Adnan Kurt - Bir Laboratuvar Romansı

Bir Laboratuvar Romans
Adnan Kurt
www.altkitap.com
Zennure ve Osmana.
Grkemli karadut aalar gibi
sevgileri ve sunduklar sandklar
dolusu meraklar unutulur mu?
Bu altKitabn hazrlanmasnda emei geen, katks olan tm dostlarma, zellikle de

Yekta Kopan, Faruk Ulay, Murat Glsoy, Aylin Albaz ve Sercan engnn uralar
iin ok teekkrler.
AdKu

Adnan Kurt
altkitap - deneme 1

Adnan Kurt
Haziran 2000
Yayna Hazrlayan: Yekta Kopan

Dzelti: Yekta Kopan
Tasarm: Faruk Ulay
Tasarm Uygulama: Murat Glsoy
Kapak Resmi: MC Esher (Bklm Bcekleri)
2000 altkitap ve Adnan Kurt
Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar

dnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
www.altkitap.com
editor@altkitap.com
Yazar Hakknda
Adnan Kurt 1961 ylnda Tokatta dodu. Elektrik mhendislii ve fizik
okudu. Bir teknoloji gelitirme irketinde ve niversitede alyor.
indekiler
eitli Doumgnlerinde Jeraldine tler 1
Bir Laboratuvar Romans 4
Doa Bilimlerinin Tresi 10
Ne Kadar Hzlya Ne Kadar Sonsuza 18
Grsel Dinamik eitlemeleri 23
Ricercar 27
omski 32
Yahudi Diyasporada Gizlidir 41
ki Poker eitlemesi 47
Epiderya 53
Deneysel Ontoloji 58
Zamansz-lk 66
In Hoc Signo Vinces 71
Meclis-i Hulya 75
i
Harikalar Diyarnda Bir Gezinti

Yekta Kopan
nsan sersemletecek kadar scak bir havada skntdan patlayan

Alice, bir ara yannda oturmakta olan ablasnn okuduu kitaba
bakar. Ama bu, iinde resimlerin ve konumalarn olmad bir
kitaptr. "inde resim ve konumalarn olmad bir kitap ne ie yarar
ki?" diye dnr. Tam o srada yanlarndan geen krmz gzl,
beyaz tavann "Eyvah! Eyvah! ok ge kalacam!" diye sylenmesi
hi artmaz Alice'i. Ama bir eye ylesine aacaktr ki, bu onun
Harikalar Diyarna alan tavan deliinden gemesine neden
olacaktr: Beyaz tavann bir cep saatine sahip olmas.
Adnan Kurt'un, bilim zerine denemeler olarak tanmlanabilecek

metinlerinden oluan kitabyla ilgili bir yazya, Lewis Carrol'un
inanlmaz gzellikteki kitab "Alice Harikalar Diyarnda" ile balamak
bir ok adan doru kanmca. ncelikle asl ad Charles Lutwidge
Dodgson olan Carrol'un Oxford niversitesi matematik
profesrlerinden biri olduunu hatrlamakta fayda var. Ama bu
balangcn asl nedeni, okurun "Bir Laboratuvar Romans"n
okurken, kendini bilmedii (ya da farkl bir bak asyla karlat),
byl ve her admnda, alan her kapsnda artan bir dnyann
iinde hissedecek olmas. Bu kitabn, okuru karaca yolculuun,
Alice'in Harikalar Diyarndaki yolculuundan farkl olmayacan
sylemek ok da abartl olmayacaktr.
Yolculuk kavram, artrd srekli devinim ve srekli deiimle

bilimsel sylemin gereksindii heyecan olduka gzel yanstyor.
Adnan Kurt'un denemelerinde de farkl mekanlar, farkl kiiler ve
farkl konular, kimi zaman uzun ve dinlendirici bir mola tadnda, kimi
zaman da gece geilen ehirler hznda satrlarda (hatta
satraralarnda) yerlerini alyor. Tel Aviv'deki bir gn batmndan,
nsz - Yekta Kopan ii
Erice'de bilim adamlaryla birlikte yenilen rakl bir akam yemeine,

zamann nesnel yadsnmasndan, grsel dinamie ve
Oppenheimer'dan Ktip elebi'ye, Escher'den smet zel'e uzanan
ve okuru alan her kapnn ardnda grdklerinin heyecanyla bir
sonraki kapy amaya ynlendiren bir yolculuk.
Kitab okuduum sre iinde aklma sk sk "Charlie'nin lm"

bilmecesi geldi: Bill bir gn eve gelir ve oturma odasna girince
Charlie'nin yerde l yattn grr. Tom da odadadr, yerde su ve
cam paralar vardr. Charlie nasl lmtr?
Bilmeceyi sorduunuz kii bir edebiyatysa hemen bu verilerden

yola kan kurgusal bir metin oluturacaktr. Byk bir olaslkla
phelerin youn olarak stnde topland Tom'u aklamaya alan,
ortam kusursuz bir ekilde betimleyen, Bill'in anlatc rolne
brndrlecei polisiye bir metin kacaktr ortaya. Bilimsel
nesnellikten uzak, giderek romantik bir gzle sahip bir yaklam...
Oysa bilmecenin btn unsurlarn nesnel bir at altnda toplamay
baaran bilim insan iin oluturulacak metinden ok, bulunmas
istenen yant nemlidir. ncelikle yant dnecek ve bulduu
yantn anlatm srecinde istedii metodu seme zgrln
kullanacaktr. Adnan Kurt'un metinleri de yant araken nesnel olmay
ve okuru bildii / bilmedii dnyalara davet ederken bu sreci znel
bir ekilde kullanmay baaran eine az rastlanr gzellikte metinler.
Belki de bu yzden alan her kapda aydnlanan / aydnlatmaktan
korkmayan Alice gibi hissediyoruz kendimizi. Tam anlamyla harikalar
diyarnda bir gezinti.
Charlie'nin nasl ldne gelince; aslnda "Bir Laboratuvar

Romans"n okuduktan sonra bu sorunun yantn daha kolay
vereceinize eminim. nk bu denemeler eldeki verileri farkl
deerlendirmeyi renememiz konusunda bizlere ok ey
kazandracak deerdeler. Ama yine de sizleri merakta brakmamak
iin bilmecenin yantn vereyim: Evet, yerde su ve cam paralar
vardr ve Tom hl odadadr. nk Kedi Tom, balk Charlie'nin
akvaryumunu devirmitir.
1
ETL DOUMGNLERNDE JERALDN'E TLER
bob dylan
hizada dur, uygun admda. insanlar

korkarlar birisinden -eer o
ayn admda deilse kendileriyle. bu onlar
salak durumuna sokar
uygun adm yrdklerinden. ve hatta
kartrr akllarn, sanrlar ki
kendileri yanl yrmekte. koma
ve biti izgisini geme. eer gidersen
ok uzaklara, herhangi bir yne,
seni gzden kaybederler. tehlikede
hissederler. kendilerinin, geip giden eyin
bir paras olmadn dnp,
sanrlar ki oralarda biryerlerde
bilmedikleri bireyler oluyor. kin
birikir. dnmeye balarlar
senden nasl kurtulacaklarn. kibar ol
onlara kar. olmazsan eer,
kiisel alglarlar. dorudan
gzgze ilikiye getiinde
saklama ne kadar ihtiya duyduunu
onlara. eer hissederlerse
onlara muhta olmadn,
ilk yapacaklar ey
senin ihtiya duyman salamaya
almaktr. eer bu olmazsa,
anlatacaklar sana, seni
ne kadar istemediklerini.
adn belirmeye balayacak
bir takm evrelerde, insanlarn toplanp
istemedikleri tm insanlar konutuklar
yerlerde. bu ekilde balayacaksn
nlenmeye. her ne kadar bu
istemediin insanlar toplasa da ilk admda
sonras daha da lgnca:
tmyle konusu olmaya balarsn
syleilerin. gerek yok ya sylemeye,
Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt 2
bu insanlar -yani seni istemeyenler-

nefret etmeye balarlar kendilerinden
seni konumak zorunda kaldklarndan.
ve ardndan sen -kendin balarsn
nefret etmeye kendinden
bunca nefretin kayna olduundan.
grebilecein gibi bunlar,
ama hepsi, bir byk patlamayla biter.
asla gvenme yamurluklu bir polise.
istendii zaman kendini iyice tanmlaman,
anlat tam bir matematiki olduunu.
syleme hibirey, ya da yapma
nnde duran ve seyreden adam
anlayamayacaksa, sanki
onun bilmedii bireyler biliyorsun
sanacaktr. ciddi bir hakaret
olarak alacaktr bunu. hayret veren bir hzda
tepki verip, adn yazacaktr bir kenara.
onun dilinden konu. eer deyimlerinin
modas gemi ve sen
bunlar oktan amsan, daha
kolaydr geri dnmek o alara. netlikle
anlayabilecei eylerden konu. basit
syle ki konumay srdrebilesin. dinledikten sonra,
seni iyi ya da kt diye snflandrabilir. herkes
bunu yapacaktr. bazlar iin yalnzca
iyi ve kt vardr. her durumda, bu i
ona biraz olsun nemliymi hissi verecektir.
daha iyisi uzak durmaktr
bu insanlardan. dikkatli ol
cokularna kar... bunlar anlktr
ve yakan brakmaz. sorulduunda
kiliseye gider misin diye, her zaman
"evet" de, asla ayaklarna bakma. ne zaman
sorulsa ne dndn, gene autry sylerken
"saanak yamurlar yaacak" parasn, de ki
hi kimse syleyemez onu
peter, paul ve mary gibi. bakann ad
anldnda, bir tabak yourt ye
ve erkenden uyu... sorulduunda
komnist misin diye, "gzelim amerika"

arksn syle, italyan aksanyla. dv
en yakn py. eer ansa plak
yakalanrsan duran bir arabada, hzla
radyoyu a, en gl sesiyle ve
sryormu gibi yap. asla brakma evini
bir kavanoz fstk ezmesiz. giyme
uyumlu oraplar. 100 nav ekmeni istediklerinde
hemen bir ie koku srn.
kapitalist misin diye sorsalar, yrtp
gmleini, a barn ve
" kurusuz yaayabilir misin be birader" arksn
syle -sa ayan ileri atarken
kat para ineyerek.
hibir noktal izgiyi imzalama. insanlar
eletiren ama baka hibirey yapmayanlar
eletirme tuzana dme.
hibirey yaratma, yanl
anlalr. bu deimeyecektir,
ve seni izleyecektir
yaamnn sonuna dek. ne yaparsn
bir hayat iin diye sorsalar
ben glerim bir hayata demelisin. intihar
ederim eer bana iyi davranmazsan
diyenlere gvenme. dnya sorunlarn
sahipleniyor musun diye sorulduunda,
bunu sorann gzlerine bak, derin derin;
tekrar sormayacaktr. ne zaman sorulsa
hapse dtn m diye, vnerek akla
en yakn dostlarnn da bunu sorduunu.
zerine yazlmam hela duvarlarndan sakn.
kendine doru bakman istendiinde.... asla bakma. ve
ne zaman asl ismini sorsalar.... asla syleme.
eviri: Adnan Kurt

4
Yllar, uzun yllar geti aradan. Kargalar kocam, mrler

trplenmi, baz yrekler sertlemi ve yaz akamlar griye
dnmken izledim ryam. Aslnda darmadan olmutu herey.
Laboratuvarm, aygtlar, elektrodlar, artk mzelere tanan
bilgisayarm; osiloskoplar, klar datlm; merdivenaltlarna hurda,
kitaplklara dayanak, baz dolaplara ss, baz paralar bana totem
olmutu. Msveddelerimi, deney yazlarm, laboratuvar defterlerini -
yakmam, ykmam, dnmemem gerekir ya- saklamtm. Onlar yitik,
eskimemi, heyecanl, gkyznn mavi, kedilerin srda, ieklerin
hepsinin pembe, sularn hep turkuaz, harflerin biimli, sevgilerin
doyumsuz olduu gnlerin izleri, paralar, imgeleri, izdmleriydi.
Laboratuvardan kalanlar bana, sereler iin susam taneleri, austos
iin bcek sesi, uzun yolculuklar iin yldzlar, samanyolu, bulutsular ve
byl bir ay paras belki. Buradan anlalyor ki istediim, yreimi
alvermek yerinden, atmak iine kimya kokan, ldayan, renk veren,
canl tutan svnn; balamak telleri, klar, lifleri, bilgisayar ve
ykselticileri, anlamak ve grmek, ve bilmek iini doldurduunu ya da
tz olduunu sandm ak. Ya da kamaya, kurtulmaya almak;
veya doyasya dalabilmek, doyasya sevebilmek, bir kuytu bulabilmek
iin.
Ne eskia bilginleri kvamnda cesur, ne de ada bilimciler kadar

tecimsel yaklaamyorum oysa; hayata, aka, yldzlara ya da
konumalarmzn arasnda suskunlua, dncelerimiz arasnda
bolua. Byle bir haldeydim ite, kumrularn kuduz, papatyalarn
srgan, baklarn lanetli, dostlarn kurnaz, harflerin sral, kalemlerin
suskun, yreklerin rkek olduu bu gnlerde. Gece yatamn bulut,
kilimlerin gkyz, lambadan yaylan atebceklerinin ltsyla
aydnlk olan odamda uyandm ve buldum: her an eriebilecek gibi
sakladm, ama bakmaya kyamadm, dnmeye doyamadm
defterimi.
Gnler artk gemiyor, kimseler arayp ta bulmuyor, harfler -

yunanca, latince; saylar -arapa, hinte; o garip iaretler -nece? Ve
dilimde -hayr daha geride belki Broca yresinde beynimin, belki baka
kvrmnda bir hece: d!
te herey nmde yine, ve duymaktaym evirdike sayfalarn

defterimin, beynime yeniden dolduklarn: dalga ilevlerinin, alan
kuramlarnn, n, atomun, molekl ve hcrelerin denklemlerini.
Kudurturken beni yine matematiin gizemli bys, saylar
kotururken beynimde karncalar gibi titizlikle, sralca, zenle ve bir o
denklemden bir dierine; ve bazlar birikirken bir integral iareti
altnda; ve bazlar beklerken srasn bir ksmi diferansiyel denklem
kmesinde -bulabilmek iin yerlerini ve elerini, belki de yalanmak,
bazlar tarihini yazmak iin bir karmak srecin; ben artk burada
deildim.
Yeniden zyor, yeniden kurguluyor ve eritike sonulara, bir can

atayabilmek iin onlara tasarmlar yapyordum. Hesaplar yaplyor,
bilgisayarda izimler ve sonra ilikte devreler, makinalar: kl ve
ksz, ibreli ve ibresiz, sesli ve sessiz -ne gzel bir kelime, yongal ve
yongasz, bilgisayarl ve bilgili, hzl ve yava, saldran ve dinleyen,
izleyen ve aktaran, eski yaptklarma benzeyen ve benzersiz, ve hep
suskun ve hznl.
Neden mi bu ura, ne mi bekliyorum kad hrpalayan, bakra ve

sayya can veren abalardan? Bir dsel yolculuk elbette! Beyin
kabuumdan ieri ekilmekte olan, o ekirdekten bu hcre beine
atlayp duran, bir anlk sanryla grlp, anlan; bir kar tanesinde ece,
u u bceinde kanat, karncann tad ekmek parasnda emek,
gkyznde uzak ama rengarenk bir yldz, bir yrekte rpnt olan
eyi bulup ortaya karmak, durulmak; bir da evinde piyano almak,
gr sesle iirler, destanlar okumak, okunakl bir yazyla anlalmaz
denklemler yazmak; yani bir hznn iinde belki de erimek iin.
Bu kez evimde, odamda, onbe yl nce salam bir yzey

edinebilmenin verdii gle omuzlayp yerletirdiim uyduruk masann
zerinde klar yanp snerek, yeil bir nokta lo ekranda oraya
buraya koturarak, ve bilgisayar ekrannda eriler canlanp, saylar
birbirini sraszca kovarak alyordu rya makinam. Dlerimin
makinalarndan uzaya ve zamana -geree ilikin tasarmlarn
dnda, yree, sevgiye, ac ve hzne, maviliklere, gklere duran.
6
Bir Laboratuvar Romans- Adnan Kurt
Sra bendeydi, balamal ve

bitirmeli, uyumal grmeli,
tutmal tutulmal, dnmeli,
dnmeli, dnmeli ve dalmalyd.
Elektrodlar zorlanarak,
titreyerek, lp bierek
ilitirdim, az nce kazdm
kafatasmn ondokuz blgesine,
srtma ve gsme. Kestane
aacndan yaplp, bambu diye
satlan ve ilk maamla satn
aldm sallanan sandalyeden
Corningin Stereoptikonu
devirdiim kayt koltuunun
zerinde geziniyordu mavi n demetleri, krmz ve kzlalt olup ta
grnmeyenleri. Radyoaktif izleme izotopu ieren kapsl yutup
koltua braktmda kendimi, Geiger sayacnn biplemeleri, yrek
atmn -yorgun ve heyecanl bi-biplemelerine, beyin dalgalarmn
kyya vuran okyanus grltlerine, bamn her kesinde dolanan
k demetleri ekrandaki parldamalarna karmt. Bir sre sonra,
yani balantlarn doru, lmlerin gvenilir, kaytlarn yolunda
olduuna ilikin mesaj, yapmack, uyduruk ve gereksiz bir tonla, tm
sistemleri kapatacan syleyen bilgisayarmn ben uyur uyumaz,
afacan ve alkan ocuklar gibi, bir yandan da bilgi tavrlarla ie
balayacan tabii ki biliyordum.
Genlik uykumdan yeni uyanmm ve neredeyse gereksiz,

neredeyse beklenmedik bir toplantnn ortasnda buluvermiim
kendimi. Yazyorum, yazyorum bazen hmla, bazen hesaplca -
kurnazca, konuuyoruz, konuuyorlar ve yazyorum. Koarak
uzaklayorum oradan, camlardan, perdelerden, tkenmez kalem ve
telefonlardan, souk havalar ve yrek daralmalarndan. Sanki griymi
herey, sanki ben deilmiim de yazan, yazlarm stme stme
gelen. Sonra bulanyor, siyah noktalar, beyazlar serpitirilmi bir gidi
hissi: hz, hz, hzl. Aynada gryorum kendimi, yeni yeni
yalanyormuum, salarm aklanm, ve yoluk kalarm boyuyorum.
Tra olup sular serpiyor, kokunuyorum. Az nce genmiim gibi
giyindiim bez ayakkablarm, kot pantolonum ve pembe tirtm -
ben severdim diye almt, biliyordum- karp, beyaz gmlek
giyiyordum; bir ayin ncesi hazrlnda. Siyah pantolonumu, halay
eken boyunbam ve rahatsz olduum ama "ok gzel bir seim"

demesine gvenerek siyah, sert ve deriden ayakkablarm
giyiyordum. Sonra titizce kuanyorum, herkesin saatinden baka,
mavi saatlere ayarl saatimi, arabamn belgelerini, czdanm,
paralarm, kartlarm; bir yaz gecesi arzusunu hep barndran ve
zenle itiim, dikkatlice tkettiim zm kokulu PallMall sigaram, ve
nedense yine de ince purolarm, en gzel kalemimi -mora alan
pembe mrekkeple yazann. Ve daha byk zenle hazrlyorum
minicik ila kutumu, sar dengeleme, pembe huzur, beyaz -eski bir
efsane, ve turuncu nitrogliserin haplarm yerletiriyorum; bundan
byle bedenime bunlar gven verecek, eki dzen getirecek
umuduyla. Kalbim arpyor ama altst olmuyor bu defa. Ceketimin
yakasna gen bir ta takyorum, bir da kynden satn almm.
Artk gecikmiim nereye, ve antam dolduruyorum alelacele, iirlerle,
katlar, yedek kalemler, telefon, tabii ki kat mendil, hesap makinam
(diferansiyel denklemler, matrisler ve acil integral hesaplar iin). Bir an
bo bulunup antama anlar, sevgiler, bulutlar, snm bir yldz,
genler ve noktalar atarken gryorum kendimi. Noktalar, renksiz
noktalar, arlksz, oylumsuz, biimsiz, tutulamayan, grnen ama ne
gren: Nokta.
Arabadaym, benim arabam biliyorum ama temiz. iirler dinliyorum
kasetalardan, sava, yrekli, krgn ve hrn iirler. Korkuyla
sarlyorum onlara ve sanyorum ki bana braklm o not, bakr
marapann yanna. Telefon alyor ve kendimi bir bahede
buluyorum. Saray muamelesi yaplyormu da aslnda bir treme
binaym bahede kurulan. Acaba bir maskeli balo muymu ierideki
de, siyahlar giyinmi bir yapma prenses klnda benim asistanm?
Nereden kt, ryamda ne aryor, o notu brakmam myd bana?
Kaamyorum yine de. Boynunu perken, mavi bir yaz akam
ldrtyor beni -gzlerim yldzlanyor.
Bu kez evindeymiiz ve yapma sslerini atp yldzlar, ay paralar,
gne ve gktalar saryor boynuna, zerine bir tevazu giyiniyor -
seveceimden emin- ve tlsmlar gzlerinde.
Hala gece, koyu lacivert gkyz ve durgun deniz, ne yazk ki yine
ehirdeyiz. Yryoruz, ya da aryalar dinliyoruz yol boyunca.
Susuyorum gecede, nedir sustuun ey diyor, yllar nce
laboratuvarda da. Syleyemiyorum, kvranyorum, by -hangi by-
yok ki by- bozulacakm gibi geliyor. Biliyorum ki tlsmlardr benim
istediim, bymektir direndiim, mavi bir gkyz gibi boynunda,
yldzlar arnlamaktr, zaman durdurmak.
imdi de oturuyoruz tutkuda, tutkuyla ve ellerini tutuyorum.

Laboratuvarda altmz gnler, kaplarda notlar, zleten notlar,
alkan notlar, hesaplar, izimler, devreler, deneyler, kr gezmeleri ve
merdivenler. Bunlar nlanp duruyor beynimde. Ryam canl,
capacanl ve iddial. Bazen duruluyor, bazen iteliyor, akl karyor ve
artmyor beni. Sanki ilkyazm, sanki yorgun argn kmz
laboratuvardan ve sanki ele vermezmi gibi kendini, ama ben tutkuyla
severmiim hep. Hem uzak hem yakn, korkmuyorum ryam bitecek
diye -ama anlyorum ki o aknsa da istemiyor dlerimizi- ikimiz de
dteymiiz, ikimiz de ayn ryay gryormuuz gibi bitecek bu d
ve olmayacam artk diyor. Ve ryam
bitmeden, bir kuyruklu yldz gibi kayp
gidiyor; yok tadnda, mavi sevgilerle,
gzyayla beslenip, pembe haplar
sklnda atan bir yrek brakarak.
Ryam sryor, ve bu kez yine bir

laboratuvarda, ve eskice bir zamanda,
bilgiden ok merakken yolumu
gzeten; deneyler yapyorum,
snflayp derleyip dosyalara
kaldryorum, indirmek zere.
Fotograflar ekip, hologramlar
yapyorum, dnmler: Gabor,
Fourier, Hankel. Gizlenmi,
ifrelenmi, umuyorum ki yitmemi
sevday bulmaya arpan yreimde,
arplan. Ryamn bu aamas hi
bitmeyecek gibi, uzay gibi, boluk gibi,
M. C. Escher, Rya yldzlar altnda sevimek, karl bir
gecede sevdal yrmek gibi. Umut gibi, sevgi gibi.
Bunlar bilgisayarn bir perdeye yanstt grntler, elik ettii

sesler ve k oyunlar. Uyandktan sonra nedense buruk, hznl ama
gzel, tatl ve heyecanl bir yolculuktan dnm gezgin tadndaydm.
Ryama ilikin pek ok ey hatrlamasam da, makina kaytlarn
grmek iin de sabrszlanmadm. Neden, anlamadm. Bir ka gn
geti, artk braktm sigaram olmadan, kahvesiz, yalca bir hlamur
keyfi ile izledim u anlattklarm. Heyecanla giritiim birok proje,
okumak istediim birok kitap, zmek istediim birok problem gibi,

rya makinasn da genlik yllarmda tamamlanacak iler listesinde -
panoda brakmtm. imdi bitirmi, rnek bir rya izlemi ve fazlasyla
stme alnm, yorulmu, biraz da endielenmitim. Rya ve gerek
aklm eliyordu.
Bu yamda anlayamyordum rya makinas m yoksa bir zaman

makinas myd bu yaptm? Akllca myd bilmiyorum, ama bana iyi
gelecek eyi yaptm. Elimde -aslnda dolabmda, erimesi zor bir
yerde- defterlerimi saklyorum. Kimbilir, belki birgn yeterince cesaret
bulabilirim.
10
Doa Bilimlerinin Tresi
provando e riprovando Galileo
nsann mantk ve tre, veya bilgi ve davranlarla davurulan

etkinliklerini ayrtrmak, eski bir kltrel gelenein kalntsdr. Bilimsel
etkinliin znesi olan insan, ne tresel ballklardan, ne de nesnesi
olan aralarndan ve temel sorunlarndan kopuk dnlemez. Bilim
tm tarih boyunca, yle ya da byle dayatmalarla, saldrlarla evrilse
bile, btn olarak olumlu, ilevsel dahas estetik bir etkinliktir. Ama
bilimciler olmadan ya da bilimcileri de katmadan bilimden szetmek
olanaksz. Ve o zaman, bilimin ldrc, ykc etkileri ve kiisel,
yapayalnz bunalmlar hem hzn hem de gizem barndryor.
nsanlar ldrebilir miyiz?
Bilim ve Teknoloji ne denli bal ve iieyse, sava ve askeri

teknolojiler de bilimsel urala bir o kadar ilintilidir. Bu iliki genellikle
2.Dnya Savanda Manhattan Projesi ile gelitirilen atom bombasnn
ilk denemesi yapld gn Oppenheimer'n Bhavat Gita'dan "Ben artk
lmm, dnyalarn yokedicisiyim" tmcesini mrldanp, Ken
Mainbridge'in "Bundan byle hepimiz orospu ocuuyuz!" dedii anla
zdeletirilir.
Elbette, "o an"da herey deiti. Bilim anlay, bilimsel alma

yntemleri, toplum ve bilim ilikisi bir baka oldu. Sanki o gizemli ok
evrenler kuramndaki "br olas evrene" dtk hep birlikte. Bu byk
g, ya da dnsel kayma, yani bunun byk, ok byk lekte
olumas, binlerce yllk g ilikisinde ssel bir farkla bilimin ne
gemesindendi. Yoksa, bilginin sava arac olarak kullanlmas
M7000 yllarnda yaplan l Deniz kysndaki byk ta kaleye,
M900 yllarnda korunakl ve ta atan, oklarla donanm Asur
tatlarna, MS100 yllarnda Aleksandra'l Diyonisus'un otomatik
silahlarna balanabilir. Bilgi ve Sava ilikisinin ada anlamda
cisimlenmesi Arimed'in katklaryla olmutur. M215 ylnda
Roma'llarn Sirakza'ya saldrlar, bulularn hala kullandmz,

Antik Yunan'n en byk matematikisi Arimed'in gelitirdii sava
aralaryla engellenmiti. Arimed, hamamda suyun kaldrma
kuvvetini bulmas, geometrik cisimlerin oylumlarn hesaplamas,
haritaclk aralar gelitirmesi ve bir kaldrala dnyay yerinden
oynatabileceini sylemesiyle nlenmiti.
Barutun, zehirli gazlarn, uaklarn bulunmas, ya da bilimde,

teknolojide her yeni bulgunun sava arac olarak uyarlanmas tarihsel
olarak hi de yabanc gelmiyor. Ama atom bombasnn yaplmasna
kadar, herey daha merte(!). Yani bilimci tasarmn yapyor, ama
askeri bilgi ve sava sanat bunun hakkn veriyor. Bilimci tasarmnn
sonucunu dorudan duyumsayacak durumda olmuyor, grece olarak
rahat. Sava tekniklerindeki gelime, bilimcinin etkinliklerini ve
duyarlklarndaki sorgulamay, tedirginlii artrsa da, asl "kuvantum
sramas" atom bombasnn patlatlmasyla gerekleiyor. Artk,
retilen cehennem aracnn son sorumlular neredeyse bilimciler;
byk kitle kymlar, stelik sava kimlii tamayanlar da
yokedecek, etkileri onlarca, binlerce yl srecek aygt tasarlayanlar.
Atom bombasnn yapm sreci, byk teknolojik geliimlerin,
kuramsal zmlemelerin, en yksek yoketme iin eniyileme
tekniklerinin gelitirilmesini ieriyor. Sradan bilimcilerin, an en
parlak beyinlerinin yzbinlerce sayda, birarada ya da egdmsel
sonuca gitmek iin olaanst abalarn da. Ve bomba patladnda
insanlk artk unu anlad: "Bilgi Gtr!". Bylece bilimin, zellikle de
ekirdek fiziinin bu gce sahip olduu inanc, hem fizii ayr bir yere,
korku ve sayg duyulan bir yere oturtmu, hem de toplumsal yatrm ve
beklenti iyice bilim ve teknolojiye ynelmiti.
Atom bombasnn yaplmas gerektii, 1939 ylnda Einstein ve

