Bir Ar-Ge yks

Refik REYEN
Makina Mhendisi
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Bir ArGe yks

Giri
Arelik A.. 1955 ylndaki kuruluundan 1990larn ortalarna kadar retimini
know-how lisans ile yrtmtr. Son yirmi ylda ise zgn ve gncel rn-
leri ok deiik pazarlara, kendi bilgi ve deneyimine dayanarak gnderecek,
hatta oralarda retecek dzeye ulam, bylece Avrupa ve Dnya leinde
ileri sralarda bir irket haline gelmesi ile dikkatleri zerine ekmitir. Bu
atlmn nemli bir aamas 1991 ylnda ArGe Merkezinin kurulmasdr.
1980 yllarnn sonlarnda Devletin destekleri ile balayan ve kresel rekabe-
tin iddetinin hissedilmesi ile sanayide artk vazgeilmez hale gelen ArGe
faaliyetlerinin kurumsallamasnn ilklerinden biri olmas dolaysyla Arelik
ArGe Merkezi sanayi evrelerinde ilgi ekmektedir. Bu birimin Arelikte
kurulmas yksn iinde yaam bir kii olarak anlatmam ve TMMOBnin
Mhendislik-Mimarlk ykleri kitabnda yaymlanmas iin Sayn Mahmut
Kiper beni tevik etti.
Her nekadar bu yk byk bir irketin iinde geiyorsa da byklne
baklmakszn birok irket iin de iyi bir referans olacan dndm
iin yky yazmaya karar verdim. Grlecei gibi olaylar kronolojik bir
srada yazmak yerine bir irkette ArGenin hangi aamalardan geerek
kurulduunu anlatmay tercih ettim.
yk, bir ekibin, benim de iinde bulunduum ilk 10 yln kapsyor. Ynetici
olarak birok olay hatrlayp aktarmamn yannda ekibin dier yelerinin
yaadklarnn da bu ykde bulunmas gerektiini dndm. Ancak sahife
snr bunu kstlyor. Ama bu yky btn arkadalarmla geniletip tekrar
yazmamzn gereine hala inanyorum. Bu ekip iinde, kimsenin fikrini
tartmasz uygulamadk, sonuta ortaya kan ekibin fikri idi. Dolaysyla
Bu Merkezi ben kurdum, ve ynettim gibi his bende hi olumad. Biz
doru zamanda, doru yerde, kaynaklar doru kullanan ve doru iler
yapan doru bir ekiptik.
Nasl Balad?
Sekreterim telefonda Arelik Genel Mdr Hasan Subann olduunu
bildirdi. Konumamz ksa srd. O srada bulunduum Ternal A.. de retti-
imiz derin donduruculara mteri kt midi ile sevindim. Dolapderedeki

77
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

ofiste bulutuk. Derin donduruculara deil, bana mteri vard. Yeni tip
bir kompresr projesine liderlik etmem isteniyordu. Bu teklif benim onbir
yldr olumsuz koullar iinde inatla srdrdm kendi iimde alma
hedefim ile uyumuyordu. O hedefi terketmemi gerektiriyordu. Dier yan-
dan, Areliki, tedariki bir firmann eleman olarak dardan gzlemi bir
kii olarak da bu byk organizasyona girmeyi de istemediimi hissettim.
O anda olumsuz bir yant vermekten kandm. Bir sre istedim. Hasan
bunu olgunlukla karlad.
Yldrm karar!...
Bir siparii yetitirmek iin uykusuz geen birka geceden sonra sevgili
ortamn sorumsuz bir hareketi bana bir ay nce yaplan nerede ise unut-
tuum teklifi hatrlatt ve Ternali brakp Arelike katlmaya karar verdim.
Ternalde devam eden ileri devretmek ile geen bir ay sonunda, Aralk
1987 de Arelikte idim.
Neden Ben?
Bu soruyu kimseye sormadm. Ama kendime bir yant verebilmek iin zaman
iinde 1965 ylna gittim. General Electric Ampul Fabrikasnda iki yldr Kalite
kontrol formeni olarak alrken o yl banda elektrik motoru ve soutma
kompresr (Ekovat) retecek fabrika projesinde grevlendirildim. Kuru-
luundan balayarak bu yeni fabrikada birok grev aldm. Ama her grev
motor ve kompresr ile ilgili mhendislik grevleri idi. Bilhassa o gnlerde
uygulanmas pek bilinmeyen bu iki rn ile ilgili mhendislik desteini
mterilerimize vermek bu grevlerden en nemlisiydi. GE ve Tecumseh
Products gibi iki lisansr firmann bana saladklar eitim ve dokman ve
bilgi destei yine benim zerimden Arelikin de aralarnda bulunduu
mterilere aktarlyordu. Arelikte benim ile alan ve yksek personel
devir oranndan dolay ok da sk deien mhendislere bunlar anlatp
Arelikin projelerinde etkin grevler alrken bir bakma onlarn hocas (!)
oldum. Bunlar arasnda Hasan Suba da vard.
Bir de benim iin birok bakmdan mkemmelik rnei olan birka yl oda
arkadal da yaptm Rahmetli Ergn nderin de beni nerme ihtimali
te neden ben ?sorusuna benim yantm.
Arelikte .
1965 ten 1976 ya kadar meslek hayatmdaki faaliyetlerin bir ksm Arelik
iin oldu, sonraki dnemde zaman zaman Arelike rakip oldum. imdi

78
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Arelikteydim. Bu arada geen 11 ylda beyaz eya sanayiinde ilerlemeler

oldu. Bu ilerlemelerin Arelik tarafndan bir tehdit olarak alglananlar vard.
Tehditlerin nemlilerinden biri de kompresr reten firmalardaki eilimin
piston-biyel-krank mekanizmas yerine yuvarlanan halkal rotary mekaniz-
masnn kullanlmasyd. Daha az titreim, daha yksek soutma tesiri
(COP) bu mekanizmann eskiye gre stnlkleri idi. Byle bir kompresr
retiminden geri kalmak buzdolab retimi yapan bir firma iin nemli bir
yetersizlikti. Benim grevim, proje mdr olarak, bu tasarm incelemek
ve uygun bulunursa bu tasarm retimine sokmu olan firmalar arasnda
bir seim yaparak yatrmnn gereklemesi idi.
Arelik 1980 yllarnn ortalarnda Bosch-Siemens BHGE ile bir lisans anla-
mas yapmt. Buzdolab, amar makinas, elektrikli sprge rnlerinden
herbirinden birka modelinin retilmesi ile ilgili projeler bu lisans anlamas
erevesinde yrtlyordu. Bu arada daha yeni modeller iin de lisans
alnmas iin toplantlar ve karlkl ziyaretler devam etmekte idi.
te bu ilikilerde karlalan durumlar Arelikte teknoloji retme fikrinin
kuvvetlenmesine ve ilgi ekmesine neden oldu diye dnyorum. 1980
ncesi kapal ekonominin gerei olan korunmu pazarmza mal satmak
isteyen firmalarn tek ans yerli bir giriimci ile ibirliine gitmekti. Kurulan
bir retim tesisinde kurallarn zorlamas ile nemli saydaki paralarn yerli
olarak yapld, baz kritik paralarnn da dardan ithal edildii rnlerin
retilmesi lisans, royalty cretleri ve kr transferi kanallar ve bir miktarda
fiyatlar iirilmi kstl miktarda paralarn sat yollar ile Trkiye pazarn-
dan bir gelir elde etmek iin bavurulan tek yntemdi. Pazarn kk ve
kstl olmas, yatrmlarn minimumda tutulmas, ham madde ithal kstlar,
retimi destekleyen yardmc sanayi ve hizmet sektrnn yetersizlii re-
tilen rnlerin gncel deil, daha eski yllarda Trkiye dndaki pazarlarda
sunulmu basit rnler olmasn zorluyordu. 1980li yllarn sonuna gelin-
diinde, Trkiyede deimi olan ekonomik yapnn etkileri belirgin hale
geldi. Artk bir zamanlar Trk ortaklarna retim lisans vermi olan beyaz
eya reticileri kendi datm ve bayilik sistemlerini kurmaya ve tabii ki son
rnlerini tketiciye sunmaya baladlar. Dier bir bakla yerli sanayiinin
lisansla rettii eskimi teknolojili rnlerin serbestlemi pazarda ans
hzla azalmakta idi.
Arelik st ynetimi 2000 ylna kadar rekabetiliini pekitirecek bir
program devreye ald. Arelik 2000 program 2000li yllarda Arelikin

79
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Avrupadaki beyaz eya reticileri arasnda ilk bee girmesini ngryordu.

