epokach, popularny jest zwaszcza wspczenie (w XX wieku
reprezentowa go choby Elzenberg, goszcy stoick ide samostarczal-
noci jednostki, a w innej wersji Miosz).
Zygmunt Bauman jest paulinist, podobnie jak by Karol Marks. Sta
nowisko w tej sprawie dobrze oddaje wtek konsumencki jego twr
czoci. Kluczowy - jak wiadomo - jest u Baumana termin ponowoczes-
no. Oto jedna z charakterystyk pojcia ponowoczesnoci:
JO
Por. w tej sprawie: B. Wolniewicz, O pojciu kamstwa i zasadzie prawdomwnoci,
Edukacja Filozoficzna 2012, nr 54, s. 26.
212 Cz II. Artykuy
8. Wnioski
Antropologia Zygmunta Baumana jest naturalizmem typu meliorystycz-
no-pauliskiego; inaczej mona j okreli jako utylitarno-optymistyczno-
-kolektywistyczn. Zasadniczo jest to filozofia czowieka tego samego
rodzaju co Marksowska. Brak jej wszak tej dozy racjonalnoci, ktra
tkwia w myli Marksa - brak przekonania, e ycie spoeczne polega na
walce. Inna jest u Baumana przodujca formacja historyczna, to jest
grupa interesw, bdca podstaw antropologicznych uoglnie; mniej
siermina ni u Marksa, a bardziej dworska (cho bez nimbu udanej
rewolucji). Ten dziwny twr - konsumencki kolektyw, bdcy niezro
zumiaym, kurtuazyjnym sojuszem pracownikw pastwowych i sfery
prywatnej oraz pracodawcw - ma tylko jednego wroga. Jest nim pozo
stao dawnych narodw, przepojona tradycyjn obyczajnoci. Mona
38
Tame, s. 48; 63-64.
214 Cz II. Artykuy
Postscriptum
Pierwotn wersj niniejszego tekstu, wydrukowan w Edukacji Fi
lozoficznej (1996, nr 22), znacznie tutaj skrciem. Uznaem poniekd
gwny zarzut mojej oponentki - Romany Kolarzowej (por.: III.2 w ni
niejszym tomie) - i nie naley wprzga do ataku na Baumana pot
nej aparatury sylogistycznej. Moja nie bya potna, ale i tak j wycofuj.
Obiekcj Kolarzowej trzeba wprawdzie rozumie tak, e armat logiki
w ogle nie powinno si do filozofii wtacza, ja natomiast uznaem - e
nie warto ich wytacza przeciwko okrelonym filozofiom. Nie ma bowiem
sensu argumentowanie za faszywoci tez, ktre w zamyle ich autora
wcale tezami nie s. One nie s nawet faszywe - jak mawia o pseu
donaukowych pracach z fizyki wielki Wolfgang Pauli. Pogldy - natu-
ralistyczny, meliorystyczny i pauliski - da si wprawdzie Baumanowi
przypisa, lecz nie o prawd o czowieku temu autorowi chodzi. Wyko-
42 J. Ortega y Gasset, Bunt mas i inne pisma socjologiczne, prze. P. Niklewicz. Warszawa
1982, s. 124.
43 Krytykujc - zwaszcza w osobie Hegla - filozofi akademick, Schopenhauer mia
na myli niewaciwe proporcje obu skadowych ycia, bo sam si ubiega o akade
mick posad. [Sto lat pniej Gehlen oceni (por.: II.5), e zasadniczo obie postawy s
ju rozczne]. Por.: A. Schopenhauer, O filozofii uniwersyteckiej, w: tego, W poszuki
waniu mdroci ycia. Parerga i paralipomena, prze. J. Garewicz, 1.1. Warszawa 2002,
s. 231.
4. LUDWIKA GUMPLOWICZA
FILOZOFIA LOSU
m u si n a jp ierw a k n p ra w d y ( ...).
J. O rtega y Gasset1
1. Posta
Gumplowicz to jeden z inicjatorw socjologii w ogle, to szyld spord
nazwisk polskich socjologw najlepiej w wiecie znany. I cho u nas ca
kowicie jest zapoznany - czy raczej martwy - pozostaje przedmio
tem dumy socjologii polskiej. Nie sposb nie mwi o Gumplowiczu
w opracowaniach dziejw polskiej nauki - pisali o nim, na przykad, Sta
2. Pesymizm
Czym jest pesymizm? Ten Gumplowiczowski wyranie jest inny ni
Schopenhauerowski, cho oba antropologiczne. (Pierwszy mona by
nazywa dziejowym, drugi osobowo-substancjalnym; s w istocie kom
plementarne). Polak zna myl Schopenhauera, ale zignorowa j jako
spekulacyjn8. Ot wedle najoglniejszej a celnej definicji Ajdukie-
wicza, pesymizm to pogld goszcy, e wiat jest tak urzdzony, i prze
ciwstawia si urzeczywistnieniu jakiego dobra9. Gumplowicz dopenia t
definicj konkretn treci. Oto sugestywny passus, zacytowaniu ktrego
nie mogo si oprze troje komentatorw:
Kiedy mwimy o pesymistach mylimy o ponurych malkontentach, zawsze prze
klinajcych wiat i nigdy nie zadowolonych, mwic o optymistach mamy na myli
ludzi zadowolonych z siebie i z ycia. Takie skojarzenie jest dalekie od prawdy.
Wrcz przeciwnie, fakty s dokadnie odwrotne. Czowiek wyznajcy pesymistyczn
filozofi jest na og optymist w yciu. Skomplikowane losy wiata wcale go nie
zaskakuj. N ie oczekuje przecie niczego wicej, wie e wiat jest zy, i taki musi
pozosta. Biorc to pod uwag nie ma adnych powodw by by niezadowolonym
ze swojego ycia, jest jakie jest, jakie zawsze byo i zawsze bdzie. ( ...) Inaczej jest
z tymi, ktrzy wyznaj optymistyczn filozofi wiata. Przekonani, e wiat moe by
lepszy, jeli tylko czowiek bdzie stara si by lepszy, cigle potyka si o niepowo
dzenia, cigle narzeka na ludzko i na ycie, ktre wcale nie staje si lepsze. Cige
oczekiwanie na lepsze czasy sprawia, e wci czekaj go rozczarowania, prowa
dzce od jednej rozpaczy do drugiej. Wyznawca optymistycznej filozofii wiata
zazwyczaj ukazuje si nam takim, jakim najczciej postrzegamy kogo okrelanego
mianem pesymisty10.
6 S, s. 214.
7 L. Gumplowicz, Filozofia spoeczna, prze. S. Posner. Warszawa-Lww, ok. 1913, s. 61.
Dalej w przypisach jako: FS.
8 Por.: S,s. 78-79; 113.
K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii (1949). Warszawa 1983, s. 184-185.
10 A. Gella, Ewolucjonizm a pocztki socjologii: Ludwik Gumplowicz i Lester Frank Ward.
Warszawa 1996, s. 240; K. Czajka, System socjologiczny Ludwika Gumplowicza, w:
S, s. 65.
220 Cz II. Artykuy
11 S, s. 223.
12 W naszym ujciu - jedna i druga skadaj si u Gumplowicza na antropologi filo
zoficzn.
13 FS, s. 2.
14 FS, s. 71.
11 W czasach Gumplowicza pojcie, rzecz jasna, nieznane, lecz majce staroytny odpo
wiednik w zbiorze indywidualnych cech wrodzonych, np. talentw.
4. Ludwika Gumplowicza filozofia losu 221
24 S, s. 267.
25 Por.: S, s. 275; 298.
26 Por.: Dwa ycia..., s. 61; 70.
27 S, s. 243; 227.
21 FS,s.75.
29
FS, s. 67-68; 88.
224 Cz II. Artykuy
3! FS, s. 74.
39 S, s. 250.
40 Por. o tym np.: G. Reale, Historia filozofii staroytnej, t. 2, prze. E.I. Zieliski. Lublin
1996, s. 313-326; 516-525.
41 Por.: Platon, Pastwo, VIII, 544 d-e.
42 Tame, 562a-564a.
43 S, s. 387.
4. Ludwika Gumplowicza filozofia losu 227
44 FS, s. 97.
4i FS, s. 135.
44 W ksidze IV Systemu socjologii (s. 321-329) charakteryzuje j jako jeden z czterech
wzw narodu, obok jzyka, moralnoci i prawa. Trudno w ogromnej dzisiejszej
literaturze na temat religii znale osiem stron rwnie treciwych. Pisze m.in.: (...)
religie maj rdo swe (...) w czci oddawanej duszom zmarych (...). (...) Kult
dusz tkwi (...) w zaniepokojeniu umysu ludzkiego przez tajemniczy jaki, niewy
tumaczony zrazu fakt (mier) (...) (s. 323; 324). Uwagi te, niestety, padaj mimo
chodem - filozofii religii Gumplowicz nie buduje; religia interesuje go wycznie jako
aspekt wsplnoty.
47 FS,s. 113.
48
FS, s. 130.
228 Cz II. Artykuy
5. Aktualno Gumplowicza
Antropologia spoeczna Gumplowicza, mimo e peryferyjna, bo idca
pod prd ducha czasu, odcisna pitno na myli dwudziestowiecznej.
wiadczy to ojej wartoci. Wskaemy dwie takie filiacje obie polskie
tworzce ju znaczc tradycj. Ot blisko grupizmu sytuuj si spoecz
ne pogldy Stanisawa Lema, zapewne poprzez ewidentny wpyw myli
Ludwika Flecka50 (rodowisko galicyjskie, zwaszcza lwowskie, Gumplo
wicza z pism niemieckich dobrze znao)51. To raz. Po drugie, z tej samej
tradycji (dziki Tadeuszowi Szczurkiewiczowi52) wywodzi si dynamiczna
teoa wsplnoty Bogusawa Wolniewicza53. Oryginalne i wspczesne filo
zofie spoeczne Fecka, Lem a i Wolniewicza nie z marksizmu wyrosy,
chocia materializm dziejowy honoruj, a nawet powouj si na. Mona
by zatem tradycj t okreli jako: od Gumplowicza do Wolniewicza.
Gwny jej pd Gumplowicz - miaby korzenie wprost w Arystote
lesie, ale te (bezwiednie, si tradycji) w Augustynie. Nieodczny od
niego jest niezaleny wymiar duchowy spoecznych zjawisk: u Gumplo-
61 FS, s. 132-133; 135-136; 135 (pisownia poprawiona, wedle dzisiejszych zasad jzyka
polskiego - P.O.).
62 S. Lem, wiat na krawdzi. Ze Stanisawem Lemem rozmawia Tomasz Fiakowski. Kra
kw 2001, s. 243.
63 FS, s. 137.
64
FS, s. 135.
232 Cz II. Artykuy
dzieo Der Mensch. Setne Natur und setne Stellung in der Welt (Czowiek.
Jego natura i miejsce w wiecie) z 1940 roku miao w Niemczech przez ko
lejnych siedemnacie lat po wojnie siedemnacie oficjalnych wyda (cho
przeredagowanych). Rozpoczta w 1978 roku we Frankfurcie edycja pism
filozofa obejmuje 10 tomw. Ale jest i powd niepopularnoci trzeci -
Gehlen to penokrwisty tychista. Powiada on, ze smutkiem: Rezygnacja
i gotowo do znoszenia losu nie nale ju w naszym wiecie, nastawio
nym na opanowanie sytuacji i ingerencj, do wymaganych cnt i dlatego
moralna sia przeszoci rwnie sabnie (.. .)4.
W przeciwiestwie do Schelera Gehlen by naturalist; w odrnieniu
od Plessnera - antyhistorycyst. Naturalizm jego jest jednak swoisty, synte
zuje doktryny dwch wspomnianych filozofw, do obu pozostajc w silnej
opozycji. Gehlen by zdeklarowanym przeciwnikiem spekulacji w dawnym
stylu, a jego filozofia, programowo antymetafizyczna, wymierzona bya
w dualizm dusza-cialo czy ycie-duch. Mwi, e jego antropologia elemen
tarna jako autonomiczna dyscyplina jest po prostu - co by to nie zna
czyo - empiryczn nauk o czowieku. W istocie naturalizm w mona
by okreli jako metodyczny albo sceptyczny. Gwn przesank
bowiem dla tezy naturalizmu jest w tym wypadku niech do hiposta-
zowania i mielenia sw (std m.in. krytyka Hegla) oraz postulat wyja
niajcego zwizku filozofii z yciem. Gehlen by antyspirytualist i anty-
irracjonalist; w stosunku do Schelera, a zwaszcza Plessnera (ale take
szkoy frankfurckiej, freudyzmu, heideggeryzmu czy neopozytywizmu),
mia wicej zdrowego rozsdku, a jego pisma treciwej racjonalnoci.
Swoje pomysy wywodzi ten Niemiec od Herdera, lbcqueviUea, cz
ciowo od Nietzschego oraz amerykaskich pragmatystw; wiele korzysta
z dokona niemieckiej socjologii (na przykad Tnniesa i Webera, zapew
ne take Gumplowicza), ponadto z prac Ortegi y Gasseta. Naturalizm
Gehlena duchowo bliski jest kulturowemu funkcjonalizmowi Bronisawa
Malinowskiego (ktry by Niemcowi znany), a spord filozofii cakiem
wspczesnych - naturalizmowi Stanisawa Lema.