Szilard'n kaleme ald bir mektupla A.B.D. Bakan Roosevelt'e
anlatlmt. Yoksa, Almanya, gelitirmekte olduu atom bombasyla,
savan mutlak galibi olacakt. Bylece 2 milyar dolar harcanp, 200
000 bilimcinin alaca Manhattan Projesi balad.
Almanya'da Heisenberg, Otto Hahn ve atom bombas almalar

yapan arkadalar, 1945'te esir alnarak ngiltere'ye gtrlrler. 6
Austos 1945'te Karl Witz, Heisenberg'in odasna girerek, Hiroima'ya
atom bombas atldn bildirir. Heisenberg buna inanamaz, nk bu
bombann yapm iin milyarlarca dolar harcanmas gereken bir
teknolojik yaplanma gerektiinden emindir. Amerika'da yakndan
tand fizikilerin tm glerini byle bir giriim iin harcayacaklarn

da psikolojik olarak mantksz bulmaktadr. Haberde uranyumdan
szedilmediine gre, atom bombas diye baka birey anlatlm
olmalyd. Akam haberlerinde verilen teknik bilgi, "atom fiziinde
benim de 25 yl boyunca grdm gelimelerin, imdi milyonlarca
insann lmne neden olduu gereiyle yzlemek zorunda kaldm"
dedirtecekti. Otto Hahn ise aralarnda en ok etkileneniydi. Uranyum
paralanmas, onun en nemli bilimsel buluuydu. Carl Friedrich yle
diyordu: "Otto Hahn'n, almalarnn bu akl almaz ykmla
lekelenmesinden mitsizlie dt anlalyor. Ama kendisini
sulamas iin bir neden var m? Bundan tr atom fiziinde
altmz arkadalarn herhangi birinden daha m sulu? Bu su
nedir?"
7 Austos 1945 sabah, frna doru giderken, gazetecinin nnde

durup nceki gn sabah 8'de Hiroima'ya korkun ykc gc olan bir
bombann atldn okuyan Andrei Sakharov'un dizlerinin ba zlr.
"Belki de," der, "benim kaderim, bakalarnn kaderi, belki de tm
dnyann kaderi bir gecede deimiti. Bir baka yeni ve korkutucu
ey hayatmza girmiti. Tm bilimlerin en ycesinin, benim de katkda
bulunduum disiplinin bir rn". Sovyet atom silahlarn gelitiren
bilimcilerin en gls olan Sakharov, Oppenheimer'in 6 Austos
1945'te kendisini odasna kilitlediini, gen arkadalarnn koridorlarda
yerli sava danslar yaptn, Bakan Truman'la grmesi srasnda
aladn okuyor. Oppenheimer'in kiisel trajedisinin, kendisini
derinden etkilediini anlatan Sakharov, "Umarm," diyor "nkleer
silahlar bir daha sava alannda kullanlmaz, yalnzca caydrclk iin
gelitirilir." Bomba tasarmlar, hidrojen bombas yapmndaki baars,
Sakharov'un yaamnn belki de en heyecanl, en tutarl yllar. Bilimin
snrlarnda, gcn zirvesinde dolayor. Ama ardndan gelecek gnler
acl ve hzn doludur. Ahlaksal sorunlar, yaptnn korkutucu gc ve
tm dnyann sorumluluunu duyumsamak, bir gnah karma
lgnlna dnr. Kendisini ve dnyay, bir bar gvercini olduuna
inandrmak zorundadr artk.
1955'te Londra'da, Albert Einstein ve Bertrand Russell'n ban

ektii 52 Nobel dll bilimci, manifestolarnda haykryorlard:
"Hepimiz iin, insan tr adna sylyoruz, tehlike iindeyiz. Tm canl
yaam yokedecek termonkleer sava tehlikesine kar koymalyz!"
Hayvanlar ldrebilir miyiz?
Bilim ve nesnelerine ilikin etik tartmalarn bir nemli ve yeni

dura da aratrma, eitim ve deneylerde hayvanlarn kullanmdr.
Son 20 yldr, zellikle salk aratrmalar ne srlerek, canl hayvan
deneylerinin gereklilii vurgulanmakta.
Bilimsel bulular, beklenmeyen gzlemlerle balayp,

aratrmaclarn varolan kuramlar irdeleyip, kendi bulgularn daha iyi
aklayabilecek varsaymlar oluturma sreciyle balar. Hayvan
deneylerinde karlalan garipliklerse, daha ok, zerinde allan
trlerin birik biyolojisine ilikin, doal olmayan, gerilim dolu laboratuvar
ortamnn yansmalardr. O halde, buradan yaplacak karmlar, insan
patolojisini ilgilendirmeyen, para ve zaman harcamak dnda birey
deildir. Laboratuvardaki hayvanlar, genetik yapbozlar, cerrahi
giriimler, yabanc madde enjeksiyonu ile insandaki uygulamalar
modellemek iin kullanlr. Oysa bu aratrma temel dncesi
zorluklarla doludur: Evrim, trleraras saysz ayrmlar oluturmutur.
ok deiik sinir sistemleri, kalp, damar ve kas yaplar zerindeki bir
uyarann yantlar ne kestirilebilir, ne de tmyle anlalabilir. Bu da
toplanan "hayvan modeli" bilgisini baka trlere, zellikle de insana
karmlar yapmak iin kullanmay engeller. Tp aratrmalarnda
kullanlan hayvan modellerinin baarszlk rnekleri birok ipucu
verebilir:
1960'larda, ttn duman solutulan hayvanlarda akcier kanserine

rastlanmamas, ttn lobisinin hkmet uyarlarn geciktirmesi ve
hekimlerin, hastalarnn ttn alkanlklarna bulamasn
engellemeye yetti. Oysa insan topluluu almalar, kanlmaz
ekilde ttn ve kanser ilikisini kantlad. Yakn zamanlardaki DNA
almalar, ttnn tetikisi kanserojen benzo(a)-piren'in bir trevinin
insan genini nasl hedef alp harapladn gsterdi. Anlalyor ki
kanser aratrmalar zellile insan ve dier hayvanlarn fizyolojik
farkllklarna fazlasyla baldr. rnein farelerin, insan gnlk
gereksiniminin 100 kat C vitamini reterek, kanserle baedebildikleri
ve hayvan deneylerinden yanl sonular edinilmesine neden olduu
sanlyor.
1980'lerin banda pek gzde olan ar kesici Zonepirak Sodyum

kullanm 14 kiinin lmesi, yzlerce kiide ileri alerjik tepki oluumuyla
sonland. Tavan, san, kpek ve maymunlarda ok az zehirli etkisi
olan nomifensin adl antidepresan, insanlarda az sayda olsa da ileri
dzeyde karacier zehirlenmesi ve anemiye neden olduu iin 1985'te

kullanma sunulduktan birka ay sonra geri ekildi. Bu korkutucu
rnekler skc az sayda dedikodudan olumuyor ne yazk ki. 1976 ile
1985 yllar arasnda yeni pazara kan 209 ilatan 198'inin %52sinin
hayvan deneyleri ve snrl insan uygulamalaryla belirlenemeyen ciddi
tehlikeler gsterdii akland.
Ve yalnzca hayvan deneyleri olumlu sonulanmad iin, kimbilir

ne kadar sayda ila bo yere harcand.
Dier yandan "baz sorunlar ancak hayvan deneyleriyle

aklanabilir" tezini savunan Botting ve Morrison, ada tp bilgilerinin
olumasnda hayvan deneylerinin nemli rol oynadn vurguluyor.
19. Yzyl ortalarnda Pasteur'n evcil hayvanlarda yapt bulac
hastalk almalaryla, mikroorganizmalarn bulama
mekanizmalarn ve bedenin baklk mekanizmalarn zmlemesi
en iyi rneklerdendir. Pasteur' izleyen almalar, o zamana dek
amansz hastalklardan olan difteri, tetenos, kuduz, veremden
korunma yollarn ve nedenlerini aklamay salad. Gnmzde de,
1993'ten nce A.B.D.'de ylda 800 ocuun lmne ve neden olan B
tipi Hemofilus influenze'ye kar gelitirilen a rnek verilebilir. Tavan
ve farelerde gelitirilen yeni ann salad baklk, kullanma
balandktan iki ay sonra, hastaln %70 gerilemesini
gerekletirmitir.
Mitral kalp kapak yetersizliinde kullanlan yapay kapakk,

ancak 35 yllk kpek almalaryla gelitirilmitir. Memelilerde, hasarl
omurilik sinirlerinin ilevini geri kazanmasnn olanakszlna ilikin
dogma da hayvan almalaryla yklmtr. Bunca yararlanm aka
ortadayken, biyoloji ve tpta, hayvan deneyleri olmakszn ne denli
gelime yaanabilir ki?
1970lerden bu yana, laboratuvar deneylerinde kullanlan hayvan

says yarya dt. Amerika'da kullanlan yllk deney hayvan says
18-22 milyon arasnda deiiyor. Hayvanlarn deneylerde kullanmnn
snrlandrlmasna ilikin hareketler 1975 ylnda Singer'in "Animal
Liberation" adl kitab yaynlamasyla canland. Primatlarda ak,
znt, kskanlk gibi duygularn varln kantlayan almalar da bu
hareketi glendirdi. Ve phesiz, bilimciler de deiti.
Yaambilimcilerden bazlar, altklar alana ilikin eletirilerin bir
ksmn yklenirken, bir ou ilerinin ahlaksal elikilerini anlamay
ilke ediniyorlar.
Yeni grler, felsefe ve bilimdeki deiimin bir yansmas aslnda,

ve sanld gibi dinsel bir tutama da yok. Semavi kitaplar, doal
sralamada hayvanlar eitsiz klar. Dou dinlerinde, kesin ayrm
yerine bir sralama nerilir. Hayvan haklarnn gerek kkleri 1780'de
Jeremy Bentham'n ahlak kurallarnn hayvanlara uygulama snrn
sorgulamasnda yatar: "Sorunumuz 'Konuabilirler mi?', 'Akl
yrtebilirler mi?' deil, 'Istrap ekebilirler mi?' olmaldr". Elbette bu
soru, 1859'da Charles Darwin'in Evrim Kuram'yla yankland. Bu
grler, tpta badndrc baarlarla 1970'lere dek glgelendi.
Singer'in saldrs aslnda faydac bir felsefe akmnn aralarn
tayordu. Kendi bilinci olmayan bir yaratktansa, hayat bir insan iin
daha anlamldr. Ama, tm duyularn yitirmi bir ocua
yaplamayacak eyler, bir hayvana da yaplmamaldr. Hayvana,
yalnzca insan olmad iin gsterilmeyen ilgi, rkla e bir tanmla
"trclk"le tanmlanabilir.
Hayvan deneylerini savunanlarn bir dier rnei doann acmasz

ve zorlu koullar: aslanlar zebralar ldryor, kediler farelerle
oynuyor. Evrim bizi en tepeye oturttuuna gre, dier yaratklar
kullanmamz doaldr. Bu "doaya yknmeci" tuzaa dm
gre, David Hume'un "olan", "olmas gereken"i bastramaz ilkesiyle
yant verilebilir. Daha da gzel yant u olsa gerek: "ldrmek ve
avnn etini yemek insan evriminin tmleik bir evresiydi. ldrmemek
ve et yememek evrimimizin yeni aamas olacaktr".
Gelenei Ykabilir miyiz?
Bilimcilerin ahlaksal elikilerini, yaayan nesneler kullananlarla

snrlamak ciddi bir yanlsama. Bilim tarihi, zellikle 1850'lerde
balayp 1950'lere dek sren doa bilimlerinin "altn a"nda devrim
bunalmlar geiren bilimcileri ballandrarak anlatr. Bilimlerin altn,
bilimcilerin bunalml anda salgn halindeki sorunlar yararllk,
strap, kitle yoketmenin ilevi deildi: Dnsel ballklarn,
sevgilerin, ihanet ve tutkularn, akn davurumuydu.
Yoksa termodinamiin ikinci yasasn kurup, entropi kavramyla

mikroskopik cisimlerin devinimiyle makroskopik nesnelerin
davranlarn aklayan; stelik bunu gzlenemeyen, denenemeyen
hibireye, atomlara, molekllere bile inanmayan Ernst Mach'a
ramen kantlayan Ludwig Boltzmann'n artk dayanamayp, birgn
tabancay kafasna dayayp kendisine kymasn aklayabilir misiniz?
Ya da Max Planck'n 1900 ylnda gnlden inanp sahip kt

egemen bilimsel kuramlar ykan, felsefeyi sarsan mann kuvantum
kuramn yllarca iine sindirememesini, ancak tm grng ve
deneylerin olumlamasyla kabullenmesini. Planck'n kuram bir ek, yeni
bir anlatm deildi. Leibnitz'in doa felsefesinin temelinde yer alan
"natura non facit sultus" (doada sramalar yoktur) ilkesini ykmak
zorundayd {"Uzun bir deney yaamnn bana hereyden ok rettii
birey varsa, o da Latince bilgeliklerin hep yanl olmasdr." Bertrand
Russell, Outline of Philosophy }. Artk doada "sreklilik" yoktu.
1926'da Kopenhag'daki evinde Bohr, gelitirdii dalga mekaniinin,

matematiksel yalnl ve kuvantum mekaniinde dev ilerlemeye yol
at iin ona teekkr ederken, Schredinger baryordu: "Bu lanetli
kuvantum sraylar konusuna taklp kalrsanz, kuvantum kuramyla
uratma esef edeceim".
Kuvantum kuramnda sregelen tartmalar, elikiler 1927

sonbaharndaki Solvay konferasnda, Brksel'deki otelde artk
kavgaya dnmt. Einstein 1905'te tm mekanik gr,
Newton'un sarslmaz devinim yasalarn, Galileo greceliini
korkusuzca devirmiti. Bu, tm yeni kuramlar, belitleri ve geometrisi
oluturulup, asla ellenmeyen saltk uzay ve ayrk zaman tabusunu
tmyle ykan bir devrimdi. O denli honutsuzluk gsterildi ki, tm
deneyler ve gzlemlerle kantlanmasna karn, 1921 ylndaki Nobel
Fizik dl Albert Einstein'a zel grecelik kuram iin deil,
fotoelektrik etki almalar iin verildi. Ama yine de uzay-zaman
geometrisi artk przsz deildi.
Einstein Solvay'de, sanki genlik yllarndaki devrimci ruhtan

utanrcasna "Sevgili Tanr zar atmaz!" diyerek, evrende olup biteni
olaslk ilevlerine indirgemekle, belirsizlik ilkeleriyle hibir zaman
bilimin temel amac olan "anlama"y salayamayacamz sylyordu:
"Bu btnlk ve ahengin zn oluturan sreklilik ve nedensellik
yerine, sreksizlik ve olaslk ilikilerini koymaya almak, bir bakma
bilime ihanettir". Paul Ehrenfest ise ona yle yant veriyordu: "Albert
senin adna utanyorum. nk yeni kuvantum kuramna, senin
kartlarnn grecelik kuramna kar koyduklar kantlarla kar
kyorsun".
1910 ylnda Russell ve Whitehead Principia Mathematica'y

yaynlayarak matematiksel mant tamamladlar. Bylece, klasik
matematik salam mantk temellerine oturmutu. Principia
Mathematica'nn belitleri kullanlarak tm klasik matematik kuramlar

tretilebiliyordu. Ve geriye, Principia'nn tm belitlerinin mantksal
olduunu kantlamak kalyordu. 1910'da David Hilbert'in, temel
sorular yantlayabilmek iin gelitirdii biimlendirme teknikleri,
matematik dallarnn elikilerden arnm olduunu kantlayabilecekti.
1931'de Kurt Gdel, 25 yandayken, matematiin tutarl olmas
durumunda, tam olamayacan kantlad. Herey tam derlenip
toplanrken, bu ok skc sorun da, matematik gibi gl, sonuna
kadar tutarllna gvenilen soyut yaplanmay hrpalad. Gdel'in,
formal sistemlerdeki bu lmcl zayfl kantlamas yalnzca
matematii deil, tm bilgi zmlemelerimizi etkileyen neme
sahiptir. 1933 ylnda Viyana niversitesi'nden, Princeton leri
almalar Enstits'ne giden Gdel, bilimcileri steril bir dnce
ortamndan,bir anlamda soyut ve mkemmel, hereyin yerli yerinde
olduu dnce cennetinden kovuyordu.
Bilim, doaya kar bir sava bir yandan da ak biiminde

yorumlanrken, bilimci iinde de bir yansmasn buluyor akn ve
savan. ounun zeti belki de Niels Bohr'un dedii gibi "Doru bir
tmcenin kart yanl bir tmcedir. Oysa derin bir gerein
kart yine derin bir gerektir".
Kaynaka:
A. Sakharov Memoirs
K.S.Thorne Black Holes and Time Warps
A.Salam From a Life of Physics
W.S.Culloch Embodiments of Mind
K.Popper Quantum Theory and the Schism in Physics
C.Sagan Broca's Brain
S.Gould Ontogeny and Phylogeny
W.Heisenberg Para ve Btn
Gilpin American Scientists and Nuclear Weapons Policy
N.Thorpe Ancient Inventions
Swetz From Five Fingers to Infinity
C.Yldrm Bilim Felsefesi
A.Advar Bilim ve Din
Weber, ed. Entropy, Information and Evolution
D.Hofstadter Escher, Gdel, Bach
J.D.Dyson Documentation and Diagrams of the Atomic Bomb
Scientific American, Feb.1997
Alma Mater Studiorum (Universita di Bologna)
Arms Limitations, Security and Development
(Pugwash Conferences, 13)
18
Ne Kadar Hzlya Ne Kadar Sonsuza

Zaman Avcs'na
Zaman durdurmak, en kk zamansal ayrntlar irdelemek,

uzaa, sonsuza gitmek, hzl gitmek sanatsal uralarn, ilevsel
temellerini oluturan eylemlerdendir. Yani bu eylemlerle yaplmak
istenilen, insann duysal olarak alglayamad eyleri/ anlar/
ayrntlar/ eytanlar betimlemek, gstermek ve sanatsal
uyarlamalarla 'insan'a ulatrmaktr.
Benim anlatmak istediim grsel duyumlarn nasl olutuuna ilikin

ipular, zamansal ayrntlar lmenin teknikleri gibi eyler; yani
aklmdan gelip geenler.
Fizik, bizim drt boyutlu bir evrende yaadmz ve lmlerimizin

bu drt boyutlu uzay zamandaki deikenlere denk geldiini
ngryor. Eer bu lmler zamandan bamszsa, deimedii
varsaylan niceliklerden ve bunlarn uzaysal dalmlarndan oluabilir:
Yani ktle, iki boyutlu grntler, boyutlu cisimlerin uzunluk
deerleri; boyutlu cisimlerin deiik bak noktalarndan iki boyutlu
izdmleri (belki fotograflar), bunlarn mikroskopik ayrntlar ve
allagelmi ok sayda yntemlerle deiik lmleri.
Galileo ile birlikte devinim ve ayrntlarna ilikin analitik fikirler

dnsel yaammza girmeye balad. Gndelik yaammzda
zamansal ayrntlar, ve zamansal ilikilerin llmesi,
deerlendirilmesi yirminci yzylda belirginleti. Artk ilgi alanlar
duraan yapsal ilikiler dnda devingen ilikilere de tayor.
Niceliklerin zamana gre deimesi bilimsel anlam ierirken, sanatsal
olarak da bunun getirdii yeni anlamlar/yorumlar dnyas var.
Uzaysal boyutlarda uzunluk lmleri yapmak iin metre ubuklar

kullanabiliriz. Eer istersek bir mikroskopla, mikronlar uzunluunda
bile lmler yapabiliriz.
Uzaysal lmleri bu ekilde geitirmemi kabullenirseniz,

zamansal lmlere geebiliriz. Zamann tanm zerine pek tutarl ya
da ok genel ve geerli bir varsaym bulmak olas deil. Ama psikolojik
alglamalar cinsinden, bir lm sonucunun, deiiklikleri, bizlere
'zaman' diyebileceimiz sreci anmsatr. Yani bir iein boyunun
deimesi, salarmzn uzamas, yazdmz eylerin kaplad alann
oalmas gibi. O halde, sabit hzda deien bir nicelik olduunu
kabullenip, bunu eit aralklara blersek ona 'zaman' izelgesi/ saat/
takvim diyebiliriz. lebileceimiz ya da alglayabileceimiz en kk
zaman aralna da 'an' demek yaygn bir anlay olsa gerek.
imdi, grecelik, bizim lt olarak aldmz bireyi yarglamamz,

temel bir nicelik olarak nitelendirmemizi engelliyor. Belki daha deiik
aygtlara, matematiklere ve felsefelere gereksinim duyuyoruz.
Tanm ve varsaymlarmz zerine analitik kurgulamamz

yaptmz bu evrende imdi zamansal zmleme yntemlerimizi 'ok
yzeysel' olarak irdeleyelim.
Bir deikenin (rnein duvara doru giden bir arabann hz)

zamana gre deiimini incelemek istersek, seeceimiz lm cetveli
bir kronometre olabilir. Yani saniyenin kesirlerini lebilirsek, bu kadar
znrlkle hz lm yapabiliriz. 1.2nci saniyede 60km/sa, 1.3nc
saniyede 59km/sa, 1.4nc saniyede 55km/sa. gibi. Arabann duvara
vurduu andaki hzn leceiz ve durduunu gzlemleyeceiz. Oysa
araba arada ezilecek, boyu deiecek ve hz, yani u anda ilgimizi
eken deiken, dramatik deerler alacak; ve tm bunlar kck
'an'larda gerekleecek(!).
te byle bir deneyim ya da sorun, bize u aray getiriyor: Bir

cismin hzn (genel anlamda zamana bal herhangi bir deikeni)
lerken, zamansal ayrntlara nasl girebiliriz? Yani bir zaman
mikroskopu yapabilir miyiz? Teknolojik gelimeler bu soruya olumlu
yant getirebiliyor. Bylece bir deikenin zaman iinde ald deerleri
ok daha ayrntyla lmemiz olasdr: Zaman ykselticileri/
mikroskoplar diyebiliriz bunlara. Bunlardan bir tr, hzla (yani
elimizdeki aygtlarn duyarlna gre) deien deerleri kaydedip,
yavaa tekrar vererek ayrntlar lmemizi salyor. Bir dieri ise her
teknisyenin, her fen bilimcinin srekli kulland 'osiloskop' denilen
aygttr. Aslnda buna tam anlamyla bir 'zaman mikroskop'u diyebiliriz.
Bununla, elektriksel lmlere dntrlen deikenler, zamann
kk bir kesri ok ama ok geniletilerek incelenebilir. Yani saniyenin
iki- milyarda birindeki deiken deerlerini bile bu 'mikroskop'larla

lebiliriz.
Bir de iki boyutlu deikenlerin deiimlerinden sz edilebilir. En

kolay kavranacak olanlar, boyutlu cisimlerin iki boyutlu
izdmleridir. Yani fotograflar. boyutlu cisimlerin zamansal
deiimlerini lmenin/ gzlemlemenin/ saklamann kolay ve gelimi
yntemleri vardr: Belli alardan ve uzaklklardan (kresel koordinat
sisteminde, cismin iki boyutlu izdmn bir grntleyici mercekle,
fotokimyasal tepkimeler oluturulan bir plakaya/ katod nlaryla
taranan bir fosfor tabakasna/ binlerce a duyarl diyottan oluan
rgye vb. drerek.
ki boyutlu izdmlerin zamansal deiimleri iki ekilde

incelenebilir. Birincisinde, izdmn kaydedildii yerde tutulma
zamann denetleyerek. Yani, mekanik/ optik/ elektriksel bir yolla
zamann bir kesrinde, kaydetme ortamna grnt aktarlabilir.
Bylece, saatler sren bir aktarmla gkcisimlerinin yrngeleri
izilebilirken, saniyenin milyarda birindeki aktarmlarla bir k
paketinin uzunluu/ ekli gzlenebilir. kincisi ise birincisinden
tretilebilir. Yani, belli zaman aralndaki grnt aktarmlar ardk
olarak tekrarlanarak, daha uzun zaman dilimlerindeki deimeler
izlenebilir. nceki araba rneine dnersek; arabann iki boyutlu
grntlerini saniyenin onbinde birinde yaplan kaytlarla, saniyede
bebin kere tekrarlarsak ve arpma boyunca bu kaytlar tutarsak, bu
srecin ok ayrntl bilgilerini saklam oluruz. Daha sonra bu iki
boyutlu grntleri saniyede bebin kere yerine, saniyede be kere
olmak zere izlersek, iki boyutlu bir zaman mikroskobu yapm oluruz.
Zaman bin kez genilemitir.
Ya zaman teleskobu? Evet, eer bir bitkinin grntsn saniyenin

onbete biri sresince kaydedip, alt saatte bir- yedi ay boyunca bunu
tekrarlar ve daha sonra saniyede yedi grnt olmak zere izlersek,
zaman 151.000 kez daraltm oluruz.
boyutlu zamansal deiimleri irdelemek ancak daha ada

bilimsel tekniklerle mmkn olmutur. En ilgin grneni ise holografi
ile boyutlu grnt kayd yapp, iki boyutta olduu gibi bunu ardk
olarak tekrarlamaktr. Ama bunun ilgin uygulamalarndan birisi ok
hzl kaytlar yaplabilmesidir. O kadar hzl ki, bir cisme arpan k
dalgalarnn deformasyonunu izleyecek kadar zaman
geniletebilmektedir. Yani: k hznda hareket eden eylerin

zamansal deiimlerini lmemiz artk iten bile deildir.
Ksaca/ atlayarak/ yzeyden zamansal lmleri ve deiimlerin

nicelendirebilmesi tekniklerini gzden geirdik. Bu tekniklerle yaplan
kayt ve lmler ancak bir gzlemci olduunda anlam kazanacaktr.
Gzlemcilerin sradan olan 'insan' olduuna gre, o'nun lm/
alglama/ deerlendirme aygtlar nem tayor. Yine konuyla ilikili
olarak en nemli veri toplama organ 'gz'dr demek dorudur. Ancak,
gnmz teknolojilerinden farkl olarak, bu organ, beyinsel ilevlerle
birlikte, tmleik olarak ok deiik ilemler yapabilir. Anlam
ykleyebilir/ seici alglama yapabilir/ kestirimler yapabilir/ yanlabilir.
Grsel alglamann hem tam anlamyla bilinemeyen hem de ok

geni temellerini irdelemek yerine, yalnzca konumuza ilikin birka
zelliine bakmak kabaca bir bilgi salayacaktr. Gz, retina ad
verilen sinirsel a tabakaya den iki boyutlu grnty iler. Bu
izdm, iris aklndan gelen nlar ve gz mercei ile oluturulur.
Gz merceininin deiebilir odak uzakl, deiik uzaklklardaki
cisimlerin retinada grnt oluturabilmesini salar. Retinada sinir
ularnn en youn olduu blge 'fovea' ise, grmede, en byk
keskinlii salar ve alglamann temelini oluturur. Yani, bir cisme
dikkatle baktmzda, o cismin iki boyutlu izdm fovea
evresindedir denilebilir. eitli gz hareketleri ile, saniyenin yzde biri
kadar zamanlarda deiik cisimlere ya da noktalara bakmamz
mmkn olabilir. Zamansal olarak uyarlarn ayrtrlmas, retinadaki
fotokimyasal tepkimelerin snm zamanlaryla orantldr. Yani retina
zerine drlen bir grnt yok olduktan RKZ (retinada kalclk
zaman) kadar sonra grme bitmektedir. Bu etken RKZ retina
dzeyinde olumaktadr. O halde, bir takm mekanik ilemlerle beyin
daha ince zamansal ayrmlar yakalayabilir.
Retinada kalclk zaman ortalama 160 ms olarak llebilir. Bu,

saniyede 6 ya da daha az kez deien eylerin ayrtrlabileceini
gsterir. Daha hzl deiimler, bir sreklilik gsterecektir. rnein bir
el feneri ile ember evirecek olursanz, saniyede 6 kereden fazla
yaptnzda kesiksiz bir k emberi grrsnz. Ama bu, gznz
hareketsiz bakyorken geerlidir. nk gz, hzl asal hareketleri ile,
saniye de yzlerce kez oluan deiimleri bile farkedebilecek
duyarlktadr.
Gzellikler, grsel incelikler, heyecan veren uyumlar, devinimler

yalnzca boyutlu doal cisimlerin retinadaki izdm ile domaz.