Yaplan SWOT analizleri rn gelitirme srecinin en kritik sre olduunu
iaret ediyordu.
Yeni, gncel rnlere acil olarak gerek vard. Yeni teknolojiler gerekiyor-
du. O ana kadar olduu gibi ziyaret edilen fuarlarda beenilen rnlerin
lisanslarnn alm iin mzakerelere girimek gerekiyordu. Ancak gr-
melerde lisans cretleri ve rn bana royalty demeleri iin ok daha
yksek deerler istendii grld. Ayrca sat irketlerinde hisse istekleri
irketlere ortak olma ve btnn almak iin opsiyon talep etme bu gr-
melerin ana gndemi oldu. Dier bir deyile teknoloji edinmenin forml
artk bastrrm paray alrm teknolojiyi deildi. Teknolojinin fiyat para
ile deil, sahip olduunuz pazarn zenginlii ve sizin vermeniz gereken
blm ile oluuyordu.
Bu gndemi doru okuyup altnda yatan tehditi alglayanlardan birileri
de Ko Holding st dzey profesyonel yneticileri oldu. Rahmetli Yksel
Polat ve Rahmetli Fahir lkel bu yneticilerdi. Arelik iin bir trl salana-
mayan yeni teknolojileri ve gncel rnleri ortaya koyup retmek iin bir
denemenin yaplmasnn bu tehditi karlamak iin bir are olabileceini
dndler. Bir ArGe biriminin kurulmasna karar verdiler. te, bu proje de
benim ikinci grevim olacakt.
Bir mddet sonra bir nc grevim daha oldu: Kalite Kontrol Mhendislii
Blmnn ynetimi. Arelikte Genel Mdrlk binasnda 12 m2lik bir
odam ve grevim vard.
Rotary Kompresr
Kompresr projesine ynetimsel bir kararn verilebilmesi iin acil olarak
balanmas gerekiyordu.
Kuruluundan balyarak 11 yldr altm Trk General Elektrik A. nin
ana orta GEnin hisselerini Arelike devrettikten sonra ald isimle Trk
Elektrik Endstrisi A..nin Topkapdaki fabrikasnn ve Arelikin 1976da
kurduu Eskiehirdeki Kompresr letmesinin retim kapasitelerinin ge-
lecekteki Arelikin gereksinimlerini karlayamayaca saptanmt. Yeni
retim kapasitesi yaratrken yukarda da belirttiim gibi 1965 ten itibaren
lisans aldmz TP.Co.-Tecumseh Products Co.nin 1950-1960 yllarnda
ortaya koyduu ve mevcut retimde kullanlan tasarmdan farkl, gncel
bir tasarmla kompresr modelinin temel alnmasnn gerektii de dier
bir saptamayd.

80
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Japon reticeleri mhendislik glerini ve ArGe kapasitelerini gelitirerek

bir zamanlar Arelik gibi ABD firmlarnn lisansiyeleri iken, yeni teknolojiler
edinerek ayn soutma kapasitesindeki kompresrleri daha az malzeme ve
daha yksek CoP ile retmeye baladlar. Bu kompresrler dner bilezikli
rotary mekanizmasn ieriyordu. Ayn tasarmla GEnin de bir kompresr re-
teceine ait bilgiler vard. TP.Co rotary tasarm iin almalarn srdryor
ancak retime gemek iin daha dikkatli yaklayordu.
Bu kompresr tasarmlarn grmek ve deerlendirmek gerekiyordu. Getirilen
numuneler tasarmn ana fikrini aklyordu. Yaplan maliyet tahmini, retim
donanm yatrm tutarlar bu tasarmlarn avantajn ortaya koydu. O gnler-
de dier btn Arelik rnleri iin yaplm olduu gibi bu rn iin de bir
lisansr belirlemek gerektii proje grubumuzun ilk karar oldu.
almada artk firmalarn ziyaret edilerek rn, retim ve firmann Know-How
lisans verebilme kaabiliyetlerinin saptanmas aamasna gelindi.
Japonyada firma ve ABDde TP.Co ziyaret edildi. Bilgiler alnd. Bu inceleme
srasnda ilk incelemelerin aksine baz gzlem ve bilgiler edinildi. Kompresr
tasarmnn iyi bir COPye sahip olmas iin paralarn retim hassasiyetlerinin
mevcut tesislerimizdeki 5 olan hassasiyet yerine 1 m tolerans ile ve
ok daha temiz ortamlarda retilmesi gerekmekte idi. Bu retim donanmnn
getirdii yatrm yk yannda tamamen deiik bir retim anlayna da gerek
olduu grld. Dier alternatiflerin de incelenmesine karar verildi. TP.Co
piston-biyel-krank mili tasarm ile rotary kompresrlerin verim ve malzeme
maliyetine yakn bir kompresr retimine getii bilgisinin deerlendiril-
mesine karar verildi. Ziyaretlerdeki gzlemler ve tartmalar, rnek deer-
lendirmeleri karlatrma almalarndan sonra Rotary kompresrlerdeki
kkten deiimlere gitmeden mevcut bilgimizin zerine katacaklarmzla
reteceimiz kompresrn bu tasarm olduu hakknda st ynetime neri
gtrld. st ynetimin, proje grubunun bu nerisini deerlendirmesi so-
nucunda ald karar dorultusunda TP.Co. ile yeni bir Know-How anlamas
yapld. Proje grubu bilginin Arelike tanmas, retim donanmn seip satn
alnmasn salamak ve retime geme aamalarn da stlendi.
Bu kararmz dorulayan bir haber de Karaiplerden geldi. Rotary tasarm ile
retime gemi olan GE-Louisville fabrikalarnn buzdolab kompresrlerinin
zaman iinde scak ortamlarda anp kapasite kayplarna urad ilk olarak
bu scak blgede ortaya kt. Bu da bizim kararmz dorulayan ama General
Electrici de 800 milyon dolardan daha fazla zarara sokan bir haberdi.

81
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

ArGe ama nasl?

Hatrladma gre, 1988 ylnn Mart aynda birgn Genel Mdr Hasan
Suba ile konuyu ele aldk. Yarm saat sonra, elik salar bkerek boya-
yarak retim yapan bir ikolunda, hele, yllarca lisansrlerden know-how
akn gerekletirmi, varyasyon rnler ortaya koymu bir rn Gelitirme
Biriminin bulunduu da gz nne alndnda bu irkette ArGe olarak
ne yapmal nasl organize olmal sorularna ikimizin de deneyimlerimize
ramen hemen yant veremediini grdk.
Demek ki ArGe yi de aratracaktk.
Bu aratrmada bana yardmc olacak alanlar iin araya girdim. Gelen
adaylar arasnda ikisi beni olumlu ynde etkiledi. Do. Dr. Yaln Tanes Al-
manyada uzun sre eitimini srdrm, Trkiyede niversite deneyimi
yannda sanayi deneyimi kazanmt. Dr. Kemal Tucu ise ABD de doktora
derecesini alm ve General Motorsda senior researcher grevine eri-
miti. 1988 Eylln de kii olmutuk. mz imdi sorunun yantn
verecektik.
ArGenin En nemli levi:
Bu kiilik ekibin ilk ii beyaz eya sanayiini yakn ve orta vadede nelerin
etkilyeceini aratrmaya balamak oldu. Bu i organizasyonlarda bilhassa
lkemiz sanayiinin yapsnda belirlenmemi bir itir. Gelecek frsat ve tehlike-
leri ierir. nce bunlar hissetmeye sonra da belirlemeye altk. Giritiimiz
bu faaliyetin ArGenin en nemli ilevinin olduunu belki o gnlerde deil
fakat zaman iinde daha iyi anladk. Doru bir balangm.
evreye ve ileriye bakmak ama nasl? Arelikin rakiplerinin neler yaptna
bakmak, rnleri ile ilgili mhendislik ve bilimsel alandaki gelimelere
bakmak iin fuarlar gezmek ve mhendislik ve bilimsel konferanslara
katlmak ilk yaptklarmzd.
Fuar denince ok sk tekrarladm grme burda da yer vermek isterim:
Kuruluundan balyarak iinde bulunduu kapal ekonominin ok doal
bir sonucu olarak karsndaki snrl bir rekabetin zayf zorlamas ile Are-
likin zaman zaman yeni rnlere gereksinimi olmutur. Bu gereksinimi
karlamak iin d lkelerdeki ayn rn retenlerin rnleri arasnda bir
seim yapmak ve gereken tasarm ve retim bilgisini yani Know How
almak iin fuarlara mhendisler, sat elemanlar, bayiler ve yneticilerden

