86 Komunikaty

W. M e j b a u m, Zmiana i struktura, Studia Filozoficzne 1979, nr 2,

s. 11 26.
G. R i p p , Niewaciwie czytan y Marks, [w:] t e g o , Ekonomia po
lityczna a ideologia, Warszawa 1979, s. 218 253.
T. P u a s k i , Humanizm czy anty-hum anizm Althussera, [w:] t e-
g o , Humanizm i stru ktu ry, Warszawa 1980, s. 213 276; raz t e g o ,
Spotkania z Althusserem , ibid., s. 277 306.
B. J a s i s k i , Koncepcja cicia epistemologicznego w filozofii
L. Althussera, Miesicznik Literacki 1980, nr 6, s. 101 106.
S. M a g a l a , A lthusseryzm , [w:] t e g o , Filozofia wspczesna po
francusku, Miesicznik Literacki 1981, nr 1, s. 93 103; por. t e g o ,
Modne kierunki filozoficzne, Warszawa 1984, s. 65 75.
B. T u c h a s k a , Louisa Althussera koncepcja nauki jako procesu
produkcji, [w:] t e j e , R ozwj poznania jako proces spoeczny, Warszawa
1982, s. 234243.
T. M. J a r o s z e w s k i , H umanizm teoretyczn y K. Marksa, Czowiek
i wiatopogld 1984, nr 6, s. 46 63.

Lech W itkow ski

ANTONIO GRAMSCI: MARKSIZM JAKO FILOZOFIA

REWOLUCYJNEJ PRAKTYKI

Posta Antonio Gramsciego (1891 1937) i jego twrczo urosy

w ostatnich zwaszcza 20 latach do rangi znaczcego, cho wczeniej nie
docenianego zjawiska w historii marksizmu, zjawiska, wok interpretacji
ktrego rozgorzao wiele sporw, szczeglnie odkd w horyzoncie intelek
tualnym i politycznym ruchu komunistycznego w Europie Zachodniej po
jawi si tzw. eurokomunizm. Przy caej odmiennoci refleksji teore
tycznej i biografii intelektualnej Gramsciego w stosunku do wgierskiego
marksisty G. Lukacsa, wzrost zainteresowania zarwno Gramscim jak
i Lukcsem staje si symptomem istnienia pewnego nurtu w filozofii
marksistowskiej, okrelanego czsto mianem praksistycznego od w y
dobycia w nim jako centralnej kategorii praxis, praktyki konkretnohisto-
rycznej i jej znaczenia w analizie i powstawaniu mechanizmw zmian
warunkw ycia spoecznego : a przeciwstawiajcego si i przeciwsta
wianego sposobom nomologicznej interpretacji doktryny Marksa (w po
czeniu z twrczoci Engelsa i Lenina), w ktrych dominowa zawsze
akcent na prawidowoci oglnodziejowe, ubrane w elem enty ekono-
 Komunikaty 87

