Sie sind auf Seite 1von 4

MORFEMAS kichwa

MORFEMAS KICHWA
El kichwa es una lengua aglutinante, es decir, es una lengua en la que las palabras
se forman uniendo morfemas y races independientes tales como:
SUFIJO DEFINICIN NISHKAKUNA (EJEMPLO)
-kuna Indica el plural, Paykunaka yachakuk-kunami kan.
Pluralizador
-ta Adverbializador Chay kuytsaka sumak-ta tushun.
(=mente)
-ta Acusativo (compl. Jos mashika tanta-ta mikun.
directo)
-ta Prolativo Chay runaka shaykuk-ta purishka.
-pak Benefactivo Maria mashi-pak mikunata apakuni..
-pak Posesivo /Genitivo Maria tiyaka pay-pak wasiman
(GEN) kayawarka.
-yuk Posesivo Tukuykunami llakta-yuk kanchik.
(inalienable)
-man Adlativo (de ukanchikka Pujil llakta-manmi
direccin) rinchik.
-manta Ablativo (de ukanchikka Saquisil llakta-mantami
direccin) kanchik.
-pi Locativo (lugar Atuk tiyuka urku-pimi kawsan.
/espacio)
-kama Terminativo Arininka-kama mashkasha.
-wan Instrumental Kuyllur wawaka yaku-wan pukllan.
-wan Comitativo Sara tiyaka allku-wan tushukun.
(Compaa)
-nti(n) Inclusivo Rosa mashika kusa-ntin yunkaman
rirka. Tamya-ntinpurimuni.
-pura Conjuntivo Runakunaka maki-purashpami
yanapanchik.
-shina Comparativo Pay-shinaka mana tiyankachu.
-lla Comparativo Kay wawaka mama-llami kan.
-lla Limitativo Chayta-lla ninkapak munarkani.
uka-llamanmi kurka.
-lla Afectivo? Kuyashka wawa-lla. Llakishka
mamaku-lla.
-ku Diminutivo Sumak sisa-ku. Kuyashka mama-ku.
(sustantivo o adj.)
-wa Diminutivo Tanta-wata apamurkani. Mashi-
wakuna tiyaripaychik (en el Centro)
-sapa Aumentativo Chay runaka yuyay-sapami kan.
-ruku Valorativo Payka shuk sasi-rukutami charin.
-siki Habitual Puuy-siki kashpaka mana
(Reiterativo) imatapash paktankachu.
-siki ? Atukka urkus-ikipimi wacharishka.
Wasi-sikitami pichakrinchik.
-ka Topicalizador Paypak aa-ka yachachikmi.
-mi Validador /Enftico Tamyapak kusaka hampik-mi. Shina-
mi.
-mari (- Enftico Azuwata-mari apamuchun nirkani.
ma) Lllaki ma (Imbabura, Chimborazo)
-yari (- Reafirmativo Miku-y-ari. Shamu-y-ari. Apamu-y-
y+ari?) ari. (Parece est formado por el
imperativo -y mas ari)
-k Agentivo (Asigna uka panika awa-kmi. Taki-k runaka
funcin) raymikunapimi takin.
-chu Negativo Payka mana wasita charin-chu.
-chu Interrogativo Otavalo llaktapi-chu raymikrinki. Pay-
chuunkushka.
-tak Interrogativo Kanka maypi-tak kawsanki. Imanalla-
tak kanki.
-ku Durativo (en el Karu llaktamantami shamu-kuni.
verbo)
-shpa Condicional Payka yarikachi-shpami llankanata
sakirka.
-kpi Condicional Paykuna shamu-kpimi wasiman
rishun.
-cha Incertidumbre Kusha-cha. Kuyanki-cha.
-chari Dubitativo Kaya risha-chari. Shamuk killaka
tamyanka-chari.
-shi Supositivo uka rimashkata uyankashi. Mana
kayakpika shamunkachu-shi.
-kri Ingresativo Wasimanmi ri-krini. Aswatami
(empezar) apamu-krini.
-ri Reflexivo anpi urma-rirkani.
-rayku Causativo Kanta rikunka-rayku tukuyta
sakishpa shamurkani.
-chi Causativo Wasi-chinami kanchik. Taytamamaka
ushushipak shutita killka-
chinkapakmi rirka. (?)
-manta Causativo Kan-mantami ari nirka.
-y Imperativo Shamu-y nikpika mana uyanki.
-y Infinitivizador Paktachi-y, Miku-y, taki-y
-na Infinitivo (verbo) Kawsana. Takina. Muskuna. (Existe la
propuesta de cambiar el infinitivo -na
por -y)
-pacha Superlativo Kanka sumak-pachami killkanki. Alli-
pacha. Runa-pachami kanchik.
-chun Propositivo Utka shamu-chun munani.
-nkapak Propositivo Mikun-kapak rishunchik. Takin-
kapakrirkakuna.
-mu Cislocativo Riobambamanta sha-muni.
-karin Afirmativo Paykarin ami rishka.
/Contrastivo
-lli Maki-lli. Kunka-lli. Tunku-lli.
-kta Terminativo verbal Wau-kta makarka. Wiksa nana-
kta asini.
- Terminativo verbal Arininkakama
nkakam
a
-raya (- Repetitivo Chuchita ama anka apachunka rikura-
ra) /Continuativo yanami kanchik. Riku-rana
(Amazonia) (tambin -ryana en la
Sierra)
-naya Desiderativo ukataka mishki tanta miku-nayan.
(deseo) Waswatami upya-nayan.
-rak Continuativo Mana-rak rinichu. Chay-rak tutami
kan.
-ya Transformativo Murukunaka ami raku-yashka.
(verbo) Chishika yana-yashkami.
-niki Ordinal (de orden) Runa Rimay yachaypika ishkay-
niki patapimi yachakuni.
-pata Orden? Yachay wasipika sukta-patakamami
paktana.
-rka Pasado Antonioka Espamantami sham-urka.
-shpa Gerundio ukanchikka tarpu-shpami
/Progresivo tikramunchik.
-shka Participio /Perfectivo Chay wawaka shuk arawitami killka-
shka. (Verificar si es lo mismo
Perfectivo que Participio =pasado
ado, ido)
-sha Futuro Kayaka wasimanmi ri-sha. ukaka
paywanmi tupa-sha.
-shun Futuro Kunanka ukanchik
-ni Primera Persona (ukaka) Antisuyumantami shamu-
Singural ni.
-nki Segunda Persona (Kanka) Antisuyumantami shamu-
Singural nki.
-n Tercera Persona (Pedroka) Antisuyumantami shamu-
Singural n.
-nchik Primera Persona (ukanchikka) Antisuyumantami
Plural shamu-nchik.
-nkichik Segunda Persona (Kankunaka) Antisuyumantami
Plural shamu-nkichik.
-nkuna Tercera Persona (Paykunaka) Antisuyumantami
Plural shamu-nkuna.

Das könnte Ihnen auch gefallen