Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
El cerro de la lluvia
Yuku kava vee savi
El cerro de la lluvia
Artculo 2. constitucional
Ilustracin
Julin Cicero
ISBN xxxxxxxxxxx
Primera edicin, 2010
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita / Prohibida su
venta.
Presentacin
El lenguaje es la morada del ser y la casa donde habita el hombre.
Martin Heidegger (1889-1976)
Las palabras son la morada donde habita el ser humano. A travs de ellas se transmiten
los conocimientos: las enseanzas de los abuelos, los nombres de todo lo que nos
rodea, nuestras expresiones de afecto, las maneras de llamar a los juegos, los nombres
de los alimentos. Estamos hechos de palabras y hacemos cosas con palabras. Cada
una de ellas tiene su msica, suena de manera especial y particular en el idioma que
hablamos. En Mxico tenemos ms de 65 lenguas originarias, tal y como lo podrs
constatar al leer esta coleccin.
Cada sonido (palabra) tiene su propia escritura, tonalidad y cadencia. En este libro
se encuentran distintas formas de nombrar la realidad y los sentimientos. Tambin
conocers sonidos que parecen similares pero tienen un significado distinto o pequeas
variaciones para identificar objetos.
Esta coleccin sirve como aliciente para que los alumnos, maestros y hablantes de las
lenguas originarias de nuestro pas sigan promoviendo su lectura y escritura, la historia
y la vida de cada pueblo. Con ello se promover, a la vez, el uso y desarrollo de la
oralidad. Aunque no existe una garanta absoluta para la trascendencia de las lenguas,
el uso verbal y la escritura son indispensables para su preservacin y desarrollo.
Raa ntuu kui yavii nnura tee yoo nuvi, raa ntuva nnasiara uvi
yaun nnasa nnura uvi kuachi, raatujan vii nkajin nuu kanajin
nnusi rateraa kuikavirare a kuentatun yoo yaramare, nrasaa nkare
yoo yanti unixiko uun raa saa maa uu koyo.
Ntaka raa ntuu yoo nnuu tutua nkuini kuaa kachi nnasaa yanini
raa uvi tiu uu kuijichi nsara tee skuaa raa chuchi skua raa nnu
tutuara nkajin ntuu vi nkajin yaa u nnasaa saa uvi tiu nna
sama uuvi nkajinaka ntaa nta nnasa yoo nta in in uvi.
Poesa 24 Ntuu vi 25
Cerro del Gachupn 24 Yuku ndavi 25
Mi amigo fiel 26 Nteka taa vani jinu 27
Plan Alemn 28 Sontuja 29
Bandera ma 30 Vaya mee 31
Las florecitas 32 Ita lulu 32
Ixcatln 33 uu skachi 33
Nubecita 34 Viko luli 35
Bastn de mando 36 Yunu jani tiu 37
Porque as fueron las cosas desde que 42 Suan yoo maa onde jaa n nunkoo unyiu 43
se estableci el mundo ya
A mi pueblo 46 uu ri 47
Poema a mi pueblo, Cuquila 48 uu masa 49
Un coyote daero 50 Ti vau kuina 50
Flor del monte 51 Ita nuu yuku 51
A la primavera 52 Xoo tu kui 52
Parajes de caada 53 Nuu intuva 53
Tierra Blanca 54 uu yaa ndua tindaa 55
El maz 56 Nun 56
Relatos 57 Nnakani 57
La fiesta de Todos los Santos 57 Kivi viko ntiyi 57
La historia de dos hombres que 58 Te kaku,u kue ndixi 58
hicieron una prueba en el agua
Narracin de una perra con sus 59 Tuun in tina tsi kumi see-ti 59
cuatro hijas
La ratoncita presumida 60 Lusu lulu kuxaniti 61
Los dos compadres 62 Uvi da kumpari 63
El problema familiar 64 Tixin iyo vei 65
Pea de los rateros 66 Kava kuina 66
Fiesta de un nio 67 Vee iyo viko see 67
De un hombre muy flojo 68 Kuentu te kuntu xaa 69
El pap borracho 70 Chaa jini 71
Los compadres 74 Mpali kuali 75
El seor y la Virgen 78 Teeu ji iyaa sii 79
La seora presumida 80 Nana a ntivixi 80
La pizca 81 Nuu skeesa 81
La pizca 82 Nuu skeesa 82
La mazorca 83 Ni 83
El coyote y el zorro 84 a ntatuun kue kivi 84
El seor y el maz 85 Ja kantani asyiu jin nuni 85
La mujer que tena dos esposos 86 adee xiko uvi xea 86
17
El origen
del pueblo
Se dice que hace muchos aos San Mateo
se ubicaba donde estn San Marcos y
Santa Cruz, muy lejos. San Isidro estaba
en un lugar denominado Nucruz Nuyoso, al
norte de este pueblo. Se pelearon con los
de San Agustn Tlacotepec y as se vinieron
acercando los de San Isidro. Los de santa
Cruz se pelearon con San Antonio y as se
vinieron acercando. Las primeras personas
que vinieron de Nucruz Nuyoso le pusieron
el nombre de San Mateo Peasco. Tambin
se hizo grande. Ahora est muy bonito y
recientemente se estn abriendo calles para
el mismo pueblo.
18
Nasa junkoo uu
Te janaa xee kakan-de jaa uu chikava nee
yukane kune nkanee iyo itu ntuuva, uu ninu
kanee jika, uu jiiki ne nkajiiyo iin uu nune yukuu
nu cruz ndoso uu sakuun kuenta uu nune yuka
venee nkakanaa jin tee lajin nintu yaatin jin tee
nuujikin de tee uu ninu nee kakana jin tee latoto-
ventu yaatin, stauu ayivi veko nu cruz ndoso
ne nkachisteenn iin sivi uu chikava kuechi suusi,
kuechi kava.
19
Leyenda de la pea
Hace muchos aos existi un hombre de piedra. Tena la
intencin de llegar al cielo para tener contacto con Dios.
Empez a trabajar arriando las piedras que se encontraban
en diferentes lugares con una vara en la mano, chiflando y
cantando. Las piedras de diferentes tamaos obedecan y
se iban acomodando para formar la gran pea. Su padre y
su madre deseaban que su hijo descansara, hasta que le
encontraron una mujer muy bonita. Se cas con l y el hombre
segua trabajando arriando las piedras y en un tiempo se cans
tanto que regres a su casa y se acost sobre las piernas de
su esposa y se durmi. La mujer aprovech y puso una piedra
debajo de la cabeza de su esposo, as cort la pea a la mitad,
con una vara arri las piedras y se fue por el ro la mitad de la
pea. Se la llev hasta Chacahua.
20
Tnuu kava
Ja nkuu xee kuiya ni jiyo in tee kun ndoso kuini-de
kenta-de unte antivi ja kunaa santu ja kejaa-de
saa tiu-de kotaji-de yuu ja kajin ya yukna jin in
tuxii jintaa-de skasu-de, jita-de nataka yuu ka
juknuu ini-de kaknaa ja juntetatuka ntuku in aa
de inka nii ni aa luu ni nkatantaa-de de tee
satiu-de taa-de yuu de in kivi ni nkuitaxee-de de
ntaja-de vee de ni jukutu-de un saanta asii-
de de ni nkixi-de chi xini-de nchinea in yuu de
ni jeentea sava jin in taxi nta-a ntaka yuu de
kuaa-a ichi yute sava kava kuaa-a jni-a onte
ichi uu ntivi.
21
La hierba del nahual
Hace muchos aos, los dolos de cada pueblo tenan una estrecha relacin de convivencia.
Continuamente se visitaban. En una de estas visitas sucedi lo que voy a relatar. El dolo de la
costa Tierra Caliente, por haberse comido siete colibres y haberse quedado en el rea ms fra de
la comunidad de Hidalgo, estuvo a punto de morir. El dolo de San Miguel el Grande y su esposa
lograron integrarse a la energa csmica y reanimar al dolo de la costa de una muerte segura.
En agradecimiento a este acto bondadoso, el dolo de San Miguel el Grande se convirti en dios sol y
su esposa se transform en una hierba con poderes mgicos, que se denomina hierba del nahual.
Esta planta tena el poder, entre otras cosas, de multiplicar voces y crear la visin de la presencia de
muchas personas. Debido a esta facultad prodigiosa, los arrieros que comerciaban en lugares lejanos
lo usaban como defensa para protegerse de los salteadores de camino.
Reunan en una bolsa las hojas y las semillas, al sacudirlas en los momentos de peligro o de
problemas, hacan aparecer una multitud de personas que infundan temor a los asaltantes, quienes
no se animaban a atacar.
En ese tiempo, la hierba creca generosamente en el centro de la poblacin, actualmente slo crece
en las montaas.
Las curanderas tradicionales de la comunidad usan esta hierba como base para curar a las personas
que se cree que se convierten en rayo, culebra de agua, coyote, viento y remolino.
Domingo Ramrez
Escuela Lazaro Crdenas
Benito Jurez, San Miguel el Grande, Tlaxiaco, Oaxaca
22
Yuku nantaku
Yoo xan kuia jaa nikasuku ia ndoso nuu in in uu te ni kakumani xan jinaa. Nuu nuu kajaan tee taa
te in kiu nikajito tindoo jaa nakanina yaa. Ndoso uu Yoko ya ni yai onde uxa ndiyoo te ni kintoo ni
kixi nuu kayoo chaa nuu Ndoso a te yanina kuu n.
Ndoso uu Knu a jin aa sii ni kanaki yoko ia ndikandi te ni kakund ninaschaku ndoso uu
Yoko a, nuu tuu nu chi jaa kuu k. Ndoso uu Knu a jin aa sii ni kana nii nanii tau te maa
ndoso yiiun ni nduu iia ndikandi te aa sii a ni ndua in yuku tna jaa saa tana kue nantaku ua
kuu jaa nani yuku ntaku.
Yuku ya chi yoo tuu jaa saa jaa nandea ndusu yuuyo te nastaa jaa yoo xan nayiu. ua kuu jaa chaa
jaa nikajika nikaxiko uu jika ni kajatiu yuku ntkuya jaa namam jinaa ichi, nuu kenta akuna.
Kachuun-de ntaa jin jit yuku luliun ini n unu te nuu noo tntoo nakaan te kakii-de unu yukuun
te kakaja de, uate nastaa soo ja kakaa xan nayiu te suni nakuni ja kua nayiu kuan, ua te kii ja
kanayuu akuinaun te tua no kasaa jide jina-de.
Sa chii yuku tanaun kana nd nii ini uu yaa , te vina chii jaanu kondee yuku nuu jika ua.
Te vina chi taka aa tnaun kajatiua nd nuu yuku yaa, ja kasa-a taana taka nayiu ja kajatunun
sk ku ntaku jaa kuu taja, koo nducha , vau, tachi xaan jin tkacha ichi.
Domingo Ramrez
Escuela Lazaro Crdenas
Benito Jurez San Miguel El Grande, Tlaxiaco, Oaxaca
23
Cerro del Gachupn
Qu hermoso eres t, cerro!
Con tus lindas imgenes tatuadas
en tus peas.
Qu bonitos se ven tus rboles enverdecidos,
tus praderas llenas de pastos y flores,
que dan gusto de verte.
Nosotros que habitamos en la comunidad
te vamos a visitar de vez en cuando
y a reposar bajo la sombra de una planta,
podemos tocar tus piedras y me llama la atencin
tu fabuloso aroma.
Quisiera quedarme todo el tiempo contemplndote
pero no puedo,
los animales son maravillosos,
en las maanas me gusta or cantar los pjaros.
Las cruces que tienes en la punta te adornan
y llevan la seal para que te vayan a ver,
en el otoo me gusta ver caer las hojas en forma de mariposas,
cuando llueve, el agua baja en forma de cascada
y te ves tan bien, que yo quisiera estar
donde cae el agua.
Qu hermoso eres t, cerro del Gachupn!
24
Yuku ndavi
Naka vii kani yuku!
vivi kana axi karine nu totonia
vivi kana xute kui
nu kayo kua kui jii ita
kanaa-i a kureexa-ao
a yoo kayo uuo jaa kasa
ka jika tua-sa de ki nenu-sa te kooko-sa
chi yutnu
kui nre ki-sa xuunia
kana-a xiko itania
kuni-sa nrosa inreka kii
niini kova manuke-sa
kiti kayo nu iyonia vivi karati
o re nee chi taini-sa a kata taa-sa
krusi kayo unde xiniinia rasaa via-i
te kasta-i a ja koy ikurexaa-i
kii kakuka nra xutu te kanukoi kuenta
tikuva.
O re kuya nuurute jikade nu yunia
te na vivinia
saa chi kune-sa ko-sa un kuu nrute
vivi nani yuku ndavi.
25
Mi amigo fiel
Oh, perro fiel!
Me acompaaste en mi camino con alegra,
fuiste un buen amigo
que me brind siempre valenta.
Te recuerdo en este da
y espero que donde te encuentres
al escucharme goces de alegra
y nunca te olvides de mi compaa.
26
Nteka taa vani jinu
Ntoo tina ni nteka ntuu jeo
ichi sii ini, ntoo va ntasi ininu
jeenu tuun ntee inini.
27
Plan Alemn
Plan Alemn, As se visten para ir
que te ubicas al pie del cerro a sus fiestas tradicionales
con tu volcn de hielo negro. como el casamiento, bautizo
y mayordoma llevando guetza.
De abundante vegetacin
con ocotales, encinos y matorrales, Y digamos la fiesta del carnaval
plantas que atraen a la neblina en donde participan hombres, mujeres
como fuente de atraccin de la lluvia. y nios que se disfrazan
para alegrar al pueblo, gente
Que da vida a los campos de Santo Tomas Ocotepec.
de sembrado de maz, papas
haba y chilacayotes que son Moiss Avendao Silva
alimentos para tus habitantes. Escuela Francisco Zarco
Plan Alemn, Ocotepec, Tlaxiaco, Oaxaca
28
Sontuja
Sontuja Nta tee-nu jin sunu de
ja kaanu jin jatu kachi, koto ixi tikachi
jee yuku xini uu
jin yuku yuva tu-un. ninja ii stiki.
29
Bandera ma
Eres muy bonita,
todas las personas te queremos,
tienes tres colores
verde,
blanco,
rojo.
El 24 de febrero
te festejamos en grande
porque es tu da,
nunca te olvidar.
30
Vaya mee
Chee ta ka-u
ntii nivi ku ini-yo
uni kua k
k a kuii
k a yaa
k a kuaa.
Ta ina-un nu suku
chee ta naun
ta tsaa tachi
chee ta ntantachi-u
ku initayu-yo.
31
Las florecitas Ita lulu
A m me gustan las flores Ntuu xatan teeniku ita
que hay en mi pueblo San Miguel, jaa iyo ure yeli
porque todas las montaas tienen flores ntakanchaa yuku iyo ita
y llega el olor hasta mi nariz. te xaa xiko nti xintiru.
32
Ixcatln uu skachi
Pueblo de las piedras de algodn, uu yuu skachi
con tu lana proteges a tus habitantes, jii skachi jasinu siki nayivi
con tu frtil tierra les das de comer, de uu jee jaanu ja kukajida jinaada
las mujeres moliendo y preparando la comida ntin naa ndikina saaa ndeyu nuu uu.
junto al fogn,
alrededor se sientan los comediantes a narrar Xii uu kajinuko tee nakanide
tu historia a la hora de comer. ntuu janaa, nu kede sta
ndii nayivi kajini kandoo, siki vikoda,
Ixcatln te conoce por tus siki ndeyuda jiin yaa.
tradiciones y por las canciones,
te dedican los hombres Ntiin tee nukuuinida ntaa tiuda
a la hora de arar sus tierras, nuu kava itu, chi nana ndii ayivi
porque tu eres la madre ka tekuo un uundeeyuda.
de los hombres que te habitan. iyo xaan ayivi kakuni undeya.
33
Nubecita
Nubecita, nube blanca,
nubecita que cargas la lluvia,
no la lleves ya tan lejos,
no ves que se muere mi milpa?