82
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

oluan bir takmla gitmek her yl tekrarlanan bir sreti. Orada alternatifler
belirlenir. rnekler Trkiyeye getirilir. Her ynden analiz edilir. Yine ayn
takm tarafndan seim yaplr. Seilen rnn firmas ile lisans anlamas
pazarlna giriilir. Sonuta; bazen retim aralarn da ieren bir know-
how lisans anlamas ile retime hzla giriilir. Kapal pazarn gereksinim-
leri hemen karlanr. Verimli, akllca yrtlen bir sre. Burada abartl
ekilde basitletirerek tarif ettiim bu sreci Arelikin Fuar ArGesi olarak
adlandryordum.
O zamana kadar baarl olmu bu srecin yerine bir yenisini koyma g-
revini stlendiimiz sre imdi Arelikin kendisine ait bir ArGe sreci
olacakt. Bu srecin baarsnn sorumluluunu ben ve arkadalarm daha
ok hissetmeye balamtk. ArGe biriminin lisans veren irketlerin yerine
gemesi ve yeni rekabeti rnlerin hzla pazara sunulmasnda belirleyici
rol stlenmesi gerekiyordu.
Yantmzn ana hatlar belirlenmeye balamt
Biraz da ieriye bakalm...
Gnlk ilerin basksndan uzak alan kiilerin bir ans da irket ii gz-
lemlerinde daha nesnel olabilmektir. Grubumuz bir mddet sonra irket
iinde iyiletirilebilecek baz hususlar grr oldu. Bizim l grubumuz bu
ans yakalamt. ArGe konular irket iinde de vard...
Yllardr retilen rnn nasl retildii biliniyor ama srelerin ve faaliyet-
lerin neden yapld tam bilinmiyor. , bu nedeni sorgulamaya geldiinde
Hans, John veya Akioya teleks, sonralar gelien faks ile yazmak gereki-
yordu. Lisans anlamalar know-how transferini ngryor, fakat know-
why salamyordu. Zaten lisans veren irketler know-why vermekte hakl
olarak kskant.
te burada ArGe blmnn dier nemli ilevi ortaya kyordu. Kskan-
lkla verilmeyen bu Know-Whya, tekerlii yeniden kefetmek pahasna
ulamak Arge Blm,retimle, rnle ve belki ynetimle ilgili srelerin
ve faaliyetlerin nedenini bilen veya bu bilgiye ulaabilen insanlar ierme-
liydi... Artk Mehmete, Ayeye telefon etmek yetmeli idi.
Gnlk iler arasnda gzden kaan ama dardan baknca nemli olduu
hemen anlalan dier bir husus bilginin korunmas idi. Arelik kuruldu-
undan o gne kadar kopya yerine rnlerini lisanslar altnda retmeyi

83
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

doru ve etik bir yaklam olarak semitir. Ama her lisans anlamasndan
nemli paralar ile elde ettii know-how bilgisini ve retim srasnda irke-
tin kendisinde oluan bilgiyi ve deneyimi metodik olarak saklayamamt.
irkette uzun sre alan ki ok az sayda mhendisin ve retimde usta
dzeyindeki kiilerin kafasndakilerin dnda para karlnda alnan bir
deer olan bilgilerin pek az ksm dokmante edilmiti.
Btn bu saptamalarn somut rnekleri:
ok robust olarak, gereinden ok malzeme ierecek biimde tasarlanm
bir amar makinas rakip makine daha iyi skyor diye devri artrlnca yr-
meye balamt. Yaplan btn giriimler sonu vermiyordu. nk makina
dinamii disiplininin metodolojileri ile olaya yaklamak gerekiyordu. Her
parann know-whyn kefetmek gerekiyordu.
Buzdolaplarnda karlalan sorunlar iin deneme yanlma metodolojisi uzun
sre alyor ve herzaman istenen sonular da vermiyordu. zmek iin ter-
modinamik ve akkanlar mekanii disiplinlerine bavurmak gerekiyordu.
Soutma kompresrlerinde karlalan sorunlar iin termodinamik yannda
elektromanetizma disiplinlerine gerek vard.
lk ArGe Denemeleri
Arelik dnda ve iindeki bu gzlem ve saptamalarla 1989 banda gru-
bumuz, Arelikte resm bir birim kurulmadan nce proje temelinde neler
yapabiliriz? sorusunun yantna ncelik verdi.
Proje konular artk hazrd:
Yryen amar makinamzn yrme nedenini aratrmak ve
dinamiini modellemek,
Zaten yeni kompresr projesi ynetim tarafndan verilmi bir konu
idi.
evre bilincinin bu endstride de ykseldii, devletlerin yeni zor-
layc standartlar getirmesi ska rastlanan haberleri oluturuyordu.
Buzdolaplarnda kullandmz gazlar ile ilgili baz yasaklamalardan
bahsediliyordu. Bu olayn Arelike ne zaman ne lde yansyaca-
nn aratrlmas bir baka konu idi. Sera gaz etkisinin enerji tasarrufu
ile azaltlmas gerei ise 1980 sonlarnda yalnz bilim dergilerinde
deil gazetelerde de yer almaya balamt. Bata buzdolab olmak

84
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

zere amar makinalar enerji tketen uygulamalarn n sralarnda

yer alyordu. Yeni standartlarn getirecei kstlamalar ile Arelikin
etkilenmesi de bir ArGe konusu idi.
Bu konulara proje anlayyla nasl yaklaabiliriz? sorusuna da yant bulmak
ksa srd. niversitelerimizde ou d lkelerde ihtisas yapm doktora
derecelerini orada alm ve hatta orada alm aratrmaclarn olduu
gereinden hareket ettik. Dorudan veya Yaln ve Kemal Bey arkada-
larmn tandklar yolu ile niversitelere bavurduk. Oradaki uzmanlklar
bu konulara yakn akademisyenler ile toplantlar yaptk. Sorular sorduk.
Hemen zm peinde olmadmz ama bir proje oluturup anlaml bir
sre iinde bilgiye, zme ve teknolojiye ulamak istediimizi anlattk.
Bylece projelerimizi oluturmaa baladk.
lk projemiz bir bilgi bankas projesi idi. Edinilmi, yaratlm olan ve yara-
tlacak bilginin istendii zaman ulalacak halde saklanmas iin bir bilgi
bankasnn kurulmas. Gen bir endstri mhendisi arkadamz Ali Oda-
ba bu projede grevlendirdik. Proje ynetimini Yaln Tanes yapyordu.
lk PClerle ve Arelikin genel bilgisayar dzeni ile boumaa baladlar.
amar makinas dinamii ile ilgili almay Boazii niversitesinin deerli
retim yelerinden Do. (sonra Prof.) Dr. Osman Trkay ile balattk. lk
elemanlarmzdan biri onun bu proje iin uygun bulduu master rencisi
Tahsin Smerdi.
Atmosferin st katmanlarndaki ozon gaz tabakasna zararl olup olmad-
tartlan gazlar hakknda yazlanlar daha yakndan izlemeye baladk.
Konferanslarn bu konunun en gncel olarak tartld yerler olduu kans
ile bunlara katldk ve bir mddet sonra bu gazlar ile ilgili snrlamalar ve
standartlarn geleceine emin olduk.
Bu konferanslarda bildiimiz ama bir sanayi irketi olarak pek denememi
olduumuz bir gerei yaamaya baladk. Yerli ve yabanc akademisyenler-
den oluan bir evre edinmeye baladk. Hele hedefimizin bir ArGe merkezi
kurmak olduunu bildirdiimizde dikkatler zerimizde toplanr oldu.
1989 yaznda yaplan Lafayette-Indianadaki Purdue niversitesinin yllk So-
utma ve Kompresrleri toplantsna katldmz srada tandmz General
Electric Louiville Laboratuarlar direktrlnden emekli Hans Spauschussu
ArGe Birimi kurma projemizi incelemesi iin davet ettik. Arelike geldi.
Bir akam st konuurken birden, aklna, bir arkadann (Dr. Rowland)