Dc do przezwycienia metafizycznego dualizmu, Gehlen opar
si na podstawowej kategorii ludzkiego dziaania. Jest ono jednolitym pro
cesem; czowieka od zwierzcia rni pewien styl istnienia, przenikajcy
wszelkie nasze akty yciowe. Jest to rnica stopnia, zatem czowiek
poza przyrod nie wykracza. Teza naturalizmu w tym ujciu gosi, e ga
tunek ludzki dziaa, by utrzyma si przy yciu. Posugujemy si kultur,
u Tame, s. 294.
u Poza ni tumaczone byy tylko fragmenty, np. O kulturowej krystalizacji oraz O naro
dzinach wolnoci z wyobcowania (w: Konserwatyzm. Projekt teoretyczny, red. B. Mar
kiewicz. Warszawa 1995, s. 108-135).
240 Cz II. Artykuy
( ...) nadszed czas dla jakiego anty-Rousseau, dla filozofii pesymizmu i powagi
ycia. ( ...) Potrzebne jest haso Z powrotem do kultury!14.
1. Lewicowo
Lewicowo (czy lewoskrtno) polega zawsze na chci poprawiania
wiata, czyli wierze w postp, nieliczcej si z natur ludzk. Jest u M i
osza, obok katolickiego credo, wiara w lepszy wiat doczesny - wynika
jca zapewne z duej dozy przyrodzonego wspczucia9. Podobny pe
symistyczny optymizm charakteryzowa choby Mikoaja Bierdiajewa,
a w X II wieku Joachima z Fiore. Powiada poeta (w 1951 roku):
( ...) chc rzeczy niemoliwej miasta soca, gdzie wszyscy mieliby rado wspl
nej pracy i pasji intelektualnej i wolnoci dyskusji, czyli co w rodzaju tego, o czym
myla M arks czy anarchici10.
A przecie przez ponad sto tysicy lat byli ludzie, a nie byo mowy
i mylenia! Miosz take erozj religii utosamia gwnie z erozj religij
nej wyobrani. A, na przykad, tabu - ktrego charakter z definicji jest
kolektywistyczny - sprowadza on do bezrefleksyjnej pobonoci i pot
pia, zamiast traktowa za punkt podparcia dla rozumowa. (Wemy tabu
20 Por.: tame, s. 165. Papie owe pogldy Miosza przyj z humorem (tame).
21 Por.: II.4 oraz II.5 w niniejszym tomie.
22 Czytamy np.: (...) ju w dziecistwie miaem wiadomo absurdu, jaki towarzy
szy penym jadu wzajemnym atakom grup nacjonalistycznych, na przykad Polakw
wystpujcych przeciwko Litwinom i vice versa. Cz z tych podziaw bya obecna
nawet w mojej rodzinie (Cz. Miosz, Rozmowy zagraniczne..., s. 154). Owszem, ab
surd moe oznacza erupcje za (inna rzecz, czy zawsze nieuzasadnionego), ale nie
to, e mona by definitywnie tego rodzaju walk unikn.
23 Niekiedy autor trzewo sobie przeczy, np. mwic: Dobra i za, prawdy i faszu nie
odkrywa si za porednictwem rozpraw filozoficznych, ale podobnie jak smak chleba,
poznaje si je w sposb czysto empiryczny (tame, s. 134).
24 Por.: tego, Abecado..., s. 208-209.
25 Por.: tego, Rozmowy zagraniczne..., s. 194.0 duchu owiecenia por. np.: tame, s. 373.
248 Cz II. Artykuy
Etyka chrzecijaska, to jest przecie Kotarbiski polski ateista. ( ...) Nigdy nie
mogem go sobie wyobrazi inaczej ni takiego ariaskiego szlachcica z wsami,
absolutnie fanatyka, gboko przeniknitego etyk chrzecijask33.
2. Manicheizm
Miosz nie by akademickim filozofem. Mwi on nawet: Musiaem (...)
uwolni si od filozofii. ( ...) Wierz, e w poezji tkwi zdecydowanie wik
sza mdro40. (Porwnanie do w. Augustyna go jednak zawstydza)41.
Ot naley waciwie te sowa rozumie: autor, bdc natywist, zdawa
sobie spraw z wasnych predyspozycji wiedzia, jakie talenty otrzyma.
42 Poezja jest metafizyk wyraan innymi rodkami ni dyskurs logiczny (tego, Roz
mowy polskie 1979-1998, s. 637).
43 Miosz, jak wiadomo, dy do formy bardziej pojemnej(zwizej; ktra pozwolia
by uchwyci rzeczywisto); tworzy dziea-hybrydy, zawierajce liczne kolae form.
Fragmenty wielu jego wierszy s cytatami z prozy obcej i wasnej - i jako cytatom
warto logiczna moe im przysugiwa.
44 Tego, Rozmowy zagraniczne..., s. 107.
45 Tame, s. 75.
46 R. Gorczyska (Ewa Czarnecka), Podrny wiata. Rozmowy z Czesawem Mioszem.
Krakw 1992, s. 96.
47 Cz. Miosz, Rozmowy zagraniczne... , s. 379.
6. Lewicowy manicheizm Czesawa M iosza 251
Tam e, s. 47.
Tam e, s. 189.
Czesawa Miosza autoportret przekorny. Rozmowy przeprowadzi Aleksander Fiut.
K rakw 1988, s. 91.
252 Cz II. Artykuy
Chodzi nie o jak klas wsplnych ludziom cech, ale moliwoci; natura
ludzka to og typw ludzkich predyspozycji, dlatego tkwi ju ona w zy
gocie czowieka (w kadej nabierajc indywidualnego wyrazu, konkrety
zujc si niejako ilociowo, co do stopnia). Homo sapiens co czyni moe,
a czego nie moe (choby fruwa) - tak jest zbudowany. Jest dla Miosza
ewidentne, e czowiek z dodatkiem przymiotnika nie istnieje. Jest czyst
potencjalnoci55. (Czysty tkwi w tej formule Arystoteles). A mwic
precyzyjniej: elastyczno ludzka jest dua, ale ma swoje granice56. Jas
ny jest ponadto dla filozofa wrodzony i indywidualny charakter naszych
potencji. Oto wyraz jego antropologicznego natywizmu:
Ludzie dziel si jak konie na pocigowe, cyrkowe i wycigowe. Ogromna wikszo
to pocigowe i nie ma na to rady. Niektrzy osigaj saw gwiazd filmowych albo
synnych sportowcw i to s konie cyrkowe, ale kultur tworz naprawd tylko konie
wycigowe57.
( ...) Najbardziej przeraajce s moe nie zmiany, jakim podlegamy, ale brak zmia
ny, zasadnicza identyczno naszej natury na przestrzeni czasu, predestynacja (bio
logia, genetyka s moim prawdziwym postrachem)58.
94 Cz. Miosz, Inne abecado, s. 164; 20-21; 163 (wczeniej to samo w: tego, Ziemia Ulro,
s. 173).
9i Por.: tego, Ziemia Ulro, s. 269; tego, Przeciw czarnowidztwu, w: tego, Spiarnia li
teracka. Krakw 2004, s. 159-161; tego, Nie wolno mi brata mego zasmuca, w: tego,
Rozmowy polskie 1999-2004, s. 553-560.
% G.K. Chesterton, wity Tomasz..., s. 102; 101-102; 108; 101; 94.
7. STANISAWA LEMA POGLD NA WIAT
I WIATA WZGLD NA LEMA
Stanisaw L em 1
Por.: Polska filozofia powojenna, red. W. Mackiewicz, t. 3. Warszawa 2005. Por. te:
1.26 w niniejszym tomie.
5 Por.: S. Lem, Sawa i Fortuna. Listy do Michaela Kandla 1972-1987. Krakw 2013.
7. Stanisawa Lema pogld na wiat i wiata wzgld na Lema 265
1 S. Lem , Summa technologiae. W arszaw a 2010 (Dziea , t. 28), s. 203; 204; 206; 210; 214;
215;216.
1 P rz e d ru k w: L. Koakow ski, Pochwaa niekonsekwencji, t. 3. W arszaw a 1989, s. 4 2 -5 0 .
3 P rz e d ru k w: S. Lem , Mj pogld na literatur. W arszaw a 2009 ( Dziea , t. 21),
s. 409-434.
274 Cz II. Artykuy
6 Por. np.: Czas ciekawy, czas niespokojny. Z Leszkiem Koakowskim rozmawia Zbigniew
Mentzel, cz. 1. K rakw 2007, s. 217.
7 Por. np.: S. Lem , Moloch, s. 83; 236.
8 Tego, Summa..., s. 218.
276 Cz II. Artykuy
9 Tego, Gos Pana. W arszaw a 2008 (Dziea , t. 4), s. 154-158 (rozdz. X VI).
10 A utoew olucja w sensie cisym polega n a specjacji, czyli przeksztaceniu si czow ieka
w no w y g atu n ek - co jestem y, zd an ie m Lem a, zdolni jed y n ie sprow okow a czy
katalizow a.
9. Oszukiwanie zmysw: rzeczywisto wirtualna w edug Stanisawa Lem a 277
1. Kontrowersje
W trzech recenzjach habilitacyjnych mojej ksiki Midzy Elzenbergiem
a Bierdiajewem. Studium aksjologiczno-antropologiczne (Warszawa 2012)
znalazy si wakie obiekcje dotyczce filozofii Bierdiajewa i jej wykadni2.
Chocia rdzeniem pracy s gwne zagadnienia cywilizacyjne wspczes
kogo, kto nie honoruje pojcia natury ludzkiej i nadrzdnej roli logiki w myleniu,
obecna w pracy spjno jest adn spjnoci. Gotw oczekiwa jednolitoci narra
cyjnej, wsplnych wtkw literackich, historycznych itp.
280 Cz II. Artykuy
3 Por.: M. Bierdiajew, Duch Wielkiego Inkwizytora (1935) oraz Czy w prawosawiu ist
nieje wolno myli i sumienia? (1939), w: tego, Gosz wolno. Wybr pism, prze.
H. Paprocki. Warszawa 1999; tego, Autobiografia filozoficzna, prze. H. Paprocki.
Kty 2002, s. 309-316.
4 Tego, Gosz..., s. 243.
5 Dlatego niektre moje wypowiedzi odnonie do Bierdiajewa byy bdne, zwaszcza
na s. 32; 176; 185; 220; 222; 223; 253 (recenzowanej ksiki).
10. D wa pesymizmy antropologiczne... 281
( ...) znalezienie przyzwoitej i odpowiednio silnej elity, to oczywicie cud, ale mniej
szy ni znalezienie spoeczestwa przyzwoitego w swej caoci12.
27
Por.: Przegld Filozoficzny R. 31,1928, s. 30.
11. Z ATOMIZMU LUKRECJUSZA:
ZAGADNIENIE WOLNEJ WOLI
3 Por.: P. Meyer, Zudzenie konieczne, prze. W. Jadacka. Warszawa 1998, s. 194; 196-
198. Por. te: 1.27 niniejszym tomie.
* Por.: Lukrecjusz, O naturze rzeczy (De rerum natura), prze. G. urek. Warszawa
1994 - ks. I i II. Por. te nasz prac: Materia i wartoci. Neolukrecjanizm Stanisawa
Lema. Warszawa 2010.
292 Cz II. Artykuy
1. Schopenhauer
W odmtach swojej zamaszystej, w kantowskim stylu, anachronicznej
dzi metafizyki oglnej Artur Schopenhauer (1788-1860) pozostawi
nam wci yw metafizyk czowieka. Jego spekulatywna antropologia,
ktrej sercem jest teoria ludzkiego charakteru, ma ju blisko 200 lat i sta
nowi antycypacj wspczesnego namysu nad genetyk (t od Watsona
i Cricka). Przez historykw filozofii wci jest niedoceniana1: w jakim
podrczniku jej szuka? Oto szkielet tej teorii: raptem pi krtkich tez
plus definicje. (Schopenhauer naszkicowa j ju w 1819 roku w swoim
gwniaku - pierwszym tomie wiata jak) woli i przedstawienia a do
pracowa w rozprawach O wolnoci ludzkiej woli z roku 1839 oraz O pod
stawie moralnoci z 1840). Podana jest wzorcowym jzykiem, bo cae pisar
stwo tego gdaskiego Niemca to majstersztyk; powiadaj nawet, e autor
ten jest najwikszym stylist wrd dziewitnastowiecznych filozofw2.
3 Namys nad opozycj Hegel - Schopenhauer jest dobr prb uwiadomienia sobie,
czym jest w istocie racjonalizm. Por. w tej sprawie: Tako rzecze... Lem. Ze Stanisawem
Lemem rozmawia Stanisaw Bere. Krakw 2002.
4 Cyt. za: R. Safranski, Schopenhauer..., s. 10.
s Por.: A. Schopenhauer, O wolnoci ludzkiej woli (1908), prze. A. Stgbauer. Warszawa
1991, s. 56; 62.
6 Por.: tame, s. 57.
7 Por.: tego, O podstawie moralnoci (1901), prze. Z. Bossakwna. Warszawa 1994,
s. 149; tego, O wolnoci..., s. 61.
8 Tame, s. 58; tego, O podstawie..., s. 149.
9 Tego, O wolnoci..., s. 57.
10 Tego, O podstawie..., s. 152-153.
11 Schopenhauer by zoliwcem i egoist, czego liczne przykady podaje choby Safran
ski (Schopenhauer...). Zawarto komponentw Z i E w jego charakterze bya znacz
ca (co te zapewne, poprzez introspekcj, lego u podstaw jego antropologii). Biorc
pod uwag, e by geniuszem - a zatem charakter jego musia zawiera take wielk
pobudk twrcz - mona wnioskowa, i wspczucia byo w nim poniej przecit
nej. Std si bierze jego etyka litoci - stanowisko goszce, e gwn powinnoci
czowieka jest wspczucie wanie. Zbawcza wszak okazaa si dla Schopenhauera
nie negacja woli, ale aktywno twrcza (w zachodnim stylu).
