Visoka zdravstvena kola Biha

Univerzitet u Bihau
Bosna i Hercegovina

Rad i zatita u laboratoriju

-Seminarski rad-

Grupa 7 Prof.Toromanovi Jasmin

Okugi Arijana
iri Jasmina
Muratovi Sanela
Mesi Ajla

Biha, 2016/17.god.

Uvod
Osobine S
Sumpor je hemijski element koji u periodnom sistemu elemenata nosi simbol S, atomski
(redni) broj mu je 16, a atomska masa mu iznosi 32,065(5). Sumpor je na sobnoj temperaturi
krutina u finom prahu bez mirisa svijetloute boje. Lagan je i mekan. Netopljiv u vodi, ali je
topljiv u nepolarnim otapalima, primjerice ugljikovu disulfidu (CS2).Slab je vodi topline i
elektriciteta.
Gori plaviastim plamenom pri emu nastaje sumporov dioksid (SO2).

Kristali su mu ute boje, a najee se pojavljuje kao sulfat i sulfit, ili kao elementarni
sumpor. Najee ga nalazimo u solima sfalerit i pirit.

Sumpor je vjerovatno element s najvie alotropskih modifikacija (vie od 30), ali su pri
sobnoj temperaturi dvije kristalne modifikacije stabilne rompska i monoklinska.
Pri sobnoj temperaturi molekule elementarnog sumpora imaju prstenastu strukturu od osam
atoma sumpora (S8) meusobno povezanih jednostrukim kovalentnim vezama.

Sumpor je hemijski reaktivan element, ali manje od kisika. Na povienoj temperaturi, reagira
izravno s gotovo svim elementima pri emu nastaju sulfidi u kojima je oksidacijski broj
sumpora II. Sumpor u spojevima ima i pozitivne oksidacijske brojeve (II, IV, VI) jer pri
nastajanju spojeva sumpora, u kemijskoj vezi mogu sudjelovati i d-orbitale.

Dobivanje i upotreba S

1
Sumpor se u prirodi moe nai u elementarnom stanju na povrinskim dijelovima Zemljine
kore, mada je zastupljenost sumpora u Zemljinoj kori vrlo mala, a u mineralima i rudama
znatna.Minerali sumpora uglavnom su sulfidi i sulfati.Najvaniji minerali sumpora su:

pirit (FeS2)

sfalerit (ZnS)

halkopirit (CuFeS2)

galenit (PbS)

cinabarit (HgS)

sadra (CaSO4 x 2H2O).

Podzemne naslage sumpora se tale vodenom parom zagrijanom na 160C te se pumpama

izvlae na povrinu, gdje se otopljeni sumpor skladiti u drvene sanduke i nakon hlaenja
transportira dalje. Ovaj nain proizvodnje sumpora naziva se Fraschov postupak.
Iz leita u kojima je u elementarnom stanju sumpor se vadi taljenjem ili iskapanjem. Ako se
sumpor nalazi u zemlji ispod naslaga pijeska, ne mnoe se kopati, ve se do njega dolazi
primjenom Fraschova postupka. Tim se postupkom do sumpora dopire Fraschovom
trocijevnom sondom. Kroz vanjsku se cijev crpkom tlai pregrijana vodena para kojom se
sumpor rastali. Vrui zrak pod tlakom, koji dolazi kroz srednju cijev, potiskuje rastaljeni
sumpor prema povrini, gdje se lijeva u kalupe. Na taj nain se dobiva relativno ist sumpor
(98 99,5%).

Sve vie sumpora dobiva se iz sumporovodika. Nalazi se i u mnogim industrijskim i

tehnikim plinovima, koji se proiavaju oksidacijom sumporovodika prije daljnje uporabe
ili isputanja u atmosferu.

Dio se sumpora se dobiva iz sumporova(IV) oksida. Tehniki plinovi, nastali npr. prenjem
sulfidnih ruda, sadre znatne koliine sumporova(IV) oksida. Iz njega se sumpor dobiva
redukcijom s vruim koksom ili plinovima koji sadre ugljikov monoksid, vodik ili metan.