85
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Dnya Bankasnda bu ozon zararllarnn kaldrlmas ile ilgili bir projede

danmanlk yapt geldi. Yaln Beyin nerisi ile kendisini hemen aradk.
Ve; kullandmz Ozona zararl gazlarn yerine yeni gazlarn uygulamas ile
ilgili bizim iin o sralarda bir hayli belirsizliklerle dolu olan konu da projesini
buldu. Projenin iki aya vard, yeni gazlara gre kompresrden balyarak
buzdolab soutma sistemini ve yaltkan sistemini yeniden tasarlamak ve
retmek; dieri ise mevcut buzdolaplarnn yeni gazlar ile servisinin yapla-
bilmesi iin yeni sistemler gelitirmek ve eski gazlarn atmosfere salnmn
minimize etmek. Tden Prof.Dr. Prof. Dr. Osman Feyzi Gencelin master
rencisi Fatih zkad ve Yldz Teknik niversitesinden Prof. Dr. brahim
Gentezin master rencisi Engin Hz grubumuza bu amala katldlar.
ArGe Biriminin biimlendirilmesi
ArGe biriminin kurulmas bir proje idi. Arelik zelinde ArGe konularn
bulmak belki ilk admd ama, bu birimin yaps ve altrlmas, irkete
maliyeti, ktlarnn irket ktlarna etkisini irdelememiz ve st ynetime
bir rapor sunmamz gerekiyordu.
Yaln ve Kemal ile oluturduumuz l grup 1988 Eyllnden balyarak
hemen hemen hergn bu raporun ieriini oluturacak hususlar tartma-
lara baladk. Bu toplantlarmz ok kere Yaln ve Kemalin sigara stoklar
bitinceye kadar ge saatlere kadar srerdi. Bu arada Tecumseh Products,
Matsusihita, Toshiba, Kemalin General Motors Yalnn Karlsruhe niver-
sitesindeki ve sonradan sanayideki deneyimleri ve benim GE ve sonradan
giriimci olarak deneylerimden ve evremizden gelen bilgilerden yararla-
narak baz ana prensipleri ortaya koyduk:
ArGe birimi:
1. Mevcut rn gelitirme biriminden ayr olmal
2. Yneticisi Arelik Genel Mdrne dorudan rapor etmeli
3. Vizyon ve misyonu olmal
4. Temel prensiplere sahip olmal
a. Yaplandrma bilim ve mhendislik disiplinlerine gre olacaktr
b. Btn faaliyetler projeler iinde yrtlecektir
c. ArGe Biriminin kaynaklar ile projeler arasndaki iliki matris
organizasyonu ile zlecektir.

86
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

d. Mterisi olmayan ArGe yaplmayacaktr

e. Aratrma projeleri planlar iinde yaplacaktr.
i. Her yl gzden geirilen Uzun Vadeli Aratrma Plan (UVAP) ola-
caktr.
ii. UVAP ve gelien ihtiyalar da gznne alan Yllk Aratrma Plan
(YAP) oluturulacaktr
f. Her ArGe Projesinin en az bir rn olacaktr.
i. Bilimsel titizlikle yazlm bir sonu raporu (her proje iin gerekli-
dir)
ii. Teoriyi ve kabllerin doruluunu irdeleyen bir prototip
iii. rn veya retim yntemi gelitirme srelerinde kullanlacak
yazlm, test ve dorulama sistemleri
Bu ktlar olmayan proje bitmemi , baarsz saylacaktr.
g. Ayrlan kaynak: irketin retim cirosunun %1inden az olmamas
hedeftir. (istatistiklere gre %1in altndaki harcamalarn irketlere
getirisi bulunmamaktadr)
h. Aratrmaclar %70 zamanlarn proje ve alt yap gelitirme faa-
liyetlerine ayrrken %30 zamanlarn kendilerini gelitirmeye ayra-
caklardr.

Bu almalarmzda en byk destek kimsenin pek farknda olmad bir yer-

den Devletten geliyordu. ArGe alt yap yatrmlarna zamann sanayi bakan
Tnaz Titizin balatt nemli destekler vard. Arelik bunlar kulland.
ArGe Birimin Kurulmas
1990 ylnn son aylarnda ArGe Biriminin artk zihinsel yaps olumutu.
Birimin vizyon ve misyonunu yaplanmasn, prensiplerini, gereken yatrmn
bykln, Devlet desteklerinin bu yeni birimin finansmannda olas
yardm, alan saylarn ve ynetim biimine ait nerilerimizi nmzdeki
be yl kapsayacak bir rapor haline getirdik. Raporda balattmz proje-
lerden edindiimiz bilgi ve deneyimler ve nmzdeki yllardaki projelere
ait ngr ve neriler de bulunuyordu.

87
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Genel Mdrmz rahmetli Ergn nderin bakanlnda bir heyet olarak

l grubumuz raporunu Ko Holdingin st ynetiminden rahmetli Yksel
Polat, rahmetli Fahir lkel, rahmetli Necati Arkan ve Hasan Subann bu-
lunduu bir toplantda sundu.
st ynetimin nerisi ile Ynetim Kurulu, Arelikte Bir ArGe biriminin ku-
rulmasn 1991 yl btesine ald ve Arelik Aratrma ve Gelitirme Blm
kurulmasna karar verdi.
1 ubat 1991 gn ArGe Blm resmen kuruldu. Yneticiliine ben atan-
dm, Yaln Tanes ve Kemal Tucu Beyler de ArGe yneticisine bal blm
yneticileri olarak atandlar.

ArGe Merkezi Oluuyor

Organizasyon
Organizasyonumuzu, raporumuzda belirttiimiz gibi projeler ve kaynaklar
arasnda matris dzeninde olacak biimde oluturduk. Bu iki blmden
birine projeler yneticilii dierine de kaynaklar yneticilii adn verdik.
Birincisini Yaln Tanes, dierini Kemal Tucu ynetiyordu. Yaln proje
konularn deerlendirip projeleri ve alanlarn belirlerken gereken kay-
naklar Kemal hazrlyordu. Kaynaklar ve disiplinler temelinde uzmanlklar
projeler iin gncel ve hazr tutacak olan Kaynaklar Yneticiliinin altnda
her disiplin iin bir aile oluturduk. Btn alanlar olumakta olan proje
portfyne uygun olarak seilen uzmanlk alanlarna gre belirlenmi bir
ailenin eleman oluyordu.
Bu aileler,
Malzeme
Termodinamik
Bilgisayar destekli ve Akkanlar Mekanii
Deneysel akkanlar mekanii
Veri toplama ve CAE
Elektro-Manyetizma
Elektronik
Titreim ve akustik
Hzl prototip ve hzl retim

88
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

olarak belirlendi, ie aldmz herkes meslek ve ihtisasna gre bu ailelerin

birer yesi oluyordu.
Arelik Aratrma Blmnn organizasyonunun ekillenmesinde en etkili iki
olaydan ilki Eyll 1991 de General Electric Louisville-Ky deki Appliance Parkta
birok yneticilik grevinden sonra emekli olan Benjamin J. Horvay ile birlikte
olmamzd. Onunla grubumuzun yla yakn bir srede yaptklarn gzden
geirdik. Yazd rapor bize yeni eyler verirken st ynetimin de bir yabanc-
nn olumlu gzlemleri ile bize kar bir gven duymasna neden oldu. Dier
olay da Portland niversitesinde Engineering Management Programnn
banda bulunan Prof. Dr. Dndar Kocaolunun dzenledii lk PICMET91
konferansna Kemal Tucu ile katlmamz olmutur. Bu Konferans yaptmz
plann uygulanabilirliini, dncelerimizin ve hatta endielerimizin evrensel
olduunu anlayarak zgvenimizin artmasna neden oldu. Bu konferansn bir
yan getirisi de sonradan Teknoloji Ynetim ailemizin ilk eleman ffet yign
tanmamz oldu. Bu aile ile ArGe Blm daha sonralar Arelik ynetimi
yalnz projeler dzeyinde aratrmalar deil irket iin teknolojiyi ynetmenin
nemini anlad. Bir kitap da ArGe birimini gncel bir anlayla kurmamz irket
ile ArGe arasndaki hedef birliinin yaratlmasnda klavuz olmutur: Third
Generation R&D: Managing The Link To Corporate Strategy.
Donanm
ArGe Blm iin 1991 btesinde hatrladm kadar ile 400.000 dolarlk
bir blm donanm alm iindi. Bunun iin harekete getik. lemediimiz
hibireyi deitiremiyeceimizi ve sonuta gelitiremeyeceimizi dn-
dmzden ncelii l ve test donanmna vermitik.. Ayrca eleman-
larmzn ounun gen olmalar ve ArGe gelenei olan lkelerde olduu
gibi deneyimli aratrmaclar yannda bir balang eitimi alma anslar
da olmayacakt. Ama hepsi saysal analiz ve bilgisayar alannda eitimleri
srasnda bir miktar deneyim kazanmlard. Buna karlk deney donanmn
kurmak uygun yazlmlar hazrlamak gibi baz bilgi ve deneyimleri yetersiz
kalyordu. ArGe merkezindeki mhendislik aralarnn bu personel profiline
gre kullanma hazr, aratrmaclarn aratan ok aratrmaya odaklanmasna
yetecek zellikte seilmeleri prensibini kabullendik.
Bina
Dier yandan ArGe gibi standart fizibilite hesaplamalarna gre zaten verim-
siz olduu varsaylan bir yatrm iin balangta bir bina yatrm yapmay