34
Viko luli
Viko luli, viko kujn,
viko luli ja ndso-ro sau,
makiin nchka jika xan-ro,
ja tuu ndee-ro ja ji au tu-ri.
35
Bastn de mando
Con el permiso de nuestro
padre Sol al Dios supremo:
recibe esta vara de mando
y graba en tu corazn,
lo mismo que en tu pensamiento.
En ella creers,
ser el bculo divino
que guiar tu paso,
que guiar tu mano,
que dirigir tu pensamiento,
que indicar el norte
de tus acciones.
Ella es el smbolo
del permiso que tu pueblo
te ha concedido
con grandeza para conducirlo.
36
Yunu jani tiu
Yuu nuu nchoxi
te naa kaari.
37
Que no se anide
en tu corazn,
la arrogancia
o la soberbia.
Si la decisin vuelcas
hacia tu persona,
el respeto del pueblo perders
y tu autoridad ser vana.
38
Maa sunkooro
vee auro,
tuu ja ini
tuu chi ini.
Vaa saar
nava nduu nuuro,
sani ntii
jaa nunkui nuuro.
Te nuu saaro
jaa jani xini maaro,
ndii nayiu uu maa kutoor
te jaa kr jitoo maa kua tuar.
39
Si esta vara de mando
llevas sin dignidad
y sin respeto,
tu pueblo cuenta pedir.
Si tu pueblo
duda de tu rectitud,
la autoridad concedida,
a una voz, el pueblo anular.
40
Nuu yunu tau tiu ya
kuntiro nuu te tuu jani vaa iniro,
xi tu jatauro
te uuro chi nasnmaaro.
41
Porque as fueron las cosas desde
que se estableci el mundo
Caminaban por caminos diferentes
y Dios quiso
que se unieran los dos,
porque fue su destino.
Se van a unir
porque lo decidieron ustedes,
nadie los ha obligado,
nadie los ha aconsejado,
nadie los ha engaado.
Establecise as,
que furamos dos
para ayudarnos,
para apoyarnos.
42
Suan yoo maa onde jaa
n nunkoo nuyiu ya
Sin, sin ichi kjikaro
te ni kachi nchxi,
jaa kiitaar
chi sa turo jinro.
Suan ni nunkoo,
jaa kuu uu taayo,
navaa chint taay,
chituu taayo.
43
Si es que algn problema nos aqueja,
porque los problemas van a residir con nosotros,
hasta el final de nuestros das.
44
Nuu yoo tindoo ni nakaa,
chi tindoo ya, chi kunchani
jiny onde kiu kuyo.
45
A mi pueblo
Es chiquito el pueblo de Ticu,
tiene historias y leyendas sin igual,
como aquella aparecida que se llama Tekuaa
y la otra que se llama la lucha de nahual.
46
uu ri
Lule uu tee Kuaa
ndiso tnuun janaaon jiin tnuun tuki tnaan xaan
kuu tnuun nani tee kuaa jiin tnun kanitnaaon
siki undee.
Vitna na kenan-sa
tnu javaa iyo uu tekuaa, uni nakuanari nu ja
kusii iniri nuu uuri.
ayivi uu yaa nanu jiniyi nuu tnuun sii suni
jindeyi jiin tnuun mani xii tnuun siki.
47
Poema a mi pueblo, Cuquila
Pueblo querido y hermoso
con tus bellas constumbresy tradiciones
de la lana, el rollo, huipil, rebozo, gabn y la cobija
el barro, el plato, jarro, comal y cazuela.
48
uu masa
u viilukaa
i, taa tii, saa
taa kuuxticachi, xiyo, xinki
pauu kema.
nuu ki saa koo, tinto, xiyo, tijaa.
49
Un coyote daero Ti vau kuina
El coyote daero, come gallina en la noche, Ti vau kuina, xaaji chuun,
va muy lejos en busca de su comida, ore uu ika xaa ika ti ntuku ti
come guajolote, puerco, borrego. yaa kaa-ti, xaa ti kolo, kini,
En el da duerme en la cueva y en la noche lanchi, Kivi ntuu kixi ti kava,
busca su alimento. tee uun ntuku-ti yaa kati xavi.
50
Flor del monte Ita nuu yuku
Qu flor he sido yo? Naa ita ni kuu ni nuu saa
Flor del monte soy yo, ita nuu xuku kuu saa
mira y mira estaba yo, ntee-sa ntea-sa
y t no me quisiste hablar, nuu nuni
mira y mira estaba yo, ntee saa ntee saa nuni
y t no me quisiste hablar. te tuu kunini Kaa ni
ntee-sa ntee-sa
Jess Rafael Ortiz Gonzlez nuu nuni ntee tuu
Escuela Benito Jurez kuu nini kaa nivi.
San Pablo Tijaltepec, Tlaxiaco, Oaxaca
Jesus Rafael Ortiz Gonzlez
Escuela Benito Jurez
San Pablo Tijaltepec, Tlaxiaco, Oaxaca
51
A la primavera Xoo tuu kui
Los campos florecen Xaa ita yuku
cuando llega la primavera tee xaa xoo tu kui
y as los nios florecen, suni siu kuu suchi kuachi
en casa por vez primera. ini sa in vee
ntaka chani ku ya ii yuku
Todo es canto y es campo, xoo kui Chakunu ii itanu
ren y cantan a la primavera, naka kukuii ita
cmo alegras con las flores, tee tisaa i taa ti.
y a los pjaros cantores.
Jesus Rafael Ortiz Gonzlez
Jesus Rafael Ortiz Gonzlez Escuela Benito Jurez
Escuela Benito Jurez San Pablo Tijaltepec,
San Pablo Tijaltepec, Tlaxiaco, Oaxaca Tlaxiaco, Oaxaca
52
Parajes de caada Nuu intuva
Voy a amarrar mi huarache Nakunina ntijia na
para empezar a cantar na kejana katana
este lindo zapateado, jaa tili ka ja skanta jaa
con gusto voy a cantar ja ku inina chaana
los parajes de Caada taka ja iyo nuu ntuva
que son a todo dar. jii vaa xantonto kaa.
54
uu yaa ndua tindaa
uu nkuijin, uu gu kumu yuu tsi toto
kumu uu ya tsi a kuata
kumu uu ntii so tsio; chi sur, este, oeste tsi norte
uu na sachuun, a yee achaa tsi a ala,
ulu a tukui tsi ve kiti in aa ntsitsa.
ulu gu, ta yo savi cheeta kavi ntii ve tukui ntukuia tsi ve ita,
tsi ve kiti kuachata ndua tindaa.
55
El maz Nun
Qu lejos est el maz Ji ka tia o nui
que no lo puedo alcanzar, te mu ku nio
qu cerca est el costal te jandi o unu ndii
que no puedo echar. te mujiu.
56
La fiesta de Kivi viko ntiyi
Todos los Santos Ii tee sanisidro ni iyo kuxi-de masu ni kuni-
de sa-de kivi viko ntiyi nu vekuyantni viko
ntiyi. aasii-de ma chi jiaa-a ja iyo ja
Un seor de San Isidro, Magdalena saa-de kova masu ni jaknuuini-de te kuaa-
Peasco, era muy flojo. No quiso poner de yuku ma. Ore kuaa-de ma chi ni jini-de
ofrenda cuando se acercaba la fiesta de kuaa see aasii siinauu kuaako si liliki
Todos los Santos. Su esposa le dijo que jinu te nisaa ayii nijanu te meeu-a yii
haba que hacerlo, pero l no le hizo caso yuka ni jini-de ii xito-de te ja ni jii chuka te ni
y se fue al monte. Cuando iba subiendo jini-de yuva-de kova jani ka jii-de ntaka-de
el monte vio a mucha gente, primero iban kuanukoo-de onde uu ma.
muchos nios y despus pas gente
grande, entre ellos vio a un to ya fallecido. Ni kento-de nukuii-de chi tnu yaa onde
Entonces se qued parado bajo de un inka kivi ma, ore ni jinide ja nkandakokuii-
ocotal, y vio a sus padres que ya haban de ntaka ayii yuka, ni jini-de ja
muerto, todos iban bajando hacia el kuanuko-de onde uu-de ma kova ide
pueblo. kaxintaa ja vixi jii nukoyostei ma ia ni
kachintetu-de taa-de ma ni jini-de ja
Se qued parado bajo del ocotal, hasta el yuva-de ma chi kaxindaa-de vala,
da siguiente. Cuando vio regresar a toda vala ni staa ji vala vinde, ntaka-de
esa gente que vena del pueblo y cada kuanukoo siini jii yuva-de ma.
uno llevaba frutas de las ofrendas Ntaka-de kuanukoo un ni jinu ni
que les haban puesto sus familiares. ka yaa-de, te ma chi ni jinu-de te
Vio que sus padres llevaban solamente tnu yaa ma chi nintikanua.
una tortilla y un poquito de quelite.
Todos iban contentos con sus padres y Rubn Ortiz Maldonado
cuando terminaron de pasar, el seor Escuela Jos Mara Morelos
San Isidro, Magdalena Peasco,
se desmay y el ocotal se parti.
Tlaxiaco Oaxaca
57
La historia de dos hombres que
hicieron una prueba en el agua
Dos hombres que se crean muy valientes, fueron a probarlo en la creciente del ro, pero al final,
nadie gan porque los dos fueron arrastrados por la creciente. Casi mueren. Despus sus familias
los agarraron y se fueron a su casa. Los muchachos, lastimados por la creciente que traa palos y
piedras, nunca volvieron a echar apuesta y salieron del ro. Sus familias, muy felices, mataron cinco
pollos, comieron mucho y disfrutaron el da.
58
Narracin de una Tuun in tina
perra con sus tsi kumi see-ti
cuatro hijas In tina tsi kumi see-ti kiti siilu kakuu-ti,
kuaan nana lugue-ti ntuku-ti a katsi-ti
ra kue tina kuachi luga ntai kuin sogue-ti
Un da una perra sali en busca de su alimento auu, auu, auu ntai gue-ti ra ntsaan stoo
y sus hijitas empezaron a chillar. Auuu, auuu, gue-ti ntakian gue-ti ra ntitsaa maa lugue-
auuu!, lloraban y lleg su amo a recogerlas. ti ntantu-ki gue-ti sara ntsaan stoo gue-ti
Cuando lleg la mam de las perritas, el amo ntasiai-ti nu kixi maa lugue-ti sara kueni
las devolvi a su lugar, pero la mam ya no les kuni maa luti-ga ntakian gue-ti sara stooti-
hizo caso y el amo fue a recogerlas una vez ms ga ntsaan tuki ntakian gue-ti sara siva-i
y prepar leche para las perritas. No quisieron xikui koogue-ti sara ntsaa-na xikuilu koo
tomar bien sus alimentos y una de ellas muri. gue-ti sara kueni kuni vaa gue-ti koo gue-
Al da siguiente muri la otra. El amo se enoj ti xikui luga, sara ntsii in ti sara inkaa ki
mucho y fue a fusilar la mam de las perritas. ntsii inkaa tuku-ti sara ntasaata stooti-ga
Al cumplir un ao, las otras perritas que no ra ntsain ni kinia maa luti-ga sara niketa
murieron, crecieron y tuvieron hijitos. Con el in kuia ra ntsanu uvi tina luga ntsio see
tiempo se murieron tambin y se quedaron sus lugue-ti sara ntsii tuku mee gue-ti cha ni
hijitos. ntoo gue see luti-ga.
59
La ratoncita presumida
Hace muchos aos, tal vez por escapar de los gatos y de las trampas, unos buenos
ratoncitos se subieron a un tren y se fueron caminando hasta el pie de una montaa
llamada No s. El ms grande dijo: Debemos abrir una cueva porque ah no habr gatos.
Y trabajaron hasta hacer un kiosco. Ah nacieron varios ratones, entre ellos naci una,
ms bonita que la rosa y el clavel. Su nombre era Hortensia y era muy bonita pero muy
orgullosa. Se le acerc un ratoncito que ah viva y teniendo como medio un papel, pidi a
la ratoncita que se casara con l.
Qu ratn tan igualado!, dijo ella con una voz presumida. Vaya a casarse con una que
est igual que usted porque para novio no aspiro contigo, yo prefiero una persona ms
importante que t. Luego sali a la montaa gritando que quera casarse con el Sol
porque era muy importante. Luego el viento le dijo a la ratona: Hortensia, hay otro mejor
que yo, y al final todos le dijeron que no. La pobre ratona se sinti avergonzada y regres
a su casa llorando y triste por haber despreciado a aquel ratoncito que era chiquito y
pobre. Arrepentida, le dijo: Perdname y me casar contigo. El ratn salt de alegra y al
final se casaron.
60
Lusu lulu kuxaniti
Kuuni kuiya nuu kakuti ni vilu, jii nuu kaa, iyo lusu lulu jaa vaanina nii kaati kuaati nuu
kaa, jikati kuati naanti. xaati naanti xaan nuu yuku, nani tujinina, jaa kanuu nkaa, kunio
yaviti. Yuukua aatu iyo vilu tee siin satiu, kunteena saana vee Yukua tee kakun
lusu lulu ntitantenati, yukuan tee kaku jaa viaka, tee ita rosa jii ita. Jeenaniti tencha.
Viintee kati, xanteniti.
Yata ntuva in lusu yii jaa yukuan ntiati, tee ntutavi yuuti, uun tutu xikati lusu sii jaa
ntantati jiin. lusu kantati? kaa lusu sii xikokuitini kaa kuaa ntantaa jaa maxi unu
kaa jini, aatu xiora jaakaru jinru. ito nka eeyi jaa kaaru. Keentaa kuaa nuu yuku
kanaxaa jakuni ntantaa jii kanti yaa kaanu san. tachi kaa jii lusu sii: ay! Tencha iyo
maxi jaa vaa jaa kuru, ntakana kaa jaa atu jaa ntavi lusu sii jiin jaa kanu axio kuii
kuaa vee, kana yii jii kukuitani, kuachi jaa kuu ichini lusu lulu nte kuntaviti jaa luluti.
Natnauti tee kaati sakanunira jii jakuinixiti nuu xaa, ntatarojira, lusu yii kantavati, jaa
kusiniti nukukuea tee ntataana.
61
Los dos compadres
Compadre, qu milagro que nos encontramos. Ya tiene tiempo que no
nos hemos visto. Por aqu no hay dinero compadre, por eso salimos a
trabajar. S, compadre, yo quisiera salirme tambin a trabajar, pero no
se puede, compadre. Tengo unos animales qu cuidar, unos pollos, unos
chivos, unos vacunos, unos borregos, tambin una hija que no nos deja
salir. Pues s, compadre, con lo que tenemos no es suficiente, por eso
salimos a trabajar. Solamente de esa forma ganamos unos centavos para
mantener la casa, la familia y la comunidad. A lo mejor compadre, por la
necesidad que padecemos, tomar una decisin si voy con ustedes. Pero
antes, compadre, quiero que bautice usted otra vez a mi hija.
Est bien, compadre. Usted dice cundo y hablaremos con el cura del
pueblo para que nos tome en cuenta. Esperaremos cuando haya una fiesta
de los pueblos o iremos directamente a la parroquia de nuestro municipio.
Everardo Cruz Garca, Luca Garca Vsquez, Mayra Ortiz Garca, Esther Santiago
Garca y Ezequiel Lpez Lpez
Escuela Presidente Ruiz Cortines
La Soledad, Caballo Rucio, Yucuhiti, Tlaxiaco Oaxaca
62
Uvi da kumpari
Mprii, naka va chi nakentan-on, ankuvi kuee kivi antuv-
ka jni-ni no. No tee-o xun yaa kumpri, jiee yukuan va
kene-o stiu-o. Sukuan jinini che kumpri, kvi-ni kiin satu-
ni, tso kntukvi jiee a iyo tan uni kumi tii-ni, ii tiun-n, nixiyu-
ni, xiniki ni, tikach-ni, je suni iyo tu in aan lli-ni, jiee yukuan
va ntuv kvi kene-ni kumpri. Ntuv knei-o ch kumpri, jiee
jukun va jiaan satiu nvi-o, sava kvi jito-o ivi vei-o, jiyo tan
kuota-o nuu uu. Nknini kumpri, siki de ntchi kiin-o nuu jiaan
dn, axina uun k-va jkan taavi-ni nuu-n, kuvi-n tata nute
aan lli-ni. Kuvi kumpri nakachio-o, kiin kaan-o jin situ, sva
kachi-ji ton ne iin da viko sikuanute-je aan lli, axin kiin-o ne
ma vei uun kn uu-o.