2
Upotreba sumpora je razna: u medicini, proizvodnji sumporne kiseline, te proizvodnja
ugljikova disulfida. Sumpor se najvie upotrebljava kao jedna od sirovina za gnojiva,
insekticide, fungicide, lijekove, organske boje, barut, ibice, poto ima iroku izdrljivost
koristi se za proizvodnju automobilskih guma (vulkanizacija gume).

Spojevi S

U spojevima, sumpor se javlja u svim oksidacijskim stanjima izmeu 2 (sulfidi) i +6 (sulfati,

sumpor-trioksid i sumporna kiselina). Neki hemijski spojevi koje gradi sumpor su:
sumporovodik (H2S), Sumporov dioksid (SO2), Sumporov trioksid (SO3), ugljikov disulfid
( CS2 ), sumporov(I) klorid (S2Cl2), sumporov heksafluorid (SF6), sulfuril-klorid (SO2Cl2),
klorsulfonska kiselina, (HSO3Cl). Od organskih sumpornih spojeva vani su ponajprije tioli,
sulfidi (tioeteri), sulfoksidi, sulfonske kiseline, urea i neki heterocikliki spojevi.

S vodikom

Sumporovodik (H2S) je bezbojni otrovni gas koji u manjim koncentracijama ima miris
pokvarenih jaja, a nastaje putem reakcija sulfida s jakim kiselinama, kao to je HCl.Disulfan
(H2S2) je nestabilna tekuina. I pored toga, ona daje brojne soli poput pirita.

Sa kisikom

Sumpor-dioksid je anhidrid sumporaste kiseline, bezbojni gas koji ima prodoran, neugodan
miris i kiseo okus, nadrauje sluznicu i otrovan je. Vrlo dobro se rastvara u vodi te s njom
gradi sumporastu kiselinu.Sumpor-trioksid je anhidrid sumporne kiseline. On pri normalnim
uslovima gradi bezbojne igliaste kristale koji su izrazito higroskopni te burno reagiraju s
vodom.Sumpor-monoksid je stabilan samo u razblaenom obliku. U koncentriranom obliku
on vrlo brzo prelazi u disumpor-dioksid.

3
Kiseline i soli

Tetrasumpor-tetranitrid

Sumpor gradi cijeli niz oksokiselina, meu kojima sumporna kiselina ima ubjedljivo najvei
tehniki znaaj. Pretena oksidacijska stanja sumpora kreu se od +6 (sumporna kiselina) do 0
(oligosulfandisulfonske kiseline, HSO3SxSO3H). Sve njegove kiseline nije mogue izdvojiti u
istom obliku, ali one grade niz soli i njihovih hidrido-izomera. Tako se naprimjer sumporasta
kiselina ne moe izdvojiti kao stabilni, isti spoj, ali su njene sulfitne i hidrogensulfitne soli
poznate u stabilnom obliku.

Sa duikom

Tetrasumpor-tetranitrid S4N4 je zlatno-crveni spoj, koji slui kao polazna sirovina za dobijanje
raznih spojeva sumpora sa duikom. Disumpor-dinitrid S2N2 postoji u obliku etverolanog,
pravouglog, planarnog prstena.Politiazil (SN)x je bio prvi proizvedeni neorganski polimer koji
je imao sposobnost provoenja elektrine struje.

S halogenidima

Sumporni halogenidi tipa SXn (gdje je n = 2, 4) poznati su sa fluorom i hlorom. Fluor takoer
gradi i heksafluorid.Postoje i spojevi sumpora sa kisikom i halogenim elementima.Od spojeva
joda dobijen je samo jod-polisulfan tipa I2Sn.

Sumpor-heksafluorid (SF6) jeste neotrovni gas bez boje i mirisa, ne gori i izuzetno je
nereaktivan Ovaj gas se koristi kao traser za ispitivanje strujanja vjetra i istraivanju irenja
mirisa.Disumpor-dekafluorid (S2F10) je bezbojna tekuina sa mirisom slinim sumpor-
dioksidu.

4
Organosumporni spojevi

Struktura L-aliina, prirodnog, S-hiralnog spoja koji se prirodno nalazi u bijelom luku

Organosumporni spojevi su organski spojevi koji sadre sumpor.Brojne prirodne materije,

izmeu ostalih dvije esencijalne aminokiseline, su organski sumporni spojevi. Organski
spojevi sumpora javljaju se i u fosilnim gorivima, preteno u vidu tiola ili tioetera.