89
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

dnmedik. Fakat Arelike yeni bir genel mdrlk binasnn yaplmasna

karar verilmesi bize iki bina birden salad. Arelik ayrova tesisleri kuru-
lurken antiye binas olarak sonradan da bir ara genel mdrl, sonra
da muhtelif mhendislik birimlerini barndran bina ile kullanlmakta olan
genel mdrlk binas ArGe blmne tahsis edildi. Bylece birden 2200m2
lik bir kapal alanmz oldu. Eski lojmandan tandk. Mobilyalar Arelikin
eskiler ambarndan alnd.
Zorluklar
Arelik gibi 25 yllk bir gemii olan bir irkette yeni bir blmn kurulmas
ve o blme irket dndan insanlarn gelmesi hele bunlarn o srada irketin
hibir sorununa are olamayacann bilinmesi, Ko Holding st ynetiminin
ve Genel Mdrn (rahmetli Ergn nder) bu blme zel ilgi gstermesi
ve blmn bir anlamda organizasyona kama gibi girmesi irketin dier
blmlerinde gayet insan olduunu dndm olumsuz tepkiler yaratt.
O gnlerde en ok iittiim szlerden biri de Teknoloji mi? paray bastrrsn
alrsn ve de hemen devreye sokarsn idi. Genel mdre dorudan bal
olmam da ayr bir tepki douruyordu. Genel mdr yardmclar ile ynetim
toplantlarna girmem dahi pek ho karlanmyordu.
Ama Arelik ile gemite olan ilikim ile bana atfedilen profil dolaysyla
tepkiler su yzne kmyordu. Yine de Ozon projemizin 5,5 milyon dolar
olan btesinin Dnya Bankasndan karlanacan insanlara anlatmamz
mmkn olamyordu. Parann gelmesi ile ilgili alayc sorular arka arkaya
geliyordu.
Her zaman hatrlanacak husus patron irketlerinde, ArGenin patronlarn
onaylayaca ve destek verecei bir faaliyet olmasdr. Bir holding CEOsu
da olsa bir profesyonel ynetici, ArGe faaliyetlerine balanmas iin patro-
nu /patronlar uygun bir zaman ve biimde ikna etmek zorundadr. Orta
dzeydeki yneticilerin bu yndeki abalarnn baar ans ok azdr.
ArGe Blm yukarda deindiim gibi 1987 deki Holding st ynetiminin
tehlikeyi grmesi ve bunu karlamak zere tam bir gvence vermemesine
ramen- bir zm olarak kuruldu. Trkiyede byyen bir pazarn bulun-
duu ve gmrk birliine girilmesinin konuulduu bir ortamda Areliki
satn almaya veya ortak olmaya talip irketler isteklerini muhtelif vesilelerle
ortaya koyuyorlard. Dier yandan Dnya konjektrne gre byle bir satn
yaplmasn artk bir gerek (!) olarak gren ve bu sat gerekletirirlerse

90
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

ahslar bakmndan da doru bir i yapm olacaklarna inan baz kiiler

de st ynetimde yer alyordu. Bu yneticiler, talip olan irket heyetlerine
fabrikalar gezdirip Arelikin ne kadar iyi bir ortak olacan anlatmaya
baladlar. Bu gerekleirse satn alan veya ortak olan irketin zaten kendi-
sinin bir ArGeye sahip olduunu dnerek Arelikteki ArGe Blmn
kapataca varsaymlar yaygnlat. Aratrmaclarda gelecee ynelik bir
gvensizlik yaratt.
Dier yandan rahatsz edici bir durum da 1994 ylnda 35 kiiye ulam
kadromuzun byk bir rn gelitirme yk altnda olan rn Gelitirme
Blmnn eletirilerinin hedefi olmasndan douyordu. rGedeki m-
hendislerin ar koullarda almalarna karlk ArGe personelinin daha
rahat bir ortamda olmas ve onlara bir yardmlarnn dokunmamas gze
batyordu. ArGe blmnn bu durumda ilevsiz ve kapatlmasnn gerekli
olduu ile ilgili sylemler de sk sk duyuluyordu.
Her yeni ziyaret, her yeni eletiriden sonra aratrmaclarn kapatma
konusunda rahatlamalarn salamak epeyce zamanm alyordu. Onlara
ArGenin geleceinin yalnz bizim performasmza bal olduunu syl-
yordum. Bu irketin satlmasn da nleyeceini, satlrsak da gelimi bir
ArGenin mkemmeliyet merkezi olarak devam ettirileceine dair inancm
aktarmaya alyordum.
Ayrca ArGenin o zamanki durumunu melmi ayaa kalkan bir insann
dengesine benzetiyordum. Ayaa tam dikilmeden bir hafif dokunu bile
insann sendelemesine hatta yere yaylmasna yol aacandan ArGenin
profilini alak tutmamzn gereini vurguluyordum.
rn Gelitirme Blm
Gemi ve yap
Arelik retime girdii 1955 ylndan itibaren gerek rnde gerekse retim
yntemlerinde know-how lisanslar almtr. Trkiyede elektrik motoru ve
kompresr retme projesine atandm 1964 ylnda da Arelikte buzdolap-
lar ve amar makinalar ngiltere, srail ve Danimarka firmalarnn lisanslar
altnda yaplyordu. Buna ramen 4-5 mhendis ve tasarm teknisyeninden
oluan rn ve retim mhendislii blm vard. Lisans veren firmalardan
gelen resim ve talimatlar lkemizdeki gerek malzeme ve gerekse retim
yntemlerindeki kstlarna gre yeniden yorumlayp retime destek veri-
yorlard. Bu durum biraz daha gelimi olsa da 1988 de durum benzerdi.

91
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

1990 ylnda balatlan Arelik Vizyonu 2000 projesinde irketteki btn

sreler arasnda rn gelitirme (rGe) sreci ve retim yntemi geli-
tirme (rYGe) sreci en kritik sreler olarak tanmland. Gerek donanm
gerekse alanlar ynnden nitelik ve nicelik olarak iyiletirildi. O sralarda
btn rn cinsleri iin alnm yeni bir know-how lisans paketinin hzla
retime aktarlmas ve niha rnn bir an evvel pazara akatrlmasnda
bu iyiletirme nemli rol oynad. rGe ve rYGe Mhendislii nemli
bir deneyim kazanmaktayd. ArGe Blm olarak bizim gzlemimiz bilgi
lisans veren firmalardan gelse de bilhassa rGenin bir gereksinim olduu
ynndeydi. ArGe Blmnn zaten klasik olarak yklenmesi gereken bu
grev acil hale gelmiti. Bir ArGe blmnn bir irket iinde aranan hale
gelmesinde bu grevin baar ile yrtlmesi ok nemli bir yer tutar. Biz
de yukarda bahsi geen amar makinasnn kinetik ve dinamik modellen-
mesi ardndan soutma devrelerinde ak modellenmesi, buzdolabnn ssal
dinamik modelini ortaya koyacak projeleri devreye aldk. letmelerde ileri
dzeyde veri toplama sistemlerine sahip rn gelitirme laboratuarlarnn
kurulmasnda yardmc olduk. Bu almalarmz ayn zamanda ozona kar
zararl gazlar yerine geecek gazlarn deerlendirmesi ve seilen gazlarla
iligili olarak buzdolaplarnn tasarm parametrelerini bulmay hedefleyen
projelerimiz iin de temel oluturuyordu.
Bu faaliyetlerimiz ArGe Blmnn irketteki fonksiyonunun daha iyi an-
lalmaya balamasn salad gibi Arge Blmnn proje daarcnn
belirlenmesine de yardmc oluyordu. Bahsi geen zorluklarn bir ksm da
bylece alma yoluna girmiti.
1994 krizi
lkemizdeki btn irketleri anszn yakalayan 1994 krizi Arelik gibi yatrm
yapmakta olan bir irketi de ok an yakalad. O sralarda Genel Mdr-
mz Ergn nder maalesef hastalanm, grevi de Mehmet Ali Berkman
stlenmiti. Krizin ok youn basks altnda o da rahatszlanmt ama ksa
srede geri dnd.
1992 de rGe grubu iddial bir projeye girimi alt fiyat grubunda satlacak
gvenilir bir amar makinas tasarm ve retime sokulmasn stlenmiti.
ArGe Blmnn de modelleme alanndaki kstl katksn da alarak o za-
mana kadar edinilen bilgi ve deneyim ile bu projeyi yrtmeye balamt.
Yryen amar makinas olayndan sonra st ynetime bu gvenceyi ver-
mek zordu. Blmn mdr Ahmet Olpakn liderliinde proje hatrladm