12. Spr natywizmu z empiryzmem: Schopenhauer a Czeowski 297
Pewna gromada jeozwierzy skupia si w zimowy dzie moliwie blisko siebie, aby
wzajemnym ciepem uchroni si przed zamarzniciem. W krtce jednak odczuy
nawzajem swe igy, co je znowu od siebie oddalio. Kiedy potrzeba ogrzania zbli
ya je znowu, powtrzyo si to drugie zo, tak e szarpao je midzy sob jedno
i drugie cierpienie, pki nie znalazy umiarkowanej odlegoci, w ktrej najlepiej
mogy znie jedno i drugie17.
Autor nie bra pod uwag tego, e klimat moe ulec ociepleniu, a na
wet igy skrceniu.
Antropologia Schopenhauera, mimo braku czci spoecznej, lepiej
tumaczy wiat ni quasi-naukowe psychologia z socjobiologi, ktre zdo
minoway mylenie wspczesnych ludzi. Te ostatnie usuny bowiem
z uycia tradycyjn trjk antropologicznych poj: charakter wola war
to, i zastpiy j inn, bardziej naukow: osobowo - motywacja - po
trzeba. Naukowo polega w tym wypadku na unikaniu wartociowa,
co w filozofii czowieka jest niewykonalne, gdy jest faszowaniem wiata.
Te naukowe pojcia s mtne: w przypadku osobowoci mieszaj charak
ter z temperamentem, w przypadku motywacji wol z popdami, a w po
trzebie - tkwi pomieszana warto duchowa (autonomiczna) z biologiczn
(yciow). Ponadto naukowa filozofia czowieka usiuje dzi objania
wszelkie ludzkie zachowania dwiema pobudkami - egoizmem i altru
izmem (czyli za pomoc E i W z teorii Schopenhauera). Nie da si tego
zrobi, bo to znw kardynalny fasz. U Schopenhauera definicje pobudek
zostay tak doskonale ukute, e logicznie nie da si ich czterech zredu
kowa do dwch (do - jak mwi o nich Schopenhauer - bydlcych).
W czowieku tkwi bowiem take niezwierzce: pierwiastek szataski18
oraz, co gosi wielka i nie tylko nasza tradycja, boski. Kto twierdzi, e
rda za s irracjonalne, daje wiadectwo wasnej irracjonalnoci. M a
racj o tyle, e zo bywa nieutylitarne albo nieuzasadnione ze wzgldu na
sumienie. Ale racj za bywa mio do niego - element naszej przyro
dzonej konstrukcji.
2. Czeowski
Tadeusz Czeowski (1889-1981), ucze Kazimierza Twardowskiego,
cho zwizany ze szko lwowsko-warszawsk, pozbawiony by jej anty-
metafizycznego nastawienia. Przedstawi antropologi filozoficzn, ktra
19 Oto trzy rysy jego stylu mylowego, ukazane przez Macieja Nowickiego. Kady ukad
zda posiadajcy logiczn struktur jest bowiem dla Czeowskiego teori naukow.
(...) Poprawna teoria metafizyczna nie moe by, wedug Czeowskiego, sprzeczna
z teoriami nauk empirycznych. (...) Oceny etyczne s zdaniami w sensie logicznym.
M. Nowicki, Tadeusz Czeowski, w: Polska filozofia powojenna, red. W. Mackiewicz,
1.1. Warszawa 2001, s. 253; 259; 260.
20 Przedstawiona zostaa, przede wszystkim, w doskonaym podrczniku Czeowskiego
Gwne zasady nauk filozoficznych (wyd. 3, Wrocaw 1959); w Czci III: O postpo
waniu (s. 179-219). Na niej si opieramy.
21 Por.: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, 1.1. Warszawa 1983, s. 67-71.
22 Por.: A. Schopenhauer, O wolnoci..., s. 63.
23 E.O. Wilson, O naturze ludzkiej (1978), prze. B. Szacka. Warszawa 1988, s. 62.
24 Na moim seminarium w roku akad. 2012/2013 niektrzy studenci okrelili drugi
z nich (zwaszcza w wydaniu w. Augustyna i w. Anzelma) mianem rasizmu.
12. Spr natywizmu z empiryzmem: Schopenhauer a Czeowski 301
2S
T. Czeowski, Gwne zasady..., s. 208; 212.
302 Cz II. Artykuy
przez intelekt. Byyby one czym jak fala nona28. W dziaaniu instynk
tw przyjemno czy si zawsze z biologicznym przetrwaniem - swo
im czy wspbraci oraz zaspokojeniem pciowym. Na jakiej zasadzie
intelekt miaby jednak zmienia darwinistyczn przyjemno indywi
dualn w przyjemno wysz? Wysze, bo rozumniejsze, mogoby
by ograniczanie bd wzmacnianie w okrelonych sytuacjach egoizmu
i altruizmu, dlatego empiryzm za predyspozycje wolicjonalne osobowo
ci uznaje wycznie egoizm i altruizm. Jeeli utosami te ostatnie
z pobudkami E i W Schopenhauera, to r z e c z o w y s p r e m p i r y z m u
z n a t y w i z m e m d o t y c z y w y c z n i e tego, czy s u m i e n i e (S)
i a n t y s u m i e n i e ( Z ) z a p i s a n e s w g e n a c h . I faktycznie o to
si toczy. Empiryci s zdania, e zoliwo to zezwierzcenie, jak
by nowotwr egoizmu, zrodzony rodowiskowo. Natywici za - bdcy
zawsze pesymistami, gdy zakadajcy nieusuwalne a zasadnicze nierw
noci midzy ludmi - s dwojakiego typu: umiarkowani, jak Platon czy
Elzenberg, tylko indywidualne sumienie lokuj w genach; radykalni, jak
w. Augustyn, Schopenhauer, Miosz, Lem czy Wolniewicz, umiejsca
wiaj tam take antysumienie.
Przyznanie czowiekowi dostpu do wartoci autonomicznych (takich
jak prawda, pikno czy sprawiedliwo oraz ich przeciwiestwa), to zna
czy uznanie swoistych de ludzkich tego rodzaju, oznacza wyposaenie
go w osobne predyspozycje do zachowa: prawdo- czy nieprawdotwr-
czych itp. To wanie czyni Schopenhauer; Czeowski, ktry wartoci
autonomiczne take uznaje, popada w tym miejscu w sprzeczno29.
3. Schopenhauer a darwinizm
Fundamentalne dzieo Karola Darwina (1809-1882) O powstawaniu
gatunkw drog doboru naturalnego ukazao si rok przed mierci Scho
penhauera. Na gruncie filozofii ci dwaj s bezdyskusyjnymi antagonista
mi jak Demokryt i Platon. Nie znaczy to wcale, jak mniema dzi wielu
(choby Richard Dawkins), e ewolucjonizm w biologii kci si z Scho-
30 Darwin nawet - jak pisze Miosz - czyta Schopenhauera i chyba si u niego zapoy
czy (Inne abecado, s. 139).
31 A.R. Wallace, W cieniu Darwina (wybr z: Darwinism, 1889), prze. M. Ryszkiewicz.
Warszawa 2008, s. 197-198; 196.
32 Trzy ostatnie przykady emergencji podaje ju Wallace (por.: tame, s. 194-196).
12. Spr natywizmu z empiryzmem: Schopenhauer a Czeowski 305
nie filozoficznego rozrnienia midzy tymi, ktrzy widz ludzi jako byty wyjtkowe
i odseparowane od reszty natury, a tymi, ktrzy traktuj czowieka jako element cile
z przyrod zespolony (R. Leakey, Pochodzenie czowieka, prze. Z. Skrok. Warszawa
1995, s. 165). Wiadomo od czasw Platona, e na tym polega nasza wyjtkowo, i
bdc cile zespoleni, jestemy - pod pewnym wzgldem - odseparowani.
35 S. Lem, Sex Wars (Dziea zebrane, t. 29). Krakw 2004, s. 260-261.
36 Wskaza na to prof. B. Wolniewicz (w: O Polsce i yciu. Refleksje filozoficzne i politycz
ne. Komorw 2011, s. 29).
308 Cz II. Artykuy
37
Por.: haso ycie, w: Encyklopedia Gazety Wyborczej (hasa - PWN), t. 20. Warszawa
2005, s. 690.
13. N E O A U G U S T I N U S
wicie nigdy tego otwarcie nie oznajmi) samego w. Augustyna, najwikszy swj
autorytet teologiczny. ( ...) Nie ma wtpliwoci, e caa heretycka doktryna janseni
zmu zostaa bezbdnie wywiedziona z teologii w. Augustyna. Antyhumanistyczna
i - wolno doda - antyludzka nauka jansenistw jest autentycznie Augustyska.
Srogo, czy nawet okruciestwo Augustyskiej doktryny predestynacji historycy
katoliccy w swoich pracach czsto agodz przez przemilczenie; dotyczy to nawet
klasycznego dziea Gilsona Introduction l tude de saint Augustin (1950) (. ..)*.
* L. Koakowski, Bg nam nic nie jest duny. Krtka uwaga o religii Pascala i duchu
jansenizmu, prze. I. Kania. Krakw 1994, s. 14; 12; 13; 252.
5 Nie znaczy to, e jedyne najwaniejsze.
6 Moja powinno niejako podwjna, gdy bdc zatrudnionym od przeszo 20 lat
w Zakadzie Filozofii Religii, czuj si w obowizku wypowiedzie w sprawie tak wa
nej dla religii, do ktrej si przyznaj.
7 L. Koakowski, Bg..., s. 18.
13. N eoaugustinus 311
nie, a dobr ku temu okazj jest 1660 rocznica urodzin biskupa Hippony
(dodatkow - 450 rocznica mierci Kalwina).
2. Zagadnienie
Wemy wspomnian prac Gilsona. O predestynacji powiada si w niej:
Przeznaczenie Boe jest wic tylko nieomylnym przewidzeniem was
nych dzie w przyszoci8. Przebija z tego zdania duch augustynizmu9.
wity Augustyn (354430) bowiem i jego w tym nastpcy - w. Anzelm,
Luter, Kalwin, Janseniusz, Pascal czy Edwards podkrelali przepa
midzy nieskoczonoci Boych atrybutw a ograniczonoci czowieka
(w wiedzy, sprawiedliwoci i mocy). Ich zdaniem, za to, jaki jest wiat,
a take e on w ogle jest, odpowiada Nieskoczona Inteligencja (czy
raczej: Nieskoczenie Miujcy Rozum). Gilsonowsk wykadni prze
znaczenia Boego, rzeczywicie bardzo ogldnie podan (a raz przy
najmniej wprowadzajc w bd10), rozumiemy w sposb nastpujcy:
A. Wszyscy s godni potpienia - ze wzgldu na grzech pierworodny11, to
jest skonno do za - tkwic, bezporednio lub porednio, w kadej
duszy.
B. Bg w swej nieskoczonej rozumnoci i dobroci zbawia jednak - dar
mowo - wybranych (co dla nas nieprzeniknione)12. Udziela im aski
w ich yciu, dajc zdolno do poprawy (to ci z dobrego nasienia13).
A przewidujc, e mimo grzesznoci bd pragn zbawienia - udzie
la aski za ask14, to jest zbawienia wanie. (Krtko rzec mona: jest
sumienie, to jest zbawienie).
Zalene - jak wyej - idee dotycz osoby ludzkiej czy duszy jednost
kowej. Powizanie i Z, czyli predestynacja, przebiega poza wiatem
(zewntrzna linia krzywa na rysunku). Wewntrz wiata (S) moe by
ono niewidoczne. aska bowiem ( = gratia increata, jak mwiono za
w. Tomaszem, czyli sam Bg w jego przychylnoci) moe gwarantowa
komu dobr wol i nie gwarantowa wiary czy dobrych uczynkw; brak
aski natomiast ( ~ ) w wiecie moe i w parze (czasowo) z dobrymi
uczynkami, zanim ujawni si za wola. Czy moe si nie ujawni? Moe,
cho to nie niweluje potpienia (~ Z ). W wiecie natomiast wi si ze
sob W, D W oraz D U - co jest ju kwesti filozoficzn (antropologicz
n), nie teologiczn.
Wewntrzna linia krzywa na rysunku, biegnca do owalu X, symbo
lizuje szczeglne sprzenie zwrotne. Ot X to ycie spoeczne (wspl
notowe), w ktre zanurzony jest kady. Dostarcza ono osobie zasad ycia
w postaci obyczajnoci, ktra jest wszak wewntrznie akceptowana (ww
czas ksztatuje osob) bd jedynie speniana jako zewntrzna presja. Zy-38
38 w. Augustyn, aska a wolna wola (427), w: tego, Traktaty o asce, prze. W. Eboro-
wicz. Pozna 1971.
13. N eoaugustinus 319
41 Myl taka naraona jest dzi czsto na zarzut rasizmu czy mowy nienawici (por.
11.12, przypis 24). Ot walka z takim rasizmem chroni zbrodniarzy, a pitnuje lu
dzi wierzcych w dobro i zo moralne - co jest ponurym absurdem.
13. N eoaugustinus 321
tym polega dziaanie aski, e ludzie dotd li peni dobro i nie s zatwar
dziali w zu45.