Beyinsel sreler, gzde bilgi ileme ve ayrtrma tm grsel
duyarlklarmzn kaynadr. Grsel sanatlar iki boyutlu eitlemeler
ve sradan iki boyutlu izdmlerle bize bu duyumlar salayamaz.
Grsel sanat, iki boyutlu yaptlarnda insan alglamas ve bilgi
deerlendirmesine yakn uyarlar ierdii lde baarl saylabilir.
Kabaca; bir bahar gn mavi gkyznde szlen beyaz bir martnn
iki boyutlu izdm (ister Nikon'la, ister benim kalemimle izilsin);
deniz kysnda onu izlemekle ayn duygular asla veremez. Bu
yalnzca duygusal bir itiraz deil. Gzlemcilerin znel bilgi deerleri ve
alglama iin setikleri kendi yollar. Yani fiziksel bir gerek.
Genel kannn tersine, cisimler k hzna yaklatklarnda 'eek'

kadar olarak ktleleri artar ve kuvantum mekaniinden deil de
'grecelik kuramndan' yaknrlar. rnek olarak, k hznn %80'inde
(240 bin km/sn) hzda uan, 1/10 gram ktleli u-u bcei bir duvara
arptnda, 4 ton ktleli ve saatte 36 km hzla koan bir filin
arpmasyla ayn etkiyi yaratacaktr.
Ve bir kamera olsaydnz ne denli duyarsz olabileceinizi dnn

bir kerecik: Bir cama yapm su damlasnn, arkadaki perdeye,
nndeki dnya parasnn iki boyutlu izdmn aktarr gibi
yaayacaktnz. Ta ki duyarl ve yaratc bir fotograf sizi sahiplenene
kadar.
Kaynaka:
1.Gz Kresi Hareketlerine likin Baz Dinamik Parametrelerin EOG
lmleri ile Aratrlmas, A.Kurt, S. Karamrsel Ulusal Fizyoloji Kongresi,
Kasm ' 92
2.Retina zerinde Grnt Kalcl ve st zleme Frekansnn
Snanmas, S.Karamrsel A.Kurt Ulusal Fizyoloji Kongresi, Kasm 92
3.Recording of Light Wavefronts, Nils Abramson, Lectures notes at
Advanced Study Institute School of Quantum Electronics, Erice May92
4.zafiyet teorisi, Albert Einstein
5.The Feynman Lectures on Physics, Vol 1
23
Grsel Dinamik eitlemeleri

"Batl, fotografa dz izgiler ve kesitler olarak bakar. Gz ve kadraj byledir. Hatlar
vardr; onlar izler, grrsnz. 'Evet' ya da 'Hayr' dr. Doulu ise 'Belki' der. Fotografa
bak, birbirine gemi spiralleri andrr. Tek merkez yoktur. Fotografn herhangi bir yerinde
beklenmedik birey karnza kabilir. Minyatrleri dnn, onlar da yledir. Gzn bak
daha karmaktr, grsel olarak daha estetik bir fark vardr.
Batl A'yla B arasn yle grr:
A B
Doulu iin ise izgi dz deildir:
A B
REZA, (National Geographic Fotografs) Mimar Sinan niversitesi Konumasndan
Mzik ve grsel sanat arasnda ne fark vardr? Yantlamas zor

deil: Ana fark zamansallk. Mzik almalar kendiliinden zaman
ierirken sanat (grsel sanatlar) almalar zaman soyutlarlar. Daha
ayrntl ekilde: Mzik paralar belli hz ve sra ile alnp dinlenmesi
gereken seslerden oluur. Bylece mzik tek boyutlu bir yap ile bizim
varlk ritmimize baldr. Buna karlk grsel sanat yaptlarysa iki
boyutlu ya da boyutludur (Genellikle). Resim ve heykeller de
nadiren gzn izlemesi istenen 'tarama hatlar' ierirler. Kinetik sanat
trleri ise zamanla deiim gsterseler de, belli bir balang, biti ya
da ara durum sz konusu deildir. stediiniz gibi gelip izlemeniz
olasdr.
Bu genellemeler dnda, Avrupa sanatnda grkemli duvar ssleri,

tarihsel kubbe resimleri ve Oryantal sanatn iie gemi yzlerce
metre uzunluunda pastoral ilemeleri anmsanabilir. Bu tr grsel
sanat zamansal bir sralama ve hz ile gz taramasn ynlendirir,
balang ve biti noktalar vardr. yklerde olduu gibi bu noktalar
sakin duygular tanmlar. Aralarda deiik gerilimler oluur ve zevkli bir
grsel ritimle zmlenir. Daha sakin son noktalar dzenli ve grsel
olarak basitken, daha gergin ara noktalar kaotik ve grsel olarak
karmaktr. 'Grsel' szcn 'duysal' ile deitirirseniz mzik iin
geerli tanmlar elde edebilirsiniz.
Mziksel deneyimin ruhu grsel bir ekilde nasl yakalanabilir? Bu

tr almalar en iyi yapanlardan birisi mimarlk profesr William
Huff olsa gerek. Parke deformasyonu ile nemli bir ara yakalad
anlalyor. Parke, oda tabanlarna denmek zere yaplm tahta
mozaiklerdir. Deformasyon iin yamulma ve dnmler arasnda bir
tanm denilebilir. Huff'un parkeleriyse daha soyut: Bir dzlemin dzenli
olarak, sfr kalnlkta izgi paralar ve erilerle izilen mozaiklerle
kaplanmasn salarlar. Uygulanan deformasyonlarsa sradan olmayp
iki temel gereksinimi salar:
1. Yalnzca bir boyutta deiimler olmal, ve mozaiklerin her

birinden bir dierine zamansal bir gei olmaldr.
2. Her admda rgler dzlemi kaplayabilecek yaplanmaya

gitmelidir (yani birim hcreler kendileriyle birleerek sonsuz bir dzlemi
kaplayabilmelidir).
Bu basit ncllerden arpc gzelliklerde yaptlar ortaya kyor.

1960'larda M.C. Esher'in tahta oyma "Gndz ve Gece" adl
yaptndan esinlenen Huff, Echer'den farkl olarak yaptlarnda saf
geometrik ekiller kullanyor. Bu bir kompozitrn bestesinde temel
notalar kullanarak, programl olduu izlenimini verecek hereyi
engellemesine benziyor (Yani seslerin arkasnda bir grnt ya da
yk olmasnn engellenmesi). Bylesi bir kararn etkisiyle gzellik ve
grsel ilgi, soyut ekillerin karmaa ve eoynamasndan doacaktr.
Gze, 'ekici' gelmesi iin hayvan ekilleri vb kullanlmadan

yalnzca yorumlanmam, sslenmemi algsal deneyim
salanmaktadr. Bir dier temel eyse standart deformasyon
aygtlardr. Bir takm tipik aygtlardan rneklersek:
1. Bir izginin uzatlp ksaltlmas
2. Bir izginin dndrlmesi
3. Bir izgi parasnn krlarak esnetilmesi
4. Bir izgi parasnn ortas ya da kesinde 'di' gibi girintiler/
kntlar oluturulmas
5. Doal bir alt birimi oluturan izgi beklerinin daraltlp/
geniletilip, dndrlp/ kaydrlmas
ve bu temalar zerine eitlemeler.
Parke deformasyonlar bir anlamda

mziksel armlar yapyor. Birim
hcre, ya da bir dizi birim hcreden
oluan dikey kesit, mzikteki lyle
benzeir. Birim hcrelerin tekrar ile,
sayfa boyunca izlenen izim, mziksel
bir heyecan verir.
Scott Grady tarafndan 1977'de

retilen 'Consternation' adl yapt
altgenlerle kpler arasnda algsal
dnmler yaatan grsel bir
melodidir. Aslnda yapsal olarak
olduka karmak bir paradr.
zmlemek yerine, belki de Echer'in
mkemmel deformasyonlarndaki gibi,
heyecanl grsel kaotik etkileimi
yaamak daha ho olacaktr. Jorge
Gutirrez'in yine 1977'de rettii
'Cucaracha' adl yapt mkemmel bir
geometriden balayp, sradan
W.Huffun Atelyesinden bir Parke Deformasyonu
deformasyonlarla bir tr zgrce
danseden yabans, asal ve neredeyse yar organik ekillere
ulamaktadr. artc grsellik insan bunaltabilir: zgrle doru
danseden bu ekillerde entropi artyor mu, azalyor mu?
Srad bir dier parke deformasyonu 'I at the Center' (Merkezdeki

I) adl yapttr. 1964 tarihli David Olleson'un bu izisi tek boyutlu
devinim kuraln bozarak yeni bir anlay da beraberinde getiriyor. Ana
tema merkeze konulan 'I' harfi zerine eitlemelerdir, ama ayn anda,
her iki boyutta. Lirik kompozisyonlarn en etkileyicilerinden biri olan bu
parke deformasyonu metaforik ieriiyle de vuruculuunu pekitiriyor.
rgnn ortasndaki 'I' yani 'ben' 'ego'yu ifade eder ve tm dier
eylere dokunur - yani dier 'ben'lere. Merkezdeki 'ben'e benzeyen bu
'I'lar, merkezden uzaklatka eitlenir, karmaklar. Bu insanca
etkileimlere benzeyen bir rgdr. Her birimiz kendi kiisel
rgmzn en ortasnda durur ve 'ben en normal, en duyarl, en
anlalr bireyim' diye dnrz. Bizim kimliimiz -yani 'eklimiz' ise
kiiler uzaynda bize en yakn duran kiilere benzer- onlardan
kaynaklanr. Biz dierlerinin kiiliklerini tanmlamaya yardmc olurken,

onlar da bizimkini tanmlamay salarlar. Bu iki boyutlu parke
deformasyonu belki de en gzel kuramsal psikoloji benzetimlerinden
birisidir.
Temel sorunlara dnersek, yani daha kuramsal ve felsefi sorunlara:
Yaratcln bir mimarisi var mdr? Yani bir plan, bir ema,
ilkeler kmesi. yle ki akca yorumlandnda tm parke
deformasyonlar kmesi iinde saklanan yaratcl -gemi ve
gelecekte- ortaya karabilen bir mimari?
M.C. Escher, Bakm

27
Ricercar*
"Sakin olun, dnyamz geni ve byktr."
E.A. Abbot
Aracmz geometri, ve amacmz bir hayvann,
bir nesnenin ya da bir insann betimlemesini gerekletirmektir.
P. Engel
Aslnda evrimle akllanal beri yukary dler olduk. Neresi

yukars? Daha saygn, Tanr(lar)n barnd bir yer olsa gerek.
Yukars; zayf bir geometri bilgisi ve insanmerkezcil bir anlayn
tanmdr. Yani yldzn birisine 'yukarda' diyebilmek iin, bizim
merkezde -stelik kresel bir koordinat sisteminde- ve dnyamzn
gbek deliinin (L'ombrilica del mondo, herhalde o da krenin
merkezidir) de sfr noktas olmas gerekir. Bu tr abalar
hogrlebilir bence. Kabullenmemiz gereken ey pek de kolay deil.
Bir genin i alarnn toplamnn 180den byk olduu kapal bir
dzlemde yayoruz. Ve bu iki boyutlu dzlem zerinde mikroskopik
kprdanmalar nc boyutu eklemeye alyor. ok ama ok geni
bir dzlem dnn: 163 milyon kilometrekare. Kabaca bu, yerkrenin
tm alandr. Dleme kolayl iin, kenar 13bin kilometre olan bir
kare olsun. nsanlarn boyunun ortalama iki metre olduunu ve bu
dzlemde ayakta durduklarn da dnn. Bunu kolayca iki boyutlu bir
dzlem olarak tanmlayabiliriz. Ne yani? Yoksa siz bir sayfa kada (28
mm x 21 mm x 0.1 mm) dikdrtgenler prizmas m diyorsunuz? Bir
kenarna oranlarsanz, 5/1000; ve 15/1000000 saylar kyor. Yani
insanlarn oluturduu kalnlk gerekten mikroskopik kalnlkta bir
yufka saylabilir.
Neyse, demek istediim u ki, insanolu yaramaz bir ocuk gibi

baskdan kurtulmaya alyor. Ktleekimi -hereyin anas- bizi
koruyup tutmaya alrken bir ekilde onu yenmek istiyoruz.
*R i c e r c a r : Regis Iufsu Cantio Et Reliqua Canonica Arte Refolula " At the King's
Command, the Song and the Remainder Resolved with Canonic Art". Bach, Kral Frederick
iin besteledii Musikalishes Opfer adl yaptnda, ba harfleri RICERCAR olan bu tmceyi
iler. Ricercar, talyancada aray demektir.
Ykselmek -ama nereye kadar? Ktleekimini yendiimizde

anlayacaz ykselmek, bir baka ekimyerine geldiimizde alalmak
demektir. Aas ve Yukars ayn eylerdir. Ve ayn olduklarn ancak
yeterince ykseldiimizde anlayabiliriz. Eer anlatlanlar doruysa
bunu ilk duyumsayan kii Armstrong'du.
Sanki tmyle zlmcesine ve zenler bilinirmicesine

sylemek pek de ho kamaz ama znel bir kan sayarsanz eer,
ykselmenin; yeryznde duruun anlamn yeniden betimleyenlerin
ncleri Wheeler ve Penrose'dur. Wheeler amzn yetkin
kuramclarnn ounu yetitiren bir fizik profesr; Penrose ise bir
ngiliz matematiki ve medyatik Hawking'in alma arkadalarndan.
Uzay-zaman ve genel grecelik kuramn yeniden ekillendiren;
zamann, evrenin balangcn ve evrimini tanmlamaya alan bu
bilimcilerin ktleekimini, alglama ve yanlsamay da ieren kuramlar
gelitirmesi yeni bir gr salamakta. Wheeler, varoluumuzu ve
maddeyi uzay_zaman geometrisindeki kvrlmalar olarak yorumluyor.
Yani tm varolu drt boyutlu gzel bir yzeydeki prtlemeler,
bozulmalardr. (Bu iki boyutlu bir dzlemin katlama ve kvrlmalarla
boyutlu, alglanabilir bir cisme dnt Origami sanatn anmsatr,
belki de ta kendisidir. Ama Tanr(lar)n tasarlad bir Origami modeli.)
Ykselmekse bu prtlemeleri abartmaya almak mdr acaba? Dier
yandan bkmck (twistor) kuramn gelitirip, dinamik bir uzay zaman
geometrisi tanmlayp evreni anlamaya alan Roger Penrose'un
almalar sanat yaptlarn artrr. Buradaki alglama eitlilikleri,
grsel algnn yanlsamas konusundaki almalarn dourmutur.
1958'de British Journal of Psychology'deki makalesinde "Her paras
3 boyutlu dikdrtgen bir yapy tanmlad kabullenilen bir perspektif
izim gryorsunuz. Ama resimdeki izgiler bir olanakszlk
oluturacak ekilde birbirine balanmtr. eklin izgilerinde gz
gezdirirken, gzlemciden nesneye uzakln yorumlanmasnda ani
deiimler gerekir." Bu makalede sz edilen ekil, M.C. Escher'in
olanaksz bir takm izimlerinde temel ald Penrose'un geni olarak
anlan izimdir.
Grnata'da El Hamra sarayn gezen sradan bir izim sanats,

tavan sslemeleriyle sarslr. Hollandal M.C. Escher, slam ssleme
sanatyla ilk kez karlamaktadr. arpc gelen udur: Bir dzlemi
aralksz olarak sarabilen inileme yntemi. Bunu dzlemin kurall
blnmesi olarak zenginletirip sonsuzluk, kartlklarn

tmletirilmesi, deiik geometride dzlemler ve snr deerli
yinelemeler ieren izimler yapan Escher, gz yanlglar ile uzayn ve
biimin alglanmasn sorgulayan yaptlarn tasarlad. Snrsz uzaylar,
uzaysal halkalar ve spiraller, aynasal imgeler, ok kenarl cisimler,
grece evrenler ve olanaksz yaplar olarak snflandrlabilecek olan
yaptlar tm zamanlarn en dnsel uyaran izimleri olarak anld.
Matematikilerin ilk Escher tutkunlar olmas garip deildi, genellikle
bakm ve rntnn matematiksel ilkelerini kullanyordu. Ama tipik
bir Escher izimi bakm ve rnt dnda sanatsal biimde ilenmi
bir temel dnceyi de ierir. Bach'n, Escher'in ve Gdel'in
yaptlarndaki benzer gr artcdr. Ayn
temay ayr yerde, mzik, resim ve
matematikte iliyorlar: Garip halkalar, geri dnen
ve yansyan dnceler, tmceler!
Escher, slam'da resim yasann izim

tekniini snrlandrdn sylyor. Oysa doadan
alnabilecek rneklerle dzlem doldurulmas ayr
bir tasarm ve sanat oluturabilirdi. Buradan yola
karak, matematiksel dzeni tartabileceimiz ve
alglamamz snayabileceimiz bir sanat
balatarak dnyaya ve iimize bakabilmemizi
salad.
Merdivenler Evi, Escher'in "Neden tekerlei

insan kefetti?" diye arp durmas zerine
tasarlad bklm bceklerinin devinimini anlatr.
Tanr dnyay yaratrken tekerlekli canllar
unutmu olmal diye dnyordu. Resimde bu
hayvanlar bir dizi merdivende ar ar gezinirler.
Grecelik konulu resimlerindeki benzerlii
gstermekle birlikte, yeni bir oyun esi daha
M.C. Escher, Merdivenler Evi. Escher'in eklenmitir. Basknn hemen tm alt yars, dier
"Neden tekerlei insan kefetti?" diye
arp durmas zerine tasarlad bklm yarsnn ayna grntsdr. Soldan saa doru
bceklerinin devinimini anlatr. inen tepedeki merdiven ortada ve en altta iki kez
ters yz edilmitir. Resimdeki temel rg, ayr ve dikey bakml
perspektif ierir. Yukarya ve Aaya kavramlar yer deitirebilir
grnmektedir. En stteki hayvan yere eriene dek aa iner. Saa
dnerek yukarya kar ve bir kapdan yok olur. Ayn anda, duvardaki
M.C. Escher, Bklm. Doada yuvarlanarak devinen, tekerlek biiminde yaratklar

bulunmamasnn verdii honutsuzlukla Pedalternorotandomovens Centroculatus
Articulosus yaratld (kendiliinden varolu!). Burada gsterilen ve yaygn olarak bklm
adyla bilinen yaratk, bu iten gereksinimi karlama giriimidir.
bir delikten bir bakas aa yryerek kagelir. Ayn ynde yanyana

yrrlerken, soldaki kmakta, sadaki inmektedir. Duvarlar ve zemin
birbirlerinin glgesidir.
Escher'in Grecelik adl yaptndaki merdivenler yine yaam

sorgular. Aas ve yukars yoktur. Ama bu kez bakmlar,
ktleekimi glerinin birbirine dikliini (yani birden fazla ve 'Grecelik'
iin tane) kullanr. Merdivendeki insanlar birbirlerine doru gelip
geerken, bir tanesinde, stelik ayn yne giderken, birisi inerken
dieri kar.
Escher, gri fonlardan siyah beyaz ekillerin belirdii mozaiklerinin

kkleri zerine dnrken aknlayor:
"Belirsiz ve sisli gri dzlemi duraan bar anlatan, yaamn

ncesinde ve sonrasnda zamann ve boyutlarn yokluunu
svayan; tekrar, 'lmden sonra', tm kartlklarn iinde
eriyecei bir ara olarak dnyorum."
Bklm'deki Metnin Trkesi:

Doada yuvarlanarak devinen, tekerlek biiminde yaratklar bulunmamasnn
verdii honutsuzlukla Pedalternorotandomovesis centroculatus articulasus yaratld
(kendiliinden varolu!). Burada gsterilen ve yaygn olarak bklm adyla bilinen
yaratk, bu iten gereksinimi karlama giriimidir. Dirimbilimsel (biyolojik)
zellikleri hl belirsizdir: Memeli mi, srngen ya da bir bcek mi? nsan ayana
benzer ayaklarla sonlanan ift baca ve eklemli boynuzsu plakalarla bezenmi
uzam bir bedeni vardr. Ortasnda, keskince erilen bir papaan gagas bulunan
yuvarlak kafasnda iki prtlak gz, kafann iki yanndan karak saplar zerinde
durmaktadr. Uzand zaman, yaratk, herhangi bir zemin zerinde alt ayan
kullanarak yavaa ve nezaketle ilerler (gerekirse dik merdivenleri trmanr ya da
inebilir; kaln allardan geebilir ve glkle kayalara trmanabilir). Ama, grece
olarak uzun ve temiz bir yola geldiinde kafasn ieri kvrr, yldrm hzyla
bedenini bklm yapar ve hl yere deiyorsa ayaklaryla iteler. Tamamyla
toparlandnda, orta ekseni saplar zerindeki gzler olan bir disk grnmne
kavuur. Srasyla ift ayayla ittirerek yksek bir hza eriir. Yuvarlanarak
giderken, isterse ayaklarn geri ekerek (rnein yokuaa giderken ya da kendini
yuvarlanmaya braktnda) aylakla vurabilir. Gerekirse, yry konumuna iki
ekilde geebilir: Ya birdenbire, aniden bedenini gererek -ama bu durumda srtst
der; veya ayaklaryla fren yaparak hzn drrken yavaa geriye doru alr
ve duruverir.
Kaynaka
Douglas R Hofstadter, Gdel Escher Bach, 1980, Penguin Books.
M.C. Escher: The Graphic Work 1992, Benedikt Taschen Verlag
E.A. Abbot, Flatland: A Romance of Many Dimensions, Dover Books.
Adnan Kurt, Grsel Dinamik eitlemeleri, Hayalet Gemi say 16, Ocak 1994.
M.C. Escher, Exploring the Infinite, 1989, H.N. Abrams Inc.
M.C. Escher, His Life and Complete Graphic Work, 1992, H.N. Abrams Inc.
32
oms'ki
i klzun tip kim ol bi ta bitigig zmz bitilim.

"alsn ki o kitabe tan kendimiz yazalm."
Eski Trke'nin Grameri, A.von Gabain
alpin erdemin n k buna tutd.

"alpliin ve erdemindendir ki nn bunca yayld."
KkTrkler, Kli or Yazt, S. Divitiolu
Trke'de modern kullanmdaki "ki" eki, baml cmlecikleri

eklemekte kullanlmaktadr. Dilbilim balamnda nemli bir yeri olan bu
eke Eski Trke'de, benzeri bal cmlecikler olmad iin,
rastlanmad, Orhun yaztlarnn incelenmesi srasnda
anlalmaktadr. M.S. sekizinci yzyla dayanan ve en eski Trk
lehesi olarak bilinen bu yaztlarda, "ki" balac yerine, alt cmlecikler
vb. geiler kullanlmaktadr. Buna dayanarak, "ki" balacnn, dilde
daha sonra oluan gelimelerle ortaya kt sylenebilir.
Erguvanl'nn almalaryla "ki" ekinin ge zamanlarda kullanld
anlalmaktaysa da, benzer bala kullanmna, M.S. 730'larda Kli
or yaztlarnda da rastlanmaktadr.
Ki ekinin bal cmleciklerde kullanlmas, byk olaslkla ran

(Fars) dilinden, sentaktik gei yoluyla edinildi. ranllarla ilikiler ve
Fars diliyle etkileim onuncu yzyl sralarnda, Trk kavimlerinin Orta
Asya'dan batya doru gleriyle balamt. Bu ekilde Trkler
ranllarla karmaya, askeri ve ticari ilikiler gelitirmeye balad.
Denilebilir ki, Farsa'nn Trke zerindeki etkileri gnlk konuma
dilinde balayp, onbirinci yzylda Trklerin slam kabul etmesiyle
yaznsal alana da tat. Fars dilinin etkisi yolla yaylyordu: Gnlk
yaam paylaan halkn etkileimiyle, okullarda kullanlan dil ve
yaznla, ve zellikle o yllarda Farsa'nn ticaret dili olmas, alveri,
iletiim vb. jargonlarnda yaygn kullanm bulmasyla. Osmanl
mparatorluu boyunca da Farsa'nn yaznsal etkinliklerde n koul
olmas, Farsa'nn iyice yaygnlamas ve benimsenmesini salad.
Farsa'da kullanlan en yaygn morfem ka, ke ve ku idi. Orhun

Yaztlarnda kullanlan "kim" ile Farsa'daki "ke" benzer kullanma
sahiptir. "kim" balacnn yeni ekliyle ilk kullanmlarna 11. yzylda
Kutadgu Bilig'de rastlanr. Bu ekin yeni kullanmna rnekleri Katip
elebi'nin 17. yzylda kaleme ald yaptlarnda da bulabiliriz:
"Bil ki ders okutmak, takrir etmek en stn ibadettir."
"Meleke insanda yerlemi, kklemi bir keyfiyettir ki, abucak

kaybolmaz."
Erguvanl'nn almasnda da "ki" szcnn Trk diline girii,

ilevindeki deiimler ve byle szdizimsel bir deiikliin dilin kendi
yapsyla nasl kaynat aratrlmtr.
Dil zerine ne yazlacaksa mutlaka Noam Chomsky'den szetmek

gerekecek. nk Chomsky ok yerinde bir kararla dili ve akl
anlamann yeni yollarn aan almalarn babas olarak anlyor.
Chomsky iin, kaleleri ykp batan kuran bir Jntrk denir. ok

dalgalarn tm Amerikan felsefesi, yapay zeka, psikoloji ve toplum
bilimlerine salyordu. 70'lerde izleyicilerine yorgun bir padiah olarak
grnmeye baladnda onu silmek zaman geldiini dnenler
yenildiler. 60'lardaki baarlar gibi parlak saylmasa da, son
almalar yeni zaferler kazanmay srdryor.
Plato'dan bu yana, byk felsefi rasyonalistler dile hi

gvenmediler. Dil'in, akln nedensellii ve genilemesini engellediine
inanyorlard. Plato'nun grne gre dil, dnceleri aklamaya
yeterli deildir. Descartes, neden zerine kurulmu yapay bir dil
kurgularken, Leibniz tm hayat boyunca dncelerin saylarla ve
mantksal bir ekilde dzenlenmesine dayanan bir yapay dil
oluturmaya almt.
Modern linguistiin temelleri bir anlamda dil hakknda rasyonalist

varsaymlara tepki olarak kurulmutur. Chomsky'nin zmeye alt,
sentaks zerinde nasl allacayd. Yani, szckler birtakm sonsuz
deiimlere uramadan nasl birleiyorlar ve tmceler oluturuyorlar?
Amerikan linguistiinin kurucularndan Bloomfield tanmsal ve

taksonomik (soysal) bir yap oluturmu, Chomsky'nin "snrsz ve
karmak bir orman" diye nitelendirdii anlam (semantik) sorunundan
uzak durmay tlemitir. Chomsky szck ve cmlelerin
paralanmas ve elenmesi kurallarn bulurken, dnm kurallarn
dorudan matematikten alyordu. Chomsky'nin hocas Harris,

matematikteki dnmlerin koordinatlar ekillere, emberleri
krelere dntren prosedrler olduunu sylyordu. Chomsky'nin
matematikten asl edindii yeni kavram, genelletirme ve
kuramsallatrmayd: Linguistler artk yle kural ve tanmlar bulmallar
ki, bunlar bir dildeki tm olas cmleleri oluturabilmeli, ama
olmayacaklar dlamaldr. Yalnzca bylesi bir retici gramer, dili
tutarl yorumlamay ve zmeyi salayacaktr.
Bu akl ve dile ilikin dncelerde korkun bir kayt. Ayrntlardan

(indirgemecilikten) geriye, evrensel yasalara bir dn. Chomsky'e
gre dil, birok akln deil, 'akln' rndr. nsan olmann temel bir
esi dil yaratabilmesidir. "ine bakarsan grrsn: sentaks akla
ilenmitir."
Chomsky'in dildeki devrimi, birok alanda varln hissetirdi.

Chomsky'nin dile ilikin bulduu mantksal ve tutarl yap zerine
yepyeni bir bilgisayar bilimi bile kuruldu.
Chomsky'nin retici gramerine karn, bilimciler sentaks amak ve

anlama, semantik'e girimek istiyorlard artk. Chomsky'nin
rencilerinden Postal, Mc Cawey sentaks derine, daha derine iterek,
derin yaplar sanal olarak semantik tanmlamadan ayrdedilemez
duruma sokmak istediler. Neden szcklere ok daha temel paralara
ayrlmasn?
Leksikal zmleme denilen bu yaklam Lakoff tarafndan, doktora

tezinde nerilmi (1965) ve yaygnlamtr. u tmceyi ele alalm:
"Stalin, Troki'yi ldrd." ldr szcn, zerinde sentaksn
etkidii ayramaz bir atom olarak ele almak yerine, Lakoff bu szc
"yaamna engel ol" eklinde mantksal elere ayryor. Lakoff'un
yaklamyla linguistik ve sembolik mantk birletiriliyor:
"Basitlik ve genellik, birka atomik kategoriyi arar. Bu kategoriler

sembolik mantk kategorileri ile aynen akr. Sembolik mantk
dnce yasalarn yanstr, dnce ise dilin altnda yatan evrensel
tabandr."
Anlam bulmak yolundaki almalar, Chomsky'nin na glge

drmt. Ama anlam almalar kmaza giriyor, Chomsky ise
kaybettiklerini kazanyordu. Chomsky'nin yeni modeliyse yllar nce
savunduundan dramatik ekilde farkldr. Bu tam bir paradigma
kaymas olarak nitelenmektedir. Yeni model, evrensel grameri,
birbiriyle etkileen basit kurallar dizisi olarak yorumlamaktadr.