92
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

kadar ile 1994te, gereken modele zg retim donanm tamamlanarak

pazara arz edildi. Bu rn o zamana kadar lisans ile rettiimiz ar, ok
fonksiyonlu ve grece olarak rakiplerden de pahal olan amar makina-
sndan daha ucuz ve yeter zellikleri olan yrmeyen bir makina olarak
pazarda hzla lider oldu. rn, Arelikin krizi hzl bir biimde geitirmesini
salarken st Ynetime mhendislik gc iin de olumlu iaret verdi.
Yeniden yaplanma/ Re-engineerig.-
1995 ylnda Genel Mdr Mehmet Ali Berkman irkette bir yeniden yaplan-
ma projesini Arelik 2000 programnn bir paras olarak yrtmeye balad.
irketin btn yapsn retim sahasndan yukarya doru birim ve blmlerin
ilikilerinin ve grevlerinin irdelemesini, yeniden tanmnn yaplmasn ve
uygulanmasn ieren bu projenin en baarl kts kanaatmca ayrovada
tasarm ve laboratuar yaps ile merkez olan rGe ve rYGe Blmlerinin
ok rn ve ok iletmeli olan Arelikte herbirinde tek cins rn retilen
bu iletmelere datlmas karar idi. lerliyen zaman iinde grdk ki rnler
ancak retildikleri yerde, retimden gelen kstlayc veya yol ac bilgilerle
doru ve hzl bir biimde gelitirilebiliyor. Daha nceki deneyimlerime
dayanarak bu cmlenin, boyutu ne olursa olsun btn retim irketleri iin
geerli olduunu syleyebilirim. Japonya ve Korede yaygn olarak uygulanan
bu prensip Arelikin yapt atlmlarn nemli bir nedenidir.
ArGe Blmnden ArGe Merkezine
Yeniden yaplanma ncesi kriz srasnda bir tasarruf nlemi olarak personel
says indiriminde ArGenin kayplarnn da ok olmas nerede ise doal
bir beklenti idi. Genel Mdrn bu beklentinin aksine olumlu yaklam
benimsemesi ile bu olumsuz durum gereklemedi. O sralarda 35 kiilik
kadrosu olan ArGe blmnden kimse ayrlmad.
Yeniden yaplanma projesi ArGe Blmne yeni bir atlm yapma frsat
verdi. rGe ve rYGe Blmlerinin muhtelif ehirlerde bulunan iletmelere
datlmas srasnda rGe mhendis ve teknisyenlerinin bir ksm ArGe
bnyesinde yine mhendislik ve bilimsel disiplinlere gre kurulmasnda
zen gsterilen Ykama Teknii ve leri Mhendisilik Tasarm ailerinde
grevlendirildi. Ayrca o sralarda merkez kalmasnda fayda grlen ama
yine de rGe karakterinde olan Elektronik Ailesi de bizim yapmz iine
girdi. Bylece personel saymz 80-85i buldu. Merkez rGe Blm iin
planlanm 3000 m2 alan kaplayan laboratuarlar da bizim grubumuza verildi.

93
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Bylece o sralarda tamamlanm olan Titreim ve Akustik laboratuar ile

toplam kapal alanmz yaklak 6000m2 ulat.
Artk Arelikteki admz ArGe Merkezi olmutu.
Fikri Haklarn Ynetimi
1994 ylnda Fikri Haklar kanunun taslaklar ortalarda dolamaya balamt.
Bu bize bir eksiimizi hatrlatt. Kemal Tucu konu ile ilgilenmeye balad.
Bu konuda bilgilenmek iin bir d yardm almak iin bakndmzda Kaan
Dericiolu ile karlatk. Sonraki 3-4 yl rnek bir beraberlik ile irkette fikri
haklar bilincini yaygnlatrdk. nce ArGe Merkezinde sonra da, Arelikin
btn birimlerinde bulu, patent, marka ve tasarm tescili kavramlar isel-
letirildi. Bu almalar Arelikin rettii bilgilere sahip olmasn, bakalarn
bulularn rahatsz etmeden yenilik yapmasn ve en nemlisi mhendis-
lerin ef mdr olmadan Patent sahibi olmakla gururlandklar bir ortamn
yaratlmasn salad. Bugn Arelik 1000 kadar tescilli patent ile Trkiye
ampiyonu, Dnyada ylda rettii bulularla ilk 100 iindedir. Fikri Haklarn
Ynetiminin kuruluundan itibaren iinde yetimi bir kii Serta Kksald
bu sreci imdi yrtmektedir.
ArGe Merkezi bilgiden teknoloji, rGe verYGe blmleri ise teknolojiden
rn retir cmlesinde iki tip blmn rakip olamayacaklar tamamlayc
olduklar zetleniyordu. Ynetim ve alanlar bu cmlenin anlamn hergn
biraz daha iselletirmeye baladlar.
Bu yky yaam olmamdan geriye kalanlar.
Yllar iinde beten fazla know-how lisans altnda rn retilmesinde
grev aldm. Bu grevlerin bir mhendisi eitmesi bakmndan ok yararl
olduunu belirtmek gereksiz. Ancak bir mddet sonra size verilen bilginin
ne kadar pahal ve onun tesinde sizi ve irketinizi ne lde snrlayc
hatta bir bakma kreltici hale getirdiini gryorsunuz. Ticari olarak getirisi
olduu sre buna katlanabilirsiniz. Burada nemli olan irketinizin ileriye
bakp grdkleridir. leride bir belirsizlik gryorsa teknolojisini ynetme
giriimlerine balamaldr. Teknolojiyi bulmakta problemi olacaksa bugn
rGe ve rYGesini oluturmas ve kuvvetlendirmesi yarn da ArGe
projelerini belirleyip ie koyulmas gerekir.
Arelikte grdm ve nemsediim birka husus unlardr: Doru ortam
saladnzda, doru projeleri tarif ettiinizde ArGe sonu olmayan ve

94
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

riski ok olan bir faaliyet deildir. Salanacak ortamn en byk zellii

sabr ve sevecenlik dolu olmas, kiilerin kendilerinin nemini hissetmele-
ridir. irketlerin birok blmnde bilgisayar ortamnn gelimesi ile gze
arpan bir husus ArGede bir gerektir. Ynetici ArGede artk mdr deil-
dir. Ortam salaycdr. alma aralarn hazr tutarken klimann veya stma
sisteminin alr olmasn, doru aydnlatmann olduunu ve yukardaki dier
hususlar salar ve bir de nemli bir baka ilevi vardr: ncelikleri belirler
ve... yrmeyen kmaza girmi projeleri ldrmesini bilir. Personelin ka
saat broda olduunun (altnn deil, bunu bilmesine imkn yoktur
zaten) peinde komaz. Ynetici olarak ktlarn nicelik, nitelik ve zaman-
sal olarak ortaya kmas nemlidir. Ona aratrmacnn beyninin 24 saatlik
mesaisi gerekmektedir. O beynin faaliyetlerini aratrmacnn kendisinin
planlamas gerekir. Yalnz bunun iin gerelere gerek vardr. Arelikte
personel says ve proje saysnn fazla olmas yznden her aratrmacnn
zamann herkesin grecei ekilde planlamasna yardmc bir bilgisayar
program 1998 ylnda kullanlmaya baland. Aratrmaclar her projede
taaht ettikleri ileri ve tahsis ettikleri zamanlarn burada belirtmeye ba-
ladlar. Bu sistemin halen Arelik ArGede %70-80 etkinlikle kullanldn
duyuyorum.
ArGe personelinin meslei ister teknisyen isterse profesr olsun aratrma-
cdr. Aratrmac farkl bir yapda olmak zorundadr. O yapda olanlar zaten
aratrmac olurlar. Merakldrlar, bir konuya younlaabilirler. Sonu aldktan
sonra ilgileri yok olur. Gdlmekten holanmazlar. Tannm ve bilinmi
olmaktan holanrlar. Bu zelliklerini dikkate alnca daha fazla cret almak
iin onlar ef ve mdr olmaya zorlamamak gerekir. Onlar mdr edip he-
der etmeyin. Aratrmac olarak, deneyimli aratrmac olarak, uzman olarak
ve stad olarak irketin baka blmlerinde alan ef mdr genel mdr
yardmclar hatta genel mdr kadar cret almalarn salayn. Arelikte bu
koullar salamak iin epeyce urald. Bozulmadn umuyorum.
Arge Merkezinin ktlarndan rnekler
Ozona zararl gazlarn deitirilmesi
Daha nce de belirttiim gibi 1990da Montreal Protokolu gerei olu-
turulan ve Dnya Bankas tarafndan ynetilen fondan destek almak iin
proje Yaln Tanesin gzetiminde Fatih zkad ve Engin Hz tarafndan
hazrlanm ve teslim edilmiti. Proje 1992 ylnda kabul edildi. Proje de
ngrlen faaliyetler iin 5.350.000 dolar hibe biiminde bir destek Dnya