Sumpor dioksid ili sumpor(IV)oksid, SO2

Spoj u kojem sumpor ima oksidacijsko stanje(+4).U okolinu dospijeva iz vulkana i

industrijskim procesima SO2 se u atmosferi moe i dalje oksidirati do oksidacijskog
stanja(+6) uz duik dioksid kao katalizator, pri emu nastaje sumporna kiselina(H2SO4)
odnosno kisele kie.

Dobivanje
SO2 se dobija izgaranjem sumpora s kisikom iz zraka:

S + O2 So2

Ili prenjem sulfidnih ruda, obino pirita.

FeS2 + O2 Fe2O3 + SO2

Pri obinoj temperaturi sumpor dioksid je gas.

Slika rezonantne strukture sumpor dioksida

Sumpor dioksid ima neugodan miris i otrovan je za nie organizme.Upotrebljava se za

proizvodnju sumpornih spojeva(sulfatne kiseline,bisulfata..), sredstava za dezinfekciju, za
izbjeljivanje tekstila, vune itd.Nusprodukt je pri sagorijevanju tvari koje sadre S.Jedan je od
estih oneiivaa zraka i odgovoran za kisele kie.Nastaje kao posljedica sagorijevanja
fosilhih goriva bogatih sadrajem sumpora.

5
Kao plin tei je od zraka, bezbojan, karakteristinog i otrog mirisa.tetno djeluje na
organizam ovjeka te moe doi do bronhitisa, u veim koliinama ima toksino
djelovanje.Tekui SO2 stvara smrzotine, kod ozbiljnih ozljeda plikove, nekroza tkiva i
gangrena.

Opasnost od poara
Stupanj zapaljivosti je nula. Sumporni dioksid nije zapaljiv niti porava gorenje, te ne
predstavlja poarnu opasnost.

Reaktivnost
Stupanj reaktivnosti je nula.Sumpor dioksid je stabilan i slabo reaktivan plin.Reagira s vodom
dajui sulfatnu kiselinu, koja djeluje korozivno.

Osoba zatitna sredstva

Pri radu sa sumpordioksidom, ovisno o prirodi posla i uvjetima rada oi treba zatiti
naoalama nepropusnim za plin, koje dobro prinjanjaju uz lice, ruke gumenim rukavicama, a
dine organe prikladnom opremom za zatitu dinih organa.

Opasnost za zdravlje

Stupanj kodljivosti je 3. MDK: 2ppm, 5mg/m3; KDK: 5ppm, 10mg/m3

Sumporvodik, vodikov sulfid

Bezbojan, zapaljiv gas, vrlo neugodnog mirisa po trulim jajima.Prisutan je u prirodnom

zemnom plinu i tamo gdje dolazi do raspadanja ivotinjskog ili biljnog materijala.Najea
radna mjesta na kojima dolazi do izloenosti su plinare, tvornice sumporne kiseline,
proizvodnje umjetne svile, rafinerije nafte i prirodnog zemnog plina.

Oteuje CNS, respiratorni sistem i sluznice oka, u veim koncentracijama dovodi do

potpunog gubitka njuha.Nema specifinog lijeenja trovanja pa je tim vanije provoenje
mjera prevencije trovanja.

Vodikov sulfid je bezbojni otrovni plin, snanog mirisa na pokvarena jaja.To je spoj
vodika i sumpora, sumarne formule H2S.Vrlo je zapaljiv.esto se pojavljuje kod razlaganja
sulfita iz neorganskih tvari od strane bakterija, bez prisustva kisika na mjestima kao to su
movare.

6
Proizvodnja
Vodikov sulfid se proizvodi izdvajanjem iz prirodnog plina s visokom koncentracijom
H2S.Moe se proizvoditi putem reakcije vodika s istopljenim elementarnim sumporom na oko
450 stepeni C. Vodikov sulfid je i nusproizvod u nekim reakcijama, pa se pri tome mora
posebno paziti jer udisanje vodikovog sulfida moe biti opasno po ivot.