Szcklerin zellikleriye dilin tm karmakl ortaya kar. Chomsky
ileriye giderek, szcklerin temellerinin deneyimi ncllediini syler.
rnein "trmanmak" diyor Chomsky, "trmanma deneyimi sahibi
olmadan nce bile deneyimi yorumlamamz salayan bir kavram
oluturur."
Bu tr ilkeler tm dillerin temelini oluturan evrensel grameri

olutururlar. Dil, temel kavramlar ve gramatik ilkelerle yaplm
anahtarlarn birbirleriyle balantsna benzetiliyor. Bir konumdan
dierine deneyimle deviniyor. ince, bir tr rnty tetiklerken,
ngilizce bir bakasn kurgular. Ama kavramlarn ve sentaksn
etkileiminin temel kavramsal kurgusu tmyle ayndr.
Bir dili konuan insan, aklda bir ekilde tanmlanm ve son olarak
da beyinde fiziksel bir konfigrasyonda bulunan, belli bir bilgi
gelitirmitir . Bu konular irdelerken u temel sorularla karlalyor:
Bilginin sistemi nedir? ngilizce, Trke ya da spanyolca konuan
insann aklnda, beyninde ne vardr?
Bu bilgi sistemi aklda/ beyinde nasl ortaya kyor?
Bu bilgi konumada (ya da ikincil sistemlerde, yani yaz gibi) nasl
kullanlyor?
Bu bilgi sistemi ve bunu kullanmak iin gerekli fiziksel temeller ve
mekanizmalar nelerdir?
"Snr, yleyse, yalnzca dilin iinde izilebilecektir, ve snrn tesinde kalan da,
dpedz sama olacaktr."
L. Wittgenstein, Tractatus
lk soru, mantksal olarak dierlerinin ncldr. Yantlama yolu ise

betimseldir: Bir gramer oluturmaya alarak, bir dilin herbir linguistik
tmceye nasl dnsel anlamlar verdiini biim ve anlam asndan
aklayan bir kuram bulmalyz.
kinci ve daha zor yntem bizi akn bir yoruma tayor. Burada
(insann dil melekelerini douran, deimez ve duraan ilkeleri ve
bunlarla zdelemi kalplarn deikenlerini tanmlayan) bir
evrensel gramer kuram oluturarak ie balamalyz. Bylece, gerekli
yerinekoymalarla deiik dilleri irdelemeyip, bu dillerdeki tmcelerin
anlam ve ekillerinin neden bunlar ierdiini evrensel gramer
ilkeleriyle bulabiliriz.
kinci soru, dil almalarnda ortaya kan Plato'nun sorununun

zel bir durumudur. Evrensel gramer kuramn oluturduktan sonra
deikenlerin atanmasyla bu sorun da zlebilir.
Dil renimi, o halde, evrensel gramerin belirsiz brakt

deikenlerin atanmas ve belirlenmesi srecidir. Dil renmek,
gerekte ocuun yapt bir ey deildir. Gerekli beslenme ve evre
koullarnn saland, uygun bir ortama konulduunda biyolojik
olarak olgunlamasyla birlikte ortaya kan bir olgudur. evre yaps
ve doas evrensel gramer deikenlerinin atanmasn belirler, ortamn
salad uyaranlar, dier fiziksel geliim srelerinde olduu gibi,
ayrmay belirler. Byme iin salanan koullar, geliim srasnda,
insan kapasitesini yokedebilecei gibi geniletebilir de.
Aslnda bu nokta ok daha geneldir. retim, ieyi suyla

doldurmaya deil de, iein kendiliinden bymesine zen
gsterilmesine benzetilmelidir. Her iyi retmenin bilecei gibi,
retim ekilleri ve kapsanan malzemenin miktar, doal merak ve
kendilerince renmeyi uyarma baarsyla karlatrldnda,
nemsizdir. rencilerin edilgen katlmla rendikleri hemen
unutulmaktadr. rencilerin kendiliklerinden edindii bilgiler, kendi
heyecan ve ilgileriyle bulduklar yalnzca anmsanmayacak, dnsel
katlmlara, yaratmlara neden olacaktr.
nc sorunun algsal ve retimsel ynleri vardr. Yani, dil edinmi

bir insan, duyduklaryla bilgilerini nasl tmletirecek ve
deerlendirecektir. Linguistik bir tmceyi anlamas iin akl/ beyin,
bunun fonetik eklini belirleyip, szckleri ayklar. Evrensel gramer
ilkelerini kullanarak deikenler atamas yapar ve bu ifadenin yapsal
tanmlamasnn izdm ile paralarnn nasl ilikilendiini belirler.
Drdnc sorunun zm daha ok gelecekteki almalarla

belirlenecek. Bu tr problemlerin zmnde insan deneklerin
kullanlmas etik nedenlerle dlanmaktadr. Hayvanlar zerinde
uygulanabilen yntemler, insanlar zerinde kullanlamyor ve bu
nedenle aratrmaclar doal (daha dorusu doann sunduu)
deneylerle yetiniyorlar: kazalar, hastalklar vb. ocuklar nceden
saptanm ortamlarda yetitirmemiz, bu ortamn deikenleriyle,
edinilen dil arasndaki ilikileri bulmamz olas deil. Beynin iinde olup
biteni anlamak iin elektrotlar balamak beynin bir ksmn karmak/
haraplamak yine engelleniyor ve bu koullarda beyinsel
mekanizmalar kefetmek zor grnyor.
Bir takm beyin ilevlerinde, rnein grme srelerinde insan ve

hayvan beyinleri benzeimleri gsterdii iin deneysel almalar
olasdr. Oysa, bildiimiz kadaryla, dil ilevleri zgn ve ayrk bir
insanlk zelliidir.
Akl/ beyin problemi ve bir takm dnce srelerinin nasl

olutuu, evrimsel ve felsefi alardan bakldnda, Descartes'in
mekanistik dnya grnden balayp dier kuramlarlada
irdelendiinde, yine de doyurucu bir yant elde etmek olas deildir.
nsann dnsel ilevi ve yapsn irdeleyebilmek iin saylarn

beyindeki yerini ele alalm. ocuklarn saylar dizgesini edinme
kapasiteleri olduunu biliyoruz. Saymay renebiliyor ve ardndan da
snrszca tretim yapabiliyor, ardk olarak sayabiliyorlar. Aritmetik
ilem tekniklerini de hemen kavryorlar. Eer bir ocuk snrszca
toplama yaplabileceini bilmiyorsa, bunu asla renemiyecektir.
1,2,3,..n gibi bir say dizisi retildiinde, bunun sonlu bir dizi olduunu
varsayacaktr. Grlyor ki bu kapasite, dil kapasitesinde olduu gibi,
zeki olmak dnda bir takm baka dnsel ayrmlar gerektirmektedir.
Bir ara, kulara ve sanlara sayma retilebilecei dnlmt. Bu
tr almalardaki bir yntem, bir kua drt nokta gsterildiinde,
kuun drt numaral kutudan yiyecei almasdr. Bu i hemen hemen
yedi nicelie kadar gerekleerek, kularn sayabildii karmn
getirdi. Ama doru bir karm deildi. Saylar dizgesinin en temel
zellii, say dizilerinin sonsuza kadar gidebilmesidir, her zaman bir
artrlabilecektir dizi. Kularn, ok fazla say noktasn
eletirebilmesini snrlayacak bir kapasitesi olabilir. Ama asl sorun bu
deildir. Sayma yetenei, "ayn eylerin ounu" sayabilmekten
farkldr.
Sayma Melekesi Nasl Geliti?
"Beyin kabuumuz (korteks) nasl geliti?"

Mriganka Sur
"Doal olarak."
Pasco Rakic
Byk olaslkla sayma melekesi hep vard ve evrimsel geliimin bir

aamasnda ortaya kt. Bu noktada u iddiada bulunulabilir: sayma
yetenei, dil melekesinin bir rn olarak ortaya kmtr. Dil
melekesi, biyolojik (dirimbilimsel) anlamda zel bir yere sahiptir. Teknik
terimlerle ifade edildiinde, ayrk sonsuzluk (discrete infinity) zellii
vardr. Basite ifade edildiinde, her tmce sabit sayda -bir, , sekiz,
krkalt gibi- szck ierir. lkesel olarak bir tmcenin ierecei szck
saysnn snr yoktur. Hayvanlar dnyas iin bu ayn deildir.
Maymunlar iin snr bellidir, diyelim ki krk.
Ar dilinde ise bu snrsz olmakla birlikte, farkldr. aretleirken

snrszca deiik tonlar retebilir ve snr alglama eii ile belirlenir,
tonlar ise sreklilik iindedir. Ksacas, dil olarak tanmlanmas doru
olmayan farkl bir dizgeleri vardr.
nsan dili tamamyla farkl, hatta birik (unique) bir ayrk sonsuzlua
sahiptir. Aslnda, insann sayma melekesinin insan dilinden bir
soyutlama olduu sylenebilir. Dilin zel ayrnt ve kalplarn bir yana
brakp, ayrk sonsuzluk zelliini korumakla edinilmi olmaldr. Yine
de geriye kalan sorun, insan dilinin kkleridir. Speklatif olarak
sylenebilecek eyler var. Uzak bir dnemde, insan, ayrk sonsuzluk
kavramnn domasna neden olan bir mutasyon geirmi olabilir
(Evrim srelerinde aklanmas g/ olanaksz olan kavramlarn eski
zamanlarda yaanan bir mutasyona dayandrlmas olduka yaygn bir
kolayakatr. Bunun benzer rneini, insandaki iddet ve savama
drtsn 'kayp dnem' (missing link) denilen evrim dneminde Arap
yarmadasnda yaad bir gkta ve radyasyon yamuru ardndan
geirdii mutasyona balarken gryoruz). Bu imdilik bilinmeyen bir
ekilde hcrelerin alma mekanizmalarnn fiziksel zellikleriyle
ilikilendirilebilir.
Aslnda en dorusu, sorularn ounun, imdiki (belki de sonsuza

dek) dnsel yeteneklerimizi, atdr...
Ulu OMS'K'nin Syledikleri:
Aklmzn, ilerlie kavumalar iin belli ekilde etkili, uyarc

ortamlara gereksinimi olan ok zengin melekeleri var. ocuk
yetitirmenin iyi bir yntemi, o halde, ocuu uyaranlarla ve sevgiyle
dolu bir ortamda tutup, doal yeteneklerinin yeermesini beklemektir.
Bu melekeler retilemez. Gelimesi iin, tasarland ekliyle
ilemesine olanak salanabilir ancak.
Okullarda yaplanlarsa genellikle bunun tersidir. Okul sistemi

uyumculuu ve baemeyi reterek, ocuun doal yeteneklerinin
gelimesini baltalar. Ama inanyorum ki bunun ok iyi toplumsal
gerekeleri vardr.
Psikoloji ve dilbilim, insanlara ve retmenlere, yani ocuklarla

uraanlara, onlara nasl davranlmas ve nasl eitilmesi gerektii gibi
sorulara yantlar varm izlenimi verip, byk ktlkler yapmaktadr.
Bilimciler tarafndan getirilen neriler genellikle lgncadr ve sorunlar
yaratacaktr. Somut birok rnekten birisidir: Porto Riko'da bir toplant
srasnda hem linguistik anlatmam, hem de okullardaki dil eitimi
programlarn gzden geirmem istenmiti. Porto Riko'da spanyolca
konuuluyor ve ngilizce renimi de zorunlu tutuluyordu. Her ocuk
12 yl okula zorunlu olarak gidiyor ve haftada be gn ngilizce
retiliyordu. Mezun olduktan sonra ngilizce iki szc yanyana
getiremezlerken, diyebilirim ki Porto Riko'da ngilizce
konuabileceiniz insanlar yalnzca okula gitmemi yallard.
Nedir bunun anlam? Bir takm okul ziyaretlerimde, ngilizce'nin en

son kural ve kuramlarla retildiini grdm. Bu kuramlar (o yllarda
alkanlk temelleri zerine kurulmu, davran kurallar) o denli
skcyd ki, dakikada uyku getiriyordu. Snfta grdmz ey
ilgisiz ya da ders dnda eylerle uraan rencilerdi.
Doru olan udur: retimin % 99'u rencilerin ilgisini konuya

ekmekle, geri kalan %1'i sizin yntemlerinizle ilgilidir. Bu yalnzca dil
iin deil, her konu iin geerlidir. Okullar ve niversitelerden biliyoruz.
Snavlar geene kadar altmz dersler bir hafta sonra unutulur.
Eer bir neden bulmuyorsanz, renilen eyer unutulmaya
mahkumdur. Eer anlamlysa, yntem ne kadar kt de olsa
renirsiniz. Bu durumda, yandaki Porto Riko'lu bir ocuk
spanyolca'yu renecektir. nk toplumsal evresinde barnma
gereksinimleri bunu zorlayacaktr. Oysa, ayn ortamda on yandaki bir
ocuun ngilizce renmesi iin gerekesi yoktur. Hele kullandmz
bktrc yntemler, bunu hepten olanaksz klacaktr.
Ksaca, saduyunuzu kullann ve bilimcilerin sylediklerine pek

kulak asmayn, eer karlatnz problemlerin zm iin klgn
(pratik) bir takm deerleri olduunu hissetmiyorsanz. Ama bazen
gerekten yararl olabilirler.
Benim kendi aratrma yntemlerime gelince, aslnda bir yntemim

yok. Tek aratrma yntemim diyebileceim, ciddi bir probleme skca
sarlmak, zm iin tm olas yollar srekli gzden geirirken bunu
zmek/ aklamak iin fikir retmektir. Tamam, bu bir yntem deil,
yalnzca makul ve saduyulu olmak. Ama benim bildiim kadaryla da,
herhangi bir problem, benim, sizin ya da bir kuvantum kuramcsnnki

de olsa, bu, bir problemle uramann tek yoludur. Bir takm alanlarda,
rnein psikolojide insanlar aratrma yntemleri gelitirmek iin
nemli zaman ayryor, almalar yapyorlar. Baka baz alanlarda,
fizikte bu tr almalar, yntem aratrmalar yoktur. rnein MIT fizik
blmnde deneysel yntem dersleri diye bir ey yoktur. Oysa
psikoloji blmlerinin ou yntembilim derslerine byk yer verir.
Bundan karlabilecek dersleri siz dnn artk.
Her organizma, ancak zengin ve uyarc bir evrede doal

kapasitesini ortaya karabilir. Yine retme tekniini, bir iein iyi
bymesine olanak salamak benzeimine dnersek, su vermezseniz
iek bymeyecek/ iek olamayacaktr. iek olmas gerektiini
sudan renmiyor, ama aa olsayd ayn suyu kullanarak aa olarak
byyecekti. nanyorum ki ayn ey insan geliiminde de geerlidir, dil
ve dncenin geliimiyle birlikte.
"Kklerinden ald suyun yeterliliini ya da yetersizliini bir aa ne kadar

bilebilirse..." Edip Cansever
"lecek kadar bilebiliyor. Doa felsefesi de bunu kantlyor." A.K.
Kaynaka:
1. Language&Problems of Knowledge, 1991 N. Chomsky
2. Tractatus, L. Wittgenstein
3. Figures of Speech, 1994 (The Sciences 34/1) D. Bereby
4. Kk Trkler, 1987 S. Divitiolu
5. Eski Trkenin Grameri, 1988 A. von Gabain
6. A Case of Syntactic Change..., 1980 E. Erguvanl
7. Embodiments of Mind, 1988 W.S. McCulloch
8. Sanlarda Sayma, 1989 H. Bahekapl
9. Saylar Kmesinin Beyindeki zdm, 1992 A. Kurt
10. iir stne Sylei-BROY, 1985 E. Cansever
11. iirle Dnmek, 1985 A. Kurt
41
Yahudi Diyasporada Gizlidir

Orada, yazdaki srlar
ve tinsel gerekleri zmeye altlar.
Austos 1995, Safed
d harfine bak dedim.

nasl da soylu duruyor sonunda kelimenin
harfe bak, harfe dokun, harfin iinde eri
harf ol, hafle birlikte kyam et
harf ol harfler ummanna bat.
Of Not Being a Jew, smet zel
Hep birlikte profesrn ve kz-eitmenimizin evindeydik. Profesr

akalar yapyor, kk hikayeler anlatyordu. Alman ve ei bana hep
tedirgin grnd. Ve blm bakan buralara nasl g olduunu
anlatrken, kendi ailesinin 40larda Avusturya ve Polonya'dan nasl
geldiini daha ak vurguluyordu. ngiliz de neredeyse ayn srarla ve
safa "neden buraya gelmiler ki?" diye tekrarlyordu.
Otele erken dndk. Barmen ard: "Nasld parti" dedi, "erken

dndnz". Bize ikiler hazrlarken "Pililer yoktu deil mi? Barmen
daha iyidir deyip buraya geri geldiniz" diye konuuyordu. Elleri kabaca
bardaklara, ielere uzanrken gzleri ltyla oynuyor,
kahkahalarnda beyaz, dzgn dileri grnyordu. "Bunlar ok
zekidir" diyordu. "Her partide masann evresine toplanr, akalar
yaparlar. akalarn ardndan dinlerler, iinde mesajlar vardr. Aldnz
m mesajlar?"... Artk yalnzdk, konuma sryordu. "Aslnda onlar da
insan, stelik sradan. Aklllar, aptallar, gzelleri ve irkinleri var.
Aslolan retiler. Ve bizlere darda retilen Yahudilerin en iyi, en ar,
en zeki olduklar. Bylesine koullanmken karlanca tutulmak
garip deil ki. Ama bakn, burada eitim, kurallar, vatansevgisi
nemlidir. Ve baarnn srrdr bu. Bize bakn, Araplara: Biz,
anslarmz -rnein Nasr'- ldrmekle n saldk; onlar
teknolojileriyle, rnleriyle, baarlaryla."
Yafa'da dolanyoruz. Tepeden Tel Aviv'in (Bahar Tepesi) silueti ve

klar grnyor, Akdeniz Sahili boyunca. evremiz yenilenmi
Osmanl evleri ve konaklaryla evrili. Bakml aalklar ve yaya

yollar. Gzel bir ezan sesi duyuluyor, makam farkl. Nemli bir scak,
ve k insanlar, bakml kadnlar, ok gzel-alml gen kadnlar
yryorlar lokantalara, operaya doru. Ezann ardndan, meydandaki
topluluk ada yerel mzikler almaya balyor. Ve egzotik gzellikte
bir kadn ezgiler sylyor, alarcasna. Sesi ve ezginin mzii
beni__________. te bu karln bulamadm eylem nedir?
Mzii neden dinleriz ve insann bu sanatsal gdsnn kayna

nedir? Oradan uzaklarken kadnn sesi gecede ivit rengindedir.
ndigo'da yeni bir bask teknolojisi zerinde alrken unu

ayrmsadm: Gutenberg mrekkep, mekanik bask gibi kolaylkla
(alkanlkla) anlayp gzlemleyebileceimiz deikenler kullanrken,
biz bunlara ek olarak bilgisayarlarla denetlenen alt sistemler, laserler,
fontlar, eternet, disket ve en garibi elektriksel alanda ynlendirilen,
elektromanyetik alanlarla aktarlan, toplanan, kada yaptrlan garip
ekilli mrekkep paracklaryla urayorduk. Yani biraz bu dnyaya
ait/ yakn olmayan tzlerle iieydik. Ve istediimiz, sre sonunda bu
dnyaya ilikin basl, alglanabilir nesneler elde etmekti.
levi garip ama zensiz denmi bir ofisin bekleme salonunda

oturuyordum. Ortada dergi, gazete konulan sehpann zerine,
yanmda getirdiim byk cam kreyi alr ekilde koymutum. Cam
kre ierisinde bir elektron tabancas elektronlar frlatyor, bu
elektronlar krenin evresindeki sarglarn yaratt manyetik alanda
saparak, dairesel bir yrnge izliyordu. Bu dairesel yrnge, devingen
elektronlarla gazn iyonize olmas sonucunda yaylan mavi bir ltyla
izlenip, ap llebiliyor. Bylece, elektronun yk ve ktlesinin oran
deneysel olarak llebiliyor. Sanki bir hekime, bu hastalkl kreyi
gstermeye gitmi gibi hissediyor ve huzursuzlanyordum. Birden kap
ald ve dardan Profesr Mahmut Bey girdi. niversitede kuvantum
mekanii dersleri aldm retmenim. "Merhaba!" dedi, sanki neden
orada olduumu biliyormuasna. Biraz heyecanla odada dolatktan
sonra kreyi gstererek "Syle bakalm, bu elektronlar neden dnyor
ve dndkleri emberin apn nasl biliyorlar?" diye sordu.
Garipsemedim ve sanki derste ona yant vermek zorundaymm gibi
"ok basit deil mi efendim?" dedim. "Elektronlarn devinimi ve
duraan manyetik alanla etkileimini klasik elektromanyetik kuramla
hesaplayabiliriz. Lorentz'in etkileim denklemini de kullanarak dnme
yrngesinin apn bulabiliriz." Birden sinirlendiini hissettim. "Ben

size gerekleri retememiim, yazklar olsun! Elektronlar gidecekleri
yolu nasl hesaplasnlar?" dedi, "Ne bilsinler Maxwell denklemlerini?
Bu denklemlerin zmn yapp, elektronlara bildiren iki melektir. Bu
dzenek kurulduunda gelen Hesabet ve Kitabet adndaki iki
matematik melei alan ve yrnge hesaplarn yaparak elektronlar iin
uzay-zaman yollarn izerler" Bu ryann devam gelmi miydi
anmsamyorum. Ama yllar nce grdm bu rya bana yeni bir
yaam yolu amt.
Ne garip! ou kez dnmeyiz, dnya dediimiz maddesel

ortamn, varoluumuzu duyumsadmz evremizin bize yalnzca bir
fizik kuramyla "dokunduunu". Dokunmak nedir, duymak? Evrende
etkin olan drt temel gcn/ etkileimin birisi olan elektromanyetik
etkileimle dokunuyor, duyuyor, gryor ve yayoruz. Yani varlmz
duyabilmemizin biricik yolu Elektromanyetik Alanlar. Maxwell'in
elektriksel ve manyetik grngleri tanmlayp gelitirdii kuram, tm
bu sreci anlamay salyor. Dnn bir kere, barda skca
tuttuunuzu. Ve Hayat Ansiklopedisinde (Ansiklopedi savalarnn
olmad ve oumuzun evinde ancak onun bulunduu yllarda)
okuduunuz atom bilgilerini hatrlayn. "Atomun ekirdei bir futbol
alan ortasnda bir top byklndeyse, elektron, bu alan evresinde
dnp duran bir kum tanesini andrr..." gibi bireyler. Herey,
dolaysyla elimiz ve bardak da atomlardan olutuuna gre, ve
atomlarn "bo" ksmlar ok ama ok bykse parmak atomlarmz
neden bardak atomlaryla iie geip karmyorlar? Yant
elektromanyetik kuramdan geliyor: En azndan, elektriksel itme
kuvvetleri o denli byktr ki, paracklararas oylum ok byk
olmasna karn, birbirini iten elektronlar ve protonlar bu karmay
nler. Ve ite bu elektriksel etkileim bizim dokunma duyumuza temel
salar. Grmek bile, kaba bir yorumla fotonlarla cisimlerin etkileimi ve
bu fotonlarn gzmzdeki atabakada yapt fotokimyasal
tepkimelerle oluur. Hep araclar, bilinmeyen (ya da zor anlalabilen)
alanlar var. Hatta birok yanlsamann dnda, insans genelgeer
yanlsamalar da var. rnein, kahverengi diye gerek bir renk
olmamas. Hi dikkat etmi miydiniz, temel renkler/ doal renkler diye
bildiimiz gkkuann yedi rengi arasnda kahverengi ya da gri
yoktur. Ve gerekten de doal, saf bir kahverengi k yoktur! Gzdeki
alglayclarn yetersiz etkileimi ve izgesel duyarl nedeniyle, baz
renkler atabakaya (retina) birlikte dtnde, bunu hepimiz

kahverengi adnda bir renk olarak tanmlyoruz.
Dnya yalnzca elektromanyetik alanlarla bize kendini veriyor, bizse

bunu beynimizde yorumlayp kat, maddesel gereklikler olarak
alglyoruz. Teknoloji gelitike yaptmz, bu grnmeyen,
anlalmas g etkileimleri ve alanlar kullanarak, maddenin
kendisini "daha uygun" biimlendirmek. Duyu organlarmza ya daha
gzel, ya da daha etkin sunular yapabilmek. Nereye kadar derseniz bir
u rnek vermeli: Tatil yrelerinde, gezginlerin urak yerlerinde el
yetilerinin akn bir ekli ska sergileniyor. Pirin tanesi zerine
sevgilinizin adn yazabiliyorlar. Mhendisler ve bilimcilerse atomlar
"teker teker" IBM yazacak ekilde bir kristal paras zerinde 20-30
atom byklnde bir yere yerletiriyorlar. Peygamberlerin,
meleklerin, byler, tlsmlar ve tansklarn sradan tarihsel geler
olduu topraklarda tm bunlar dnmek insana gerek bir byc
olma heyecan veriyor. Dnsenize, yzyllar ncesinde byclerin
maddesel olmayan varlklara olmayacak iler yaptrma hayalleri ya da
yalanlar, artk bir mhendisin neredeyse gnlk ileri.
Weizmann Enstits'nn bahesindeki binadayd ndigo'nun

laboratuvar. Erken gelmitik o gn. Ticarete pek bulamam bu
blmn sevimli mutfanda uykumu atabilmek iin kahve
hazrlyordum. Kahvemi iip, yeni yaptmz basklara gzatarken,
birisinin yerleri silmekte olduunu farkettim. Gen bir zencinin. Dj
vu. Yeni bir laser sisteminin tasarm iin St.Louis'deki uzay ve
havaclk devinin laboratuvarndaydk. 15 metre kadar yerin dibinde,
binann iklimlendirme ve hava artma sistemlerini gezerken yal bir
adama (belki de duruuyla, bir zombiye) rastladm. Bo gzlerle,
krlam salar ve sakallaryla yerleri paspaslayan bir adama.
Binlerce insann alt bu laboratuvarda karlatm ilk zenciydi.
Akam yemeinde irket yneticilerinden birisine zencileri sordum.
Surat ekidi ve "AfroAmerikanlar (kibarca zenci, PC) yalnzca dert
karr, bir ie de yaramazlar" dedi.
Akam Tel Aviv'e dnerken, Zeev bitmek bilmeyen sorularm

bkmadan yantlyordu. "Buraya gelenler zorluklardan, fakir lkelerden
kaan Yahudiler. Dorusu eskisi kadar da kucak ap beklemiyoruz.
Dnyann heryerinden g oldu buraya. Enok da 1950'lerde.
Gruplararas evlilikler giderek yaygnlat. Bu kadar gzel kadnlarn
oalmas, gen kzlarn ounun biimli ve gzel olmas bana kalrsa

yeni bir genetik harmann rnleri. Glerin sonuncusu Sovyetler
Birlii ve Habeistan'dan oldu. Habe Yahudileri sorun yaratt tabii.
Yani btn herey bir yana, ununla yzlemeliyiz: bu gmenler
siyah!" rettikleri portakallardan ailelerine, yemeklerine, dinlerine ve
dillerine dek ar bir rk olma zellii tayan Yahudilerin belki de bu
zellikleri yznden: Roger Penrose'un akl ve beyin zerine yazd
yeni kitabn ararken kitaplarda mutlaka rastladm Richard
Dawkins'in Bencil Gen (The Selfish Gene) adl kitabnn poplerlii
anlalabilirdi.
Hayfa'dan gneye doru iniyoruz. Samzda Akdeniz, sol

tarafmzda l. Bir sre sonra ufak bir yerleim yeri ve bir bina
zerinde kocaman bir yaz: Fanny Kaplan Center.
ama Fanya Kaplan

nasl ld diye sorsak sanrm
iimiz fazlasyla ciddileir.
Firenk Havas, smet zel
Burada da hayat alageldiimiz gibi. Yani ekmek paras peinde

insanlar, yol yapan iiler, ucuz igc smren patronlar, tccarlar,
posta memurlar, balklar, akademisyenler, az para alp "aynda"
ek i yapan niversite profesrleri, bakkallar, askerler ve polisler var.
Yani "Yahudi Mitosu"nu glendirecek imgeler deil, ve bildiimiz
hayatn ta kendisi ve onu yaayan insanlar. Hayat her yerdeki gibi
daha deiik. Yaygn din eleri ve askeri alkanlklar zgn bir
farkllk katyor buna. Dergilerdeki kiralk kadn reklamlar artyor:
Yahudi fahieler- mmkn olabilir mi bu?
Zion Dann yanbanda Kuds, sanki din savalarnn tm tarihini

barndran, izler saklayan bir kent. Semavi dinlerin sunduu dingin ve
uhrevi havay solumay beklerken, tm dinlerin varolu ve egemenlik
kinini duyuyorsunuz. Yahudilik, bu anlamda snrl bir bar znde
ieren din olsa gerek. Dinlerini deil ikna veya zorlamayla, hibir
ekilde yayma olaslklar yok. Ancak rklarnn sreklilii dinlerini
yaatyor, ve dinleri gerei "vaadedilmi topraklar"a sahip olmak
dnda din temelli bir saldrganlklar olmasa gerekir. Ama anladm
kadaryla, ite tam bu "vaadedilmi topraklar"n snrlar din, siyaset ve
savan ortak temasn ve esnek/ ayarlanabilir egemenlik nedenselini
oluturmaktadr. Ve bu yolla da 2500 yl sonra tekrar devletlemi.
Yahudi Ulusu'nun "gncel ve sradan" siyasal etkinliklerini

sergileyebilmeleri salanmtr. Siyonizmin (Zion Da'na kavumay
hedefleyen Yahudi ideolojisi) ve Museviliin simgelerinden birisi olan
ve David'in yldz olarak bilinen alt keli yldzn ne olduunu Orhan
aik Gkyay'n Gergedan Dergisinde yaynlanm olan Tlsml
Gmlekler adl yazsndan hatrlyorum. Osmanl Padiahlarnn
gmleklerine de ilenmi olan bu yldz, Sleyman Peygamber'in
mhr olarak anlatlyordu: stste yerletirilmi iki ekenar gen
biimindeki bu mhrle, Sleyman Peygamber'in trl yaratklar
buyruu altna aldna inanlyor. Yahudilerin arasndaki yaygn
inanca gre bu yzk/ mhrn kelerinde Musa, Harun, Yakup,
Davud, shak ve brahim peygamberlerin adlar kazldr. Zeev'e
"Madem temel reti tm Yahudilerin Zion Da'na kavumasn
hedefliyor, srail'e gelenler arasnda atmalar oluyor mu?" diye
soruyorum, "Ne de olsa bu topraklar iin hayatlarn, yllarn,
emeklerini vermi insanlar ve bir anda bu olanaa hazr konanlar var".
"Bu tr bir honutsuzluk belirmeye balad" diye yantlad Zeev, "Artk
Yahudi olmann geer koullarndan en nemlisi dil ve ive olarak
kabul gryor. Saygnlk, daha iyi branice konutuka artyor.
Beceremeyenler burada daha az Yahudi saylyorlar".
Niyetlendiim bu deildi. Kuds'te dolanrken, eer Hallarn zaman aralnda