mizmu i tzw. socjalizmu naukowego, cznie z naturalistycznym trakto

waniem naukowoci praw przypisywanych historii.
Dominujce zwaszcza w okresie II Midzynarodwki mechanistyczne
interpretacje materializmu historycznego, akcentujce determinizm eko
nomiczny w teorii Marksa (K. Kautsky, G. W. Plechanow, T. Mehring,
N. Bucharin), nie tylko spotkay si z krytyk, ale znalazy u Gramsciego
rozwinit alternatyw filozoficzn, w ktrej spr o ide koniecznoci hi
storycznej (np. warunki i nieuchronno upadku kapitalizmu), znaczenie
czynnika wiadomoci mas i ich sprawczej roli dziejowej, moliwo ste
rowania rewolucyjnym i przeobraeniami spoecznymi (rola partii jako
mzgu walki politycznej i organizatora wiadomoci klasowej) czy stosu
nek do pastwa jako historycznie realnej i dominujcej formy koordy
nacji interesw grupowych (w splocie ich sprzecznoci i uwarunkowa)
wszystkie te elem enty zakreliy krg refleksji, w ktrym Gramsci oka
za si wanym i oryginalnym twrc filozofem i politykiem, nawet
jeli teksty jego nie stanowi caoci na ksztat teorii i pene s niedo-
okrele utrudniajcych ich systematyczn i teoretycznie spjn per
cepcj.
Aresztowany w roku 1926, po wprowadzeniu faszystowskich ustaw
w yjtkowych i skazany nastpnie na ponad 20 lat wizienia za dziaal
no polityczn i intelektualn we woskim ruchu socjalistycznym jako
organizator i mzg Woskiej Partii Komunistycznej przez 10 lat, a
do mierci, prowadzi wizienne zapiski, ktre opublikowane po wojnie
razem z jego wczeniejsz publicystyk okrelaj dorobek (dzieo ge
nialne, wspaniale zrnicowane i subtelne jak to okrela L. Athus-
ser), ktry stanowi fundamentaln cz m yli teoretycznej komuni
stw woskich, zwaszcza w zakresie uzasadnie strategii woskiej
drogi do socjalizmu. Znaczenie konkretno-historycznych analiz w formu
owaniu polityki skierowanej na emancypacj mas spoecznych i ich pod
miotowo w ramach ideau spoeczestwa obywatelskiego znalazo swj
szczeglny wyraz w rozwaaniach Gramsciego, stanowicych istotny punkt
odniesienia w aktualnych sporach filozofii politycznej w e Woszech.
Przyspieszenie przemian w wiadomoci mas robotniczych po I wojnie
wiatowej, ktre zaowocowao fal radykalnych wystpie robotniczych,
zwaszcza w przemysowo rozwinitym Turynie (1917 1920) gdzie
wczeniej studiowa a potem dziaa Gramsci wystpie zarwno o cha
rakterze strajkowym jak i polegajcych na tworzeniu rad robotniczych,
jako zalkw nowych form organizacji roli mas w kierowaniu yciem
produkcyjnym (z nadziej Gramsciego na ukonstytuowanie si w przy
szoci nowej racjonalnoci pastwa) skierowao uwag na znaczenie
postawy intelektualistw wobec spraw proletariatu, na konieczno sple
cenia postawy buntu wobec zastanej rzeczywistoci z dojrza refleksj
38 Komunikaty

intelektualn, ktrej integralna (organiczna jak by powiedzia Gramsci)

obecno w walce o przeobraenia spoeczne stanowi miaa warunek
niezbdny, by bunt ten mia rang walki klasowej i mia szans na
zwycistwo. Filozofia polityczna Gramsciego, podnoszca praktyczn ran
g wiadomoci mas (konkretnych jednostek jak i caych grup spoecz
nych) upoledzonych, w ktrej robotnik jest proletariuszem tylko o tyle,
0 ile ma wiadomo wasnego upoledzenia klasowego tak wic kon
cepcja, w ktrej nie wystarcza samo obiektywne miejsce w procesie pro
dukcji, gdy nie ma klasy bez wiadomoci klasowej znalaza prze
duenie w praktycznej dziaalnoci i postawie politycznej Gramsciego.
Ju jako dziaacz partii socjalistycznej kierowa pismami politycznymi
1 sam uprawia publicystyk w latach 1917 1918 w II Grido del Po-
polo, a w roku 1919 w pimie LOrdine Nuovo cile wsppracujc
m.in. z P. Togliattim i dc do radykalizacji postawy politycznej partii,
najpierw w celu wsparcia i wsptworzenia walk klasowych w zakadach
turyskich, a potem gdy w roku 1920 stao si jasne, e nie dojdzie do
rozszerzenia wystpie robotniczych na cay kraj i e fala rewolucyjna
si zaamaa do zmiany strategii walki politycznej w zmienionych w a
runkach. Gramsci by jednym z czoowych dziaaczy ruchu socjalistyczne
go we Woszech, ktrzy w roku 1921 w Livorno doprowadzili w nim do
rozamu, w wyniku ktrego oddzielio si od socjalistw skrzydo konsty
tuujc jednoczenie Wosk Parti Komunistyczn (PCI). O wczesnej
pozycji Gramsciego wiadczy m.in. to, e wszed w skad Komitetu Cen
tralnego PCI, by nastpnie jego przedstawicielem w tzw. III Midzy
narodwce, a od 1924 r. by posem do parlamentu woskiego, o duym
ju autorytecie w midzynarodowym ruchu robotniczym.
Dla filozofii i praktyki politycznej Gramsciego, obok lektur Marksa
niepenych zreszt, bo cz pism bya jeszcze nie opublikowana, Bergsona
i Gentilego, a zwaszcza heglisty i czoowego m yliciela woskiego tego
okresu Benedetto Croce, szczeglnym dowiadczeniem i impulsem do w a
snych przemyle sta si wybuch i przebieg obserwowanej potem
przeze w trakcie dziaalnoci w egzekutywie Kominternu w Mo
skwie Rewolucji Padziernikowej 1917 r. We wasnym ujciu donioso
ci tego wydarzenia podkrela, e rewolucja bolszewikw jest nie tylko
rewolucj przeciw kapitaowi rosyjskiemu, ale jest przede wszystkim re
wolucj przeciw K apitaow i Karola Marksa, gdy dziki niej historia
przestaa si rozwija w Rosji zgodnie z dotychczas uznanymi kanonami
materializmu historycznego i z ca wyrazistoci ukazana zostaa skala
moliwego w pyw u na proces dziejowy ze strony wiadomych i zorgani
zowanych w sw ej wiadomoci i aktywnoci przez parti mas spoecznych.
Ten sposb patrzenia na marksizm i ruch robotniczy, w poczeniu z kie
runkiem refleksji rozmijajcym si z pozytywistycznym i i naturalistycz-
 Komunikaty 89