Sowo rzec jeszcze trzeba o wyczekiwaniu. Za w. Janem przedstawia
ten stan rzeczy Augustyn w Pastwie Boym (ks. XX, rozdz. VIII - O zwi
zaniu i rozwizaniu diabla). Czytamy:
Zwizanie diaba jest to niepozwolenie mu wykonywania cakowitej siy pokusy, ktr
wada ( ...) 46.
DW W DU
PREDESTYNACJA
47 Tame, s. 146.
44 Por.: S. Zaremba, Predestynacja..., s. 314.
" Por.: Anzelm z Canterbury, Monologion. Proslogion, prze. T. Wodarczyk. Warszawa
1992, s. 127.
50 Por.: S. Lem, Lubi albo musz, Znak* 1998, nr 5.
51 w. Augustyn, aska..., s. 132.
324 Cz II. Artykuy
52 Por.: B. W olniew icz, Krytyka teodycei u Baylea, w: tego, Filozofia i wartoci, II. W ar
szaw a 1998; tego, Determinizm i odpowiedzialno, w: tego, Filozofia i wartoci,
III. W arszaw a 2003.
53 Por.: J. B ocheski, Zarys historii filozofii, s. 105.
14 Por.: S. Lem , Fantastyka i futurologia, 1 .1. K rakw 1989, s. 103.
ss J. K alw in, Nauka religii chrzecijaskiej (wybr), prze. I. L ichoska, w : Mylfilozoficz-
no-religijna Reformacji XVI wieku, opra. L. Szczucki. W arszaw a 1972, s. 372.
13. N eoaugustinus 325
dzieli zapewne dlatego, e byli nie tylko wielkimi filozofami, ale i bisku
pami - zdajcymi sobie spraw, e mogoby to zaszkodzi misji Kocioa.
Bawiada w. Anzelm:
W adnym jednak razie dusza ludzka nie bdzie moga wiczy si w tym deniu
(do dobra najwyszego - P O .), jeeli zwtpi, e moe osign to, do czego dy.
Z tego wzgldu (...) konieczna jest nadzieja osignicia56.
59 Tame, s. 23.
14. O WSTECZNEJ FUNKCJI JZYKA
1. Ksika Scrutona
Nowa ksika Rogera Scrutona nosi intrygujcy tytu Poytki z pesymizmu
i niebezpieczestwafaszywej nadziei (The Uses o f Pessimism and the Danger
ofFalse Hope, Atlantic 2010)2. Powicona jest analizie nierozwanego
czy niegodziwego optymizmu, jako podstawy specjalnej mentalnoci -
powiedzielibymy, za Wolniewiczem - lewoskrtnej. (Lewoskrtno to
nieprzeparta ch naprawiania wiata wedug wasnych wyobrae, nieli-
czca si z realiami natury ludzkiej). Zdaniem autora, mentalno ta - po
wszechna dzi - prowadzi nasz cywilizacj do zguby. Scruton sugestyw
nie, na przykadach wieej daty, przedstawia objawy dewastacji kultury,
powodowanej przez lewoskrtnych. Jego aksjologia merytoryczna, czyli
lista tego, co ceni, a co potpia, niemal pokrywa si z nasz. Zgadzamy si
wic z jego krytyk pajdocentryzmu i szkalowania rodziny; egalitaryzmu
w szkolnictwie; zinstytucjonalizowanego nihilizmu (skutek anarchi
stycznej rewolty 1968 roku) i biurokracji planistw z Unii Europejskiej;
mechanizmu ryzykanckiego zaduania si (gwna przyczyna kryzysu
ekonomicznego Zachodu); utrzymywania biednego Poudnia ze rodkw
bogatej wci Pnocy; antyamerykanizmu przy jednoczesnym wyzby
3 Pozwala jej ju unikn znajomo serialu BBC 2: Apeman. The Story ofthe Huma
Evolution (2000). Scruton wzi zapewne nasze wyposaenie psychiczne nie rnice
si od ludzkiego z epoki paleolitu od Russella (por. 1.11 w niniejszym tomie).
14. O wstecznej funkcji jzyka 329
Por.: G. Stix, Genetyczne lady odlegej przeszoci, wiat Nauki 2008, nr 11, s. 54-61.
10 Przykadowo: spekulacje filozoficzne XVII i XVIII w. dotyczce stanu natury znaj
duj potwierdzenie w faktycznych etapach prehistorycznej organizacji spoeczestwa:
Hobbes jakby mwi o hordzie pierwotnej rodkowego paleolitu; Locke o paleolicie
grnym - o myliwskich plemionach; Rousseau za o spokoju i dobrobycie wsplnot
rolniczych neolitu. Geniusz Lukrecjusza obj za retrospekcj nastpujce po sobie:
grny paleolit, neolit i epok cywilizacji (por. De rerum natura, V, 925-1457).
11 Por. jego niezwyky dokument Cave of Porgotten Dreams (2010) z jaskini Chauveta
sprzed 30 tys. lat. Gwna teza (nie nowa) tego filmu: jaskinia pena artystycznego ge
niuszu, bez ladw jakiejkolwiek dziaalnoci utylitarnej, to by paleolityczny koci.
334 Cz II. Artykuy
oprcz siy fizycznej, nie magia dominowaa, ale jaka niema prareligia
z kultem zmarych. (Pord nielicznych pozostaoci po tym okresie ostay
si gwnie groby, a te magii nie interesuj). Jeszcze wczeniej - rzdzia
sama sia. Pierwszy i trzeci z najstarszych stereotypw to wyraz parcia
do niezbdnej wwczas walki na mier i ycie. Natomiast antystereo-
typ przyrodzonej wolnoci (to jest dobroci) jest objawem pocigu do
stanu natury - do niepodlegania jakiejkolwiek kulturowej tresurze; do
odrzucenia wszelkich zasad ycia, wcznie z prazasadami, jakimi byy
pierwsze tabu. Rzecz jasna byy to lepe (i nieme, co nie znaczy, e
bezgone) pocigi i parcia, z ktrych dopiero neolityczna magia spo
rzdzia jakie idee. Antystereotypy (5) planowania, (6) postpu,
(7) wspmoliwoci oraz (3) wrogich si w paleolicie nie miay racji
bytu. Nie dlatego, e w caoci panowa w nim analfabyt15, lecz z po
wodu lodowatego losu.
5. Karowato jzyka
Wtpliwe jest to, co powtarza Scruton (s. 212), przed nim Gellner16,
a wczeniej jeszcze Gehlen17 - e dwie zasadnicze cezury w ludzkich
dziejach to rewolucja rolnicza neolitu i przemysowa nowoytnoci. One
byy ju skutkiem czego istotniejszego. Cezurami takimi s raczej zaist
nienie mowy w grnym paleolicie oraz pisma w epoce pastw; od drugiej
mino 200 pokole, od pierwszej dziesiciokrotnie wicej, wszystkich
generacji za byo - powtrzmy - jeszcze pi razy tyle. To byy faktyczne
zapalniki eksplozji kulturowych, w czasach heroicznych (wojen z przy
rod, nastpnie pomidzy pastwami), ktrym zawdziczamy uczowie
czenie. W tych dwch wydarzeniach, w przeciwiestwie do zaistnienia
rolnictwa i przemysu, rzeczywicie przebija co spoza wiata mapoludw
i caej w ogle przyrody: b e z i n te r e s o w n e o d z w ie r c ie d la n ie w ia
ta. Czy Scruton - specjalista od estetyki - tego nie dostrzega?
Z przekonaniem powiada on, e gro nam dzi plagi siedmiorga
stereotypw. Znaczy to, e za spraw dobrobytu niewieciejemy i beko
czemy, cofajc si w mroki barbarzystwa, poza prg cywilizacji. Jedno
czenie chamiejemy, rozwizoci, anarchizmem i nihilizmem wracajc
wprost do hordy. Autor myli si jednak co do paleolitu, bo myli si co do
6. Hipoteza Darta
Raymond A. Dart (1893-1988) - odkrywca (1924) naszego praprzodka
australopiteka, jeden z najwikszych paleoantropologw - by zdania, e
jzyk jest tworem modym i przez to szczeglnym. Stanowisko to nazy
wamy hipotez Darta; budzi ono do dzi silny sprzeciw naturalistw (na
przykad Richarda Leakeya27). Powiada ten uczony:
Mowa artykuowana pojawia si zaledwie przed 25 000 lat, a poprzedzio j prawie
milion lat gestw i bekotu28.
29
Tame, s. 316.
30
Tame, s. 317-318.
31
Tame, s. 315.
340 Cz II. Artykuy
Albowiem tajemnica ludzkiego istnienia nie jest w tym, aby tylko y, lecz w tym,
po co y35.
rycznej (to jest historii filozofii), opisujcej jedynie cudze pogldy, szerzy
si filozofia w er b a li st y c z n a (ewokatywna: w odmianie atawistycznej
oraz charyzmatywnej). Taka filozofia szuka prawdy bytu, czyli psy
chologicznego wyrazu pierwotnych czu, ktre manifestuje. Posuguje si
nie mylami, lecz jedynie sowami - do oddawania wasnych i wzbudzania
czu kolektywnych. A one s przedjzykow reakcj na typowe w wiecie
sytuacje sprawiajce bl albo przyjemno - s ludzkim wyciem do ksi
yca. (Jak bywaj sugestywne, wrcz pikne, o tym wiadcz choby
skomlenia i mruczenia domowych zwierzt). Wzbudzanie czu przeko
nuje wszak o tym, e - jak mwi Lem - odbilimy od pnia dziczki tak
niedawno49. Spektakularn, atawistyczn reakcj na fakt, e nas boli,
s choby lamenty Szestowa nad elementarnym, fizycznym zem (mie
nawet wielkiemu Mioszowi!50). Pasuj do nich sowa O rtegi o czo
wieku masowym: (...) jego idee s niczym innym, jak pragnieniami
ujtymi w sowa niczym w muzycznych romansach51. N a innym ju po
ziomie sygnaami, e si jako mamy le, s konsumerystyczne utopie
Baumana albo inne pochodzce od czcicieli nauki. Warczeniem za
z powodu, e si nie do krzewimy (my, dbajcy o to, eby nie bo
lao i eby nie mie si le), s antychrzecijaskie krytyki Dawkinsa
i jemu podobnych. Indukowane przez tego rodzaju dyskursy emocje
mog w ludzkich duszach uruchamia tsknoty, pragnienia, chci czy
parcia - to jest przedjzykowe (niewiadome) odpowiedniki woli, pro
wadzce do dziaa. Dla innej kategorii ludzi szczodrzej obdarzonych
dyspozycjami pozaprzyrodniczymi - wytwarzane s, w ramach filozofii
charyzmatywnej, kody niezwierzce. Przykadem s, poza Szestowem
znowu, budujce zawodzenia katolickich fenomenologw apelujce
do serca nieuzbrojonego w myl - do prasumienia, czyli sumienia bez
dajmonionu, bez kulturowego wsparcia. Sursum corda! Ale nie wyej
mzgu - rzekby im Lec52.
9. Platoski S o fista
Za Platonem moemy zdefiniowa sofist jako dwulicowego pinteli
genta, ktry odwoujc si do zmysw, sprawia dla zysku duchowy
zamt56. (Nie bdc pinteligentem, byby istot diabelsk - co na grun
cie kultury greckiej byo nie do pomylenia). W tym, e pojawili si dzi
63 Usiowaem ju co w tej sprawie powiedzie wier wieku temu, np. w eseju o Poem
(W poszukiwaniu Eldorado, czyli rzecz o poezji Edgara Allana Poe, Literatura na
Swiecie 1989, nr 11/12, s. 340-349).
64 Platon nie jest adnym fundatorem dyskursywnoci, jak si dzi czsto nie tylko
jego okrela (por. np.: Z. Rosiska, Klincz legitymizacji, Sztuka i Filozofia 1994, nr 9,
s. 209; por. 1.24 w niniejszym tomie), tylko apodyktycznym mionikiem prawdy.
65 Autora nie bdziemy przedstawia, bo nie o niego nam chodzi. Sowa przytoczone,
obok dwch tuzinw innego autorstwa, pochodz z ksiki Emmanuel Levinas: filo
zofia, teologia, polityka. Materiay konferencyjne (Instytut Adama Mickiewicza, War
szawa 2006) i s reprezentatywne dla caej formacji.
14. O wstecznej funkcji jzyka 349
10. Epilog
Mona wytoczy zarzut, e kwalifikujc jakich pracownikw na niwie
filozofii jako werbalistw (czyli sofistw), sami podlegamyfaszywej wia
domoci w sensie M arksa: szukamy - jak krytykowani przez Scrutona
lewoskrtni - kozw ofiarnych i analogicznie realizujemy interesy jakiej
swojej gromady. Ot nie, i to podwjnie nie. Werbalistw zwaszcza
atawistycznych - jest dzi w wiecie akademickim wikszo i ju przez
sam ten fakt nie nadaj si na kozw. Ponadto, interesem naszym jest
logika (niesprzeczno myli) i sumienie - a to co z gruntu innego ni
brak blu, normalne funkcjonowanie i ekspandowanie; to nie s
sprawy stadne.
Nie na tym polega ndza w e r b a l i z m u (trogloerudytw - jak
ich nazywa Lec)67, e bekocc, kultywuje pikne czucia, lecz na tym, e
lekceway ohydne uczucia. Diabelstwu przyczajonemu w wiecie w to
graj, jak na rk Hitlerowi by Heidegger, a Stalinowi Sartre. Paradok
salnie jednak wiat bekotu nie jest domen diabelstwa. Jego interes ronie
w cywilizacji, gdy ono jzykiem wada po mistrzowsku - cho przewrot
nie - i nie przestanie. Ludzkie monstra nigdy nie planoway unicestwi
cywilizacji jako takiej, co najwyej cz populacji wepchn w paleolit
i neolit. A w tym przeraajca, w duchu Monadologii Leibniza, pociecha:
ze stanu jzykowego ludzkoci nie ma odwrotu (chocia jego wahado
tyka od kaplic Sykstyskich do guagw).
