Tridesetgodinji rat 1618-1648.

Tridesetgodinji rat 1618-1648. predstavlja fenomen u evropskoj

historiji. Javlja se kao posljedica ekonomskih, drutvenih, vjerskih,
politikih i filozofskih sukoba koji e u XVII stoljeu doivjeti kulminaciju.

Grupacije:

Protestantska unija- Danska, vedska, Francuska, Engleska,

Nizozemska i Rusija

Katolika liga panija, Papska drava i Poljska.

Faze Tridesetogodinjeg rata

- eko-falaki 1618-1623

- danska 1625-1629

- vedska 1630-35

- vedsko-francuska 1635-1648.

Povod-defenstracija u Pragu u maju 1618. Masa eha prodire u Hradane i

izbacuje carske slubenike kroz prozor.

To je izazvalo ustanak u ekoj, uperen protiv katolike habsburke vlasti u

zemlji, to je bio povod za poetak rata.

Stalei su svrgnuli Ferdinanda II. (1617-35) u svojstvu kralja eke, i za

novog zemaljskog vladara izabrali kalvinistu Fridriha V., falakog kneza-
izbornika koji obeava pomo pobunjenicima sa namjerom da se doepa
eke krune.

Fridrih nastoji da osigura podrku protestantske Evrope, prije svega

Engleske, Danske i vedske, a pomo mu obeavaju savojski nadvojvoda
Karlo Emanuel i erdeljski vojvoda Betlen Gabor. U poetku sukoba esi
postiu uspjehe, to na njihovu stranu privlai nove saveznike. Kriza se iri
na cijelo Carstvo.
Godine 1619. umire car Matias to je otvorilo mogunost pobune
protestantskih izbornika protiv Habsburgovaca. U avgustu izbornici
jednoglasno biraju Ferdinanda II za cara, koji uskoro saznaje za odluku iz
Praga da se za kralja izabere Fridrih. On odluuje da kazni svoje pobunjene
podanike.
U poetku Ferdinand II ima tekoa da organizuje svoje snage u
ekoj. U septembru Fridrih se sveano krunie za ekog kralja
suoavajui se sa nepomirljivim neprijateljem, nepouzdanim saveznicima i
predvianjima jezuita da e biti samo kralj jedne zime.
Habsburki dvor prikuplja snage i finansije kao i saveznike pa mu pristupa
pored panije i papske drave i Maksimilijan Bavarski privuen obeanjem
da e dobiti izborniko zvanje i dijelove Palatinata. Saksonski izbornik alje
svoju armiju u pomo Ferdinandu. Maximilijanova armija od 20-30.000
vojnika pod komandom generala Johana Tilija u dok panske trupe ulaze u
Palatinat. Ferdinandove i Maximilijanove trupe nanose esima teak poraz
u bici na Bijeloj Gori kod Praga 8. novembra 1620. Fridrihovi saveznici,
(Mansfeld i Betlen, iako su se nalazili u blizini, nisu pruli pomo ekim
snagama. Nakon poraza Fridrih gubi eku krunu i svoje zemlje u ekoj.
Ferdinandov trijumf je potpun, iako neoekivan. eka je preputena
njegovoj milosti. On kanjava smru voe pobune, protjeruje protestante i
odobrava svojim trupama da pljakaju Prag. Vri se masovna konfiskacija
imanja ekog plemstva koja se dodjeljuju carskim slubenicima. Crkve i
samostani dobivaju velike posjede iji vlasnici moraju da bjee iz zemlje.
Papski legat Karafa uvodi jezuite u sve vidove ivota to omoguava
potpunu pobjedu jezuita u jednoj protestantskoj zemlji. Prvi period rata
zavrava se povratkom eke u krilo katolike crkve i unitavanjem stare
strukture drutva na ije mjesto dolazi novo plrmstvo.
Porazom eha na Bijeloj Gori i Fridrihovim izganstvom rat se ne
zavrava. Jedna od glavnih karakteristika borbi je i pojava privatnih
armija. Ernst fon Mansfeld je dugo na strani Fridriha i eha, ali nekoliko
puta mijenja stranu stupajui u slubu onoga ko vie plati. Pored
Mansfelda i Tilija najpoznatiji vojskovoa je Albrecht Walenstein, eh, koji
iz protestantizma prelazi u katolianstvo Ulazi u carsku vojsku kao njen
snabdjeva. Valentajn je bio odan carstvu radei na njegovom uvrenju.
U proljee 1622 vojne operacije su nastavljene. Trupe Mansfelda i Georga
Fridriha, badenskog grofa, porazili su vojsku Tilija kod Visloha 27. aprila
1622. Nakon to mu se pridruio panski kontingent Tili je 6. maja kod
Vimpfena porazio vojsku Georga Fridriha a 20 juna vojsku
braunvajskog vojvode Kristijana kod Hehsta. Te dvije bitke su
oznaile zavretak rata u Falakoj pa se sukobi prenose na podruje
panske Nizozemske a zatim u Vestfaliju. Tu je Tili nanio poraz snagama
Kristijana ime je prvi period Tridesetogodinjeg rata bio zavren.
U njemu je pobjedu odnijela Katolika liga- eka je bila umirena,
Falaka okupirana a Protestantska unija se nalazila pred raspadom.