Bir uzak yolculua ktm szgelerseniz grdklerinizi, srekli olarak Umberto Eco ve Foucault
ve bambaka bir yolda
buldum kendimi. stediim, Sarkac'n anmsarsnz. Hal askerleri, Templar valyeleri cirit
bu hrn ve zor atmaktadr evrenizde. Ortak gizlerden, belki de komplo kuramnn
dnemeteki duygularm
paralarndan Sleyman Mabedi'nin/ Hazinesi'nin peinde birtakm
dile getirmekti, olmad.
Tm bu yolculuk boyunca irekiler. 95. blmde, Prag Mezarl'nda srail'in 12 kabilesinin
smet zel'in Of Not Being temsilcilerinin 1800'lerde dnyay ele geirme planlarn aklad
a Jew adndaki iirini
gnlmden ve toplantya ilikin bir yk anlatlyordu. Gezi rehberimiz 12 kabilenin ve
yanbamdan eksik srail'in tarihine ilikin bilgiler verirken, "Trklerin de 13. kabile
edemedim. Ve sevgili
dostum Marek Lasman'dan olduunu biliyor muydunuz?" diye sordum, Koestler'in iddiasn
ok ey rendim, yaknlk kastederek. "Bu bir akaysa, ltfen syle!" diye kt, ve ekledi:
grdm. Teekkrler.
"Gerekten de, Kral David'in 13 olu olduu ve kutsal kitapta 12sinden
szedilip, 13. olunun sr olduu sylenir."
Uzak nedir?
Kendisinin bile crasnda yaayan
benim iin
gidecek yer ne kadar uzak olabilir?
Mataramda Tuzlu Su, smet zel
47
ki Poker eitlemesi
Sfr Toplaml ki Kiilik Oyunlarn minimaks kuram, bu tr oyunlar iin her
zaman geerli iyi stratejilerin olduunu ngrse de, bunun hesaplanmas etin bir
sorundur.*
J von Neumann et al., Two Variants of Poker,
JvN Collected Works V6, Pergamon Press, 1963, pp 50
Oyun, balangcndan bu yana dnyay ynlendiren bir doal

grngdr. Maddenin ekillenmesinden maddenin yaamalanna
dntrlmesine, ve insanlararas toplumsal davranlara, her an
yzletiimiz bir grng. Oyunun tarihi, zamann balangcna
dayanmaktadr. Byk Patlama'yla yaylan enerji hereyi devinir kld,
hi bir zaman durmayacak bir maddesel girdap yaratt. Dzenleyen
gler/ yasalar, bu sreci denetleyerek, olaslklar uysallatrd. Sonu
kat kristallere deil de yaam dzenine dnd. Balangtan beri
olaslk, dzenleyen yasalarn ayrmaz paras oldu.
ans ve kurallar oyunlarn temel eleridir. lk nce temel

paracklar, atomlar ve molekller arasnda balayan oynama, imdi
sinir hcrelerimizde sryor. nsanolu oyunu kendi uydurmad ama
"oyun ve yalnzca oyundur insan tamamlayan".(1)
Karmak dizgelerde, eer yneyi (vektr) bir baka yola itmeye

kalkrsanz, bakalarnn etkilerini de gzetmek durumunda
kalrsnz. Bakalaryla etkileim ya da atmalarda nasl
davranlacan neren aklc bir kuram pek de ho olurdu diye
dnen J. von Neumann ve O. Morgerstern, Oyunlar Kuram ve
Ekonomik Davran The Theory of Games and Economic Behavior,
1944 adl bir kitap yazdlar. Kuram oyunlar zerine kurulmutu,
atmalar zerine deil..
atma, kr dvnde olduu gibi, her an her tarafn hereyi

yapabildii sretir. Oyunda (rnein satran, poker) ise taraflar bir
anda belli sayda snrl admlar atabilirler. Olas admlar oyunun
kurallar ya da durumun pratikliiyle snrldr. rnein bir ordu
komutan bir anda tm savalarna ayn komutlar yayamaz ve bir
takm seenekleri elemek zorunda kalabilir. (Bir oyun: yle bir dizi
iletiim kural bulun ki, belirsiz ve sonlu sayda asker, ayn hizada
beklerken, bir bata duran komutann ate emrini ayn anda yerine
getirebilsin -Turul Anld'nn Automata Theory anlatlarndan).
Oyunlar kuram konusunda genel fikirler edinmek iin iki-kiilik basit

oyunlarn zelliklerine bakmal. Bu iki kiilik oyunlar yle snflanabilir:
Tam ya da eksik bilgi ieren oyunlar; sfr toplaml ya da toplam sfr
olmayan oyunlar. Tam bilgi ieren oyunlarda her oyuncu, kar
oyuncuya ak tm bilgiye sahiptir; satran gibi. Eksik bilgi
oyunlarnda, kar oyuncuya ak bilgi ancak kestirilebilir, poker gibi.
Sfr toplaml oyunlarda, kayp ve kazan toplam sfrdr. Yani bir
tarafn kazand deer dierinin kaybettiine eittir. Sfr toplaml
olmayan oyunda herkes kazanabilir, kaybedebilir, ya da farkl deer
deiimleri olabilir.
Harvey Brooks, R. C. Lewontin'in yeni bilgilerin politik ve ekonomik

erk tarafndan kullanlarak, erkin tekellerde younlap, en azndan
imdiki toplum dzeninde ktlk ierdiini, iddia ettii 'Modern
Zamanlarda Bilim Yaayabilecek mi?' adl makalesinde sfr toplaml
bir oyunla uratmz sylyor (Science 177, 1972). Bu, her bilimsel
gelimenin g, zgrlk ve zenginlii bir grup iin artrrken
dierlerinden almasn gerektiren bir yorum. Oysa, Brooks'a gre,
zellikle 20.yy'daki bilimsel devrim, toplumsal ve ekonomik oyunlar
sfr toplaml nitelikten, herkesin kazand bir duruma getirmiti.
Bylece bilimsel bilgi, bir aznlk erkini artrmak ilevini yitirip, yaygn
bir gnen kapsn ayordu. Yine de yaltlm sorunlara yapay
dnyalarda zmler bulan kuramsal tasarmlar, gerek dnyaya
uygulanrken zm umudu neredeyse tkeniyor. Bylesi iyi
tanmlanm (gibi) bir sorunun zm bile neredeyse olanaksz. Ve
kiisel, geleneklerle ideoloji ve politikalarla bezenmi seimler ancak
yant yeleme nedenimiz oluveriyor.
ans oyunlarnda ya da gengdm (strateji) oyunlarnda ya da her

ikisini ieren oyunlarda birok olas seimlerle ynlendirildii iin,
oyunun her bir andaki yolu "tarihsel" olarak esizdir. Ardk admlar,
oyunun izleyebilecei karar aac dallar boyunca yeni yollar aar.
Oyunun niteliine gre karar aac dallanmas olaslklarla, kar
oyuncunun gengdmyle veya bunlarn bilekesiyle oluur. Oyun
kuram, herhangi bir durumda, eniyi (optimal) gengdmn ltn
belirler. Bu ltler ekonomik ve politik sorunlarla baedebilme yolunu
da gsterebilir.
Sklanlar iin tek kiilik oyun: 0.1 mm kalnlnda byk bir para (ok
byk) kadnz var ve gezmek istiyorsunuz. Sonlu ve saylabilecek sayda
hareketle aya gidebilir misiniz (Dnya yzeyinden ayn ykseklii yaklak
300.000 kilometredir)?
Doadizgeden Endstriyel Topluma
Ekonomik bir sistem, bir doadizge gibi, birtakm deikenlerle

tanmlanabilir. O halde, Oyunlar Kuram temel alnarak, eniyi (optimal)
zmler neren ilikiler kurulabilir. Bu ilikilerin benzerlerine denge
d s dinamii dizgelerinde de, rastlanmaktadr. Bylece analitik ve
niceliksel ekonomik zmlemeler iin bir yntem
oluturulabilmektedir. (una dikkat etmeli: Tm kuramsal yaplanmalar
ve zmlemelerde olduu gibi, oyun kuram da yaltlm olmayan
gerek dnya sorunlarna tam zm sunmaktan henz uzaktadr).
Nobel dl treninde yapt konumada MIT'den ekonomici Paul
Samuelson, Le Chtelier ilkesini rnek alarak, niceliksel analitik
ekonomi uygulamarn ana hatlarn sunmutu (1970). Bylece s
dinamiinin denge koullar ve ekonomideki eniyileme lt
arasndaki koutluklar belirleniyordu. Max Planck ve Carl Wagner
tarafndan kesin tanm yapld ekliyle Le Chtelier ilkesi, d
basklar ve gerilemelere kar, fiziksel bir dizgenin nasl tepki
gstereceine ilikin geerli bilgi salar. rnein, kimyasal denge
durumundaki bir sistem, scaklk, basn ya da bileenlerinin
deriimlerindeki bir deiiklie kar, en az gerginlik ynne doru
denge koullarn kaydracaktr. ok ama ok kabaca benzetilirse,
serbest ekonomide, cretlerin ya da fiyatlarn artmas her zaman
tketimi azaltacaktr.
Ekonomideki benzerliklerle birlikte, doal dzen, doadizgede oyun
kuram betimlemeleriyle yorumlanabilir. Sonuta, kullanabileceimiz/
dntrebileceimiz snrl zenginliklerimiz/ kaynaklarmz var. Bitki
rts ancak gne nlarnn gnlk ve yllk snrl enerji aktarmyla
toprak dnm yapabiliyor. Ve doann ekolojik dengesi bu dizeme
(ritm) uyarken, teknoloji, bu dengeyi bir ok cephede bozmutur.
Doann salad fosil yaktn tkenmesine pek az kald. Yenilenemez
enerji kaynaklarn tketmek bir ok ekilde sorun karacaktr.
Endstrinin tm bu enerjiyi ve kaynak rnlerini dnmne
dayanmaktadr. Doadan gelen hammadde ve enerji kaynaklarn
tutumlu deerlendirmenin bir yolu da atk deerlendirme ve geri
dntrmdr. Bu ok daha byk enerji kaynaklar gereksinimini
douruyor.
nsanolu, bir nemli kararn eiinde.
Ne olacak bu dnyann hali?
Dnya Sistemi ve bunu anlamak, yorumlamak eniyi gengdm

gelitirmeleri iin alan MIT'teki Club of Rome grubu zaman zaman
neriler sunuyor. Bu neriler denge koullarn bozmadan doal
kaynaklarn paylam, toplumsal gengdmlerin uygulanmasna
ilikin. Mesarovic ve Pestel'in raporu olduka yaygn ilgi grd, ama
gen kuaa unlar aktarmakt:
Dnyasal sorunlar nesnel ve ayrntl olarak irdelemenin ne denli
nemli olduunu;
Bu alandaki sorunlarn okluu ve ekicilii ve bilgisayara veriler
gndererek deil ancak yeni fikirlerle zmlenebileceini;
Politik arenada sloganlar atmann verimsizliini: Gerekli ve istenen
sonuca ulamak iin toplumun ve tm doadizgenin dengesini
bozabilecek snrlamalar haykrmak, nedenini ve nasl yaplacan
bilmeden yalnzca tehlikeler getirecektir!
Bu tr neri ve uyarlarn genelgeer yorumu, ekosistemlerdeki

dzenleme rneine dayanyor. Eer yalnzca ekolojik zmlerse
geerli olan, hereyi gidiine brakmakla dengeyi koruyabiliriz. Ama
neyazk ki, insanca terimlerle, bu kabullenilemez.
Bymeyi snrlamak -nfus art, enerji kullanm, anaparann

harcanmas, hammadde ilenmesi ve doa/ evre kirlilii gibi eit
eit grngye uyarlanabilir. Ve sorunu zmenin adaletli yolu pek de
kolay ayrmsanamaz. Ama eer, bir ncelik vermek gerekse, nfus
artn denetlemek nde gelecektir. Bu kanlmazdr. evresel
kirlenmeyi yalnzca endstrileme ve gelien teknolojiye balamak,
olsa olsa hakszlktr. Milyonlarca insann yaad ehirlerde otoyollar
ve arabalar yerine atlar kullanlsayd, sorunlarnzn ne olacan
kestirebiliyor musunuz? Byyen evre kirliliine zm yine, en geni
anlamyla nsanlarn ynlendirdii biyolojik ve ekolojik denetim
srelerini de ieren teknolojide yatyor.
Bu yntemler toplumsal yapnn deiimini de zorlamaktadr.

rnein snfsal yaplarn dzenlenmesi, g dalm ve paylam
gibi. Aklsal eniyilemelerimiz, nerdiimiz zmlerin tm
dierlerinden (ortalamalarndan) daha iyi olduunu ngrr. Burada
demokrasiye zg sorunlar beliriyor. nk demokrasi, deerlerin

ortalamalaryla ilevselleiyor. Bir dizi saynn ortalamas, dizinin en
kk saysndan byk, ama en byk saysndan da kktr.
Demokrasiler, kararlarn en iyi olduuyla deil, nesnel insan

yarglarnn znel snrlamalar olduu anlayyla iler. Demokratik bir
devlet, yurttalarna (kendi varln tehlikeye drenler dnda) tm
zgrlkleri verebilir -abart iin affedin. Demokratik yasalar, kiinin
zgrlklerini ve etkinlik alann korumakla birlikte, organize gcn
dalmn da engellemek zorundadr. G, Burkhardt'n syledii gibi
doas gerei kt olmak dnda, otokatalitik (kendikendini
hzlandran) niteliiyle kendi kurallarnca yaylr. G oaldka
yaylma hz artar ve dengeye kolaylkla ular. Bir kez kararl konuma
ulanca da kendi varln ve kurallarn yaatmak asl ilevi olur.
ok ok oaldk
nsan nfusundaki patlama, yaam oyununda derin bir sorundur.

Dinamikleri ve zmleri ok sayda deiken ve bir o kadar da sorun
ierir. u anda bir felaketin eiinde olduumuz apaktr, nfus art
hiperbolik bir eri izliyor.
1600'l yllarda insan nfusu iki- yz milyondan beyz milyona

ulat. Sonraki iki yzylda bir milyara (1800'de) ve 1930'da iki milyara.
1975'te drt milyar ve bugn alt milyar insan yayor dnyamzda.
Eer eit zaman aralklarnda saylar katlanyorsa bu ssel
(exponential) byme yasasyla tanmlanyor. Bu yasann temelinde
otokataliz ya da kendiliinden reme vardr. Eldeki nicelik (bir uranyum
beindeki ntronlar, kltrdeki bakteriler, insanlar, anapara, bilgi ya
da haber) kendi retimini programlayacak, dzenleyecek ve
hzlandracaktr (kataliz). Bugnk dnya nfusu ssel bymeden
daha byk art yaamaktadr. Doum says lm saysn am ve
ortalama mr uzamtr. Artk, dnya nfusunun katlanmas, bir insan
yaamndan ksadr.
Uzaysal olarak snrl bir evrede byme doyuma ulat bir st

snr vardr. Bymenin hiperbolik ivmesi iin snrlamalar ve denetim,
belli oyun kurallarn izlemelidir. Kresel snrlamalar insan trnn
yokolmasna varabilecek sonular dourabilecei gibi, geri dnlmez
tr kaymalarna da neden olabilir. Oyun kuramlaryla anlalan, nfus
denetiminin yerel nlemlerle salanmas gereidir.
Snrl kaynaklarn eit deil haka paylam, toplumsal bar ve

gnence ulalmas gzel bir dlkenin temelleri. Politik sylem ve
sylenceler, hereyin doal akna brakld toplumsal dzenlerde
elbette demokratik katlm yneylerini belirler. Oysa bymenin
dnlemez ve sper ssel nitelii artk politik sylemleri geersiz/
yetersiz klyor. Aklmza sarlmann zamandr. Akl bize oyunun
kurallarn renmemizi ve admlarmz tutarl ve az da olsa bilerek
atmamz salayacaktr. Bymenin ve dier ncelikli srelerin
kurallarn belirlemek demokrasi oyununu kurallarna gre oynamak.
Topraktan gelip topraa gittiimiz doru. Ama topran bize verecei
kalmadnda ocuklarmz yemek, ahlaksal bir geerlilik kazanmadan nce
akl yolunu semek zamandr.
Kaynaka:
1) F von Schiller, On the Aesthetic Foundation of Mankind, 1793
2) Laws of the Game- M. Eigen and R. Wintler 1975, Harper Books.
3) Tools for Thought- C. H. Waddington 1977, Paladin.
53
Epiderya
Yaam, dnya zerindeki en genel salgnn addr.

Geri kalan tm biimsel evriimler, eitlenmeler ve ekinsel
geliimler, yaamn - yani byk salgnn alt kmeleridir. Salgn,
dirimsel bir belitle balarsak tanmlamaya (ki znel seimim bu
olacaktr); devinen, evrilen, tanml mrleri olan ve iletiebilen canl
e kmelerindeki biimsel yaplanmalarn tanmdr. llebilmesi,
yani belirlenip kavranmas ancak biimsel deiimler ya da
ayrmalarla olasdr. Salgn, etkilerinin lmlenmesine kadar,
zamansal bir geliim izler. eler arasnda iletiim zorunludur. letiim
olmakszn biimsel deiim kurallarn aktarmak olas deildir.
Biimsel deiim kurallar dirimsel varlklar iin genetik, ekinsel yaplar
iin mematik ("mem"ler, ekinsel anlamda ileti birimleri olarak R.
Dawkins tarafndan nerilmi, dirimbilimsel "gen"lere karlk gelen
varsaymsal nesnelerdir) olabilir. Devinim, iletiimin trevi saylabilir.
Maddesel aktarm, ya dirimsel paracklarn devinimiyle, ya da uzun
erimlerde canl trlerin devinimiyle olanakl klnr. Bir salgnn
zamansal geliimi gzlenirse, etkilenen bireylerin says ve zaman
arasnda, sfrdan balayan ve ssel olarak ykselen, en st saysal
deerine eritikten sonra ssel olarak azalan, sfr veya kk deerde
seyreden bir ilev bulunacaktr. ssel artan blmnde, iletiim ve
etkileimin gc ve hzyla orantl olarak salgn yaylacaktr. Bu art
dneminin hz salgnn doal zaman deimeziyle, yani etkiledii
bireyin de "bulatran" olma zamanna dorudan ve ssel olarak
baldr. Azalma dnemi, yani salgnn snmesi, bulatrc eleri
yokeden evre etkenlerin gcyle ilintili olarak ssel bir deer alr. Son
evrede, salgn betimleyen zellikler belli bir snr deeri alarak
duraklar. Artk salgn zelliklerini ve bulatran eleri tayan bireyler
ya tamamyla yok olmu, ya da lenler (yok olanlar) ve yeni
tayanlarn oran bir sayya yaknsayarak, deimez bir deere
kilitlenmilerdir. Salgnlarn dinamikleri karmak sistemleri modelleyen
matematiksel denklemlerle tanmlanabilir. Bunlara rnek olarak,
ekosistemlerdeki denge koullarn betimleyen Lotka-Volterra

denklemleri verilebilir. Av-Avc modelleri olarak da bilinen bu
denklemler, atallanan zm kmeleri ve garip ekicilerle, kapal bir
sistemdeki devinimi snrl da olsa zmleyebilmektedir.
O halde, canl bireyler arasndaki etkileim, ilettii elerle biimsel

bir deiime ve yaygnla yol atnda salgn balamtr. Yaam
bylesi bir salgndr ite.
Yaam salgnndaki en baskn alt salgn kmesi insan salgndr.

nsan salgnnn bykl mutlak saysal deerinden ok, evresel
etkisiyle deerlendirilmelidir. Ve bu salgnn, rnein dinozor
salgnndan pekok nitel ayrm vardr. Dinozor salgn, tm dier
iletiim/ etkileim srelerinde olduu gibi bir sre izlemi ve baka
yaam trlerinde olduu gibi mutlak bir yok olula sonlanmtr. Elbette
dinozor salgnnn alt kmesi olan bir ok salgn yaanm olabilir:
dinozor vebas, dinozor hummas, dinozor veremi gibi. Ama insan
salgnyla dinozor salgn ve dier canl tr salgnlar arasndaki
ayrdedici olgu memsel salgnlardr. nsan salgnnn alt kmesi olan
hastalk salgnlar dnda genetik temellere dayal salgnlar ve ekinsel
salgnlardan szedilebilir.
Nedir ekinsel salgnlar? Dnsel rnlerin, retilerin ve

sylencelerin yaylmas, evrilmesi, kuaklar arasnda aktarlmas
ekinsel salgnlardr. Kurumsal yaplar ve dinamikleri dirimsel
salgnlarla ayndr. Ayrmas, iletilen etkileim nesnesindedir: birisinde
virsler, bakteriler gibi fiziksel (kendiliinden oalma, bilgi tama
zellikleriyle canl olabilir) nesneler tayc/ bulatrcyken, dierinde
memler, reti veya sylencelerdir. Bu ekinsel etkileim ve evrim,
bireyler arasnda ekinsel kural ve bilgiyi tamak/ yaymak iin eitli
mekanizmalara dayanmaktadr. Hayalet Gemi byle bir mekanizmann
parasdr. Bir takm dnceler, insan topluluklarnda yaylrken,
dierlerinden daha baarl olacak ve baskn kacaktr. Daha
yaygnlamalar birok etkileim kuralna bal olabilir: daha yaygn ve
daha grltsz bir iletiim ortamnda olmalarna; insan beynine ve
evrimine daha yatkn ierik ve kurallar iermelerine; son kertede, insan
salgnn gl klacak klgn eler ve yntemler sunmalarna (bencil
geni doyurma). letiim ortamnn zellikleri en azndan dil, yerel ekin
ve corafyaya balanabilir.
Richard Dawkins'in bir yorumuna gre bu ekinsel salgnlardan en

nemlisi din salgndr. Din, bir akl virsdr Dawkins'e gre, yani grip
ya da sarlk gibi hastalklar oluturan nesnelerin ekinsel karl.
Ekinsel virsleri beyinsel retimin gelimesi ve oalmasyla
eitlendirdiimiz ortada. Salgnlar eitlenmekte ve trmze (insan)
yatkn ya da kar olduunu bile belirleyemiyoruz. rnein kol saati
salgn! Yaamsal izgiyi saatler,dakikalar ve saniyelere blmek ve
izlemek 'eyi'. Bu, insan trn yaatmak ve glendirmeye yarar m
bilinmez. Ama dnsel salgnlar, retileri glendirir phesiz: okul
salgnn (sabah okula gitmeyi, dzenli yeni salgn nesneleri 'renme'
ve 'aktarma/ bulatrma' yeteneklerini gelitirmeyi); saat 19:30'daki
televizyon salgnnn alt kmesi olan pop mzii salgnnn etkileimini;
9:40'da nkleer enerji kullanm salgnn engelleme salgn
toplantsna katlarak bulac yeni dnsel nesneler toplamay...
Dnsel salgnlar ve ekinsel nesneler belki de sayca dirimsel
benzerlerini kat kat amtr. eitlenme ve etkileim, yeni iletiim
teknolojisi salgnyla birlikte akl d leklerdedir. Dnsel
salgnlarn nesneleri fiziksel olmasa da, yansmalar olabilir. rnein
kentleme salgn, teknoloji salgn, otomobil salgn gibi.
Ekinsel salgnlarn, dirimsel salgnlar ve evrimlerden farkl olarak

belirgin/ anlalabilir bir amac olmayabilir. Oysa insan bedeninin
amac, evrimleme nedeni, insan DNA'sn yaatmak, gelecek
kuaklar()da varetmektir. Atalarmz yaamak iin bir takm aklc
yetenekler gelitirmiti. Ama beyin, byk olaslkla aklc olmaktan
ok, d dnyaya, aya, yldzlara birtakm simgesel anlamlar ykleyen
bir arat. Evrensel bir ekin olarak din, byk olaslkla bugn de ou
insann asl yeledii beyinsel ilem kipidir. Aklc bilim bir aznlk
ilgisidir ounlukla. Felsefe antik Yunan'da ktysa da, bilimsel
dnce salgn Avrupa Tarihi'nde 16. ve 17. yzyllarda dodu.
Bilimsel dnce virs bir takm insanlar etkileyerek, baka ilemler
yapan sinir hcrelerinde yeermeye balad. Mantksal olarak evrimsel
seim, aklc beyinleri baskn klmalyd. Bilimsel aklclk, bilimd
safsatadan daha retkendir. nsanlara ve eylere dalar/ denizleri
artr, aya ve fezaya gtrr. Varolma savanda (bir dier anlamda
salgn yaymada) aklc insan rnekleri olaylar nesnel olarak
deerlendirip sonular eniyilemeye alacaktr. Onlar verimleri ve
gleri fizik yasalaryla ngrlen sava aralar retirken, tinsel virs
salgn yaayan adalar hokus-pokusla yetinecektir. Bu sava insan
kmeleri arasnda olmayabilir. Tr ii hastalk salgnlar (ila, tts,

cerrahi, by, fal, biyoenerji, burlar, ektoplazma, mikroplazma....) ya
da doal grngler (yamur duas, yamur bombas...) iin de eitli
seimler yaplabilir.
Okullar, belirlenmi ve kantlanm/ onaylanm ekinsel virslerin

beyne salnd yerlerdir. Yaygn ve grsel/ iitsel iletiim aralaryla
ekinsel bulama etkin olarak salanmakta ve eitlenmektedir. Ekinsel
virsler, insan kmelemelerini de belirlemekte ve insan kmeleri
arasndaki gerilimi de oluturmaktadr. Bylece tr ii ekimeler ve
belirli retilerin grece olarak glenmesi daha geni apta bir aklc
salgn oluturmak zere kararsz dengeye gelmektedir. Bu kararsz
denge ok boyutlu, ok bilinmeyenli, ok zor, deikenleri ok baml
ve zamann hzl ilevlerini ieren denklemler kmesi ile tanmlanabilir.
Ekonomik, toplumsal, ekinsel, siyasal, tarihsel ierikleri bir yana, bu
kararsz denge, kmeleraras silahlanma ve sava tasarmlar ile
korkun olasl gsteriyor:
nsan salgn her an sonlanabilir!
PostScriptum
DNA moleklleri, yani genler, bu dnyada hkm sren kopyalayc

ve lmsz, ya da lmsz sfatn hakedecek kaltm varlklardr. Biz
canl, tayc bireylerin mrleri onyllarla ifade edilebilirken,
dnyadaki genlerin mrleri binlerce, milyonlarca ylla ancak
anlatlabilir.
Ama bu gezegende yeni bir kopyalayc (replicator) varlk douyor.