Everardo Cruz Garca, Luca Garca Vsquez, Mayra Ortiz Garca, Esther
Santiago Garca y Ezequiel Lpez Lpez
Escuela Presidente Ruiz Cortines
La Soledad, Caballo Rucio, Yucuhiti, Tlaxiaco Oaxaca
63
El problema familiar
Mam: Deja de emborracharte y ponte a trabajar para mantener a
nuestros hijos.
Pap: Trabaja t, porque yo no tengo ganas.
Mam: No digas as, son nuestros hijos.
Pap: Mira, mujer, en mi tiempo yo trabajaba para mantenerme solo.
Mam: Ahora es diferente, los padres deben mantener a los hijos, si no
lo haces te remito a la agencia.
Hijo mayor: Mire, pap, mi mam tiene razn, usted como padre debe
mantenernos y dejar de estar perdiendo tiempo en la borrachera.
Hijo menor: Entiende, pap, nosotros todava estamos muy pequeos
para trabajar, adems debemos estudiar para hacer algo mejor.
Pap: Entonces que tu hermano mayor trabaje para que puedas
estudiar.
Mam: Eso es lo que quieres? T sigue en la borrachera, yo ir a
buscar trabajo para sacar adelante a mis dos hijos. Y qudate a ver
quin te va a dar de comer.
Polica: Qu pasa aqu, cul es el problema?
Mam: Mire, seor polica, mi marido lleva varios das tomando y ya no
quiere trabajar para mantenernos.
Polica: Eso est muy mal, un padre no debe perder su obligacin que
es la atencin a los hijos y a la familia. A ver, seor, prese y vmonos
para la agencia, all va a recibir su consejo.
Pap: Todos ustedes me lo van a pagar muy caro.
Mam: Llveselo, seor polica, a ver si se le quita la borrachera y se
compone, para que sea un buen padre.
64
Tixin iyo vei
Nn.-Saa tumani tosa jii-un-ka, je koto siaa-n.
Pap. Satiu maa-u, chi yukuan va sey-n kvi daja. Ntuv kvi kni
satiuni vitan.
Nn. Nkan-n sukuan chi seya-o kvi dja.
Tt. Tasoo aan no, saa anu-ni, maa-ni nsati aji-ni.
Nna. Nsam vitan, da tata jin nana, suvi-o sikuen seya, tnsaa-n
sukuan je kakin-ni kuach jiee-n vei tu.
Sey n. Vatu kaan nana-ni, a kuvi-un tta je nejika satiu-un sava
koto-n da seya-n.
Sey schi. Kukan tan ini-un che tta, ntuv ne jira satiu da ivi kuchi,
a iyo saa daja va kiin dja vei skuaa.
Tta. Detu saa je nsatu ani an-un tsa.
Nn. A sukuan jininu, tosukuan vi, kio ka, nukuni tiu saa-ni je koto-ni
seya kuchi-n sava kene-ni jidaja ichinuu.
Tee netiu. Nana noo dnu yaa.
Nn. an nee tiu, a noo yi i ni yaa a iyo kuee kivi ntuv satiu-jun je
kukuxi-ji, je ntv a koto da seya kuchi-ni.
Tee netiu. Ntuvaa sukuan, da tata je nejika koto daja seya dja , chi
yukuan-vi siki daja a kvi da tt. Axin koon vei tiu sava kuva dni kua
kuenujun.
Tt. Nknoo yaa sukuan.
Nn. Kuanan-jin an netiu, sukuan kunio tonkanee a jii-i, sava
skuaa-ja kuvi tt.
65
Pea de Kava Kuina
los rateros n kivi ni kayoo nayv jaa ni kachaa uu yaa ja
ni kasakuina ndixu r, te ni kayoo tn kv, te
akuina ni ka jaa kasakuina n xndk jnuu kanu
Haba una vez unas personas que llegaron a la ayiv, chii xndk ni jaa ni jana nduku, te ni nani
comunidad de Lagunilla de Crdenas a robar tee xndk, te ni nanii tee xndk, te kue kuaan
chivos, toros y borregos. Estuvieron varios kua onde ni jaa nuka kayoo akuina n chiyuu, te
das y fueron a robar un toro negro y grande. tuu ni kuu no saa, chi ja nduku, sani chi akuina
El dueo fue a buscarlo y encontr las huellas ka ndito ji nuxii jin unu, te ja chi ndikin ni
del toro, fue siguindolas hasta llegar al lugar nassukui ni no kuu snaa, te ni kua, ni kakani kaa
donde estaba amarrado. Cuando lleg, vio kaand nduku te ni kee kuaan nkoyo nu kayoo
que los rateros estaban debajo de la piedra, akuina, te ka jaa ni kadai noiki, te vekoyo chi
pero no pudo hacer nada porque era de da, kakixi akuina uka.
adems los rateros estaban bien armados
con palos y armas. El dueo volvi a buscar a Miberardo Morales Garca
sus familiares. Cuando estaba oscureciendo Escuela Lazaro Crdenas
Zona Escolar 122
agarraron sus machetes y se fueron a
Lagunilla de Crdenas, Santa Catarina Yosonotu,
donde estaban los rateros. Cuando llegaron,
Tlaxiaco, Oaxaca
desataron al toro y se lo trajeron porque los
rateros estaban bien dormidos.
66
Fiesta de un nio Vee iyo viko see
El pap Luis y la mam Gloria, estn haciendo Vee tata Lisi jiin nana Lola kaa saa-de viko
la fiesta de cumpleaos de su hija que se llama see-de nani Lela tee kaa lin naa kaa-a staa
Aurelia. Hay seoras que estn comiendo tortilla, ntexu, kaa iia ntute vixi, suni ntee tee kate-
comida, refrescos. Tambin estn los seores de xaa vee-a, chi ii kakusi ini-de xaa kuu
msicos tocando guitarra y violn, contentos de viko see-de.
que hay fiesta en su casa.
Luis Silva Cruz
Luis Silva Cruz Escuela Valerio Trujano
Escuela Valerio Trujano Zona escolar 172
Zona escolar 172 Vista Hermosa, Tijaltepec, Tlaxiaco, Oaxaca
Vista Hermosa, Tijaltepec, Tlaxiaco, Oaxaca
67
De un hombre muy flojo
Hace tiempo haba un hombre muy flojo que quiso ser mayordomo de la fiesta
de San Pablo Apstol. Como se acostumbraba matar animales y l no tena
nada, se puso de acuerdo con su esposa y le dijo: Vieja, voy a comprar un
toro en la comunidad de Santa Catarina Yuxia o en Tacahua, y se fue, pero
como no tena dinero, slo se fue cerca del camposanto. En eso le agarr
la flojera y se qued dormido llegando la tarde y como no fue a conseguir el
toro, se puso a raspar su mano en el suelo. Recogi su mecatito, regres a su
casa y le dijo a su esposa: Mira, vieja, me arrastr el toro. Se fue y lo perd.
Mira, fjate cmo traigo bien raspada mi mano. La esposa le dijo: Viejo, qu
vamos hacer ahora?. No te preocupes, vieja, maana temprano voy a la
casa de mi hermano. Lleg a la casa de su hermano y lo salud muy corriente
y luego le dijo: Vengo a pedirte un favor, que me prestes un toro para que yo
haga la fiesta de mayordoma, porque perd el toro que fui a conseguir, mira
cmo traigo mi mano que me arrastr mucho. Fue como se compadeci su
hermano de l y le prest un toro y se lo llev. Con ese toro hizo la fiesta y
nunca lo pag porque era un hombre muy flojo, nunca trabajaba y siempre
engaaba a la gente.
68
Kuentu te kuntu xaa
Iyo xaan kuiya ni iyo in tee kuntu xaan, tee ni iyo- de kuku-de vardoma,
viko uu tijaa, ni iyo uu xivi yaa naa kaa. ani kiti kuachi, tee yuka chi
tu nuku ni Iyo maa-de, tee nkanta ntee jii aa-de, aa-de jiin aside, kuili
ki kuali in istiki, uu yuxa xuu kili takava. Te kua-de, tuu maa xuun, yaa
nini kuaa-de tee yoo tee kukuxi ni-de tee vanti- de, tee ini tee tuu aa
maa-de. Kuintuku-de stiki, te nkudee ntaa de un uu tee ntaa kide yoo de
tee vaantide ve e de, tee kaa-de ide aside, uu aa stiki tee kuaa ti. Tee
ntuaa ti, ntee ntaali tee kunila. Ntaxi kuu tee, kaa asi-de iaa de, tee
jaa iade nuu kuu saa u vijna, maa kuu neni inila, chi ine, kuii nee xaa li
vee anili, cha-de ve e anide, nchaa chuxi-de ani-de tee chakude, tee
jade, vaa saa kuinuu -sa nuni taa nuni in stikui, naa saa-sa. Vikoo uu, tee
mani tee kunini chi istiki asa atevasa chi uu aa ti te kuati, ntee mani tee
kunini xinkuu ntaasa. Kuaxa -a ni uati yuka tee tee kuati vi ni aa anide.
Tee nchanude in stiki, tee kuade iti, stiki, yuka a nsadee viko te tunchi xaan
ininta-de, tee kuntu xaa kude, tu saniuma-de maa stavi-de axivi.
69
El pap borracho
Pap, abuelito, mam, hijos.
Pap: Ya vine, mujer! Abre la puerta y dame de comer porque traigo mucha hambre.
Mam: No tenemos de comer! Te fuiste a tomar con tu compadre y nos dejaste sin dinero. No
hay nada de comer.
Pap: Cmo que no hay de comer? Si me quitas todo el dinero que gano en el trabajo y me
dejas sin nada, por eso yo me voy a tomar.
Hijos: No es cierto, pap! Usted trabaja pero se gasta todo el dinero, no le da nada a mi mam.
Ella sale a lavar con ta Crescensia para traernos de comer. Usted viene enojado exigiendo que
mi mam le d de comer.
Pap: Ustedes se callan! No saben que su mam me quita todo el dinero que gano. De hoy en
adelante a ver dnde van a vivir porque yo no los quiero en mi casa, ustedes no tienen nada.
Abuelito: Hijo, ya clmate son tus hijos y tu esposa, no la maltrates. Ellos estn chiquitos. T te
vas a la calle a tomar y vienes borracho y no sabes si ellos tienen de comer.
Pap: Cllese usted! Tambin se va fuera de mi casa junto con ellos, ustedes no tienen nada
aqu.
Narrador: El pap borracho patea las cosas que tiene a su alcance, empuja a sus hijos y a su
esposa. Da un portazo. El abuelito comenta con la nuera y los nietos sobre qu hacer con el
hijo alcohlico. Despus de una amplia pltica concluyen llevarlo a un centro de alcohlicos
para que sea atendido, pero al desconocer de un lugar y por falta de dinero, solicitan apoyo a la
autoridad municipal y al grupo de Alcohlicos Annimos de Tlaxiaco. A su regreso, ya no toma
bebida alcohlica.
70
Chaa jini
Taka chaa kaan, tata, tataaanu, nana, see, chaa kaan.
Nana: Tu iyo ja kajira, jara jin mpara jiro nduxi, tu nistora xuun, tu iyo ja kajira!
Tata: Ntotu iyo ja kajiyo? ti mara keneyra xuunri ja ni sari jniu, ti stora ruu, ti kinri
ja koori ndixi.
See: Soostauni tata mani sani jniu ti snani xu, titu jaani nanana, maa
nakachaa saama xixi Chencha, nakii jiin jaa na kajiyo, mani kt inini chani, ti
jikani nu nanana jaa kajini.
Tata: Kasi yuura tu kajinira nanara kisoncha tnd xuuri, vijna nteemara nanu
kanyukura, tukaa kuniri jiinra ini veeri, mara tu kaavaara.
Tata aanu: Kasi yuura kuu seera, jin asiira, tu kanajira lulu xaayi, ti mara
jaan koora ntixi, tu jinira nasa iyo ja kajira jin seera.
Tata: Kasi yuuni suni kiinkoyoni ini veena tonto iyo ja kunyukuni jaa.
Chaa kaa: Tata jinidad ti jnuda nta jniuda ja iyo vee, ni chintaada see jin asii,
ni jasi yuxee, tata aanu nda-jnuda jin sejanuda jin see chanida ntosaayo jin
seeyo ja jinida,nasa ndanuuyo ti kinda vee jinida, kinyo na ku tajnada ti na
ntuvaada, tu jinida nu iyo ja kuu tajnada ti tu iyo xuunda, kanuuyo jin chaa vee
kaanu, na kasiyo nu kanataka chaa kajii ntixi ja iyo ntinu.
See: Ja nchada ti tuka jida ntixi. Nana, nana vaji tatana. Cha a kaan: See ni
kunuchaa tata ni kakivi ntii ini vee.
71
Hijos: Mam, mam, ya viene mi pap.
Pap: Mujer, ya vine. Cmo estn mis hijos? Ya comieron? Por favor, srveme mi plato que tengo
hambre.
Mam: Est bien, s, ya regresaste Maximino. Sintate, voy a servir. S, ya est lista la comida. Vamos
a comer todos.
Abuelito: (Entra el abuelito) Buenas tardes, hijo. Qu bueno que ya regresaste de trabajar, ahora que
ya no tomas, qu bonito convives con tus hijos y esposa.
Pap: Buenas tardes, pap. Sintese usted, vamos todos a comer. Estoy agradecido de que hayan
tomado la desicin de llevarme a sanar de mi enfermedad.
Narrador: Maximino agradece a su familia y desde entonces invita a las personas que se integren a un
grupo de Alcohlicos Annimos en su comunidad.
72
Tata: asii janinchari, nasa kura jin seeyo, jani yajira, naa chuura koori
jiiri soko.
Nana: Vaani nuni chara Minu njnuko naa chuuri nakeyo tntyo.
Tata aanu: (Kivi tata aanu) toni ini see vaa, ja nichara ni saara jniu,
vijna tuka jiira ntixi vaa xaa kanvara jin seera ti jin asiira.
73
Los compadres
Personajes: Mauricio, Petra, Silvia, Anita, Reina (la hermana de Petra), Luis y Ame (los compadres de
Mauricio y Petra).
74
Mpali - kuali
Personajes: Mauricio, Petra, Silvia, Anita, Reina (la hermana de Petra),
Luis y Ame (los compadres de Mauricio y Petra).
75
Petra: Venimos, comadre, a ver si nos presta 50 pesos, vamos a curar a mi hija.
Luis: Pero qu tiene la nena?
Petra: Le duele la panza.
Luis: Yo conozco una hierba que es muy buena.
Ame: Vayan a traer a la nena para que la curemos (los paps se van a traer a la hija).
Los paps: Comadre, comadre, ya venimos.
Ame: No me come la nena?
Petra: No.
Luis: Y no tiene hueso en su cuello la nena?
Petra: No tiene.
Luis: Vete a preparar la hierba para curar a la nena.
Ame: Ah voy, ah voy.
Ame: Cul es la hierba que va a tomar la nena?
Luis: Es la hierba buena.
Mauricio: Gracias, compadre. Gracias, comadre.
Petra: Gracias, comadre, gracias, compadre, que cur a nuestra hija.
Mauricio y Petra: Ya nos vamos, compadre, ya nos vamos, comadre.
Alumnos
Escuela Cuauhtmoc
Linda Vista de Jess, Jamiltepec, Oaxaca
76
Mauricio: a cha nde kuni mpali.
Petra: a cha nde kuni uala.
Petra: vajndo mpali, sata nuni uu diko uxi oesu, sa.
Kiido kuku tajna na daana.
Luis: te na naj daana.
Petra: io ku kuu xiti daana.
Luis: ncho in yuku sa io vaxi.
Ame: ku kuakani daani saka tajna ndo.
Tataxi silvia: mpali, kuala, savajna.