95
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Bankasnca onayland. Bu meblan ArGe yatrm ve giderlerini karlayacak

2 Milyon dolarlk blmnn hibe olarak kalmasna geri kalan blm olan
3,350 Milyon dolarn ise retim tesislerinde yaplacak deiim ve geri kaza-
nm faaliyetlerini finanse etmek zere ve geri demeli olarak verilmesine
Hazine ve D Ticaret Mstearl ile yaplan uzun grmeler sonunda
karar verildi.
Daha nce de belirttiim gibi bu destein gelmesini beklemeden deien
soutucu (R12)ve poliretan iirme (R11) gazlar yerine geecek gazlarn
buzdolab tasarmnda gerektirecei deiikliklerin aratrlmas ve yeni tek-
nolojilerin ortaya koyulmas ile ilgili yatrm yaplmt ve almalar bala-
mt. Ayrca retimde paralarn yalarnn giderilmesi ve temizlenmesinde
kullanlan gaz da yasaklanmas istenen gazlar arasnda idi. Bunun yerine
geecek yntemin de bulunmas gerekiyordu.
Bu almalar srasnda ilk gzlediimiz Dnya da bu alandaki en ileri du-
rumda olan reticilerin bile bu sorunu zmede bilgilerinin bizden fazla
olmad idi. Kullanmay sevdiim sylem ile: Teknolojinin krld bu
noktada hepimiz ayn dzeyde cahildik. Ayrca katldmz konferanslar
ve seminerler gaz retici firmalardan edindiimiz bilgiler bizim edindiimiz
ArGe laboratuar alt yapsnn onlara gre daha yeni teknolojiler ile donatlm
olmas ile de avantajl bir konumda olduumuzu iaret ediyordu. Teknoloji
Krklar irket ArGe birimleri iin frsatlarla doludur.
reticiler eski gazlarn yerine birebir geecek bir gaz bulduklarn 1990 y-
lnda bildirdiler. almalarmz R123 kodu ile adlandrlan bu gazn tasarma
etkisinin ve uygulanmas srasndaki sorunlarn aratrlmasnda younlat.
1993 ylnda ise bir haber btn bu almalarn baka bir gazla yeniden
balamasnn gerektiini bildiriyordu. Haber, R123 gaz ile yaplan kansero-
jenlik testinde farelerde testis kanserine rastlanm olduu idi. R134a kodlu
gaz sradaki mevcut tesislerde retilebilecek tek gazd. Fakat eski gazlardan
ok daha fazla deiimi gerektiriyordu. Kompesrlerde kullanlmakta olan
maden yalar ile uyumad iin sentetik yalara geilmesi gerekiyordu.
O sralarda lisans aldmz Tecumseh Products irketi de ABD ile daha bir
yllar olduu iin ve almalar bize yardmc olacak dzeye gelmediinden
bize yardm edemiyordu. Dier bir gaz ailesi ise hidrokarbonlard. ABDde
bu gazlarn kullanlmas dnlmyordu bile...
Dier bir haber ise Avrupa Birliinden ve ABDden geliyordu: Avrupa ozona
zararl gazlar ile retilmi buzdolaplarn 1995, ABD ise 1996 yl bandan

96
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

sonra gmrklerinden geirmeyecekti. Bu arada Gmrk Birliinin getirdii

avantaj kullanarak Arelikin ABye ihracatnn artrlmas irket plannn
nemli bir esi idi.
Ozona zararl gazlarn deitirilmesi ile ilgili proje birden karmak ve acil
hale geldi. Ancak kurduumuz s, akkanlar dinamii, malzeme, akustik
ve titreim laboraturlarndaki donanm, hzla bilgi ve deneyimlerini geliti-
ren aratrmaclarmzn bu karmakln stesinden gelmesinde yardmc
oldu. ArGe Merkezi, o tarihlerde halen merkez olan rGe ve rYGe ve
Buzdolab ve Kompresr letmesinin uyumlu ve stn gayretli almalar
ile R134a gaz ve hidrokarbon gazlar ile soutan ve yaltkan iirilmi olan
buz dolaplar 1994 ylnda retime sokuldu. 75-80 bin adet retildi. lkenin
her yerinde tketici evinde denendi. Elde edilen sonular R134a ile reti-
len buzdolaplarnn AB standartlarna gre ihra edilmeye hazr olduunu
iaret ediyordu. 1995 Ocak ayndan itibaren ihracatmz hi duraksamadan
devam etti.
Mikro Dalga Laboratuarnn Kurulmas
1994 ylnda ABde elekt-
rikli rnlerin yayd ve
etkilendii elektromag-
netik dalga enerjilerinin
snrlandrlacana ait ilk
duyumlar aldktan sonra
konu ile ilgilendik 1996
ylnn banda snrlama-
larn kesin olarak uygula-
naca anlald. rnlerin
elekro magnetik dalga
uyumu (EMC-ElectroMagnetic Compatibility) hakknda lme ancak birka
niversitede ve standartlarn istedii artlarn altnda yaplabiliyordu. Bu
durumda rnlerimizi darya gndermemiz gerekiyordu. rGe aamasnda
tasarm-lme-ayarlama-lme...-standartlar salayarak retime balama
aamalarn ieren EMC ynnden tasarm sreci iin bu alternatif uygu-
lanamazd. Kararmz bu lmeyi yapacak bir laboratuar hemen kurmak
oldu. Bu laboratuarn kurulmasnda niversite ve sanayi ibirlii deil ama
niversite retim yesi ibirlii dier rneklerde olduu gibi baarl oldu.
Standartlarn yasaklamaya alt ay kala deiiminden dolay ortaya kan

97
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

olumsuz gelimelerin olmasna ramen nceki rnekde olduu gibi 1996

nn Ocak ayndan itibaren bir aksama olmadan ihracatn devam saland.
Spin-Off
O da ne demek? ArGe birimi alrken herey istediiniz izgide gitmeyebi-
lir. Bazen dallanabilir. Her dal da sizin iinize yaramaz ama bu almalarn
bakasnn iine yaramas ve dolaysyla bir deer tamas olasdr. te bu
ii da tarsanz siz bir spin-off yapmsnzdr. Bu Arelik ArGede bamza
geldi.
Dayankl ev konfor cihazlar
reten bir irketin en nemli
sorunu mterisini ses dzeyleri
bakmndan tatmin etmektir. Ar-
Geye balarken ses ile ilgili snr
deerlerin hzla aa ekilecei-
ne dair tartmalar srmekte idi.
Biz de bu tartmalar iine girdik.
Grdk ki iyi lemediin bireyi
iyiletiremezsin prensibi burada
da geerlidir. Yeni gazlar iin byk deiiklik yapacamz buzdolab iin
ses tam bir bilinmezdi. Bir ses laboratuar kurmamz gerekiyordu. Btn
rnlerimizi kapsayacak bir laboratuar arkadalarmz Hakan ve Turul
firmalarn da yardmn alarak planladlar. 1994 ylnda standartlar ok yk-
sek laboratuarmz hazrd. Bu hazrlklar srerken Akustik ve Titreim Aile-
sindeki arkadalarmdan eski deneyimlerimden bildiim retim hatlarnda
motorlarn ses dzeyinin belirlenmesindeki zorluu giderecek bir sistemin
kurulmas ile ilgili bir proje balatmalarn istedim. Proje balad. Konunun
ilginlii dolaysyla Danimarkadan bir firma ve bir niversite yannda T
Makina Fakltesinden Prof. Dr. Temel Belek ve ekibi bu projeye katldlar
ve projeyi Trkiyenin yedinci EUREKA projesi haline getirdik. Projeye T-
TEKMERde bir robot prototipi gelitirmi olan Hakan Altnayda katld ve
ilk endstriyel alt eksenli robotunu bu proje iin yapt.
Proje olumlu bir sonuca doru ilerlerken 1995 ylnda ABDden bir profesr
(Ahmet Duyar) Merkezimizi ziyaret etti. Bu proje ile ilgilendi. nceki alma-
lar ile bir zm nerebileceini belirtti. Kendisi ile ayrntl olarak konutuk.
Bu ynde de ilerlemek iin bir proje balattk. nceleri hem ABDde hem
Arelikde almalar yaplrken sonra btn almalar Arelikde srmeye