Hala yeni, hala ocukluk evresinde. Bu yeni yarat ortam insan
ekinidir. Ve bu kopyalaycya bir isim, bir tanm vermek gerekir.
Konulacak isim ekinsel iletimi anlatacak birey olmaldr. "Gen" gibi
ses verecek bir isim, Yunanca taklit'ten "mimeme"nin bozulmasndan
karlarak "meme" (benzer ekilde Trke'de "mem" olabilir mi?)
konulabilir.
Memlerin rnekleri mzikte, retilerde, modada, kpr

tasarmnda bulunabilir. Gen denizinde, genlerin spermler ya da
yumurtalarla bedenden bedene kendilerini aktarmas gibi; memler de
mem denizinde, en geni anlamyla taklit denilebilecek bir srele
beyinden beyine aktarlr.
Memler iin "yaayan nesneler" tanmlamas kullanlmal: iretileme

olarak deil, teknik olarak. Dllenmi bir mem akla girdiinde,
kelimenin tam anlamyla beyin asalaklanm olacaktr. Aynen bir
virsn, konak hcrenin kaltsal mekanizmalarnda asalak olmas
gibi, beyin de memin iletimi ve yaylmas iin bir konak
durumundadr.
"lmden sonra hayat inanc" memi, gerekten de fiziksel olarak

milyonlarca kez, insanlarn sinir sistemlerinde bir yap olarak tm
dnyada yanklanmay srdrmektedir. Sokrat'n bugn dnyada belki
bir iki tane geni dolanmaktadr. Ama Sokrat'n, Leonardo'nun, sa'nn,
Gautama'nn memleri canavarlar gibi yaamay srdryorlar.
Kaynaka:
1. Infected with Science M. Ridley New Scientist 1994
2. Ontogeny & Phylogeny S.J. Gould 1977 Harvard University Press
3. Bifurcation Theory Ed. O. Gurel, Annals of New York Academy of Sciences vol.
316
4. Darwin's Dangerous Idea Daniel C. Dennett 1995 Simon & Schuster
5. The Mind's I D.R. Hofstadter, D.C. Dennett 1981 Penguin
6. Bencil Gen R. Dawkins, 1995 TBTAK Yaynlar
58
Deneysel Ontoloji
-laboratuvarda bir evren yaratmak-
Azck gece alaym yanma

yalnz serelerin uykusuna yetecek kadar gece
bcekler iin rutubet
rmcekler iin kuytu
biraz da sabah sisi
yabani gvercin kanatlar renginde.
firenk havas, smet zel
nsanlarn bir ksm -bazlarmz; yaadklarndan, kurulu dzenden,

doadan, endstriden (uzayp giden liste...) honut deil. Ben sadece
undan bundan deil, hi bir eyden honut deilim. klimden,
toplumsal sorunlardan, okullardan, igdlerden, neokorteksin 3mm
kalnlnda olmasndan da rahatszm. Hatta bir tek gnein doup
batmas, arasra kafa dinlemeye aya gidemeyiim; baka bir lkede
anlaysz, zek zrl duruma dmem (dil yznden); ocuklarn
ldrlmesi ve lmesi; para adnda bir tanrmz olmas ve en nemlisi
belki de saylar ne gzel 1- 2- 3 diye giderken e olmas p olmas ve
benim bunlar ezbere bilemeyiim, son hanelerini kimsenin bulamay
ve bilimcilerin bilgilikleri beni deli edecekti, yeni araylara
dalmasaydm. Pek de cesur olmadmdan belki; macerann tad beni
ekse de, kendime uygun bir zm bulamadm yllarca. Belki de "hem
o macera, hem bu macera olsun isterim" maymun itahllmdan.
Herneyse, btn honutsuzluklarm nasl zerim sorusuyla yllar
geiyordu ve o gizemli zmn yaklatn hissediyordum gn
getike. Birgn ktphanede alrken rastladm: Hcresel
Otomatlar'a. eitli amalar iin 1948'de von Neumann'n nclk
ettii bu matematiksel yntem, bilgisayarlarla birlikte, insana yeni bir
olanak tanyordu: Kendi evrenini yaratmak! Aslnda tam anlamyla bu
olmasa bile aradm, yine de balang iin yeterince heyecanlyd:
"Grek Mitolojisi'nde, evren mekanizmasn yrten, tanrlarn kendisiydi. Yamur
yadrr, gnei dourur, gk grletirlerdi. Ve insanlarn akllarna gerekli
dnceleri yerletirirlerdi. Daha yeni kurgularda, evren tm ileyi mekanizmas ile
birlikte yaratlmtr: Bir kez altrlnca kendi devam eder. Tanr mekntesinde
oturur ve keyifle olup biteni izler...
(T.Toffoli, Cellular Automata Machines1987-MIT Press)
Temel anlamyla (ve ok basite) hcresel otomatlarn ileyii

yleydi: Bir, iki, ya da ok boyutlu bir soyut mekn seip, bunu
nicelendirin, yani kk paralara blp adlandrn. Balang koulu
olarak istediiniz mekn paralarn seip, bunlara matematiksel
cisimler/ hcreler oturtun. Bu hcrelerin varlklar da bir dizi ok basit
kuralla (temel igd gibi mi?) tanmlansn. Diyelim ki zamana, dier
mekn paralarna ve hcrelere bal olarak, bu hcrenin bir zaman
adm sonraki varlk deikenleri belirleniyor olsun (dikkat: zaman
admlar, demek ki bu dizge de hem mekn hem de zaman nicelenmi.
Zaten bu tr sistem zmlemeleri ve modellemeleri iin gelitirilen
matematik yntemi de "ayrk (discrete) matematik" olarak biliniyor.)
Byle bir dizgeyi kukusuz bir bilgisayarda tanmlamak en kolay.
Sonra yaplacak i, bu bilgisayar izlencesini (program) koturmak ve
her an, her noktadaki hcrenin durumunu izlemek. Bu, tahmin
edilecei gibi elenceli bir ura. Zaman getike yeni kmelenmeler,
yokolan hcreler, benimsenen bir varlk tanmnn bir grupta
yaygnlamas. Hey o da ne? Bir grup toplu halde baka bir yreye
ilerliyor ve oradaki grubu evreliyor. Bir tr sava yaanyor, kleler
ediniliyor, yaylmaclklar oluyor, i savalar... Bilgisayarda soyut bir
dnya/ evren modeli oluturuluyor sanki. Balang koullarnz, tanm
kmelerinize gre gne sistemleri, galaksiler, bunlarn iinde
gezegenler, zerlerinde "canllar", bunlarn arasnda toplumsal
etkileimler gzleyebilirsiniz.
Doal olarak hayal gcnz kullanacaksnz benzetimler

srasnda. Ne de olsa soyut matematiksel yaratklar bunlar. Ama ya
ilerinde olup biteni "anlamaya" alan otomatlar varsa. Ya iirler
yazp, varolu skntlar ekiyorlarsa. Geen akam bir grupta
dalmalar grp bilgisayar durdurmu ve aralarna varlk tanm
toparlanmay gerektiren bir otomat koymutunuz. Monitrde izlerken
18 dakikada bir o grubun tmyle mor renge dnme nedeni bu
olmasn? buralara geldiinde yapay bir evren paras ve buradaki
toplumsal etkileimleri izlediinizi farkediyorsunuz. Kendi yarattnz,
kurallarn sizin koyduunuz, snrlar sizce bilinen ama size elenceli
gelen bir evren. Laboratuvar kapatp gittiinizde neler oluyor acaba?
Gruplarn kendi aralarnda bir iletiimi varm? Bir dil; mantk;
matematiksel kurallar gelitiriyorlar m? Sizin tanmladnz "fizik"
yasalarn, evrenlerinin bykln biliyorlar m? Kendilerini
tanyorlar m? En ok meraklandm, tanrtanmazlar var mdr
dersiniz?
Ne yazk ki bu macera yeterli heyecan verse de zmden uzak,

Tron adl filmdeki gibi. Bilgisayara aktarlabilsem sorun baka (en
azndan benim tanmladm) bir platforma tanabilirdi. Ve bilgisayarn
fiini eken bir srafil'in balatt kyamet gnnde bizler rassal eriimli
bellek (RAM)'den sert disk'e aktarlrdk (elektrik kesildiinde hemen
bunu gerekletirecek bir alt izlence (subroutine) eklemesiyle). Tekrar
fie takldnda, program, her otomata ilikin istatistikleri karp
ilemden kard.
Ama bu kadar abartma oldu. Bilgisayara aktarlamyordum ve

dnyevi sorunlarm, honutsuzluklarm sryordu. Sabahlar
ryalarmdan ayrlmam g olduundan kahvemi ierken, blm
odasnda son gelen makalelere gz atardm. O gn aradm yeni
zme ilikin ilk bilgi gelmiti. Makale bal uydu: "Kuvantum tnel
geii ile Laboratuvarda bir evren yaratmak olanakl mdr?" Belki de
bu zm yolu, beni soyut matematiksel otomatlarn evreninden
kurtaracakt. Yasalarn kendi koyduum bir alt evren ne menem birey
olacakt bilinmez. Ama nasl yaplabilecei ilk soru olmalyd. Byle bir
alma MIT'den Alan Guth ve arkadalarnca yrtlyor.
almalarnda, "fizik yasalar -bildiimiz kadaryla- insanlarn yeni bir
evren yaratmasna olanak tanyor mu?" sorusunu yantlamaya
alyorlar. imdi, iin ayrntsna girmeden nce evren nedir, neler
olmu gibi sorulara ok ksa cevaplar ve ykler bulalm.
Temiz bir gece vakti gkyzne bakp "tm bu yldzlar nereden

kyor?" diye dnmediimiz pek azdr. Bylesi mstesna bir soru
binlerce yldr felsefeci, din bilimci bilgeler iin iyi bir kaynak olmasna
karn, saygn bilim evreleri iin hep srad bir konu olmutu. Yakn
yllarda kozmolojide yaanan gelimeler, evrenin varoluuna yakn
zamanlarda olup bitenleri fiziksel yasalarla aklamay olas klarken,
ayn zamanda iinde yaadmz evreni anlamak iinde bunun
gerekliliini vurguluyor.
Bu gelimelerin yaand alan, kuvantum kozmolojisi olarak

adlandrlyor. Genellikle atom alt paracklara uygulanan kuvantum
mekanii, bu balamda tm evrene uygulanmaya allyor. En
nemli almalar 1960'larda Misner, Wheeler ve deWitt tarafndan
balatlm.
ada kozmolojide kullanlan modelin temeli, 1948'de Gamow'un

kurduu 'scak byk patlama'ya (SBP) dayanyor. Maddenin
davranna ilikin birtakm fizik bilgisi ve Einstein'n Genel Grecelik
kuram ile birlikte, bu model, imdi iinde yaadmz genilemi
souk evrenin 15 milyar yl nceki youn ve scak ortamn
tanmlanabilmesini salyor SBP modeli bugn gzlediimiz evrendeki
belli elementlerin oransal dalmn fondaki mikrodalga masnn
varln ve kesin scakln (bu scaklk, byk patlamadan bu gne
kalan mann kaynadr) doru olarak belirliyor.
Ama SBP'nn aklayamad birok sorun var. Evrenin byk

lekte edalml olmas ufuk sorununu; uzaysal geometrinin bir kre
yzeyi eiminde olmas gerekirken dz grnmesini aklayamyor.
Belki de en nemli sorun SBP'nn galaksiler gibi byk lekli
yaplanmalar gkadalar gibi ngrememesidir. Uzun zamandr,
evrendeki byk lekli yaplanmann, evrenin balangcndaki madde
younluunun edalmszlna bal olduu biliniyordu. Ama
bunlarn temel nedeni gzard edilerek balang koulu olarak
kabullenilmiti. 1980'lerde ada kozmolojinin yks yazlyordu.
1980'de MIT'den Alan Guth, evrenin byk patlamayla
genilemesinde ani bir sramayla genileme hznda byk bir art,
yani 'enflasyon' ngrerek Enflasyoncu Evren Senaryosu'nu
kurgulamt. Bu enflasyon aslnda ok ksa srm olmal, 10-30
saniye kadar. Ve bu arada evrenin yarap 10-30 metreden 1 metreye
kadar geniliyordu. Enflasyon sonrasndaki evren genilemesi Byk
Patlama'nn ngrsyle kout olacaktr. Bu kck zaman aral,
tm kozmolojik sorunlarn hasralt edilmesine yetiyor.
Ufuk sorunu zlyor, nk balang yarap o kadar kk ki
tm madde paralar birbirlerine deebilir.
Dzlk sorunu zlyor, nk evrenin ulat geniliin
balang apna oran byk patlama modelinden ok daha byk .
Ve en nemlisi byk lekli yaplanmaya elverecek balang
younluundan dolaydr ki mikrodalgalanmay da olas klyor bu
model.
Tm bu varsaymlar nereden kaynaklanyor? Akas bu tr

sorular sonsuz bir dizi halinde sralanabilir, dayanlmaz, merakl bir
ocuun "neden" aamasnda yapt gibi. Ama evrenin gzlemlenen
yapsna tam bir zm arayan evrenbilimcinin srekli soraca
"Enflasyon ncesinde ne oldu? Evren gerekte nasl balad?"

sorusudur.
Geriye doru gidildiinde evren yarapnn sfra; madde

younluunun ve ktleekimi alan gcnn sonsuza gittiini
gryoruz. Tm fiziksel yasalarn kt yeni evren bir tekillikle
balam olmal: sonsuz yuvarlaklkta ve enerji younluunda bir
blgede. Yalnz una dikkat etmeli: Tekillik Kuramlar'nn (Hawking and
Penrose 1960) fiziksel yorumunu yaparken 'gerek' evrende bylesi
yreler vardr/ olmutur denilemez. Ama bunlarn varln ngrmeye
neden olan 'klasik genel grecelik' tekillik noktalarnda zmsz
kalmakta ve ok daha gl, ierikli bir kuramla deiitirilmelidir. Ne
olabilir bu kuram?
Ktleekiminin (Gravitasyon) Kuvantum Kuram
Kuvantum kuram 1912'de klasik mekaniin zmsz kald

alanlarda gelitirildi. Schrdinger, Bohr, Heisenberg ve Dirac,
Kuvantum mekaniinde devinimi deterministik olmaktan karp rassal
olarak yorumladlar. Konum ve momentum gibi mekaniksel
deikenler 'dalga ilevi' denilen bir nicelikle tanmlanarak bunlara bir
takm rassal bilgiler yklendi. Tipik bir sistem iin dalga ilevi
'Schrdinger Denklemi" denilen denklem zlerek bulunur.
Kuvantum mekanii, klasik mekanikten niteliksel olarak ok farkl

grngler sunar. Bunlardan birisi: kuvantum mekaniinde bir sistemin
enerjisi hibir zaman sfr olamaz. Bir sistemin herzaman kinetik ve
potansiyel (gizil g) enerjileri toplam (Heisenberg'in belirsizlik
ilkesi'ne gre) sfrdan farkldr ve yer dzeyi (ground state) enerjisinde
en dk deeri alr. Bu 'yer dzeyi dalgalanmalar' Enflasyoncu Evren
Senaryolarnda Gkadas oluumlar iin yeterli nedeni oluturur.
kinci nemli zellikse tnel etkisi/ geii'dir. Klasik mekanik'te, bir

kse ierisinde duran bir top, hibir ekilde darya kaamaz. Oysa,
kuvantum mekaniine gre, topu darda bulmamz iin belli bir
olaslk deeri vardr, ok kk olsa bile. Buna 'parack, engelden
tnel etkisi ile kam' denilebilir. Ama bu srecin gerek zamanda
olutuu sylenemez. yi tanmlanm bir matematiksel
formlasyonda, bu geiin sanal zamanda olduu sylenir. Bu garip
kuvantum-mekaniksel etkilerin klasik mekanikle elitii
sanlmamaldr. Aksine, kuvantum mekanii daha geni bir bak
asnda, klasik mekanikten daha doyurucu yantlar veren bir

kuramdr.
Klasik fiziin tekil davranlar ngrd durumlarda, kuvantum

mekaniksel yaklamlar tekilliklere sradan anlamlar ykleyebilir. Bu
anlamlandrlabilir zmler, evrenin balang anndaki tekilliklerin,
kuvantum mekaniksel olarak yorumlanmas iin gerekli cesareti
veriyor. Ama daha da geni bir yaklam, evrenin yalnzca balang
tekilliklerinde deil tm zamanlar ve uzantlarda bu tekniklerin
uygulanmasdr, adna 'kuvantum kozmolojisi' denir.
Kuvantum kozmolojisinde, basit bir atom iin yapld gibi, tm

evren bir dalga ileviyle tanmlanr. 'Evrenin dalga ilevi', Schrdinger
denklemine benzer bir denklemin zlmesiyle bulunur, Wheeler-
deWitt denklemi. En basit evren modelinde konumun edeeri evrenin
uzaysal bykl, momentumun edeeri de genileme hzdr. Ne
yazk ki kuvantum kozmolojisinde bir dolu dnsel ve teknik sorunlar
kyor. En balarndan beri kuvantum kozmolojisi sallantl temeller
zerinde duruyor. nce bir formalizm gelitiriliyor ve birtakm kabaca
hesaplamalar yaplyor. Kuvantum Elektrodinamii'nde olduu gibi ilgili
deikenleri istenen hassaslkta zmeyi salayacak sistematik bir
yntem gelitirilemedi. Ayrntl tekniklerdeki zorluk bir yana, temel
kurallarla ilgili sorunlar var. Kuvantum mekanii, klasik kuramla
aklanamayacak atomik sreleri anlamak iin gelitirilmiti. Buradan
geniletilerek, ve ister istemez temel varsaym: "Kuvantum mekanii
tm zamanlar iin ve iindeki herey iin evrene uyarlanabilir"
olmaktadr. kinci ve belki de daha g temel sorun kozmolojiye
uyarlanm kuvantum mekaniinin yorumudur. Matematiksel nesneler
olarak grnen deikenlerin, lmlerle saptanmas "kuvantum
lm kuramnn" domasna neden olmutur. Bohr'un bu kuramnda
temel anlay lme srecinde gzlemenin ald etkin roldr. lme
yapld anda, o deikenin, dalga ilevinin ald deiik deerler bir
anda "dalga ilevinin kmesi" ile llen deeri alr. Kopenhag
yorumu denilen bu ema, birtakm felsefi tartmaya kaynak olsa da,
gzlemler ve deneyler bu gr srekli doruluyor. Ama bu lmler
mikroskopik yapda ve ok sayda parack zerinde yaplrken, evren
zerinde yaplan bir lmn 'dalga ilevinin kmesi'ne neden olmas
nedir? Bir tek dizge iin olaslk dalmndan nasl szedilebilir.
1957'de tm evreni tanmlayan kuvantum mekaniksel formlasyonunu
yapan Everett ok ilgin bir sonu bulur: Her lm evrenin birok

benzesine blnmesine neden oluyor ve lm sonucu elde edilecek
tm olas deerlere karlk gelen bir evren oluuyor. Bu 'ok
Dnyalar' yorumunun ekonomik (!) olmamas epeyce scak tartmalar
yaratt. Yine de, kozmolojik kuvantum kuram ve yorumu ile
donandktan sonra sorunumuza dnebiliriz. "Evrenin balangc"na.
Sorunun nesnesi evren, ve tanm gerei 'd' yok, dnda bir

dnya yok ve evrenin geri kalan yok. Evrene ilikin bir dalga
denklemiyle anlalyor ki evren boyutlar yeterince bykken klasik
uzay-zaman geerli, kkken ise bildiimiz anlamda bir uzay-zaman
yoktur. Ve evrenin balangc bir kuvantum tnel geiini
andrmaktadr. Yani sfr byklkten- hilikten-balayarak sonlu bir
boyuta gemektedir. Enflasyoncu Evren Senaryosu, tnelleme geii
ile aklanmakta, evrene ilikin gzlemsel bulgular da
tanmlanabilmektedir. imdi, eldeki bu yeni evren senaryosuna
deiik bir gzle bakalm:
Byk patlama (BigBang) modelinde, t=1 saniyede 1032 Gne

ktlesindeki maddeye sahip hemen hemen 1089 ntrino-antintrino
ifti, 1079 proton, 1079 ntron, 1079 iftsiz elektron ieren bir orbadr,
ve o anda evrenimizin toplam ktle ierii 1065 gramdr, yani imdiki
evrenin 1010 (on milyar) kat ktlede. Aradaki ktle fark evren
geniledike ktleekimi (gravitasyon) potansiyel enerjisine
dnmtr.
te yandan Byk Birleik Kuramlar'n gelimesi ile Enflasyoncu

Evren senaryosu, farkl bir tablo oluturuyor. t=10-35 saniyede
bymeye balayan evren iin gereken tek balang koulu sahte
boluk (false vacuum)'dur. (Sahte boluk, yar kararl bir durumdur.
ok yava bir evre geii dnda enerjisi daha fazla drlemez.
indeki alanlarn beklenti deeri, vakumdan farkldr.) Bu boluun
pek de byk olmas gerekmez. apnn 10-24 cm ve toplam ktle/
enerji miktarnn da 10 kg yani 10-29 gne ktlesinde olmas
yeterlidir. te bu etkileyici, batan karc saylar insann aklna o
soruyu getiriyor: Madem bu kadarck basit koullar var, acaba insan
laboratuvarnn bir kesinde yeni bir evren (Yeni bir evrenle
kastedilen, bizim evrenimizden kopuk, ve gzlenen evren boyutlarnda
bir baka evren) yaratamaz m? Fizik yasalar buna engel olabilir mi?
imdiye dek yaplan almalarda varlan sonu, byle bir srecin

gereklemesi iin fiziksel yasalar asndan bir engelin olmad
ynndedir. Yalnzca, bu srecin nasl geliecei, olup biteni anlamak,
uzay-zaman ilikilerini betimlemek iin matematiksel yntemler
aratrlyor, hesaplar yaplyor. Ama ciddi bir engel teknolojik sorun:
1076 g/ cm3 ktle younluunu gerekletirmek gnmzdeki ya da
grnen gelecekteki teknoloji ile olas deil.
En zc olan da, teknoloji gelise bile (!), matematiksel

zmlemeler, laboratuvar kelerinde yaratlan bu evrenin varln,
baarl olup olmadn lmekten yoksun olduumuzu gsteriyor.
Evrenin, tnelleme geiinden sonra, kuvantum mekaniksel lm
sorunlarna taklmas, bizi yine yalnz brakyor. Ama ben umutla,
dlkemi kurabileceim bir deneysel srecin peinden koacam.
"biliyorum, g gelecek sizlere. Ama artk gitmek geliyor iimden. Bir sabah
masmavi bir bulutun peinden dn olmayan yerlere"
melankoli
ataol behramolu
66
Zamansz-lk
Sen ve yamur.
Baa dnemezsiniz.
yle bir yol yrdnz ki ancak
dn yolunu yokederek gelebilirdiniz
iniiniz bir ini olurdu baa dnmemecesine.
Yamur yalnz yaarken yamurdur
sen yalnz senken sensin
burada kalamazsn ve baa dnemezsin
gitmek zorundasn
kovalanan bir Yahudi gibi.
Of not being a Jew
smet zel, Dergah, c3s35, sa7, 1993
Einstein'n byk dnsel kurgulamalarnn arkasndaki glerden

birisi de Ernst Mach (1838-1916)dr. Leibniz'in retilerini
izleyenlerden olan Mach, Mekanik Bilimi adl yaptnda, Newton'cu
fiziksel dnceye kkten bir yorumla darbe vurmutu: Buzlanm bir
sokaktaki ta parasna, karnza kzp ta tekmeyi attnzda ta ac
veren bir direnle kar koyar. Oysa kaygan yzeyde imek hzyla
frlayp, belki de tepeyi aarak boazn sularna gmlmesini
beklemez miydiniz? En azndan kzgnlnz geerdi, imdiyse cannz
yanyor.
Bu diren -ataletin yani sredurumun neden olduu diren,

Newton'a gre tan mutlak uzaydaki konumuna grece olarak
ivmelendirdiimiz iin olumaktadr. "Hayr" diyor Mach, ataletin/
sredurumun oluma nedeni tan ok ok uzaklardaki yldzlarn
ktlelerine, ve evrendeki tm diger ktlelere grece olarak
ivmelendirmemizden olumaktadr. Yani ataletimizi uzak yldzlara da
borluyuz. Ne yazk ki (gelecek paragraf balamak iin kullandm,
aslnda yazk olduunu dnmyorum) nermenin sonular ve
kuramlar burada bitmiyor (emin olun ki bu yazyla bitmesi de olas
deil).
deal bir Foucoult Sarkac, yeryznden ok uzaklarda bir iviye (bir

yldz yzeyindeki hipotetik kulenin kancasna belki de) baldr. Yine
de dnya yzeyinden onlarca metre ykseklii olan kubbelerin

tavanna aslarak da alt, yzyllardr gzlenmektedir. Foucoult
Sarkac bir ktle, uzun bir ip, ve aslaca kancadan oluur. Ktle, bir
tarafa ekilerek braklr. Hava srtnmesi, ipte harcanan gerilme ve
burulma enerjileri ve kancadaki srtnme ktlenin salnmlarn
azaltarak bir sre sonra sndrr. Bunlarn, yani enerji kayplarnn
engellendiini/ yokedildiini dnelim (ok kolay!). O zaman, sarka
bir dzlem zerinde, sabit bir sklkta salnacaktr. Bu salnmn
dzlemi, aslma noktas evresinde dnecektir, Dnyann kendi
evresinde dndnn kant olarak. Ama sarkacn ataleti/
sredurumuyla oluan bu dn, Mach'n yorumu ve Einstein'n
matematiksel kuramyla anlalyor ki yerel devinimlerle, bantlarla
tam anlamyla zlemez. Sarkacn salnm dzleminin dn, ok
uzaklardaki yldzlarn ve evrendeki tm diger ktlelerin yansmasdr.
Ksaca sylenecek udur: Yeryzndeki devinimlerimiz yldzlara sanki
iplerle baldr. Kukla myz hepimiz/ herey dersiniz?
Sarkacn bir baka anlam da var elbette: Guguklu saat. Bazlar

guguk kuunu etkileyici bulur saatlerde. Saatlerde sarkacn kendisi
byleyicidir oysa. Hem bir ucundan yldzlara bal -hadi onu geelim,
ama bir utan digerine her gidii yeryznde varlmz niceliyor
modern zamanlarda. Artk temel gereksinimlerimizin ve gnencimizin
temel birimi, salnmlarla llp biiliyor uzunca zamandr.
Sizi zer miyim: "Zaman Yok" desem? Hayr sandnz gbi deil.
Toplantlara, elencelere, bulumalara yetiemediim; yazlar,
projeleri ve ileri zamannda yetitiremediim, sabahlar
uyanamadm, kitaplar okuyamadm, saatim baka zamanlar
gsterdii iin reddettiimi dnmeyin zaman. Byle bir red, olsa
olsa vicdani bir red/ znel bir yadsma olurdu. Anlatmaya alacam
ey nesnel bir yadsma olacaktr. Umarm.
Newton'un mutlak zaman kavramnda, nesneler durgun ve

sonsuzdan sonsuza uzayan koca bir uzayda bulunur. Onun iin
zaman, hereyden bamsz olarak dzgn akan bir rmak gibidir.
Newton'un mutlak uzay-zaman, iindeki nesnelerden daha da derin
bir dzeyde varolur. Nasl olduunu anlamak iin, paracktan
oluan bir evren dleyin. Newton'un gryle, bu evrenin tarihini
aklamak iin on say gerekir. Herbir cismin konumunu belirleyecek
say (yatay, dikey, dey -x, y, z); ve bamsz olan zaman says.
Oysa, uzay-zaman ats grnmeyen bireydir -saylar nasl

belirlenebilir ki? Ernst Mach ise, evren yalnzca gzlenebilen eylerle
-nesneler arasndaki uzaklklarla tanmlanmaldr diyordu.
O halde bir baka ekilde dnrsek cisimli evreni, bir piramitle

karlarz. Bu cisim, geometrik belitler gzlenmek kouluyla,
eitli genler oluturacak ekilde konumlanrlar. genin tanm,
kelerine yerletirilmi cisimler arasndaki uzaklklar belirten
sayyla verilir. Bylece olas tm dalmlar dnldnde, bu
dalm bir gen piramit oluturur. Tepe noktas, cismin ayn yerde
bulunduu dzenlemeye denk der: Elif noktas.
Bu anlay gelitirebilir ve evreni oluturan tm paracklar grece