Danska faza rata 1625-1629.

eka faza Tridesetogodinjeg rata zavrila se potpunom pobjedom

Austrije i katolianstva, to podstie Ferdinandove ambicije.
Predvodnik protestanata bio je danski kralj Kristijan IV koji 1625.
odluuje da ospori Ferdinandovo pravo u Njemakoj. On ulazi u rat kao
zatitnik protestanata u sjevernoj Njemakoj i ostvari neke teritorijalne
dobitke. Istovremeno on eli da zatiti trgovinu Baltika od dominacije
Carstva i na taj nain ukloni monog susjeda. Zbog prisustva snane
panske armije on oekuje pomo Engleske, Nizozemske, Francuske i
vedske. On se prevario u svojim oekivanjima. Engleska alje mali odred
najamnika, Nizozemska novac a vedska odbija da prui podrku. Kristijan
upuuje svoje trupe u Njemaku a Ferdinand II dozvoljava Valentajnu da
skupi oko 50.000 vojnika i poe na sjever. Zajedno sa Tilijem Valentajn
nanosi Kristijanu teak poraz u bici kod Lutera 1626. a iste godine i
Mansfeldu kod Desaua. Naredne godine njegova vojska pljaka po
sjevernoj i srednjoj Njemakoj i nanosi potpuni poraz danskim snagama.
Dvije godine kasnije, 1629. Valentajnova vojska upada u Dansku nakon
ega Kristijan IV zakljuuje mir u Libeku 22. maja 1629. i obavezuje se
napasti Njemaku i prestane se mijeati u poslove Carstva.
Nakon pobjede nad Danskom Ferdinand II predvia pretvaranje
Carstva u apsolutistiku i katoliku dravu pod vladavinom
Habsburgovaca. On to eli postii povratkom na stanje kakvo je bilo prije
zakljuenja Augsburkog vjerskog mira 1555. Ediktom o restituciji od 6.
marta 1629. on proglaava sve vjerske i politike promjene nastale u
posljednjih 70 godina nevaeim. Katolika imovina oduzeta nakon 1552.
mora da bude vraena vlasnicima. Luterani mogu da uivaju pravo u
skladu naelom Cuius regio eius religio dok se kalvinistima to pravo ne
priznaje. Svi koji se nalaze pod vlau katolikih vladara moraju da
promjene vjeru ili da napuste zemlju. Interes se pokazuje u tome da bi
primjena edikta dovela do povratka mnogih biskupija, gradova i drugih
oblasti u krilo katolianstva.
Edikt je potvrdio vlast Habsburgovaca, pokazujui povezanost vlasnitva
zemlje sa politikom moi a vjerske vlasti sa svjetovnom. Za savremenike
Edikt ima razliito znaenje. Za vjernike oznaava pobjedu prave vjere nad
herezom a za katolike i protestante cinian habsburki korak poduzet da
se u ime vjere stekne politika hegemonija. Edikt oivljava snagu
protestanata a umanjuje oduevljenje katolika da vode krstaki pohod u
korist Habsburgovaca.
U vrijeme vojnih operacija Ferdinand II 1630. saziva sabor
izbornih kneeva u Regensburgu. To predstavlja pokuaj ujedinjenja
njemakih vladara protiv spoljnih neprijatelja. Na sastanku izbornika u
Regensburgu zatraio je MaksimiIijan Bavarski, na poticaj vodeeg
francuskog dravnika Richelieua, da se smijeni Wallenstein, ne bi li tako
oslabio cara koji je stekao preveliku mo. Knez je postigao svoj cilj: u julu
1630. Wallenstein je bio otputen.
U tom se asu iskrcao u Pomeraniji vedski kralj Gustav II. Adolf(1611-
32), toboe da oslobodi Njemaku habsburke tiranije i spasi
protestantizam, a zapravo da proiri vlast vedske nad Baltikim morem
osvajanjem njegove june obale (Mecklenburg i Pomeranija). Tu invaziju
takoer je pripremio Richelieu. Da rastereti vedsku, kako bi mogla
nesmetano udariti na Sjevernu Njemaku, kardinal je 1629. isposlovao
estogodinje primirje izmeu vedske i Poljske. S Gustavom
Adolfom sklopio je 1631. savez. Francuska je dala kralju novanu pomo
bez koje on ne bi bio mogao podignuti protiv Njemake dovoljno
opremljenu vojsku.