Nalazita
Manje koliinne vodikovog sulfida mogu se nai u sirovoj nafti, ali se u prirodnom plinu
moe nai i do 90%.Vulkani i neki izvori vrele vode mogu sadravati odreene koliine H2S,
gdje se vjerovatno javlja putem hidrolize sulfidnih minerela odnosno:

MS + H2O MO + H2S

Upotreba
Nekoliko organosulfidnih tvari dobiva se upotrebom vodikova sulfida.To su izmeu ostalog
metanetiol, etanetiol i tioglikolska kiselina.U spoju s bazama alkalnih metala, H2S prelazi u
alkalne hidrosulfide kao to su natrijev hidrosulfid i natrijev sulfid, koji se koriste pri
degradaciji biopolimera.

Otrovnost
Vodikov sulfid se smatra otrovom irokog spektra, to znai da utie na nekoliko razliitih
sistema u ovjekovom organizmu.Najvie utjecaja posjeduje ivani sistem.Izlaganje niskim
koncentracijama H2S moe izazvati iritaciju oiju, suho grlo i kaalj te fluid u pluima. Ovi
simptomi obino nestaju nakon nekoliko sedmica.Dugorono izlaganje moe izazvati umor,
gubitak apetita, glavobolje i slino.

Vrste trovanja
Prava hronina trovanja su diskutabilna. Profesionalna trovanja moemo podijeliti na:

Laka
Subkutana
Akutna
Superkutana

7
Tioli
Tioli (tioalkoholi), organski spojevi, sumporni analogoni alkohola s opom formulom RSH
(R = alkilna skupina). Stariji i naputeni naziv za tiole, merkaptani, isticao je njihovu
sposobnost da sa ivom tvore soli. To su uglavnom hlapljive tekuine intenzivna i odbojna
mirisa, nalaze se u nafti, a nastaju i pri gnjiljenju bjelanevina koje sadravaju sumpor. Lako
oksidiraju u disulfide, to je vano u preradbi nafte. Alifatski tioli, ponajprije etantiol (C 2H5
SH), koriste se u proizvodnji herbicida, metantiol (CH 3SH) slui za sintezu aminokiseline
metionina, a heterocikliki tioli kao sredstva za pospjeivanje polimerizacije i ubrzavanje
vulkanizacije, stabilizatori filmskih emulzija i polazne tvari u sintezi mnogobrojnih lijekova.

Sulfidi
Sulfidi, soli ili esteri sumporovodika (H2S), binarni spojevi sumpora s metalima, metaloidima
ili organskim skupinama (R). Meu anorganskim sulfidima, u kojima je stupanj oksidacije
sumpora II (sadre sulfid-ion, S2), razlikuju se hidrogensulfidi (opa formula MIHS, gdje je
MI jednovalentni metal) i neutralni sulfidi (M I2S). U vodi su topljivi samo sulfidi alkalijskih
metala. Poznato je oko 600 sulfidnih minerala, od kojih su mnogi sadrani u rudama vanima
za dobivanje metala, kao to su olovo (npr. galenit, PbS), bakar (halkopirit, CuFeS 2), cink
(sfalerit, ZnS), iva (cinabarit, HgS), antimon (antimonit, Sb2S3) i dr. Organski sulfidi mogu
biti poluesteri ( TIOLI, RSH) i neutralni esteri (tioeteri, RSR).

Sulfonske kiseline

Sulfonske kiseline, alifatski ili aromatski organski spojevi koji sadre sulfo-skupinu SO 3H
vezanu za ugljikov atom neke ugljikovodine skupine, kao npr. u benzensulfonskoj kiselini,
C6H5SO3H. Rijetko se nalaze u prirodi, uz iznimku taurina, C 2H7NO3S, kojega ima u ui. To
su higroskopne krutine. Njihove soli i esteri nazivaju se sulfonati. U vodenoj otopini potpuno
su disocirane. Vrlo su jake kiseline; trifluormetansulfonska kiselina, CF 3SO3H, toliko je jaka
da moe protonirati i sumpornu kiselinu. Alifatske sulfonske kiseline uglavnom se dobivaju
oksidacijom tiola, a aromatske izravnim djelovanjem sumporne kiseline na aromatske spojeve
(sulfoniranje). Sulfonske kiseline vani su meuprodukti u proizvodnji bojila, deterdenata i
lijekova.