Ame: a xee daa?
Petra: naa.
Luis: a tu yiki uu duku daani?
Petra: a tu uu ni.
Luis: dan chii yuku saka tatna.
Ame: sa vajni, sa vajni.
Ame: sa nde kuu yuku nada koondo sadaa.
Luis: minu stila.
Mauricio: xaavini mpali xaavini Kuala.
Luis y ame: vaani mpali, vaani kuala.
Petra: xaavini mpali xaavini kuala sani xeede tajna ni daana.
Mauricio y petra: sanuuni mpali sanuuni kuali.
Alumnos
Escuela Cuauhtmoc
Linda Vista de Jess, Jamiltepec, Oaxaca
77
El seor y la Virgen
Haba una vez un seor que tena tres hijos y no tena dinero.
Su hijo, el ms grande, se fue a buscar trabajo, iba caminando
y se encontr a un seor. El seor le dijo al muchacho que fuera
a dejar una carta a la Virgen. El muchacho le dijo que s. Ya iba
llegando a donde estaba la Virgen cuando vio un ro y no lo
pas. Avent la carta del otro lado y no regres a su casa. Su
hermano fue a buscarlo y no lo encontr; tampoco regres. El
ms chico de ellos fue a buscar a sus hermanos pero tampoco
los encontr. Cuando iba en el camino vio dos lomas y borregos.
El seor le dio una carta, tambin haba un ro y l s lo pas. Fue
a dejar la carta a la Virgen y el seor le dijo que vera a sus dos
hermanos, pero no los vio nunca. Cuando regres el seor le dijo
que las dos lomas que estaban all eran sus hermanos.
78
Teeu ji iyaa sii
In kivii in tee iyoo unii seedee, nduvii shuudeees see
aanuu dee u kuandukui tiuu saai, de kuai ichi de
ndani taai itee de ngachidee jakuisa tute kisiaai nuu
iiyaa sii, nkachidee tuu ndaniinuu i yute kaa iiyaa iyo
ya i nduu de nduu iyoni, iyaa iiyaa ichiinuu de nduu
ndikinii yaa, suchiu ndanii yute de aa nyaai, tute jisooi
skuitai de ndicoooi vajii ndaa nii taai ji teeu, ndajiiuu
de jikaatuude tu jasi aai tute de jasias ngachii, aa
nguu nguu ndikooi veei. unii suchii suni kuandakui
tiuu saai dandanii taai ji tee hakaaquillo ngachiide
nuvi tute kisiaai i tutuu nuvii yaa. Tuu jasiaai tute deu
ahaa kui, demaa aa jinii saa ndaa nanii saa kui, teeu
nagachidee ndaa nanii nuu kuu uu yukuu, chiinga kaa
tuui kua ndui sukua, de zu nkaduui ii sleluu.
79
La seora Nana aa ntivixi
presumida In aa ja vixi xaan saa mani ja iyo nii ko
atujinia ja inka aa jitoa in yoko ja suu nii
Una seora es presumida porque tiene mucha Iya uu nikaan nuu in aja kuaa te jaku nii sakua
mazorca pero no sabe que la otra seora, tiene koo itu, nikusii ini tiina de ni kachi ja konda vaati
(yoko) diablillo que le roba la mazorca. ini chi jitooti jakuni xtaa jaa nuuti.
Dios le dijo al perro que le dejaba unas cuantas Kachi in tee jaa vixi xaan saa ja ama tuun kuun
mazorcas y tendra la milpa, el perro contento nuu itu, ko in kivi yac xaan ni janu kuu, a tuka
dijo que noms tuviera una porque su amo le da ni kundee de ni jakitnii ndai
muy poca tortilla.
Gildardo Pablo Arellano
Un seor que siembra milpa solito presume que Miguel Hidalgo y Costilla
Santa Catarina Ticu, Tlaxiaco, Oaxaca
es muy bueno para arrancar hierba pero un da
creci mucha hierba y el seor empez a llorar.
80
La pizca Nuu keesa
Un da mi mam me dijo: Vamos a pizcar la Ikiu kaa nanasa kio un itu Roci te jiasa kio nana
milpa, Rosi. Le contest: Vamos, vamos, un kuakueisa sagua ichi sala kiti kastanio tiishi
mam. Cuando bamos a medio camino unos ka jinkandeti kandaiti te jiasa nau ja kandanti tu
pjaros azules hicieron un ruidito y mi mam me jiniri te nijinokueisa un itu te kajinkondesa vi kasa
dijo: Y estos pjaros que tendrn?. shta nukute kajinkondesaja kachitusa uu kostal te
Le dije: No lo s. Cuando llegamos a la milpa jinkonde nanasa kana chitua Roci chi jiniri i chili
nos sentamos un ratito y almorzamos. Luego te ndee yuliti mayuloti chi janijiti komaiti tenuku
empezamos a pizcar. Ya estbamos llenando te kuekuey mayhiu te kandakiti te kueiyi nukute
cinco costales cuando mi mam empez a gritar: kasantiusa chechee.
Aydame, Rosi, porque hay un perro muerto y
me da mucho miedo. Luego le dije: No tenga Roco San Juan Gonzlez
miedo, mam, porque el perro ya est muerto, Escuela Rubn Jaramillo
San Pedro Yosoama, Tlaxiaco, Oaxaca
djelo. Luego llegaron unos seores y se lo
llevaron y as pudimos trabajar tranquilamente.
81
La pizca Nu skeesa
Un da fui a pizcar con mis hermanos y mi In kiu ni jaankueysa ni ka keneesa nii jin
mam. En la milpa haba muchas hierbas. anisa jin mamsa te un itu yun ehi okokua
Vimos un conejo y queramos agarrarlo. Pas yhukun te kajinisa in iso te ni kakaansa
por donde haba una culebra, le aventamos vi kakvitasate o in koo, te ka kunse in
una piedra al conejo y corri. La serpiente yhu jin iso te iso chi ni jinoti te ondikina
persigui al conejo, le lanzamos otra piedra koo yhun te ka kunsa yhu jin iso te ni jino
y corri mucho. La culebra se qued y mi kokuati te saba ka nanisa ja veli yhun ehi ni
hermano ms grande la mat. Mis hermanos kachitusanti nde ni kenta kueysa un kao iso
ms chiquitos y yo seguimos al conejo hasta kueli te ndaunikati ka kaansa te kikue te ni
llegar a donde estaba con sus conejitos. nookueysa veesan.
Pobrecitos, decamos y as se hizo tarde y
nos fuimos a nuestra casa. Bertn Jos Ventura
Escuela Rubn Jaramillo
Bertn Jos Ventura San Pedro Yosoama, Tlaxiaco, Oaxaca
Escuela Rubn Jaramillo
San Pedro Yosoama, Tlaxiaco, Oaxaca
82
La mazorca Ni
Haba una vez dos seores vivan que en Kaa kaa ja cu ariu kao inu u lulutein
un pueblo. Un seor viva en una casa bien ayiu yuchi tuni osakniu te inka chi
chiquita, era bien flojo, el seor que viva ni esakriu kua, kua teinka yuchi tuni
al otro lado era bien trabajador. Al que era osakniu te inka ayiuyu chi nioneba
flojo su esposa le deca que ayudara a su kua, kua kiti teni osakniu te inka kiu te
compadre: Viejo, nada haces, aydale kua inka nayiu yu sakniu te jia nasii ja
a tu compadre, tal vez nos de un costal kii chit ji kampa te kua joo nii no bi
de mazorca. Pero no le haca caso a su koka nacii ji see te tuni isakna jiasii
mujer. El compadre que era flojo tena un tikomachi yu ni ochitu ate inkiu kua ja
poder en su casa, porque cuando el otro sakniu te nuni nduja vee te ja ndaa
compadre traa tres costales, en su troje nii te masu inka uyiu yu kuu chi
se perdan dos costales de mazorca y el tikomachi yu sa ja jinkei nii.
compadre no traa la mazorca porque era
el mismo poder que tiene en su casa que Esther Jos Cruz
trae los costales. Escuela Rubn Jaramillo
San Pedro Yosoama, Tlaxiaco, Oaxaca
Esther Jos Cruz
Escuela Rubn Jaramillo
San Pedro Yosoama, Tlaxiaco, Oaxaca
83
El coyote Tivau ni chikui
y el zorro Ntivau tsi nkui iin kii intuu ntivaa vee
ntsania iin toslo, sara nchaku ni skatsa vitu
yee, tatsuni vitu yee ra - yeni ni kachi nkui
Un da el coyote estaba en su casa con un gallo - ntanchico nee mtivau naani kue kivini
muerto y escuch que un zorro tocaba la puerta. xito - tatsavinikachinkui - kuntuu ninikachi
Cuando el coyote abri la puerta el zorro dijo: ntivavau - tatsavini nikachi nkui ra ntsa
Buenos das. El coyote contest: Buenos luluu kuu nuu nkui, tatsinu ntsitsaan kui
das, pase usted to, sintese. Gracias, - nikachi nkui ntivau kuaanuu vaani
contest el zorro y le dio un pedazo de carne. nikachi nkui sana ntaki taan koo.
Gracias, dijo el zorro. Cuando termin de
comer, el zorro dijo: Me voy a mi casa. El Alfonso Alberto Mariscal Lpez
coyote contest: Que le vaya bien to. El zorro Escuela Ricardo Flores Magn
Independencia Mixtepec, Juxtlahuaca, Oaxaca
dijo: Adis, hasta la prxima. Nos vemos.
84
El seor y el maz Ja kantani
Hace mucho tiempo haba un seor que cultivaba
la tierra. Hubo un mes en que el seor cultiv el
asyiu jin nuni
maz pero no llovi y las milpas se secaron y no
crecieron. Entonces el seor estaba muy triste Ja oku nde kunaa chi ni nio in ahyiu ni ojitu uni
porque no tena para comer ni para sus animales. yun te ni oin yo ni jiyu ahyiu yun jitu numi te ani
No le alcanz el zacate. Al mes siguiente el seor kobaa chi ani kun sau te kayichi ita yun te saba
volvi a sembrar el maz, el frijol y el trigo pero chi kaja kiti kao yuku sate ahyiu yun chi ndau
pas una semana y el frijol se sec, el trigo se lo ndia ni o chi tuna guaca vi kiti chi ya ni kuenta
comieron los animales del monte. La milpa estaba ndayoo ja vika kiti yun te ahyiu vi triu yun te
cerca de su casa y pas el tiempo. Las milpas nikaje ndindi kao yuku yun te nuni o yati noo vee
crecieron mucho. Algunas tenan de tres elotes, ahyiu yun chi uni ndichi y yun ndichi cao unu
otras cinco, y cuando el seor vio las milpas ityan te ni jini ahyiu yen te kusiiinindia te sate
se puso muy contento. As, el seor empez a jinkonde skute ndinoo nuni....
cosechar el maz.
Basilio San Juan Jos
Basilio San Juan Jos Escuela Rubn Jaramillo
Escuela Rubn Jaramillo San Pedro Yosoama, Tlaxiaco, Oaxaca
San Pedro Yosoama, Tlaxiaco, Oaxaca
85
La mujer que tena dos esposos
Voy a contar lo que hizo una mujer a quien su esposo golpeaba mucho. Ella tena dos
esposos, uno viva en su casa y el otro viva escondido en su propia casa y hasta ella lo
visitaba ah, por eso el hombre que viva con ella la golpeaba mucho. Un da, la seora
decidi ir a la iglesia y le cont a la imagen de un santo lo que le pasaba, pero su esposo
estaba atrs de la imagen y l mismo le contest: Regresa a tu casa y mata un pollo
negro. Ponlo a hervir y antes de que est bien cocido le echas mucho chile. La seora
regres a su casa e hizo lo que le dijo el supuesto santo. Cuando lleg su marido, le
sirvi un sabroso plato de caldo, l empez a comer y cuando mordi la carne, como
no estaba bien cocida, le dio un jaln y le entr caldo picoso en el ojo. l grit: Ay!. Y
le dijo a su mujer: Ahora s ya me qued ciego!. Como su otro esposo se enter del
asunto, pens: Ahora s puedo visitar a la seora pues su marido ya no ve, y lleg a
la casa con mucha confianza. El primer marido se dio cuenta y le dijo a su hijo: Dame
el rifle, te voy a ensear a matar animales. Su hijo se lo dio y cuando tuvo el rifle el sus
manos le dijo: Yo mataba palomas al aire, venados al brinco y cmo no voy a poder
matar un zonzo que est debajo de mi cama? y lo mat. Poco despus fue la polica a
su casa y le dijo: Dnde fue el trueno?. No s, porque estoy ciego, pero parece que
fue all abajo y as qued libre.
86
adee xiko uvi xea
Nanakanida sakida een adee sa nchikaiaa xea xia xiko uvi xea een tsa
iyotsa xeea xi enka tsa iyotsa xee melsa iyo davitsa xikiia xikotoaa
a sa enka xea xindutsee tsa sa xikaniaa tsa sa saaa veuun sadaa
xi santu sa ntsee kaniaa xea xia: sa datsa xi deetsa sa xikiin enka kea
xikotoaatsa een ki tse ye kua sa datsa xi daa tsa dakixi ku tuxiuntsu na
da naan tsu xio namudu kanindo titata mentsu xi kanints data xindawte
idu xindawate antika entse katu saa ku xitantsu maka da kanintsutsa sa
saniaani tsa xea itutsa sata satu sada tsa kuaani kunuuni kanini en
nchuxi ton nana choo waa te sa chuun ntseeni yaa na kuatsa sadatsa
nasaa xe ea sania een nchuxi toon nchuun ntseea yaa nasa xea
chuuna salsa sandatsa kunu ndawansa nutsa kuaatsu kachitsa.
87
Saberes de la comunidad
Mal de ojo
Al beb que tiene mal de ojo, se le limpia todo el cuerpo con un huevo
de gallina criolla y chamizo, rocindole aguardiente. Despus se rompe
el huevo y se tira en la lumbre agregndole chile habanero y ajo de
mucho olor.
Dolor de estmago
En un jarrito, se pone a hervir hierbabuena durante unos minutos.
Despus se sirve en una jcara y se toma en las maanas y en las
tardes durante dos das.
Canas
Para que no salgan canas se pone sangre de cuervo, despus de
matarlo, en la cabeza. Tambin se pueden hervir las plumas y ponerse
el agua en la frente.
88
Tuun jini tee jin aa nuyoo
Kuei nuu
Sikuchira ya luli, jin niv chetan kumira vei, jin yuku tuyuji, jin nute xee, jekuire
tavira niv jee taa-ra ma nu uun je taan-ra yaa maronko jin tit xiko.
89
La siembra de maz
Para realizar este trabajo se ocupan el yugo, el arado, una yunta, el barzn
y una clavija que se sujeta del timn al yugo. Todos estos materiales son
elaborados por los seores de la comunidad. Para preparar la tierra, se
ocupan dos toros uncidos y el arado. As se empieza a barbechar la tierra
durante enero y febrero. Terminado el barbecho se deja reposar la tierra
durante marzo y en abril empieza la siembra. Surcada la tierra, las personas
van sembrando, depositando de cuatro a cinco semillas acompaadas
de dos a tres semillas de frijoles enredadores a una distancia de un paso,
tapando la semilla con la tierra que se echa con los pies. La siembra de este
grano se termina aproximadamente durante mayo. Al mes empieza la limpia
de la milpa, despus de la limpia se espera otro mes para encajonar o terrar,
que consiste en hacer el surco ms hondo para conservar la humedad.
Entre noviembre y diciembre se recoge la cosecha, que es para el consumo
de la familia.
90
Jaa chii
uu tuntana nuu jaa kinta nuni jeetinu nta ntatiu jaa kuu: yuu jin tata nuni
yaata, jiin ii jaatiun yaata, ntii ntaa ntaa ntiu saa nta maa tee uu taava
kakintaa nuuni, jetiu nta uu stiki dee skutu a ntati tava kuu satiuti, nataa
yoo in an yoo uu natavinta uu naa koo nuunta uu yoo uni seede yoo
kuumi kijeenta jaaninta uku ntachivi chiinta skenenta nuni jiin ntuuchi,
chuunta kuumi nuni jii uu a uni ntuuchi, jaakinta in jeenta de jasi nta de
jii jeentade jii uu jaantii chiinta taata yoo uun, taani jaanu itu nasaa
ntoonta jeeittu, taana jaanu itu kuaanta jii tunta jee itu, nuunatee kuaa
uu jee itu , taavanaakoo kooyo, yoo uxi in an yoo uxi uu naakenta ntii
ntaa ntiiu tava kuu kaajiintaa chiivi xi vee.