Poto je 1631. kod Breitenfelda u blizini Leipziga porazio vojskovou
Lige Tillyja, vedski je kralj prodro u Njemaku do Rajne i Majne, i uao u
Bavarsku; 16. novembra 1632. sukobio se kod Ltzena s carskom
vojskom, koju je tada ponovo predvodio Wallenstein i u toj bici izgubio
ivot. Rat u Njemakoj nalazi se na mrtvoj taki. Istaknute vojskovoe
uskoro nestaju sa scene- Valentajn naputa komandu i 1634. biva ubijen a
Tili je ranjen. veani su jo neko vrijeme ostali u Njemakoj, ali je carska
vojska njima i njihovim saveznicima 1634. nanijela 6. septembra
kod Nerdlingena tako teak poraz da su bili spremni napustiti zemlju.
Naredne godine car Ferdinand zakljuuje u Pragu mir sa Saksonijom
po kojem se povlai Edikt o restituciji a imanja se vraaju protestantima.
Tome sporazumu pristupaju Bavarska, Brandenburg rajnske biskupije i
Meklenburg.
Taj njemaki unutranji mir, koji je caru donio razmjerno vrst poloaj,
Richelieu je smatrao taka opasnim po Francusku da je pokuao na svaki
nain odvratiti vedsku od toga da zakljui separatni mir s carem. Umjesto
prikrivenog rata, Richelieu se sada upustio u otvorenu borbu s
Njemakom. On upuuje u Njemaku vojsku i novac, stvara veliku armiju i
potpisuje ugovore o savezu sa vedskom, Nizozemskom, vajcarcima, i
Savojom. Rielje eli da otkloni prijetnje Habsburgovaca Francuskoj, pa se
rat pretvara u sukob Burbona i Habsburgovaca u kojem vjerska etnika i
ustavna pitanja gube znaaj. Rat se uglavnom vodi na njemakoj teritoriji.
U maju 1635. Francuska objavljuje rat paniji, ije trupe prodiru u
blizinu Pariza. Rielje shvata da su za voenje rata potrebna vea sredsrva
pa ulae napor da se stvori nova francuska vojska sa mladim, sposobnim
oficirima. Francuska potpisuje u Hamburgu ugovor sa vedskom i
obavezuje se da joj plaa godinju subvenciju od 1 miliona livri. Ratne
operacije su se vodile na raznim stranama.
Izmeu 1637. i 1642 francuske trupe zauzimaju Artoa na sjeveru i
Rusijon na jugu, a 1643. nanose teak poraz pancima kod
Rokroa. Istovremeno se vode ratne operacije u dolini Rajne, iz
kojih Francuska izlazi kao pobjednik.
Poloaj panije postaje kritian, to se pogorava pobunama u Portugalu i
Kataloniji. Rielje odbacuje tajne ponude panije za sklapanje mira.
veani prodiru do Praga i ugoavaju Austriju. Zbog vrlo sloene
situacije u carstvu Ferdinand III saziva 1640. sabor u Regensburgu.
Izborni knez Brandenburga Fridrih potpisuje primirje sa vedskom,
nanosei veliki udarac Carstvu koje nema snage i sredstva da nastavi rat.
Porazi carskih armija kod Frajburga 1644 i Nerdlingena 1645., jo
vie pogoravaju situaciju a prodor veana i Francuza prema Beu
prisiljava Ferdinanda III da trai zakljuenje mira.
Ratni sukobi izazvali su velike ljudske i materijalne gubitke. Mnogi gradovi
i sela su bili uniteni. Smatra se da je od 16 miliona stanovnika
ostalo samo 8. U ratnim sukobima ivot je izgubilo oko 350.000 osoba
dok su ostali gubici stanovnitva nastupili usljed bolesti, gladi i iseljavanja.
Smatra se da je stanovnitvo u pojedinim dijelovima njemakih zemalja
(Meklenburg, Pomeranija, Palatinat, Vitenberg), prepolovljeno. U drugim
dijelovima gubici su bili mali (Hanover, Oldenburg)...
Istovremeno, broj stanovnika u Hamburgu stalno raste. Gradovi
su manje stradali od nezatienih sela, ali su bili pretrpani
izbjeglicama. Marburg je bio okupiran 11 puta a Magdeburg pod
opsadom 10 puta. Industrija gradova je potpuno unitena, kole i
univerziteti su prestali sa radom. U vrijeme sukoba hiljade ljudi i
ena su spaljene pod optubom da prizivaju duhove i vjetice.
Vestfalski mir 1648. i njegovo znaenje