Urea
Urea (karbamid, mokraevina), diamid ugljine kiseline, H2NCONH2, bezbojni kristali, tale
se pri 132,7 C, lako se otapaju u vodi i alkoholu. Urea je konani duini proizvod

8
metabolizma bjelanevina u ovjeka i mnogih ivotinja, a naena je i u nekim biljkama.
Sintetizira se zagrijavanjem smjese amonijaka i ugljikova dioksida pod tlakom. Industrijski se
proizvodi u velikim koliinama, a koristi se ponajprije kao koncentrirano duino gnojivo,
koje biljke lako asimiliraju. Osim toga, slui za proizvodnju melamina, umjetnih smola,
polimernih materijala ljepila, u manjoj mjeri lijekova i eksploziva te u kozmetici. Urea je
prva organska tvar dobivena sintezom od anorganskih tvari (amonijeva cijanata).

9
Zakljuak

Sumpor je nemetal VIA grupe. Sumpor je neophodan za ivot ovjeka. Vanija jedinjenja
sumpora su sumporna kiselina, sumporasta kiselina, njihove soli, sumpor(IV)oksid i
sumpor(VI)oksid. Poznati su i oksidi sumpora: S2O(I) , SO(II) i SO4(VI). Sumpor se javlja i u
istom obliku i u obliku minerala sulfida i sulfita. Od organskih sumpornih spojeva vani su
ponajprije tioli, sulfidi (tioeteri), sulfoksidi, sulfonske kiseline, urea i neki heterocikliki
spojevi.Sumpor je hemijski reaktivan element, ali manje od kisika. Mirisom podsjea na
ibice, lagan je i mekan. Netopiv je u vodi, ali je topiv u nepolarnim otapalima, primjerice
ugljikovu disulfidu (CS2), tetetraklorugljiku (CCl4) i toluenu (C6H5CH3). Slab je vodi topline
i elektriciteta.
Gori plaviastim plamenom pri emu nastaje sumporov dioksid (SO2). Na povienim
temperaturama gradi spojeve s klorom, ugljikom, eljezom i drugim elementima. Kristali su
mu ute boje, a najee se pojavljuje kao sulfat i sulfit, ili ak kao elementarni sumpor
(posebno u blizini vulkana). Najee ga nalazimo u solima (mineralima) sfalerit i pirit.
Sumporovodik izaziva oteuje CNS, respiratorni sistem i sluznice oka. U veim
koncentracijama dovodi do potpunog gubitka ula mirisa. Tekui SO 2 (sumporov dioksid)
stvara smrzotine. Kod ozbiljnih ozljeda mogu nastati plikovi, nekroza tkiva i gangrena. Svako
zagaenje oka tekuim sumpornim oksidom treba tretirati vrlo ozbiljno , jer zbog oteenja
onog ivca unesreeni ne mora osjetiti iritaciju, a rezultat moe biti sljepoa.

10
Literatura

1. C. R. Noller; Kemija organskih spojeva. Izdava: Tehnika knjiga, listopad 1968.god. Zagreb.
2. A. Viekruna, Anorganska kemija
3. Dr.D.tajner, dr.S.Kervean; Hemija. Novi Sad, 2014.god.
4. https://goranpos.wordpress.com/category/opsta-i-neorganska-hemija/
5. http://www.eduvizija.hr/portal/lekcija/8-razred-kemija-sumpor-i-njegovi-
spojevi
6. http://www.lenntech.com/periodic/elements/s.htm
7. http://www.sulphurinstitute.org/learnmore/sulphur101.cfm
8. https://www.wikipedia.org/

Sadraj

11
Uvod........................................................................................................................................1

Dobivanje i upotreba S............................................................................................................2

Spojevi S..................................................................................................................................3

S vodikom...........................................................................................................................4

Sa kisikom...........................................................................................................................4

Kiseline i soli.......................................................................................................................4

Sa duikom...........................................................................................................................4

S halogenidima..........................................................................................................................5

Organosumporni spojevi............................................................................................................5

Sumpor(IV)oksid........................................................................................................................6

Vodikov sulfid............................................................................................................................6

Tioli.............................................................................................................................................7

Sulfidi..........................................................................................................................................7

Sulfonske
kiseline........................................................................................................................7

Urea.............................................................................................................................................7

12