91
Pinole de maz
y frijol molido
Se escoge el maz blanco y se tuesta en el
comal. Se muele en el molino de mano y se
le echa azcar segn la cantidad de pinole.
Cuando est listo debe comerse con mucho
cuidado.
Frijol molido
El frijol negro molido se dora en el comal,
luego se muele el chile en el molcajete.
En una olla se agrega epazote, cebolla, un
diente de ajo. Se deja hervir durante algunos
minutos y est listo para servir.
92
Jin yuchi ndai
Stnauu skasu nuni nu te kandiko nu kaa ndaa
te ndiko ji javixi te jaao, jao kueni kao chi
nuntute ndaninisdio.
93
Instruccin para Nixi savana tsio
la elaboracin Xinaga tsaan-na ntuku-na uvi nu uun, uun
yuti tsi uun kixi sara ntachitaan-na kue uunga
del comal
sara sakana-a, kavanuuna-a cha chaana-a
tono in staa sara tsakina-a nu tani sara skaka-
na ntaa-na takua na kukanu-i sara ntayaku-na
tsi in yatsi tikasilu nu-i sara tsakiyaana-a nu
Para la elaboracin del comal se buscan dos nikanchi, kumi a uun ki takua ntaya-i sara
tipos de tierra: arenosa y chiclosa, y se mezclan tsaan-na nkiin-na sivi stiki sara tsaun-na tsioga
con agua. La masa se pone en un molde y takua katsi ko-i sara tsaan-na xikona-a nu yavi
se extiende con la mano hasta que quede en takua neen-na xuun ntakuan-na a tsini uun-
forma de una tortilla, utilizando una jcara para na katsi-na.
alisarlo. Una vez terminada la hechura se pone
en un lugar adecuado durante cuatro o cinco Yolanda Gmez Rojas
das para que se seque, despus se busca Escuela 15 de septiembre
Barrio de San Pedro, San Juan Mixtepec,
estircol de toro para quemarlo y que quede
Juxtlahuaca, Oaxaca
duro. Cuando est listo lo venden en la plaza
para conseguir dinero y comprar lo que se
necesita para comer.
94
Medicina Tata ntoko
tradicional para Kue tat tsiniuun takua kuu stata-na in su luu
ntoko kakuu, minu nchai, yuku lochi, aju, chaama
el mal de ojo
yuku, yaa kuan, ntivi koni, ncha nu tachi,
varrenche, chikuii. Ta ni nee-na ntii kue tata sara
stata-na sulu, xinaga savaa-na yukuga tsi ntii
kue tataga kavanuuna-a sara tivi-na nituuso
Las medicinas que necesitan para curar un beb suluga mancha tsaa-tsi tsi mancha xini-tsi, sara
de la enfermedad del mal de ojo son: poleo, kuun-na ntivi koni nituu-tsi sara skoo tuku-na
ajo, capullo, chile amarillo, huevo de guajolota, ntivi koni-ga suluga, ta ntsinu sara tsasituun-na
siete machos, aguardiente y agua. Se preparar suluga takua na ntuvaa-tsi.
la medicina revolviendo todas las sustancias. A
travs de la boca, se soplan por todo el cuerpo Leonila Lpez Snchez
del beb, despus se el beb debe tomar la Escuela 15 de septiembre
Barrio de San Pedro, San Juan Mixtepec,
medicina hasta donde aguante. Despus lo tapan
Juxtlahuaca, Oaxaca
bien para que se alivie.
95
El respeto que se le tiene
a la madre Tierra
La Tierra merece un trato amable. Debemos compartir con ella los alimentos y las bebidas que
consumimos en la familia, se elige un lugar especial para enterrar la racin y con ello le agradecemos
por todos los alimentos que nos da para vivir. Cuando termina la temporada de cosecha del maz,
del frijol o del trigo se le da la dotacin que le corresponde. Algunas familias acostumbran enterrar el
derecho a la tierra en ao nuevo.
Es bastante delicado el trato que se le da a la Tierra, debemos evitar los pleitos familiares, los sustos
y, sobre todo, golpear a nios y nias porque el lugar se puede enojar y puede atacarnos con diversas
enfermedades como la aparicin de objetos en el cuerpo que pertenecen a la misma tierra: fiebre,
hinchazn en el cuerpo, dolores musculares o dolores de cabeza.
Para desarrollar cualquier tipo de trabajo, primero se necesita hablar con el lugar. Por ejemplo, cuando
derribamos un rbol primero debe tirarse un poco de bebida alcohlica suplicndole al santo del
lugar que autorice el trabajo para que se desarrolle sin accidente alguno. Es lo mismo que hacemos
en la construccin de viviendas, de hornos para pan o para cocer la carne (barbacoa), los baos de
temazcal y en las actividades diversas para la siembra de cultivos.
96
Kotomani taan-yo jin uunteyu
uundeyu-a jni u ja mani kuncha-yo jin, te suni nuu nan yeo xi nan ji-yo
kuayo in tau kee, te ntuku janyo un chiyujiyo taun , ua kuu ja nakutau-yo nuu
a Jaa ja yeo, ja chko-yo.
Nani tiu saa-yo, snaka kaa-yo jin uunteyu. Nuu kja-yo n yunu te snaka
kt-yo n tli ntxi kaan ndau-yo jin Ia uunteyu, suni suan saa-yo nuu kni-yo n
vee, nuu kuu jnu, nuu kuvaa ii, nuu chii-yo itu.
97
Creencias
Las personas del pueblo de Ndoyocoyo cuentan que hay un
lugar que se llama Punta del cerro de arena. Cada ao, el 2
de mayo a las doce del da, las personas van a este paraje a
pedir a la Tierra y al aire que llueva para poder iniciar con los
trabajos del campo. Llevan velas, copal, cohetones, pulque,
aguardiente, cervezas y la comida que tengan. Llegando
al lugar indicado, lo primero que hacen es rezar, echan
cohetotes, toman las bebidas que llevan, comen y bailan unas
tres horas con la msica de la misma comunidad. Segn los
que realizan todas estas actividades, llueve el mismo da o en
el transcurso de la semana y si no, el 15 de mayo sin falta.
Alumno
Escuela Ignacio Allende
Ndoyocoyo, San Esteban Atatlhuca, Tlaxiaco, Oaxaca
98
Jnuu jenaa
Taka ayuu ntaa uu yaa kanakani jnuu je iyo in nuu
nani xini yuku iti, yaa nini jenkoo ayuu ntii taka kuiya,
kivi uu yoo uun je jika sava ntuu kivi kajika tau nuu uu
jiin un tachi nava na kuun sau te ku sajniude jniu uu,
kaneede yiti uma, suje kutu, jeskantide, ntixi kuijin, ntixi
kui, ntute jnuu jiin nani nteyu kantevaaa, nuu jinunkoo
ayuu nuu kuu, xijna uu kanakuetude, skantide, kajide
nani ntixi kantisode, kayejide sta jiin kajita jeede jijnaade
te uni je jira ntuu jiin takla tee katemaa yaa ntaa uu yaa,
kakaade jijnade nuntii taka jniu yaa kasade jijna de
tu kuun sau kivi chi nani taka kivini, nutuu te xau jika yoo
uun tuu yaa je kuun sau.
Alumno
Escuela Ignacio Allende
Ndoyocoyo, San Esteban Atatlhuca, Tlaxiaco, Oaxaca
99
El espanto de lugar o tierra seca
Los padres del nio enfermo platican en su casa sobre la enfermedad que padece su hijo.
Uno de ellos decide ir por un curandero. Llegando donde se encuentra el seor trabajando
con sus trabajadores, el padre del nio le pide de favor al curandero para que vaya con
l para levantar el espanto de su hijo. Se dirigen hacia la casa de los padres del enfermo.
Llegando, el seor observa la situacin en que se encuentra el nio y pide los siguientes
materiales: copal, agua, pulque, aguardiente, una jcara y una vara. Se traslada al lugar
indicado. El curandero se arrodilla para pedir permiso a la Madre Tierra iniciando una
oracin, tira el agua. Posteriormente traza una cruz con el dedo ndice y toma una pizca de
tierra, la unta en forma de cruz en la frente, en el pecho, en la espalda, los brazos y en los
pies. Toma otra pizca de tierra, la disuelve en el agua, le sopla por delante y por detrs del
enfermo con los brazos extendidos mientras que los padres y los acompaantes llaman a su
espritu para que se cure y le dan de tomar un poco de agua, tiran el resto. Despus coloca
la jcara en el pecho, en la espalda y en la cabeza llamndolo por su nombre para que se
levante su espritu. Por ltimo riega el pulque, el aguardiente y los dems lo toman entre
todos para que el enfermo sane.
Alumno
Escuela Ignacio Allende
Ndoyocoyo, San Esteban Atatlhuca, Tlaxiaco, Oaxaca
100
Nuu niyuu nuu
uun ichi
Taka tata suchi kuu, kantajnuude vede siki kueeyi jee
ntoo jee luli, kuaade yuku teetajna, un kade kasajniu
tata jee luli kuu, kaa mani jiin tee saa tajna nakide uu
tachi jiin see lulide, kuankode vee btata suchi kuu,
jinude te jitode jee luli naa kueyi ndoi, te jikade nani vee
kuajniude satajnade, suje kutu, ntute, ntixi kuijin, ntixi
kui, , aaji jiin in yutnu luli, kuankode nuu kuu, jinunkode
kukoo yitide tee jikamanide nuu uu, jekontende
nakuetude, jee ntute, saade bjiin xini ntaade, nuuu
kiide jekuuu, te kiide tneyi, anui, yatay, chijiyi jin
jeeyi, kiide luuka uu chu`ude nuntute te tibvi tachide
nuuyi, yatayi, skaayi ntaayi te tatayi jiin jekua taka ayuu
kanakana xiniyi, nava natuvai, te jiyi jeku ntute uu,
jekua jetide, skajade aji Bangui, yatay, jin xiniyi, kakana
xiniyi navas nanaiyi anu, nunintii te jetide ntixi kuijin,
ntixi kui, te jekuka kajiide jinaade nava nantuvaa jeluli
kuu.
Alumno
Escuela Ignacio Allende
Ndoyocoyo, San Esteban Atatlhuca, Tlaxiaco, Oaxaca
101
Mito Jnuu kana jiin
Dicen que cuando canta la lumbre, alguien Kakaan ayv aun ja nuu jita uunyo te yoo n
va a visitarnos. ayv jandee yo veeyo.
Dicen que no es bueno sealar el arco iris ayv aun kakaan jaa tuu vaa jnaayo ndayo
porque se pudre nuestra mano. nuu takuayanta chii teyu ndayo.
Dicen que si le damos tortilla caliente al Kakaan jaa nuu skanayo sta jini nuu ina, te yachi
perro, suelta muy rpido su presa. xaan ndindaa jaa iyuu.
102
Medicina Yuku tata yavi
tradicional: tikunchi
papalome Yavi ticunchi kuu ii yuku yaa tuni satata de
nakandili in antaa ayivi chi kuu ii yuku satata
kuatiuyo un taayo asi juvi niyo kenteyo lulu
El papalome es una planta silvestre y curativa, kuiyo kueyo de koo yo ntute de kiiyo yavi de
conoce se en todas partes porque es de la tyo na uja un antaa de kuniyo de inka kivi
variedad del maguey. Es muy efectiva para curar sama de a jasi un antaa.
golpes y cortaduras. Se corta una penca, se
machaca, se exprime y se toma el jugo. Despus Alicia Lpez Ortiz
se asa en el comal. Se parte a la mitad, se saca Jefatura de Zonas de Supervisin
Tlaxiaco, Oaxaca
la masita, se echa en un trapo limpio, se pega
donde est la herida y al tercer da se quita y la
herida empieza a cerrar.
103
Curacin
Cuando una persona est enferma se busca inmediatamente a una curandera o curandero.
El curandero le saca la suerte o lo pulsea de la mano y le dice qu tipo de enfermedad
tiene. Si el curandero le dice que es un espanto, el enfermo le pregunta al curandero que
necesita para recoger el lugar. Lo que el enfermo puede llevar es: dos litros de aguardiente,
dos blanquillos de gallina, una cubeta de pulque, cinco flores de florifundio, una vela, tres
pedacitos de copal, un coku. Si el lugar tambin pide su derecho, el seor puede enterrar:
mole de res, cuatro tortillas chicas, y se tira aguardiente, cerveza, pulque y refresco. El
curandero le pide al seor de la casa una pala y una barreta para escarbar el agujero para
echar la comida y todo lo dems. Luego el curandero embarra la tierra con el huevo y
soba al enfermo. Despus le pone una cruz en la frente, en la mano y en el estmago. El
curandero echa en su boca aguardiente y lo sopla sobre el cuerpo del enfermo, se hinca
y empieza a rezar. Dice: Santa Cristina, santo lugar, hace usted paciencia y sane usted a
este muchacho para que se quite su enfermedad. Se adelanta el enfermo y el curandero
se queda atrs, agarra una varita de florifundio y le va pegando y va hablando, y se levanta
porque est el espritu del enfermo. ste va caminando despacio, se va a su cama a dormir
y los tos se van a comer.
104
Tana
Kanduku in nayiu jaa saa tana, tee tava suerte, tee tiin taa tee
kaa tenusa jii xinaun que kuu, yoo ayiu saa tana ni kaa kue
ni yuu naa kue yoo tee ni yaatuu naukunta jaa saa tana tee Nik
totana jaa kunta in litro ndixi, in ndiu chun,in tintoo tucha kuijii,
uu ita na anu , in yiti, in tau susa kutu, in koku, in yunu bata jaa
jacha uu , chuun teyu kuu stiki, jun sta luli, jati ndixi, nducha
ua, nducha kuiji, nducha vixi, tee ayiu saa tana nanduku nayiu
vee , tee kejaa jacha yau nachuu ndeyu , nayiu saa tana
nachuu uu jii tiu, nastuu nayiu kuu jey cruci nacha jin ndaa,
ca nayiu kuu ndixi, tee kee jaa nayiu tana nakuatu saa jayn tee
kee San cristina, santo lugar, saa tii pasencia saa tana nayiu kuu
ni kuyo kuee chuu ichi nayiu saa tana tinta ita nanu nayiu kuu
jika vini vini tee nakava nuu jito tee kua kayee sta.
105
Da de los muertos
El 2 de noviembre se celebra el
Da de muertos. Las seoras o los
seores buscan palmas verdes para
ponerlas en su ofrenda. Buscan flores
y luego cuelgan panes, mandarinas
y manzanas. En una mesa ponen
comida con tortillas y en el suelo ponen
veladoras y copal. Esto se hace porque
llega el alma de los que se mueren
a la casa de una persona y les dan
comida, manzanas, panes. Algunos
de los que vienen de Tlaxiaco traen
flores de cempaschil. En una cubeta
con agua echan las flores y las ponen
en su ofrenda. El 1 de noviembre se
celebra a los muertos chiquitos y el 2
de noviembre a los grandes.
106
Kiv raa niy
Kiv uvi yoo uji ya n yoo, saa raa viko ra ki`v ran niy, ntaka
raa nana axi raa tata nanukura tunkuka kui, sava chisora maa
nuu santura, nukura ita, jee ntekara ista tila jin tikuee vixi jin ra
vixi. Nuu ito yutun chisora a kajira jin xita. Nuu uu anira it jin
kuu sujie.
Nenta ra anima ran n, kentara nuu vei ran v jee jiara a
yajira nuu ra ntaara jin a vixi, xita jin xita tila raa, kiaa ra vaniji
Nijnu nantara jin ita kuaa chisora nuu itoo, chuura nute ini raa
tinoo jee kinira ita teerama nuu ito.