U
W ksice Spr o Rymkiewicza. Wybr publicystyki. Warszawa 2012.
*7
S.J. Lec, Myli..., s. 435.
15. EUTANAZJA A SAMOBJSTWO1
' Por. np.: J. Szacki, Historia myli socjologicznej. Warszawa 2003, s. 392; M. Jarosz, Sa
mobjstwa. Warszawa 1997, s. 45-52.
* Chodzi o - odmalowany w noweli S. Fukuzawy (z 1956 r.) pod takim tytuem i w fil
mie S. Imamury (z 1983 r.) - pradawny japoski zwyczaj nakazujcy kademu miesz
kacowi gralskiej wioski, ktry skoczy 70. rok ycia, uda si wysoko w gry - by
tam umrze.
Stoicy dopuszczali w pewnych usprawiedliwionych okolicznociach samobjstwo
(K. Leniak, Przypisy, w: Marek Aureliusz, Rozmylania, prze. M. Reiter. Warszawa
1984, s. 161). Analiza tych okolicznoci prowadzi do zrbu filozoficznej klasyfikacji
samobjstw - ze wzgldu na rdzenne motywy tkwice w naturze ludzkiej. Na podsta
wie np. pism Seneki da si wyrni samobjstwa waciwe - tragiczne i honorowe -
oraz eutanazyjne. Mowa o tym w tekcie Rwnym.
352 Cz II. Artykuy
6 Znamienne s w tym wypadku sowa lezusa o Judaszu: Byoby lepiej dla tego czo
wieka, gdyby si nie narodzi (Mt 26,24, Biblia Tysiclecia).
7 Przykad spektakularny: w 1978 r. w Gujanie samozagady dokonaa sekta witynia
Ludu - 914 osb (cz przymuszono si bd zabito).
8 Ponad 50 powstacw (w wikszoci dwudziestolatkw), na czele z Mordechajem
Anielewiczem, 8 maja 1943 r. zabio si z broni palnej w dowdczym bunkrze - eby
nie dosta si w rce Niemcw. W staroytnoci za w twierdzy krla Heroda Wiel
kiego - Masadzie, doszo do zbiorowego samobjstwa w obliczu najazdu Rzymian:
zgino 960 osb (niezdecydowanych zabijano).
15. Eutanazja a samobjstwo 353
r n ic e : j e d n a lo gi c z n a , d r u g a e m p i r y c z n a . Pierwsz stano
wi rnica gatunkowa: dla E (waciwej) jest ni przerwanie umierania
(kiedy rodzaj S to wiadome przerwanie ycia). Odmienno za em
piryczna obu polega na tym, e eutanazja zwykle jest solidarnociowa,
za samobjstwo indywidualne - najczciej samotnicze. (Samobjstwa
zbiorowe s solidarnociowe zawsze). Samotniczo i solidarnociowo
to cechy akcydentalne E i S, ale pierwsza jest statystycznie czsta w S -E ,
a rzadka w E (druga odwrotnie). Mona by zatem samotniczo w S -E
oraz solidarnociowo w E nazywa cechami indukcyjnymi (wskazuje je
dowiadczenie yciowe, potwierdza socjologia). Analogicznie sprawy si
maj, na przykad, w biologii - kiedy za S podstawimy klas krgowcw,
a za E ssakw i wemiemy jako cechy indukcyjne opozycj jajorodnoci
i yworodnoci. (Ssaki s generalnie yworodne, jest to ich cecha istotna,
chocia nie rnica gatunkowa w zbiorze krgowcw). W obrbie zbioru
ludzkich czynw rzecz si przedstawia jak na rysunku:
( ...)
(...)"
POLEMIKI
H enryk Elzenberg1
' Faktu tego niektrzy w ogle nie rozumiej, np. prof. Stanisaw Judycki - w swej re
cenzji mojej rozprawy habilitacyjnej (2010).
* L. Wittgenstein, Uwagi o Zotej Gazi Frazera, prze. A. Orzechowski. Warszawa
1998.
1 Podrnik w 2013 r. obroni w IF UW magisterium, napisane (dugo po zakoczeniu
studiw) pod kierunkiem prof. M. Omyy.
* Wojciech Sady jest jednym z zaoycieli Towarzystwa im. Ludwiga Wittgensteina
(prezes: M. Soin; 5 konferencji w latach 1997-2001).
* Miosz, jak wiadomo - antropologiczny manichejczyk, wielokrotnie pirem wyzna
wa swoj grzeszno. Wittgenstein - ekscentryk, homoseksualista, altruista i nauczy
ciel, ktry pono bi dzieci - zapewne mia take silne poczucie wasnej grzesznoci.
366 Cz III. Polemiki
Postscriptum
Na szczcie PW N ma w najbliszym czasie wznowi Tractatus logico-
-philosophicus w przekadzie Bogusawa Wolniewicza (ktrego i Pan Pro
fesor, i ja wysoko cenimy), wraz z jego wstpem (O Traktacie). Zostanie
w ten sposb naprawiony powany bd wydawniczy: dzieo i kompetentny
komentarz do niego znajd si w kocu razem. Nie s bowiem nikomu
tak potrzebne popularne omwienia oglne Wittgensteina, jak instruk-
tywne wprowadzenie dla tych, ktrzy rzeczywicie czytaj jego dzieo10.
(...) nie mona od nikogo wymaga ani najwyszej cnoty, ani najwyszego
rozumu czy geniuszu, ale mona i naley wymaga od wszystkich grzecznoci
Wodzimierz Soowjow1
Nie trzeba, bdc gandyst, zna dokona Gandhiego (mao ktry mar
ksista zna idee Marksa, wielu katolikw nie zna katolickiej doktryny).
Wystarczy, e przejmuje si - jak mwi Miosz, za spraw osmozy -
1 G. Orwell, Hitler, Stalin, Dali i Czerwony Kapturek, prze. B. Zborski. Warszawa 2013,
s. 154; 250.
' Por.: B. Baczko, Stalin, czyli ja k sfabrykowa charyzm, w: tego, Wyobraenia spoecz
ne, prze. M. Kowalska. Warszawa 1994; J. Baberowski, Stalin. Terror absolutny, prze.
U. Poprawska. Warszawa 2014.
374 Cz III. Polemiki
#
Z Nowymi Ksikami zerwaem wspprac, z ktrej byem bardzo rad
(opublikowaem w nich 40 recenzji), po tym jak ocenzurowano mj tekst
o Leibnizu (1.3 w niniejszym tomie). Ot wyrzucono z niego wszystko,
co dotyczyo Miloszevicia i popierajcych go Serbw. M imo i staraem
si o kompromis, nie udao si do niego doprowadzi. Przypomn, e
byo ju po oskareniu Miloszevicia o zbrodnie wojenne przez midzyna
rodowy trybuna (maj 1999); e m.in. Marek Edelman, Gustaw Herling-
-Grudziski, Stanisaw Lem i Czesaw Miosz na bieco i publicznie
komentowali wtek serbski. Wszystko na nic. Zarzut by nastpujcy:
brak zwizku midzy Leibnizem a Miloszeviciem. Wywd mj (mniejsza
o to, czy dobry) oparty by na tezie, e filozofia genialnego Niemca tuma
czy jako to, co dzieje si dzi na Bakanach i co nie do koca pojmuje
my. Chciano go wydrukowa, ale po wyciciu Serbw i Miloszevicia,
czyli w absurdalnym ksztacie. Mylaem i myl: nie bdzie pan Tomasz
Lubieski decydowa, czy jest w zwizek, czy go nie ma. Kiedy on gosi
swj pacyfistyczny pogld na Powstanie Warszawskie, nikt mu ust nie
knebluje (nawet mi to do gowy nie przyjdzie, cho si kategorycznie
z nim nie zgadzam). Mj al za Nowymi Ksikami ostudzi paszkwil
376 Cz III. Polemiki
POUND
I KOTARBISKI
O INSTYNKCIE WALKI
1. EZRA POUND
Sestyna: Altaforte1
Mwi: Bertran de Bom. Dante Alighieri umieci go w piekle, gdy Ber-
tran podega do wani. Oto, prosz! Osdcie sami! Czy go wskrzesi
em? Scena rozgrywa si na jego zamku, Altaforte. Papiols jest nadwor
nym muzykantem. Leopard to godo Ryszarda Lwie Serce.
I
Niech to szlag! Cae Poudnie przegniy trawi pokj.
Ty pody psie! Chod Papiols! Niech zagra mi muzyka!
Ja w yciu nie mam nic jak tylko mieczy szczk.
Lecz ach! Gdy zota widz blask, sztandarw moc naprzeciw,
A pola niej nich zasnuwa krwi karmazyn,
Ryczy serce moje, oszalae z radoci!
U
Gorce lato sprawia, e promieniej z radoci,
Kiedy burze strach rzucaj w plugawy ziemi pokj
1 gromy z nieba czerni ciskaj w d karmazyn,
I dzikich grzmotw dudni we mnie muzyka,
1 wiatry bij w chmury stajce im naprzeciw,
1 przez rozdarte niebo - mieczy Boga szczk.
III
Pieko wnet sprawi, e posyszym broni szczk!
I przeraliwe renie koni rd mieczw radoci.
Kolczasta pier w kolczast pier - naprzeciw!
Bo sodsza chwila krwi ni caych wiekw pokj
Z tustym arem, spronociami; z winem czcza muzyka!
Ha! nie ma wina, co przebije krwi karmazyn!
IV
I kocham wschd soca, gdy z brzasku rwie karmazyn,
Kiedy widz wcznie wiata sigajce mroku szczk.
I serce me po brzegi wypenia kirsz radoci,
I usta szeroko otwiera wartka muzyka,
Kiedy widz jak soce rozbija nocy pokj,
Jak jego cna potga ciemnociom gna naprzeciw.
V
Kto przelky wojn i staje naprzeciw
Mych sw, bi si skorych, nie wie, co karmazyn
I gotw wie tylko zniewieciay pokj,
Z dala od zwycistw i poamanych szczk.
Ze mierci takich zgnikw nie posiadam si z radoci,
Zaiste, przestrze ca wypenia sfer muzyka.
VI
Papiols! Papiols! Gdzie ta muzyka?
Nie masz dwiku, co mknie jak miecz mieczom naprzeciw,
Nie masz pieni, co bitew sprosta radoci,
Gdy po okcie klingi wbite tocz tylko krwi karmazyn,
A szare nasze w Leoparda szyk wzniecaj szczk.
Niech Bg przeklnie na wieki - tych, co krzycz Pokj!
1. Ezra Pound 381
VII
I niech z muzyk mieczy sczy si karmazyn!
Niech Szatan wnet sprawi, e posyszym broni szczk!
Niech pieko pochonie tych, co myl Pokj!
2. TADEUSZ KOTARBISKI
' W: T. Kotarbiski, Medytacje o yciu godziwym. Warszawa 1986 (wyd. 5), s. 54-58.
Por. te: tego, O sposobach prowadzenia sporw, w: tego, Dziea wszystkie. Prakseo
logia. Cz I. Wrocaw 1999, s. 108-121.
2. Tadeusz Kotarbiski 383
II. 1 pierwodruk.
11.2 Edukacja Filozoficzna 1993, nr 16.
11.3 Edukacja Filozoficzna 1996, nr 22.
11.4 pierwodruk.
II. Edukacja Filozoficzna 2002, nr 34.
11.6 pierwodruk.
11.7 Idee w Rosji, t. 8, red. J. Dobieszewski. d 2014.
11.8 Sensualno w kulturze polskiej (witryna internetowa IBL PAN, red.
W. Bolecki). Warszawa 2012.
11.9 Sensualno w kulturze polskiej (witryna internetowa IBL PAN, red.
W. Bolecki). Warszawa 2012.
11.10 Przegld Filozoficzny 2014, nr 2.
II. 11 pierwodruk.
11.12 pierwodruk.
11.13 pierwodruk.
11.14 pierwodruk.
11.15 Edukacja Filozoficzna 2013, nr 56.
Appendixpierwodruk.