nym i rozwiniciami wtku materializmu filozoficznego i faktycznie nie

dajcym si pogodzi, jak sdz niektrzy, z czci pism Engelsa i L e
nina (zwaszcza bronicych tzw. dialektyki obiektywnej) spowodowa
szereg zastrzee i rezerw wobec koncepcji Gramsciego w pniejszym
okresie w ideologii marksistowskiej, a naw et spowodowa okrelenie jego
twrczoci jako rewizjonizmu komunistycznego, cho rwnoczenie bd
cego jednym z najoryginalniejszych przyczynkw do XX-wiecznego mark
sizmu (L. Koakowski). Poniewa jednak spr o miejsce kategorii prak
tyki (praxis) w marksizmie sta si take w ostatnich latach jednym
z gwnych ogniw refleksji teoretycznej i polemik (dziaalno jugoso
wiaskiej grupy Praxis, koncepcja L. Althussera i jego polemika
z Gramscim, prace T. M. Jaroszewskiego), znaczenie peniejszej i gbszej
rekonstrukcji stanowiska samego Gramsciego rwnie wzroso, o czym
wiadczy choby wzrost iloci publikacji na ten temat w ostatnich latach.
Przed bardziej szczegow informacj bibliograficzn chcemy jeszcze
zwrci uwag na niektre idee, zawarte w filozofii nowoczesnego ksi
cia Gramsciego, ktrych znaczenie moe nie by czytelne bez odniesie
nia do peniejszego ta koncepcji marksisty woskiego.
Po pierwsze, wane jest zwrcenie przez Gramsciego uwagi na fakt,
e rozstrzygnicie dotyczce dychotomicznego podziau spoeczestwa n
wadz i tych, ktrzy jej podlegaj jego koniecznoci i trwaoci czy
te przemijalnoci wyznacza kierunek ewolucji spoeczestwa, sprzy
jajc bd wanie przeciwstawiajc si powstaniu spoeczestwa oby
watelskiego; Gramsci sprzeciwia si technokratycznym uzasadnieniom
i wykadniom potrzeby kierowania spoeczestwem przez orodek de*
cyzyjny u podstaw tego podejcia ley pojcie hegemonii politycznej
przeciwstawiajce si pojciu dyktatury proletariatu w wydaniu leni
nowskim (N. Bobbio).
Po drugie, zwraca uwag akcentowanie przez Gramsciego naturalno
ci pytania o prawomocno wadzy (w jej konkretnej formie) i aktual
no jej legitymacji do reprezentowania caoci spoecznej, zwaszcza
e mandat tej reprezentacji moe przesta by wany ze wzgldu na to,
e w pewnych okolicznociach historycznych moe ona sta si politycz
nym i spoecznym anachronizmem: struktura wczeniej historycznie po
stpowa, a nastpnie np. zbiurokratyzowana (zmumifikowana) moe
sta si anachroniczn reprezentacj grup spoecznych, ktre nie bd si
z ni ju identyfikowa. Jest to istotny element filozofii politycznej
eurokomunizmu w kw estii prawa do sprawowania wadzy przez parti
komunistyczn.Warto te podkreli, e problemy legitymizacji wadzy
stay si we wspczesnej tzw. neomarksistowskiej doktrynie (np. J. Ha
bermas) centralne dla analiz i wartociowania typw organizacji spoe
czestw, jak te wypada odnotowa, e sugestie Gramsciego w ich wtku
90 Komunikaty