Saara viko chi n yoo uji kuvi kiv ran luli jee yaa uvi yoo uji kuvi
kiv ran v aun.
107
La casa Vei yoo
de la Luna Iyo n vei yoo kava vii vii iyo sukua kachira
maa chi xii nee uvi yoo n a kanu jee n a luli.
Re nkentao je kuneyao rayuu kuijii.
La casa de la luna es una cueva muy bonita, Sik vei yoo, iyo s s iyo, jee nee iin yavi
le dicen as porque a un lado de la entrada nera inii yuu, jee iyo iin chiyo ra anima, ita
hay dos figuras de la luna, una grande y otra kanu jee kumi ra ita. Ini kava yoo nee vii suni
mediana. Al llegar a este lugar podemos too tii nute jee kajin nuu kivoo kako iu naa
observar diferentes figuras de piedras blancas. je kunu uvi naa, re ne inin tuvi kuaa yavi ne
Dentro de la casa de la luna est muy oscuro, kunun kuaa yavi, kachira ya re tu kanajiio inin
cae agua y est hmeda. A la entrada se je nakas yuu yavi, re kinoo ini Sa kua kivoo
recorren cerca de seis metros y se bajan kako iu naa jee kunun uvi naa, inii tuvi kua
aproximadamente dos metros. Ya en el interior yavi tuun nenuu kuaa yavi, kachira, re kanajio
se puede observar que hay una gruta y no ini je nakas yuu yuu yavi soo kinoo ini, kuiyo
se sabe dnde termina. Entre las piedras se yuu yuu yavi soo ne re niio. Nakanira yaa nkivi
pueden observar figuras de mazorcas, el ala n teluli kanajii ini kava je n yuu nakas yuu
de un ngel y una flor grande que tiene sus yavi jee kinoo teluli nayure nii sokore nichire
ptalos alrededor. Cuenta la gente que si una nute niire jee nkuvire yik nika. Vei yoo yaa chi
persona grita en el interior de esta cueva, una nee sik Bachillerato Integral Comunitario yati
piedra cierra la entrada y queda atrapada. La uun sientu naa ichi ya sik.
piedra se mueve hasta que la persona muere
y quedan slo sus huesos. La casa de la luna Belem Santiago Rojas , Thala Nayeli Sarabia Lpez
se encuentra arriba del Bachillerato Integral Escuela Remigio Sarabia
Santiago Nuyoo, Tlaxiaco, Oaxaca
Comunitario, a unos 500 metros.
108
La cascada Chite nute
La cascada se encuentra al noreste de Santiago Nuu chite iyo ichi sik ya nuu uu Nuu
Nuyoo, es un lugar muy bonito pero peligroso. yoo iyo, kini iyo, nee re oko uun a xi oko
Tiene de 25 a 30 metros de altura y de cinco a uji naa a sukun, je uun a xi iu naa nee
seis metros de ancho. A su alrededor se puede ra sin, jee ku nta xaa. Jee re tuu kuun
observar mucha vegetacin. En tiempo de sequa savi tu iyo kue nute, ra iyo yuu vi yutun
disminuye mucho el agua. La cascada nace como nkuii jin ra yuku, sa jichi vii je nuu yaku
a un kilmetro y medio de la laguna. nute chite, kene yati n kilometro sava nee
yuu mini.
Rodrigo Bautista Lpez
Escuela Remigio Sarabia Rodrigo Bautista Lpez
Santiago Nuyoo, Tlaxiaco, Oaxaca Escuela Remigio Sarabia
Santiago Nuyoo, Tlaxiaco, Oaxaca
109
Cinega de flor Ndoyo Ita
Cinega de flor es una Agencia que pertenece al Ndoyo ita kuu ii uu luli yii nu uu kaanu
Municipio de Santo Toms Ocotepec. Cuenta con nta tee yute suji. Iyo oko kumi xiko uxa
una poblacin de 487 personas. Ah se habla la nchivi a ntee nta uu yaa.
lengua autctona y se conserva la ropa regional. Kaanta tuu savi de uu nta xio, xiki ji
Los hombres se dedican a la agricultura como uu_ni nta pao ixi. Nta tee a satiu a
sembrar milpa, chcharo, habas, ejotes, etctera. jaki itu, ntuchi tilu ntichi lava ji ntichi nta
Cuidan borregos, chivos, puercos, toros, pollos, viyu. Nteka ta tikachi, ntixiu, kuchi, stiki,
guajolotes y caballos. chuu, kolo ji kuayu.
Ndoyo ita kitaa ji nta uu: ichi siki kita
Al norte colinda con Emilio Portes Gil, al sur con ji Itundi, ichi vee ji uu xini yuku, ichi
San Lucas Yosonicaje Yucuchiti, al este con nkenta nkanti ji yukava ji ichi nkee nkani
Benito Jurez, y al oeste con Mexicalcingo. Su nta tee chikava.
comida tradicional es el mole de hongo, el atole Nta nteyu a ya a nta nchivi kuu ntute jiyi,
de maz, la flor de maguey los quelites. toli nuni, ita ntuyavi yuku ji yuva.
Nta utu iyo uu yaa kuu: tuyaa, tuti,
La flora de esta comunidad se compone de tiunta, ntutamini.
encinos, ocotales, pinos, madroo, chamizo Nta kivi yuku kw: xunkui, tivavu, skuau,
blanco. chiin, lejo, xiaa tikunchi, tioko, koo, yiyi,
La fauna: zorro, coyote, ardilla, zorrillo, conejo, ntijako ji akui. uu yaa kuu nuu viji
gaviln, murcilago, zopilote, culebra, tejn, nee.
etctera. El clima es fro.
Ivn Rodrguez Santiago
Ivn Rodrguez Santiago Escuela Ignacio Zaragoza
Escuela Ignacio Zaragoza Nunuma, Ocotepec, Tlaxiaco Oaxaca
Nunuma, Ocotepec, Tlaxiaco Oaxaca
110
Cerro del collar Xin yuku Xiki
El Cerro del collar se encuentra en el pueblo Xin yuku chii o nu uu nani itnu kokim timi ka
de San Pedro um, al lado norte. Cuentan nda kani nu uu ni ku inma nu ka samatnaa ja
que ese lugar era como un centro comercial nevaa ni dindii nama suni kakaan ja yunka
porque se intercambiaban productos de ta yuu xuun, suni kakaan yun o kokuaa.
diferentes lugares. Tambin dicen que ah
enterraron un tesoro. Cuenta el dueo del Xuun te na kunio xuun kaan ayio vee ja
lugar que en ese lugar haba mucho dinero. vi kuao in ayiu ni jii ku in yuku lulu te yu
Es un cerrito y alrededor tiene la forma de luo ja vitua lo uu suni o ndatniun uu
una terraza. Tambin hay cositas de barro, nayiu uu in xee nu o ko kuaa ndatniun ja ni
monitos de barro. Hay una puerta donde kasaa ka kaanja na keteo ka ndu ja ndukuee
con muchas cosas de lo que hicieron los xini te tu jinio nagua sao vatuni su oyo kiti
antepasados. Cuentan que si vamos a ayio te vatuni vi kaan nee ayio, ya ku tuu
escabar nos volvemos locos, tontillos, y no ja na kanisa nu ayio.
sabemos qu haremos, podemos hasta robar
animales de las personas y pueden hablar mal Magdiel Sosa Lpez
de nosotros. Escuela Mixtecatl
San Pedro umi, Tlaxiaco, Oaxaca
Magdiel Sosa Lpez
Escuela Mixtecatl
San Pedro umi, Tlaxiaco, Oaxaca
111
Historia de San Juan umi
Hace 100 aos se fund el pueblo de San Juan umi. El hombre que fund
nuestro pueblo se llam Pedro Chvez. A nuestro pueblo le pusieron pueblo
de abejas por las avispas y tambin en honor al cerro que se llama Yuku
umi. Las primeras viviendas fueron trenzadas de morillo y techa de yuja,
paja, popotes y cscaras de enebro. Antes, las personas acostumbraban
comer vboras de cascabel, zorro, zorrillo, mapache, ratones, ratas y
armadillos.
112
Tuu uu
Jankuna Nik uu mao a yuu jani saa uo nikasone uu uuu
jani nani yuku uuu jasnauu vee ni kaaku ndava ite, saa nuini jakun
naanayuu ni kaoia koo, chilu ukui, maa, jako uu mao kuuu uuu
josnauu uu skua voko kesnaa jakun na tunikao saa
Viko yima.
Un kukue kina yuu jasaa kuanaa kuana kaun kukue uni ora kaki
condee kakasiki u kakasiki kasaa vee uun kaa ndii kakasiki teyuun
kakiu kajita ja te a yuu kakiu vee te inka kiu kajikonde kakasiki.
113
La historia de San Juan Teita
La fecha en que se fund el pueblo se desconoce. En 1969 se quem el municipio y
todos los documentos que estaban all, por eso que no se sabe exactamente de dnde
provenimos. Unas personas cuentan que somos descendientes de San Juan Atoyaquillo,
los cuales procedan de San Mateo Peasco, pero no se sabe en qu ao llegaron,
solamente se cuenta que fue antes de la llegada de los espaoles, por obra divina.
Esa vez llova mucho, los ros crecieron y el poblado de San Juan Atoyaquillo se inund.
Todas las personas junto con sus pertenencias fueron arrastradas por el agua. Llegaron
a un lugar que estaba a la orilla del ro y se establecieron ah. Como vieron que haba
tierras y vegetacin, decidieron quedarse en el lugar con sus familias. Aunque los
arrastr el agua nadie muri.
Despus decidieron cambiar el nombre del pueblo y lo llamaron San Juan Teita. Pasaron
muchos aos, alrededor de 1400 la gente se reuni y nombraron a alguien para dirigir a
las personas del pueblo.
114
Tuun janaa uu tee dixikuita
a xoo na ini nandede ni ekoo uu xaa, ni kayu komuu y taka tutu ni iyo kuiya
inndoso iin cientu uni diko iin, te axoo na ini nde mii, kunu veji koyo axivi uu xaa.
Ko xeku axivi ka ndakani i ixe jnaa o ka ndakuu axivi uu kuii, in uu ni xu xindaa
sama tevu unuu.
Ko atuu ka ini na kuiya, kuenda ka ndakani nii xe ni kuu nde xataga xe kee koyo
tee stila, xe maa iya nchoxini daa xe ni kuun deen davi , te xute ni kee ndute uu
kuee deen, te uu kuii ni ekkuun ndute, te taka axivi, ni xeka a ndute unu, y nde
ndajniu iy kiti tatai, te ni ka xee koyo i in nu ni xu kuun xuu xute xuka nika ndoo
axivi, te ni ka ini i xe iyo uu y kujnu kuii, te ni ku kuu ini axivi te ni kendoo te y
taka jnaa a te orre ni ka xee te ii ndute uu atuu niii.
Te ni ka kuu inuu jnuu te, ni kandadama te divi uu xaa kuee kuiya xajni iin ndoso
kuun cientu, ni ka ndututu axivi, te nika tava in axivi xe kodo nuu axivi uu.
115
Da de los muertos
En mi pueblo celebramos la fiesta de Todos santos el 31 de octubre. Se
arreglan el altar con un carrizo y flores amarillas, se ponen velas de cera
y se quema el copal. Tambin ponemos una jcara con agua. De la iglesia
traen el agua bendita para ponerla en el altar.
Ponemos las frutas, naranjas, pltanos, caas, limas, chayote, pan, miel de
abeja, aguardiente, calabaza, refresco y pulque.
116
Kuvi nima
uuda saada viko anima kivi oko uxi in yoo uxi skutuda nunaa, jin nutyoo,
ita kuan,janida iti uma, kuu jii suja in, de chustneo yajin yikin jiin ndutia,
suni jaa vee unu de kaa jee ndutia in ja chiso nunaa.
Kachisoda ja vixi, tikua, ndika, nido, tikua ndoso, naa, sta stila, nduxi uu;
ndutia xee, ndutia vixi, ndutia kuxi.
Kivi in yoo uxi in chisoda sta nduchi, staama, ndeyu uuwa jiin kuu kini,
kuu chuki, ntutia uuva, ntutia xee yiki iu.
Kivi uu yoo uxi in chiso tukuda staama, ntutia ini, staa tiluu, ntutia kua,
skanti uu, skanti, sava ntuu kajee nayivi nuu katuu ndiyi kayusnee iti ama
chiso ita siki ndiyi, ji ja vixi, suni ndeyu, de uka kakajide jinade sta ndeyu,
ka koo de jinade ntutia yee, taa ini de kuanoode vee de.
117
La historia del maz
Hace algunos aos en este pueblo no haba maz. La gente era
muy pobre, sala a comprar su maz a la ciudad de Tlaxiaco,
Putla. Se hacan das caminando, iban con sus animales de
carga, salan a las dos o tres de la madrugada. Ellos sufran
mucho pero al paso del tiempo aprendieron cmo sembrar
y empezaron a cortar rboles, ya que esta tierra es muy
montaosa. Haban muchos rboles como: ocote, encino,
enebro, pino, etctera. Tambin haban muchos animales
como: venado, conejo, coyotes, zorros, tlacuaches pero estos
se estn acabando porque la gente iba de cacera. La gente
traa muchos animales. Ahora se ve muy pobre mi pueblo
porque a pesar de que hay maz se estn acabando los rboles
y los animales.
118
In tu nuni
Nisio in kula nuuyo konisio nuni, ta na, na nisi kob
ntavino nikena kua kuina nuni, nuu ntiyinu, ika ni
sikana in ki kuana si kintuna, ti ntisio ni kenaa kauvi a
kauni chicha naka ni kuitana ntuvana sanintona ntasa
ni ntani ntani ntichi cona kakina nuni tasa ni siantuvara
ni siantintuvara tiku ta yuu ntuva tiku taka: titii, tunii,
tiuntu, tuvisia, ya kuaru, sani Cinti taka: isu, ntivoo,
lesu, tiyo, maa ta ntituriyo kuantiriyo sachi naa ni lisia
viti kuara nvinto kivi ta viti ko ntavika ya nuni, ta viti
kuantiu tiku tasa kivi.
119
Historia de los antepasados
Los seores que vivan antes no tenan qu comer. Comieron maz y trigo pero
no tenan estos alimentos para sembrar. Entonces los seores compraban
maz para comer y vender, para tener dinero para comprar su sal y chile, para
poder comer con sus hijos. No tenan casas de materiales sus casas eran de
pastos. Cuando tenan hacha hacan sus casas de tejamanil. Cuando llegaron
por aqu a Benito Jurez, trajeron sus gallinas, guajolotes, cargaban burro
y caballo. Aqu era un monte y los seores cortaron rboles y sembraron el
maz, trigo y rboles de durazno. Cuando hicieron la Agencia sufrieron mucho:
traan la piedra, arena, varilla y cemento. Cuando se termin la Agencia no
hicieron fiesta porque no tenan dinero para hacerla.
Benjamn Anselmo
Escuela Emiliano Zapata
Jefatura de Zonas de Supervisin
Yucunicoco, Juxtlahuaca, Tlaxiaco, Oaxaca
120
Tun ni siko ta sa
Nani sintoo ntasaa kooa kasina a niasinaku nunitiriu koo ni ninna nuni
tiriu kakinna ni siinnaa nuni kasina xikona tana ninna Sun yana iinna
kasina sisena koo vena ni sioo vena nikuu, ve ite ku saa saninta koo
kaa sanisana ve itu tuxin, tani kisiaana yora Jurez ni ki siana si nti kolo
ntisu kuayu, lurru, yo nikuu yukuso taa ni siantita tiku saada ni chida tata
nintachaana tunte tanu sana betiun ni kuitara ni chicota yuu, iti, ichi yuu
si koo tani sinua koo insana viko chi koo xuna.