INDEKS RZECZOWY
aborcja 125, 148, 158-161, 169 143, 172, 173, 191, 193, 209, 280,
absolutyzm aksjologiczny 45, 92, 156, 263 310,315
altruizm 153, 240, 299, 303, 305, 337 autorytet yciowy 140, 248
am algam acja spoeczn a/ dysocjacja spoecz
na 222-225, 229, 230, 233 bawochwalstwo, idolatria 162, 171, 172
anarchia, anarchizm 71, 79, 176, 223, barbarzystwo 130, 135, 177, 187, 198,
245,327, 335,364 199, 223, 260, 283, 334, 335
Anglia, Anglicy 31,34, 36,41, 64,68, 69, bekot, glosolalia, mielenie sw, puste ga
71, 73, 75, 77, 82, 94, 95, 98, 102, danie, retoryczne tokow anie 22, 34, 46,
154, 180,259, 264, 374 48, 67, 105, 120,191, 197, 216,236,
338-340, 343,346,349
antropizm, antropocentryzm 7, 17, 64,
Biblia, Stary Testament 234, 246, 258,
111, 135,310,312
276,328,352
antropogeneza 224, 306, 332, 338
biolatria 159, 164; por.: ycia kult
antynaturalizm, platonizm 11, 19, 40, 43,
biotechnologia 163, 170, 177, 232, 263,
47-49, 69, 84, 87, 1 0 3 , 1 2 5 , 1 5 5 ,
271,272,359
184, 206, 207, 239, 253, 261, 281,
biurokracja 23, 69, 232, 233,327
289, 294,312,314, 338,343,367
bd 20,49, 66, 77, 80, 88,104-106,116,
antysemityzm 177, 180, 244
142, 146, 149, 150, 205, 218, 280,
apokalipsa 67, 80, 285, 325
297, 304, 306, 311, 317, 336, 361,
apokatastaza 285, 286, 314
366, 369
asceza 78, 188, 238, 276, 298, 314 b. aksjologiczny, ideologiczny 371,
asymetria dobra i za 368 372
ateizm 37,51,61,98, 101,115,142, 143, b. praktyczny 372
162, 172, 198,249, 2 5 5 , 258, 261, b. teoretyczny 372
271,343,371 bolszewizm 71, 74, 108, 114, 135, 325,
niewierzcy 309, 310, 343 331,374
atomizm logiczny v s holizm 37, 63, 261, buddyzm 51, 58, 86, 87, 90, 92, 98, 128,
269,289-293,373 129,154,198,246,255,285,320
autocentryzm, autonomia jednostki, ego
centryzm 65, 70, 71, 91, 101, 106, celibat 171,247
119-121, 165, 166, 169, 210, 211, cenzura 10, 24, 176, 179,180, 232, 235,
214, 257, 275,280,352,353,365 244,264,375
autorytet t e o r e ty c z n y 24, 40, 66, 74, 95, charakter 8, 27, 38, 43, 52, 53, 55, 6 0 , 1 6 ,
388 Indeks rzeczowy
79, 98, 99, 118, 172, 216, 229, 280, darw inizm 82, 83, 208, 221, 241, 270,
290,295-299,302,303,305-307,321 293, 303-306,334
Chiny, Chiczycy 12, 45, 74, 76, 128- Dekalog 262,263, 368
demokracja 82, 83, 141, 157, 158, 176,
130, 140, 151, 189, 195, 2 2 3 ,2 9 1 ,
226, 230,2 4 7 ,2 8 0 ,2 8 3 -2 8 6 , 288
332,374
demokratyzm 10, 82, 230, 284, 287, 288
chrzecijastwo, chrystianizm 12, 17, 18,
determinizm 76, 105, 151, 153, 172, 213,
3 1 ,3 3 ,3 7 ,3 9 ,4 0 ,4 3 ,4 6 ,4 8 , 51, 52,
261, 262, 269, 273, 275, 290, 291,
57, 5 8 ,6 3 ,6 5 -6 7 ,7 9 , 80, 82, 8 6 ,9 0 -
323,324
9 3,98-101,103,104, 106,109-111, diabe, diabelstwo, antysumienie 52, 53,
114, 119, 120, 122, 123, 125, 129, 80, 129, 137, 157, 165, 166, 169,
130, 141, 142, 146, 154, 155, 157, 211, 215, 232, 245, 253-257, 281,
167, 170, 177, 221, 234, 244, 249, 303,316, 322, 346, 349
252, 255, 261-263, 271, 280, 281, zw izanie i rozw izanie diaba 322,
284-287, 293, 310-317, 320, 321, 325
324,328, 343, 369 dialektyka, dialektyczno 22, 50,72,128,
chwaa Boa 106, 171,263 163, 185, 192, 194, 195, 197, 200,
ciao 19,20,169,236,251,262,266,268, 315,316,341
271, 273, 292,304, 314-316, 358 D N A 84, 150-154, 263, 266, 267, 291,
304, 307, 321, 332, 338, 375
cud 7, 39, 67, 78, 89,152,214, 283, 284,
dobro i zo 64, 114, 129, 136, 153, 166,
314,319, 341,365
207, 210, 247, 253, 254, 258, 289,
cynicy, cynizm 166, 216
290.314, 3 1 5 ,3 1 7 ,3 2 0 ,3 2 3 ,3 4 2
cywilizacja 167, 168, 216, 223, 229, 237,
dualizm 19, 153,184,236, 239,240,242,
246, 273,282,3 2 5 ,3 3 5 ,3 4 9 250.261.314, 316,364
c. chrzecijaska, europejska, na dusza 19, 20, 28, 158,168, 180, 191, 251,
ukow o-techniczna, zachodnia 255, 263, 282, 292, 294, 311, 318,
167-171, 174, 177, 215, 223, 325, 344, 347, 348
230, 238, 263, 272, 274, 276, dyskursy 133, 203, 207, 242, 278, 344,
277, 283, 288, 289, 291, 293, 346, 348, 349
310,315,328,331,358 dyskursywno, dyskurs logiczny 124,
czekoksztatno 48, 251, 253, 306, 348 250, 261,265
czowieczestwo 83, 84, 167, 205, 251,
253, 331,335,348,354 edukacja, wyksztacenie 2 2 ,2 3 ,3 2 ,4 1 , 69,
czowiek dobry z natury 163, 208, 256, 83, 121, 158, 248,346
egalitaryzm, rwno 22, 70, 213, 248,
330, 335,369, 375
325, 327
czowiek pobony/bezbony 21, 71,258
E gipt 71, 128, 130, 187, 193, 206, 223,
czowiek pospolity/wybredny (szlachetny)
224, 231
188, 220, 229,230, 337,383 elitaryzm, ekskluzywizm, arystokratyzm,
czowiek zy z natury 42, 55, 157, 163, nierwno 54, 68, 71, 72, 166, 171,
262 227,248 ,2 8 4 ,3 0 3 ,3 2 5
czowiek zwierzciem ceremonialnym 341 emanacja 188, 267, 337, 338
czucie 115, 116, 124, 125, 169-171, emergencja, emergentyzm 262, 269, 281,
195, 197, 199, 221, 229, 232, 233, 291, 294, 303-305, 338
262, 268-270, 272, 304, 336-338, empiryzm antropologiczny 300303; por.:
344-349 natywizm
Indeks rzeczowy 389
epikureizm 198, 211, 262, 267, 269, 287, freudyzm 84, 120, 147, 156, 236, 255,
289-293,315 261.300.346
eschatologia 48, 109, 167-169, 251, 283,
285,315, 345 gandyzm 78, 176, 177, 372-374
etatyzm 69, 167 genetyka, geny 7, 40, 71, 93, 148, 152
etyka abstrakcyjna 105, 2 0 9 -2 1 1 , 214, 154, 157, 169, 190, 220, 225, 246,
296, 368 253, 254, 262, 267, 271, 272, 295,
etyka konkretna 209211,237, 296, 368 297, 300-307, 328, 333, 340, 369
etyka milczenia 167 geniusz 18, 26, 31, 35, 52, 60, 70, 74, 76,
eutanazja 125, 148, 160, 161, 168, 169, 81, 106, 116, 120, 132, 141, 142,
177, 190, 350-359 147, 156, 188, 189, 191, 237, 240,
244, 246, 250, 280, 289, 296, 333,
fenomenologia 105, 127, 129-131, 146, 342, 348,370
156,194, 261, 344, 346 gnostycyzm 114, 157, 248,256,281,314,
filozofia 5, 8-12, 18, 24, 34, 42, 43, 4 6 - 315.346
48, 52, 61, 64, 81, 87, 89, 92, 111, Grecja, Grecy 12, 34, 44, 58, 64, 67, 70,
120, 121, 138, 145, 156, 158, 159, 128, 145, 167, 173, 224, 226, 227,
164, 171, 173, 178, 179, 183-192, 2 8 1 ,3 1 4 ,3 1 6 ,3 2 0 ,3 3 3 , 346
214-216, 220, 242, 266, 308, 310,
grupy interesw/ grupy etniczne (moral
318,328,337,347, 348, 367
ne) 222,2 2 6 ,2 2 7 ,2 2 9
antyfilozofia (maipofobw i mapofi-
grzech pierworodny 27, 52, 65, 130, 209,
lw) 125
253, 255,311,316
f. analityczna 62, 82, 94, 96, 104,
G uag 210, 331,349
156, 184,217,260,371
f. chrzecijaska 46, 120, 206, 209,
harm onia 26, 29, 30, 60, 84, 187, 287,
211,251,276
382
f. egzystencjalistyczna 196, 203, 248,
hedonizm 39, 70, 73, 74, 78, 117, 119,
261,278, 346
125, 135, 171, 172, 198, 199, 214,
f. ewokatywna, w erbalistyczna (f.
274,276,277
m entorstwo) 9, 107, 120, 138,
heroizm 142, 188, 334, 335, 341, 352,
338, 340, 344, 345, 349
f. herm eneutyczna 102, 103, 184, 353
heterocentryzm 71, 121, 165167,280
194, 202, 345, 346
f. merytoryczna, deskryptywna 46, hierarchia 29, 34, 55, 83, 98, 145-148,
104, 120, 139, 184, 187, 193, 159, 166, 189, 202, 227, 235, 262,
343, 345 267,293
f-na szkoa 119, 173, 191,289, 371 historia filozofii (doksografia) 31, 45, 46,
f-i supy milowe 34,46 136, 139, 141, 185,193, 344
f-ny system 9, 18, 26, 28, 31, 32, 42, historiozofia 18, 108, 110, 170, 341
47, 4 9 ,5 1 , 61, 63, 87-89, 106, hitleryzm, narodowy socjalizm, nazizm,
139, 141, 156, 161, 170, 218, faszyzm 65, 111, 114, 118, 121, 198,
222, 239, 261, 266, 269, 285, 203, 235, 240, 244, 255,256,374
315 holizm, holistyczny 17,37,100
w f-i raznosiciele zarazkw 248 H olocaust, W ielka Zagada 125, 137,
Francja, Francuzi 20, 22, 26, 34, 41, 51, 163, 177, 201,244,331
55, 105, 110, 146, 150, 214, 257, hominidy 306, 332,338, 339,345, 346
331,373 honor 155, 305,306,351-353
390 Indeks rzeczowy
horda pierwotna 210, 221, 333-335 kapitalizm 22, 32, 133, 141, 215, 227,
humanizm libertyski (nowoczesny, wiec 231,232
ki) 106, 114, 135, 168, 177, 198, kapita 230232
263,310,317 kara gwna, k. mierci 125, 148, 160
humor 57, 58,115, 245, 247 162,169
Katy 53, 75
idol 23, 61,105,137, 148, 201 klonowanie istot ludzkich 100, 125, 148,
Indie, H indusi 12, 45, 51, 75, 86, 128, 163,164, 169, 177, 190, 271,276
129, 176 kam stw o 211, 271, 325, 3 26; por.:
inkwizycja 67, 279, 280, 284, 331, 370 szalbierstwo
inteligencja (intelekt) 38, 55, 76, 79, 91, kod w jzyk 117, 160, 232, 336-340, 342,
96, 106, 129, 190, 209, 210, 234, 344-348
249, 253, 258, 262, 263, 266-271, ludzkie wycie do ksiyca 344, 345
292, 300, 301, 303-305, 307, 311, komunizm 10, 65, 78, 80, 83, 111, 140,
315, 340,348,349 198,229,240,249,255,256,283,343
i. sztuczna 19, 266, 267 konfucjanizm-taoizm 58, 129, 141
pinteligent 41, 337, 346, 348 konsumeryzm, konsumpcjonizm 20, 111,
instytucja (w sensie Gehlena) 82, 83, 104,
142,211-215,344
167, 169, 187-189, 234-242, 247,
Koci katolicki, katolicyzm 17, 18, 33,
252, 282,287,317
46, 66, 68, 71, 86, 90,104, 115, 140,
irracjonalizm, irracjonalno 11, 17, 36,
142, 146, 148, 170, 171, 177, 197,
39, 87, 104, 110, 111, 119, 120, 136,
210, 214, 218, 227, 228, 243-249,
177, 184, 195, 196, 198, 199, 207,
257, 261, 263, 282, 286, 293, 3 0 9 -
227, 236, 244, 261, 284, 286, 296,
320, 325, 326, 344, 373
2 99,312,315,329, 341,346
kromanioczycy 129,285, 333,334
czowiek irracjonalny z natury 39,
krytyka, krytycyzm 12, 41, 43, 64, 65,
199, 341
105, 138, 143, 279, 280, 327, 330,
islam, m uzum anie 128, 129, 151, 274,
337,348,364, 367
332, 333
k. konstruktywna 370
istnienia pochwaa 259
swoboda k-i 138,288, 370
ksenofobia 164, 175, 179, 210, 218, 228,
jasno myli 9, 89, 90, 119, 133, 138,