socjologicznym, np. dotyczce uwzgldniania w analizie drogi rozwoju

partii politycznych rnic w zakresie poj: spoecznej grupy odniesienia,
szeregw czonkowskich, aparatu politycznego (biurokracji) i sztabu
gwnego partii (ich interesw i racji), wychodz naprzeciw rozwaa
niom socjologicznym znacznie pniej prowadzonym przez wybitnego pol
skiego socjologa Stanisawa Ossowskiego.
Po trzecie, w logice mylenia nowoczesnego ksicia znajduje od
bicie podstawowy m otyw filozofii politycznej Gramsciego, odnoszcy si
do uwypuklania rangi wiadomoci jednostek i grup spoecznych dla sku
tecznoci ich dziaania, zwaszcza skutecznoci de do emancypacji spo
ecznej. W szerszej perspektywie interpretacyjnej jego pism przypisywa
no mu nawet postawienie prymatu nadbudw ideologicznych nad baz
ekonomiczn, bdce w istocie odwrceniem i zaprzeczeniem kanonicz
nej wersji materializmu historycznego, z jego tez o bycie spoecznym
ksztatujcym spoeczn wiadomo. Wszystko to ze wzgldu na stw ier
dzon empirycznie zdaniem Gramsciego moliwo poprzedzania
dojrzaoci warunkw w bazie poprzez dojrza wol zbiorow rewolu
cyjnego wymuszenia ich zmiany (podmiotowo mas kreuje nie zewntrz
ny wobec nich mechanizm nakadania si obiektywnych prawidowoci,
lecz ich wiadomo klasowa i zorganizowana do zbiorowego czynu rady
kalna wola).
Ponadto zwraca uwag bardzo szczeglne traktowanie przez Gramscie
go pojcia partyjnoci i ducha pastwowoci, ktre przypisuje kade
mu ruchowi spoecznemu, a ktre zrywajc z potocznym wyobraeniem
o postawach politycznych i godzc w faszyw wiadomo podmiotw
dziaajcych, nastawionych na indywidualizm (zredukowanych do jed
nostek), uwypukla t oto okoliczno, e dla budowy spoeczestwa oby
watelskiego podstawowe jest wykroczenie poza przeciwstawianie jed
nostki woli zbiorowej: w kadym wypadku rozwj tosamoci politycznej
moe nastpowa poprzez artykulacj wiadomoci przynaleenia do ja
kiej grupy spoecznej (organicznej z ni identyfikacji) i odwoania do
jakiej tradycji, w ktrej istnienie pastwa nie moe by faktem dajcym
si wyelim inowa z rzeczywistoci, zwaszcza rozdartej konfliktem o skali
rewolucyjnej.
Z kolei szereg rozwaa Gramsciego (np. wtek cezaryzmu) daje prb
k konkretno-historycznej analizy zjawisk pojawiajcych si na styku
opozycji: rewolucja restauracja polityczna, analizy wskazujcej na
uwarunkowania tego, w jakiej sytuacji mona mwi o postpowym bd
wstecznym charakterze rozwiza, bdcych reakcj na katastroficzn
rwnowag zwalczajcych si si w spoeczestwie. Inspirujca do prze
m yle nad warunkami istnienia demokracji wydaje si te sugestia
Gramsciego, e wadcza dominacja biurokracji (cywilnych czy wojsko
 Komunikaty 91