Benjamn Anselmo
Escuela Emiliano Zapata
Jefatura de Zonas de Supervisin
Yucunicoco, Juxtlahuaca, Tlaxiaco, Oaxaca
121
Da de muertos
El da de muertos se celebra los das 30 y 31 de octubre
y el 1 y 2 de noviembre. El 30 matan chivos, borregos o
pollos. El 31 adornan el altar ponen frijol, tortilla, agua
bendita, agua natural, sal, refresco, caa, pan, mandarina,
manzana. El 1 de noviembre se pone sal, agua natural, agua
bendita, humo de copal, totopo, tortilla, pozole, salsa roja,
cerveza, refresco, aguardiente, pltano, pan, caa, naranja,
mandarina, manzana, chapiln, calabaza, chayote, elote,
se prenden velas, veladoras y tambin van a la casa de
sus compadres, padrinos, abuelitos y paps. El 2 todas las
personas van al panten a visitar sus difuntos, llevan flor de
cempasuchitl para adornar la cruz de los difuntos, prenden
velas, veladoras, vacan agua bendita, y el padre celebra la
santa misa a los difuntos.
Cuando van al panten, tocan el violn, la guitarra y echan
cohetes. El agente municipal da consejo a las personas y
tambin da lectura de los seores autoridades que fungirn
el otro ao en la agencia municipal.
122
Kuvi nima
Kuvi nima nasa a yoo uxi ra kuvi oko uxi ni oko ixi ii ni yoo
uxi ii ra kuvi ii ni uvi, kuvi oko uxi vara y ani uvi na xiyu,
tikacm a chuu, ra kuvi oko uxi ii nas kutu un naa, ra chiso
un naa nuchi, ixta, note ii, note vaa, ii, ntee mixi, noo,
ista mixi, tikua, peru, ra ta kuvi xina uu yoo uxi ii, chiso
nuu naa; ii, note vaa, note ii, nasaa yome, tikansu, ixta,
nujjia, ntiaa kuaa, note uva, note mixi, note xee, nika,
ixta mixi, noo, tikua, tikua mixi, peru, tika, inki, naa, nixi,
stu sujia, chii, kanu, ta nii ra kuaa uvi vee npai, ki siaa
uvi ixta, vee ra yuva yanu, kuvi uvi yoo uxi ii, kuaa uvi
nuu nkuiji ra taa uvi ii, iso uvi ita kua, tavaa naskutu
ra nuu tuntu nakoso ta a, ra uvi ii, stuu iti ni iso uvi
ntee ii, ra kuviara sutu saari tuu 11 nuu ka ra uvi ii, ta
kuaa uvi nuu kaa ra taai ra tee, tee y aa navi nuu ka ra
uviii, skaa uu nkani, ra ra tee iso tiu yeneri tuu nuu
ra uvi tavaa a kanai, ra sunkuara ra tee iso tiu kaviri
suvi ra tee kuiso tiu inka kuiya, ta niko uvi aai nuu kaa
taai kakuita na stutu taa uvi tavaa kii nakuatu nuu naa
taa taa ra vee, nuu uvi ra mixi, nayu, tikua, naka nuu
naa, ta nii nui ra tee nakuatu isori note 11 nuu ra na yu ta
va a kakuita natavi sa vi, nuu nino ra uvi inu, ta nii an
uvi ra kakuitai katiai ra ta niira nakutavi uvlra kuaai
inka vee sunkua na nii nino ra vee ii ra tao.
123
Historia de Tuun uu tuu
Rancho Viejo uu tut, tu ni iyo ni in ayiri ni konde un
uu Sebastin ni nka niko ayivi kuia uni
xixo uxi kun xixo y kun xi ko uxi, ni kasaa
Rancho viejo era un lugar solitario. No viva vee un yuja ni kate uu tuu ni ka iyo mani
ninguna persona y perteneca al Barrio de San yivi anu.
Sebastin. Despus la poblaron tres personas
de la edad de 70,80 y 90 aos, construyeron Elas Reyes Coronel
sus casas con techo de yuja. Le pusieron el Escuela Francisco Villa
Rancho Viejo, Tlaxiaco, Oaxaca
nombre de Rancho Viejo por que vivan puras
personas mayores.
124
El Cerro Yuku kava
de la lluvia vee savi
Hace mucho tiempo fueron al Cerro de la Iyo saka kuiya a taa yuku savi a sea ita, iti,
lluvia a dejar flores, veladoras, cruz, y llevaron ndute xeen, ntutee tuun, ndevixi, staa in ndeyu,
aguardiente, cerveza, agua, refresco, tortilla y yuku uka ntee yavi, chuun ndaa xuun, xini yuku
comida. El cerro tiene un hoyo donde se echa iyo kua ita suni kuan tee sade yaa kusini yo, jita
dinero, piedra, tintica y ncima del cerro hay jaa ndaa ayivi, de iyo ndaa ayivi jiso ndaa steyu
flores, los msicos tocan y la gente bailan, yaa ndaa suni skanti ndaa nu yuku chinuu ndaa
toman cerveza y refresco y los dems van jin ka tavi, na kuaya ni ku staa ka daa ayivi.
a comer a la casa del mayordomo, queman
cohetes. Hacen esto para pedir la lluvia y que la Marisol Victoria Victoria
milpa d mucha mazorca. Escuela Agustn de Iturbide
San Jos Yatandoyo, Santa Cruz Nundaco, Tlaxiaco,
Oaxaca
Marisol Victoria Victoria
Escuela Agustn de Iturbide
San Jos Yatandoyo, Santa Cruz Nundaco,
Tlaxiaco, Oaxaca
125
Monografa de Nawua ku
Santo Domingo ja neva yosiama
Yosoama Nuu itnu nukua chi o lado un o nuu koyo ke baa
yuku sinsin neban uu yuku nuku nani tindu tnu
kutu tindu lii o yatni un o ndute oko kuu mil su ja
La comunidad de Santo Domingo Yosoama ska ayiu kuu tnundi tnundabi kuiti te o uu poso
se ubica al noroeste del estado de Oaxaca. La te un jii ndute ayiu jin nuni bii nduchi vii tiuu jin
comunidad cuenta con montaas de diferentes uja ichi kaanu.
alturas, tambin tiene dos cerros principales
conocidos como Cerro del clarn y Cerro del Nallely Jos Jos
gallo. La altura que tienen sobre el nivel del mar Escuela santo Domingo Yosoama,
Tlaxiaco, Oaxaca
es de 2100 metros. Su vegetacin se compone
de modroo, enebro, ocote, maguey, casuarina.
Tiene animales como culebras, tlacuaches,
pjaros, ratn, lagartija, toro, chivo, perro y vacas.
La comunidad cuenta con cinco pozos que las
personas ocupan para los animales y para el
consumo de ellos mismos. El suelo es pedregoso.
El alimento de la gente es el maz, frijol, trigo.
Tambin cuenta con siete calles.
126
La drogadiccin Te kaku,u
En nuestra comunidad toman mucha cerveza.
Antes los de la tele secundaria y ahora estn
kue ndixii
hablando de nios de primaria que consumen
marihuana. Los jvenes fuman porque sus padres Nu,u uu kao suchi kate inu ka ji,i ndixi
se van al norte y sus madres se dedican a cuidar su kaskua ve,e skua kuu u,u kajikai
los animales y lavan y venden algunas. Algunos ayiu jaa chi ka jika suchi na,a yunchi
nios les mienten a sus mams que van a comprar ka jitoa kiti te suchi ka skua yun chi
materiales y piden como cincuenta pesos. Los kaxtau nanai te ka jikai nde uvixi ko
gastan en la cerveza y cigarros, regresan a comer uxi ju,u ka kuei ndinu suchi kuakuei te
y se van y llegan en la noche borrachos. kaji ndixi te kandaiyi,i wuande kune te
ndajakuei ve,i.
Rigoberto Cruz Ventura
Escuela El Centauro del Norte Rigoberto Cruz Ventura
Sabinillo umi, Tlaxiaco, Oaxaca Escuela El Centauro del Norte
Sabinillo umi, Tlaxiaco, Oaxaca
127
Mi mam Tuun nanan
Mi mam se llama Mara Dominga Nanan nani Mari Minkaa Lpez Lpez
Lpez Lpez. Naci en Yucunino jen nkaku yukuninu, ya oko yoo n ne n
de Guerrero el 20 de enero de osoo uni xiko, sikuenu ran a je ntuvi
1960. Ella creci muy pobre, iyo ya kaxi a jin ra tata, jen ni ntuvi iyo
sus paps no tenan suficiente sama a, ni ntuvi iyo ya kajia.
dinero para comer, para vestirse
o para zapatos. Cuando no haba Jee kuachi noo itu ichi ra je yas tii
tortilla, noms coman caa de nuu soko jin tikuit, nee n nosoo n
milpa o papas. En 1975 sali de sientu uni xiko xaun kenen a vei
la escuela. Se fue a Mxico a skuaa, jee kenea kuaaa jun uu
trabajar en una casa y en 1986 se koyo jen satinua ne iin nosoo n
cas con mi pap, por eso vive en sientu kumi xiko iu, tanaaa jin taan
Plan de Zaragoza. neea xini jun uva.
128
Navidad Yoo kaku toolu
El 24 de diciembre se renen los mayordomos Ki oko kumi yoo utsi uvi, kue-na nchaa
para festejar la noche de navidad. El mayordomo chiun ntutu-na kakua saa-na ki kaku
de San Jos y Mara prepara la comida y las to-lu, mastomi tata Jos tsi nana Mara
bebidas como tepache, aguardiente y cervezas savaa-na nchai tsi ncha koo-na tono ncha
para los invitados. Tambin preparan msica kuan, ntixi, varrenche ncha vaa, takua
o un conjunto musical. Como a las once de la koo kue-na vatsi, tsain-na yaa mee-na,
noche nace el nio Dios. Despus del nacimiento ta ka utsi in tsikuaa kaku toolu ta ntsinu
los mayordomos de cada Santito de San Jos ni kaku toolu kitsa-na sa ii-na yaa, ku-na
empiezan a bailar, reparten tepache, pulque, kuu tata Jos tsi nana Mara siaa-na ncha
aguardiente, cigarros y otras bebidas. Todos se vaa, ntixi, varrenche, xanu tsi savaga aa,
ponen contentos y alegres, bailando chilenas, ntii-na kusii ini, tsain-na yaa, ta ntsinu naa-
despus llevan al nio Dios a la iglesia. El padre na too kuaan-na vee uu, sutu saa-ya
celebra la misa de esa noche. Al siguiente da, 25 misa, ki oko uun yoo utsi uvi sutu saa-
de diciembre, el padre hace un misa general para ya misa kanuta tsinu misa, tavina kisi ni
todo el pueblo, despus quiebran piatas. Todos kukutu, savaa-na ku mastomi tsain-na yaa,
se van a su casa y esperan hasta el 6 de enero skaka-na nchavixi ta ntsinu kuanuun-na
el bautizo del nio Dios. As termina la fiesta de vee-na, ki iu yoo tsantucha toolu tsinu
navidad. viko kaku too.
129
Mi nacimiento Ta ni kaku
Cuando mi mam se embaraz no quera comer, Tani siu see nayu kunia kasiana, adinuu
slo coma frutas. No tena ganas de trabajar kui ni siasia ta akan siasia ta akan siasi
y dorma porque le dola mucho su espalda. ta pali ndia chitia, koni kunia, ni kisia
Cuando se sinti mal, llamaron a mi ta Maria de chi uvindivaa iki kaa, numinduva ni
Jess Santiago, y le dio hierba amarga para que kou uvia ta ni kanana ixiyu Mari de Jess
tomara y le dijo: Respira y puja porque ya viene. Santioo mia ni sia a yuku uvua ta na koo
As, mi mam dio a luz a una nia. Quin era nayu ta kachia.
esa nia? Esa nia era yo. Nac a las seis de la Nda cunde chi vasia, ta sa ni kukia si
maana. Despus del parto mi ta comi y se fue aa likan Ta nda kua likan? a ikan ku
a su casa. A travs de los aos fui creciendo, mi mi, mi ni kakuixtan na ka iu ta ni sini ni
mam me ense a hablar, a decir mam y pap. kaku ixiyu ni siaasa kuana veea, nuu
Empec a levantarme con la rodilla y ellos vieron kuiakan sianu kuaunyu ta nayu ni sanaa
que quera caminar, me ensearon a caminar. kaanyu na, ata sa nikutuvaa, ni kiasa
Cuando tena seis aos quera ir a la escuela. kakandayu ta miina ni sinina a koniyu kaka,
Mi pap dijo: No porque ests muy chiquita. ni saanana kaka, ta nindakiin iu kuia ni
Cuando tena siete aos fueron a dejarme a la kaniyu kuyu sumuela kachi atayu, y kuun
escuela. Ahorita estoy en quinto grado y me gusta chi a palindu va kun tani ndakin usia kuia
mucho porque me ensean muchas cosas. ni siana ni nda kanayu sukuela.
Ta vitin ni ku un kuia ndiayu kotoonduvaa
Carolina Lpez Lpez kaka sukuela chi kuandunaaa sanana nu.
Escuela Emiliano Zapata
Yucunicoco, Juxtlahuaca, Oaxaca Carolina Lpez Lpez
Escuela Emiliano Zapata
Yucunicoco, Juxtlahuaca, Oaxaca
130
El da que Kii ta
cuid mis chivos nichito tixuu
Quiero contar lo que me pas al ir con mis Kuniyu ntakani a nintoo tanisiay si tixuu yuca,
chivos al monte. Me acuerdo que el sbado ta nintakuniyu a kii satuu kaa nikenaaya
sal temprano de mi casa, mi mam me puso vee tanayu insana ixta sikuu, ta kuete soo, ni
unos tacos de carne y estaba muy contento. tava tixuu tasita kuanyu sisivi achi kuetentuvaa
Cuando llegu al lugar, mis chivos se metieron ta nisinuyu uu tixuu ta nikii ri numaukoo
a pastorear, vi un rbol con ramas largas y ta mii nisiniyu in tiku tantaaru kani tanika ta
me sub, pero era tan alto que cuando quise kaniru ta nikuniyu tii ntaaru ta kanikitantaa, ta
agarrar la rama no la alcanc. Tuve una idea: saa nintakuniyu ta nisianyu ni kiin yuu ta yati
fui a traer una piedra que estaba cerca y as si ta kuntaa ta ntakuntee kuankaa nta ntaaru
pude subirme, pero al mecerme la rama se ni kisiaru nintuvaru; ntusianinkata ntaa tiku ta
empez a abrir. Me ca del rbol y me pegu intiyuu ta nikani xini unu yuuka koo nintaia
en la cabeza con la piedra. No me pas nada nimituiun aso nitaviyu, ta nintant, koo vee ni
pero me asust. Cuando regres a mi casa les ntakani nuatayu mina kitiinina.
cont a mis paps y se enojaron mucho.
Jeremas Lpez Hernndez
Jeremas Lpez Hernndez Escuela Emiliano Zapata
Escuela Emiliano Zapata Yucunicoco, Juxtlahuaca, Oaxaca
Yucunicoco, Juxtlahuaca, Oaxaca
131
Un etnocidio lento
Desde tiempos muy remotos las parejas se cuidaban con
medicina tradicional. Tenan el nmero de hijos que decidan
y la familia siempre era numerosa. Las mujeres no eran
atendidas por mdicos sino por parteras y tampoco haba
medicina alpata, slo haba hierbas para cualquier clase
de enfermedades. Incluso haba una hierba especial para el
parto: el bao de temazcal para que se aliviaran los recin
nacidos. Pero el tiempo transcurri y hay muchos cambios
en la sociedad. Uno de los cambios es que el gobierno no
quiere que las familias tengan muchos hijos sino pocos para
darles mucho. No puede ser que los pueblos estn llenos de
personas adultas, sin nios por el control de natalidad que
realizan en cada clnica para contrarrestar la sobrepoblacin.
Con esto nos afectan en cuanto a la poblacin infantil porque
ya no hay nios que acudan a la escuela. Antes las escuelas
eran de organizacin completa y ahora la tendencia son las
escuelas multigrado.