143, 157, 158, 167, 179, 180, 190, 331
203,248,288 ksiek klasyfikacja (typologia) 21-23
Jedwabne 177, 244 kultura 17, 41, 45, 55, 59, 70, 71, 74,
jzyk (mowa) 8, 32, 60, 86, 88, 94, 95, 8 2 -8 4 , 90, 93, 95, 105, 106, 108,
105, 112, 113, 116, 117, 124, 127, 117, 119, 120, 129, 134, 135, 141,
129, 148, 160, 167, 171, 188, 209, 145, 149, 165, 167, 169, 187-191,
2 1 6 ,2 2 3 ,2 2 5 ,2 2 7 ,2 3 2 ,2 4 6 ,2 4 7 , 193, 195, 198-200, 221-226, 231,
260, 262, 263, 267, 269, 271, 327, 236-241, 244, 247, 252, 255, 257,
332-348, 363; por.: kod 262, 269, 270, 277, 291, 305, 327,
trzy koncepcje jzyka 337, 338 328, 334, 335, 343, 344, 365
wsteczna funkcja jzyka 336 kulturowa synteza 170, 171,314
judaizm 58, 128, 129
lewactwo, lewica, lewoskrtno 9, 133,
kanibalizm, neokanibalizm 84, 160, 168, 214, 218, 235, 243, 245, 247, 257,
188,247 327,331,332, 340, 343, 349
Indeks rzeczowy 391
liberalizm v s rygoryzm 82, 110,156,177, 159, 177, 197, 198, 200, 234, 241,
205, 227,349, 371 242, 261, 274, 334, 335, 341-343,
libertynizm, libertystwo 21, 67, 68, 164, 346
168, 177, 180 maestwo 9, 60, 241, 329
logika 18, 22, 26, 29, 34, 43, 46, 48, 50, manicheizm (religia manichejska) 256
62, 63, 88, 89, 92-94, 120, 123, 139, m. antropologiczny 76, 80, 157, 170,
140, 152, 156, 159, 162, 164, 167, 173, 243, 245, 249, 251, 253,
170-173, 178-180, 184, 189, 197, 256, 257, 258, 262, 271, 281,
202, 205, 215, 217, 224, 247, 250, 311, 313, 314, 316, 317, 320,
261, 271, 279, 286, 300, 301, 304, 365,374, 375
305, 312, 313, 317, 325, 329, 348, m. prostacki 375
349, 367 manichejczycy polscy 80, 314, 375
niesprzeczno 174, 178, 349 marksizm 46, 63, 133, 136, 140, 142, 146,
los 7, 8, 11-13, 18, 20, 22, 23, 27, 28, 32, 148, 156, 157, 214, 221, 228, 248,
3 4 ,3 7 ,4 3 ,5 3 ,5 8 , 59, 6 7 ,7 1 ,8 4 , 95, 261, 269, 275, 300, 315, 346,373
102, 103, 106, 109, 113, 118-120, m a sy 67, 135, 142, 156, 188, 199, 216,
124, 129, 134, 144, 150, 152, 154, 226, 228-231,344,347
158, 164, 170, 172, 191, 196, 200, materializm dziejowy (M arksa) 106, 228,
208, 216, 220, 223, 224, 236, 237, 230, 262,2 7 5 ,2 8 1 ,3 3 2
242, 243, 246, 251, 262, 263, 276, melioryzm, russoizm 51, 208, 210, 213,
284, 304, 306, 310, 319, 323, 332, 215, 300, 311, 314; por.: optymizm
334,335, 341,343,356 antropologiczny
fatum, przeznaczenie 7, 12, 37, 53, metafora 202,203
144, 165, 233, 251, 274, 276, m iosierdzie Boe 128, 136, 170, 286,
298, 357 316,317
przypadek, tra f 7, 12, 23, 49, 53, mio 43, 59, 60, 66, 79, 109, 110, 115,
145, 148, 242, 251, 261, 265, 129, 153, 169, 253, 258, 259, 269,
269, 283, 290, 291, 304, 323, 2 8 3 ,2 8 4 , 2 9 9 ,3 1 7 ,3 1 9 ,3 2 1 ,3 5 1 ,
324, 330 354, 357
ludzie dobrzy i li 22, 27, 166, 169, 173, mistycyzm, mistyka 32, 86, 8890, 196,
262, 341 197,288,315,364
dwa warianty czowieka 324 moralno 37, 42-44, 48, 5558, 66-69,
l. z dobrego i z e zego nasienia 25 8, 311, 79, 99,105, 111, 153, 159, 166-168,
312,320 172, 201, 203, 209, 214, 215, 221,
w y b ra n i , zb a w ie n i/ potpiem 312314, 223, 226-229, 236, 240, 246, 248,
316,318-326 255, 262, 263, 281, 287, 290, 293,
m alos 323, 325 295, 302, 304, 314, 315, 320, 321,
342, 368
ad, porzdek 38, 58, 75, 106, 136, 148, m ord, zbrodn ia, o kruciestw o 5, 26,
158, 190,209,210,292 29, 52, 53, 61, 66, 68, 75, 76, 79,
aska Boa 18, 19, 28, 29, 44, 52, 53, 62, 80, 111, 162, 172, 214, 215, 234,
6 5 -6 7 ,9 2 , 157, 1 9 6 ,2 1 1 ,2 4 6 ,2 5 3 , 235, 240, 258, 305, 310, 316, 320,
282, 290, 311-326 325, 326, 331, 350, 353, 368, 369,
trzy pojcia -ki 320 373-376
m ow a nienaw ici 180, 219, 320
magia, okultyzm 9, 37, 101, 144, 158, muzyka 55, 60, 83, 96,301,344, 347,379
392 Indeks rzeczowy
245, 261, 279, 281-283, 292, 296, prawda bycia (bytu) 48,115, 116, 148, 203,
3 0 0 ,303,327,328,365 338, 344
p. dziejowy 108, 109, 135, 156, 165, prawica, prawoskrtno, konserwatyzm
219 9, 38, 70, 230, 235, 239, 245, 284,
p. substancjalny (pejoryzm ) 156, 288,343
157, 166, 206, 209, 219, 257, prawo Plotyna-Lema 267-269
300, 303 prawosawie, chrzecijastwo wschodnie
pieko 27, 130,257,258,314,320, 331 109,111,278, 279,282-287,318
pe 9, 59, 60, 167, 297, 303, 329 predestynacja 8,27, 38, 52,173, 196,253,
pogld na wiat 17, 39, 218, 243, 274, 285, 310-325
295, 329,345 p. duplex 313317, 325
pogrzeb 129,168, 237, 355, 356 p. simplex 313317
polityczna poprawno, political correctness predyspozycje, dyspozycje wrodzone 19,
10, 67, 178,261,374 24,28, 152, 154, 186, 191,237, 249,
polityka 9, 56, 83, 121, 127, 145, 153, 252, 253, 255, 297, 301-303, 305,
164, 169, 176, 1 7 9 ,2 2 2 ,2 2 7 ,2 3 3 , 306,319,320
245,261 probabilizm spoeczny vs prowidencjalizm
Polacy, Polska 8,10,34,48, 50, 57,67, 80, 282-284
90, 96,108,109,112, 115-117,137, prometeizm 7, 8, 84, 106, 150, 199, 208,
139-143, 146-149, 155, 156, 160, 224,317
165, 170, 174, 177, 178, 180, 217, protestantyzm, ewangelicyzm 122, 125,
218, 228, 232, 233, 244, 248, 249, 227,282,285,318
260, 264, 265, 278, 282, 286, 287, przemijanie pastw i narodw 224
313,343 przeszczepy narzdw, transplantacje 84,
P R L 140, 147, 197, 244 148, 158, 159, 161, 163, 169, 190,
postp 39, 130, 134, 135, 221, 261,277 213, 276, 358, 359
wiara w p., idea p-u 50, 64, 66, 67,
76, 101, 106, 109, 110, 124, racjonalizm, racjonalno 7, 11, 30-40,
125, 141, 221, 222, 224, 245, 46, 52, 74, 82, 84, 92, 94, 96, 103,
248, 255, 257, 261, 277, 330, 110, 112, 113, 143, 144, 146, 156,
335 164, 174, 177, 184, 213, 217, 236,
postmodernizm 120, 132, 136, 147, 184, 242, 248, 259, 261, 262, 278, 286,
2 0 2 ,2 1 4,215,261 ,346 288,296 ,3 0 6 ,3 1 4 ,3 4 6 ,3 7 1
Powstanie Warszawskie 140, 249, 375 rasizm 67, 154, 218, 221, 228, 300, 320
poyteczni idioci 79 reklama 232, 276
prawa czowieka 70, 83, 176 relatywizm 83, 105,176,205, 254, 293
prawda 10, 18, 30, 31, 33, 39, 42, 43, 46, religia 20, 37, 38, 41, 44, 46, 54, 58, 61,
48, 51, 53, 57, 58, 61, 71, 74, 82, 65, 66, 68, 69, 76, 78, 86, 87, 90,
8 4 ,9 1 ,9 2 , 104, 119, 123, 124, 126, 9 3 -1 0 1 , 109, 112, 120, 122-124,
134, 137-139, 142, 172, 173, 176, 127-130, 134, 136, 142, 158-160,
177, 180, 185, 203, 207, 215, 217, 167, 169-171, 189, 193-200, 215,
220, 247, 248, 250, 262, 263, 267, 227, 234, 242, 243, 246, 255, 256,
275, 280, 293, 303, 317, 320, 325, 261-263, 271, 314, 315, 334, 3 4 1 -
336-338, 343, 345, 347, 348, 370, 343, 363-366, 371, 375
371,383 czowiek religijny z natury 20, 94,
wstrtne prawdy i pikne fasze 179 122
394 Indeks rzeczowy
277,328,334, 339,358, 359 176, 187, 210, 240, 241, 251, 253,
t. zmienn niezalen cywilizacji 22, 254, 263, 270, 271, 281, 293, 296,
231,262, 274 317, 319, 324, 325, 345, 353, 365,
teizm 90, 172, 257, 364 368,370,383
teodycea 11,29,160, 2 51,310,311,324, interesy materialne i moralne 221
361 w. perfekcyjna, absolutna, duchowa,
teologia 18, 2 0 ,2 6 ,3 2 -3 5 ,3 8 , 5 3,65,71, transcendentna 49, 60, 69, 82,
92,97, 122-125, 129,247,257,262, 90,91 , 136, 176, 187, 198, 206,
266, 267, 282, 285, 309-320, 325, 241, 263, 281, 299, 303, 321,
348, 364, 371 364, 365, 367
terroryzm 166, 352, 373 w. utylitarna, yciowa 135, 138, 187,
tom izm 33, 36, 45, 46, 103105, 110, 198, 206, 208, 299, 321
146, 156, 245,250, 251,311 wadza duchowa 17, 33, 288
totalitaryzm, totalizm 66, 71, 135, 203, wadza wiecka, pastwowa 33, 38, 68,
256, 371 69, 140, 203, 207, 218, 232, 288,
tragizm 109, 117, 118, 135, 162, 199, 368, 373
242, 244, 276, 280, 330, 351-355 wojna 26, 67, 68, 71, 73, 78, 79, 101,
twrczo 21, 24, 54, 65, 84, 132, 135, 121-123, 169, 196, 214, 219-221,
141, 152, 153, 170,241,249, 261 224, 230, 247, 276, 281, 283, 334,
tychizm 7, 8, 39, 150,164,224,236,263 335, 342,3 7 3 ,3 7 6 ,3 8 2
tyrania, despotyzm 176,226,258,284,373 w. (walka) filozoficzna 9, 11, 140,
192, 249, 343, 363, 370,374
U nia Europejska 174,327 wola 2 7 ,2 9 ,5 1 ,5 9 ,6 5 ,7 8 , 106, 119, 121,
uniwersytet 10, 23, 24, 32, 42, 140, 143, 171, 209, 210, 268-270, 289, 299,
154, 179, 183 302,319,352
USA (Ameryka, Stany Zjednoczone) 26, wolno 2 7 ,4 7 ,4 8 , 63,7 0 ,1 2 2 , 130,152,
103, 104, 193, 234, 264, 287, 329, 154, 176, 201, 204, 206-208, 212
373 214, 248, 280, 284, 291, 294, 310,
utopia 2 0 ,67,70,156,214,215,273,276, 326, 345, 358
287, 328, 330, 331,344 wolna wola 27, 53,66,105, 151, 154,
utylitaryzm 17, 55, 64, 75, 82, 113, 138, 172, 207, 229, 2 8 9 -2 9 8 , 312,
141, 142, 229 317-3 2 0,323,324
w. obywatelska, swoboda, prawa oby
walka 7 0 ,7 1 ,7 9 ,1 2 5 ,1 3 4 ,1 7 6 ,1 9 8 ,2 1 2 , watela 176, 179, 207, 263, 288,
213, 221, 225-227, 232, 233, 241, 291
246, 247, 249, 259, 270, 274, 281, w. sowa, w. bada, w. myli 25, 32,
320, 325, 335, 341, 354, 375 39, 65, 140,179, 180,280
instynkt walki, popd w-i 69, 382 Wschd, cywilizacja Wschodu 32, 51, 89,
kooperacja negatywna 382, 383 128,129, 248, 2 9 6 ,315,316
wartociowanie, ocenianie 67, 148, 270, wsplnota vs stowarzyszenie 7, 11, 28, 53,
294,299 66, 70, 71, 99-101, 119, 120, 154,
obserwator, wiadek i sdzia wiata 270 163, 164, 167, 169, 175, 188, 200,
przeczy, wierzy i wtpi 253 202, 211-215, 221, 223, 225, 228,
warto, wartoci, dobro 29, 38, 39, 51, 230, 235, 237, 238, 246, 247, 255,
53, 55, 63-65, 71, 83, 108, 109,125, 262, 269, 275, 284, 288, 292, 293,
128, 137, 156, 158, 159, 166, 171, 319,329,333,341,343,352-354,356
396 Indeks rzeczowy
Zachd, cywilizacja Zachodu 9, 22, 32, 220, 243, 246, 251, 254, 255,
39, 4 5 ,4 7 , 6 4 ,7 8 ,8 2 , 8 3 ,9 3 , 103, 2 5 9 ,2 6 2 ,2 8 5 ,2 9 9 ,3 1 1 ,3 1 2 ,