konumlaryla tanmlayabiliriz. Dikkat: Bu yeni evren tanm,
paracklarn tm olas konumlarn da iermektedir. Yani bu evrene
dardan baktmzda, gelmi ve gelecek --tm olas ekilleriyle
gznndedir. Bir noktadan digerine izdiimiz izgi, gidi ynnde
akan zamana denk gelir/ geldii varsaylabilir. Bu izgi zerindeki bir
nokta iin, gelmi ve gelecek var gibidir. Ama bu bir klasik fizik
yaklam elbette. Evren kuvantum mekaniiyle tanmlanr ve
tanmlanan modelde zaman yoktur. Kuvantum mekanii, paracklar
kmesi iin olas konum deerlerini bildirir. Yani herbir parack
konumlar dzenlemesine karlk gelen bir olaslk vardr. O halde, bir
noktadan digerine ekeceimiz izgiden szedemeyiz/ dzenlemeler
arasnda bir sralama bants oluturamayz.
Bir "an"dan digerine ilerlemiyoruz. Gemi ya da gelecekte

olmayan birok "an"larda ve "imdi", birok baka dzenlemeler
iindeyiz. Bylesi bir yorum 1960'larda DeWitt ve J.Wheeler tarafndan
gelitirildi. Einstein'n Genel Grecelik Kuram ve Kuvantum
Mekanii'ni tmletirerek, evreni tanmlayan bir denklem kurdular.
Evrenin herhangibir dzenlemesini denkleme yerletirdiimizde, o
dalmn/ dzenlemenin gerekleme olasln elde ederiz --
zamandan bamsz olarak. Bu kuramlar tartlsa da, matematiksel
glkler karsa da, zaman bants gerektirmeyen bir evren
modelini olas klyor.
"imdi" deneyimini yaadmz "an"lar, tm evren

dzenlemelerinden en yksek olasla sahip olandr. Bildiimiz,
okuduumuz "tarih" nerededir o halde? Belleimiz, deneyimlerimiz
nerede? Bir olaslkla, olasl yksek olan dzenlemeler ylesi
yaplanmalar oluturuyor ki, biribiriyle tutarl kayt bilgilerini de ieren
bu dzenlemeler bir "gemi" yanlsamasn da tayor.
Sradan ktle dalmlar/ dzenlemeleri, rassal dalm noktalar

gibi, bir anlam tamaz. Bir yk anlatacak dalmlar (harf, ktle,
nokta) ancak ok kk bir kesrinde gizlidir, byk dalm/ dzenleme
kmesinin.
Bir yk, bir anlam bindirebilmemiz iin bu yapya/ mavi-yeil cisime

daha da yaklamamz, daha ayrntyla, kk blgeler halinde
gzlememiz gerekir. Evrenimiz iin sylenebilecek en nemli ey
anlaml bir yaplanmas olduudur. Gzlediimiz her madde, gemiin
izlerini tayor. Bunun ayrmna ilk kez yerbilimciler vard. Kayalar,
fosil ve katmanlar zmleyerek Dnyann uzun bir tarihini yazdlar.
ada evrenbilim (kozmoloji) bu ura evren tarihine genileterek,
byk patlamaya kadar olan uzun bir aral tanmlad/ anlatt.
Zamann ak, bireysel gzlemlerimiz ve deneyimlerimizle o denli

gl bir alglamadr ki, yadsmak neredeyse olanakszdar. Bir an iin
hereyin zamanda donduunu dnn. Yalnzca duraan bir madde
dalmndan baka bir ey olmadnz grrsnz. Tm bellek ve
deneyimleriniz de sizinle birliktedir. Beyninizde varoluu, sinir
hcrelerinizi birbirine balayan sinapslarn balant gc ve saysyla
belirlenmitir -bilinen kadaryla. Yani, uzaysal dalmla belirlenmi
"an" ve sinirsel madde dalmyla belirlenmi bir "tarih". Herbir "an"a
karlk gelen olas madde dalm ve elenik olarak da znel "tarih"
oluturan bir madde dalm. nsan ve hayvanlarda sinir rglerinin
biimlenmesi; yeryz iin de fosil ve kaya yaplanmas, maddenin
ekillenmesi bu tarih bilgisini oluturur.
Tarih anlay o denli benimsediimiz bir eydir ki sama niteliinin

farkna varamayz ounlukla. Klasik evrenbilim kurgularna gre,
imdiki pek dzenli evrensel dalm ancak srad zellikte bir
balang durumuyla anlalabilir. Ve antropik ilke ile bu durum
"aklanr": Evren biimlerinden, tarihi olan bir evrenin ve bylesi bir
evrenin varl, ancak ve ancak onu gzleyebilecek varlklarn
oluumuna yol aabilecek bir olasln gereklemesidir. Yani evren,
imdi grp anladmz biimdedir, nk ancak byle bir evreninde
insan/ anlayl varlk oluabilirdi. Evren ve iliik tarihi bizimle/ bizim
iin vardr.
Zamansz bir evrende ise bir balang an ve bir balang koulu

yoktur. Olas tm evrenler ve tarihler iin, belki de antropik ilkeyi

destekleyen dalmn olasl en yksektir.
Zamanl ya da zamansz, kuvantum olaslklar ve yollarn en gzel

betimlemesini bulduumuz da olur:
"Bir bakma, varmakla gitmek arasndaki o incecik izgiyi gen yata ayrt etmi
ve her zaman, varmaktan deil de gitmekten yana olmutu. ...Gitmek ba sonu
olmayan, menzili mehul bir seyrsefer; varmaksa gzergah nceden izilmi, hedefi
malum bir trmant. Gitmekte aslolan dere tepe taban tepip durmakszn hareket
ederek rzgar hissetmek; varmakta aslolansa, o tepeye vardktan sonra durup
rzgar elde etmekti. Gitmek hafzas kudretli ve inat olanlarn, varmaksa hayal
gc engin ve obur olanlarn iiydi. Gitmek kadere di bileyenlerin, varmaksa kadere
inanmayanlarn tercihiydi."*
Dnmek, zaman yoksa vardr. Zamann olduu bir evrende

dnmek, olanakszdr.
* ehrin Aynalar, Elif afak, 1999, letiim Yaynlar

71
In Hoc Signo Vinces

Adam piyano alyor. Yedi sekiz kii dinliyoruz, aldrmyor. Marur
ve dingin; iri yar, salkl kel adam. Hznle alyor, gc elinden
alnm bir imparator fkesiyle bazen. Dinliyoruz...
Eski bir mahzendeyiz. Ta bir mahzende. Korkuyoruz

bardaklarmza arap doldurmaya flardan. Korkuyoruz, adam kzar,
kar kaplardan biz yokmuasna diye.
Erice'deyiz, "bar iin bilim" okulunda. Herbirimiz temsilcisi bir

yerlerin, lkelerin; dman, biraz biraz dierlerinin. Hepsi de dman
dinleyenlerin, piyano alan adamda toplanan deerlerin. Yine de
dinliyorlar, bir zamanlarn ezilmiliine hrmeten. Biri Arnavut, birka
Romen, Estonyal biri, Polanyal dieri, bir de ben.
Adam Rus, Shelkov. Bilimler akademisi yneticisi. Daha da tesi;

neredeyse bir imparator. "Onu byle mi grecektim?" diye ard arda
sigara yakyor sanki, mezi.
Zaman geiyor-varsayyoruz, gemesin istiyoruz. Yeni gelenlerin

ayak seslerinden ve snen konumalarndan anlyoruz, saylarn
deitiini.
Buras bilim kltr yuvas. Az evvel tsz dinlediklerimiz de

karyor yumuak koltuklara. Onlar yeni dost/ eski dman.
Anlamyoruz nasl geliyorlar yeni dnyadan, ekik gzleri, donuk
tenleri, Ortadou ekingenliiyle. br kantlyor kendini prlanta
yzkleri, eblek konumasyla, msr tarlalarnn gbeinden geldiini.
Anlatyor zaten siayenin onu izlediini. yle olmasa da anlyoruz ki
mutlu klyor onu byle olas bir korkunun varl. Yksek yayvan
sesiyle sylyor bir kovboyu andrdn, zgrlk ve macerann tadn,
ad Palmer.
Dedim ya bir bilim/ bar yuvas buras. mzalar atlyor konuma

aralarnda Erice bildirgesine. Atlyor ki bilim kullanlmasn ldrmek
iin. Bilgi yaylsn zgrce, insanlar iinde, lkeler arasnda.
Yabanc kendini dairesel amfitiyatronun ortasnda dlyor -bir

ekilde- yanm bir tapnakta. Sessiz insanlarn kalabal, koltuklarn
kenarlarn yormaktadr. Ona en uzaktaki yzler sanki yzlerce yl
tesinde, yldzlar yksekliinde asldr, ama ayrntl ve keskin.
Adam anatomi, kozmografi ve by anlatyor; yzler dinliyor, parlak

ve azimli yzler. Sorular iyi cevaplamak iin ellerinden geleni
yapyorlar. Sanki sorularn nemini anlamlar gibi, sanki onlar glge
olarak yaamaktan kurtarp, gerek bir dnyaya yerletirecekmi gibi
yantlar.
Neler yaptklarn anlatyor evik gzler. Sra gelince nasl

yaptklarna "Patentli" diyorlar. "Parayla syleriz." Bir de Palmer var,
"Syleyeceklerim bu kadar, bildiklerim ok fazla" diyor; "Ama
syleyemem, vururlar. Silahlar ok gl, ben tasarladm onlar."
Srayla kyorlar krsye, Hep bir eyler saklayarak birbirlerinden.
"Onu yle yapamazsnz; biz iyisini yaptk, size satalm ok paraya"
diyor Amerikallar. "Hayr" diye haykryor Avrupallar hep bir azdan;
"Smrgeniz olmayz bundan byle, kendimiz yaparz hepsini. Ve
satarz u sessiz duran kalabala, biraz daha az paraya."
Dedim ya, bilim zgrlnn tepesi buras Daha da gereki olsun

diye koca adann kenarndaki yksek kayalk kye yapmlar yataklar
ve krsy. Sisler olmasa, her zaman, grnebilecek ktalar drt bir
yandan, bilgiler gibi.
Piyano alyor hl imparatorluk eskisi. O da srasn savm, bir

zamanlar haykrrcasna, pek de vnerek, herkesi ezerek anlatt
bilgeliklerini anlatm birer birer. Bu kez aldrmaz bir sakinlikle, olan
olmu bir yitik ruhla. Sra kendine sakladklarnda. Hznl melodiler,
krk umutlar...
Mahzen kalabalklayor; fsltlar balyor. Krk dkk ortak dil

yetmiyor duygular paylamaya. Gzler ve bedenler iletiiyor bu kez,
bak ve tavrlarla: en eski duyarlmzla. Yabans, biraz da yapay
paylam ortamnda, Igor ekik gzl Amerikalya satayor. Bilek
grei yapmaya kolayca raz ediyor onu. O, Amerikal olduunu
kantlamak iin sk sk o irkin szckleri kullanmaya alan ekik
gzly. Sanki bir nceki gece o pek de nazenin gen talyan bilimciye
kur yapan ince, ayrntlarn Rus'u deilmi gibi.
Sessizliklerin aralarn dolduruyor, Amerikal olduuna ikna

olduumuz ekik gzl, plastik arap bardaklarn ezerek, atrtyla.
Ellerinin kemiklerini krasm geliyor, ayn atrtyla ne de olsa
dinliyorum hznl tnlarn piyanonun ama iimde bireyler
kprdyor, soylu bir kan belki, o saygn imparatorluun ansna ve
geleceimize leke olmasn diye, yeniyorum fkemi. Bilincimde bir
zavalldr, o kocaman bedeniyle dolanan ve dolanrken "fak, fak"
sesleri karan inli.
Bir takm denklemleri zemiyor o pek gen Romen bilimci. Bilen

birine danyor, Igor'a. Zamann bir kk kesrinde onu dinleyen Igor,
dnyor arkasndaki Amerikal'ya, o motor kumpanyasndan emekli
olup altn kol saati dl alm olana - ve yemee beraber gidiyorlar,
bir takm gizli pazarlklara. Yzst kalyor gen bilimci. Zaten
anlamyor neler olduunu. lk kez gryor bu yabanclar. Gen eine
armaan almaya gidiyor aknlkla. Ama gemiyor aknl,
yetmiyor onbe dolar maa kk bir kpe almasna.
Gnler geiyor, bilginin zgrce dolamn ngren bildirgenin

glgesinde.
Ve bir akam vakti bildirgeyi imzaladn gryorum: Palmer'in,

Igor'un, Sona'nn, Mazumder'in. Barm yrtasm geliyor bu sahte
dnyaya kar. Yapmyorum. Ben de imzalayp bildirgeyi, iimde kk
nefretler besliyorum. Sakl tutacak bilgilerim olsun istiyorum. Geceleri
planlar yapyorum, hesaplar -uyku yerine. Vermiyorum haberlerin bilgi
olanlarn ryalarmda. Sinsice iniyorum krsden, alklarla...
12 Nisan '92, Erice

74
Erice Bildirgesi
* nsanlk tarihinde, insan soyunun dnyadaki tm uygarlk merkezlerine ve gezegenin bir
takm yaamsal zelliklerini bir anda yokedecek askeri gc toplad dikkat ekicidir.
Nkleer bir soykrm tehlikesi temel bilimlerdeki gelimenin kanlmaz sonucu deildir.
Gerekte bilim, doann temel yasalarnn aratrlmasdr.
Teknoloji, insan gcnn nasl arttrlabileceine ilikin almalardr.
Teknoloji bar ya da sava iin olabilir. Sava ya da barn arasnda yaplan seim
bilimsel bir seim deildir. Kltrel bir seimdir. Sevgi kltr bar teknoloji gelitirirken,
nefretle yorulmu kltr sava aygtlar retir. Sevgi ve nefret her zaman varoldular. Bronz ve
demir alarnda, bilim ncesinde, insanlar hem bar hem sava aralar buldular ve yaptlar.
"Yeni a" denilen zaman diliminde sevgi kltrnn kazanmas beklenir.
ok byk sayda bilimci zamanlarn temel aratrmalar ve askeri uygulamalar arasnda
paylatryorlar. te bu, silah yarnn temel kaynan oluturuyor.
Bilimsel topluluk ierisinde ve uluslararas temelde yeni bir eilim olumas gerekiyor.
nceden kestirilemeyen, katastrofik bir nc savatan insan yaam ve kltrn
korumak iin etkin bir sreci balatmann temel etkenlerini belirlemek yaamsal nem tayor.
Bunu baarmak iin de bar hareketi edzlemsel bir hareket olmaktan karlp, gerekten
uluslararas, karlkl ve iten anlaya dayal neriler ieren bir konuma getirilmelidir.
* nerilerimiz unlardr:
1)Tm zamanlarn kuramsal ya da deneysel olarak doann temel yasalarn aratrmaya
adamak isteyen bilimciler, yalnzca temel bilim yapmaya ynelik olarak seimlerini zgrce
yapabilmelidirler.
2)Tm ynetimler, dnceler, bilgiler ve insanlarn zgrce dolamn snrlayc etkilerin
azaltlmas ya da kaldrlmas iin tm abay harcamaldr. Bu tr snrlamalar dnyada
gvensizlii ve gerginlii artrr.
3)Tm ynetimler savunma teknolojisindeki gizliliin azaltlmas iin tm abay
harcamaldrlar. Gizlilik, nefret ve gvensizlik yaratr. Askeri srlarn aklanmasna ynelik
anlamalar (Gan), saldrmazlkla salanandan daha iyi bir denge oluturur.
4) Tm ynetimler, nkleer silahlarn daha fazla lke ya da bamsz gruplarca
edinilmesini engelleme abalarn srdrmelidirler.
5)Tm ynetimler nkleer silah ynlarn (stock pile) azaltacak giriimleri
balatmaldrlar.
6)Tm ynetimler nkleer olmayan enerjilerindeki gvenirlilii arttracak yntemler
gelitirmelidirler.
7)Tm ynetimler sava teknolojisindeki tm nkleer denemeleri yasaklayan giriimlerde
bulunmaldrlar.
* Sonular
Douda ve Batdaki tm bilimciler eer bu "Erice Bildirgesi" ile ayn grleri
paylayorlarsa, bu yeni akm, bu bildirgede zetlendii ekilde tm dnyada bir an nce etkin
olmas iin ellerinden gelen hereyi yapmakla ahlaka ykml sayarlar.
INSTITUTE OF ATOMIC PHYSICS

Fax (00400) 12 22 47
(00400) 89 86 40
75
Meclis-i Hulya (Erikli Toplants)*

Edwin Scheme
Esc_mantra@cyberdude.com
"Ne diyorsun bana?

iekler gibi giyinmedim mi?
yle gzel deil miyim?" **
*Yazarn, TM Press'in dediinde birka damla gzyam tutamadm. Ulu bucakl bir
yaynlad Galileo adl eftali bahesi yksek dalarla evrilmiti. Bu manzara kendi bana
teknoloji ve sanat dergisinin
hzn vericiyken, bir de burnumda kum tepelerinden esen kokular
31. Cilt, 3. Saysnda yeralan
ttyordu. Filmin kurgusu, anlatm hemen Kurosawa'nn Dleri'nden
"Meclis-i Hulya: Meeting for
Fantasy at Erikli" balkl eftali Baheleri'ni andryordu. Grsel sunumu anlatmam
yazsndan Adnan Kurt gerektiinde ancak bunu syleyebilirim. Oysa duygulanmm ok
tarafndan Trkeletirilmitir. deiikti. Dile dkmesi ok g! Filmin ardndan kahve imeye ktk.
(Meclis-I Hulya ile, Tevfik
Geni bir balkonda, bulunduumuz tepenin eteklerindeki binlerce yllk
Fikret'in Haluk'un Defteri'ne
gnderme yaplyor, .N.)
insan tarihinin eliinde iilen kahve, ksa ama z syleilerle
birbirimizi yaknlatryordu. Grdm ki herkes filmden ayn ekilde
** ippeva Kzlderilileri etkilenmemi. Bir ksm son derece neeli, kk gruplar halinde,
aman'nn ak bysnden gelien evre bilincinden; bir ksm olumlu ve neredeyse topyac
(.N.) yaklamlarla insanln yakn geleceinden szediyor, bir baka grup
yakn gelecekte doal ykmn kanlmaz olduunu, isel ka
mekanizmalarn tartyordu. Birkamz kahvelerimizi krlgan bir
yrekmi gibi dikkatle tayor, uzaklarda hznmz aryorduk.
Martin yanma geldi. Neden skldm, umut veren bir filmden

sonra neye dertlendiimi sorduunda, biraz da serte nasl duyarsz
kalabildiini sordum. Anlattklar durumumuzu aklamaya yetti.
Martin, Ivan Illich'in Uygun Yaama Aralar'n konu edinen bir film
izlemiti. Dnya tatls iki kz ocuunun eftali bahelerindeki
yaantlarn anlatan bu film onu fazlasyla umutlandrp
neelendirmiti.
Yeilbar rgt, sanlann tersine, teknoloji ve toplum ilikilerine

yeni tanmlar, olas almlar getirmek zere alt yaplanmalar da
ieriyor. Bir Anadolu ky olan Erikli, kltr ve tarih zenginlii
nedeniyle TeknoMovy etkinliklerini arlyor. Drt ylda bir tekrarlanan

bu toplantlarn yerel dzenleyicisinin, aslnda mafyatik ilikileri olan bir
basn kralnn olu olduu sylentileri de dolayordu. TeknoMovy'nin
deimez yneticisi, ho bir Akdeniz karakteri tayan talyan
ynetmen Martellucci, bir dnem Fellini'nin grnt mhendisliini
yapmt. Benim sinema ve grsel iletiim teknolojileri konusunda
profesyonel bir uzman olduum sylenemez. Ancak, bu konuda iyi bir
eitim aldm. SpectralVessel adl dergide, konuyla ilgili bir takm
yazlarm yaynland. Profesyonel olarak sanat tarihi ve iirle
urayorum. Cambridge'de, Mantra adndaki irkette yayn danman
ve redaktr olarak alyorum. Dostum Martin Rosegen, grsel anlat
ve izleyici etkileimi konusunda bir doktora almas yapyor. Erikli
Toplants, onun iin karlmamas gereken bir frsatt. Amatrce
uralarysa, fazlasyla garip: matematiksel ekoloji modellemesi,
radyoteleskop tasarm ve saysal denetim. Bu konulardaki heyecan
ylesine byk ki, evindeki tm aygtlar konutuklarnza hem yant
verebiliyor, hem de anlalabilir bir ngilizce'yle konutuunuzda
komutlarnz uygulayabiliyor. Zaman zaman dostlarnn doktoray ve
uzmanln bir kenara brakp, bu yaratc etkinliklerini ne alma
nerileri az deildir.
Bylece, ikimiz Yeilbar-TeknoMovy toplantsna bavurarak

burslu olarak toplantya kabul edildik. Erikli Ky'nde, mimarisi
korunarak yenilenmi evlerde kalyor ve eski bir medresede de toplant
ve grup almalarna katlyorduk. eitli lkelerden birok sinemac
ve grsel iletiimci gelmiti toplantya. Yaklak 90 kii izleyici/
katlmc, 24 kii de sunucu/ eitimci olarak bulunuyordu. Bu sene
toplantnn zel temas sunum ve izleyici etkileimiydi.
Salona geri dndmzde, az nce izlediimiz filme ilikin sunuu

* E.Scheme burada,
yapmak zere Swanson ve Fujimoto hazrlklarn tamamlyorlard. Bu
Teller, Scilard, von
Karman, von ikili, toplant boyunca, en azndan Martin ve benim gpta ve
Neumann'n insanst kskanlkla kark nazarmz ekip durdular. Tm grup, gerek
farkllklarn betimlemek
kltrel, ya ve ulus olarak karmakark olmasna karn, onlar sanki
iin Gttingen'deki
arkadalarnn kulland Mars'tan gelmi gibi* dolanyorlard. Bana kalrsa, tm vgleri ve
sfata gnderme kskanl hakediyorlard. DreamWorks'de Kurosawa ve Spielberg'in
asistanlar olarak almlar, ardndan kendi projelerini
canlandrmaya balamlard. DreamWorks'de yaplan tm projeler,
basit olarak deerlendirilenler, faydasz ve sanatd bulunanlar bile
birtakm nemli aralar, yeni kurgular ve arpc yaratmlar ieriyor.
Swanson, yaptklar kurguyu ve gelitirdikleri grsel iletiim

yntemlerini ayrntyla anlattka, yerimde duramyor, heyecandan
baz blmleri kardm hissine kaplyordum. Amalarnn, yepyeni
bir sinema ve grsel sunum tekniini tamamlamak olduunu ve ilk
rnleri olan "Herkese Ayr eftali Bahesi"ni izlettirdiklerini
sylyordu. Ana fikir, grsel sunumun tek ynl ve bu anlamda baskc
ve tasarmcnn keyfince tanmlanm yntemini krp, izleyicinin bilin
d etkileimiyle seenekleri artrmak diye zetlenebilir. Bireysel
etkileim aralar ve sanal gereklik sunum aygtlaryla byle bir
etkileim ancak snrl olarak ve bilin dzeyinde salanabilirken,
DreamWorks ynteminde toplu gsterimler, sradan grsel sunum
istasyonlar, televizyonlar bile Sanal Kuvantum Evrenleri tekniini
kullanabilecekler. Birden fazla kout (paralel) kurgusu yaplan grsel
bileenler, matemetiksel kaos yrngeleri hesaplanarak, zamansal bir
iliki yaplandrlmasyla perdeye/ ekrana yanstlyor. itsel kurgu,
mzik ve sesler de ayn yrnge hesaplaryla sunuluyor. Bylece
izleyici, isel seimi, ruhsal durumu ve evre koullarna uygun bir
yrngeye taklarak izlenceyi tamamlyor. Yrnge parametreleri
seici alglamay tamamyla kilitleyerek, alg yrngesiyle tanmlanan
grsel ve iitsel eler dndaki hereyi bilinli alg dnda tutuyor.
Bylece ilk aknlmz, hayranla dntrerek atlatmtk.
leden sonraki oturumda, yerel bir grubun, gzel bir temay biraz
da harcayarak ektii bir filmi izledik. ada Trk romannn en
nemli isimlerinden olduu sylenen Ouz Atay'n "Korkuyu
Beklerken" adl kitabndan uyarlanm, yknmeci bir yaklamla
ekilmiti. Ama "Demiryolu Hikayecileri" nasl olursa olsun tadna
doyulmayacak bir grsel anlatmd. Yaamda baarsz kalan, yalnzlk
iinde, belirsiz bir isyan halinde insanlar konu alyor bu sekiz yklk
film. Kahramanlar kendini anlatma, evrendeki konumunu belirlemekte
glk eker, bir yandan da kendileriyle alay eden bir gldr esi
barndrr. Bunu D. Hofstadter'in "Fluid Analogies"de yaplandrd
ekilde, gldrnn insan anlaynn temel bileeni olarak
isellendirdiim gzden kamamal. Demiryolu Hikayecileriyse, zgn
bir akl yitirme yks, sarsc ve bunaltc. Geri planda Josephine
Baker'n 1920'lerden gelen sesinden "J'attendrais" (bekleyeceim),
tm grntleri belleimize iliyordu.
Filmi hazrlayan grup Sinema TV Enstits'nde lisansst eitim

yaptklarn, ve amalarnn Trk Sinemas iin yeni yaznsal
kaynaklar etkinletirmek, anlat ve sunum tekniklerine yerel yenilikler
katmak olduunu anlattlar. Bu balamda, Trk sinemasnn tarihini ve
kullanlan sunum yntemlerini, kurgu eitliliindeki skntlar ve
yaplandrmadaki temel yaznsal snrlar ve sorunlarn irdelediler.
Anlatlanlar, az gelimi toplumlarda, snrlandrlm bak alar,
kltrel yknmeci yozlama, anaparann topland toplumsal snfn
ticari kayglar ve devlet kaynaklarnn ideolojik seimleriyle rten,
dnsel almlar ve kltrel zenginlemeyi engelleyen sorunlarla
ortaklk gsteriyordu. Benim amdan farkl ve etkileyici gelen, tarihsel
birtakm bilgilerdi. rnek olarak, 1914'te ekilin ilk Trk filmi verilebilir.
Osmanl-Rus Sava srasnda, 1870'lerde Ruslarn zafer ant olarak
Yeilky'de yaptklar Ayastefanos Abidesinin, Birinci Dnya Sava
baladnda, yklmasna karar verilir. Avusturya'l Sascha-
Gesellschaft ile bir anlama yaplarak, antn yklmas filme alnmak
istenir. Ama bir Trk tarafndan bunun yaplmas uygun grlerek, Fuat
Uzknay tarafndan 1914'te film ekilir. Uzknay, Ali Efendi adnda bir
sinemann almasn, okulda sinema dersleri konulmasn, Ordu
Sinema Dairesi'nin kurulmasn salayarak, arlkl olarak devlet
kaynakl bir sinema giriimini oluturur. Trk sinemasnn en nemli
ismi Muhsin Erturul, Almanya'da ve Trkiye'de yapt film
almalar; Stanilavski ve Meyerhold'la ilikileri, Greta Garbo'yu
stanbul'da alayp tantmasyla, ve nemli yaznsal kaynaklar
sinemaya aktararak bu sanatn organizasyonunda sivil bir nclk
etmitir. Daha ok gazeteci kimliiyle tannan Sedat Simavi ise,
1917'de konulu ilk Trk filmi olan Pee'yi evirmitir. Dier almalar
yarm kalp, baarsz olduysa da, yaynclk uralaryla birlikte,
iletiim alannda nclerden olduu sylenebilir. Grsel iletiim
denemelerinden ve yeni soluklardan birisi de, olduka erken
zamanlarda-1960'da trajik bir sonla tamamlanyor. "Evvel Zaman
inde", Turgut Demira'n yapmcln, Yaln nsal'n da izimlerin
stlendii uzun metrajl bir izgi film denemesidir. 1951'de balayan
alma, 1960'da tamamlanp laboratuvar almalar iin A.B.D.'ye
gnderiliyor ve kayboluyor! Bu filmden kalan bir para ve zerine
kurulmu ekleri izledik. Klasik bir Trk Masaln konu alan film, ar
derecede skc, sradan ve anlatm ktl ieriyor olmal. Ama
balangcndaki gerekst giri ok etkileyiciydi: "Bir varm, bir
yokmu. Zaman zaman iinde, kalbur saman iinde. Deve tellal iken,
horoz imam iken, manda berber iken; annem kakta, babam beikte
iken... Ben, babamn beiini tngr mngr sallar iken, babam dt
beikten, alnn yard eikten..."
Toplant ve grup almalarna dzenli olarak katlmakla birlikte,

genellikle bir kenarda oturup kahve ya da ayran iiyor, geceleri
okuduumuz O.Pamuk'un Kara Kitap' zerine uzun tartmalar
yapyorduk. Bu roman ok etkileyici bulmutuk. Trk kltr, mistik alt
bileenleri ve anlat tekniiyle, yeniliklere gebe bir yazn iaret
ediyordu anladmza gre. Ama bizi artan, Trklerin arasnda
bazen fikirlerini sorduumuzda, haberdar olmadklar ya da yeterince
nemsemedikleriydi. Martin'in en ok elendii de, evredeki ilgin ve
gizemli eyler hakknda bilgi edinmeye altnda, yant alamamas
ya da onlardan daha ok bilgiye sahip olmasyd.
Medresenin bahesinde kahve iip dolandmz gnlerden birinde,

hep gzmze taklan bir duvardaki minyatr daha yakndan
inceledik. Genellikle gri ve kahverenginin hakim olduu az renkli
izgisel bir lekle (linear scale) ve izim konusu dnda evre ve
boyut ilikilerine nem verilmeyen bir resim teknii kullanlmt.
Nesneler, insan ve hayvan yzlerine verilen karikatrs ifadeler,
anlatlmaya allan dehet verici sahneyi biraz da komik klyordu.
Martin birok kiiye bunun kimin eseri olduunu sorduysa da yant
alamad. Sonra, kendi bildii kadar Arapa Alfabeyi kullanarak, bunun
15. yzylda pek tannm bir ressam olan Muhammed Siyah Kalem ya
da Hac Muhammed Nakka olduunu zd. Sk sk bu buluunu,
biraz da vnerek Trk arkadalara anlatarak neelendi.
le yemeklerimizi, kydeki be aevinden birine giderek

yiyorduk. TeknoMovy dediimizde, hesap alnmyor ve menden eitli
kebaplar, yaprak dolmalar, pilavlar ve baklavalar seebiliyorduk.
Martin iin en zevkli yan buydu etkinliin. Akam yemeklerini zorunlu
olarak toplu halde yiyorduk. Bu bize epeyce sknt veriyordu. Gereksiz
syleiler, uyumsuz dostluklar ve tatsz yemekler bizi bekliyordu
nk. Bir keresinde mehur ynetmenlerden Michael Feld, raky
nceden imi, ngiliz Lordu olan sinemacya sarlp sarlp fkralar
anlatyordu. Hatta yemein sonuna doru "Apples and pears, here
come the bald bears" ('elma, armut, kel mahmut' gibi .N.) barmaya
balad.
Sabah konumalarndan birinde Tarkovski'nin alma

arkadalarndan, efsanevi Rus ynetmen Letokhov sunu yapt.
"Kuramsal Grsel Etkileim" konulu konumasnda aslolann, etkileim
modellerinin anlalmas ve dinamik modellemenin klasik sunumlar
zerinde ada gstergebilimsel yntemlerle yaplmas olduunu
anlatt. zleyicinin bilind alglarn etkiletirmenin, bellek ve duyu
etkileimlerini kullanmann nasl modellenip anlalabileceine ilikin
rneklerini, ilk sinema yaptlarn kullanarak aklad. ok etkileyici
bulmama karn, benim znel seimim yeni alg etkileim tekniklerini
anlayp kullanmaktr.
Yerel ve hi tannmam bir sinemac olan Ali Turul'un FiloSin-