132
Ja ni ku kuia
Ja ni ku kuia janaa aa kajitoa maa
jii ma yuku ma uu maa kandevaa
see ja kaknaa tnaa a kakaavi Jana
tu jankoa un te stiya jankona jin ayi
vi koskakusee te jani kunaa tuna tatna
stila o ii yuku jandevaan kuee savaa
jintu vaa aa o ii yuku ja ni nani ii
savaa na jintuvaaaaja kao seea
te un tnaana, samaxe te tee tatnuni
kuinide ji koxe see aa masu jaku ja
niini jantaa maku kose ayivi nijaanu
te tuna suchikue chi te tee tatuni tu
kuinide jikoxe see aa ja kasaainu
vee tatna stila nantit jaku un uu te
kastiviai kaanuxe ja tuna suchikuechi
sa vaa kivinkoi vee skuaa ja soiao ii
tniu te vitna te kenta ii vee skuaa.
133
Diario de clase
10 de marzo de 2005.
El martes de la semana pasada salimos a un viaje de estudio, primero vino un microbs por nosotros.
Primero pasamos a San Felipe Tindaco. Vimos muchas casas. Llegamos a Santa Catarina Tica.
Abordamos un autobs y llegamos a Tlaxiaco. Ah cenamos, despus seguimos viajando, de noche.
Pasamos por Oaxaca y, aunque nos cansamos mucho, como a las nueve de la maana llegamos a
un lugar que se llama Huatulco. Ah conoc el mar. Es un lugar muy diferente a mi pueblo porque hay
mucha agua. En la tarde los maestros nos dieron de comer y nos fuimos al mar. Regresamos en la
tarde y nos subimos al autobs. Nos prestaron un saln para dormir, amaneci y seguimos viajando.
Almorzamos y comimos frutas. En el camino vi que all siembran plantas diferentes que en mi pueblo
como sorgo, trigo, coco, meln, y tambin vimos muchas vacas.
Llegamos a un lugar donde haba tortugas marinas y peces. Un muchacho que trabaja ah nos dijo
que esos animales nacen de huevos y nos ense algunos. Seguimos viajando y llegamos a una
laguna donde haba lanchas. Nos metimos a nadar en la orilla del mar donde haba olas y conchas
sobre la arena caliente.
De ah nos fuimos a un lugar que se llama La Ventanilla. Fuimos a ver cocodrilos, uno se llamaba
Susana y el otro Sabina. Tambin vimos venados sin cuernos. Fuimos a comer a la casa del
muchacho, nos baamos y regresamos. Llegamos a Tlaxiaco, bajamos para comer fruta y
almorzamos. Seguimos viajando y llegamos a Santa Catarina Tica. All estaba el microbs que nos
trajo hasta mi pueblo Santa Catarina Yuxia el viernes 25 de febrero y all estaban nuestros paps,
esperndonos.
En este viaje conoc muchas cosas que no hay en mi pueblo, me siento muy contenta de haber ido,
me gustara que el otro ao volvamos a ir con todos mis compaeros para que tambin conozcan el
mar y todo lo que hay ah.
134
Saa n sau
In semana ni yaa ni kio,oo in un akuakununi iskuani ni kui in karru nikuinu sa
niko un karru te ni yoo in uu yati ni inio kua taninu niyoo tikua ni yoo inka
karru kanunte taini ikunu y ni yoo ntinuu yuka ni xaxo s ni kuoun micro ya
kivii ni yoo nudaba vasu ni kuito ni yoo in uu nani Huatulco niyoo kain yuka
ni inida-ndute in u diferente ya uda chi iyo saxa ndute in u ya nani mestru
te nde niu escuela ni yade ya kaxoo un u ndute koo ya nii ni koo un karru
ni yoo ni nu kandute in vee skuaa un kusu ni kuntikuiti kuo inkunuo ni kasinio
ni xaxo teya ni iniya un u un nuni, triu,teva, tikua, tikava, iniu iyo stiki ni yo
in u nu iyo viloo ndute marina, chaka ndute in te a naniude yuka nikakade
kitilava kakutu ndavi xa ni kayuude ni iko ni yoo un iyo ndute un iyo xa lancha
nikio kukio iyo ola yu ndute kuaa niti nu te lini xa yuka kuo un uu xa nani xu
xee ni nioo ko xichi ni inio ti loo ndute un nanita lalin nka naniti Sabina xa
tuinida isu tu iyo ndiki niioo ni xaxo sta nu vee te nani s ni xaxo un lancha
y koo un te xa nani Angel ni ndio kuo un ndute sa vendio ichi ndinu ninuo a
xaxo nde ndeexa ni kaxinio vendio ika na ni yoo Santa Catalina Tika yuka
nde microbs a ni ndaade nde uda Santa Catalina Yuuxa kui viernexi oko
kuu un yuka nde tato ntetude ya ni iko nuda kusixa inida urruda vaca sa in
conocer ya iyo saxa ndute ntute iti ya iyo yuka.
135
Huipil de San Miguel
del Progreso
El huipil es muy hermoso. Es la ropa tradicional que usan las
mujeres de mi pueblo. Ellas mismas lo tejen con flores hermosas,
con diferentes hilos: rojo, verde limn, rosa oscuro y anaranjado.
Las mujeres se lo ponen en cada fiesta: en la del quinto viernes,
el da de los muertos y Nochebuena. En el cuello usan listones
largos, escogen los colores que le combinan al huipil. Dicen que
las flores que ponen son flor de caa, flor pie borrego, flor de
letra, flor de barro, flor de listn y flor de ocho. Dibujan estas
flores en el huipil y ponen rayas arriba. Para vestirse primero se
ponen el rollo por la cadera y se amarran con soyate, encima se
ponen el huipil como una blusa con un rebozo blanco y hacen
dos lazos en su cabeza, se ponen tlacoyal, sus huaraches y se
van a donde hay fiesta.
136
Xinki sama navi note ujia
Xinki vara vii viui ii sama xina kii uu ra aa uni, maraa kunu mai, na vii
naniita nasaara nui; nani yove teku, takuvi teku kua, yaa kuiji, ita inu tuu ni
kuaa kua, taa taa ra aa uura samara takuvi viko yoo uni kuvi uu taa
taa una, kuvi nima, kuvi nii kuiya ni sukuraa ntakaa yove teku kan!, tavaa
nasa vii xinki, cm sunkuani taa taa viko yitiu, ra ita nee nuu ji ki, ita noo,
ita tikachi, ita ra tuu, ita kisi, ita yove nani, niita a kavio una. Ra itaa nasa a
mai nuu xinki ra tee ii nkayu xinii ra ita ra vii nivii, nuu xinki nasaa ita, nkuu
mai, xina uu akuu xiyo na ika ra aa, ra nakuni mai ni ii mantu ra yata
kuaa xinki ni ii sama kuiji chi kii chiji, ra nasaa a yove kii xiniraa, ra yove
nee, n! Nakiraa nua, ra kuaa raa viko.
137
El maz Nuni
El maz es una planta que desde Nuni kuu nti na iyo xaa kuiya,
hace muchos aos ha servido de kuu jaa ka yajiyo jin taka jna yo.
alimento para muchas personas. Jin nuni sayo sta, ntuxa, toli, sta
Con l hacemos tortilla, pozole, yijnanu ntucha nuni.
atole, tacos, chileatole.
Kv vjna kua ntii, tuka kun sau,
Hoy en da el maz escasea kuni xaa jaan, ja jani yuku, suni
porque no llueve. Necesita mucho ka kaan chaa ka skuaa, ja iyo
fertilizante y fumigacin. Los que inka nuu nuni ja vaji jika vasuu
estudian tambin que hay otro tu vaa, koo jnayo ka janaan ini
maz que viene de fuera y que las kutu, ja ntoo niyo kuu ja na koto
personas lo prefieren aunque est vayo nuni ka jituyo.
contaminado. Yo creo que debemos
cuidar al maz criollo. Reinaldo Velasco Nicols
Jefatura de Zonas de Supervisin,
Tlaxiaco, Oaxaca
Reinaldo Velasco Nicols
Jefatura de Zonas de Supervisin,
Tlaxiaco, Oaxaca
138
El 24 de junio 24 de juniu
El 24 de junio es da de San Juan el Oko kumi juniu saana ki to, olu ya San jua
Bautista, llegan todos los juegos, los Bautista ara kitsi ndii ve a tsikikina ara
nios, jvenes y mujeres se suben y se vea kuachi tsi ve a tsa ni tsi ve aaa
divierten mucho. kaavi tsisikilavi.
Ve na chaa chun saana misa ara
Los mayordomos hacen misa. La misa es misagaa kaanuta tsioi.
muy grande y las nias y los nios hacen Ve a suii tsi ve a sii sai primero
su primera comunin. comuniiu a. Ve aaan a kuenin xeeta,
a cheeta kaa tsi kuu reina, saa votar na
Las mujeres jvenes que son bonitas, tsa, tagua na saa elegirnaa saara kei
son reinas. Votan por ellas para elegirlas reina chikaana korana xinia, pdif vee nivi
y la gente va a ver a la reina. Tambin va ncheena reina. Saana misa, misagaa
a misa que termina a las doce, a veces tsinui ka utsi uvi a yeenu ka utsi uvi sava vi
hasta las doce y media. En la fiesta koga xifona kuala viaa.
venden muchas cosas.
Yolanda Lpez Ramos
Yolanda Lpez Ramos Escuela General Francisco Villa
Escuela General Francisco Villa Tierra Blanca, Mixtepec, Juxtlahuaca, Oaxaca
Tierra Blanca, Mixtepec, Juxtlahuaca, Oaxaca
139
La fiesta de Todos Santos
Empieza desde el 30 de octubre. Los que bailan la danza de las mascaritas
empiezan a ensayar ocho das antes. Despus llegan a un acuerdo para
elegir al cachudo. Con respecto al vestuario, quien va a representar a la
mujer debe de llevar un vestido de colores con mandil, sombrero, espejo
y plumas de diferentes colores. Los hombres llevan calzn y camisas
de manta de colores, tambin llevan sombrero con espejo y plumas
de colores, y cascabeles en los pies. Cuando tienen todo, empiezan el
recorrido por todas las casas. El cachudo pide permiso a cada una de las
casas y les conceden el permiso. El cachudo marca el crculo para que sus
hijos comiencen a tocar y a bailar marcha, polka y jarabe que consiste en
diecisis pasos. Con la marcha tejen la flor de granada y cantan la cancin.
Despus de la danza, el cachudo da las gracias a la casa donde hicieron la
visita, en la que participaron todos, y el dueo de la casa le obsequia frutas
de las que hubo en la casa para que sus hijos coman, tomen y griten de
gusto. Esto se repite en cada una de las casas hasta que terminan de hacer
el recorrido. As se termina la fiesta de Todos santos. Se dan las palabras de
agradecimiento y regresamos a bailar hasta el otro ao.
Efrn Lpez Santiago, Narcisa Santos Cruz, Juvencio Len, Guadalupe Luz
Santiago, Elseo Lpez Len, Enedina Lpez Santiago y Magdalena Lpez Santiago
Jefatura de Zonas de Supervisin, Tlaxiaco, Oaxaca
140
Viko n-divi
Ki xee viko n-diyi kiu oko uxi xoo uxi xa ntna kuia te kan-danu dina-ka una
kiu-dada xe kiu n-diyi xa kata vee koyos, te kada Ins xii te yodo un ya na
dama kuiinos-koyos te kakundii kukutus dio nee ita xi delantar ku-unte,
espejo, tnuu un dii kai xi panitu, te yi ninote xa tu xi du un ndaa kani unus,
lelu espejo, tnuu dikai titin chi duku yees te dada kii kachudu kikagas
permisu n-danu vee te un xa n-xias x ajo dada kanas n-da daias te ija
kadas ikute dad kandes i yaa xi yoli xi vivuela te n-guita yugos dada katexe
koyos marcha, polca, jarabe, xa katexees Sabih xee te ija kiuy cachudo
kunees tutti kai te Katia as yutnu ita ka-i te n-gonditas natnanus te ija xin-
dii xa n-xataxe koyos te vitna xe teku kachudu ka-as xa n-gutau un vee
xa xataxee daias te nayiu io un vee te kuaas xa io un ke un vees te na
daquexios un dai os na kavis na koos ya n-yugus jatavees te kaus xa ku dii
inis. Dani kada koyos n-da un vee de na n-dii viko n-diyi te kaxia tnas ya
ngu tau te n-gondita koyoro xa kataxeero inka kuia.
Efrn Lpez Santiago, Narcisa Santos Cruz, Juvencio Len, Guadalupe Luz
Santiago, Elseo Lpez Len, Enedina Lpez Santiago y Magdalena Lpez Santiago
Jefatura de Zonas de Supervisin, Tlaxiaco, Oaxaca
141
Crnica Vikoo unu kiaa
El Da de muertos es una fiesta tradicional Kii nandii kia ii vi ko yaa lutii yaa saana viko
un poco antigua. Hasta ahora la siguen tayo hora nandaka viko saa chikia yaa vaya
festejando porque es muy agradable. Dicen miina rakaa anaa ii nua tuva rasa yiaa saba
que hay noche de brujas y espantan algunos naa vali ni kana tuvi yi a noo naa tuva ratuva.
nios que piden dulces en las tiendas.
Tambin se disfrazan de brujos y brujas. Eliacim Gonzles Ortiz
Escuela Cuauhtmoc
Eliacim Gonzles Ortiz Barrio el Progreso, Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca
Escuela Cuauhtmoc
Barrio el Progreso, Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca
142
La crnica a viko
Mi familia y yo fuimos a una boda. Pusieron Ta xinaa mii ndii ndana ve ni ii viko tantaa ra ika
muchos adornos, sillas, mesas y flores, y ni takina kuandaaa ni xakina chayu misa xii ita
estbamos vestidos con ropa nueva. Lleg el ya tantii ni xaendi vee ndi ndasana india sama
novio esperando a la novia, pas media hora xaa rara lanti xii ra tanti ni xaa mira cha ka
y cuando lleg se hizo la boda. Dieron regalos ndatuva mia sii ka ni yaa sava hora ra tanti ni xaa
y despus lleg el pastel. Comimos, tomamos ara kixa mia viko tantaa ka ra Niza naa a xaa
refresco y nos fuimos a mi casa. Toda mi familia oko n ara tanti ni xaa paa vixi ra tanti xixaa n ara
se durmi y yo tambin. xiina ravixi ra tanti ni xaanti venti randi na ve ni
kixina va xii mii nikixi yuu.
Esther Morales Lpez
Escuela Cuauhtmoc Esther Morales Lpez
Barrio el Progreso, Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca Escuela Cuauhtmoc
Barrio el Progreso, Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca
143
Fracaso escolar Nikee
Los nios se inscriben en primero pero se van
en cuarto grado porque les dicen que tienen
sabana xakua
que trabajar para comer y ayudar a su mam
con la renta. Ta kivia xakua a ii ta kuaa com noo sakua
kana khi tata a xia no taaa xakhioa
Los nios que viven en las calles no fueron kinkhea nanaa xi xoo vee.
deseados por sus padres. Trabajan para
sobrevivir y no pueden estudiar porque no viven a bali ii ichi kia konixaa kue inina a tataa,
con sus padres. Algunos padres no quieren a miia xakino a a kuvi ndakhakuna ra kubi
sus hijos y los sacan de la casa. xakua khi koo ia xi tataa. Sabaa tata konia
xea ra tabaa a vee ii khaa ra ii ilamio ikhi
Un nio que vive solo en la calle tiene envidia ixaa kundasi ra ii xi taa vee.
de los que viven con su familia en una casa.
Regina Chvez Ramrez
Regina Chvez Ramrez Escuela Cuauhtemoc
Escuela Cuauhtmoc Barrio El Progreso, Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca
Barrio el Progreso, Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca
144
Adivinanza Nkiaan un kuu
Soy como una pelota Kusa nagua in tindo
pero ms grandote, su Kano kasa
tengo el estmago nevaasa nu anusa
lleno de pases kuakua u.
Quin soy?
(el globo terrqueo) (Kaa jandiso nti uu nuuvi)
145
Yuku kava vee savi
El cerro de la lluvia,
de la coleccin Semilla de Palabras,
se imprimi en mes de 2010, en datos de imprenta.
En su formacin se utilizaron las familias tipogrficas:
Helvetica Neue y Minion Pro.
El tiraje fue de cantidad ejemplares.