98
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

balad. 8-10 kiilik ilerinde matematiki ve fizikilerin de bulunduu bir

proje ekibi almalarn 1997 ylna kadar srdrdler. O yl retim hatlarnn
bulunduu grltl mahallerde motorlarn ses dzeylerini belirleyen bir
cihaz kullanmda idi. Yaplan testler ok baarl oldu. Cihazlardan birka
adet yapld. Montaj hatlarna verildi. Dier yntem ise bu yntemin daha
basit olmas yznden brakld.
Ancak proje grubu gelitirilen bu tek-
nolojinin Elektrik motorlarn mrleri
boyunca gzetim altnda tutarak arza-
lanacaklar zaman bildiren dier bir
cihaz yapmak iin de kullanlacan
belirttiler. Bu almay yapmalar iin
gereken kayna saladk. kan ciha-
z ve teknolojisinin deerini renmek
iin uluslararas bir irket aracl ile
deerlendirme yaptk . Sonu olarak
bu rne ihtiya olduu ve ayr bir i
olarak deerinin bulunduu bildirildi.
st ynetime bu bilgi ve teknolojiyi sat-
ma nerisi ile ile gittiimizde teknoloji-
yi temel alan bir irket kurarak gelitirmeye devam
etmemiz istendi. Suna Kra Hanmn burda projeye
inanmas bu sonucu getirdi. ARTESS byle dodu.
Muhtelif aamalardan geerek bugn GOSB Tekno-
parknda faaliyetine devam eden ARTESS Dnyann
byk bir markas iin retim yapmaktadr.
Kompresr renmek,
Arelikin 1976da Eskiehirde kurduu
Kompresr letmesi 1990 ylna kadar yal-
nzca modelin retimini yapan ve lisans
veren firmann Know-Hown uygulayan bir
firma olarak ilevini gryordu. Bu konuda
ayr bir irket olan TEE (Trk Elektrik Endstri
A..- eski GE kompresr ve motor fabrikas)
ile de yeterli bir ilikisi yoktu. Yukarda bahsi
edilen yeni model kompresrn devreye

99
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

alnmas ile 1992 den sonra ArGe Merkezi Kompresr teknolojisine ve

tasarmna gittike yaklat. Byk uralardan sonra letmede bir rGe
kurulmasna neden olundu ve u anda masamda arkadalarmn bana hediye
ettikleri ArGe Merkezinin ve bu rGe Biriminin tamamen kendi bilgileri ile
oluturduklar teknoloji ile retilmi ve bu endstrinin ulat teknolojik
snr zorlayan bir kompresrn effaf muhafazadaki bir rnei duruyor.
Arelik 2001 ylndan beri kompresr iin lisans creti demiyor
Yeni Tahrik Teknolojileri
rnlerimizin enerji ihtiyacnn
azaltlmasnda ilk el atlacak
komponent doal olarak elekt-
rik motorlar idi. Bu ama ile
T Elektrik Fakltesi ile 1989
de bir toplant yaptk. re-
tim yelerinden ileriye bakp
Arelikin rn yelpazesinde
kullanlmakta olan motorlarn
bekleyen yeni kstlarn ve bun-
lar karlayacak olan zmle-
rin neler olduunun niversite
Orbital Dorudan Tahrikli amar Makinas tarafndan aratrlmasn karar-
1997 Teknoloji Byk dl latrdk. Tden Prof. Dr. Nejat
ve Prof. Dr. Emin Tecer yaptklar
aratrmay bir sunula bizlere aktardlar. Sunduklar be alternatiften ikisini
beraberce setik. Yeni tahrik sistemleri projesi balad. Proje be yl srd.
Latif , Orhan ve Gnsu bu projede uzmanlaan arkadalarmz oldu. Sonuta
biri frasz doru akm motoru-FDAM dieri ise reluktans motoru olmak
zere iki tip prototip motor elde edildi. Verimli, sessiz, kolay kontrol edilebi-
lir olmas bakmndan FDAM uygun grlmesine ramen elektromagnetik
ve elektronik elemanlar pahall idi. Ancak yaplan projeksiyonlara gre bu
elemanlarn yllar iinde ucuzlayaca grlmekteydi. Bu motorun salad
bir avantaj da amar makinasn tambur miline dorudan balanabilmesi
idi. 1996 da bu avantajn kullanlmasna karar verildi. Alt ay sonra doru-
dan tahrikli makina prototipleri laboratuarda amar ykyordu. Bu arada
5-6 patent iin de bavurulmutu. te bu noktada Endstriyel tasarmc
arkadalar devreye girdi. Dorudan tahrik teknolojisinin salad serbest-
lii kullanarak ok farkl ve ekici bir d tasarm gerekletirdiler. Bylece

100
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

Yaln Tanesin tabiri ile bu makina be yl + alt

ayda yapld. Bu tip motor tasarmndan her trl
varyasyonunu yapacak know-why artk bizimdi.
Bu tasarm st ynetime sunduk. Performansn
takdir etmelerine ramen rnn maliyetinden
ve retim imknlarndaki kstlarndan dolay ma-
kinay beenmediler. Ama bu makinann o srada
Dnyada benzeri olmadn bilerek Arelik UK.
bandaki Melvine gsterdim. Melvin pazarlama
alanndaki deneyimiyle bu makinann bu fiyat ile
dahi bir imaj ykseltmek iin kullanlacak rn
olabileceini byk bir heyecan iinde belirtti. Makinay hemen 1997 Kln
Appliance fuarna yetitirmemizi istedi.
Orbital Buzdolab
evre duyarll artan bir Dnyada rnlerin
tasarlanp retilmesinin deil ayn zamanda
mrlerinin sonunda kullanlan tm malze-
melerinin doaya zarar vermeden geri ka-
zanlmasnn da bir ArGe konusu olduunu
grdk. 1966da bu noktadan hareketle,
malzemelerinden balayarak bir buzdolab
iin harcanan toplam enerji ynnden en
az olacak fakat yeniden kazanma srasnda
kolay sklr, malzemeleri rahata ayrabilir
bir tasarm oluturacak bir proje tarif ettik. Tasarm dolap kapsn plastik-
ten yapmak olarak belirledik. Bu projemize plastik reticisi (GE), polratan
reticisi gibi tedarikilerimizi rn gelitirme mhendislerini ve endstriyel
tasarmclarmz proje eleman olarak aldk. Alt ay sonra proje grubu orbi-
tal modeli plastik kapl buzdalab prototiplerini altryorlard. Arelikin
artk bir plastik dolap teknolojisi vard.
Bu tasarm da Melvinin beenisini kazand. amar makinasnn endstriyel
tasarmnda orbital ana fikri uyguland ve bu rnler 1997 yl Kln Fuarndaki
Arelik standnda yan yana idi.
Fuar
Zamana kar yararak bu iki rn hazrladk. Endstri tasarm birimindeki

101
 Mhendislik Mimarlk ykleri-IV

arkadalarmzn stn zevkli tasarmlar ve gayretleri ile o yl farkl bir yerde

kurulmu standmza o rnleri yerletirdik. Fuarn ilk gnnde gzlerime
inanamyordum. Her yl yalnz birka Ortadou ve Kuzey Afrika mtesini
grdmz daha ziyade dinlenmek veya buluma yeri olarak kulland-
mz standmz ziyaretilerle dolup tayordu. Orbital amar makinas ve
Orbital buzdolab standta adeta moda mankenlerine dnmt. Bu btn
fuar sresinde devam etti.
O gnden sonra kimse ArGeyi kapatmaktan bahsetmedi. Areliki satn
almak isteyenlerin ziyareti ve onlara yaplan sunular sona erdi.
ArGe Merkezi ve rGe birimleri Fuar ArGesine kar olan mcadelelerini
kazanmlard.

Not: Yazda kullanlan resimler Rnn ahsi kaytlarndan veya internetteki

web sahifelerinden alnmtr.

102