Hayal Yuma adndaki irketinin Tekne Sevgisi filmiyle ksa bir sunu
ve konuma yapt. Mzik olarak lhan Mimarolu'nun Capacitors
Discharging adl bestesinin kullanld film, sanki bir minyatr
sanatnn uyarlanmas gibiydi. Sahneler, grme alannz krmadan, ve
dikkatinizi hi datmadan tm bir duraan yky yaatyor izlenimini
veriyordu. Filme, konusunu anlayamasam da, tamamyla teslim olup,
ngrlen maceray yaadm syleyebilirim.
Film gsteriminden sonra bir konuma yapan Ali Turul, kaotik gz

hareketlerinin zmlenmesi ve nceden uyaranlarla seici dikkatin
ynlendirilmesi iin bir teknik gelitirdiklerini anlatt. "Yeni grsel
etkileim teknii, grsel sunumlarda izleyeni nceden tanmlanp
belirlenen yerlerde dolatrarak, iletiyi olabildiince dolaysz ve
gerilimsiz aktarmay salayacaktr" derken, tarihsel bir bilgiyi de
ayordu. Grsel iletiiminin Trk kltrndeki nemli elerini
ayrntyla anlatt. Bu birikimler ve alm gelenei yeni tekniklerin
kolayca uyarlanmasna neden oluyordu. Bu konumada, Anadolu'da
grsel iletiimin temel esi ele alnd: Hat sanat, minyatrler, ve
kukla sanat.
Kukla sanat, boyutlu kk insan biimlerinde geceleri iplerle,

gndzleri elle oynatlan bazen hayal oyunu, glge oyunu diye de
adlandrlan bir teknie dayanr. 11. yzyldan bu yana, bayramlarda,
panayr ve snnet dnlerinde yer alan kukla oyununun elendirici
etkisi, szlerden ok, komik biimlerinde ve tuhaf hareketlerindedir. 18.
yzylda Vehbi'nin Surnme'sinde anlatlan yer kuklasysa, araba
yrdke ve tekerlekleri dndke hareketler yapan, oynayan, tef
alan otomat benzeri bir gsteri aygt olsa gerek. Yanl olduu
varsaylan bir tezle "Hayal Oyunu" da denilen kukla dnda, iki boyutlu
bir glge oyunu olan Karagz de etkileyici bir grsel sunum ve
gsteridir. Kukladan farkl olarak, iki boyutlu ama renkli izdmler
kullanlmakta; mzik, ses etkileri ve konuma, olaand hayal
aktrleri cinler, ejderhalar anlatmda yer almaktadr. Karagz
oyununun en etkileyici yan, eitli ve oulcu oyun karakterleri ve
zgn metinlerdir.
Hat sanat, Osmanl Kltrnde grsel iletiimin nemli bir

bileenidir. Hz. Muhammed'in "yazy gzel yazmak bir devdir, nk
insann gnlk gdasnn banda okumak gelir" deyii, yazya slam
Kltrnde verilen nemin kaynan gsterir. Bu gzel ve geometrik
figuratif anlatm da olan yaz biimi, Ali Turul'a gre, gnmzn
vektrel yaz ve ekil yaplndrmasnn mkemmel bir uygulamasdr.
imdiki 'postscript' imge tanm ve bunun matematiksel betimlemeleri
bir yandan bu sanatn anlalp deerlendirilebilmesini, dier yandan
da kaotik gz hareketlerinin vektrel bileenlerini imgeler zerine
yerletirebilmeyi olas klyor.
Osmanl Minyatr sanatysa, alar boyunca olaylar hikaye

etmekte, peyzajlarda, portrelerde, bilimsel konular betimlemekte
kullanlmtr. Verilen rneklerden Kaznivi'nin 17. yzyl bandaki
"Acaib-el Mahlukat" adl kitabndaki minyatrler ok ilginti. Bu, snrl
bir grsel anlatmn ne kadar eitlenebileceini, alglamann
ynlendirilmesi, renk, ekil ve geometrik biimlendirmelerle zengin,
hatta sonsuz eitlemeleri yakalamann ipularn veriyor.
Yeni bir anlatm teknii iermemesine karn, belki de saygn bir

yapt olaca dnlerek "Contact" filminin n almalar ve
kullanlan bilimsel verilerin kayna konulu bir sunum yaplacakt.
Ancak zc bir haberle, yknn yazar Carl Sagan'n ldn ve
gelemeyeceini rendik. Bunun zerine, zaman yolculuklarnn uzay
zamandaki "worm holes" (kurt yenikleri) ile yaplabileceine ilikin
bilimsel tezin sahibi olan CalTech'ten Kip Thorne'un rencisi
U.Yurtsever, filmin bilimsel tutamaklarn ve nasl yaplandrldn
anlatt.
Gsterimlerin en ilgin olanlarndan birisi de Almanya'dan Otto

Kurt'un "Ben Kimdim" adl yaptyd. Filmi izledikten sonra bir tek adn
anmsyorduk. yi bir zaman geirdiimiz hissi vard, ama baka hibir
ey. Teknik ynetmen, filmde grsel bir oto-hipnoz teknii
kullanldn, konusunun nemli olmadn ama nostaljik bir duygusal

macera ierdiini syledi. renme ve anmsamann bellek ilevlerini
azalttn, gereksiz sinirsel balantlar olutuunu ileri sren
ynetmen, grsel anlatmn, sonradan bellek ve renme yetisini
azaltmasnn haksz ve gereksiz olduunu vurgulayarak, nemli
olann, grsel anlatm srasnda duyulan heyecan tad olduunu
belirtti. Bu nedenle, bulduklar teknikle filmlerin izlendikten sonra
hemen unutulmalarn saladklarn, gelecek uygulamalar iin ok
umutlu olduklarn anlatt.
* D.Knuth, metafont kavram Birbaka minimalist sunum tekniini Stanford niversitesi'nden D.
evresindeki matematiksel
Knuth'un rencisi olan A.nsal anlatt. Knuth ve nsal, ImageFont
dnm teknikleriyle,
gnmz yaz karakterlerini (mgeFontu) adn verdikleri teknikle grsel sunum elerini
ve sayfa tasarmn snflandrp, saysal biimlendirme algoritmalarn gelitirdiklerini
tanmlayp oluturmu anlattlar*. Kurduklar matematiksel yap, D.Knuth'un arklarn
bilgisayar bilimcisidir. Daha
sonra Creative Technologies,
Karmakl kuramna dayanyor (D.Knuth, "The Complexity of
benzer bir tanmla Songs", Communications of ACM, vol27 pp344). Ama, arklarn
bilgisayarla mzik uzaysal karmakln indirgemektir, diyor Knuth. nsanlar birok
retiminde Ses Fontu (Sound
arky ezberlemekte zorlanyorlar. Bellek gereksinimlerini azaltmann
Font) kavramn kullanmtr
(.N.). yollar olsa bile, yeni uyuturucularn gelimesi daha da az bellek
kullanmn gerekli klyor.
Knuth Kuram: Karmakl O(1) olan, snrsz uzunlukta arklar

bestelenebilir.
Kant (Casey ve Sunshine Band'e dayanarak): Sk olarak
tanmlanm tm arklar ele alalm:
Sk=VkSk-1
ve Vk ="That's the way" U "I like it."
ve U ="A ha", "A ha"
QED.
Bu kuram* bir Lisp izlencesi olarak yazarsak eer:
* Bu kuram, "Yine (DEFUN SONG(K)
yeillendi fndk (COND ((ZEROP K) 1)
dallar" diye bizde pek ((EQUAL K 1) 1)
bilinen trkye (T (APPEND SONG (DIFFERENCE K 1) KNUTH)))).
uyarlayabiliriz (.N.). (SETQ VK1 '(That's the way))
(SETQ U '(A ha, A ha))
(SETQ VK2 '(I like it))
(SETQ KNUT 'VK1 (CONS 'U 'VK2)))
(PLAYSONG SONG (K)) <Kullanc Arayz
O halde, bu tr minimal imge ve elenik mzik eleri kullanlarak,

istenilen uzunlukta karmak yaplanmalar oluturulabilir. Bylece, ok
kk bellei olan gsteri ve grsel sunum birimlerinde bile uzun ve
ekici izlenceler elde edilebilir. Konumada sylenmedi, ama ben

Young & Restless'in (Yalan Rzgar, .N.) bu teknii srekli
kullandna inanyorum.
Knuth'un gelitirdii bu indirgeme ynteminin felsefi temelleri
matematiksel bilgi kuramna dayanyor. 1940'larda Bell
Laboratuvarlar'ndan Claude Shannon nesnel Bilgi Kuram'n kuruyor
ve bilgiyi yle tanmlyordu: "bir ileti birikiminde ierilen bilgi, bunu
kodlamak iin gerekli olan rakamlarn ortalama hane saysyla
orantldr". Bu, tm iletiim biliminin temelidir. Ama, Shannon'un bilgi
kuram, yeni almlar getirmekte zorluklar gsteriyordu. zellikle,
bilginin znel nitelii szkonusu olduunda. 1979'da felsefeci ve
antropolog Gregory Bateson bir baka bilgi tanm yapt: "Bir fark
oluturan fark bilgidir". Bylece, matematiksel zorluklar olsa da, bilgi
ieriini derleme, sktrma, yeniden yaplandrma deiik ekiller ve
anlam da gzetilerek yaplabilir klnd. Knuth'un nerisi, bu anlamda
ve uzun dnemde MediaLab'deki almalarla da tmleerek semantik
veri sktrma yntemlerini zenginletirecektir. Dilbilimsel anlamda
sentaks (szdizimi) szck sralamalarn anlamada; semantik
(anlambilim) szcklerin anlamn karmada kullanlsa da, Marvin
Minsky'nin sz dikkate deer: "Semantik, pek de gzel bir szck
deildir" diyor, "yalnzca 'benim fikirlerim seninkinden derindir'
anlamna gelir".
Toplant salonuna aslan bir ilandan, psikoloji aratrmalar yapan
Hamdi ve Mithat adnda iki bilimcinin, insan ryalarn grntye
dntren bir aygtn n tasarmn yaptklarn ve ilk haftasonunda,
konuyla ilgili ksa bir tantm konumas ve gsteri yapacaklarn
rendik. Ne yazk ki, byk bir olaslkla ok elenceli ve komik
geecek bu tantm gereklemedi. Sonradan, onlar tanyan
sinemaclardan rendik ki, bu tr toplantlara katlmay seven hafif
kak tiplermi. lan ettikleri aygt ta 18. yzylda J.Friedrich'in satran
otomat adl gravrnde resmedildii gibi, iinde adam oturan
makinaya benziyormu. Uyku srasnda EEG ve gz hareketlerini
len bir sistem, belli etkinliklere karlk gelen desen ve klar
perdeye yanstyormu. Gerekten de elenceli olacakt!
Son gnlere doru gelen DreamWorks Kurosawa grubundan Japon
teknik ynetmenler ve bilimciler, gelitirdikleri yeni grsel teknikleri
anlattlar. Szlerine baklrsa, bu yntemin olgunlamas dnda
birtakm etik yaplanma gerektirdii de anlalyor. Beynin grsel
yaplar ve grme ilevine ilikin hcrelerin snflandrlmasnan yola
karak, grsel uyaranlarn hangilerinin ve hangi koullarda beyinde
hangi ileti yollarn izlediklerini karmlar. Yani bir tr geometrik
uyaran grsel ilevlerden sorumlu beyin kabuunda (occipital lobe) bir
hcre grubunu etkinletirirken; bu uyaran eklin hareketi baka hcre

gruplarna yansyor. Perdeye drlen bu uyaran eklin rengi,
konumu, k iddeti ve zamansal skl (frekans) deiik hcre
gruplarnn eetkinliini belirliyor. Perde zerindeki uyarc elerin
says, konumlar ve etkin zellikleri iyi hesaplanabilirse eer,
beyindeki ilikin hcre gruplarnn ortak etkinlii denetlenebilecek ve
bylece daha temel gdlerimizin merkezi olan hipotalamik ekirdekte
uyarlar oluturabilecek.
Bu mekanizmann anlalabilmesi ve tam anlamyla denetimli
kullanlabilmesi iin bilimsel almalarn temelinde, Trkiye'de yaplan
iki aratrmann nemli pay olduu iin, bulduklar yntemi ilk kez
burada sunduklarn syleyen DreamWorks grubu szcs unlar
aklad: Matematiksel yordam, Mehmed Nadir'in 1908 ylnda
"l'Intermdiaire des Mathmaticiens"te yaynlanan:
aan+b+ba'n+b'+ca''n+b''+da'''n+b'''=0 (mod p)
a>0
b e N ve a,b,c,d,p: asal saylar
ve p>a,b,c,d.
probleminin zmnden tretilmitir. Fizyolojik bilgi ve grsel
sunum tekniklerinin gelitirilmesi TBAG1102 no'lu TBTAK-stanbul
Tp Fakltesi aratrma projesinde gsterilen sonular ve eikalt bilgi
aktarmnn yetersizlii zerine kurulmutur.*
DreamWorks'n bu son bildirisiyle byk bir ok geirdik.
Toplantnn, tartmaya ayrlm son gnleri otoriter/ totaliter bir beyin
ykama tehlikesi, iyi davran programlama, uyum salama, psikolojik
destek yordamlar, trafik terrnn ve aile ii iddetin bastrlmas,
denetlenebilir ve aklanabilir uyaranlarn zorlanmas zerine etik
tartmalarla geti. Bir dier tartma konusu, grsel sanatla ileti ve
bilginin yalnzca izlenimlerle deil, ruhsal etkileimlerle de
aktarlabilirliinin toplumsal ve sanatsal boyutuydu. Tartma
* 16 Aralk 1997'de konularnn daha biimli bir derlemesi, ilerideki saylardan birisinde, bu
Japonya'da Pocket Monster dergide yaynlanacandan ayrntlara girmeyeceim.
(Cep Canavar) adl izgi
filmi izleyen ocuklardan
Hrpalayc bir uak yolculuuyla eve dndk. Martin, armaan
600 tanesi ar olarak getirdii maden sular, zeytinyalar, ve lleta heykeller
fotokonvulzif ok geirerek yznden kars Suzan'a her frsatta komiklik kayna oluyor. Ama yine
hastaneye kaldrld (.N.). de yiyemedii ve ne olduunu bilmedii Adisababa'ya hayflanyor.
Ben de hala burnumda kum tepelerinden esen kokunun zlemiyle
dolanyorum.
E.S., Cambridge
i
"Oppenheimer yasak ak yaamad m?.."
Adnan Kurt'la "Bir Laboratuvar Romans" zerine sylei.

AltKitap: Dilerseniz kitabnzn adndan yola kalm. Bilim, sizce gerekten
de romantik bir ura mdr?
Adnan Kurt: Bilim bence evet, romantik bir uratr. Bu znel bir tanmlama
olsa da, bilimsel srelerin en azndan romantizme ak olduunu
dnyorum. lgi alannzn nesnelerini seversiniz. Dlerinize yatrm yapar,
belki ou eyinizi verirsiniz. Zamannz, enerjinizi bazen hayatnz.
Kskanrsnz onlar, bazen gizli tutarsnz yaadklarnz. Yasak aklar/
gnahlar bile yaayabilirsiniz- Oppenheimer, Sakharov yaamadlar m?
Aslnda daha ok, bilim tarihinin ve srelerinin anlatmlarndaki romantizm
daha gerekidir belki de. Watson'un kili Sarmal'nda, Heisenberg'in Para
ve Btn'nde anlatlan o romantik zamanlar gerekten yaand m? Yoksa
bir bankada, bir tahl ambarnda, televizyon fabrikasnda ya da vergi
dairesindeki ciddiyet ve sradanlkla/ grev anlayyla geen zamanlar ve
almalar myd? kisi de olabilir. Ben romantik olduu ve olmas gerektiini
dnen/ dileyenlerdenim.
Genetik paylamn yerine, dnce paylamnn yeni/ alternatif bir sevda
olduuna inanyorum.
AltKitap: Kitabnzda bata bilim dnyas olmak zere, eitli disiplinlerden
bir ok isimle karlayoruz. Bu isimler nasl bir seim sonucunda
belirlendiler?
Adnan Kurt: Kitapta ad geen bilimciler tmyle znel bir seime dayanyor.
Yani onlarn alma alanlarndaki kurumsallam deerlendirmelerden
bamsz olarak nemli/ deerli bulduum insanlar. Benim kiisel
deneyimlerime ve dnsel geliimime, anlayma dorudan katkda
bulunan bilimciler. Aramzda artk bir akrabalk/ memetik bir akrabalk
olduunu duyumsuyorum onlarla. Ama bu tmceme bakp da bu kitabn bir
bilim kitab, bilimsel bir anlat, bilim kurgu ya da bilim tarihi/ felsefesi olduu
kansna varmamal. Yalnzca yaammzda artk nemli/ vazgeilmez bir yeri
olan bilimsel dnce ve teknolojinin ayrdna varlm anlatlar, metinler,
denemeler denilebilir ancak.
AltKitap: Kitaptaki metinler konudan konuya, lkeden lkeye, kiiden kiiye
yol alyor. Bu yolculuklar bilimsel etkinliklerin zorunluluu mudur?
Adnan Kurt: Konulararas, lkeler ve kiileraras yolculuklar bilimsel
etkinliklerin zorunlu bir bileeni deil elbette. Ama uluslararas etkileimin,
iletiim ve ibirliinin en gl olduu etkinlik bilimdir. Bu da, bir yolculuk
temasn nemli klyor. Bilimin sradan ve profesyonelce bir anlayla
deerlendirildii gnmzde, bilimsel uralardaki deiim ve heyecan biraz
da bu yolculuk temas karlyor.
ii
Sylei. - Adnan Kurt
AltKitap: Kitaptaki bilimsel ngrler okurun aklna u soruyu getiriyor:

Bilimde ngrnn yeri nedir?
Adnan Kurt: Ben, bilimsel ngrleri deerli buluyorum. Bunlar bazen dsel
nesneler, bazen dnsel kavramlar, anlaylar olabilir. Bazen de teknolojik
varsaymlar. ngrler, eer bilimsel bir disiplinin dayanaklaryla oluuyorsa
genellikle bilimsel snrlarmzn hemen tesine varsaymsal bir uzantr. Bu,
bilimciye heyecan ve itki verir. Olduka da gereki beklentilerdir,
karlanmasa veye tersi gereklese de. Ama ok nemli bir ayrm yapmak
zorundayz: bilimsel ngrler, poplist ve medyatik ekicilik drtsyle
yapldnda gerekiliini yitirebilir. rnein, belki de tarihteki en nemli
bilimsel projelerden olan insan genomu projesinin tamamlanmasnn
ardndaki en nemli d/beklenti/ ya da ngr insann bin yl yaayabilmesi
deildi. imdi birok bilimci ngrlerde bulunuyor, yeni araylara giriyor,
gerekletirmeye alyor. Oysa gazete manetleri halk yanltyor/ yanl
ynlendiriyor/ bilimsel beklentiyi saptrp, deerli/ anlaml ngrleri
slatryor.
Diger yandan, bilimsel ngrleri reddetmek, bunu bilimsel etikle badamaz
bulmak da olas. Bilimsel aratrmalarn yntemine skca balanmak, bu
aratrmalarn sonularyla yetinmek gerekir bu gre gre. Eer birgn
srad, snrd bir gzlem ya da kuramla karlarsanz da, soukkanllkla
kurumsal potanzda eritebilmelisiniz onlar. Oysa dardan bakan, tarihsel
ayrntlar okuyan biri iin belki de ne devrimsel yenilikler vardr orada.
AltKitap: Edebiyat okumalarnzda, bilimle ilgilenmenizin etkileri oluyor mu?
Adnan Kurt: Edebiyat okumalarm diger uralarmdan bamsz. Asl
etkileyici ve snrlayc ge zaman. ok eitli, ok sayda ve sklkta
okuduum sylenemez. D gcnn ve anlatmdaki kavramsal zenginliin,
yaratc bir dil kullanmnn beni etkilediini syleyebilirim.
AltKitap: Edebiyat, resim, mzik, mimari ve tasarmda etkilendiiniz isimler
nelerdir?
Adnan Kurt: U. Eco, J.L. Borges, J.A. Wheeler, O. Pamuk, .O. Anar, ve E.
afak en sevdiim yazarlar. air smet zel, resimde M.A. Escher, ve S. Dali;
mzikte M. Oldfield, J.S.Bach, O. Gencebay, L. Cohen, M.N. Seluk.
Mimaride ve tasarmda isim veremem. Sade ama dnsel incelik ve ayrnt
ieren, doayla ve insanla dost, grbz tasarmlardan etkilenirim.
Sigaralardan Davidoff Magnum, Camel, filtresiz PallMall; kalemlerden Lamy
ve Rotring'i severim, dolmakalem ve kurunkalem.
AltKitap: Son olarak Internetten szedelim. Internetteki gelismeler ve
Internet yayncl hakknda ne dnyorsunuz?
Adnan Kurt: Internet'i ok zengin ve ok zgr bir iletiim ve bilgi arac olarak
gryorum. Bence iki temel sorunu var imdilik: sunum dilinin belirleyici
olarak ngilizce olmas, ve internette dolaan bilginin ok gvenilir olduu
yanlsamas. Sonuta zgr bir veri iletiim ortamnda deerli bilgiye erimek
olas. Ama bunun iin de bireysel stratejiler gelitirilmesi/ bunun renilmesi
srecine gereksinim duyulacaktr.
Internet yayncl da bu zgr ve yeni kltr anlaynn sunduu
olanaklardan biri. Ben gzel bir kitab, estetik ve teknolojik (bu arkaik bir
teknoloji de olabilir) tasarmla baslm kitab hibir eye deimem. Ama bu
iin sanatsal ksm bence. Bir sanat yaptn/ nesnesini sahiplenmenin,
dokunup koklamann bir uzants. Eer kitabn ieriini dnecek olursak,
oradaki bilgi, anlat ve metinlerse bizi ekecek olan, buna saysal iletiimle ve
zgrce eriebilmek topik bir heyecandr.

Adnan Kurt - Bir Laboratuvar Romansı

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Adnan Kurt - Bir Laboratuvar Romansı

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Bir Laboratuvar Romans

Bu altKitabn hazrlanmasnda emei geen, katks olan tm dostlarma, zellikle de

Bir Laboratuvar Romans

Bir Laboratuvar Romans

Yayna Hazrlayan: Yekta Kopan

Kapak Resmi: MC Esher (Bklm Bcekleri)

2000 altkitap ve Adnan Kurt

Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar

Harikalar Diyarnda Bir Gezinti

nsan sersemletecek kadar scak bir havada skntdan patlayan

Adnan Kurt'un, bilim zerine denemeler olarak tanmlanabilecek

Yolculuk kavram, artrd srekli devinim ve srekli deiimle

Erice'de bilim adamlaryla birlikte yenilen rakl bir akam yemeine,

Kitab okuduum sre iinde aklma sk sk "Charlie'nin lm"

Bilmeceyi sorduunuz kii bir edebiyatysa hemen bu verilerden

Charlie'nin nasl ldne gelince; aslnda "Bir Laboratuvar

ETL DOUMGNLERNDE JERALDN'E TLER

hizada dur, uygun admda. insanlar

bu insanlar -yani seni istemeyenler-

komnist misin diye, "gzelim amerika"

eviri: Adnan Kurt

Bir Laboratuvar Romans

Yllar, uzun yllar geti aradan. Kargalar kocam, mrler

Ne eskia bilginleri kvamnda cesur, ne de ada bilimciler kadar

Gnler artk gemiyor, kimseler arayp ta bulmuyor, harfler -

te herey nmde yine, ve duymaktaym evirdike sayfalarn

Yeniden zyor, yeniden kurguluyor ve eritike sonulara, bir can

Neden mi bu ura, ne mi bekliyorum kad hrpalayan, bakra ve

Bu kez evimde, odamda, onbe yl nce salam bir yzey

Sra bendeydi, balamal ve

Genlik uykumdan yeni uyanmm ve neredeyse gereksiz,

eken boyunbam ve rahatsz olduum ama "ok gzel bir seim"

yldzlar arnlamaktr, zaman durdurmak.

imdi de oturuyoruz tutkuda, tutkuyla ve ellerini tutuyorum.

Ryam sryor, ve bu kez yine bir

Bunlar bilgisayarn bir perdeye yanstt grntler, elik ettii

okumak istediim birok kitap, zmek istediim birok problem gibi,

Bu yamda anlayamyordum rya makinas m yoksa bir zaman

Doa Bilimlerinin Tresi

provando e riprovando Galileo

nsann mantk ve tre, veya bilgi ve davranlarla davurulan

nsanlar ldrebilir miyiz?

Bilim ve Teknoloji ne denli bal ve iieyse, sava ve askeri

Elbette, "o an"da herey deiti. Bilim anlay, bilimsel alma

Roma'llarn Sirakza'ya saldrlar, bulularn hala kullandmz,

Barutun, zehirli gazlarn, uaklarn bulunmas, ya da bilimde,

Atom bombasnn yaplmas gerektii, 1939 ylnda Einstein ve

Almanya'da Heisenberg, Otto Hahn ve atom bombas almalar

tand fizikilerin tm glerini byle bir giriim iin harcayacaklarn

7 Austos 1945 sabah, frna doru giderken, gazetecinin nnde

1955'te Londra'da, Albert Einstein ve Bertrand Russell'n ban

Hayvanlar ldrebilir miyiz?

Bilim ve nesnelerine ilikin etik tartmalarn bir nemli ve yeni

Bilimsel bulular, beklenmeyen gzlemlerle balayp,

1960'larda, ttn duman solutulan hayvanlarda akcier kanserine

1980'lerin banda pek gzde olan ar kesici Zonepirak Sodyum

dzeyde karacier zehirlenmesi ve anemiye neden olduu iin 1985'te

Ve yalnzca hayvan deneyleri olumlu sonulanmad iin, kimbilir

Dier yandan "baz sorunlar ancak hayvan deneyleriyle

Mitral kalp kapak yetersizliinde kullanlan yapay kapakk,

1970lerden bu yana, laboratuvar deneylerinde kullanlan hayvan

Yeni grler, felsefe ve bilimdeki deiimin bir yansmas aslnda,

Hayvan deneylerini savunanlarn bir dier rnei doann acmasz

Gelenei Ykabilir miyiz?