Potpisivanjem Vestfalskog mira 24. oktobra 1648. zavren je

Tridesetogodinji rat. Njime je definitivno slomljena habsburko-katolika
koalicija.

Prema odredbama Vestfalskog mira, njima je car morao ustupiti Elzas,

kneevina Mecklenburg morala se odreci Wismara, izborna kneevina
Brandenburg morala je dati Prednju Pomeraniju, a pobjednicima su pripale
i protestantske sjevernonjemake biskupije.

vedska je dobila biskupije Bremen i Verden; Brandenburgu je (u zamjenu

za Prednju Pomeraniju) pripao Minden, Halberstadt, Kammin i pravo
nasljedstva u Magdeburgu.

Mir koji je sklopljen 24. oktobra 1648. izmeu cara i Francuske u

Mnsteru, odnosno izmeu cara i vedske u Osnabrcku (oba ta
mira ula su u historiju pod zajednikim imenom Vestfalski mir),
bio je u isto vrijeme mir meu narodima, mir meu dravama i mir
medu vjerama.

Njime je proklamovano obvezno vaenje augsburkog vjerskog mira i tada

su tano regulisana otvorena pitanja u stvarima vjere da vie gotovo i nije
bilo sukoba na nivou drave i unutar pokrajina.

Poloaj vjeroispovijedi naelno je odreen prema stanju iz 1624.

(tzv. normalne godine) te pravno utvren za sva vremena. Od tada
se drava vie nije mijeala u vjerska pitanja. Dravni knezovi
stekli su - tek malo ogranienu - dravnu suverenost; institucija
cara dobila je vie reprezentativan karakter, premda je car kao
poglavar itave njemake drave uivao neka malobrojna prava. A
Njemaka je bila opustoena i osiromaena, iznutra pocijepana a prema
vani nemona; broj stanovnika smanjio se gotovo za treinu.

Taj mir, koji su garantovale obje pobjednike sile, donio je Nizozemskoj

nezavisnost od panije, a prema njegovim odredbama i vajcarske
je prestala biti sastavni dio dravnog saveza.
Rat izmeu Francuske i panije trajao je i dalje. Zavrio se Pirinejskim
mirom 7. novembra 1659., kojim je panija morala ustupiti Francuskoj
pored ostaloga Russillon i dijelove Nizozemske.

Taj mir najavio je propadanje panije i prevlast Francuske na

kontinentu.

Vestfalski mir istovremeno oznaio granicu meu epohama. Podvukao je

crtu ispod vjerskih ratova, i konfesionalni moment u najveoj mjeri
iskljuio iz meunarodnih odnosa. Taj mir je sankcionisao uspon nekih
teritorija koji su prije bile pod Njemakom ili panijom, jer ih je praktiki
priznao kao vie ili manje samostalne evropske drave. Nasuprot tome,
potisnuo je inioce koji su u doba Karla V. odluujue utjecali na historiju
njemake drave i igrali neku ulogu ak jo pod Ferdinandom II potisnuo
je cara, Crkvu i papu.

S mirom zakljuenim 1648. prestalo je doba koje je nosilo crkveni

predznak.

Nakon Tridesetogodinjeg rata u Njemakom carstvu se uzdiu dvije

drave, Brandenburg i Pruska. Dinastikim vezama Brandenburg se
udruuje sa pruskim vojvodstvom na istoku i grofovijama Kleve i Julih na
Rajni. Veina stanovnika njenog podruja su Luterani, svaka oblast ima
svoje stalee a meu njima nema zajednikih interesa. U Brandenburgu i
Pruskoj najznaajnija klasa su krupni zemljoposjednici-junkeri.
Za vrijeme vladavine Fridriha Vilhelma, Velikog izbornika, Pruska se
postepeno pretvara u evropsku silu. On stvara stalnu vojsku.