105, 109, 113, 124, 151, 163, 164, 315, 320-322, 325
167-170, 174, 179, 188, 214, 215, zoliwo, za rado, za wola, mio do
223, 230, 261, 272, 274, 283, 284, za 52, 60, 67, 96, 142,157,166,259,
286, 287, 289, 291, 298, 301, 309, 269, 296, 298, 299, 303, 305, 308,
310, 312, 315, 320, 327, 328, 334, 318, 319, 321; por.: diabe
358,367,374 zwoki, zmarli, groby 84, 95, 129, 168,
wielkie pknicie Z -du 9, 230 169, 227, 232, 306, 326, 335, 345,
zamt 142, 148, 190, 215, 346, 348, 374 353, 355, 357, 359
zasada Sokratesa (intelektualizm etyczny) zygota 190, 252, 263, 307
28, 58, 65, 76, 208, 209, 256, 369,
375 ycie ludzkie 8, 52, 66, 68, 86, 117, 135,
zbawienie (soteria) 27, 57, 59, 62, 66, 71, 151, 185, 204, 219, 225, 234, 236,
8 6 ,9 1 ,9 2 , 117, 124, 129,211,213, 238,2 4 1 ,2 7 4 ,3 3 9 ,3 5 0
214, 248, 251, 281, 285, 293, 311, kult -a, chwaa -a, absolutyzacja -a
313-326 120, 164,171, 176, 342, 343
trzy pojcia zbawienia 320 sens -a (sens istnienia) 74, 88, 91,
zo, antywarto 17, 29, 69, 76, 80, 106, 165, 166, 178, 195, 198-200,
111, 157, 187, 193, 208, 210, 211, 242,259, 280,293,341
220, 224, 248, 253-256, 289, 298, sposb -a 165, 166, 263
316, 368, 374 tragizm -a 109, 199, 242, 244, 276
mniejsze z. 298, 357 w arto -a, mio do -a, troska
z. fizyczne, cierpienie, bl 129, 196, o-e 159, 176, 321,341,353
198,253,254,257,259,270,271 ydzi, ydzi 57, 133, 136, 163, 167, 177,
z. moralne, grzech 129, 165, 198, 218, 227, 244, 260, 314, 329, 375
INDEKS OSOBOWY
D errida Jacques 103, 105, 121, 150, 248, Falkowski M ateusz 61, 295
340, 346 Fallaci O riana 174
Descartes Ren (Renatus) 17-24, 26, 31, Farrugia Edward G. SJ 316, 319, 364
32, 34, 37, 87, 88, 104-107, 151, Feuerbach Ludw ig 46, 60, 101, 194, 198
274, 363, 372 Feyerabend Paul 364
Dewey John 346 Fiakowski Tomasz 79
Dicksteinwna Julia 228 Fichte Johann Gottlieb 46, 47, 49, 51
Dilthey Wilhelm 123, 124 Fiedotow Gieorgij 280
D iodor Kronos 172, 324 Fleck L udw ik 10, 147, 149, 188, 228,
Diogenes Laertios 12, 145, 216 260, 262
Dobieszewski Janusz 12, 109, 279, 287 Foucault Michel 30, 133, 248, 340, 346
Dostojewski Fiodor 53, 60, 79, 80, 110, Franaszek Andrzej 243-245, 248, 249
244, 255,261,270, 341 Frank Siemion 108, 285
D upr Louis 193, 194200 Frankiewicz Magorzata 11, 361
D rer Albrecht 84 Frazer James George 197, 341
Durkheim mile 351, 352 Frege Gottlob 34, 49, 62, 96, 156, 186,
Duszenko Konstantin 265 347,371
Dziamski Grzegorz 132 Freud Sigmund 34, 63, 81, 84, 112, 122,
137, 143, 184, 206, 257, 337, 340
Eastwood Clint 355 Fritzhand M arek 146
Eborowicz Wacaw 66, 311, 318 Froow Iwan Timofiejewicz 50
Edelman M arek 125, 153, 374, 375 Fromm Erich 133
Edelman Gerald M aurice 150 Frydczak Beata 132
Edwards Jonathan 125, 311, 313 Fukuzawa Shichir 351
Ehlen Peter 81
Eilstein Helena 82, 147, 149 Gadacz Tadeusz 316
Einstein Albert 74, 84, 190, 248, 266 Gadamer H ans-G eorg 121
Eliade Mircea 46, 128-130, 140, 194 Galton Francis 154
Eliot Thomas Stearns 68, 74, 77, 348 Gaecki Jerzy 207
Elzenberg H enryk 8, 11, 34, 37, 40, 48, Gandhi M ahatm a 79, 176, 373, 374
6 0 ,6 4 ,7 1 ,8 6 , 90-92, 101, 109, 119, Gardner M artin 93
124, 129, 137, 146, 148, 156, 157, Garewicz Jan 50, 51, 57, 60, 216, 298,
160, 163-165, 170, 173, 184, 187, 299
191, 192, 197, 202, 203, 208, 209, Gawroski Alfred 347
211, 237, 270, 278-284, 286-288, Gehlen Arnold 187, 188, 216, 234-242,
294, 296, 298, 303, 328, 343, 351, 282,293,328,335
354,363 Gella Aleksander 219
Engels Friedrich 371 Gellner Ernest 76, 84, 335
Epikur 34, 37, 43, 78, 87, 206, 207, 259, Gierek Edward 140
267, 269, 287, 289, 290, 293, 300, Gilson Etienne 285, 310-312, 317, 337
354, 367 Glemp Jzef 173
Eriugena Jan Szkot 144, 313-315 Goerdt Wilhelm 109
Erjavec Ale 132 von Goethe Johann Wolfgang 91
Euklides 23 Gogacz Mieczysaw 146
Golda Barbara 9
Faliski Jarosaw 179 Golding William 333
400 Indeks osobowy
M aritain Jacques 112, 245 M usia Zbigniew 13, 159, 164, 175, 177,
Markiewicz Barbara 239 178, 180, 228, 238,331,354
M arks Karol 18,46, 66, 81, 83,106,122,
198, 206, 210, 211, 213, 221, 227, Nagarduna 86
229-231, 245, 262, 263, 275, 276, Neron 52
315, 332, 349, 373 Newtonlsaac 23, 32, 43, 44, 84,190
M arquis D on 161 Nielsen Kai 94
Marzcki Jzef 31, 103 Nietzsche Friedrich 46,63,118122,149,
Massonius M arian 248 206, 236, 337
Matuszewski Ryszard 244 Niklewicz Piotr 188, 216, 230
M azur M arian 238 N irenburg Boris 265
M azurek Sawomir 108110 Norwid Cyprian 162, 170, 171,217,244,
Mazurkiewicz Roman 285 325, 338
M ehlberg H enryk 146 Nowak Alojzy 12
M elebranche Nicolas 31 Nowak Jerzy 369
M endelski Tadeusz 83 Nowak Leszek 146, 147
M erleau-Ponty M aurice 105, 204 Nowicki Andrzej 146
M erton Thomas 253, 258 Nowicki Maciej 300
Meyer Philippe 150-152,154, 291 Nowicki Wojciech 38
M ichnik Adam 201, 243-245 Nowosielski Jerzy 8 0 ,1 47,193,286,317,
Mickiewicz Adam 23, 143, 249, 355 375
Mieszko 1 174 Nudelm an Rafai 264
Mikoaj z Autrecourt 37
Milerski Bogusaw 316 Obolevitch Teresa 285
M ill John Stewart 38 Ockham William 32, 314
M iller Alice 376 0 Collins Gerald SJ 3 1 6 ,319,364
Milosevic Slobodan 26,28, 151, 154,375 Okoowska Anna 140
M ilton John 32, 76 Okoowski Pawe 13, 269,367, 371
M iosz Antoni 245 Omya Mieczysaw 89, 148,161, 365
Miosz Czesaw 8, 32, 35, 40, 43, 54, 58, Opara Stefan 85
67, 79, 80, 92, 94,98, 100,135,137, Ori Naser 376
142, 147, 149, 158, 166, 198, 203, Orowski H u b ert 132
211, 215, 229, 242-259, 262, 283, O rtega y G asset Jose 70, 81, 112, 120,
295, 303, 304, 313, 328, 338, 342, 135, 188, 216, 217, 227, 229, 230,
344, 348,364,365, 373,375 236, 328, 337, 344, 345
Miosz Oskar 248 Orwell George 24,373
M issaJ.N . 150 Orygenes 285, 309, 314
M i Andrzej 85 Orzechowski Andrzej 341, 365
M izera Janusz 112 Ossowska M aria 140, 146, 366
M olier (w. Jean Baptiste Poquelin) 32 Ossowski Stanisaw 147,333, 334
de Molina Luis 309 O tto Rudolf 46,130
M oore George Edw ard 64,74 O g ja n 316
Morawski Stefan 146
M ounier Emmanuel 245 Paczkowska-agowska Elbieta 235
Mozetic Gerald 218 Paetzold H einz 132
M roek Sawomir 41, 42, 115, 121 Pajcaw zob. Wodziski Cezary
404 Indeks osobowy
Sartre Jean-Paul 140, 340, 346, 349 Sokrates 10, 28, 58, 65, 76, 78, 80, 165,
Savonarola Girolamol65 173, 206, 208, 256, 280, 298, 300,
Sawicka Paula 125, 1S3 369
Sawicki Adam 60 Sollers Philippe 346
Schaeffler Richard 130 Soowjow W odzim ierz 59, 60, 80, 368,
Schaff Adam 142,146 370
Scheler M ax 62,112,120, 130, 194, 229, Sowiski Grzegorz 122
230, 235, 236, 337 Spencer H erbert 224
von Schelling Friedrich Wilhelm Joseph Spengler Oswald 328
46,51 Spinoza Baruch 31, 32, 34, 37, 90
Schleierm acher Friedrich 46, 47, 123, Srzednicki Jan 175
130, 195, 196 Stagiryta zob. Arystoteles
Schlick M oritz 74 Staa M arian 243
Scholem Gershom 133 Stalin Jzef 75, 78, 132, 157, 166, 255,
Schopenhauer A rtur 5, 34, 38, 46, 50-62, 349, 373
65, 84, 89, 90, 101, 117, 119, 125, Stanisaw ze Szczepanowa w. 287
142, 151, 156, 157, 198, 216, 219, Stanosz Barbara 337
220, 227, 229, 238, 239, 247, 261, Stark Katarzyna 282
269, 289, 295-301, 303-308, 313, Steinhaus H ugon 173
336 Stix Gary 333
Schrade U lrich 48, 112, 145, 148, 149, Stgbauer Adam 296
160, 161, 175, 1 8 7 ,2 0 8 ,2 8 1 , 284, Stoowicz Leonid 109
337 Stroiska Dorota 118
Scruton Roger 38, 327336, 341, 342, Strewski Wadysaw 90, 146
346, 347, 349 Stycze Tadeusz 146
Sedlak W odzimierz 40 Styczyski M arek 278
Seneka 8, 34, 117, 125, 126, 281, 350, Sun M yung M oon 190
351,354 Surman Jan 218
Seweryniak H enryk 122 Susskind Leonard 82
Shaftesbury Anthony Ashley Cooper 37 Suszko Roman 89,146, 148, 179
Shaw George Bernard 63, 74 Swank H ilary 355
Siemek M arek 149, 191 Swieawski Stefan 142,146,147
Simenon Georges 23 Swinburne Richard 94
Simmel Georg 221 Szacka Barbara 300
Siwek Pawe 146 Szacki Jerzy 218, 222, 351
Skarbek Janusz 164 Szaamow Waram 35
Skarga Barbara 63, 81, 87,146-148,218, Szaniawski Klemens 73, 141, 147, 149
235 Szczepaska-Pabiszczak Barbara 132
Skrzyski Piotr 214 Szczepaski Jan Jzef 249
Skrok Zdzisaw 307, 338 Szczubiaka M icha 65
Soma Ireneusz 164 Szczucki Lech 324
Supnik Szymon 166 Szczurkiewicz Tadeusz 225,228
Sysz Magdalena 287 Szczypiorski Andrzej 177
Smakulska Joanna 161 Szekspir William 23, 89, 345
Smolin Lee 82 SzestowLew 102, 110,210,344
Soin Maciej 365 Szostkiewicz Adam 98
406 Indeks osobowy
143, 146, 148, 155-175, 177-180, Zdziechowski M arian 80, 108110, 137,
184, 186, 191, 198, 200, 203, 205, 248,279,282,283,295,313,325,375
209, 211, 228-230, 271, 295, 298, Zeidler-Janiszewska Anna 132
303, 307, 313, 324-327, 331, 336, Ziembiski Zygmunt 142
337, 343, 345, 364, 366, 368, 375 Zieliski Bronisaw 73
Wolter (w. Franois-M arie Arouet) 41, Zieliski Edw ard Iwo 226, 285
122 Ziemiski Ireneusz 363
Wokowicz Anna 118 Znamierowski Czesaw 64, 146
Woydyo Ewa 17 Znaniecki Florian 137, 183, 184, 228, 328
Woniakowski H enryk 188 Zubelewicz Jan 278
Wjcicki Ryszard 149 Zuberbier Andrzej 285
Wjcikiewicz Zbigniew 173 Zychowicz Juliusz 80, 370
von Wright Georg H enrik 89
Wyszyski Stefan 244 elazny Mirosaw 183
eleski Tadeusz (ps. Boy) 309, 310, 312,
Zajas Krzysztof 248 314
Zalewski Sylwester 254, 285 urek Grzegorz 224, 291
Zaremba Stanisaw 313, 323 Zycieska Ewa 77
Zazzo Ren 154 yciski Jzef 93 ,100,149
Zborski Bartomiej 24, 373 yliska Joanna 264
Zdybicka Zofia 146 yko Bogusaw 109