wych), ktre przeksztacaj si w grupy nasycone i zamknite, jest

w znacznym stopniu wynikiem saboci mas spoecznych, przy czym
Gramsci we wasnej koncepcji wielokrotnie akcentuje, i sabo ta jest
rezultatem braku wiadomoci klasowej w warunkach faktycznego upo
ledzenia politycznego i w zwizku z tym podkrela kluczow rol orga
nicznych intelektualistw w formowaniu samowiedzy klasowej i w or
ganizowaniu zbiorowej woli tworzcej warunki wyzwolenia spoecznego
w walce.
Na koniec informacje bibliograficzne. W 1951 r. zostay wydane L isty
z wizienia Gramsciego, a w roku 1961 jego Pisma wybrane. W serii M yli
i ludzie ukazao si w roku 1977 monograficzne opracowanie P. piewaka
pt. Gramsci z wyborem fragmentw jego tekstw. W roku 1980 ukazaa
si w Ossolineum praca zbiorowa pod redakcj M. Nowaczyka Filozofia
i kultura woska. Zagadnienia wspczesne, w ktrej opublikowano pi
artykuw powiconych koncepcjom Gramsciego. Osobne te miejsce zna
laz Gramsci w opracowaniu Filozofia wspczesna w tomie I, wydanym
w 1983 r. pod redakcj Z. Kuderewicza.
Najpeniejszym opracowaniem powiconym Gramsciemu jest wydana
w roku 1983 praca Antonio Gramsci. Filozofia, teoria kultury, estetyka,
ktr napisa Saw Krzemie-Ojak, autor szeregu innych prac i artyku
w naukowych i popularyzatorskich powiconych m yli Gramsciego.
W jego ksice znajduje si bogaty wykaz literatury polskiej i obcoj
zycznej powiconej Gramsciemu. eby nie powtarza tego wykazu, po
niej wym ieniam y tylko te z pozycji powiconych Gramsciemu (bd
istotnie odwoujcych si do niego), ktre nie znalazy si w wykazie
S. Krzemie-Ojaka, co zapewne i tak nie wyczerpuje wszystkich pozycji
podejmujcych studia nad m yl czoowego marksisty woskiego.

BIBLIOGRAFIA

o b b i o N., Gram sci a pojcie spoeczestw a obywatelskiego, Miesicz

nik Literacki 1982, nr 6, s. 123 133.
B o r k o w s k a J., K ry ty k a teorii II M idzynarodwki (Lenin Gram
sci Lukcs, Studia Filozoficzne 1978, nr 7, s. 87 99.
o t w i n a R., Socjologia m arksistow ska jako naukowa teoria polityki
A. Gramsciego, Prace Filozoficzne AUW, nr XXIII, Wrocaw 1978,
s. 67 76.
D o h n a l i k J., P oytki z Gramsciego, Tu i Teraz, z 1 VIII 1984, s. 11.
G r a m s c i A., Spoeczne rda ku ltu ry (i inne fragm enty), [w:] Filozo
fia wspczesna, t. 1, pod red. Z. K u d e r e w i c z a , Warszawa 1983,
s. 79 96.
92 Komunikaty

Antnio Gramsci. Rozwaania o kryzysach, Warsztat (miesicznik stu

dencki), kwiecie 1983, s. 33 44.
K o a k o w s k i L., Antonio Gram sci rew izjonizm kom unistyczny, [w:]
Gwne nu rty m arksizm u (powstanierozw jrozkad), Pary 1976,
s. 224 255.
K r z e m i e - O j a k S., Antonio Gram sci filozof kultury, [w:] Filo
zofia wspczesna..., t. 1, s. 57 78.
K r z e m i e - O j a k S., Antonio Gramsci. Filozofia, teoria kultury,
estetyka, Warszawa 1983, s. 284.
K u d e r e w i c z Z., Filozofia dziejw , wyd. II, poszerzone, Warszawa
1983, s. 236252.
M a g a l a S., Hegemonia, pastwo i rewolucja, Studia Filozoficzne 1981,
nr 4, s. 178 181.
M i c h t a N., Antonio Gram sci ycie i dzieo, Miesicznik Literacki
1980, nr 7, s. 7993.
M o u f f e Ch. (red.), Gramsci and m arxist theory, London 1979, s. 288.
T u h a s a B., A. Gramsci: dziaania kolektyw ne oraz A. Gramsci:
jedno teorii i praktyki, [w:] Rozw j poznania jako proces spoeczny,
Warszawa 1982, s. 31 34, 147 151.